1

Περιεχόμενα

Εισαγωγή................................................................................................................3

Το κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο που «γέννησε» την Αναγέννηση...........................3

Το παρεκκλήσι των Pazzi και οι αρχιτέκτονες της πρώιμης περιόδου....................5

Η Γέννηση της Αφροδίτης.......................................................................................7

Μαδριγάλια: η κοσμική μουσική της Αναγέννησης..............................................9

Επίλογος...............................................................................................................11

Βιβλιογραφία.......................................................................................................12

Παράρτημα εικόνων............................................................................................13

Εικόνα 1: Ο Χορός του Θανάτου (Danse Macabre), μια

αλληγορία για την καθολικότητα του θανάτου, κοινό
ζωγραφικό θέμα του όψιμου μεσαίωνα.

2
Εισαγωγή
Στην παρούσα εργασία θα αποπειραθούμε να διερευνήσουμε τις εξελίξεις που συνέβαλλαν
στη διεύρυνση της θεματολογίας των ευρωπαϊκών τεχνών από τη «σκοτεινή» μεσαιωνική
θρησκευτικότητα στο λαμπερό εκκοσμικευμένο και νεοπλατωνικό ουμανισμό της
Αναγέννησης. Θα ξεκινήσουμε με μια συνοπτική αναφορά στο γενικότερο κοινωνικό-
ιστορικό πλαίσιο, μέσα από το οποίο αναδύθηκε η Αναγέννηση. Στη συνέχεια, ως αφορμή
και “όχημά” μας θα χρησιμοποιήσουμε διαδοχικά τρία χαρακτηριστικά έργα από τρεις
συγκεκριμένες τέχνες (αρχιτεκτονική, ζωγραφική και μουσική) που από το 15ο ως τον 16ο
αιώνα γνώρισαν μεγάλη άνθηση αλλά και σημαντικές εξελικτικές αλλαγές: Ένα φλωρεντινό
παρεκκλήσιο της πρώιμης Αναγέννησης, ένα διάσιμο ζωγραφικό πίνακα της ακμής της
περιόδου και ένα όψιμα αναγεννησιακό μουσικό μαδριγάλι. Το κοινό στοιχείο των τριών
έργων που θα εστιάσουμε είναι οι περισσότερο ή λιγότερο έντονοι παγανιστικοί τους
συμβολισμοί, ενώ παράλληλα θα δούμε και τις ιδιαίτερες εξελίξεις που επέτρεψαν την
πραγμάτωση τέτοιων έργων στην εποχή τους.

Το κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο που «γέννησε» την Αναγέννηση

Ήδη από το 13ο και 14ο αιώνα οι αναβιωμένες πόλεις-κρατη της Ιταλίας προετοίμαζαν την
Αναγέννηση. Αν μάλιστα ανατρέξουμε στις ιδιαίτερες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και
πολιτισμικές συνθήκες που αναπτύχθηκαν στη Φλωρεντία, θα δούμε πως ο ηγεμονικός
ρόλος που διαδραμάτισε έναν αιώνα αργότερα, κάθε άλλο παρά τυχαίος ήταν. Ανεξάρτητη
δημοκρατία από το 1150, με πολιτική διοίκηση (Signioria)
αντί δεσποτείας, με ανθηρές εμπορικές σχέσεις με Βορρά
και Ανατολή και με ακμάζον χρηματοπιστωτικό σύστημα, η
Φλωρεντία εξέθρεψε την αστική υπερηφάνεια στους
πολίτες της, σύνοδη με την ατομική πρόοδο και την ελπίδα
ευκαιριών κοινωνικής ανέλιξης, ασχέτως αριστοκρατικών
τίτλων και κληρονομικότητας. Οι συντεχνίες (και οι
ανεξάρτητοι καλλιτέχνες αργότερα) παρήγαγαν πλήθος
έργων τέχνης για την ανερχόμενη μεσαία τάξη, από την
οποία ξεχώρισαν οικογένειες, όπως αυτές των Μεδίκων, των
Pazzi, των Rucellai, των Strozzi των Brancacci κ.α.1 Εικόνα 2: Portrait of Lorenzo de'
Medici, by Girolamo Macchiet (16oς
Παράλληλα με την αυξανόμενη οικονομική και πολιτική αι.)
εξουσία που απέκτησαν ως τον 15ο αιώνα, έγιναν οι σημαντικότεροι μαικήνες των
1 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ. Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, τ.1, Πάτρα, ΕΑΠ, 20082, , σελ.74-
76.

3
γραμμάτων και των τεχνών και συλλέκτες. Στις κοσμοπολίτικες αυλές τους συνέρρεαν
σημαίνοντες νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, λόγιοι και καλλιτέχνες, αξιοποίησαν την ελευθερία
να αναπτύξουν μια νέα, επιστημονική αντίληψη της ζωής και του κόσμου, μακριά από τον
αυστηρό εκκλησιαστικό έλεγχο και την ενοχική ουσιοκρατική θρησκευτική σκέψη του
μεσαίωνα. Εδώ ο Hauser επισημαίνει ότι τα χαρακτηριστικά της Αναγέννησης όπως η
ανθρώπινη χειραφέτηση, ο αυθόρμητος νατουραλισμός στην συνειδητή αναπαράσταση του
εμπειρικού κόσμου, η ελευθερία σκέψης και έρευνας και η εναντίωση της σε ιεραρχίες και
αυθεντίες δεν προέκυψαν καινοφανώς τον 15ο αιώνα, αλλά αποτέλεσαν συνέχεια του
γοτθικού νατουραλισμού και της οικονομίας του κέρδους του όψιμου μεσαίωνα. 2
Επισημαίνει ακόμα πως παρά το δημοκρατικό ξεκίνημα των πόλεων κρατών, μέχρι τον 15ο
αιώνα η οικονομικοπολιτική δύναμη πέρασε στο μεγαλοαστικό “popolo grosso” κι από αυτό,
ολιγαρχικά, στις λίγες πλούσιες οικογένειες που, αν και συμμαχούσαν με τους μικροαστούς
σε περιστασιακές επιθέσεις των ισχυρότερων ηγεμόνων, ουσιαστικά εκμεταλλεύονταν τους
φτωχούς, ανειδίκευτους και εκτός συντεχνιών εργάτες, καταπνίγοντας άμεσα κάθε
προσπάθεια για δικαιώματα και βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. 3
Σε σημαντικά αναγεννησιακά κέντρα επίσης αναδείχθηκαν η εμπορικά ακμάζουσα Βενετία, η
παπική Ρώμη με την πλούσια ρωμαϊκή κληρονομία της και άλλες ιταλικές πόλεις που
ακολούθησαν, όπως Μιλάνο, Πάδοβα, Ουρμπίνο κ.α.4 Η πρώιμη Αναγέννηση αποτελεί
ουσιαστικά ιταλικό κίνημα, αφού εκεί συνυπήρξαν όλες οι αναγκαίες προϋποθέσεις: Εκεί
επαναφομοιώθηκαν τα διατηρημένα απομεινάρια της κλασσικής αρχαιότητας. Πρώτες οι
ιταλικές πόλεις ανέπτυξαν καπιταλιστικού τύπου οικονομία, ελεύθερο ανταγωνισμό,
μεταφορές και τραπεζικό σύστημα. Η ιταλική φεουδαλική αριστοκρατία και η ιπποσύνη
αναπτύχθηκαν εκεί λιγότερο, ενώ αστικοποιήθηκαν νωρίτερα και ευκολότερα από την
υπόλοιπη Δύση. Η ώριμη Αναγέννηση και ο μανιερισμός που θα ακολουθήσουν αποτελούν
καθολικά ευρωπαϊκά κινήματα.5
Ωστόσο, ο καλλιτεχνικός πολιτισμός της Αναγέννησης δεν είναι ούτε ενιαίος στον χρόνο,
ούτε έχει μία και μόνη φύση, αφού συμμετέχουν σε αυτόν τόσο διαφορετικά κομμάτια της
κοινωνίας από διαφορετικές χώρες και τάξεις ποικίλης οικονομικής, μορφωτικής και
θρησκευτικής ισχύος. Η αστική τέχνη διατήρησε περισσότερο την παραδοσιακή της

2 Hauser, Α., Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Τάκης Κονδύλης, τ. 1, Αθήνα, Κάλβος, 1984 2,
σελ.12-13.
3 Hauser, Α., ό.π., σελ. 30-36.
4 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ., ό.π., σελ. 76.
5 Hauser, Α., ό.π., σελ. 20-21.

4
θρησκευτικότητα, από την πιο ελευθεριάζουσα και φιλήδονη τέχνη των ηγεμονικών αυλών
και μόνο από τον 15ο αιώνα αρχίζει να ακολουθεί την εκκοσμίκευση. 6
Η ανθρωποκεντρική στροφή στο τέλος του Μεσαίωνα που έθεσε στο κέντρο το άτομο 7, την
παιδεία και την αρετή του, άλλαξε και την κοινωνική θέση του καλλιτέχνη-δημιουργού, τον
οποίο έφερε και καταξίωσε στο προσκήνιο πλέον ως προσωπικότητα, βγάζοντας τον από την
ανωνυμία.
Εξ ίσου σημαντικές προϋποθέσεις της Ιταλικής Αναγέννησης αποτέλεσαν οι υπερπόντιες
ανακαλύψεις, η ανακάλυψη της τυπογραφίας και η διάδοση τυπωμένων βιβλίων, αλλά και
το πέρασμα των Ελλήνων λογίων στην Ιταλία μετά την κατάλυση του Βυζαντίου. Οι Έλληνες
λόγιοι μεταφέροντας τα έργα και τις ιδέες της αρχαιοελληνικής γραμματείας τη Δύση,
επηρέασαν δυναμικά το δυτικό πνευματικό τοπίο που γέννησε τον ουμανισμό του 15ου και
16ου αιώνα.

Το παρεκκλήσι των Pazzi και οι αρχιτέκτονες της πρώιμης περιόδου

Ένα μικρό και αρχιτεκτονικά παράξενο εκκλησάκι που δεν
θυμίζει αμιγώς ούτε τον κλασσικό ούτε τον γοτθικό ρυθμό
βρίσκεται χτισμένο δίπλα στον ναό του Τιμίου Σταυρού
στην Φλωρεντία. Πρόκειται για το παρεκκλήσι της ισχυρής
φλωρεντινής οικογένειας των Pazzi, που δημιούργησε περί
το 1430 ο αρχιτέκτονας και γλύπτης Filippo Brunelleschi
(1377–1446), συνδυάζοντας νέες τεχνικές και στοιχεία από
Εικόνα 3: The Pazzi Chapel, Florence
τις προηγούμενες του μελέτες των αρχαίων ρωμαϊκών
ερειπίων.8
Ήδη διάσημος, τόσο για τον σχεδιασμό του επιβλητικού
τρούλου του Kαθεδρικού Nαού της Φλωρεντίας όσο και
για τον νέο τρόπο δόμησης που επινόησε, ο Brunelleschi
συνδύασε στο παρεκκλήσι αψίδες, κίονες, εντοιχισμένους
πεσσούς, θόλους και το αέτωμα της εισόδου με μοναδικό
Εικόνα 4: Άποψη του Καθεδρικού τρόπο, δημιουργώντας μιαν αίσθηση ισορροπημένης
Ναού της Φλωρεντίας, τον επιβλητικό
θόλο του οποίου κατασκεύασε ο ελαφράδας, χάρης και αρμονίας, όπως και σε κάθε έργο
Φιλίππο Μπρουνελέσκι.
του.

6 Hauser, Α., ό.π., σελ. 42-44.

7 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ., ό.π., σελ. 73. «Ο άνθρωπος είναι ο κυρίαρχος του κόσμου και το
μέτρο για όλα τα πράγματα.»
8 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ., ό.π., σελ. 78.

5
Οι ρωμαϊκές του επιρροές είναι ευκρινέστατες και στο
φωτεινό, ευχάριστο εσωτερικό, όπου οι εσωτερικοί
εντοιχισμένοι πεσσοί, χωρίς να έχουν δομική λειτουργία,
επισημαίνουν τις αρμονικές κλασσικές αναλογίες και την
κλασσική χάρη.9
Η άλλη μεγάλη ανακάλυψη του Brunellesci, ιδιαίτερα
Εικόνα 5: Εσωτερική άποψη της
πολύτιμη για τους αναγεννησιακούς ζωγράφους όπως ο
εισόδου, The Pazzi Chapel
Masaccio, ήταν η κεντρική προοπτική10 βάση μαθηματικών
κανόνων, που λειτουργούσε έτσι ώστε να έχει ο θεατής των δισδιάστατων έργων τους την
ψευδαίσθηση του βάθους.11
Οι Brunelleschi, Albert και Michelozzo υπήρξαν οι πιο δραστήριοι, πολυμαθείς και
πολυσχιδείς αναγεννησιακοί αρχιτέκτονες στην κεντρική και βόρεια Ιταλία. Ως γνήσιοι homo
universalis (οικουμενικοί άνθρωποι)12 της εποχής τους, μελέτησαν τα συγγράμματα του
Βιτρούβιου (23π.Χ.) και συστηματοποίησαν με επιτυχία την αρχαία, τη ρωμανική και τη
γοτθική αρχιτεκτονική γνώση, συνδυάζοντας τα στοιχεία τους τόσο στα κοσμικά όσο και στα
εκκλησιαστικά κτήρια, με στόχο την αρμονία και την ομορφιά. Στα έργα τους υπερέχει ο
οριζόντιος άξονας, οι μίξεις των αρχαϊκών ρυθμών, οι τρούλοι με φανό, η στατικότητα και η
συμμετρία της κάτοψης και των όψεων ως προς τους κεντρικούς άξονες των κτηρίων.
Παράλληλα, καθιέρωσαν το επάγγελμα του σχεδιαστή αρχιτέκτονα.13
Με τον Brunelleschi ήδη εντός της πρώιμης Αναγέννησης (Quatrocento) είχε συντελεστεί η
μορφολογική στροφή προς μια νέα εποχή, στην οποία η υπερβατική, θεοκρατική ομορφιά
του Μεσαίωνα θα παραχωρούσε τη θέση της στην εμπειρική ομορφιά του φυσικού
κόσμου.14

9 Gombrich, E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Κάσδαγλη Λ., Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1994, σελ. 224-228.
10 Πετρίδου, B., Ζιρώ, Ό., Τέχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21ο αιώνα, Αθήνα,
Κάλλιπος, 2015, σελ. 10, https://repositor..aallipos.gr/handle/11419/3541. Για να προσδώσει ο
ζωγράφος την ψευδαίσθηση της απούσας τρίτης διάστασης θέτει το σημείο φυγής στο κέντρο του
πίνακα, στην γραμμή του ορίζοντα, στο ύψος της οπτικής του θεατή, φροντίζοντας όλες οι
παράλληλες ευθείες να συγκλίνουν σε αυτό.
11 Gombrich, E. H., ό.π., σελ. 229.
12 Πετρίδου, B., Ζιρώ, ό.π., σελ. 9.
13 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ., ό.π., σελ. 77-79.
14 Πετρίδου, B., Ζιρώ, Ό., ό.π., σελ.9.

6
Η Γέννηση της Αφροδίτης
Μεταξύ 1482 και 1485 ο νεαρός Botticelli15 φιλοτεχνεί με
τέμπερα σε καμβά έναν από τους διασημότερους και
πολυεκτιμημένους πίνακες παγανιστικής θεματολογίας, που
σηματοδοτεί την ζωγραφική του 15ου αιώνα, με πολλαπλά
μηνύματα και αρχαϊκές αλληγορίες, τη «Γέννηση της
Αφροδίτης», που βρίσκεται σήμερα στην Πινακοθήκη Ufzi
στη Φλωρεντία. Η σύνθεση, παραγγελία πιθανότατα του
Lorenzo di Pierfrancesco των Μεδίκων, αναπαριστά τον
αρχαιοελληνικό μύθο με τη θεά της ομορφιάς και του έρωτα
να αναδύεται από τους αφρούς της θάλασσας πάνω σε ένα
Εικόνα 6: Η Αφροδίτη της Κνίδου του κοχύλι. Γυμνή και όμορφη, αγνή σαν μαργαριτάρι και
Πραξιτέλη (αντίγραφο)
ντροπαλή στα πρώτα σκιρτήματα της νιότης της, καλύπτεται σεμνά με τα μαλλιά και το χέρι
της. Ο Ζέφυρος κι η Αύρα σφιχταγκαλιασμένοι την σπρώχνουν απαλά στη στεριά, σε μια
βροχή από ρόδα, όπου την περιμένει η Ώρα, για να την καλύψει με πορφυρό ανθοστόλιστο
πέπλο.16 Ο Botticelli χρησιμοποίησε για μοντέλο αναπαραστάσεις της Αφροδίτης της Κνίδου
του Πραξιτέλη (Αιδήμονος Αφροδίτης ή Venus Pudica, 364-361 π.Χ) και φαίνεται πως
εμπνεύστηκε από τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου (4ος αι.) και τις Στροφές (Stanze per la
Giostra) του σύγχρονού του Agnolo Poliziano, μεγάλου νεοπλατωνιστή ποιητή, ουμανιστή
και παιδαγωγού της αυλής των Μεδίκων. 17 Το ρεύμα σκέψης του Νεοπλατωνισμού διατρέχει
όλη την Αναγέννηση, σε μια προσπάθεια συγκερασμού της ελληνορωμαϊκής κληρονομιάς με
τον χριστιανισμό, όπου το νεοπλατωνικό φιλοσοφικό μήνυμα του έργου γίνεται ξεκάθαρο: Ο
έρωτας συνταιριασμένος με την πνευματική ομορφιά, είναι η κινητήρια δύναμη της ζωής. 18
Η Αφροδίτη του Botticelli είναι μια απόλυτα αρμονική και ενιαία σύνθεση, ακόμα κι αν οι
μορφές του δεν είναι τόσο στέρεες ή καλοσχεδιασμένες όσο άλλων προηγούμενων. Η αέρινη
κίνηση, η ζωντανές πτυχώσεις, η χαρούμενη ζωντάνια των γραμμών του προάγουν την
ομορφιά και την αρμονία. Και ακόμα κι αν δεν τηρούν λεπτομερώς τους φυσικούς κανόνες,

15 Bacci, M., Sandro Bottichelli, στο Χατζηδάκη, Ρ. (επμ), Οι μεγάλοι Ζωγράφοι. Από τον Τζιόττο στην
Αναγέννηση, Ξηρουχάκη, Α. (μτφρ), τ. 1, Αθήνα, Μέλισσα, 1990, σσ 191-197. Βotticelli (1445 -
1510) παρατσούκλι του Φλωρεντινού Σάντρο Φιλιπέπι, μαθητή του Filippino Lippi .
16 Στο ίδιο, σελ. 195.

17 Web Galler. of Art, Sandro Bottichelli, The Birth of Veanus,

ttps://www.wga.hu/tours/italpain/inde009.html, προσπελάστηκε 4:46, 27/11/17
18 An Unofcial Guide to the Ufzi Galler., http://www.ufzi.org/artworas/the-birth-of-venus-b.-
sandro-botticelli/ , προσπελάστηκε 5:05, 27/11/17

7
τηρούν τους αισθητικούς.19 Η ήρεμη και λεπτή έκφραση της αποδίδεται με χάρη και
τρυφεράδα, καθώς η φύση ξεσπά στο ενθουσιώδες της καλωσόρισμα. Η ατμοσφαιρική
ένταση που αποπνέει το έργο είναι είναι ακόμα μεγαλύτερη και οφείλεται στα διάφανα
χρώματα του ζωγράφου καλύπτουν έντεχνα τα σημεία φυγής της προοπτικής. 20

Εικόνα 7: The Birth of Venus by Botcelli, Ufzi Gallery

Μια σημαντική καινοτομία τω αναγεννησιακών δημιουργών, σύμπτωμα της ορθολογιστικής

και νατουραλιστικής θεώρησης για τον άνθρωπο, τον χώρο και την τέχνη, είναι η αδιαίρετη
συνολικότητα και το ενιαίο στοιχείο της καλλιτεχνικής αναπαράστασης. Αντίθετα στη
μεσαιωνική παράθεση που εκφράστηκε με την λεπτομερή και διαδοχική πολυδιάσπαση των
έργων, στην Αναγέννηση με την εισαγωγή της κεντρικής προοπτικής ο θεατής μπορεί τώρα
να συλλάβει την ολότητα του έργου μόνο με μια ματιά. 21 Η υπολογισμένη οργάνωση της
ομορφιάς, της συμμετρίας και των αναλογιών, του ρυθμού και της αρμονίας στην τέχνη,
εκφράζουν την οικονομική, διοικητική και κοινωνική ορθολογική οργάνωση, ενάντια στη
μεσαιωνική μεταφυσική θεώρηση, γεμάτη από αστάθμητους και ανεξέλεγκτους
22
παράγοντες. Ωστόσο, μετά τα μέσα του 15ου αιώνα, συμβαίνει μια αναπόφευκτη εξέλιξη
στην τεχνοτροπία των τεχνών , γενικότερη: Οι δημιουργοί αφού πρώτα έφτασαν στο απόγειο
της ρωμαλέας, φυσιοκρατικής αναπαράστασης των μορφών και της προοπτικής (όπως ο

19 Gombrich, E. H., ό.π., σελ.264.

20 Πετρίδου, B., Ζιρώ, Ό., ό.π., σελ. 13.
21 Hauser, Α., ό.π., σελ. 18-20.
22 Hauser, Α., ό.π., σελ. 23-24.

8
Masaccio), επιδιώκουν τώρα όλο και περισσότερη απεικόνιση της λεπτομέρειας (όπως στην
παλαιότερη γοτθική τεχνοτροπία), που μόνο με την γραμμή θα μπορούσε να αποδοθεί. Η
εξέλιξη αυτή σχετίζεται με την παγιωμένη πλέον ισχύ της μεσαίας τάξης που, αφού πρώτα
εδραίωσε τον πλούτο της, στρέφεται τώρα προς την πολυτέλεια, αποζητώντας την
συγχώνευση με την αριστοκρατία.23 Οι δύο αυτές τεχνοτροπικές τάσεις συχνά συνυπάρχουν
στην πρώιμη αναγεννησιακή καλλιτεχνική παραγωγή.
Με τον Botticelli κλείνει ο κύκλος των δημιουργών της φλωρεντινής πρώιμης Αναγέννησης
και των ισχυρών μαικήνων τους. Στη συνέχεια το καλλιτεχνικό κέντρο για την ώριμη
Αναγέννηση θα μεταφερθεί στη Ρώμη και στην παπική αυλή, ενώ ήδη γίνονται γνωστοί οι
μεγάλοι δημιουργοί της όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι, ο Ραφαήλ και ο Μιχαήλ Άγγελος. 24

Μαδριγάλια: η κοσμική μουσική της Αναγέννησης

Στην όψιμη Αναγέννηση του δεύτερου μισού
του 16ου αιώνα τα γαλλικά σανσόν
(πολυφωνικά τραγούδια) παραχώρησαν τη
σκυτάλη της κοσμικής μουσικής στα
μαδριγάλια25 της ιταλικής Ars Nova,
επηρεασμένα από την α καπέλα ηχητική
ομοιογένεια της φλαμανδικής μουσικής.26
Εικόνα 8: The Concert by Gerard van Honthorst's (1623)

23 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ., ό.π., σελ. 87-88. Η οικογένεια των Μεδίκων ήταν ένα πολύ
χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της στροφής.
24 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ., ό.π., σελ. 94 & 101.
25 Μαδριγάλι, https://el.wiaipedia.org/wiai/ CE 9C CE B1 CE B4 CF 81 CE B9 CE B3 CE
AC CE BB CE B9, προσπελάστηκε 15:37, 27/11/17. Υπάρχουν 3 πιθανές εκδοχές για την
σημασία του όρου: α) materialis (υλικό), καθώς το μαδριγάλι είναι είδος κοσμικής μουσικής, β)
matricalis (μητρικό), καθώς στο μαδριγάλι χρησιμοποιούνται τα ιταλικά, και όχι τα -καθιερωμένα
στη μουσική- λατινικά και γ) mandrialis (ποιμενικό), καθώς τα περισσότερα πρώιμα μαδριγάλια
είχαν βουκολική θεματολογία.
26 Μάμαλης, Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη. Η Μουσική στην Ευρώπη, τ. Γ’, Πάτρα, ΕΑΠ,
20082, σελ.67.

9
Ένα εξαιρετικό δείγμα σύνθεσης και ύφους του όψιμου
μαδριγαλίου αποτελεί το έργο του Claudio Monteverdi
(1567 – 1643) με τίτλο “Ohime! Se tanto amate”
(«Αλίμονο! Αν τόσο πολύ σ’ αρέσει»). Ένα οκτάστιχο
μαδριγάλι για 5 φωνές, σε στίχους του Μπατίστα
Γκουαρίνι και βρίσκεται στο Τέταρτο Βιβλίο
27
μαδριγαλίων (1630) του συνθέτη, από τα οκτώ
συνολικά βιβλία του, στο μεταίχμιο από την Αναγέννηση
στο Μπαρόκ. Οι στίχοι ακολουθούν την τεχνοτροπία της
αριστοκρατικής μαδριγαλικής ποίησης, με υπαινιγμούς,
ειρωνικά αστεία, αλλά και υπερβολικού ρομαντισμού
για τον έρωτα. Ο συνθέτης αξιοποιεί με έξυπνα μουσικά Εικόνα 9: Claudio Monteverdi, 1567-1643
τεχνάσματα (μαδριγαλισμούς) τον αναστεναγμό «Αλίμονο!» καθώς και άλλες λέξεις του
κειμένου, παράγοντας άλλοτε σύμφωνα και άλλοτε διάφωνα αρμονικά μοτίβα
περιγράφοντας έτσι μουσικά τις συναισθηματικές διακυμάνσεις του ερωτευμένου εραστή.
Αυτή η ζωντανή μουσική εικονογράφηση του ερωτικού συναισθήματος του κειμένου
συνιστά την υψηλή ποιότητα του μαδριγαλίου, την τόσο ταιριαστή με το αριστοκρατικό
γίγνεσθαι που από όπου αναδύθηκε.28
Τα ιταλικά αναγεννησιακά μαδριγάλια γενικότερα προήλθαν από τις λαϊκές φροτόλες, τα
τραγούδια του καρναβαλιού και τα φλαμανδικά μοτέτα και διαφοροποιούνται ανά εποχή.29
Στην πρώτη τους περίοδο (ως τα 1550) φαίνεται να είναι σημαντικότερη η απόλαυση του
εκτελεστή από την δεξιοτεχνία, ενώ στη μεσαία (1550-1580) οι συνθέτες στοχεύουν στην
ευχαρίστηση του κοινού. Στην τελική φάση, που εκτείνεται ως το μπαρόκ, οι συνθέσεις
πλέον είναι απαιτητικότερες: εξεζητημένες, με πλούσιες χρωματικές αρμονίες που απαιτούν
δεξιοτεχνία στην δραματική άρθρωση και την ζωντανή μουσική απεικόνιση που είδανε στον
Μοντεβέρντι.30

27 Η μουσική μέσα στην Ιστορία: Το Μαδριγάλι στο 16ο αιώνα. Ιταλικό μαδριγάλι. http://music-in-
histor..com/page-140.html, προσπελάστηκε 16:40, 25/11/17: “το μαδριγάλι σε εκείνη την (όψιμη)
περίοδο ήταν αρκετά ευέλικτο ώστε να απορρίψει το παραδοσιακό πολυφωνικό ύφος και να
υιοθετήσει ένα νέο, το ύφος της μονωδίας (βλ καμεράτα φλωρεντίας). Η μετάβαση αυτή είναι
φανερή στα έργα του Claudio Modeverdi. Τα βιβλία του ι,ιι,ιιι,ιv (γραμμένα κατά τα έτη:
1587,1590,1592,1603 αντίστοιχα) είναι αμιγώς πολυφωνικά και a capella, ενώ τα επόμενα (ν 1605
και νι 1614) έχουν σολιστικό ύφος και η συνοδεία τους απαιτεί συχνά basso contnuo.”

28 Machlis, J. - Forne., K., Η Απόλαυση της Μουσικής. Εισαγωγή στην Τέχνη της Διεισδυτικής
Ακρόασης, Πυργιώτης, Δ. (μτφρ), Αθήνα, Faggoto, 1996, σελ. 115-116.
29 Μάμαλης, ό.π., σελ. 68.
30 Machlis – Forne., ό.π., σελ. 114-115.

10
Τα μαδριγάλια αποτέλεσαν την μουσική έκφραση του κοσμικού πνεύματος της Αναγέννησης.
Με την απαραίτητα περιορισμένη και συγκεκριμένη έκταση, το στοχαστικό ή λυρικό ύφος,
τα εκλεπτυσμένα συγκινητικά κείμενα και την κοσμική και οικία θεματολογία τους τα
μαδριγάλια ήταν πολύ πιο ευπρόσιτα από τις άπειρες αλλαγές του δίχως τέλους
γρηγοριανού μέλους ή του μοτέτου, που εξέφραζαν το υπερβατικό και το ασύλληπτο του
γοτθικού θρησκευτικού κόσμου.31 Οι άνθρωποι χρειάζονται την μουσική και το τραγούδι,
καθώς εκφράζουν την χαρά και το πάθος για τη ζωή, αλλά επίσης ξορκίζουν και τα δεινά, τον
φόβο και τις αγωνίες τους. Έτσι δεν είναι παράξενη αυτή η αλλαγή στην καλλιτεχνική
νοοτροπία, αφού προέκυψε εν μέρη και από διάφορες καταστροφές του 14ου αιώνα, όπως
ο Μαύρος Θάνατος,32 ο Εκατονταετής Πόλεμος, οι εμφύλιοι πόλεμοι της Αυτοκρατορικής
Δύσης και οι αλλεπάλληλες συγκρούσεις ανάμεσα στις Ιταλικές πόλεις μετά την απόσχιση
τους. Ακόμα και η Εκκλησία έχασε την αίγλη της παντοδυναμίας και του κύρους της με τους
παπικούς ανταγωνισμούς, την ανακατάληψη των Αγίων Τόπων από αλλόθρησκους και της
αμφισβήτησης της αυθεντίας της στην ερμηνεία των Γραφών από τον W.clife, μέχρι και την
Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα. Ήταν μόνο το πείσμα και το πάθος των ανθρώπων να
ζήσουν, να αντέξουν και να υπερβούν τα δεινά τους, αρνούμενοι πως το κακό είναι το
φυσιολογικό, που κατάφερε να διατηρήσει την ηθική και κοινωνική δομή. Τόσο η κοσμική
λογοτεχνία, όσο και η κοσμική μουσική κράτησαν ζωντανό το ανθρώπινο πνεύμα μέσα στο
χάος των πολυτάραχων εκείνων καιρών. 33

Επίλογος
Στην παρούσα εργασία αποτολμήσαμε μια συνοπτική περιήγηση στο κοινωνικοπολιτικό
πλαίσιο που εκφράστηκε το πνεύμα εκκοσμίκευσης της Ιταλικής (κυρίως) Αναγέννησης.
Μέσα από τρία συγκεκριμένα έργα των τεχνών της, που εμπεριέχουν λίγο ως πολύ
παγανιστικές αναζητήσεις ή συνειρμούς, αναφερθήκαμε στις καλλιτεχνικές, επιστημονικές
και τεχνολογικές εξελίξεις από τις οποίες ξεπήδησαν. Τα αρχιτεκτονήματα του Brunelleschi
άλλαξαν τον γοτθικό τρόπο δόμησης επανεισάγωντας το αρχαϊκό κάλος και την μαθηματική
αρμονία, ενώ οι αέρινες μορφές του Botticelli έσμιξαν τις χαρές της φύσης και του έρωτα
συμβολικά με το δωδεκάθεο, εκφράζοντας ταυτόχρονα τα κύρια τεχνοτροπικά
χαρακτηριστικά της κοσμικής ζωγραφικής του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα. Τέλος, στην
31 Headington, C., Ιστορία της Δυτικής Μουσικής από την Αρχαιότητα ως τις Μέρες μας, Δραγούμης,
Μ. (μτφρ),τ. 1., Αθήνα, Gutenberg, 19942, σελ. 74.
32 Στο ίδιο: Η βουβωβική πανώλη που από το 1347 εξολόθρευσε σχεδόν το ένα τέταρτο του
ευρωπαϊκού πληθυσμού.
33 Στο ίδιο, σελ. 74-75.

11
μουσική της αναγέννησης πήραμε ένα δείγμα από τα ιταλικά μαδριγάλια, που τραγούδησαν
τον ανθρώπινο φόβο και πόνο, την καθημερινότητα, τον πάντα κραταιό έρωτα, αλλά και την
δύναμη του αναγεννησιακού ανθρώπου._

Βιβλιογραφία

 Αλμπάνη, Τζ. - Κασιμάτη, Μ. Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, τ.1, Πάτρα, ΕΑΠ, 20082.
 Bacci, M., Sandro Bottichelli, στο: Χατζηδάκη, Ρ. (επμ), Οι μεγάλοι Ζωγράφοι. Από τον
Τζιόττο στην Αναγέννηση, Ξηρουχάκη, Α. (μτφρ), τ. 1, Αθήνα, Μέλισσα, 1990, σσ 191-197.

 Gombrich, E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Κάσδαγλη, Λ., Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1994.

 Hauser, Α., Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Κονδύλης, Τ., τ. 1, Αθήνα, Κάλβος, 19842.

 Headington, C., Ιστορία της Δυτικής Μουσικής από την Αρχαιότητα ως τις Μέρες μας,
Δραγούμης, Μ. (μτφρ), τ. 1., Αθήνα, Gutenberg, 19942.

 Machlis, J. - Forne., K., Η Απόλαυση της Μουσικής. Εισαγωγή στην Τέχνη της Διεισδυτικής
Ακρόασης, Πυργιώτης, Δ. (μτφρ), Αθήνα, Faggoto, 1996.

 Μάμαλης, Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη. Η Μουσική στην Ευρώπη, τ. Γ’, Πάτρα,
ΕΑΠ, 20082.

 Πετρίδου, B., Ζιρώ, Ό., Τέχνες και αρχιτεκτονική από την αναγέννηση έως τον 21ο αιώνα,
Αθήνα, Κάλλιπος, 2015, https://repositor..aallipos.gr/handle/11419/3541

Πηγές από το διαδίκτυο

 Web Galler. of Art, Sandro Bottichelli, The Birth of Veanus,

ttps://www.wga.hu/tours/italpain/inde009.html
 An Unofcial Guide to the Ufzi Galler., http://www.ufzi.org/artworas/the-birth-of-venus-
b.-sandro-botticelli/
 Η μουσική μέσα στην Ιστορία: Το Μαδριγάλι στο 16ο αιώνα. Ιταλικό μαδριγάλι.
http://music-in-histor..com/page-140.html, προσπελάστηκε 16:40, 25/11/17.
 Μαδριγάλι, https://el.wiaipedia.org/wiai/ CE 9C CE B1 CE B4 CF 81 CE B9 CE
B3 CE AC CE BB CE B9, προσπελάστηκε 15:37, 27/11/17.

12
Παράρτημα εικόνων
 Εικόνα 1: The Dance of Death (1493) b. Michael Wolgemut, from the Nuremberg Chronicle
of Hartmann,Schedel,
https://en.wiaipedia.org/wiai/Blaca_/eath//media/File:/anse_macabre_b._Michael_Wol
gemut.png, προσπελάστηκε 5:39, 25/11/17.
 Εικόνα 2: Portrait of Lorenzo de' Medici, b. Girolamo Macchietti, (Λορέντζο ο
Μεγαλοπρεπής των Μεδίκων, 16oς αι.),
https://commons.wiaimedia.org/wiai/File:Lorenzo_de 27_Medici-ritratto.jpg,
προσπελάστηκε 13:06, 27/11/17.
 Εικόνα 3: The Pazzi Chapel, Florence (1430),
http://www.museumsinlorence.com/musei/Pazzi_chapel.html/, προσπελάστηκε
5:17, 26/11/17.
 Εικόνα 4: Άποψη του Καθεδρικού Ναού της Φλωρεντίας, https://el.wiaipedia.org/wiai/ CE
91 CE B/ CE B1 CE B3 CE A/ CE B/ CE B/ CE B7 CF 83 CE B7,
προσπελάστηκε 12:35, 27/11/17.
 Εικόνα 5: Εσωτερική άποψη της εισόδου, The Pazzi Chapel,
http://www.museumsinlorence.com/musei/Pazzi_chapel.html/, προσπελάστηκε 5:17,
26/11/17.
 Εικόνα 6: Η Αφροδίτη της Κνίδου του Πραξιτέλη (αντίγραφο), Jouaowsa. Insttute for
Archaeolog. & the Ancient World, Brown Universit.,
https://www.brown.edu//epartments/Jouaowsa._Insttute/courses/greeapast/4811.html
προσπελάστηκε 14:20, 26/11/17.
 Εικόνα 7: The Birth of Venus b. Botticelli, Ufzi Galler.,
https://www.ufzi.it/en/artworas/birth-of-venus, προσπελάστηκε 18:30, 25/11/17.
 Εικόνα 8: The Concert b. Gerard van Honthorst's (1623),
https://commons.wiaimedia.org/wiai/File:Gerard_van_honthorst_-_the_concert_-
_1623.jpg, προσπελάστηκε 14:16, 27/11/17.
 Εικόνα 9: Claudio Monteverdi, 1567-1643, •
http://melodisia.mmb.org.gr/archives/inde0.asp, (Μελοδύσσεια, ένα σχολιασμένο
multmedia χρονολόγιο της ιστορίας της μουσικής στη σελίδα της Μουσικής Βιβλιοθήκης
Λ. Βουδούρη).

13