ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΠΟ 20 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

2η Γραπτή Εργασία
Ακαδημαϊκό έτος: 2022-2023
Οι καινοτομίες στις τέχνες την εποχή του Μπαρόκ

Φοιτήτρια: Φωτεινή Ξανθού

Α.Μ: 150013
Τμήμα: ΗΛΕ-47
Καθηγητής-Σύμβουλος: Αναστασία Σιώψη

Αθήνα, Ιανουάριος-2023
 Περιεχόμενα
Εισαγωγή………………………………………………………………………...………..….σελ. 2
Πρώτη ενότητα: Η γυναίκα μέσα από το Προτεσταντικό και το Καθολικό Μπαρόκ
……………………………………………………………………..…………………..…..…σελ. 3
Δεύτερη ενότητα: Αρχιτεκτονική των Βερσαλλιών ……………….……………………..…....σελ.
7
Τρίτη ενότητα: Ορατόριο και Μπαρόκ εποχή…….………………………………….…..….σελ.
12
Συμπεράσματα…………………………………………………………...……..……..….…σελ.
15
Βιβλιογραφία…………………………………………………………….…………..….…..σελ. 16

1
Εισαγωγή
Μετά την καλλιτεχνική έκρηξη που δημιουργήθηκε στη δυτική Ευρώπη την περίοδο της
Αναγέννησης (1400-1530), μια εξίσου δημιουργική περίοδος που ακολούθησε, ήταν αυτή του
Μπαρόκ (1600-1750). Παρόλο που αρχικά ο όρος χρησιμοποιήθηκε χλευαστικά, απέναντι στην
υπερβολή που εκφράστηκε στα έργα τέχνης, αυτά δύσκολα αφήνουν κάποιον αδιάφορο. Με
κοιτίδα τη Ρώμη, το Μπαρόκ διαδόθηκε στην Ευρώπη με κάποιες διαφορές, ανάλογα με τις
θρησκευτικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε χώρα, επιτρέποντάς μας να
κάνουμε έναν διαχωρισμό σε Καθολικό και Προτεσταντικό ύφος των έργων.
Για να γίνει κατανοητός ο παραπάνω διαχωρισμός, θα συγκρίνουμε δύο έργα
ζωγραφικής της εποχής, ένα έργο του Καθολικού και ένα του Προτεσταντικού μπαρόκ. Θα
εξετάσουμε την «Άφιξη της Μαρίας Μεντίτσι στη Μασσαλία», του Φλαμανδού Ρούμπενς, και
τη «Γυναίκα στα μπλε που διαβάζει γράμμα» του Ολλανδού Βερμέερ, αντίστοιχα. Επιλέγοντας
δύο πίνακες, που πρωταγωνιστούν γυναίκες, θα σχολιάσουμε παράλληλα με τις καινοτομίες
στην τεχνοτροπία της εποχής, το κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον τους. Στη συνέχεια με
ένα παράδειγμα μπαρόκ αρχιτεκτονικής, το παλάτι των Βερσαλλιών, θα εξετάσουμε τις νέες
τάσεις που εφαρμόστηκαν σε σχέση με την Αναγέννηση, καθώς και τα ροκοκό στοιχεία που
υπήρξαν ένα σημαντικό μέρος του όψιμου μπαρόκ. Τέλος θα δούμε τα χαρακτηριστικά ενός
ορατόριου, μέσα από το κλασικό έργο του Χέντελ, «Μεσσίας», προσπαθώντας να συνδυάσουμε
την ακρόαση της μουσικής στον εκκλησιαστικό χώρο που παρουσιάζονταν τότε, όπως τον
μπαρόκ ναό του Αγίου Παύλου στο Λονδίνο.

2
Πρώτη Ενότητα
Η γυναίκα μέσα από το Προτεσταντικό και το Καθολικό Μπαρόκ

Την εποχή του Μπαρόκ η γυναίκα, στις Καθολικές χώρες, παρουσιάζεται συχνά ως
πρωταγωνιστικό θέμα στη ζωγραφική, τόσο ως θρησκευτικό όσο και ως πολιτικό σύμβολο.
Εξετάζοντας ένα έργο της εποχής, που εκφράζει την πλευρά του Καθολικισμού, του Πήτερ
Ρούμπενς, (1577-1640) την «Άφιξη της Μαρίας Μεντίτσι στη Μασσαλία», βλέπουμε ότι
προβάλλει τον θεσμό της μοναρχίας. Ο πίνακας παρουσιάζει τη βασίλισσα της Γαλλίας, να
αποβιβάζεται μέσω μιας γέφυρας από ένα πλοίο, ενώ την υποδέχονται μεγαλοπρεπώς.
Διακρίνουμε δύο επίπεδα στον πίνακα. Ένα κάτω από τη γέφυρα, όπου ο ζωγράφος έχει εντάξει
μυθολογικά πρόσωπα να βγαίνουν μέσα από την τρικυμισμένη θάλασσα, για να κρατήσουν τη
γέφυρα, «στηρίζοντας» την υπέρλαμπρη βασίλισσα κι ένα πάνω, όπου φαίνεται η υποταγή και η
επιδοκιμασία του λαού της Γαλλίας.1 Η συνήθεια της ένταξης μυθολογικών προσώπων με
αλληγορική σημασία ερμηνεύεται με την επικύρωση και ισχυροποίηση του θεσμού μέσα από το
διαχρονικό αρχαιοπρεπές παρελθόν.2
Στον πίνακα κυριαρχεί μια ένταση στον πλούσιο διάκοσμο και στα χρώματα. Πολλά
πρόσωπα, με δυναμικές στάσεις και εκφράσεις, στήνουν μια σκηνή θεατρική, χαρακτηριστική
του μπαρόκ. Οι μορφές και τα σώματα αποτυπώνονται με τέτοιον τρόπο ώστε να μοιάζουν με
ζωντανά πλάσματα, όπως αυτά του Caravaggio, που απεικονίζονταν με όλες τους τις ατέλειες,
εντελώς φυσικά.3 Ως Φλαμανδός, ο Ρούμπενς διατήρησε παράλληλα την τοπική παράδοση, που
ήθελε την πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας, ακόμη και σε σύγκρουση με τους κανόνες της
ομορφιάς, προς χάριν του ρεαλισμού και της φυσικότητας. 4 Ίσως ταυτόχρονα, το πρότυπο της
γυναικείας ομορφιάς στη Φλάνδρα και η προσωπική προτίμηση του καλλιτέχνη, να ήταν οι
ευτραφείς γυναίκες, δείγμα της απόλαυσης της πληθωρικής αριστοκρατικής ζωής, σε όλες τις
εκφάνσεις της.5

1
Ό. Ζιρώ, Τέχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21ο αιώνα, εκδ. Κάλλιπος, Αθήνα 2015, σ. 75.
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3542/2/02_chapter_01.pdf (ημερομηνία προσπέλασης: 2/1/23).
2
Ναυσικά, Λιτσαρδοπούλου, «Αφηγηματικές πρακτικές της φλαμανδικής και ολλανδικής ζωγραφικής του 17 ου αι: η
περίπτωση του Rubens και του Rembrandt», στο: Ερευνητικά ζητήματα στην ιστορία της τέχνης, Από τον ύστερο
μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας, επιμ. Άρης Σαραφιανός, Παναγιώτης Ιωάννου, εκδόσεις Ασίνη, Αθήνα 2016, σ. 98.
3
E. H. Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1998, σ.397,403.
4
Μ. Κασιμάτη, «Ο 17ος Αιώνας, Η Τέχνη του Μπαρόκ», στο: Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, τόμ. Α΄
Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ. 189.
5
E. H. Gombrich, ό.π. σ.403.

3
 Ο πίνακας ανήκει σε μια σειρά ιστορικών κύκλων, που ο Ρούμπενς ζωγράφιζε κατά
παραγγελία, για βασιλικές αυλές, ενίοτε και ως διπλωματική αποστολή. Εδώ τονίζονται όλα τα
στοιχεία που αναδεικνύουν τη βασίλισσα, με την απόδοση τιμών από μυθικά πλάσματα,
αγγέλους και ανθρώπους.6 Αυτοί οι πίνακες χρησιμοποιούνταν για να αυξήσουν το γόητρο της
μοναρχίας, εξυπηρετώντας την προπαγάνδα του μοναρχισμού, που ήταν συνυφασμένος με τον
Καθολικισμό. Ο μοναρχισμός παρουσιάζεται ως το alter ego της θρησκευτικής εξουσίας, αφού
οι μονάρχες θέλοντας να ισχυροποιήσουν τον θεσμό, παρουσιάζονταν ως πρόσωπα με θεϊκή
σχεδόν υπόσταση κερδίζοντας την υποταγή των υπηκόων τους. Στις Καθολικές χώρες, όπου
κυριαρχούσε το κλίμα της Αντιμεταρρύθμισης, ένα κίνημα που δημιουργήθηκε για να ενισχύσει
το κύρος του δόγματος και να αντιμετωπίσει την εισροή πιστών στους κόλπους του
Προτεσταντισμού, οι ζωγράφοι είχαν τη δυνατότητα να έχουν εξασφαλισμένη και υψηλά
αμειβόμενη εργασία.7

Εικόνα 1 «Αποβίβαση της Μαρίας των Μεδίκων στη

Μασσαλία» του Ρούμπενς, 1622-1625. Το έργο από λάδι σε μουσαμά έχει διαστάσεις 394×295 εκ. και βρίσκεται στο Μουσείο του
Λούβρου.

Αντίστοιχα στις Προτεσταντικές χώρες, όπως στη δημοκρατική Ολλανδία, η άνοδος της
αστικής τάξης δημιούργησε μια ομάδα καλλιτεχνών με διαφορετικούς παραγγελιοδότες και

6
Ό. Ζιρώ, όπ. σ. 75.
7
Χρύσανθος, Χρήστου, Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 17ου αιώνα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1989, σ. 12-13,
Julian, Bell, Mirror of the World, A New History of Art, Thames and Hudson, 2007, σ. 231.

4
διαφορετική θεματολογία, όπως πορτρέτα, νεκρές φύσεις, τοπιογραφία και απλές ιδιωτικές
σκηνές της αστικής ζωής. Έναν τέτοιο πίνακα, μιας καθημερνής σκηνής επιλέξαμε να
περιγράψουμε, του Johannes Vermeer (1632-1675), «Γυναίκα στα μπλε που διαβάζει γράμμα».
Αυτό το είδος φάνηκε ότι αιχμαλώτιζε το βλέμμα του θεατή με έναν ακατανόητο τρόπο, σχεδόν
μαγικό. Στο μπαρόκ που η συμμετοχή του θεατή ήταν αναμενόμενη, εδώ επιτυγχάνεται με την
αμεσότητα της οικείας εικόνας της καθημερινότητας και τη συναισθηματική δυναμική ενός
γράμματος, ένα θέμα κοινότυπο στους Ολλανδούς ζωγράφους του 17 ου αιώνα.8 Η εικόνα μοιάζει
να υποδηλώνει την απουσία ενός ατόμου, το γράμμα, ο χάρτης, οι δύο άδειες καρέκλες, αλλά ο
Βερμέερ ποτέ δεν αποκαλύπτεται. Το σπίτι θεωρούνταν σημαντικό για τους Ολλανδούς, αφού οι
άνδρες έλειπαν συχνά γιατί ταξίδευαν και πολεμούσαν. Ενώ ολόκληρος ο κόσμος έξω ανήκε
στους άνδρες, στο σπίτι κυριαρχούσε η μορφή της γυναίκας που αντιπροσώπευε την οικογένεια
και τη θαλπωρή.9
Στον συγκεκριμένο πίνακα, η επιλογή των αποχρώσεων του μπλε, σε συνδυασμό με το
ανοιχτό καφέ σε πολλές διαβαθμίσεις, καθώς εναλλάσσονται, αποπνέουν μια ηρεμία. Μια
επίσης συνηθισμένη τεχνική του Βερμέερ, είναι η χρήση του φωτός, συνήθως από ένα
παράθυρο, που εδώ δεν φαίνεται, φωτίζοντας το βασικό θέμα και απαλύνοντας τις σκιές. 10 Η
γυναίκα τοποθετείται στο κέντρο της σύνθεσης και πλαισιώνεται από οριζόντιες και κάθετες
γραμμές για να τονιστεί η παρουσία της. Ο Vermeer επέκτεινε τον χάρτη προς τα αριστερά, για
να κρατήσει τις γραμμικές ισορροπίες, που μας βοηθούν να εστιάσουμε στο γράμμα, το οποίο
φαίνεται να διαβάζει με αφοσίωση. Η γυναικεία μορφή αποπνέει μια ηρεμία και έναν σεβασμό,
με τη σοβαρή στάση της και τα σεμνά ρούχα της εποχής, που ίσως υποδηλώνουν και μια πιθανή
εγκυμοσύνη.11

8
Roberta, D’ Adda, Βερμέερ, Μεγάλοι Ζωγράφοι, μτφρ. Νίκος Κοκκάλας, εκδόσεις Βιβλιοθήκη Τέχνης, Η
Καθημερινή, 2006, χ.τ., σ. 10-12,
Μ. Κασιμάτη, ό.π. σ. 195-196.
9
Roberta, D’ Adda, ό.π., σ. 104.
10
Rijksmuseum, Johannes, Vermeer, “Woman in Blue Reading a Letter” Amsterdam,
https://www.rijksmuseum.nl/en/stories/themes/vermeer/story/woman-reading-letter (τελευταία ανάκτηση: 2/1/23)
Μ. Κασιμάτη, ό.π. σ.196.
11
Rijksmuseum, ό.π.

5
 Εικόνα 2 «Γυναίκα στα μπλε που
διαβάζει γράμμα» του Vermeer Johannes, γύρω στο 1663, λάδι σε καμβά (46,5×39 εκ.),Rijksmuseum, Amsterdam.

Συγκριτικά, παρατηρούμε ότι ανάλογα τον θρησκευτικό προσανατολισμό της χώρας και
του καλλιτέχνη το θέμα προσεγγίζεται από διαφορετική οπτική. Πληθωρικό και μεγαλειώδες
στο Καθολικό μπαρόκ, απλό και καθημερινό στο Προτεσταντικό. Αυτό οφείλεται και στην
κοινωνική διαφορά των παραγγελιοδοτών που στην περίπτωση του Προτεσταντισμού
αποτελούσε μια νέα αστική τάξη με διαφορά πολιτιστικής ζωής που άρχισε να ανταγωνίζεται
την αριστοκρατία.12 Η γυναίκα παρουσιάζεται ως πρότυπο μεγαλείου και σύμβολο εξουσίας που
προκαλεί δέος και θαυμασμό στον Καθολικισμό και ως σύμβολο ηθικής σε μια οικεία μορφή της
καθημερινότητας στον Προτεσταντισμό.13 Το παιχνίδι με τις φωτοσκιάσεις είναι επίσης έκδηλο
και στα δύο έργα, τονίζοντας το θέμα και αποδίδοντάς το, με ρεαλισμό. Το μέγεθος του πίνακα
στην πρώτη περίπτωση είναι τεράστιο, αποβλέποντας στον εντυπωσιασμό και τη
συναισθηματική συμμετοχή του θεατή. Στο έργο του Βερμέερ, με κανονικές διαστάσεις, η
συναισθηματική συμμετοχή επιτυγχάνεται μέσα από την ταύτιση του θεατή με ένα οικείο
γυναικείο πρόσωπο.14

12
Joseph, Machlis, Kristine, Forney, Η Απόλαυση της Μουσικής, μτφρ. Δ. Πυργιώτης, εκδ. fagotto, Αθήνα 1996,
σ.136-137.
13
Μ. Κασιμάτη, ό.π. σ.175, 189, 196.
14
Roberta, D’ Adda, ό.π., σ. 104.

6
Δεύτερη Ενότητα
Αρχιτεκτονική των Βερσαλλιών

Το μεγαλειώδες και πληθωρικό ύφος του μπαρόκ βρίσκει την απόλυτη έκφρασή του στο
ανάκτορο των Βερσαλλιών που υπήρξε εμβληματικό κτιριακό συγκρότημα για τη βασιλεία του
Λουδοβίκου ΙΔ΄ και κέντρο εξουσίας που ταυτίστηκε με τον θεσμό. Το οικοδόμημα, που
ανακατασκευάστηκε από έναν παλιό πύργο, το 1660-1680, έχει επιβλητικό μέγεθος, με πρόσοψη
580 μέτρων. Οι βασικοί εμπνευστές και δημιουργοί του ήταν οι Louis Le Vau και Jules
Hardouin -Mansart με τη συμβολή του ζωγράφου και διακοσμητή Charles Le Brun. Κρατώντας
τις βασικές γραμμές από την ιταλική Αναγέννηση, τη συμμετρία των όγκων, τη σημασία στις
λεπτομέρειες και την αυστηρή κομψότητα, το αρχικό σχέδιο δέχτηκε πολλές αλλαγές και
επεκτάσεις με την προσθήκη πολλών καινοτομιών.15

Εικόνα 3
Εξωτερική άποψη του κυρίως παλατιού με τις χαρακτηριστικές διακοσμήσεις.

Το παλάτι έχει πολλές καμπύλες, που συνδυάζονται αρμονικά με τις επίπεδες επιφάνειες,
ένα από τα πολλά αντιθετικά ζευγάρια, που παρατηρεί κανείς να συνυπάρχουν στην μπαρόκ
αρχιτεκτονική. Η ενότητα και η σαφήνεια που υπήρχε στα οικοδομήματα της Αναγέννησης, με
τις γραμμικές ισορροπίες, συμπορεύτηκαν με την πολλαπλότητα και την ασάφεια του μπαρόκ.
Επίσης, η αναγεννησιακή αρμονία και η χρυσή τομή, ως βασικός κανόνας, αντικαταστάθηκε
15
H. Honour, -J. Fleming, Ιστορία της Τέχνης, τόμ. ΙΙΙ, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Υποδομή, Αθήνα, 1992, σ. 161-163,
Βασιλική, Πετρίδου, Τέχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21ο αιώνα, ό.π. σ. 66.

7
από την πληθωρικότητα και την υπερβολή, κάτι που γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στις διακοσμήσεις
του ανακτόρου. Τα κτίρια κοσμούν αμέτρητα έργα τέχνης μέσα κι έξω από αυτά. Η
αρχιτεκτονική άλλωστε, περικλείει τη ζωγραφική, τη γλυπτική ακόμα και τη μουσική, αν
συνδέσουμε τον τρόπο χρήσης των κτισμάτων.16
Στο εσωτερικό, το απαύγασμα της πολυτέλειας και της υπερβολής, αποτελεί η διάσημη
αίθουσα των κατόπτρων, χώρος υποδοχής και εκδηλώσεων, με οροφογραφίες που εξυμνούν τα
κατορθώματα του βασιλιά, μέσω αλληγορικών μυθικών παραστάσεων. Μάρμαρα και
επιχρυσωμένος μπρούτζος καλύπτουν τον μακρόστενο χώρο, όπου απέναντι από τα δεκαεφτά
τοξωτά παράθυρα τοποθετήθηκαν ισάριθμοι καθρέφτες. Έτσι το φως του ήλιου δίνει λάμψη στα
πολύτιμα αντικείμενα και δομικά υλικά ενώ ταυτόχρονα αντανακλάται το εξωτερικό πάρκο
μεγαλώνοντας την αίθουσα.17 Οι καθρέφτες την εποχή εκείνη ήταν ένα αντικείμενο πολυτέλειας
που αντιπροσώπευε τον πλούτο και τη γαλλική ευημερία. Επιπλέον, οι αντανακλάσεις έπαιζαν
με το φως του ήλιου ή των κεριών και τις σκιές, χαρακτηριστικό της περιόδου του μπαρόκ. 18
Εξωτερικά, τη δυτική πλευρά χαρακτηρίζει η συμμετρία, με την ιωνική κιονοστοιχία και
τα πολλά αγάλματα που κοσμούν τη στέγη. Σημαντικές προσθήκες στο αρχικό οικοδόμημα
αποτέλεσαν το Μεγάλο και το Μικρό Τριανόν, δύο κτίρια με νεοκλασική φιλοσοφία όπως και η
Orangerie, (μεγάλο θερμοκήπιο) που αντιπροσώπευαν τη γαλλική αρχιτεκτονική, πρόδρομο του
Νεοκλασικισμού, που θα κυριαρχούσε λίγο αργότερα στην Ευρώπη. Συνολικά, παρά τις
διαφορές στον χρόνο και στο ύφος δημιουργίας, το όλο αρχιτεκτονικό σύνολο, με τις οικείες των
ευγενών το βασιλικό παρεκκλήσι, τους κήπους κ.λπ. καταφέρνει να διατηρεί μια αρμονική
συνοχή.19
Το εγχείρημα της διαμόρφωσης των κήπων, που ακολούθησαν τις συμμετρίες των
κτιρίων, ανέλαβε ο André Le Nôtre, που εκμεταλλεύτηκε τη μορφολογία του εδάφους με τον
καλύτερο δυνατό τρόπο δημιουργώντας διάφορα επίπεδα και πλατείες. Τα σχηματοποιημένα
φυτά, τα αγάλματα και τα σιντριβάνια δημιούργησαν ένα θεατρικό σκηνικό 8.300 στρεμμάτων
που αποτέλεσε πρότυπο μεγαλείου και αισθητικής. Οι κήποι ήταν ένα σημαντικό μέρος του
συγκροτήματος γιατί αποτελούσαν το σκηνικό για γιορτές, χορούς και πολλές άλλες εκδηλώσεις
16
Μ. Κασιμάτη, , ό.π. σ.177-179,
A. Hauser, Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Τάκης Κονδύλης, τόμ. 2, Κάλβος, Αθήνα, 1981, σ. 219.
17
Ζερμαίν, Μπαζέν, Μπαρόκ και Ροκοκό, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Υποδομή, Αθήνα, 1995, σ. 117-118.
18
Βασιλική, Πετρίδου, ό.π. σ. 66.
19
Ρ., Φυρνώ-Τζόρνταν, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Δημήτρης Ηλίας, επιμ. Ανδρέας Παππάς, Υποδομή,
Αθήνα, 1981, σ. 312,
Μ. Κασιμάτη, ό.π. σ. 202.

8
της βασιλικής ζωής.20 Η πολεοδομική θέση του συγκροτήματος σχεδιάστηκε με βάση τρεις
μεγάλους οδικούς άξονες που οδηγούν στην πόλη και συγκλίνουν στον προαύλιο χώρο όπου
δεσπόζει το άγαλμα του έφιππου βασιλιά.21

Εικόνα 4 Δείγμα συμμετρικής

διαμόρφωσης των κήπων.

Όλα όσα δημιουργήθηκαν έπρεπε να περάσουν από την έγκριση του βασιλιά «Ήλιου»,
Λουδοβίκου ΙΔ΄(1643-1715), που κυβερνούσε με βάση την περίφημη φράση του, «το κράτος
είμαι Εγώ». Το διάστημα που χτιζόταν, η Γαλλία βρισκόταν σε μία περίοδο ισχυρής μοναρχίας.
Είχε βγει από τον τριακονταετή πόλεμο (1618-1648) ισχυρά ωφελημένη, έχοντας όμως
οικονομικά προβλήματα από τις μακροχρόνιες πολεμικές συγκρούσεις. Το παλάτι ωστόσο
έπρεπε να συμβολίζει το κύρος και τη θεϊκή υπόσταση του βασιλιά, με τη βοήθεια της τέχνης,
που μπορούσε να εντυπωσιάζει και να επιβάλλεται. 22 Έτσι το δεύτερο μισό του 17 ου αιώνα η
Γαλλία πήρε το προβάδισμα από την Ιταλία στην αρχιτεκτονική, κάνοντας την αρχή για μια νέα
εποχή στον χώρο, που έδωσε έναυσμα για τη δημιουργία ακόμη πιο καινοτόμων μπαρόκ
οικοδομημάτων σε όλη την Ευρώπη.23 Σκοπός της τέχνης του μπαρόκ άλλωστε ήταν να
εκφράσει την εκάστοτε εξουσία (είτε πρόκειται για κοσμική είτε για θρησκευτική) και ο τρόπος
που παρουσιαζόταν ήταν τόσο εξεζητημένος, ώστε καλλιεργούνταν η αίσθηση της απόστασης
από τον απλό λαό, που προσπαθούσε να κερδίσει την προστασία και την εύνοιά της.24

20
Βασιλική, Πετρίδου, ό.π. σ. 66.
21
Ρ., Φυρνώ-Τζόρνταν, ό.π. σ. 312-313.
22
H. Honour, -J. Fleming, ό.π. σ 163.
23
E. H. Gombrich ό.π. σ. 449.
24
Μ. Κασιμάτη, ό.π. σ.179.

9
 Εικόνα 5 Αίθουσα των κατόπτρων,
μέρα με το παιχνίδισμα του φωτός. Στην οροφή υπάρχουν εικονογραφίες με τις πολεμικές νίκες του βασιλιά μέσω αλληγορικών
αναπαραστάσεων της ελληνικής μυθολογίας.

Εικόνα 6 Αίθουσα των κατόπτρων

(μήκους 73μ. και πλάτους 10,5μ.)με τις φωτοσκιάσεις από τους κρυστάλλινους πολυελαίους.

Το αρχικό ύφος του παλατιού σταδιακά διαμορφώθηκε σε πιο χαρούμενο, με

διακοσμητικές υπερβολές. Η υπερβολή αυτή εκφράστηκε στο έπακρο, κυρίως στα δωμάτια του
παλατιού, στο πέρασμα των χρόνων, με μια ιδιαίτερη μορφή του όψιμου μπαρόκ, το ροκοκό.
Αναπτύχθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα, ως τάση φυγής από το πομπώδες, μνημειακό στιλ που
κυριαρχούσε, με την προσθήκη περισσότερων χρωμάτων, σχημάτων και παιχνιδιάρικων
διακοσμήσεων σε ταπετσαρίες, υφάσματα, έπιπλα, πορσελάνες και πολλά άλλα αντικείμενα που
σκοπό είχαν την εξύμνηση της απόλαυσης, της χαράς της ζωής. 25 Η τεράστια σπατάλη χρημάτων
όμως, για τη δημιουργία του ανακτόρου, αλλά και την απόλυτη χλιδή της αυτοκρατορικής ζωής
εκεί, σε αντιδιαστολή με την δυσμενή κατάσταση του λαού, συντέλεσε ουσιαστικά στο
ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, το 1789.26

25
H. Honour, -J. Fleming, ό.π. σ 163,
Βασιλική, Πετρίδου, ό.π. σ. 81-82.
26
Μ. Κασιμάτη, , ό.π. σ. 200.

10
 Εικόνα 7 Χαρακτηριστική
εικόνα ροκοκό διακόσμησης των ιδιαίτερων δωματίων της βασίλισσας.

Εικόνα 8 Αεροφωτογραφία που

δείχνει τη συμμετρία των οδικών αξόνων, των κήπων και του αρχιτεκτονικού συνόλου.

11
Τρίτη Ενότητα
Ορατόριο και Μπαρόκ εποχή

Καθ’ όλη την περίοδο του μπαρόκ που η μουσική γραφόταν κατά παραγγελία, η
Εκκλησία κατείχε πρωτεύοντα ρόλο στη μουσική δημιουργία. Παρά την ανάπτυξη της μουσικής
δωματίου και της όπερας η θεματολογία εξακολουθούσε να είναι πρωτίστως θρησκευτική. 27 Ένα
από τα είδη που αναδείχθηκαν τότε ήταν το ορατόριο, ένα είδος θρησκευτικής μουσικής για
αίθουσες συναυλιών ή εκκλησίες που δημιουργήθηκε με βάση την όπερα, χωρίς όμως σκηνική
δράση, για σόλο φωνές, ντουέτα ή τρίο με ορχηστρικά και χορωδιακά μέρη. Αποτελείται από
την εισαγωγή (ouverture), τις άριες, το ρετσιτατίβο, δηλαδή την αφήγηση της πλοκής σε κάποια
σημεία και τη χορωδία. Δημιουργήθηκε για να τονώσει το θρησκευτικό συναίσθημα του λαού
και να τον φέρει πιο κοντά στη θρησκευτική παράδοση, καθώς γραφόταν στη γλώσσα του. Ένα
εμβληματικό έργο, ο «Μεσσίας», του Γκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ (1685-1759), που ακούει κανείς
συχνά στον δυτικό κόσμο κατά την περίοδο των Χριστουγέννων αποτελεί και το δικό μας
άκουσμα σε μια εορταστική εκδήλωση στον Καθεδρικό ναό του Αγίου Παύλου στο Λονδίνο.28
Στο έργο αυτό περιγράφεται με λυρικό τρόπο η ζωή του Ιησού από την Γέννηση μέχρι
την Ανάσταση και αποτελεί άρτιο δημιούργημα υψηλής αισθητικής, που σε καθηλώνει παρά το
γεγονός ότι γράφτηκε μέσα σε 24 μέρες. Η συγκέντρωση σκόρπιων φράσεων από τη Βίβλο
αποτέλεσε τη βάση του λιμπρέτου. Το πρώτο μέρος όπου περιγράφεται η προφητεία της
Γέννησης, ξεκινά με ένα αργό, γκράβε τέμπο που εναλλάσσεται με ένα μιμητικό αλέγκρο όπως
συνήθως στη γαλλική εισαγωγή και συνεχίζει με μια χαρούμενη φούγκα. Στο δεύτερο μέρος, της
εξιστόρησης των Παθών, εντυπωσιάζει η χορωδία στο ρεφρέν, σε ομοφωνικό ύφος, που
εναλλάσσεται με πολυφωνικό στο «Αλληλούια», ενώ τύμπανα και τρομπέτες συνοδεύουν, με
μια θριαμβευτική μουσική. Στο τρίτο μέρος η σωτηρία των πιστών αποτυπώνεται στην αρχή
μέσω μιας άριας που ξεχειλίζει από μουσικό πλούτο, λαμπρότητα και αισιοδοξία, καθώς
προαναγγέλλεται η Ανάσταση.29
Αν και Γερμανός, ο Χέντελ, έζησε για πολλά χρόνια στο Λονδίνο και εντάχθηκε στους
μουσικούς κύκλους, επιβάλλοντας το δικό του νεωτερικό ύφος και δημιουργώντας στην ουσία

27
H. Honour, -J. Fleming, ό.π. σ. 166.
28
M., Lord, Η Ιστορία της Μουσικής από την Αρχαιότητα ως σήμερα, Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 2008, σ. 34,
Joseph, Machlis, Kristine, Forney, ό.π. σ. 166.
29
Joseph, Machlis, Kristine, Forney, ό.π. σ. 168-170.

12
το αγγλικό ορατόριο. Ακούγοντας το έργο μέσα σε έναν μπαρόκ Αγγλικανικό ναό, της εποχής
του καλλιτέχνη, αισθάνεται κανείς μια κατάνυξη και ταυτόχρονα μια ευφορία. Παρατηρώντας
μάλιστα τους πίνακες, τα γλυπτά και τις νωπογραφίες της οροφής, με τις απεικονίσεις της ζωής
του Χριστού, είναι σαν να παρακολουθεί κανείς και οπτικά το συγκεκριμένο μουσικό δρώμενο. 30
Παρόλο που ο συγκεκριμένος ναός δεν προσφέρει την πνευματικότητα ενός ιταλικού μπαρόκ
ναού, είναι ένα κτίσμα εντυπωσιακό και μεγαλοπρεπές, που αρμόζει στον χαρακτήρα της πόλης
καθώς συνδυάζει τον συντηρητικό κλασικισμό με την υπερβολή.31
Ο συνδυασμός αυτός είναι που κάνει την ακρόαση του «Μεσσία» τόσο αρμόζουσα στον
συγκεκριμένο χώρο. Οι πολλές εναλλαγές του ρυθμού και της μελωδίας που περιέχονται σε ένα
μεγάλο ορατόριο με ποικιλία μελαγχολικών και χαρούμενων κομματιών, με τις τεχνικές που
χρησιμοποιούνταν για την πρόκληση συγκεκριμένων συναισθημάτων ήδη από τις αρχές του 17 ου
αιώνα, ανταποκρίνονται απόλυτα σε κάθε επεισόδιο της ζωής του Ιησού. Το δραματικό ύφος του
μπαρόκ με τις εντυπωσιακές αντιθέσεις φαίνεται και στο λιμπρέτο, όπου το μεγαλείο
εναλλάσσεται με τη γαλήνη, μέσα από φράσεις όπως «Δόξα εν Υψίστοις», «και επί γης
ειρήνη».32 Στο πιο διάσημο ορατόριό του, ο Χέντελ, συνδύασε με μαεστρία τις γνώσεις του και
τις επιρροές του από την ιταλική μελωδία της όπερας, τις γαλλικές ουβερτούρες, τους αγγλικούς
ύμνους και τη γερμανική μουσική για τη χορωδία. Δημιούργησε τελικά ένα έργο, με τόση
ποικιλία στη μορφή και στη σύνθεση, με την εισαγωγή πολλών μουσικών οργάνων και
μουσικών θεμάτων που εντυπωσιάζει μέχρι σήμερα.33

30
Καθεδρικός ναός Αγίου Παύλου, https://www.stpauls.co.uk/worship-and-music (τελευταία ανάκτηση: 2/1/23)
31
H. Honour, -J. Fleming, ό.π. σ. 160.
32
Christopher, Headington, Ιστορία της Δυτικής Μουσικής από την Αρχαιότητα ως τις Μέρες μας, μτφρ. Μάρκος
Δραγούμης, τόμ. 1, Αθήνα, Gutenberg, 1994, (1980) σ. 126.
33
Νικόλαος, Μάμαλης, Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Η Μουσική στην Ευρώπη, τόμ. Γ΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2008,
σ. 120.

13
 Εικόνα 9 Εξωτερική άποψη του Καθεδρικού του
Αγίου Παύλου στο Λονδίνο, με τον εντυπωσιακό πανύψηλο θόλο, αποκατάσταση του Christopher Wren.

Εικόνα 10 Εσωτερικό του μπαρόκ ναού

του Αγίου Παύλου,(1710).

14
Συμπεράσματα
Σε όλα τα είδη τέχνης, κάθε εποχής, υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά, πράγμα που
οφείλεται στο ότι οι τέχνες αντικατοπτρίζουν την κοινωνία σε συνδυασμό με το θρησκευτικό και
πολιτικό καθεστώς. Κατά την περίοδο του Μπαρόκ, η τέχνη εκφράζει την πολιτική και
θρησκευτική εξουσία περισσότερο από κάθε άλλη φορά, αφού χρησιμοποιήθηκε ως μέσο
προβολής, πρόκλησης συναισθημάτων και χειραγώγησης του λαού. Με αφετηρία την
απεικόνιση της γυναίκας στη ζωγραφική είδαμε τη διαφορά των προτύπων μεταξύ των
Καθολικών και Προτεσταντικών χωρών, όπου στην πρώτη περίπτωση, η γυναίκα παρουσιάζεται
ως σύμβολο πλούτου, δυναμισμού και μεγαλείου, ενώ στη δεύτερη, ως οικείο πρόσωπο της
καθημερινότητας. Η στήριξη της Εκκλησίας σε κάθε περίπτωση, αλλά και ο ανταγωνισμός δύο
διαφορετικών ομάδων καλλιτεχνών ωστόσο, προκάλεσε την ανάπτυξη των τεχνών, σε μια
περίοδο που υπήρξε πολύ παραγωγική και από τις πιο λαμπρές.
Αντίστοιχη ήταν και η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, όπως είδαμε στο παράδειγμα των
Βερσαλλιών, με τις καμπύλες γραμμές, τις πολύπλοκες υπερβολικές διακοσμήσεις και το
μνημειώδες μέγεθος σε σχέση με την πιο συντηρητική Αναγέννηση. Παράλληλα η υπέρμετρη
επίδειξη πλούτου και χλιδής για την πρόκληση εντυπώσεων, μέσα από τις τέχνες, αποδεικνύεται
για άλλη μια φορά, εργαλείο στα χέρια του πιο ισχυρού. Η μπαρόκ πολυπλοκότητα και η
συνύπαρξη πολλών ιδεών συναντάται και στον χώρο της μουσικής, όπου το ορατόριο, ένα
πολύπλοκο είδος θρησκευτικής μουσικής, που μοιάζει με την όπερα, κατείχε δεσπόζουσα θέση
στα ακούσματα της εποχής. Ο συνδυασμός της ακρόασης μάλιστα σε ένα επιβλητικό μπαρόκ
εκκλησιαστικό περιβάλλον αποτελεί μοναδική συναισθηματική εμπειρία και νοερό ταξίδι στο
χρόνο, σε μια εποχή απαράμιλλης αίγλης.

15
Βιβλιογραφία -Δικτυογραφία

Κασιμάτη Μαριλένα, «Ο 17ος αιώνας, Η τέχνη του Μπαρόκ», στο: Η Ιστορία των Τεχνών στην
Ευρώπη, τόμ. Α΄ Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, ΕΑΠ,
Πάτρα 2008, σελ. 173-198.
Καθεδρικός ναός Αγίου Παύλου, https://www.stpauls.co.uk/worship-and-music (τελευταία
ανάκτηση: 2/1/23)
Λιτσαρδοπούλου, Ναυσικά, «Αφηγηματικές πρακτικές της φλαμανδικής και ολλανδικής
ζωγραφικής του 17ου αι: η περίπτωση του Rubensκαι του Rembrandt», στο: Ερευνητικά ζητήματα
στην ιστορία της τέχνης, Από τον ύστερο μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας, επιμ. Άρης Σαραφιανός,
Παναγιώτης Ιωάννου, εκδόσεις Ασίνη, Αθήνα 2016, σελ. 87-100.
Μάμαλης, Νικόλαος, Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Η Μουσική στην Ευρώπη, τόμ. Γ,
ΕΑΠ, Πάτρα 2008.
Μπαζέν, Ζερμαίν, Μπαρόκ και Ροκοκό, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Υποδομή, Αθήνα, 1995, (πρώτη
έκδοση 1964).
Πετρίδου, B. - Ζιρώ, Ό., Τέχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21ο αιώνα, εκδ.
Κάλλιπος, Αθήνα, 2015, διαθέσιμο στο:
https://repository.kallipos.gr/handle/11419/3541] (τελευταία ανάκτηση: 2/1/23).
Φυρνώ - Τζόρνταν, Ρ., Ιστορία της Αχιτεκτονικής, μτφρ. Δημήτρης Ηλίας, επιμ. Ανδρέας
Παππάς, Υποδομή, Αθήνα, 1981.
Χρήστου, Χρύσανθος, Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 17ου αιώνα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1989.
D’ Adda, Roberta, Βερμέερ, Μεγάλοι Ζωγράφοι, μτφρ. Νίκος Κοκκάλας, εκδόσεις Βιβλιοθήκη
Τέχνης, Η Καθημερινή, χ.τ., 2006.
Gombrich, E.H., Το Χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1998.
Hauser, A., Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Τάκης Κονδύλης, τόμ. 2, Κάλβος, Αθήνα 1981,
(πρώτη έκδοση 1952).
Headington, Christopher, Ιστορία της Δυτικής Μουσικής από την Αρχαιότητα ως τις Μέρες μας,
μτφρ. Μάρκος Δραγούμης, τόμ. 1, Αθήνα, Gutenberg, 1994, (1980).
Honour, H., - Fleming, J., Ιστορία της Τένης, τόμ. ΙΙΙ, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Υποδομή, Αθήνα,
1992, (πρώτη έκδοση 1984).
Lord, Μ., Η Ιστορία της Μουσικής από την Αρχαιότητα ως σήμερα, Αθήνα, Ελευθερουδάκης,
2008.

16
Machlis Joseph, Forney Kristine, Η Απόλαυση της Μουσικής, μτφρ. Δ. Πυργιώτης, εκδ. fagotto,
Αθήνα 1996.
Rijksmuseum, Vermeer, Johannes, “Woman in Blue Reading a Letter”, Amsterdam
https://www.rijksmuseum.nl/en/whats-on/exhibitions/vermeer/story/the-largest-vermeer-
exhibition-ever (τελευταία ανάκτηση: 2/1/23)
Ξενόγλωσση
Bell, Julian, Mirror of the World, A New History of Art, Thames and Hudson, 2007.
Διαδικτυακές πηγές εικόνων
Εικόνα εξωφύλλου:
Ωδείον Αθηνών, Εβδομάδα Ολλανδικής Μουσικής Μπαρόκ/ Netherlands baroque music week
https://www.athensconservatoire.gr/%CE%B5%CE%B2%CE%B4%CE%BF%CE%BC%CE
%AC%CE%B4%CE%B1-%CE%BF%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CE
%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE
%BA%CE%AE%CF%82-%CE%BC%CF%80%CE%B1%CF%81%CF%8C%CE%BA-ne/
(τελευταία ανάκτηση:2/1/23).
Εικόνα 1: Ρούμπενς, Πήτερ, Πωλ, «Άφιξη της Μαρίας Μεντίτσι στη Μασσαλία», Παρίσι,
Λούβρο, (τελευταία ανάκτηση:2/1/23).
https://en.wikipedia.org/wiki/Marie_de'_Medici_cycle#/media/File:Peter_Paul_Rubens_035.jpg
Εικόνα 2: Βερμέερ Γιόχανς, «Γυναίκα στα μπλε που διαβάζει γράμμα», Άμστερνταμ,
Rijksmuseum, (τελευταία ανάκτηση:2/1/23).
https://www.rijksmuseum.nl/en/stories/themes/vermeer/story/all-vermeer-paintings-woman-in-
blue-reading-a-letter
Εικόνα 3-7: Ανάκτορο των Βερσαλλιών, Ευρώπη, Γαλλία, Παρίσι, (τελευταία ανάκτηση:2/1/23).
https://toptraveller.gr/poi/palace-of-versailles-paris/
Εικόνα 8: Βερσαλλίες: Το ανάκτορο των Βερσαλλιών, https://www.goparis.gr/versailles-
eisitiria/
Εικόνες 9-11: Καθεδρικός ναός Αγίου Παύλου (Λονδίνο) Βικιπαίδεια (τελευταία
ανάκτηση:2/1/23).
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CE%B8%CE%B5%CE%B4%CF%81%CE
%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%BD%CE%B1%CF%8C%CF%82_%CE%91%CE

17
%B3%CE%AF%CE%BF%CF%85_%CE%A0%CE%B1%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF
%85_%28%CE%9B%CE%BF%CE%BD%CE%B4%CE%AF%CE%BD%CE%BF%29

Παρατηρήσεις
Η εργασία υπερβαίνει τα προβλεπόμενα όρια.
Η εργασία σου στο σύνολό της είναι άριστη. Έχει μεγάλη διαφορά από την 1 η σου εργασία και
δείχνει τις εξαιρετικές σου ικανότητες στο γράψιμο μια επιστημονικής μελέτης.
Ελπίζω να συνεχίσεις έτσι και στις άλλες εργασίες.

18