ΕΛΠ 10 - ΤΟΜΟΣ Α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ – ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ σελ 49 - 52

Η Γαλλική Επανάσταση:

Πολιτικό ορόσημο: στην ανατροπή του αριστοκρατικού κατεστημένου και στην ανάδειξη
της αστικής τάξης αναβιώνοντας την Δημοκρατία ως πολιτική Αναγέννηση.

Ορόσημο σε εποχή: Έναρξη της εποχής της Βιομηχανικής Επανάστασης ή αλλιώς της
«Νεωτερικότητας» στην:

1. Παραγωγή
2. Επιστήμη
3. Τεχνολογία
4. Κοινωνικά ήθη
5. Πολιτική
6. Παιδεία
7. Πολιτισμό

Επίσης καθιέρωσε:

 Ισονομία
 Ελευθερίες
 Συνταγματικά δικαιώματα

19ος – 20ος αιώνας: Λαϊκά Στρώματα διεκδικούν και πετυχαίνουν:

1. Καθολικότητα ψήφου
2. Καθολικότητα εκπαίδευσης: Διάδοση παιδείας και Τεχνολογικές Καινοτομίες βοηθούν:

Α. στην ανάπτυξη νέων ΜΜΕ

Β. Εκμηχανισμό της τυπογραφίας δλδ: στην διάδοση πολιτισμικών προσιτών προϊόντων

ευρέως

Ευνοεί έτσι την δημιουργία νέων πολιτισμικών μορφών

Τύπος/ Εκδόσεις/ Κινηματογράφος και νέα ΜΜΕ υπό την μορφή Πολυεθνικών Επιχειρήσεων
δημιουργούν Πολιτιστικά Προϊόντα Ευρείας Κατανάλωσης.

Σύγχρονη Εποχή:

α. Ευρεία συμμετοχή λαϊκών στρωμάτων στην κοινωνικο-πολιτική ζωή

β. Αλλαγή τρόπου διάθεσης πολιτισμικών προϊόντων λόγω των ΜΜΕ

Προκαλούν αντιδράσεις από τους διανοουμένους της εποχής που πιστεύουν ότι υπονομεύεται
η πολιτική – πολιτισμική – ηθική τάξη.

19ος – 20ος αιώνας: ο όρος Μαζική κοινωνία καθιερώνει νέες μορφές πολιτισμού που
καταδικάζονται ως εμπορευματοποιημένες και ως μαζική κουλτούρα που διαβρώνει τις
παραδοσιακές αξίες.

Οι θεωρίες περί Μαζικής Κουλτούρας αναπτύσσονται τότε λόγω:

1. Νέων ΜΜΕ που δημιουργούν νέα είδη κουλτούρας (Radio/ Cine/ TV)
2. Ανάπτυξη τύπου και όλων των ειδών παραλογοτεχνίας.
3. Βιομηχανοποιημένοι κινηματογράφος / φωνογραφική παραγωγή
4. Πολιτικής ωρίμανσης: Κοινοβουλευτικές Δημοκρατίες με διεύρυνση μαζικής
εκπαίδευσης και λαϊκής συμμετοχής στην πολιτική – πολιτισμική ζωή.

ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ σελ 75-85

Η Υψηλή Τέχνη εξετάζεται ως: όρος περιγραφής κατανόησης και αξιολόγησης των
έργων και των ειδών τέχνης που έχουν καθιερωθεί και παραδοσιακά θεωρούνται ότι
έχουν μεγάλη και διαχρονική καλλιτεχνική αξία στον δυτικό πολιτισμό.

Α. Στενή σχέση ανάμεσα στην Υψηλή Τέχνη και την Μαζική Κουλτούρα

Υψηλή Τέχνη: έννοια κοινωνιολογική και ιστορική – Ιδιαίτερη κατηγορία έργων και ειδών
τέχνης που προέρχεται από την πολιτισμική ιεραρχία που βρίσκουμε σε κάθε κοινωνία με
ιεραρχική και αυταρχική κοινωνική δομή . = ανάπλαση ιστορικής συγκρότησης αυτής της
πολιτισμικής ιεραρχίας στον δυτικό πολιτισμό τον 19ο αιώνα

Β. Κριτικές και αμφισβητήσεις για την έννοια της Υψηλής Τέχνης τον 20 ο αιώνα με αποτέλεσμα
την ριζική αναθεώρηση και αποικοδόμηση της.

ΘΕΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΥΨΗΛΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ VS ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

ΚΡΙΤΗΡΙΑ
ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ
Ποιοτική/ Μαζική υπαινίσσεται:
ΠΟΣΟΤΙΚΟ ΕΚΤΙΜΑΤΑΙ ΑΠΟ ΜΕΙΟΨΗΦΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΑΠΟ
ΠΟΛΛΟΥΣ

Χαμηλή/Υψηλή: Κριτήριο Στάθμης

ΚΑΤΕΧΕΙ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΘΕΣΗ ΣΕ

ΚΛΙΜΑΚΑ/ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ
Μαζική Κουλτούρα = Δυτική Νεωτερικότητα

Δύση 19ος αιώνας: Συνεχείς ριζικές κοινωνικές-οικονομικές-πολιτικές-πολιτισμικές

αλλαγές ΛΟΓΩ Εκβιομηχάνισης-Αστικοποίησης-Εκδημοκρατισμού της.

Υψηλή Τέχνη – Μαζική Κουλτούρα: Έννοιες αλληλένδετες, η μία προϋποθέτει την άλλη
για να προσδιοριστούν, ώστε το δίπολο αυτό να διαποτίσει την σκέψη μας και να καθορίσουν
έτσι τις επιλογές μας = Αξιολόγηση διαφορετικών μορφών καλλιτεχνικής δημιουργίας/ τρόπος
προσέγγισης, ερμηνείας και χρήσης

Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ.

Πολλοί θεωρούν ότι οι κατηγορίες Υψηλή, Χαμηλή, Μαζική Τέχνη: αναφέρονται σε ξεκάθαρες
διαφορές των έργων τέχνης.

Τρόποι αντίληψης των μορφών τέχνης:

ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ: κρίνεται το κάθε έργο ξεχωριστά και τα χαρακτηριστικά του με

αντικειμενικά κριτήρια

ΣΧΕΤΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ: κάθε έργο αξιολογείται όχι από τα καθαυτά χαρακτηριστικά του
αλλά από εξωγενείς παράγοντες όπως: κανόνες που τίθενται από το κοινωνικό – πολιτισμικό
περιβάλλον από όπου παράγεται και χρησιμοποιείται το έργο.

ΟΠΑΔΟΙ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ:

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΙ KARL MANNHEIM 1992 – PIERRE BOURDIEU 1972-9

Συνθέτοντας τις απόψεις των δύο συμπεραίνουμε ότι η αξιολογική διάκριση υψηλής – μαζικής
τέχνης και η πολιτισμική ιεραρχία που αυτή συνεπάγεται την εποχή της νεωτερικότητας, που
συναντάται όμως και σε προηγούμενες εποχές τόσο του δυτικού πολιτισμού όσο και σε μη
δυτικές κοινωνίες.

Πρόκειται για το: ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΙΕΡΑΡΧΗΣΗΣ

ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΣΗ ΕΚΕΙΝΩΝ
ΠΟΥ ΤΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ.

ΔΛΔ: Ανάλογα με το κοινωνικο-πολιτικό status quo των ατόμων έχουμε πολιτισμική ιεράρχηση
όπου οι ανώτερες ομάδες αξιολογούν ως ανώτερα τα έργα που χρησιμοποιούν σε σχέση με
εκείνα που χρησιμοποιούν τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα.
Με τον τρόπο αυτό διαχωρίζονται από τις άλλες ομάδες και προσδιορίζουν την πολιτική και
οικονομική τους υπεροχή.
ΆΡΑ: Η υψηλή τέχνη καταναλώνεται μόνο από μια ελίτ που κατέχει προνομιακή θέση σε
μια ιεραρχικά δομημένη κοινωνία. Η καθιέρωση πολιτισμικής ιεραρχίας επικυρώνει και
νομιμοποιεί και την κοινωνική ιεραρχία προσδίδοντας της συμβολικό και ηθικό χαρακτήρα.
Αυτό λοιπόν χαρακτηρίζει κοινωνίες αυταρχικές με έντονες ανισότητες και με μια αυστηρά
παγιωμένη ιεραρχία η οποία είχε παράδοση στις κοινωνικές και καλλιτεχνικές αξίες, τις
συμβάσεις και τους κανόνες.
Αυτό συναντάται κυρίως στην κινεζική, ινδική, οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και στις δυτικές
φεουδαρχικές κοινωνίες.

Η Υψηλή Τέχνη είναι για τους ιθύνοντες και τους θεσμούς

Η Χαμηλή Τέχνη για τους υποτελείς.

Και αυτός ο διαχωρισμός γίνεται μέχρι και σήμερα όταν αναφερόμαστε στην τέχνη που
ανέπτυξαν εκείνες οι κοινωνίες.

Η Υψηλή Τέχνη από τον Πλάτωνα ως τον Λουδοβίκο 14ο – ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Στην κλασική αρχαιότητα δεν υπήρχαν πολιτισμικές ανισότητες.

Μόνο οι αρχαϊκές κοινωνίες διέκριναν την τέχνη σε κοσμική και θρησκευτική.

Και στις εμπορικές πόλεις της αρχαιότητας με οικονομικές και μορφωτικές ανισότητες να
γίνονται πιο έντονες, αρχίζουν οι πολιτισμικές διακρίσεις.

Ηράκλειτος – Πλάτωνας: αντιμετωπίζουν με δυσφορία και καχυποψία τις δημοφιλείς τέχνες

της εποχής τους.
Πλάτωνας: Λυρική Ποίηση = ευτελής που προάγει την ασέβεια και καλλιεργεί
ψευδαισθήσεις. Δεν ανήκει στο Ωραίο και Αληθινό.
Εγκρίνει μόνο την τέχνη που διδάσκει ευσέβεια, αρετή και φρόνηση.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗ: Οι πολιτισμικές διακρίσεις γίνονται εντονότερες

καθώς οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται και η άρχουσα τάξη αναπτύσσει μια συνείδηση όλο
πιο διακριτή και διαφοροποιημένη από την κουλτούρα των πληβείων.

ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ 8ος – 18ος ΑΙΩΝΑΣ.

Συστηματική διαφοροποίηση της κουλτούρας της άρχουσας τάξης από τους υποτελείς των
πόλεων και της υπαίθρου.
Ευρωπαϊκή Αριστοκρατία διεκδικεί το μονοπώλιο της Civilité για να αποστασιοποιηθεί από
τους υποτελείς. Έτσι δίνεται μια ώθηση στην άνθηση των τεχνών= Αναγέννηση σε όλες τις
μορφές της τέχνης: λογοτεχνία, θέατρο, μουσική ζωγραφική κλπ.
Η ανάπτυξη της ευρωπαϊκής αυλικής κουλτούρας με πρότυπο το ανάκτορο των Βερσαλιών του
Λουδοβίκου 14ου, αύξησε την ζήτηση για αντικείμενα πολυτελείας οδηγώντας στην άνθηση
όλων των εφαρμοσμένων τεχνών: μεταλλουργία, υαλουργία, υφαντουργία, κοσμηματοτεχνίας
κλπ.
Τυπογραφία: Διεύρυνε ακόμα περισσότερο το πολιτισμικό χάσμα διεύρυνε το χάσμα αφού η
αστική τάξη αξιοποίησε την εκπαίδευση για να μορφωθεί ενώ τα λαϊκά στρώματα παρέμειναν
το ίδιο αμόρφωτα περιοριζόμενα στην προφορική κουλτούρα.

Λαϊκή – Δημώδης κουλτούρα: επικράτησε σε όλη την Ευρώπη στα απαίδευτα λαϊκά
στρώματα που χρησιμοποιούσε διαλεκτικά και δάνεια στοιχεία στον προφορικό λόγο.

VS

Μορφωμένης μειοψηφίας που καλλιεργούνταν μέσω γραπτού και έντυπου λόγου

= Διγλωσσία σε όλη την Ευρώπη

Αστική τάξη: νέα ανερχόμενη δύναμη λόγω της μεγάλης ανάπτυξης του εμπορίου και της
βιοτεχνίας διεκδικεί μια θέση στην πολιτισμική ιεραρχία της αναγεννησιακής κοινωνίας

Αστοί διανοούμενοι του ουμανισμού διατυπώνουν τον όρο κουλτούρα: εμπνεύστηκαν από
την κλασική αρχαιότητα (προφεουδαρχικά πρότυπα): μοντέλο κοσμικής φιλελεύθερης και
ορθολογικής κουλτούρας vs κατεστημένο της αριστοκρατίας και Εκκλησίας (=πρακτικό
τρόπο σκέψης).

ΟΥΜΑΝΙΣΤΕΣ:
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: σε πρώτο πλάνο τα κείμενα της ελληνορωμαϊκής γραμματείας
 ΤΕΧΝΕΣ: ΠΛΑΣΤΙΚΕΣ-ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ: Αναπαράσταση ιστορικών-θρησκευτικών
θεμάτων:
περιεχόμενο: ηθικά υποδείγματα
τρόπος αναπαράστασης: ακρίβεια, λιτότητα, αρμονία, ιδανική ομορφιά: κλασικοί
κανόνες

Jean – Baptiste Colbert: Académie Royale de Peinture et de Sculpture: 1648

Για την ανάπτυξη τέχνης αντάξια του Λουδοβίκου 14ου : τα μέλη υιοθετούν όλες τις αρχές και
τις ιδέες του αναγεννησιακού ουμανισμού: Με βάση αυτές o Racine & o Corneille έγραψαν
τραγωδίες που συνοψίζουν: ΜΕΓΑΛΟ ή ΥΨΗΛΟ ΓΟΥΣΤΟ: GRAND GOUT

ΜΕΓΑΛΟ ή ΥΨΗΛΟ ΓΟΥΣΤΟ: GRAND GOUT: δεν επιβλήθηκε στις αυλές λόγω του
αυστηρού ύφους.

Η Ευρώπη μετά τον θάνατο του Λουδοβίκου 14 ου επιστρέφει στην επιτήδευση = ροκοκό:
τεχνοτροπία με περίκομψο-παιγνιώδες διακοσμητικό και αισθησιακό ύφος.
Δεν έχει κανόνες, πρόγραμμα, ιδανικά σε αντίθεση με αυτό που έχουν θέσει οι ουμανιστές της
Αναγέννησης και εκφράζει μια αριστοκρατική κοινωνία κουρασμένη – παθητική.
Αριστοκρατία: όμορφο = Υψηλή Τέχνη
Vs
Αστική τάξη: Αληθινό = Υψηλή Τέχνη.
Η διαμόρφωση και καθιέρωση την έννοιας της υψηλής τέχνης.

18ος αιώνας: κορύφωση σύγκρουσης για τα αισθητικά ιδεώδη της αστικής τάξης vs
αριστοκρατίας με νίκη της πρώτης. Πεδίο όλων των μαχών η πολιτισμική επικράτηση της
πρώτης έναντι της δεύτερης.

Αστική τάξη: κυριότερος καταναλωτής πολιτισμικών αγαθών λόγω της οικονομικής της
ευμάρειας.
Θέλει στις τέχνες: καθαρές, σαφείς απλές γραμμές, πειθαρχία, αρμονία.

Το αισθητικό ιδεώδες που ενώνει τους αστούς είναι ανακαινισμένη εκδοχή του
αναγεννησιακού ουμανισμού που συνδυάζεται με την ωρίμανση της αντιαριστοκρατικής
αντιπολίτευσης και συμπεριλαμβάνει και τους Διαφωτιστές και έχει πιο σαφή και
ριζοσπαστικό χαρακτήρα και ονομάζεται ΜΕΓΑΛΟ ή ΥΨΗΛΟ ΥΦΟΣ (grand manner) –
ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ (high art): ιδρυτές του Royal Academy of Arts (Αγγλία 1768).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ:

Α. Πραγματεύεται υψηλά θέματα σχετικά με ήρωες, ιστορικά γεγονότα, θρησκεία, μυθολογία

Β. Τρόπος Αναπαράστασης: λιτός, ακριβής, βασισμένος σε εγκεκριμένους κανόνες
σύμφωνα με τα έργα της κλασικής αρχαιότητας και της Αναγέννησης.
Γ. Απεικόνιση φύσης – ανθρώπου: σύμφωνο με ιδεώδες ομορφιάς, όπως στην κλασική
τέχνη, είναι διαχρονικό – οικουμενικό.
Δ. Στόχος Υψηλής Τέχνης: Πνευματική ανάταση, ηθική διάπλαση vs χαμηλά είδη τέχνης που
ικανοποιούν εφήμερα τις αισθήσεις.

ΟΝΟΜΑ ΝΕΑΣ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑΣ: ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ

Τονίζεται έτσι η σημασία που έχουν τα καλλιτεχνικά πρότυπα της κλασικής αρχαιότητας που
έρχονται στο φως με την βοήθεια της σκαπάνης από τις αρχές του 18 ου αιώνα (Ηράκλεια-
Πομπηία).

JOHANN WINCKELMANN 1717-1768: Θεωρητικός του νεοκλασικισμού

Γενικό χαρακτηριστικό κλασικής ελληνικής τέχνη: ήρεμο μεγαλείο, ευγενική απλότητα.
Όχι αρχαιομανία, αλλά τέχνη που ανυψώνεται στην τελειότητα με την ελευθερία.

Εξιδανίκευση κλασικής τέχνης από αστούς διανοούμενους (όπως ουμανιστές):

Αντιπροσωπεύει την αισθητική έκφραση μιας ορθολογικής κουλτούρας που είναι
εναντίον της απολυταρχίας.
Αριστοκρατία: τη θεωρεί απλώς μόδα, επιστροφή σε παλιές αισθητικές gout grec
Αστοί: Αναβίωση – έκφραση ιδανικών δημόσιας – ιδιωτικής αρετής, δημοκρατίας,
πατριωτισμού = επίσημη τέχνη Γαλλική Επανάσταση
Υψηλή Τέχνη διδακτική, αναπαράσταση του Ιδανικού-Αληθινού/ δάσκαλος της
ηθικότητας-αρετής και των αιώνιων αληθειών του Λόγου και της Φύσης

(Η Υψηλή Τέχνη ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ απλά αναπαράσταση του ωραίου)

Τα έργα τέχνης για αυτούς πρέπει να εκτίθενται στα μουσεία προς όφελος όλων (Aloys
Hirt 1798)

Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα κάθε τεχνοτροπία προσαρμοζόταν σε κάθε χώρα vs
Νεοκλασικισμό ως υψηλή τέχνη έγινε το πρώτο διεθνές ύφος.

Δεν αποτελούσε απλή τεχνοτροπία, αλλά ιδεολογική τοποθέτηση, θέαση των αξιών και
αληθειών οπότε αν και ιδρύθηκε σε παλάτια, καλλιεργήθηκε σε χώρους έκφρασης των αστικών
ιδεωδών και διαδόθηκε με την δημόσια προβολή των έργων των καλλιτεχνών.

Η διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας της υψηλής τέχνης.

Τον 19ο αιώνα η έννοια της υψηλής τέχνης τροποποιείται λόγω των ριζικών ιστορικών
αλλαγών:
 Τώρα αλλάζει επίπεδο η αστική τάξη, γίνεται ηγεμονική και αντιπαρατίθεται πλέον με τα
χαμηλά λαϊκά στρώματα που διεκδικούν πρόσβαση στην πολιτική και την εκπαίδευση.
Το ίδιο συμβαίνει και στην πολιτισμική ζωή όπου δημιουργούνται νέες πολιτισμικές
μορφές για τα λαϊκά στρώματα που όμως οι διανοούμενοι καταδικάζουν ως μαζική
κουλτούρα.
 Εθνικοποίηση κρατών: τα κράτη πλέον δεν ορίζονται στρατιωπολιτικά αλλά
πολιτισμικά και τα κοινά πολιτισμικά στοιχεία είναι πια αυτά που «δένουν» τους
πληθυσμούς τους. Η αστική τάξη ηγεμόνας εθνικών κρατών και ο λαός είναι ενιαίο
έθνος.
 Εμφάνιση ρομαντισμού, πανευρωπαϊκά α) = εξιδανίκευση λαϊκής κουλτούρας και
τέχνης = νομιμοποιεί εθνικισμό εποχής και αναπτύσσει λαογραφία για να επανεκτιμηθεί
η λαϊκή παράδοση / β) αναγνώριση του καλλιτέχνη και της φαντασίας του-προσωπική
έκφραση vs αφοσίωσης στον νεοκλασικισμό και τα κλασικά πρότυπα.
Έτσι επηρεάζεται η πολιτισμική ιεραρχία που έχει θέσει η αστική τάξη που πλέον αποκτά τα
εξής χαρακτηριστικά:
1. Διεύρυνση του ορισμού της υψηλής τέχνης: για να συμπεριλάβει έργα καλλιτεχνών
όλων των εποχών του δυτικού πολιτισμού. Πρόκειται για έργα εξαιρετικής
δημιουργίας που είναι φορείς ηθικών αρχών. Θεωρούνται κλασικά (19ο αιώνα)
επειδή ανήκουν σε μια Μεγάλη Παράδοση ή κανόνα με διαχρονική – οικουμενική αξία.
Matthew Arnold: ό, τι καλύτερο έχει σκεφτεί και πει ο άνθρωπος: είναι ο κανόνας και
βρίσκεται σε όλα τα εγχειρίδια ιστορίας της δυτικής τέχνης. Υψηλή Εθνική Τέχνη: για
 κάθε χώρα που περιλαμβάνει όλους τους εθνικούς καλλιτέχνες της και προσαρμόζεται
στις εθνικιστικές της απαιτήσεις και γίνεται ο κύριος εκφραστής της εθνικής πολιτισμικής
ταυτότητας.
2. Αρχικά η υψηλή τέχνη είναι η πολιτισμική επανάσταση των αστών απέναντι στο
κατεστημένο της εποχής τώρα γίνεται αντίπαλος της μαζικής κουλτούρας της
χαμηλής τέχνης των λαϊκών στρωμάτων. Οι παιδευτικές και ανώτερες αισθητικές
αξίες της υψηλής τέχνης vs χυδαιότητας, κακογουστιάς και εμπορικότητας μαζικής
τέχνης για τους διανοούμενους
3. Αισθητικό ιδεώδες αριστοκρατίας = εσωστρέφεια : κληρονομική ανωτερότητα vs
αισθητικό ιδεώδες αστικής τάξης = εξωστρέφεια : με την βοήθεια ειδικών θεσμών
(εκπαίδευση- μουσεία- κριτική) = πρότυπο αισθητικής αγωγής και δημιουργίας. Λαϊκή
Τέχνη = κιβωτός της εθνικής πολιτισμικής παράδοσης/ η αποστειρωμένη εκδοχή
της = ειδικές μουσειακές συλλογές και σύμβολο ενός εθνικού φολκλόρ.

Δλδ.: Υψηλή Τέχνη καθιερώνεται 19ο αιώνα ως αισθητικό ιδεώδες μιας κοινωνικής τάξης που
θεωρεί τον εαυτό της κληρονόμο μιας μακραίωνης καλλιτεχνικής παράδοσης στην οποία
βρίσκει την έκφραση και την επιβεβαίωση του γούστου – ηθών – θεσμών και ηθικής της.

ΣΥΝΟΨΗ σελ 93-95

Γίνεται ανάπλαση της ιστορικής εμφάνισης και εξέλιξης των εννοιών: Πολιτισμός/ κουλτούρα με
έμφαση στις κοινωνικές – ιδεολογικές συνθήκες και συγκρούσεις μέσα στις οποίες οι έννοιες
διαμορφώθηκαν, νοηματοδοτήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν. Η εμφάνιση των εννοιών
κουλτούρα/ πολιτισμός τον 18ο αιώνα και τα ποικίλα νοήματα που τους δόθηκαν συνδέονται
με τα γεγονότα, φαινόμενα, διαδικασίες που διαμόρφωσαν την σημερινή Ευρώπη:
a. Την κοινωνική ιστορία της Ευρώπης: σταδιακή αποσύνθεση αριστοκρατίας-
εμφάνιση νέων κοινωνικών τάξεων και των ανταγωνισμών μεταξύ αριστοκρατίας vs
αστικής τάξης και αστικής τάξης vs λαϊκής τάξης. Η προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού
των τάξεων και οι διεκδικήσεις τους για ενεργό ρόλο στα πράγματα, αλλά και οι
διαφορετικές αντιλήψεις τους για την κοινωνική εξέλιξη και πρόοδο βασίστηκαν σε
διαφορετικές έννοιες περί κουλτούρας/πολιτισμού
b. Πολιτική Ιστορία της Ευρώπης: 18ος αιώνας: απολυταρχία εμφάνιση εθνικών
κρατών/ ανάπτυξη εθνικισμού σύγχρονα μειονοτικά κινήματα που διεκδικούν:
αναγνώριση ή νομική κατοχύρωση ιδιαιτέρων πολιτισμικών ταυτοτήτων ή πολιτική
αυτονομία ή ανεξαρτησία.
c. Για την Ιστορία των σχέσεων της Ευρώπης με υπόλοιπο κόσμο – αποικίες:
Έννοιες κουλτούρα/πολιτισμός έχουν κεντρική θέση στο πως οι Ευρωπαίοι
αντιμετώπισαν το πολιτισμικό τους Άλλο είτε για να το απορρίψουν, είτε να το
καθυποτάξουν ή να το εκμεταλλευτούν ή να το αποδεχθούν/κατανοήσουν
d. Την Ιστορία της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας: της μεταμόρφωσης της ευρωπαϊκής
κοινωνίας και οικονομίας από την βιομηχανική και τεχνικο-επιστημονική επανάσταση. Οι
έννοιες κουλτούρα/πολιτισμός: εδώ έγινε χρήση για την κατανόηση και περιγραφή αυτής
της μεταμόρφωσης και καταγγελία των παρενεργειών της
Μέσα 19ου αιώνα και μετά: Ανάπτυξη νέων πολιτισμικών μορφών ευρείας απήχησης και
κατανάλωσης λόγω της απώλειας του πολιτιστικού μονοπωλίου της άρχουσας τάξης,
εξαιτίας της πολιτικής δημοκρατίας και της λαϊκής παιδείας και της νέας επικοινωνιακής
τεχνολογίας.
Διανοούμενοι συντηρητικοί/αριστεροί: περιέγραψαν κοινωνικά-πολιτισμικά φαινόμενα
και επέκριναν την μαζική κουλτούρα – μαζική κοινωνία.
Κοινό τους σημείο: Εκβιομηχάνιση/αστικοποίηση και νέα ΜΜΕ = μαζικοποίηση κοινωνίας (δλδ
πλήθος χειραγωγήσιμο / εξατομικευμένοι μαζάνθρωποι) και εδραίωση της
εμπορευματοποιημένης – τυποποιημένης – ευτελούς μαζικής κουλτούρας
Διαφορετικά σημεία:
Συντηρητική προσέγγιση: η μαζική κουλτούρα υπονομεύει τις κοινωνικές και πολιτισμικές
ιεραρχίες.
Αριστερή προσέγγιση: η μαζική κουλτούρα αποπροσανατολίζει την εργατική τάξη ιδεολογικά,
προάγοντας ιδέες και αξίες που νομιμοποιούν τις κοινωνικές ανισότητες του καπιταλισμού που
αποδυναμώνουν την διάθεση για αντίσταση και κοινωνική αλλαγή.
Μεταπολεμικές δεκαετίες: κριτική για την μαζική κουλτούρα εντονότερη λόγω διάδοσης TV,
popular music, popular cinema, ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΝΤΙΠΟΔΑ ΑΥΤΩΝ όσοι θεωρούν υπερβολικές
και narrow minded αντιλήψεις για την υψηλή κουλτούρα.
Η αντίληψη περί υψηλής τέχνης για αυτούς, διαμορφώθηκε στο πλαίσιο των
κοινωνικοπολιτισμικών σχέσεων και ανταγωνιμών του παρελθόντος και δεν βοηθά να
καταλάβουμε τα σημερινά κοινωνικοπολιτισμικά δεδομένα ούτε τις δυνατότητες των νέων
μέσων πολιτισμικής παραγωγής. Για αυτούς μαζική κουλτούρα ΔΕΝ είναι: ιδεολογικός
κομφορμισμός, κυριαρχία στερεοτύπων/συμβάσεων είναι πολύπλοκη και ετερογενής.
Επίσης η Μάζα ΔΕΝ είναι εύπιστη, χειραγωγήσιμη, ο καθένας έχει την δύναμη της
επιλογής και της κριτικής αντίληψης του πως προσλαμβάνει και χρησιμοποιεί την
δημοφιλή κουλτούρα.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ:
αποστιγματισμός της από απλουστευτικούς αφορισμούς/ κινδυνολογία παρελθόντος και
αποδόμηση μύθου ότι η μόνη κουλτούρα είναι η υψηλή κουλτούρα.
Έτσι συνέβαλαν καθοριστικά:
1. Συστηματική διερεύνηση ρόλου και σημασίας που έχουν οι διάφορες μορφές
δημοφιλούς κουλτούρας στην καθημερινή πολιτισμική ζωή, εμπειρία και δράση
κοινωνικών ομάδων.
2. Επανασχεδιασμό της σύγχρονης πολιτισμικής πολιτικής για την αναγνώριση και
την ενίσχυση των δημιουργικών χρήσεων και δυνατοτήτων αυτών των μορφών και των
ΜΜΕ.
Raymond Williams: Δεν υπάρχουν μάζες, αλλά τρόποι να βλέπεις τους ανθρώπους ως μάζες.
Κατά αυτόν τον τρόπο δεν υπάρχουν μαζικές/ευτελείς κουλτούρες αλλά τρόποι που τις βλέπεις
ως προς την δική σου.
Ιστορική εμφάνιση – καθιέρωση και παρακμή της έννοιας Υψηλή κουλτούρα: για καιρό
θεωρείται ότι περιλαμβάνει έργα που διαθέτουν μια απόλυτη και διαχρονική αξία στην ιστορία
του δυτικού πολιτισμού.
Από την σχετιστική άποψη όμως: η υψηλή κουλτούρα είναι τέχνη μιας κοινωνικής ελίτ που η
καθιέρωση της την καθιστά ανώτερη από τις άλλες υποδεέστερες κοινωνικές ομάδες που
στιγματίζονται ως φορείς της χαμηλής κουλτούρας. Με βάση την ιστορική της εξέλιξη η υψηλή
κουλτούρα αυτόν τον ρόλο επιτελεί.
20ος αιώνας έννοια και κανόνας της υψηλής τέχνης: δέχθηκε τροποποιήσεις και
προκλήσεις από καλλιτεχνικές πρωτοπορίες όπως ο μοντερνισμός αλλά επανεπιβεβαιώθηκε
πάλι ως αντιπαράθεση προς την μαζική κουλτούρα.
Μεταπολεμικές δεκαετίες: ο ιδεολογικός – φετιχιστικός ρόλος της υψηλής τέχνης έγινε
ακόμα πιο εμφανής. Καταγγέλθηκε ότι ο κύριος ρόλος της είναι η κοινωνική διαφοροποίηση
και διάκριση, και η έκφραση ιδεών όπως: ο ρατσισμός/ ο ευρωκεντρισμός/ πατριαρχία ώστε
απομυθοποιήθηκε η αίγλη της και αναθεωρήθηκε συνολικά η θέση της στην ιστορία της τέχνης.
Εμφανίζεται τότε ο μεταμοντερνισμός: που οδήγησε σε μια αλλαγή της στάσης των
καλλιτεχνών προς την μαζική κουλτούρα, αφού τροφοδοτούνται από τις παλαιότερα
υποτιμημένες μορφές της δημοφιλούς τέχνης και παράδοσης.
Δύο αναγνώσεις:
Α. ήττα του ουμανιστικού ιδεώδους της υψηλής τέχνης
VS
Β. ένδειξη του προοδευτικού εκδημοκρατισμού της δυτικής κουλτούρας και κοινωνίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 σς 177-190

Το ενδιαφέρον για τις αρχαιότητες και η αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα από τα τέλη
του 18ου αιώνα ως το τέλος της βασιλείας του Όθωνα (1862).

Τον 18ο – 19ο αιώνα η Ευρώπη αρχίζει να ενδιαφέρεται για τα λείψανα της ελληνορωμαϊκής
αρχαιότητας στο νεοελληνικό κράτος και πλήθος περιηγητών επισκέφθηκαν την Ελλάδα
(Πελοπόννησο – κεντρική Ελλάδα) για να θαυμάσουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Κύριος
στόχος τους όμως ήταν ο εντοπισμός και η μεταφορά αρχαιοτήτων στην Ευρώπη για να
κοσμήσουν τις συλλογές των βασιλέων. Τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν τα εξής:

 Λεηλασία των σωζόμενων αρχαιολογικών λειψάνων: Έλγιν : αρπαγή μεγάλου

μέρους από τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα και μιας Καρυάτιδας του Ερεχθείου
1801-1805, με συγκατάθεση του Σουλτάνου
 Αγορά αρχαίων αντικειμένων από τούρκους πασάδες και ντόπιους
 Ανασκαφές σε γνωστούς αρχαιολογικούς χώρους της Κεντρικής Ελλάδας και
Πελοποννήσου: Αφαία – Αίγινα 1811, ναός Απόλλωνα – Βάσσες 1812, από ομάδες
άγγλων και γερμανών καλλιτεχνών και κατάληξη αρχαιοτήτων στο Μόναχο και το
Λονδίνο.
19ος αιώνας: λόγιοι Έλληνες της Διασποράς προσπαθούν να αφυπνίσουν τους Έλληνες ώστε
να σταματήσει η αρχαιοκαπηλία.
Αδαμάντιος Κοραής: ίδρυση Εθνικού Μουσείου 1807: όπου ορίζει υπεύθυνους επιστάτες
για την επιστημονική καταγραφή και συγκέντρωση χειρογράφων και κάθε είδους δειγμάτων της
αρχαίας ελληνικής τέχνης.
Φιλόμουσος Εταιρεία: Αθήνα 1813: Στόχοι:
1. Βελτίωση παιδείας υπόδουλων Ελλήνων Με την ίδρυση σχολείων, βιβλιοθηκών,
μουσείων
2. Διάσωση αρχαιολογικής κληρονομιάς από φθορά και αρπαγή.
Δημιουργία μουσείου στην Ακρόπολη Αθηνών. Χαρακτηρίζονται τα αρχαία «εθνικαί οικοδομαί»
από τα μέλη και γίνονται συνεχείς εκκλήσεις να μην εκποιούνται τα έργα τέχνης.
Προσωπική Διοίκηση των Ελλήνων: περίοδος επαναστατικού αγώνα. Έκδοση προσωρινών
διαταγμάτων:
1. με απαγόρευση πώλησης και μεταφορά αρχαιοτήτων εκτός ελληνικής επικράτειας και
2. Επέβαλε την συγκέντρωση και φύλαξη αρχαιοτήτων σε ασφαλή μέρη
3. Διορισμός «Εφόρων της Παιδείας» που μεριμνούσαν για τις κατά τόπους αρχαιότητες,
τις εντόπιζαν, τις συγκέντρωναν και τις κατέγραφαν.
Στόχος: Περιορισμός αρχαιοκαπηλίας από ξένους στρατιωτικούς και διπλωμάτες με
προορισμό την Ευρώπη.
Ιωάννης Καποδίστριας: 1828 – 1831: Προσωπικό ενδιαφέρον για αρχαιότητες και ανάπτυξη
αρχαιολογικής έρευνας.
Έκδοση διαταγμάτων 1828 και 1829 για τον περιορισμό της αρχαιοκαπηλίας και
αναγκαιότητα παραμονής αρχαιοτήτων στην Ελλάδα, τονίζοντας ότι τα αρχαία θα έπρεπε
να αποδίδονται στην Κυβέρνηση από τους κατόχους τους.
Άλλες ενέργειες:

 Διορισμός εκτάκτων Επιτρόπων, δλδ διοικητές επαρχιών που συγκέντρωναν και

διέσωζαν αρχαία ακόμα και με ανασκαφές που έκαναν
 Διευκόλυνση αρχαιολογικών ανασκαφών στον χώρο του ιερού της Αρχαίας
Ολυμπίας από γάλλους αρχαιολόγους μέλη της οργανωμένης επιστημονικής
αποστολής Expedition scientifique de Moree, με θετικά στοιχεία και από κοινωνική και
από επιστημονική άποψη.
 Ίδρυση Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου: Αίγινα 1829
Πρώτα συγκεντρωμένα αρχαία ευρήματα προέρχονταν από Κυκλάδες και φυλάσσονταν στο
Ορφανοτροφείο μαζί με Κεντρικό Σχολείο, Εθνική Βιβλιοθήκη και Εθνική Τυπογραφία.
Ανδρέας Μουστοξύδης: Πρώτος Έφορος και Δ/ντης του Μουσείου – μέχρι τον Μάρτιο
1832: πρώτο βήμα για συστηματική οργάνωση αρχαιολογικού έργου από επίσημο ελληνικό
κράτος.
Εντούτοις, οι καταστροφές αρχαίων μνημείων από άγνοια ή από συμφέρον συνεχίστηκαν και
από ιδιώτες και από τοπικούς φορείς και θεσμούς.
Αντιβασιλεία: Συστήνει Αρχαιολογική Υπηρεσία με Γερμανούς Έφορους. (Βαυαροί
κυριαρχούν στην δημόσια διοίκηση)
1836: Αναλαμβάνει ο Κυριάκος Πιττάκης: αν και αυτοδίδακτος προώθησε σημαντικά την
αρχαιολογική επιστήμη.
Σύνταξη ειδικού αρχαιολογικού νόμου: τμήμα Γ του νόμου διατάξεις περί: ιδιοκτησίας,
διάθεσης και φροντίδας αρχαιοτήτων, ανασκαφές, χαρακτηρισμοί μνημείων : Μεσαιωνικά και
χριστιανικά κατάλοιπα.

Αρχαιολογική Εταιρεία 1837: έδρα: Αθήνα: Σωματείο με κοινωφελή χαρακτήρα – για την
ανακάλυψη και ανάδειξη της αρχαιοελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ομάδα φιλαρχαίων Αθηναίων που ήθελαν να καλύψουν το κενό στην κρατική μέριμνα για τα
αρχαία.
Μέλη: Ανώτερη τάξη της Αθηναϊκής κοινωνίας που θεωρούσε την ενασχόληση με τα
αρχαιολογικά τιμητική, αφού βοηθούσε στην βελτίωση της παιδείας και την τόνωση του εθνικού
συναισθήματος.
Έργο:

 Έκδοση 2 ετήσιων περιοδικών – Πρακτικών και Αρχαιολογικής Εφημερίδας:

απολογισμός πεπραγμένων.
 Ειδική Λαχειοφόρος αγορά: για την κάλυψη εξόδων για τις αναστηλώσεις και
ανασκαφές αφού οι συνδρομές και οι δωρεές των μελών δεν επαρκούσαν.
 Περιορισμένη αρχαιολογική δραστηριότητα: 1. Ανασκαφές: στην Αθήνα: θέατρο
Διονύου, Πύργος των Ανέμων και 2. Αναστηλώσεις: Παρθενώνας, Ερέχθειο
 Προσπάθεια δημιουργίας οργανωμένης αρχαιολογικής συλλογής: στέγασαν
εκθέματα αρχικά στο Πανεπιστήμιο και αργότερα στο Βαρβάκειο Λύκειο.
Επετέλεσε σημαντικό έργο παρά τα φτωχά οικονομικά της μέσα.
Εντούτοις, α) οι προσωπικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις και παρεμβάσεις αλλά και β)
σημαντικά ιστορικά γεγονότα της εποχής θα επηρεάσουν αρνητικά το έργο και των δύο:
Αρχαιολογική Εταιρεία και Αρχαιολογική Υπηρεσίας.
Α) Πχ. Εκλογή του Κωλέττη στην προεδρία της Εταιρείας 1844: Αναστολή εργασιών 1854-
1858, λόγω εσωτερικής αποδιοργάνωσης.
Β) Πχ. Απόβαση γαλλικών-αγγλικών στρατευμάτων στον Πειραιά.
Πρωτοβουλίες οθωνικής περιόδου όπου αναδεικνύεται το κρατικό ενδιαφέρον για τα
αρχαιολογικά πράγματα:

 Αναβίωση της Αρχαιολογικής Εταιρείας

 Πρόσκληση ευρωπαίων και ελλήνων αρχιτεκτόνων να συμμετάσχουν στις
ανασκαφές και να αναστηλώσουν μνημεία. (Πολλοί από αυτοί σχεδίασαν και
υλοποίησαν και τα δημόσια κτίρια της εποχής στα πρότυπα του
νεοκλασικισμού.)
 Στέγαση των κινητών ευρημάτων των ανασκαφών στο Θησείο που ορίζεται με
διάταγμα ως: Κεντρικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Γενικότερα: Υπήρχε πρόβλημα διαφύλαξης των αρχαιοτήτων κινητών ή ακινήτων από :
 Φυσικά φαινόμενα
 Ανθρώπινη απληστία
 Την ανοικοδόμηση της Αθήνας: αφού χρήματα για απαλλοτριώσεις δεν υπήρχαν
Α. Δημόσια και ιδιωτικά κτίρια γίνονταν από την ασβεστοποίηση των αρχαίων μνημείων
σε καμίνια.
Β. εντοιχίστηκαν σε νέα κτίρια.
Άλλο πρόβλημα: Ανάδειξη αρχαιοτήτων με την κατεδάφιση νεότερων μνημείων της
Βυζαντινής ή της τουρκικής περιόδου.
Οι Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές: βοηθούν στην ανάπτυξη της αρχαιολογικής έρευνας στον
ελλαδικό χώρο.: ιδρύονται στην Αθήνα 1846
 Γαλλική Σχολή Αθηνών 1846: θα κάνει ανασκαφές με εξειδικευμένο προσωπικό.
Στόχος: η προώθηση της γνώσης στην ιστορία, την γλώσσα και τις ελληνικές
αρχαιότητες.
Ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα και λόγω της πολιτικής ευμένειας της κυβέρνησης.

Μεγάλη Ιδέα και αρχαιολογικές έρευνες 19 ος

Ο 19ος αιώνας: σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις σε Ελλάδα και Ευρώπη που
επηρεάζουν και τα αρχαιολογικά πράγματα. Επιτελούνται επιτεύγματα στην αρχαιολογική
έρευνα:
 Επιστημονική άποψη: δημοσιεύσεις και ανασκαφές
 Πρακτικά: Μέριμνα για τις αρχαιότητες.
Αρχαιολογική Εταιρεία, διανύει νέα περίοδο με εκλογή Κουμανούδη Στέφανου στη θέση
Γραμματέα.
Επεκτείνονται οι ανασκαφές και σε:
 πιο πολλά σημεία της Αθήνας
 σε Αττική
 Πελοπόννησο
 Βοιωτία
 Κυκλάδες
Πιο σημαντικές:

 Ιερό Ασκληπιού Επίδαυρος

 Ιερό Δήμητρας Ελευσίνα
Επίσης:

 Αγορά αρχαιοτήτων από ιδιώτες

 Απαλλοτρίωση εκτάσεων για διενέργεια ανασκαφών
 Αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις αρχαίων μνημείων: τύμβος Μαραθώνα,
μνημεία Ακρόπολης, Λέοντας Χαιρώνειας
 Οργάνωση Αρχαιολογικής Υπηρεσίας: σε αρχικό στάδιο:

 Ολιγάριθμο προσωπικό όλων των ειδικοτήτων (Φύλακες, αρχαιολόγοι, διοικητικοί)

Σημαντική προσωπικότητα της ο Γενικός Έφορος Παναγιώτης Καββαδίας (ως το 1920).:
Ανασυγκρότησε και έκανε έργο στην Αρχαιολογική Υπηρεσία.
 Ανασκαφές στην αθηναϊκή Ακρόπολη και εύρεση έργα αρχαϊκής πλαστικής (Κόρες) και
αρχιτεκτονικά γλυπτά σε καλή κατάσταση.
 Έκδοση 1ου επιστημονικού περιοδικού της Υπηρεσίας: το Αρχαιολογικό Δελτίο: με
ειδικές μελέτες και ανασκαφικές εκθέσεις.
 Σύνταξη και ψήφιση του νέου αρχαιολογικού νόμου: πολλά άρθρα διατηρήθηκαν
μέχρι σήμερα.
Ο ρόλος του τύπου: τα έντυπα της εποχής αναφέρονται καθημερινά στην ανεύρεση νέων
μνημείων αλλά και καταγγέλλουν την καταστροφή αρχαιολογικών λειψάνων. Επίσης
αναφέρονται στην αναρχία και η αδυναμία του κράτους να ελέγξει την κατάσταση κυρίως στην
επαρχία.
Αρχαιοκαπηλία: οι απλοί φτωχοί πολίτες πουλούσαν τα ευρήματα στους ευρωπαίους, αφού η
ζήτηση ήταν μεγάλη και εγχώρια και στο εξωτερικό.
Αρχαιολογικές Σχολές 19ος αιώνας: Έδρα: Αθήνα

 Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο 1874

 Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών 1882
 Βρετανική Σχολή Αθηνών 1886
 Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο 1898
Για να κατανοηθεί το φαινόμενο, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν:
1. Οργανωμένες, πολυπρόσωπες, πολυδάπανες αποστολές με την έγκριση του κράτους
2. Δεν αποτελούν μεμονωμένες ενέργειες, αλλά είναι μέρος μιας ευρύτερης ανασκαφικής
δραστηριότητας σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, στην πρώην οθωμανική αυτοκρατορία
Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο πλαίσιο του πολιτικού ανταγωνισμού των κρατών μεταξύ
τους δλδ προσπάθεια πολιτιστικής απελευθέρωσης Ελλάδας (ανασύσταση
πολιτισμικού παρελθόντος-σύνδεση με αρχαιότητα) vs πολιτιστικής της χειραγώγησης
από την Δύση.
Πολιτική Ανασύσταση ταυτίζεται με την Μεγάλη Ιδέα (ήδη από τα χρόνια Όθωνα-Κωλέττη)
δλδ την διεύρυνση των συνόρων της Ελλάδας.
Άρα έλληνες αρχαιολόγοι βοηθούν στις εθνικές διεκδικήσεις.
Vs
των ευρωπαϊκών κρατών που εφάρμοζαν συγκεκριμένη πολιτιστική πολιτική, όπου
ανταγωνίζονταν ποιος θα έχει μεγαλύτερης κλίμακας ανασκαφές στην περιοχή της
Μεσογείου.

Δλδ: οικονομική – πολιτική σκοπιμότητα για ισχυρούς παράγοντες οι αρχαιολογικές επιτυχίες.

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και το Ανατολικό Ζήτημα.
Άρα σκόπιμο είναι να εξεταστεί:
 Η προετοιμασία,
 Οι προϋποθέσεις,
 Ο τρόπος διεξαγωγής και

Τα αποτελέσματα δύο μεγάλων ανασκαφών που έγιναν από δύο μεγάλες ευρωπαϊκές
αποστολές με την άδεια του κράτους, αλλά και αυτής που έγινε από τον Ερρίκο Σλήμαν.
Α. Ολυμπία
Β. Μυκήνες – Δελφοί
Που σημάδεψαν την πορεία της αρχαιολογικής έρευνας.
Α. Ανασκαφή Ολυμπία – Γερμανοί 1876 εκκίνηση: υπό την αιγίδα του κρατικού φορέα
της Πρωσίας. Πολιτική σημασία: πολλαπλές διαβουλεύσεις μεταξύ Αρχαιολογικής
Εταιρείας και γερμανικής αντιπροσωπείας.
Πρώσοι: επέκταση σφαίρας επιρροής στην Ελλάδα. Μεγάλες αρχαιολογικές αποστολές
με σκοπό την φήμη, δύναμη και νέων αποκτημάτων για τα μουσεία τους.
Συγκυρία: Διαβουλεύσεις προσάρτησης Ηπείρου – Θεσσαλίας στην Ελλάδα με την
βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων.
Όροι Συμφωνίας:
 Πραγματοποίηση ανασκαφής με έξοδα γερμανικού (δλδ πρωσικού) κράτους με
την επίβλεψη έλληνα διορισμένου αρχαιολόγου
 Πενταετή αποκλειστικά δικαιώματα της επιστημονικής δημοσίευσης των
πορισμάτων της ανασκαφής στους γερμανούς αρχαιολόγους
 Κατασκευή γύψινων εκμαγείων των ευρημάτων για να τα πάρουν μαζί τους οι
ανασκαφείς
 Τα κινητά ευρήματα στην κατοχή του κράτους για έκθεση τους σε μελλοντικό
τοπικό μουσείο.
Ο τελευταίος όρος δεν τηρήθηκε αφού έργα μικροτεχνίας που θεωρήθηκε ότι έμοιαζαν
με άλλα μεταφέρθηκαν στο Βερολίνο.
Η δημοσίευση των πορισμάτων και των ευρημάτων, κινητών και αρχιτεκτονικών
λειψάνων ήταν υποδειγματική και αποτελεί και σήμερα σημείο αναφοράς.
Για πρώτη φορά ένας χώρος ερευνάται ως ενιαίο αρχαιολογικό εύρημα ως προς την
ιδιότητα δλδ θρησκευτική και καλλιτεχνική και σε σχέση με την ιστορία και την
λειτουργία του χώρου δλδ πανελλήνιο θρησκευτικό και αθλητικό κέντρο.
Β. Ανασκαφή των Δελφών: Γαλλική Σχολή 1891: Προηγήθηκαν πολλές
διαπραγματεύσεις. Συμφωνία 1η 1881 επί Τρικούπη που δεν εγκρίθηκε από Βουλή. Οι
αντιρρήσεις είχαν οικονομική διάσταση (δασμοί σταφίδας), που επεκτάθηκε και σε
πολιτικό πεδίο. Υλοποίηση με καθυστέρηση 4 χρόνια μετά.
Στόχος: Απόκτηση ισότιμου κύρους με την Γερμανία (ανασκαφή Ολυμπίας).
Εκκίνηση εργασιών Οκτώβριος 1892: Δ/ντης – Homolle: Δ/ντης Σχολής με την
ταυτόχρονη μεταφορά του χωριού Καστρί που ήταν πάνω ακριβώς από το ιερό του
Απόλλωνα.
Οι έρευνες ήταν εξαιρετικά γόνιμες, ειδικά από το 1900 και μετά, αφού ήρθαν στο φως
ευρήματα των Δελφών : αγάλματα Κλέοβι και Βίτωνα, Ηνίοχος κ.α. αλλά και τα
αρχιτεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν σχεδιάστηκαν και αναστηλώθηκαν τότε.
Ερρίκος Σλήμαν: Μετά τις έρευνες στην Τροία (1870-3) τις συνέχισε για τις μυκηναϊκές πόλεις
στην Ελλάδα. Η άδεια δόθηκε από το κράτος λόγω:

 Της φήμης του στις ανασκαφές

 Οι καλές του σχέσεις με την άρχουσα τάξη
 Η ελληνίδα σύζυγος του Σοφία.
 Η οικονομική του ευρωστία
Έκανε λοιπόν ανασκαφές με δικά του έξοδα στην Ακρόπολη των Μυκηνών. Ανακάλυψε τους
βασιλικούς τάφους (ταφικός περίβολος Α). και του θολωτού τάφου της Κλυταιμνήστρας.
Όμως το έργο του Σλήμαν είχε δύο αναγνώσεις:
1. Αρνητική: προσπάθεια αυτοπροβολής του, ως στοιχείο του χαρακτήρα του και ο
τρόπος εργασίας του, των μεθόδων του ως προς τα ευρήματα.
2. Θετική: Επέδειξε υπομονή, επιμονή. Με το ανασκαφικό του έργο άνοιξε τον δρόμο για
την ελληνική προϊστορία.
Προϊστορική και βυζαντινή αρχαιολογία στην Ελλάδα.

Εκείνη την περίοδο μεγαλύτερη έμφαση δόθηκε στις ανασκαφές και αναστηλώσεις κλασικών
αρχαιολογικών ευρημάτων και λειψάνων, παρά στα προϊστορικά και βυζαντινά μνημεία.
Χρήστος Τσούντας: 1877-1910: Πρόδρομος προϊστορικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα, με
μεγάλο εκδοτικό και ανασκαφικό έργο.\
Ανασκαφές: σε Θεσσαλία, Πελοπόννησο, Κυκλάδες αποτέλεσαν τη βάση για την μελέτη των
Νεολιθικού, Μυκηναϊκού και Κυκλαδικού πολιτισμού και ήταν πολύ μεθοδικές.
Βυζαντινές αρχαιότητες: αν και η νομοθεσία τις προστάτευε, πολλές καταστράφηκαν ή
αλλοιώθηκαν με επεμβάσεις από κλασικιστές αρχαιολόγους και τον φανατισμό του κράτους
προς τον κλασικισμό.
Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία 1884: Αφετηρία βυζαντινής αρχαιολογίας η ίδρυση της
και η οργάνωση της πρώτης έκθεσης με βυζαντινά κειμήλια που άνηκαν σε μέλη της.

Αρχαιολογική έρευνα εκτός ελληνικής επικράτειας.

Η τύχη των αρχαιοτήτων εκτός ελληνικής επικράτειας και οι ανασκαφές σε περιοχές υπό
οθωμανική κατοχή. Οι επαρχίες του Αιγαίου αποτελούν μια ιδιάζουσα κατάσταση, αφού οι
περισσότερες είναι αυτόνομες και καθορίζουν την δική τους πολιτιστική και πολιτική τους
αυτοτέλεια.
 1. Κρητική Πολιτεία 1889: Ψήφιση αρχαιολογικού νόμου από Κρητική Βουλή 1889 και
οργάνωσε αυτόνομη Αρχαιολογική Υπηρεσία με ντόπιους επιστήμονες.
Ηράκλειο 1878: Ίδρυση Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου: για την διάδοση παιδείας και την
περισυλλογή κρητικών αρχαιοτήτων για το Κρητικό Μουσείο.
Αρχαιολογικές σχολές ευρωπαίων και αμερικάνων πήραν άδεια για ανασκαφές μια από
αυτές:
Η Αρχαιολογική Ιταλική Αποστολή στην Κρήτη: έκανε ανασκαφές σε διάφορες
προϊστορικές θέσεις.
20ος αιώνας – 1900: Κρήτη: Sr Arthur Evans: Ανασκαφές στην Κνωσσό: Έγιναν πολύ
γρήγορα οι εργασίες λόγω του ενθουσιασμού των κατοίκων και του αρχαιολόγου. Προσφορά:
Συστηματοποίηση έρευνας του μινωικού πολιτισμού αλλά και η αναστήλωση του
ανακτόρου.
2. Ηγεμονία της Σάμου: ημιαυτόνομη: Ψήφιση ειδικών νόμων για αρχαιολογικά
ζητήματα:
 Ιδιοκτησία αρχαιοτήτων
 Εξαγωγές τους
 Εκχώρηση ανασκαφικών αδειών
 Ίδρυση τοπικών πολιτιστικών συλλόγων για διενέργεια ανασκαφών
(Θεμιστοκλής Σοφούλης: Ηραίο Σάμου)

3. Ρόδος: υπό οθωμανική κατοχή: Ιαλυσός και Κάμυρος άδειες για διενέργεια
ανασκαφών σε ευρωπαίους από Οθωμανούς ελεύθερα: στόχος: προσωπικό κέρδος και
εμπλουτισμός ευρωπαϊκών μουσείων.
4. Σαμοθράκη: Συστηματικές Ανασκαφές στο ιερό των Μεγάλων Θεών: Δ/ντής
Alexander Conze: Αυστριακός. Αρχιτέκτονας: Πρωτοποριακή η συμμετοχή του και ενός
φωτογράφου που επιμελήθηκαν την σχεδιαστική και φωτογραφική απόδοση των
αρχιτεκτονικών λειψάνων. Και για πρώτη φορά τα μικροαντικείμενα αποτέλεσαν αντικείμενο
έρευνας για την καθημερινότητα και την λατρεία των αρχαίων.

Επίσης σημαντικό σημείο είναι:

Α. Η οργάνωση αρχαιολογικών μουσείων: Πρώτη φροντίδα πολιτείας. Δημιουργία
μουσείων στην Αθήνα και στην περιφέρεια ή σε θέσεις που είχαν γίνει ανασκαφές.
Αθήνα:
 Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
 Μουσείο Ακρόπολης
 Νομισματικό Μουσείο
 Επιγραφικό Μουσείο
Β. Πολιτιστικοί σύλλογοι ή Εταιρείες: 19ος -20ος αιώνας: κάτω από την επίδραση
εθνικών αναγκών.
Στην πρωτεύουσα, στην ελληνική περιφέρεια και στις τουρκοκρατούμενες περιοχές.
Με ενδιαφέροντα: Ιστορικά, λαογραφικά, αρχαιολογικά, συνέβαλαν στην αφύπνηση του
ενδιαφέροντος για την λαϊκή τέχνη, τοπική ιστορία κυρίως για βυζαντινά και νεότερα μνημεία.
Δράση: Έκδοση περιοδικών για την προώθηση αρχαιολογικών – εθνογραφικών μελετών και
την καταγραφή και συντήρηση τοπικών μνημείων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
Χρονική έκταση: τέλη 17ου αιώνα – αρχές 19ου : εντάσσεται στα πολιτισμικά επιτεύγματα
του νεότερου ελληνισμού.

Με τον Διαφωτισμό έχουμε άνθηση στοχασμού τα πεδία: φιλοσοφία, πολιτικές αντιλήψεις,

γλώσσα.
Η σημασία: ανάδειξη της εθνικής συνείδησης των Νεοελλήνων στα τέλη οθωμανικής
αυτοκρατορίας στον ελληνικό χώρο.
Στόχοι φορέων του: δημιουργία εθνικής συνείδησης στον υπόδουλο ελληνισμό με την
εκπαίδευση.
Δηλαδή: Να αποκτήσουν οι ραγιάδες συνείδηση της πολιτισμικής τους οντότητας που έχει
καταγωγή την αρχαία Ελλάδα. Να γίνουν μια ξεχωριστή εθνική ομάδα με σκοπό την
απελευθέρωση και ανεξαρτησία τους.
Το φαινόμενο συνδέεται: με Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό ΒΔ Ευρώπη: πριν τη
Γαλλική Επανάσταση – 17ος -18ος αιώνας. Ρίζες του: στον προβληματισμό γύρω από
την φύση, την ανθρώπινη νόηση και γνώση και τις επιστημονικές ανακαλύψεις =
Επιστημονική Επανάσταση (16ος – 17ος αιώνας) που μετέβαλαν την εικόνα για τον
κόσμο.
Στοχαστές : Λοκ – Καρτέσιος διατυπώνουν απόψεις για την ανθρώπινη σκέψη και την
λειτουργία της και κάνουν κανόνες λογικής: τον ορθολογισμό.
Καντ: απορρίπτει κάθε είδους αυθεντίας, - τόλμα να γνωρίσεις - και θέτει την εμπειρία
βάση της γνώσης και την καθολική εκπαίδευση. Όλοι έχουν τις ίδιες δεξιότητες γνωστικά
και λογικής κρίσης, άρα θέλουν μόνο την ευκαιρία να την καλλιεργήσουν.
Πολιτική έκφραση: Φιλελευθερισμός: Αυτονομία – δικαιώματα ατόμου vs δεσποτισμού και
κηδεμονίας των ατόμων από αυθεντίες, του φανατισμού, κοινωνικής αδικίας και μισαλλοδοξίας.
Γαλλική Επανάσταση: Νέο αίτημα ανθρωπότητας = Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα.
Ελλάδα: Οικονομικές και Κοινωνικές Εξελίξεις.
1. Φαναριώτες: ελληνόφωνοι χριστιανοί, σε υψηλές κοινωνικές θέσεις
2. Ενασχόληση Ελλήνων με εμπόριο: δλδ, επαφή με Ευρώπη και νέες ιδέες.
Οι Εξελίξεις κινητοποιούν υπόδουλους Έλληνες και τους προσφέρουν οικονομική άνεση που
θα τον βοηθήσουν να συνειδητοποιήσει την ταυτότητα του.
Φαναριώτες, έμποροι, κάτοικοι παροικιών: Μοχλοί μεταβίβασης ιδεών και κηρυγμάτων
Διαφωτισμού στον ελλαδικό χώρο.
Όμως: Αιτήματα διαφοροποιούνται άλλες ανάγκες συγκεκριμένη περίοδο: Νεοελληνικός
Διαφωτισμός: Θέτει ως στόχο την εθνική απελευθέρωση.

Στην Ευρώπη η αρχαιογνωσία έχει επιτελεστεί στην Αναγέννηση με την ανακάλυψη της
Αρχαίας Ελλάδας. Οι φορείς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: θέλουν με την αρχαιογνωσία να
καλλιεργήσουν την ιστορική συνείδηση του έθους: δλδ. οι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων
είναι έθνος, άρα πρέπει να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους.
Οι κοινωνικές ομάδες και προσωπικότητες που εμπλέκονται στον Νεοελληνικό
Διαφωτισμό, έχουν διαφορετικές καταβολές και προσανατολισμούς.
Έτσι: διαφωνούν για ζητήματα στο πλαίσιο του κινήματος:
Γλώσσα Αρχαΐζουσα ή καθομιλουμένη;
Παιδεία: εκκοσμικευμένη που θα καθορίσει το σύστημα εκπαίδευσης του νέου
κράτους.
Χρονικό όριο κινήματος:
Συμβατικά η έναρξη τίθεται: Με την έναρξη της Επανάστασης 1821.
ΟΡΙΣΜΟΣ:

Για να κατανοηθεί το κίνημα στις ιστορικές του διαστάσεις πρέπει να μελετήσουμε πως
μεταβάλλονται οι τάσεις και οι ροπές ενός συγκεκριμένου συλλογικού σώματος. Οι μεταβολές
αυτές δεν είναι απότομες και ραγδαίες και το παλαιό συνυπάρχει με το καινούργιο και
ενυπάρχει σε αυτό. Δλδ. βλέπουμε παραλλαγές της κυρίαρχης αντίληψης που επικρατεί στο
συλλογικό σώμα.
Έτσι: Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι: το σύνολο πνευματικών και συνειδησιακών
φαινομένων της ελληνικής ιστορίας που συνοδεύουν την γενικότερη προαγωγή του
ελληνισμού μετά την Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή 1774 και τα ύστερα φαινόμενα
που οδηγούν στην Ελληνική Επανάσταση.
Παράγοντες ανάπτυξης φαινομένων:

 Ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας = οικονομική βελτίωση ελληνισμού.

 Ανάπτυξη ελληνικής τυπογραφίας στις ελληνικές παροικίες.
 Στροφή στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
ΠΕΡΙΟΔΟΙ:
Επηρεάζονται από τις εξελίξεις στην γαλλική παιδεία.
Άρα ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός διαχωρίζεται ως εξής:
1. Πρόδρομη περίοδος: μέσα 18ου αιώνα – Συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή 1774:
προβολή ονόματος Βολταίρου και απόψεις του.
2. Περίοδος που η ελληνική σκέψη επηρεάζεται από την Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια –
τέλη 18ου αιώνα.
3. Περίοδος όπου ο ελληνικός στοχασμός είναι σε στενή σχέση με την κίνηση των
Ιδεολόγων: αρχές 19ου αιώνα = Περίοδος Παλλιγγενεσίας

Η ΕΠΟΧΗ:
Η συγκεκριμένη εποχή αποτελεί τομή για τον ιστορικό χρόνο.
Εποχή Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι όντως τομή γιατί: έγιναν απότομες μεταβολές
στον ελλαδικό χώρο και στην Ευρώπη και ο κόσμος είχε συνειδητοποιήσει ότι ζούσε σε
μια περίοδο έντονων αλλαγών, τις οποίες όμως μπορούσαν να καθορίσουν.
Η χρονολογία που σηματοδοτεί τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό: 1750. Τότε λοιπόν
σημειώνονται εξελίξεις καθοριστικές για την διαμόρφωση των πνευμάτων και του
στοχασμού.
Ευρώπη: 18ος αιώνας: οι ραγδαίες εξελίξεις του στοχασμού κόβουν τον αιώνα στα δύο.
Ελλάδα: εποχή προπαρασκευής: 3 σημαντικές μεταβολές:

 Υλικοί όροι: Πλούτος = πόθος για καλύτερη ζωή, που προσφέρει η παιδεία. Εμπόριο =
επαφή με Δυτική σκέψη. Η καλύτερη οικονομική κατάσταση επιτρέπει στους
ανθρώπους να στοχάζονται και να ελπίζουν.
 Κοινωνικές συνθήκες: αλλάζει η κοινωνία συνολικά: Δεν φοβούνται οι άνθρωποι την
αλλαγή, αφού έτσι πλούτισαν. Αντίθετα την επιδιώκουν και αντιπαρατίθενται με το
κατεστημένο. Ψάχνουν νέους ηγέτες που να συμπορεύονται με την Ευρώπη και να
προωθούν την παιδεία = οι πρώτες απόψεις για γλωσσική και πνευματική ελευθερία.
 Πνευμάτων.: περιέργεια του κόσμου αρχίζει να σχηματίζεται για θετικές επιστήμες. Το
Πατριαρχείο, παραδοσιακός θεσμός, προσπαθεί να επιβάλλει περιορισμούς. Αυτό θα
οδηγήσει σε αντιπαράθεση που θα κορυφωθεί πριν την Επανάσταση.
Μια σειρά στοιχείων συντελούν στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και προσδιορίζουν την
μορφή του:

Από το 1750 – 1774: Φορείς είναι οι Φαναριώτες, οι κληρικοί και οι έμποροι

Από το 1774 και μετά οι λόγιοι προέρχονται κατά πλειοψηφία από την εμπορική τάξη.

 Έτσι προχωρούν στην έκδοση βιβλίων και εφημερίδων.

 Αναζητούν νέους κανόνες σωστής συμπεριφοράς (χρηστοήθειες)
Τρία έργα είναι τα σημαντικότερα αυτής της νέας ιδεολογίας:

 Ο Ανώνυμος 1789
 Ο Ρωσοαγγλογάλλος
 Ελληνική Νομαρχία
Κύρια χαρακτηριστικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού:
Συνείδηση του ελληνισμού του δεσμού με την αρχαιότητα που εκδηλώνεται:
 Με τον ιστορισμό: μελέτη της ιστορίας κυρίως της αρχαίας.
 Χρήση αρχαίων ελληνικών ονομάτων για την ονοματοδοσία των παιδιών τους.
 Ενδιαφέρον για λαϊκό πολιτισμό, λόγω της επιρροής από τον Herder, που θεωρεί τις
λαϊκές δημιουργίες τεκμήρια της ιστορικής παράδοσης.
Με την στροφή στην αρχαιότητα συνδέεται και το γλωσσικό ζήτημα.
Δίλλημα: αρχαϊζουσα ή καθομιλουμένη;
Απάντηση Διαφωτισμού: Σεβασμό για την ελληνική αρχαιότητα, αλλά
προσανατολίζεται προς Δύση, άρα εντάσσει τις αρχαίες ιδέες στην σύγχρονη
πραγματικότητα.
Κοραής: «Μετεκένωση» των ευρωπαϊκών ιδεών στο ελληνικό πλαίσιο.
Δημαράς: Η συγχρονία επιβάλλεται της διαχρονίας.

Αυτή η στροφή θα οδηγήσει στην ανάπτυξη των μεταφράσεων και την στροφή προς τη γνώση
του εξωτερικού κόσμου.
Θέατρο: έντονο ενδιαφέρον για αυτό, με την αρχαία ελληνική του έννοια ως δραστηριότητα
με σκοπό την εκπαίδευση και την εξύψωση των ηθών.
Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Εθνική Συνείδηση.

Στη ροή της ιστορίας ο ρόλος των προσώπων σε κάποιες εξελίξεις δεν είναι τόσο σημαντικές,
όμως για κάποιες περιόδους η συμβολή κάποιων προσωπικοτήτων είναι καθοριστική για την
εξέλιξη των πραγμάτων.
Ευγένιος Βούλγαρης: προδρομική μορφή Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Μεταφράζει Βολταίρο
αλλά κατά την διαμονή του στη Ρωσία, κοντά στην Αικατερίνη θα γίνει πιο συντηρητικός.
Ιώσηπος Μοισιόδακας: αγωνίζεται για την επιβολή των ανακαινιστικών απόψεων του, κυρίως
για την υιοθέτηση της λαϊκής γλώσσας και τη φιλοσοφία.
Δημητράκης Κανταρτζής: και όσοι επηρεάζονται από αυτόν: Ρήγας Βελεστινλής,
Γρηγόριος Κωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης κ.α.
Αθανάσιος Πάριος: αντίπαλος των ανακαινιστικών ιδεών, εκπρόσωπος της εκκλησίας:

 Δεν είναι τίποτα αποδεκτό από τους αρχαίους και τους ξένους
 Δεν εμπορευόμαστε με τους Ευρωπαίους.
 Κάθε απελευθερωτική προσπάθεια αποτελεί ασέβεια κατά του Θεού. Γιατί η οθωμανική
κυριαρχία είναι σταλμένη από την Θεία Πρόνοια για να παιδεύσει το Γένος και να
δοκιμάσει την πίστη του, η οποία θα ανταμειφθεί στον άλλο κόσμο.
Στοιχεία των λόγιων της εποχής:

 Άρθρωση προσωπικού λόγου και προβληματισμού

 Ενασχόληση με την εκπαίδευση – παύει να αποτελεί προνόμιο των κληρικών.
Υπάρχει πλέον ειδίκευση στην εκπαίδευση: Γραμματικοί και Φυσικοί.
 Συγγραφική δραστηριότητα, ο προβληματισμός επεκτείνεται σε ευρύτερα
στρώματα.

Σε αυτήν την νεοσύστατη κοινωνία δημιουργούνται προβλήματα που πρέπει να λυθούν:

Ηθικής: την θεολογική/χριστιανική αρετή την αντικαθιστά η αρετή του πολίτη, που επιδιώκει
καλύτερη επίγεια ζωή.
Μεταβολή ηθών στην καθημερινή ζωή.
Συνέπεια: Δημιουργία μιας κοινωνίας φιλελεύθερης, προοδευτικής, ανοικτής στην
αλλαγή.
ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ:

Δημιουργία 2 στρατοπέδων:
Οπαδοί της χρήσης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας: οι άνθρωποι θα πάψουν να είναι
βάρβαροι και θα προσεγγίσουν την σοφία των αρχαίων προγόνων. (Συντηρητική στάση κατά
την Επανάσταση)
VS
Οπαδοί της καθομιλουμένης: ο λαός θα προσεγγίσει έτσι ευκολότερα την γνώση. (στροφή
Ευρωπαίων προς εθνικές γλώσσες, εγκατάλειψη λατινικών)

Μάχη φυλλαδίων: οι συγκρούσεις μεταξύ τους. Πειραματισμοί στην έκδοση βιβλίων και την
εκπαίδευση.
Αδαμάντιος Κοραής: 2 στρατόπεδα: οπαδοί του και αντίπαλοι του. Μάχη φυλλαδίων:
έκδοση φυλλαδίων με τις αντιμαχόμενες πλευρές να επιχειρηματολογούν για τις θέσεις τους.
Προοδευτικοί vs Συντηρητικοί.
Ο Κοραής θα αντιπαρατεθεί και με τους δύο και θα προκαλέσει τον θυμό τους.
Στα Προλεγόμενα των εκδόσεων των αρχαίων οι στοχασμοί του παρουσιάζουν
ολόκληρη την ιστορία της παιδείας της εποχής του:

 Συστηματικές εκδοτικές προσπάθειες από πλούσιους εμπόρους

 Συζήτηση εκπαιδευτικών και επιστημονικών ζητημάτων ευρωπαϊκού επιπέδου
 Επιστημονική ειδίκευση.
Τα ιδανικά του θα καθορίσουν τη στάση του στην πολιτική και την εκπαίδευση: οξύτατος
φιλελευθερισμός και στη σκέψη και στη ζωή.: για την εκπλήρωση του στόχου είναι
απαραίτητος ο ανθρωπισμός = αρχαία ελληνική παιδεία με την μορφή που της έδωσε η
σύγχρονη Δύση.
Δράξασθε παιδείας: δλδ. ανανέωση του πολιτισμού, αντιμετώπιση δεισιδαιμονίας, κατάκτηση
ατομικής ελευθερίας, προαγωγή της κριτικής και του διαλόγου. = αυτά μπορούν να
επιτευχθούν μόνο με το πνεύμα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ.
Το τέλος ορίζεται η έναρξη της Επανάστασης του 21. Στα πρώτα χρόνια οι εκπρόσωποι
του κινήματος έχουν ενεργό ρόλο, αφού είναι και μέλη της Φιλικής Εταιρείας, που σκοπός της
ήταν η προπαρασκευή και η πολιτισμική και κοινωνική αλλαγή. Λαμβάνουν μέρος και σε
πολεμικά γεγονότα.
Οι πολιτικές ιδέες των στοχαστών κυριαρχούν και στα δύο πρώτα Συντάγματα.
Α. Επιδαύρου 1822
Β. Άστρους 1823
Με χαρακτήρα δημοκρατικό και φιλελεύθερο.
Οι εκπαιδευτικές τους ιδέες, καθόρισαν το πρόγραμμα της επαναστατικής κυβέρνησης.
Όμως με το 3ο Σύνταγμα της Τροιζήνας 1827 και υπό την πίεση των γεγονότων και της
Ευρώπης αναδιπλώνονται δίνοντας αρχικά προνόμια στον κυβερνήτη και αργότερα
υιοθέτησης μοναρχίας.
Από την Βαυαρία έρχεται ο νεοκλασικισμός και η αρχαιολατρία που ευνοούνται από τον
ρομαντισμό.
Στα δέκα χρόνια του Αγώνα: η ορμή σταματά λόγω των πολεμικών συρράξεων και της
διακοπής την εκπαίδευσης.
Τι αλλάζει: Η χώρα ελευθερώνεται, άρα ο φιλελευθερισμός είναι άκυρος.
Τώρα οι Νεοέλληνες πρέπει να είναι αντάξιοι των προγόνων τους , άρα επιβάλλεται ένας
άκρατος κλασικισμός με έντονη αναδρομή στην αρχαιότητα και την τελική επιβολή της
αρχαϊζουσας.
Οι μόνες φιλελεύθερες ιδέες που γίνονται πράξη είναι η αυτονόμηση της ελληνικής Εκκλησίας
από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που είναι ακόμα υποτελές στην οθωμανική αυτοκρατορία.
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
ΓΛΩΣΣΑ
Εν αρχή είναι ο λόγος.
Επόμενο βήμα: Η γραφή

Από τον λόγο πάμε στην γραφή που καλλιεργεί την σκέψη, την γνώση, τον πολιτισμό,
δημιουργεί έτσι την μνήμη. Από τα εφήμερο πάμε στο μόνιμο.
Κάθε γλώσσα έχει δύο μορφές:
1. Προφορικό λόγο (ομιλία)
2. Γραπτό λόγο (σημεία γραπτά) απεικονίζουν τον λόγο της ίδιας γλωσσικής
κοινότητας.

Ο προφορικός δέχεται μικρές αλλαγές που γίνονται πιο έντονες αλλοιώσεις με την πάροδο των
αιώνων.
Ο γραπτός όμως δέχεται πιο αργές μεταβολές που δεν συμβαδίζουν πάντα με αυτές του
προφορικού λόγου.
Τα στοιχεία στη δομή της γλώσσας που αλλάζουν με την μακρόχρονη χρήση της.
 Φωνητικές αλλαγές: δηλαδή η προφορά των φθόγγων.
Για παράδειγμα:
1. το βραχύ ο διακρίνεται με το όμικρον ενώ το μακρό –ο με το ωμέγα. Νεοελληνική
γραμματική το ο και το ω έχουν ίδια χρήση.
2. στα αρχαία το βραχύ ε = ε ενώ το μακρό ε = η.
3. τα σύμφωνα: φ, θ, χ = ph, th, kh δασείς φθόγοι, ενώ β, γ, δ = b, g, d φθόγοι
 Φωνολογικές μεταβολές: νέες ηχητικές μορφές λόγω των φωνητικών αλλαγών.
Για παράδειγμα: το μόρον = το μούρο/ το κήριον = το κερί
 Μορφολογικές μεταβολές: αλλαγές στην γραμματική των λέξεων με νέες κλίσεις.
Για παράδειγμα: ο πατήρ – του πατρός = ο πατέρας - του πατέρα.
 Συντακτικές αλλαγές: αλλαγή του τρόπου σύνδεσης των λέξεων, δλδ οι κανόνες
σύνταξης των προτάσεων.
Για παράδειγμα: την πόλιν φυλάττειν αυτοίς παρέδοσαν = παρέδωσαν την πόλη σ’
αυτούς για να την φυλάγουν.
 Σημασιολογικές: αλλάζει το νόημα των λέξεων.
Για παράδειγμα: καλός = όμορφος: αρχαία/ καλός = ευγενικός, καλόκαρδος
νεοελληνική.
 Λεξιλογικες: Κατάργηση ορισμένων λέξεων και εμφάνιση και χρήση νέων λέξεων
ανάλογα με τις κοινωνικές - πολιτικές – πολιτισμικές συνθήκες και ανάγκες. Συχνά
έχουμε και δάνεια από ξένες γλώσσες.
Για παράδειγμα: λέξη που καταργήθηκε: βροτός = θνητός/
η κύλιξ (=το ποτήρι) – νεοελλ. κυλικείο
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
Έχει πέντε τυπικά στάδια:
1. Εικονογράμματα: Χαράγματα σπηλαίων παλαιολιθικής εποχής: που είναι
απεικονίσεις παραστάσεων
2. Ιδεογράμματα: τα εικονογράμματα αποδίδονται πια πιο αφαιρετικά, αδρομερή και
τυποποιημένα. Αποδίδουν την ιδέα των αντικειμένων και επανέρχονται στοιχημένα ως
μια αφηγηματική ενότητα. – Σουμέριοι – Μεσοποταμία
3. Εικονιστικά Ιδεογράμματα: φωνητική αξία του εικονιδίου. Γίνονται όλο και πιο
γραμμικά και χάνεται ο εικονιστικός χαρακτήρας. Είναι πιο κομψό και διευκολύνει την
ρέουσα πυκνή γραφή. Είναι σύμβολα λέξεων: ηχητικών ενοτήτων με καθορισμένη
έννοια.
4. Συλλαβογράμματα: εξέλιξη γραφής με ακόμα πιο μικρές ηχητικές ενότητες. Δλδ:
φωνήεντα και σύμφωνα κάνουν συνδυασμούς φθόγγων: α) σφηνοειδής =
Μεσοποταμία, β) Ιερογλυφικά = Αίγυπτος, γ) Σημιτικές γραφές: Ισραήλ, δ) Γραμμική Α
= Μινωική, ε) Γραμμική Β = Μυκηναϊκή.
5. Γράμματα αλφαβητικού συστήματος: κάθε σημείο αντιπροσωπεύει έναν φθόγγο:
φωνήεν ή σύμφωνο. Επινοήθηκε από Φοίνικες και τελειοποιείται από Έλληνες
περίπου τον 9ο αιώνα. 24 γράμματα συνδυάζοντας φθόγγους = παράγουν συλλαβές =
λέξεις.
ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ.
Η σύγχρονη γλώσσα καθορίζεται από:

 Καθομιλουμένη Νεοελληνική
 Διάλεκτοι
 Ιδιώματα
Διάλεκτοι
Ποντιακά με αρχαϊσμούς:
 Προφορά –η ως [e] : πχ πολίτ[e]ς - [e]γαπ[e]σα
 Αιτιατική πληθυντικού σε –ας: τας αυλάς, τας ημέρας.
 Τελικό –ν: το παιδίν, το εγγόνιν
 Καταλήξεις θηλυκών σε –έσσα και ισσα: αγριέσσα, παλαίισσα
 Κτητική αντωνυμία: τ’ εμόν, τ’ εμέτερον.
 Προστακτική αορίστου σε –σον: βλάψον, κράξον
 Ρήματα σε –ούμαι και με προστακτική αορίστου –ου: φανερούμαι / φανερού
 Αρχαίες σημασίες λέξεων: χαλεπός = πενιχρός, αιγμάλωτος = δυστυχής
Τσακώνικα με στοιχεία δωρικής διαλέκτου:
 Προφορά του –η ως [a]: α αμέρα, α αστραπά
 Προφορά του –υ ως [u]: γουναίκα
 Τύπους λέξεων: το άριστε (άριστον = γεύμα), ο όνε (όνος)
Δωδεκανησιακό ιδίωμα με τα διπλά σύμφωνα:

Τα κάλ-λη, στέλ-λω
Γραπτές πηγές: Πληροφορίες για την προφορά και την γραφή της γλώσσας
(φωνολογικά, μορφολογικά, συντακτικά, λεξιλόγιο) και για την εξέλιξη της και
προέρχονται από ρήτορες, γραμματικούς κα
 Επιγραφές
 Κείμενα
 Ψηφίσματα
 Λογοτεχνικός λόγος: πεζά ή ποιητικά έργα.
Για την καθομιλουμένη της εποχής οι πηγές είναι:
 Κωμωδίες
 Πάπυροι
 Επιγραφές Αγγείων
ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ.
15ος – 13ος αιώνας π.Χ.: Μυκηναϊκή
8ος – 3ος αιώνας π.Χ. : Αρχαία Ελληνική
3ος – 4ος αιώνας π.Χ.: Κοινή – Ελληνιστική Κοινή
5ος – 11ος αιώνας μ.Χ: Βυζαντινή
12ος – 18ος αιώνας: Πρώιμη Νεοελληνική
19ος μέχρι και σήμερα: Σύγχρονη Νεοελληνική

Άλλη διάκριση

 Προϊστορική περίοδος
 Εποχή του Χαλκού: 26ος – 11ος π.Χ. αιώνα: Μινωϊκές Γραφές – Η μυκηναϊκή
γραφή και γλώσσα
 Ιστορική περίοδος
 Γεωμετρική – Αρχαϊκή και Κλασική εποχή 10ος – 3ος αιώνας η αρχαία ελληνική
γλώσσα
 Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή 3ος – 4ος αιώνας: Κοινή ελληνιστική
 Βυζαντινή εποχή 5ος – 14ος αιώνας Βυζαντινή γλώσσα
 Νεότερη εποχή 15ος – 18ος αιώνας Η νεοελληνική γλώσσα κατά την εποχή της
τουρκοκρατίας
 Σύγχρονη εποχή 19ος μέχρι και σήμερα Η Νέα ελληνική.

Η ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ

Σύμφωνα με τις μεταβολές των φθόγγων και την μορφολογία των λέξεων ή τη σημασία τους οι
γλωσσολόγοι προσδιορίζουν την αρχική γλωσσική μορφή και πως με την πάροδο των χρόνων
αυτές διαφοροποιήθηκαν και έγιναν ξεχωριστές γλώσσες, όντας όμως συγγενικές.
Σε κάθε οικογένεια υπάγονται: ομάδες γλωσσών και μεμονωμένες γλώσσες. Ζωντανές ή
νεκρές.
Τέτοια είναι η ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗ : την μιλούσαν οι Ινδοευρωπαίοι με κοινά πολιτιστικά
χαρακτηριστικά από Ινδία μέχρι Ευρώπη. Σε αυτήν ανήκουν:

 Η ελληνική (2η σε αρχαιότητα από την Γραμμική Β 1450 πΧ – 1200 πΧ)

 Η γερμανική
 Η λατινική
 Τα ινδοϊρανικά
 Τα κέλτικα
 Η χέττικη (Νεκρή γλώσσα)
 Η αλβανική
 Η αρμένικη
 Η τοχαρική
Άλλες οικογένειες είναι:

 Η ουραλοαλταϊκή
 Η σημιτοχαμητική
 Η σινοθιβετική
 Η ιαπωνοκορεάτικη
 Η ινδιάνικη
 Η νεγροαφρικανική
ΠΡΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ

Η οριστική εγκατάσταση των ιωνικών, αχαϊκών και δωρικών φύλων στον ελλαδικό χώρο γίνεται
σταδιακά από την εποχή του Χαλκού.
Συναντώνται με παλαιότερες φυλές και αναμειγνύονται μαζί τους, αφήνοντας τεκμήρια στην
ελληνική γλώσσα. Οι προελληνικοί πληθυσμοί είναι οι εξής:
 Πελασγοί: Θεσσαλία – Αρκαδία
 Λέλεγες: Λοκρίδα – Ακαρνανία – Βοιωτία – Εύβοια – Λακωνία – Κυκλάδες
 Κάρες: Κυκλάδες – Κρήτη
Πρόκειται για λέξεις που δεν έχουν ετυμολογία με βάση τους κανόνες της ελληνικής γλώσσας,
ούτε συσχετίζονται με ρίζες της ινδοευρωπαϊκής. Δηλαδή γίνεται χρήση επιθημάτων όπως
- ινθος = Λαβύρινθος ή αναφέρονται σε αντικείμενα ή ιδέες θρησκευτικές ή πολιτικές
άγνωστες στα πρώτα ελληνικά φύλα.
Αυτά θεωρούνται δάνεια από την γλώσσα του προγενέστερου πληθυσμού και αποτελούν
ένδειξη για το πολιτιστικό επίπεδο του.
Παραδείγματα:
 Ονομασίες νησιών, πόλεων, βουνών, ποταμών: Νάξος, Θήρα, Κρήτη, Κνωσός
Λαβύρινθος, Λάρισα, Όλυμπος κα
 Ονομασίες φυτών και ζώων: άνηθον, υάκινθος, σέλινον, σφήξ, γαλέος κα
 Ονόματα θεοτήτων: Αθηνά, Αφροδίτη, Ήφαιστος κα
 Τεχνική ορολογία: μέγαρον, θάλαμος, λέβης, σωλήν.
 Ονομασίες μετάλλων: χαλκός, χρυσός, σίδηρος κα
 Λέξεις με πολιτική σημασία: τύραννος, βασιλεύς, δούλος, λαός
 Άλλες λέξεις: Θάλασσα, θίασος, κιθάρα, ξίφος
Προϊστορικές Γραφές – Γραμμική Β.
Μινωική.
Η αρχαιότερη γραφή είναι η ιερογλυφική (εικονογραφική) = η μινωική της Κρήτης.

Εμφάνιση: Σε σφραγιδόλιθους: μέσα εποχής Χαλκού 2000 πΧ. μέχρι τον 17ο πΧ αιώνα.
Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμα, δεν ξέρουμε αν τα σύμβολα είναι εικονογραφημένα
αντικείμενα ή ηχητικές αξίες. Δλδ αν είναι εικονογράμματα ή ιδεογράμματα.
Δίσκος της Φαιστού: 17ο πΧ αιώνα: πήλινος δίσκος δείγμα με στοιχεία πιο γραμμικά και
τυποποιημένα με καλοσχηματισμένα και σε σπειροειδή διάταξη ιερογλυφικά.
Τέλος 19ου αιώνα πΧ. Κρήτη: χρήση δεύτερου συστήματος γραφής: Γραμμική Α: δεν έχει
αποκρυπτογραφηθεί. Χρήση 100 σημείων που αποδίδουν μάλλον συλλαβές και φαίνεται να
αποτελούν εξέλιξη των ιερογλυφικών με μεγαλύτερη γραμμική αφαίρεση και τυποποίηση.
Χρησιμοποιείται στην γραφή αυτή και το δεκαδικό σύστημα. Γραφή της νεοανακτορικής
περιόδου του μινωικού πολιτισμού 1700 – 1450 πΧ.
Χρήση:
Καταγραφή σε πήλινες πινακίδες των οικονομικών δραστηριοτήτων των ανακτόρων και
των επαύλεων.
Βρίσκονται πάνω σε:
 πιθάρια
 τράπεζες προσφορών
 ιερά σκεύη
 τοίχους
 σφραγίσματα
Μυκηναϊκή γραφή

Γραμμική Β: 15ος αιώνας: ανάκτορα Κνωσού (βρέθηκαν)

Ventris – Chadwick 1952: την αποκρυπτογραφούν και έτσι φαίνεται ότι αποδίδει μια
αρχαϊκή μορφή της ελληνικής γλώσσας που μιλούσαν οι Μυκηναίοι 15ο – 13ο αιώνα πΧ

Γραμμική Β σύμφωνα με δεδομένα είναι αρχαιότερη της ελληνικής γλώσσας

Γραμμική Β – συγκροτείται:

1. 88 συλλαβογράμματα = 50 ίδια με σημεία γραμμικής Α, δεν ξέρουμε αν έχουν την

ίδια φωνητική αξία με την Γραμμική Α.
2. 260 περίπου ιδεογράμματα: ακολουθούν τις λέξεις και προσδιορίζουν την έννοια τους
(ως σχέδια αντικειμένων) υπάρχουν και ως συντομίες για μεγαλύτερη εξειδίκευση
3. 5 σημεία αριθμητικού δεκαδικού συστήματος
4. 11 σημεία μονάδων μετρήσεως βάρους, χωρητικότητας στερεών και υγρών.

Παρατήρηση: Τα συλλαβογράμματα δεν αποδίδουν με ακρίβεια την ελληνική γλώσσα. Κάθε

σημείο αντιστοιχεί σε ένα φωνήεν ή σε σύμφωνο+φωνήεν, σε απλές συλλαβές οπότε δεν
μπορούν να αποδοθούν οι σύνθετοι φθόγγοι ή οι καταλήξεις. Δλδ, υπάρχει απλοποίηση
συλλαβών.

Έτσι έχουμε την τυπική μορφή εγχάρακτης φράσεις

 Από συλλαβογράμματα σχεδιασμένα το ένα δίπλα στο άλλο.

 Ένα ιδεόγραμμα που εξειδικεύει την έννοια του αντικειμένου για το οποίο γίνεται λόγος
 Τα σημεία αρίθμησης ή μετρήσεως

Παραδείγματα Γραμμικής Β:

Ku mi no: κύμινο

Ki to: χιτών

Te me no: τέμενος

Po se da o: Ποσειδών

Βασικοί κανόνες γραφής Γραμμικής Β:

1. 1 σύμβολο = 1 συλλαβή από ένα φωνήεν ή ένα σύμφωνο + φωνήεν. Προσοχή:

όταν υπάρχει φωνήεν + σύμφωνο ή σύμφωνο + φωνήεν + σύμφωνο= το τελικό
σύμφωνο παραλείπεται. πχ ka ko αντί kal kos χαλκός
2. Συλλαβή από σύμφωνο + σύμφωνο + φωνήεν = δύο συλλαβές με διαφορετικό
σύμφωνο και ίδιο φωνήεν πχ Κνωσός = Ko no αντί για kno
3. Δίφθογγοι αποδίδονται με δύο σύμβολα (όχι πάντα): e u me ne = Ευμένης, ενώ
Po se da o = Ποσειδών
4. Τα τελικά σύμφωνα –ς και –ν δεν σημειώνονται, ενώ σημειώνονται τα –λ –ρ:
e re pa = έλεφας και e re ta = ερέτας (ερέτης)
5. Δεν γίνεται διάκριση μακρών – βραχέων φωνηέντων και δασέων συμφώνων:
δηλαδή: ke = κε, κη, χε, χη, γε, γη ή pe = πε, φε, βε, κλπ.

Στις πινακίδες οι λέξεις χωρίζονται με μικρές κάθετες γραμμές. Χαράζονταν σε ευθεία

γραμμή από αριστερά προς τα δεξιά, όταν ο πηλός ήταν μαλακός και τις άφηναν να
στεγνώσουν στον ήλιο.

Οι διαστάσεις των πινακίδων είναι ποικίλες και χωρίζονται σε δύο κυρίως κατηγορίες:

 Αυτές που μοιάζουν με σελίδες (δέλτους) – έχουν αρκετές γραμμές

 Αυτές που είναι στενόμακρες και έχουν 1 – 3 γραμμές.(συνηθισμένες)

Οι πυρκαγιές έκαψαν τα ανάκτορα, αλλά διέσωσαν τις πινακίδες αφού ψήθηκαν και
διατηρήθηκαν.
Τόποι όπου έχουν βρεθεί πινακίδες Γραμμικής Β:

 Κνωσό
 Ανάκτορα Πύλου,
 Μυκήνες
 Θήβα
 Τίρυνθα
 Χρονολογία για όλες 1400 – 1200 πΧ

Τι είναι οι μυκηναϊκές πινακίδες:

 Κατάλογοι προσώπων και πραγμάτων

 Λογιστικά κατάστιχα των διοικητικών αρχών
 Ταξινομούνται σε:
 Πινακίδες προσωπικού
 Κατοικίδιων ζώων
 Καταγραφής ή προσφοράς τροφίμων
 Απογραφής ή διανομής: μετάλλων, γαιοκατοχής, όπλων, αγγείων, αρμάτων,
πανοπλιών,

Λεπτομερής καταγραφή: επαγγελμάτων, προϊόντων, οικιακών σκευών, κάθε οικονομικής –

εμπορικής – τελετουργικής δραστηριότητας μυκηναϊκού κόσμου.

Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Άρα η ελληνική γλώσσα διαμορφώνεται μέσα στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια και εμπλουτίζεται
με λεξιλόγιο ενός παλαιότερου προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος.

Για πέντε αιώνες όμως 12ος – 8ος αιώνας πΧ δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα. Στα τέλη
του 8ου αιώνα πΧ αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες σύντομες επιγραφές με ονόματα ή
αλφαβητικά γράμματα.

Ως προς την δημιουργία του ελληνικού αλφάβητου οι περισσότερες απόψεις τείνουν προς την
υιοθέτηση του φοινικικού, αφού τα γράμματα των δύο αλφαβήτων και η κατεύθυνση γραφής
είναι ίδια.

Η ιδιομορφία της φοινικικής γραφής είναι η εξής: κάθε σύμβολο αποδίδει μόνο το
σύμφωνο παραλείποντας το φωνήεν. Έχει 22 σύμβολα.

Αιτία: ανεπτυγμένες εμπορικές σχέσεις από τον 9ο κιόλας αιώνα πΧ. με την Ανατολική
Μεσόγειο
Οι τροποποιήσεις που έγιναν για την ελληνική γλώσσα:

1. 5 φοινικικά σύμβολα για απόδοση φωνηέντων: άλεφ = α, Γιόντ = ι, Χε = ε, Βαβ = υ

και Αγίν = ο = το ελληνικό αλφάβητο γίνεται πλέον φωνολογικό: κάθε γράμμα =
ένας φθόγγος (σύμφωνο ή φωνήεν). Η φωνητική εξέλιξη των σημείων είναι η πιο
σημαντική καινοτομία των Ελλήνων στην ιστορία της γραφής.
2. Διαφοροποίηση των Ζαγίν, Σαμέχ, Σαντέ, Σιν, ώστε να αποδίδουν το –ζ και το –σ
3. Δημιουργείται για τον φθόγγο –β- (v) το γράμμα F = Δίγαμμα και 4 νέα γράμματα
Ξι, Φι, Χι και Ψι
4. Διάκριση των μακρών από τα βραχέα φωνήεντα (Ίωνες) με το Ήτα και το Ωμέγα

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ

Κατά τον 7ο αιώνα πΧ όλες οι ελληνικές πόλεις κράτη έχουν ήδη διαμορφώσει και καθεμία
έχει το δικό της αλφάβητο με παραλλαγές και ιδιομορφίες με 21 – 23 γράμματα.

3 Ομάδες Αλφάβητου:

 Νότια: Κρήτη, Θήρα, Μήλο

 Ανατολική: Ακτές Μ. Ασίας, νησιά Α. Αιγαίου, Μέγαρα, Σικυών, Κόρινθος και οι
αποικίες τους
 Δυτική: Θεσσαλία, Λοκρίδα, Εύβοια, Αρκαδία, Λακωνία και οι αποικίες τους.

Αλφάβητο Δυτικής Ομάδας: Χαλκίδας: Οικειοποιήθηκε από τους κατοίκους της Ιταλίας,
αφού πέρασε στην αποικία της (Κύμη 8ος αιώνας) και έγινε η βάση για το Λατινικό.

Δλδ: Χ = ξ, C = Γ και L = Λ

ΤΡΟΠΟΣ ΓΡΑΦΗΣ: Πάντα κεφαλαία, χωρίς κενά, χωρίς σημεία στίξης και χωρίς τόνους.

5ος αιώνας πΧ.: Γενικεύεται η χρήση του ιωνικού αλφάβητου με 24 γράμματα. Υιοθετήθηκε
με νόμο από τους Αθηναίους 403/2 πΧ, επί Ευκλείδη και με την πολιτική – πολιτιστική
ηγεμονία τους την καθιέρωσαν σε όλο τον ελληνικό κόσμο.

Ευκλείδιο Αλφάβητο: που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα

Εξέλιξη τρόπου γραφής:

 Φοινικική επιρροή αρχικά: από δεξιά προς τα αριστερά

 2η περίοδος - ενδιάμεση: Βουστροφηδόν: από δεξιά προς αριστερά και συνέχιση
από αριστερά προς δεξιά.
 Τελικά επικράτησε η από αριστερά προς δεξιά. 5ος αιώνας.
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ

Από επιγραφές του 8ου αιώνα βλέπουμε ότι τα ελληνικά δεν έχουν την ίδια μορφή σε όλες της
περιοχές.

Όπως τα αλφάβητα διαφέρουν μεταξύ τους έτσι και η προφορά φθόγγων, ή η σύνταξη ή η
γραμματικοσυντακτική δομή διαφέρουν. Διακρίνονται σε διαλέκτους με επιμέρους μορφές και
χωρίζονται σε 3 ομάδες με βάση τα χαρακτηριστικά τους:

 Ανατολική ομάδα: ιωνική – αττική: Εύβοια, Ιωνία, Κυκλάδες, Αττική

 Κεντρική: με : αρκαδοκυπριακή: Αρκαδία, Κύπρο και
αιολική: Θεσσαλία, Βοιωτία, Λέσβο και την Αιολία
 Δυτική: δωρική: Ήπειρο, Δυτική Στερεά, Πελοπόννησο, Θήρα, Μήλο, Κρήτη,
Δωδεκάνισα και τα απέναντι παράλια τις Μ. Ασίας.

Σημείωση: Η μυκηναϊκή είναι μια ξεχωριστή διάλεκτος αρχαϊκότερη με κάποια

χαρακτηριστικά της αιολικής και της αρκαδοκυπριακής, που δεν επιβιώνει.

Παρόμοιο πρόβλημα έχει και η Μακεδονία πριν επικρατήσει η αττική τον 4ο αιώνα πΧ. κάποια
στοιχεία τους την σχετίζουν με την αιολική και τον βορειοδυτικό κλάδο της δωρικής.

Όμως οι διαφορετικές διάλεκτοι δεν λειτούργησαν διασπαστικά στον ελλαδικό χώρο

ώστε να εξελιχθούν σε νέες γλώσσες. Αντίθετα ο αποικισμός, το εμπόριο, οι κοινοί
εχθροί τους συσπείρωσαν σε μια κοινή συνείδηση και σε κοινή γλώσσα.

Δεν έχουμε πολλά στοιχεία για όλες τις διαλέκτους από γραπτές πηγές. Μόνο για κάποιες
έχουμε στοιχεία και περισσότερο φωνολογικά παρά για το συντακτικό ή την σημασία. Μόνο για
την αττική διάλεκτο έχουμε πλούσιο υλικό.

SOS: ΤΟ ΙΔΙΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΔΕΝ ΣΥΝΕΠΑΓΕΤΑΙ ΚΑΙ ΙΔΙΑ ΔΙΑΛΕΚΤΟ ΚΑΙ ΤΟ

ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ

Γενικά χαρακτηριστικά διαλέκτων:

Ιωνική:

 Μακρό –α = -η
 Δασεία χάνεται νωρίς
 Χρήση του κ (αντί του π) μπροστά από –α και –ο
 Φωνήεντα προσαρμόζονται στον χρόνο άλλων όταν είναι μαζί: Μακρό – βραχύ:
πχ. ο λαός = ο ληός = ο λεώς
 Γρήγορη παύση του Δίγαμμα F από 8ο αιώνα/ αιολική – αττική από 5ο/δωρική το
διατήρησε μέχρι τέλους
 Μετά το Δίγαμμα F έχουμε ει (αντί –ε) και ου (αντί –ο) και τα σύμφωνα λ, ν, ρ, σ:
ξεFνος = ξείνος κόFρη= κούρη
 Γενική με –ω και –εω σε πρωτόκλιτα σε –ης
 Στα συγκριτικά έχουμε –ε (αντί ει)
 Πχ.

Ι-ρος (ιερός), ιστορί-η (ιστορία), κά-τη-μαι (κάθημαι), ο-κ-οίος (οποίος), δεσποτ-έω

(δεσπότου), άρ-σεν (άρρεν)

Αιολική:

 Τα τ, δ, θ = π, β, φ μπροστά από -ε και –η

 Ο τόνος ανεβαίνει στην παραλήγουσα.
 Το –ο (αντί –α), -υ προφέρεται και ου (αντί –ο), -ου αντί ω
 Το –σ στα: λς, σμ, σν, ρσ- κ.α. αφομοιώνεται: εσμί- εμμί, άρσεν-άρρεν
 Τα συνηρημένα ρήματα γίνονται σε –μι
 Οι δίφθογγοι –αι- αντί α και –οι- αντί ου (λέγοισα αντί λέγουσα)
 Ο σύνδεσμος κε αντί αν
 Οι προθέσεις χάνουν το τελικό τους φωνήεν: κατά-βάλε = κάτ-βάλε = κάββαλε

Πχ.

Πέτταρες (τέσσαρες), φήρ (=θήρ =θηρίον), φίλημι (φιλάω), κάλημι (καλέω), μάτηρ (μήτηρ),
δάμος (δήμος) κα

Αρκαδοκυπριακή:

Πχ. ιερής (ιερεύς), κάς (και), απύ (από), κορζία (καρδία), όνυμα (όνομα), κρέτος (κράτος)

Δωρική:

 Διατηρείται το μακρό –α και το Δίγαμμα F

 Οι ρηματικές καταλήξεις –τι και –ντι (έχοντι / πέρυτι)
 Τα άρθρα: τοί και ταί (αντί για οι και αι)
 Καταλήξεις –μες (αντί –μεν), σω (με περισπωμένη στον μέλλοντα), -ξα (αόριστος
αντί –σα)
 Η συναίρεση –αω = ω με περισμωμένη
 -οο = ω (ίππω)
 -εε = η (τρής –τρεις)
 Το –ε = -ι μπροστά από τα α, ο, ω (θιός αντί θεός)
 Ο τόνος της προπαραλήγουσας πάει στην παραλήγουσα (φυλάκες, εμάθον)

Π.χ. δίδωτι (δίδωσι), λέγοντι (λέγουσι), α φάμα (η φήμη), δραχμάν (δραχμών), απορίομες
(απορούμεν), Κλέανδρορ (Κλέανδρος), ελάβον (έλαβον), Fάναξ (άναξ) κ.α.

Η ΤΑΣΗ ΓΙΑ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ

Πόλεις-κράτη κάνουν πολιτικές και πολιτιστικές σχέσεις για λόγους: φυλετικής

συγγένειας ή γεωγραφικής γειτνίασης και αναπτύσσουν κοινό προφορικό και γραπτό
λόγο.
Κοινή γλώσσα: = σε επίσημα έγγραφα ή επιγραφές. Παίρνει στοιχεία από άλλες
διαλέκτους και τα ενσωματώνει = λογοτεχνικών κοινών

4ος αιώνας: κυριαρχεί τελικά η αττική διάλεκτος λόγω της αθηναϊκής ηγεμονίας και της
εμπορικής και οικονομικής εξάπλωσης. Αναγνωρίζεται από τους Μακεδόνες βασιλείς
και αποτελεί την ελληνιστική Κοινή.

Ξέρουμε μόνο την επίσημη γλώσσα από τις επιγραφές που σώζονται, ενώ για την
καθομιλουμένη δεν έχουμε καθόλου στοιχεία, εκτός από κάποιους διαλόγους της αττικής
κωμωδίας και κάποιες κατάρες σε επιγραφές αγγείων.

Διάλεκτοι στην Λογοτεχνία:

Οι διάλεκτοι επηρεάζουν τον αρχαίο ποιητικό και πεζό λόγο.

Κάθε λογοτεχνικό έργο γράφεται στην διάλεκτο που έχει χρησιμοποιηθεί για πρώτη
φορά στο συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος.

 Ίωνες: τέλη 8ου: Έπος – κάποια είδη λυρικής ποίησης – ιστοριογραφία

 Δωριείς: 7ο: Ειδύλλιο – Χωρική
 Αιολείς: Μελική Ποίηση
 Αττική: 5ος : Δράμα – Φιλοσοφία – Ρητορία

Τα έργα δεν γράφονται στην μητρική γλώσσα του δημιουργού, αλλά στη διάλεκτο που
χρησιμοποιείται παραδοσιακά στο συγκεκριμένο έργο.

Π.χ.: Ησίοδος (Βοιωτός), Τυρταίος (Δωριέας) και Σόλων (Αθηναίος): διδακτικά έπη σε
ιωνική γλώσσα.

Στο δράμα έχουμε:

 Διαλογικό μέρος: Αττική διάλεκτος με ιωνικά στοιχεία

 Χορικά: Δωρική

Αττική διάλεκτος :

Πεζογραφία: Θουκυδίδης, επηρεασμένος από Ίωνες λογογράφους και τον Ηρόδοτο.

Φιλοσοφία : Πλάτωνας.
Ρητορεία: αγορεύσεις στην Εκκλησία του Δήμου: Λυσίας, Ισοκράτης, Δημοσθένης

Σημείωση: οι διάλεκτοι στα λογοτεχνικά είδη είναι τεχνητές και δεν αντικατοπτρίζουν
τον πραγματικό λόγο. Χρήση μόνο κάποιων στοιχείων από τις διαλέκτους για να
διακρίνεται στο συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο.

Η επεξεργασία τους έφτασε σε μεγάλο βαθμό τελειότητας που αποτέλεσε κανόνα

μίμησης και μέτρο επιδεξιότητας μέχρι και τα υστεροβυζαντινά χρόνια.
 Έτσι:
Αιολική διάλεκτος: «επιγραμματική» και «ευέλικτη» έκφραση συναισθημάτων
Ιωνική διάλεκτος: αφήγηση με «χάρη» και αναλύσεις με ακρίβεια
Δωρική διάλεκτος: ομαδικό, ηρωικό, εξυμνητικό ύφος του χορικού άσματος.
Αττική διάλεκτος: εκφραστική λεπτότητα στον λόγο.

Η αττική έγινε η βάση της ελληνιστικής Κοινής λόγω της δυναμικής, της ζωντάνιας και
της φυσικότητας της στον προφορικό λόγο, αλλά και της εκφραστικής τελειότητας που
αναπτύχθηκε στους τομείς του πνεύματος.

ΚΟΙΝΗ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ

Σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές (αυτοκρατορία) όπως και η εδαφική διεύρυνση
του ελληνικού κόσμου, ο οποίος εκείνη την περίοδο χρησιμοποιούσε την αττική σε όλες τις
οικονομικές και εμπορικές συναλλαγές.

Χρήση από το κράτος των Μακεδόνων της αττικής στις διοικητικές ανάγκες.338 π.Χ.

Η αττική διάλεκτος και το ελληνικό κλασικό πνεύμα εξαπλώθηκαν μέχρι τα βάθη της Ανατολής
και της Ινδίας. Ο ελληνικός πολιτισμός δεν επηρεάστηκε από τις μετέπειτα δημιουργία των
ελληνιστικών βασιλείων που κράτησαν την ελληνική γλώσσα ως επίσημη της αυλής.

Η ελληνική γλώσσα δέχθηκε επιρροές από τις άλλες γλώσσες και φυλές των βασιλείων και
παρουσίασε κάποιες αλλαγές. Στα μεγάλα αστικά κέντρα της εποχής η αττική διάλεκτος
χρησιμοποιήθηκε:

 Διπλωματία
 Οικονομία
 Εμπόριο
 Λογοτεχνία
 Διοίκηση
 Επιστήμη

Με τις αλλαγές που έγιναν στην εξέλιξή της ομιλούμενης αττικής διαλέκτου έχουμε την
ελληνιστική ή αλλιώς αλεξανδρινή Κοινή ή απλά Κοινή.

Θα παραμείνει η πιο διαδεδομένη αντικαθιστώντας σταδιακά τις άλλες διαλέκτους και

θα αποτελέσει τον πρόδρομο της βυζαντινής και νεότερης ελληνικής.

Από τον Μ. Αλέξανδρο μέχρι τον Μ. Κωνσταντίνο παρατηρούμε απλοποιήσεις στην

μορφολογία, φωνολογία, συντακτικό, λεξικό και σημασία που θα αποτελέσουν τα κύρια
χαρακτηριστικά της βυζαντινής – νεοελληνικής γλώσσας.

Η ελληνιστική Κοινή είναι η γλώσσα που χρησιμοποιείται και στον προφορικό και στον
γραπτό λόγο, διοικητικά και επιστημονικά έγγραφα, άρα δεν έχουμε πια διαχωρισμό σε
προφορικές και λογοτεχνικές διαλέκτους. Καθοριστικό ρόλο παίζει και η εμφάνιση του
Χριστιανισμού που υιοθετεί την ελληνιστική Κοινή για την προφορική και γραπτή
διδασκαλία της.
Κείμενα και βασικά γνωρίσματα της Κοινής

Ποιες είναι οι πηγές:

 Επιγραφές
 Λογοτεχνικά και άλλα κείμενα
 Επιστολές – έγγραφα σε πάπυρους που αναφέρονται σε δημόσιες ή ιδιωτικές
δραστηριότητες των πολιτών κάθε κοινωνικής τάξης.: μεγάλης αξίας έγγραφα:
αμεσότητα, ανεπιτήδευτη γλώσσα, καταγράφουν τον προφορικό λόγο.
 Συγγράμματα φιλολογικά και γραμματικά: γλωσσικές παρατηρήσεις και συμβουλές
για την σωστή χρήση της γλώσσας με βάση την αττική διάλεκτο.
 Παλαιά και Καινή Διαθήκη: Μετάφραση της πρώτης, ενώ η Καινή γράφτηκε εξ’ αρχής
στην ελληνική γλώσσα. Χρήση της για την διάδοση της θρησκείας.
 Καταγραφές ελληνολατινικών εκφράσεων για την επικοινωνία των δύο λαών

Επίσης: Παρατηρούνται μεταβολές της γλώσσας με δάνειες λέξεις και εκφράσεις από
άλλες γλώσσες: αιτία: η συνύπαρξη με άλλους λαούς.

ΚΥΡΙΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΚΟΙΝΗΣ

Μεταβολές της αττικής:

1.ΦΩΝΗΤΙΚΑ = απλοποίηση προφοράς λέξεων

 Χάνεται η διάκριση στα φωνήεντα: μακρά-βραχέα = όλα βραχέα
 Η προφορά του –η- = ι
 Οι δίφθογγοι προφέρονται πια σαν ένας φθόγγος. (αι, ει, οι, υι = ι και αυ, ευ, ηυ =
αβ, εβ, ηβ και αφ, εφ, ηφ)
 Στην αρχαιότητα β, γ, δ = b, d, g και φ, θ, χ = ph, th, kh ενώ τώρα αποκτούν την
προφορά που έχουμε μέχρι σήμερα

2. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ = Απλοποίηση γραμματικής

 Αρχαιότητα: Ενικός/Δυϊκός/Πληθυντικός vs Κοινής = Ενικός/Πληθυντικός
 Κλίση ονομάτων με λιγότερες καταλήξεις λόγω αναλογικών μεταπλάσεων. Έτσι
ένα μέρος των τριτόκλιτων θα συμπέσει με πρωτόκλιτα
 Ανώμαλοι τύποι (παραθετικά), γίνονται απλοί έχοντας το ίδιο θέμα και νέες
καταλήξεις.
 Διάδοση των υποκοριστικών σε μεγάλο βαθμό
 Ρήματα: Στοιχεία απλοποιούνται ή συγχωνεύονται και έχουμε πλέον ενεργητική
και παθητική φωνή. Χάνεται η μέση. Τώρα έχουμε: Παρακείμενος = αόριστος και
η υποτακτική = οριστική. Χάνεται η ευκτική. Περίφραση απαρεμφάτου. Ανώμαλα
ρήματα αντικαθιστώνται με νέους τύπους πιο απλούς.

3. ΣΥΝΤΑΞΗ: Εξομάλυνση του λόγου

 Παρατακτική έκφραση και όχι υποτακτική
 Παρατακτικός σύνδεσμος πιο συχνή χρήση και νέες σημασίες
 Μικρές, κύριες προτάσεις
  Απαλοιφή δοτικής και χρήση γενικής ή αιτιατικής με προθέσεις.
 Παράλειψη συνδέσμων στον λόγο

4. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ – ΣΗΜΑΣΙΕΣ: αλλαγή λόγω της κοινωνικο-πολιτικο-πολιτιστικών

αλλαγών
 Νέες λέξεις ή λέξεις προς αντικατάσταση αρχαίων
 Αλλαγή σημασίας λέξεων/ με εμφάνιση χριστιανισμού αλλαγή
εννοιολογικού περιεχομένου
 Εισαγωγή ξένων λέξεων από αιγυπτιακά, σημιτικά και λατινικά

ΑΤΤΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ

Οι λόγιοι του 1ου αιώνα π.Χ. στα ελληνιστικά κέντρα, πίστευαν και δίδασκαν ότι μόνο η
χρήση των αρχαϊκών γραμματικών τύπων στην γραφή και η μίμηση της αττικής
διαλέκτου θα μπορούσαν να δώσουν έργα όμοια με αυτά της κλασικής αρχαιότητας. Έτσι
με την αποφυγή των απλοποιήσεων και τις μεταβολές στον προφορικό λόγο θα έφερναν μια
νέα ακμή στα γράμματα.

Επηρέασε λοιπόν αυτό το ρεύμα αρχαϊσμού κυρίως τους λόγιους, γραμματικούς,

δασκάλους και μαθητές των σχολών φιλοσοφίας και ρητορείας.

Αυτή η διαφορά μεταξύ επιτηδευμένου γραπτού λόγου και απλοποιημένου προφορικού

οξύνθηκε στον 2ο με 3ο αιώνα μ.Χ. Με την νέα θρησκεία να χρησιμοποιεί την κοινή και
να αντιμάχεται ό, τι είναι αρχαίο.

4ος αιώνας: με την βοήθεια των τριών Ιεραρχών: Βασίλειο, Γρηγόριο και Ιωάννη που
είχαν λάβει κλασική παιδεία ο χριστιανισμός θα εξοικειωθεί με την ελληνική παιδεία.

Ο αττικισμός θα επηρεάσει και τον επίσημο εκκλησιαστικό λόγο

Αποτελέσματα:

 Στροφή των λογίων συγγραφέων προς ένα τεχνητό γραπτό ιδίωμα βασισμένο
στην αττική διάλεκτο
 Επικράτηση αυτής της τάσης και στους επόμενους αιώνες
 Άκαμπτος αρχαϊσμός των βυζαντινών συγγραφέων
 Διγλωσσία ως την εποχή μας με καθιέρωση της επίσημης γραπτής και
περιφρόνηση της καθομιλουμένης

Σημείωση: Καθιέρωση των τόνων για να προφέρουν σωστά τις λέξεις αφού χάθηκε η
προσωδιακή προφορά τους.
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Αργή αλλά σταθερή εξέλιξη της γλώσσας με μεταβολή πολλών στοιχείων της αρχαίας. Φτωχή
σε πηγές γλωσσικές η περίοδος 4ος – 15ος αιώνας μ.Χ. Δύο περίοδοι:

1. Πρώιμη: 4ος – 11ος μ.Χ.: κοινή προφορική γλώσσα βυζαντινού ελληνισμού

2. Όψιμη: 12ος – 15ος μ.Χ.: διαμόρφωση νέας ελληνικής γλώσσας στους τελευταίους
βυζαντινούς αιώνες

ΠΡΩΙΜΗ:

Βυζαντινή Αυτοκρατορία – Νέα Ρώμη: επίσημη γλώσσα: Λατινικά/ Καθομιλουμένη:

ελληνικά. Έτσι τα λατινικά επηρεάζουν ελληνικά.

Εισάγονται λέξεις:

 Για την διοίκηση, την εθιμοτυπία της αυλής και την δημόσια ζωή γενικότερα:
κάστρο, παλάτι, τίτλος, ρήγας, κόμης
 Λέξεις για την καθημερινή ζωή: μάστορας, μάγουλον, κάγκελο, μουλάριον
 Για το ημερολόγιο: Ιανουάριος, Μάρτιος, κάλαντα
 Τοπωνυμίες: φόρο (αγορά)
 Εκκλησιαστικοί όροι σχετικοί και με μοναστική ζωή: ράσο, κελί
 Παραγωγικές καταλήξεις: -άτος, -άριος, -άλιος, -ήσιος, -πουλ(λ)ος, -ούρα, κ.α.

Επί Ιουστινιανού όμως παρατηρείται πλήρης εξελληνισμός του κράτους αφού τα

ελληνικά αντικαθιστούν τα λατινικά σε όλους τους τομείς της διοίκησης.

Πηγές ελάχιστες για την περίοδο αυτή.

Χατζηδάκις: Διαχωρισμός της γλώσσας σε γραπτή – αττικίζουσα και ομιλούμενη, με

διαφορετική εξέλιξη για την καθεμία και επικράτηση διγλωσσίας. Η ομιλούμενη διασπάται
σε διαλέκτους. Τα κείμενα στην αττικίζουσα δεν μας δίνουν κάτι νέο. Η γλώσσα είναι
«τυπολατρική» και κατά τον Μεσαίωνα «λατινίζει». Αυτή που προκαλεί το ενδιαφέρον
είναι η δημώδης που στα κείμενα έχει αναμειχθεί με την «επίσημη» γραπτή οπότε χρειάζεται
εντατική μελέτη για να τις ξεχωρίσουμε.

Σε μερικά κείμενα χρησιμοποιείται εξ’ ολοκλήρου η δημώδης:

 Συναξάρια
 Βίους αγίων
 Χρονογραφήματα
 Γιατροσόφια
 Χρονικά
 Επιγραφές
 Χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών ελληνικών:
1. Φωνητική:
 Το –υ και –οι = -ι και λίγο αργότερα γίνεται συνίζηση του –ι και –ε με το επόμενο
φωνήεν: καρδία = καρδιά, μηλέα = μηλιά
 Συμφωνητικά συμπλέγματα και διπλά σύμφωνα απλοποιούνται: πενθερός =
πεθθερός = πεθερός

2. Μορφολογία: εξομάλυνση του τυπικού ακόμα περισσότερο

 Καταργείται η δοτική στα ονόματα και χρησιμοποιείται περισσότερο η πρώτη
κλίση: ο πατήρ – του πατρός = ο πατέρας – του πατέρα.
 Αντωνυμίες: Εμφάνιση νέων τύπων: εμείς – εμάς – μας
 Ρήματα: Χάνεται η χρονική αύξηση: οίκησαν αντί ώκησαν
 Ευκτική: παύση χρήσης
 Συζυγία ρημάτων –μι: παύση χρήσης
 Ρήματα: Περιφραστικοί τύποι : θέλω ελθείν, είχεν γράψειν
 Ρήματα: Νέες καταλήξεις: -όω, -ώνω και –ουν αντί –ούσι

3. Σύνταξη: απλούστευση, χρήση παρατακτικών εκφράσεων χρήση μορίων: ας, να,

με.
4. Λεξιλόγιο:
 Νέες σημασίες σε αρχαίες λέξεις, που θα διατηρηθούν μέχρι σήμερα: άλογο
 Σχηματισμοί νέων λέξεων: λογομαχώ, καλοκαίριον
 Νέες καταλήξεις: -ας: αλευράς, -σιμον: ψήσιμον, -ίσσα: αρχόντισσα, -ίκιον:
βασιλίκιον, -έα: σπαθέα

Σημείωση: Αυτή την εποχή εισάγονται και λέξεις από εκχριστιανισμένους λαούς Σέρβους,
Αλβανούς, Ρουμάνους, Ρώσους, Αρμένιους και το αντίστροφο.

ΩΨΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Εδώ έχουμε περισσότερες πηγές για την εξέλιξη της γλώσσας.

Ο γραπτός λόγος παραμένει αττικίζων αλλά γίνεται πιο δυσνόητος και στρυφνών λόγω
εμμονής των λογίων στον κλασικισμό που τρέφεται από τον ουμανισμό. Υπάρχουν
όμως και έργα λογοτεχνικά που κάνουν χρήστη της δημώδους γλώσσας. Αυτά
αποτελούν την αρχή της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Ευδοκιμεί η ανάπτυξη αυτών των
έργων κυρίως στις φραγκοκρατούμενες περιοχές μακριά από το συγκεντρωτισμό της
πρωτεύουσας.

Έχουμε 2 συμπεράσματα:
 1. Κατά την περίοδο αυτή έχουν ήδη διαμορφωθεί τα κύρια χαρακτηριστικά της
νεοελληνικής γλώσσας.
2. Παρατηρούνται νέες διαλεκτικές διαφοροποιήσεις.

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Προς το τέλος του βυζαντίου έχει ήδη διαμορφωθεί η νέα ελληνική γλώσσα στα κείμενα
της δημώδους λογοτεχνίας. Έχει ξεχωρίσει από μεσαιωνική κοινή και δημιουργούνται
οι νεοελληνικές διάλεκτοι. Εξέλιξη σε αργό ρυθμό. Τα ερωτικά μυθιστορήματα Αχιλληίς
και Φλώριος δεν απέχουν από τα δημοτικά τραγούδια.

16ος αιώνας: Συντάσσεται η πρώτη κοινή γραμματική των Ελλήνων από τον Σοφιανό.

Τουρκοκρατία: η γλώσσα επιβιώνει και διαμορφώνεται ιδιαίτερα μετά την ίδρυση του
νεοελληνικού κράτους ως τον 20ο αιώνα.

Η διάπλαση της γλώσσας γίνεται στα ελεύθερα από τον τουρκικό ζυγό αστικά κέντρα
μέσω της δημιουργικής λογοτεχνίας.

ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ:

1. Φωνητική:
 Εμφάνιση νέων διφθόγγων: -άι-, -όι-: γάιδαρος, νεράιδα
 Απλοποίηση συμφωνικών συμπλεγμάτων: κτίζω = χτίζω, πταίω = φταίω
 Εξαφάνιση του τελικού –ν: τιμήν = τιμή

2. Μορφορολογία:
 Ονόματα: Περιορισμός της χρήσης γενικής πληθυντικού αριθμού κυρίως
 Ρήματα: Βασικοί χρόνοι: Ενεστώτας, αόριστος, μέλλων. Παρακείμενος –
Υπερσυντέλικος γίνονται περιφραστικοί
 Ρήματα: κατάληξη αορίστου σε –ήκα: ανέβηκα, φέρθηκα
 Μεσαιωνική κατάληξη –έα = -ιά και επεκτείνεται: μηλέα = μηλιά

3. Λεξιλόγιο:
 Διατήρηση λέξεων από προηγούμενες χρονικές περιόδους
 Δάνεια από γλώσσες κατακτητών: Φράγκων, Βενετών, Τούρκων

Σημείωση: Έχουμε νέες λέξεις πλασμένες από τους λόγιους του 19ου αιώνα για να
εξαλείψουν τουρκικές λέξεις ή να αποδοθούν έννοιες στον υλικό και πνευματικό τομέα
που προέρχονται από τον Δυτικό πολιτισμό. Αυτές οι λέξεις προσαρμόστηκαν
φωνητικά και γραμματικά στα ελληνικά δεδομένα.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΚΑΙ ΙΔΙΩΜΑΤΑ

Στα βυζαντινά κείμενα της πρώιμης δεν έχουμε διαλεκτικούς ιδιωματισμούς

Προς το τέλος των βυζαντινών χρόνων, όταν η ομιλούμενη γλώσσα χρησιμοποιείται
στην λογοτεχνία βλέπουμε ιδιωματισμούς στον γραπτό λόγο.

Οι ιδιωματισμοί εντείνονται με την σταδιακή συρρίκνωση της βυζαντινής

αυτοκρατορίας και παρουσιάζει διαφοροποιήσεις διαφορετικές για κάθε περιοχή
έχοντας επίδραση από τους κατακτητές

Τουρκοκρατία: η διαλεκτική διαφοροποίηση οριστικοποιείται λόγω του

απομονωτισμού των Ελλήνων και του χαμηλού βιοτικού τους επιπέδου.. οι νέες
διάλεκτοι δεν έχουν καμία σχέση με τις αρχαίες.

Ίδρυση ελληνικού κράτους: εξασθενούν οι διαλεκτικές διαφορές με την διάδοση της

νέας κοινής γλώσσας. Εξαπλώνεται η ομιλούμενη από την έντονη πνευματική
δραστηριότητα και της διοίκησης.

Η προφορική και γραπτή κοινή νεοελληνική γλώσσα έχει ως βάση τα ιδιώματα των
πρώτων απελευθερωμένων πόλεων της. (Πελοπόννησο, Αθήνα, Στερεά Ελλάδα)

Τι είναι διάλεκτος: Μια γλωσσική μορφή που χρησιμοποιείται από έναν πληθυσμό ευρείας
περιοχής που παρουσιάζει διαφορές στο συντακτικό, την μορφολογία, την φωνητική και το
λεξιλόγιο από την κοινή.

Τι είναι ιδίωμα: γλωσσική μορφή με μικρές διαφοροποιήσεις από την κοινή που
χρησιμοποιείται από συγκεκριμένη μικρή τοπική κοινωνία.

Δύο κατηγορίες:

1. διάλεκτοι = Ποντιακά, τσακώνικα, κάτω-ιταλικά

2. ιδιωματισμοί = Επτάνησα, Πελοπόννησος, Μάνη, Κυκλάδες, Ήπειρος, Στερεά
Ελλάδα κ.α.

Τσακώνικα: Λόγω της απομόνωσης της δέχθηκε την μικρότερη επιρροή από την ελληνιστική
Κοινή και κράτησε τα δωρικά της στοιχεία.

Κύπρος: Χρήση των διαλέκτων στον γραπτό λόγο και τον 16ο αιώνα και στην ποίηση..

Κρήτη: κρητική διάλεκτος γράφτηκε στην ντόπια λογοτεχνία 16ος – 17ος αιώνας.

Εφτανησιώτικη Σχολή: βασίστηκε στο τοπικό ιδίωμα. Και στον 19ο αιώνα: ψυχάρικου
δημοτικισμού κάποιοι πεζογράφοι στα διηγήματα τους χρησιμοποίησαν στερεοελλαδίτικους
ιδιωματισμούς.

«Εθνική γλώσσα» - Η διαμάχη - Το γλωσσικό ζήτημα

Πρόβλημα παιδείας με πολιτιστικές διαστάσεις που κλιμακώθηκαν και σε κοινωνικό και

πολιτικό επίπεδο στον νεοελληνικό κόσμο.
Διαφορετική πορεία του προφορικού και του γραπτού: δύσκολα ο δεύτερος δεν προσαρμόζεται
εύκολα.

Δημοτική ή καθαρεύουσα; Το δίλημμα για την γλώσσα του νέου κράτους. Πρέπει να γίνει
χρήση στον γραπτό λόγο της ομιλούμενης με το κοινό ιδίωμα ή να κατασκευαστεί μια νέα
γλωσσική μορφή και να διδαχθεί;

18ος αιώνας: έντονος προβληματισμός των λογίων της εποχής που είναι επηρεασμένοι από
τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και επιδιώκουν αφύπνιση του έθνους και διάδοση της παιδείας.

Δύο τάσεις:

Α. ο φωτισμός του γένους πρέπει να γίνει με την βοήθεια της αρχαίας, η ομιλούμενη είναι
χυδαία, με πολλές τουρκικές λέξεις, χωρίς γραμματική και δεν εκφράζει ιδέες και
επιστημονικούς όρους.

Β. η κοινή προφορική είναι η φυσική γλώσσα των Νεοελλήνων.

Σημείωση: τα περισσότερα εκκλησιαστικά και νομικά κείμενα είναι σε αρχαΐζουσα, σε δημοτική

γλώσσα είναι μόνο κάποια λαϊκά αναγνώσματα.

Μέση οδός: Αδαμάντιος Κοραής: χρήση κοινής, αλλά με κάποιο ρετουσάρισμα της.

19ος αιώνας: Καθαρισμός γλώσσας κυρίως μορφολογικού χαρακτήρα με αντικατάσταση

λαϊκών λέξεων από αρχαϊκότερους τύπους.

Καθιέρωση σε όλη την κρατική λειτουργία της καθαρεύουσας: διοίκηση, δικαιοσύνη,

εκπαίδευση.

Μέσο διάδοσης: Εφημερίδες – αθηναϊκή λογοτεχνική σχολή με τους Φαναριώτες και τον
ρομαντισμό της.

Μεγάλη Ιδέα και νεοκλασικισμός: ρομαντικό όραμα αναβίωσης αρχαίας γλώσσας και
αίγλης προγόνων οδηγούν σε άκρατο αρχαϊσμό.

Τέλη 19ου – 20ος : Γλωσσικό ζήτημα παίρνει έντονες κοινωνικές διαστάσεις.

Γιάννης Ψυχάρης: αντίδραση δημοτικιστών στον άκρατο αρχαϊσμό. Το κήρυγμα του

βρίσκει ανταπόκριση και βοηθά στην ωρίμανση της πνευματικής ζωής. Η δημοτική γλώσσα
χρησιμοποιείται στη λογοτεχνία, με κύριο εκφραστή τον Παλαμά, και ίδρυση του
«Εκπαιδευτικού Ομίλου»: ανανέωση και αυτοπεποίθηση

Σύνταγμα 1911: καθιέρωση καθαρεύουσας ως επίσημη.

1917: Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση: Διδαχή της δημοτικής στις τρεις πρώτες τάξεις.

Μανώλης Τριανταφυλλίδης: πρόταση χρήσης δημοτικής λιγότερο απόλυτης και

αποδέχεται λόγιους τύπους και την φωνητική τους στο συντακτικό της λαϊκής. Συντάσσει την
Νεοελληνική Γραμματική που τυπώνεται το 1941.
Αχιλλέας Τζάρτζανος: γλωσσολόγος: Νεοελληνική Σύνταξη.

Η νέα ελληνική γλώσσα θα κινηθεί πλέον σε ένα πλαίσιο μετριοπαθές.

Σύνταγμα 1952: διατήρηση αναχρονιστικής διάταξης 1911

1964: Μεταρρύθμιση: Ισοτιμία της καθαρεύουσας με την δημοτική στην διδασκαλία.

Δικτατορία 1967 – 1974: επίσημη γλώσσα του κράτους και στο γραπτό και τον
προφορικό λόγο και στην εκπαίδευση η Καθαρεύουσα.

Καθαρεύουσα: μορφή που δεν καθορίζεται: είναι τεχνητός, γραπτός τύπος που δεν
αποδίδει την ομιλούμενη. Φωνητική – Λεξιλόγιο: μίμηση αρχαίας. Σύνταξη – σημασίες:
αποδίδει τις νεοελληνικές ιδιαιτερότητες.

Δύσκολο να επιβιώσει η καθαρεύουσα αφού άλλοτε γινόταν εκτενέστερη χρήση της και
άλλοτε όχι.

Η προσπάθεια αντικατάστασης ξένων όρων έδωσε ομοιογένεια και έδωσε ενότητα στην
μορφή της νέας γλώσσας.

Θετικά καθαρεύουσας: εξελληνισμός λεξιλογίου / χρήση της ως γλωσσικό όργανο στο

νέο κράτος μιας και η δημοτική ήταν ακαλλιέργητη

Αρνητικά: Η διαφορά της με την καθομιλουμένη δημιούργησε μια διγλωσσία τεχνητή.

Αυτό δημιουργούσε μια σύγχυση στον κόσμο αφού στην επιστήμη και τα επίσημα
έγγραφα χρησιμοποιούσε μια γλώσσα τελείως διαφορετική από αυτή που μιλούσε.

Επιδράσεις: Δυσμενείς στην Εκπαίδευση κυρίως και την μόρφωση του Νεοέλληνα.

Κοινή Νεοελληνική: πως θα διαμορφωθεί με αντικειμενικά κριτήρια η δημοτική ως

γλώσσα γραφόμενη ώστε να εκφράζει όλες τις όψεις της ζωής με συνέπεια και συνοχή.

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ:

Πολυθεΐα: θεότητες με ανθρώπινη συμπεριφορά/μορφή

3 είδη:

 Ουράνιες
 Χθόνιες
 Ήρωες

1. Ουράνιοι = Ολύμπιοι : 12 – Οικογένεια: Ο καθένας δική του ιδιότητα και

αντιπροσώπευε της όψεις της ανθρώπινης ζωής και του φυσικού κόσμου.
 Ζεύς: ο πατέρας των θεών/ καιρικές συνθήκες
  Ήρα: αδελφή και σύζυγος Δία / θεσμός του γάμου
 Ποσειδών: αδελφός του Δία/ θάλασσα – σεισμοί – άλογα
 Δήμητρα: αδελφή Δία / σπαρτά, βλάστηση, γονιμότητα
 Απόλλων: γιός Δία/ θεραπεία, κάθαρση, προφητεία, ποίηση, μουσική και
επιδημίες.
 Άρτεμις: κόρη Δία – δίδυμη αδελφή Απόλλωνα / παρθένα θεά/ κυνήγι, προστασία
γυναίκας σε μεταβατικές τους ηλικίες/ παιδιών/ τοκετού
 Άρης: γιός Δία – Ήρας / πόλεμος
 Αφροδίτη: κόρη Δία / έρωτας
 Ερμής: γιός Δία / αγγελιοφόρος/ καθοδηγητής ταξιδιωτών και ψυχών, οριοθέτηση
αγρών και προστασία κοπαδιών
 Αθηνά: γέννηση από κεφάλι Δία/ θεά των τεχνών και πολεμίστρια
 Ήφαιστος: γιός Ήρας/ θεός φωτιάς – σιδηρουργών – τεχνιτών
 Εστία: αδελφή Δία/ θέα σπιτιού και οικογενείας
 Διόνυσος: γιός Δία/ θεός κρασιού

2. Χθόνιες θεότητες: της γης και του κάτω κόσμου

 Απλοί θεοί: Άδης – Περσεφόνη – Εκάτη: αντίστοιχα με τους ουράνιους
 Δαίμονες: δλδ. μυστήρια πλάσματα με θεική δύναμη που προκαλούσαν:
Ευημερία ή Όλεθρο: Τιτάνες – Ερινύες - Μέδουσα

Εξευμενίζονται με λατρείες.

3. Ήρωες: άνθρωποι που έζησαν αλλά που έκαναν ανδραγαθήματα, θεωρούνταν

ότι είχαν θεϊκή καταγωγή και θεωρούνταν ότι είχαν ιερές δυνάμεις μετά τον
θάνατο τους.
Τόπος λατρείας: Ηρώον: τάφος ήρωα που συνήθως ήταν και προστάτης της
πόλης ή είχαν σχέση με την γένεση της.
Καταγωγή: Τοπικός απόγονος ή πρόγονος μεγάλης φατρίας.
Κρατικοί: Ηρακλής/ Θησέας/ Ασκληπιός.

Ξένες θεότητες υιοθετήθηκαν τον 5ο αιώνα π.Χ. και στους ελληνιστικούς χρόνους
και ταυτίστηκαν με κάποιους θεούς.

ΙΕΡΟΤΕΛΕΣΤΙΕΣ:

 Θυσίες
 Υγρές Προσφορές
 Προσευχές
 1. Θυσίες: είδη:
 Αιματηρές: Ζώα
 Αναίμακτες Χρήση φωτιάς/ ο καπνός θρέφει τους θεούς
 Ωμοφαγία

Ουράνιοι θεοί: Τελετουργικό:

Πομπή Τελετουργία Σφαγή ζώων σε βωμό (κυρίως βοοειδών)

Ορισμένα μέρη καίγονται αφού ραντιστούν και λιβανιστούν (τροφή των θεών ο καπνός)

Κορύφωση τελετής: Δημόσιο γεύμα (υπόλοιπο κρέας) ενίσχυση δεσμών τα

κοινά φαγοπότια.

Πχ. Παναθήναια : θυσία 100 βοοειδών: ονομασία εκατόμβες

Χθόνιοι θεοί:

 Αιματηρή: Σφαγή ζώου σε σχάρα = χαμηλή θέση

Κρέας όχι προς βρώση αλλά εξ’ ολοκλήρου κάψιμο προς τιμήν των χθόνιων θεών.

 Αναίμακτες: Προσφορά άλλων φαγητών και καρυκευμάτων καθημερινής χρήσης.

Κυρίως ιδιωτικές τελετές, αλλά και κάποιες δημόσιες για όσους αντιτίθεντο στην σφαγή
ζώων.

 Ωμοφαγία: Βρώση ωμών σφαγίων κυρίως μετά από κυνήγι και σε Διονυσιακά
Μυστήρια.

2. Υγρές Προσφορές
 Σπονδές: Ιδιωτικές / Δημόσιες
Με κρασί ή νερό ή και τα δύο
 Χοαί: Σε χθόνιες θεότητες / νεκρούς
Με γάλα/ μέλι/ νερό

3. Προσευχές: Συνόδευαν πάσης φύσεως θυσίες.

ΠΛΑΙΣΙΟ:

Λατρείες σε πλαίσιο:

 Οικογενειακό
 Ευρύτερων κοινωνικών ομάδων
 Πανελλήνιες

1. Οικογένεια: Καθημερινά

Υγρές προσφορές, προσευχές σε γεύματα υποδοχής ή αποχαιρετισμού μελών τους. Σε

θεότητες ουράνιες ή χθόνιες.

2. Ευρύτερη κοινωνική ομάδα: Φυλή – Φατρία – Δήμος

Φυλή: Πολίτες αθηναϊκού κράτους Ιεροτελεστίες προς τιμήν των ηρώων τους
Φατρία: Καταγωγή από κοινούς προγόνους Ιεροτελεστίες κυρίως για την
απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε νεαρά μέλη τους.

3. Δήμος: Προγραμματισμένες λατρευτικές δραστηριότητες προς τιμήν των ηρώων τους

και των ουράνιων θεών
4. Πόλης: Προγραμματισμένες ημερολογιακά για κάθε πόλη ξεχωριστά. Αυτές οι γιορτές
έδιναν το όνομά τους σε μήνες του χρόνου και περιελάμβαναν: Πομπή, θυσία,
συμπόσιο, αγώνες αθλητικούς – ποιητικούς – μουσικούς.
5. Πανελλήνιες: 4 μεγάλες πραγματοποιούνταν σε μεγάλα ιερά, ανοιχτές για όλους τους
Έλληνες και περιείχαν Αγώνες αθλητικούς, μουσικούς, ποιητικούς.

- Ολυμπία: Ολυμπιακοί Αγώνες / Ιερό Δία στην Ολυμπία

- Πύθια: Ιερό: Απόλλωνα – Δελφοί
- Ίσθμια: Ιερό: Ποσειδώνα – Ίσθμια Κορίνθου
- Νέμεα ή Νέμεια: Ιερό: Δία Νεμέα
Οι τελευταίες είχαν μεγάλη σπουδαιότητα και επιβάλλονταν ανακωχή σε
περίπτωση πολέμου και επιτρεπόταν η μετακίνηση των πιστών.

Σημείωση!! Η αρχαία ελληνική θρησκεία είναι τελετουργική: βασίζεται δηλαδή σε

ιεροτελεστίες ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΟΓΜΤΙΚΗ: δηλαδή δεν στηρίζεται σε βιβλίο.

Η έλλειψη θρησκευτικότητας δεν αποτελούσε πρόβλημα για μια πόλη. Η ασέβεια όμως,
δηλαδή η μη τήρηση του λατρευτικού προγράμματος ή την μη συμμετοχή στις τελετές ήταν
έγκλημα που τιμωρούνταν με θάνατο, αφού προκαλούσε διατάραξη την ενότητας της πόλης:
πχ. Σωκράτης.

Ιερείς – Ιέρειες: Ισότιμοι. Πρόσωπα σεβαστά που επιλέγονταν με σταθερά κριτήρια και ήταν
υπεύθυνοι για την διαχείριση λατρείας του θεού και του χώρου του ιερού.
ΜΥΣΤΙΡΙΑΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ.

Στα πλαίσια της επίσημης θρησκείας οι αρχαίοι Έλληνες εξέφραζαν την ευσέβεια τους και
ικανοποιούσαν θρησκευτικές τους ανάγκες και προσδοκίες για την ζωή συμμετέχοντας σε
μυστικές λατρείες ή μυστήρια.

Μυστήρια:

Στόχος: Ικανοποίηση εσωτερικών αναζητήσεων

 Η προσωπική σωτηρία
 Η αθανασία της ψυχής
 Η μεταθανάτια ζωή

Τα μυστήρια τελούνταν σε ιερά εκτός κρατικού ελέγχου ή ήταν κινήματα που είχαν την
υποστήριξη διαφόρων κοινωνικών ομάδων.

Πχ. Ελευσίνια Μυστήρια: Ελευσίνα: τιμή προς την Δήμητρα και της Κόρης σε επίσημο
ιερό, υπό τον έλεγχο του αθηναϊκού κράτους. Πομπή από την Αθήνα προς την
Ελευσίνα.

Πχ. Διονυσιακά Μυστήρια και μυστήρια της Μεγάλης Μητέρας των θεών = απλά
κινήματα.

Οι μυστηριακές λατρείες και η υιοθέτηση ανατολικών λατρειών που υποσχόταν

προσωπική σωτηρία και περιελάμβαναν μυστήρια, εξαπλώθηκαν περισσότερο στα
τέλη του 5ου αιώνα όταν η έννοια της πόλης διήλθε κρίση και η έννοια της ατομικότητας
πήρε μεγάλη αξία, κυρίως στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια.

ΜΑΓΕΙΑ ΚΑΙ ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ

Έτρεφαν τις υπερφυσικές δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων από τον Όμηρο από τον οποίο
έχουμε και αναφορές. Οι φιλόσοφοι την καταδικάζουν και θεωρούν ότι αποτελεί υποτιμητικό
ρόλο η λέξη Μάγος = Ύβρις. Η μαγεία ενυπήρχε και στην θρησκεία, αφού οι άνθρωποι
κατέφευγαν στην μαγεία για λόγους ερωτικούς ή εκδίκησης.

Η αστρολογία προήλθε από την Βαβυλώνα: Ανάγκη πρόβλεψης του μέλλοντος και της ζωής
των ανθρώπων. Είχε πέραση στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια. Ήταν προσφιλής στα
ανώτερα κοινωνικά και πνευματικά στρώματα.

Μαγικοί πάπυροι: ωροσκόπια: Αίγυπτος

Ο χριστιανισμός απαγόρευσε αστρολογία.

ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ

Αρχαία ελληνική θρησκεία Ηθική διάσταση οι θεοί ενδιαφέρονται για

δικαιοσύνη και πράξεις ανθρώπων

Αμαρτία = τιμωρία ατομική ή κοινωνική

Κατευνασμός: κατέφευγαν στο μαντείο για οδηγίες για την διαδικασία που θα οδηγούσε
στον κατευνασμό.

Μαντείο: ρόλο δόγματος και ιερατείου

Στενή σχέση θρησκείας και ηθικής

ΔΟΞΑΣΙΕΣ

Οι θεοί αρχαίων:

 Ευτυχισμένοι
 Αθάνατοι
 Ισχυροί
 Άξιοι λατρείας

Οι ιστορίες για τους θεούς διέπονταν από δέος, αλλά οι θεοί συμπεριφέρονται με
ατιμωτικό τρόπο στους ανθρώπους.

5ος αιώνας: Αμφισβήτηση για ανηθικότητα θεών και ανθρώπινη μορφή τους.

Ξενοφάνης και άλλοι φιλόσοφοι τείνουν πλέον προς τον μονοθεϊσμό, λέγοντας ότι ο
θεός είναι ένας Υπέρτατος, Άυλος σε Μορφή και Ιδέες.

ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΠΙΣΤΗΣ

Εντούτοις συνέχισαν να τηρούν τις θρησκευτικές τους παραδόσεις:

Ιδιωτική ζωή:

1. Προσευχή για βοήθεια: τάματα ευχαριστήρια

2. Θεραπεία ασθενειών: τάματα υπέρ υγείας.
3. Ανάγκη πρόβλεψης του μέλλοντος: μαντεία
4. Τέλεση τελετών για τις σημαντικές στιγμές της ζωής του ανθρώπου και του
θανάτου του.

Δημόσια ζωή:

1. Συνελεύσεις: έναρξη με θυσία και προσευχή

2. Δικαστήριο: όρκοι
3. Αξιωματούχοι: όρκοι
 4. Πρυτανείο πόλης: διέθετε κοινή εστία και έδρα λατρείας της θεάς Εστίας.
5. Αρχαίο θέατρο: διέθετε βωμό του θεού Διόνυσου.

Πίστευαν πολύ και η θρησκεία ήταν ένα από τα σημαντικότερα αξιώματα τους.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ

Οι κοινωνικές αξίες των αρχαίων Ελλήνων κατανοούνται μόνο μέσα από τις διακρίσεις των
κοινωνικών τάξεων, δλδ. σε σχέση με τις κοινωνικές τάξεις.

Διακρίσεις:

 Ηλικιακές
 Των φυλών
 Οικονομική θέση των διαφόρων μελών της κοινωνίας.
 Ελεύθεροι
 Δούλοι

1. Δούλοι: Ιδιοκτησία αφέντη, χωρίς κανένα δικαίωμα. Τιμωρούνται σωματικά. Η

καταγωγή τους: ξένοι ή Έλληνες που περιήλθαν σε κατάσταση δουλείας λόγω
οικονομικών οφειλών.
Οικιακοί δούλοι: ήταν πιο τυχεροί – καλύτερες συνθήκες ζωής, υπήρχε
δυνατότητα απελευθέρωσης.
2. Μέτοικοι: ξένοι με μόνιμη διαμονή, χωρίς δικαιώματα κατοχής γης ή πολιτικά
δικαιώματα.
Απελεύθεροι (δούλοι απελευθερωμένοι) = Μέτοικοι (ίδια δικαιώματα)
3. Ελεύθεροι πολίτες: Μόνο οι άνδρες έχουν δικαίωμα πολίτη Πλήρη
Δικαιώματα: α. Κατοχή γης, β. Συμμετοχή στην πολιτική ζωή ενεργά.
Σημείωση: οι σύζυγοι τους είχαν καλύτερη κοινωνική θέση από τις άλλες.

Η αθηναϊκή δημοκρατία βασιζόταν σε αρχές κοινωνικής ισότητας, αλλά είχε διαιρέσεις

όπως των τάξεων βάσει του πλούτου και της δυνατότητας συμμετοχής στα στρατιωτικά
έξοδα που εξασφάλιζαν τις ανώτατες τιμές.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΑΞΙΕΣ.

Οίκος = βασική μονάδα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας: οικονομική, θρησκευτική,

κοινωνική

Δομή:

 Πυρήνας: Βιολογική οικογένεια

 Υπόλοιπα πρόσωπα Φατρίας: Συγγενείς, δούλοι
 Περιουσιακά στοιχεία
 Υπάρχοντα οικογένειας
 Λατρείες οικογένειας: Πρόγονοι, τάφοι προγόνων.
Στάδια:

1. Γάμος: Σύσταση οικογένειας

Όροι:
 Άντρες: 30ο έτος ηλικίας
 Γυναίκα: μετεφηβική – νεαρή ηλικία
 Προσυμφωνημένος: μεταξύ γαμπρού και κηδεμόνα γυναίκας
Οι γυναίκες δεν είχαν νομική υπόσταση στην αρχαία Αθήνα.
 Προίκα: χρηματικό ποσό
Σε περίπτωση θανάτου ή διαζυγίου η προίκα επιστρέφεται.

Διαζύγιο:
1. Αποπομπή συζύγου από τον σύζυγο.
2. Με κοινή συναίνεση: Μόνος όρος η επιστροφή της προίκας.
3. Επιστροφή της γυναίκας στην οικογένεια του κηδεμόνα μόνο με ενημέρωση
από έναν κρατικό λειτουργό.

Διασφάλιση της τιμής και το μέλλον της οικογένειας γινόταν μέσω γάμων εντός της
οικογένειας = Ενδογαμία

Επίκληρος κόρη: κληρονόμος κόρη αποθανόντος πατέρα που σκοπό είχε να δώσει την
ακίνητη περιουσία της οικογενείας στον γιό της. Έρχεται σε γάμο με τον πλησιέστερο
συγγενή και να επωφεληθεί της περιουσίας της μέχρι την ενηλικίωση του γιου τους.

Σε περίπτωση μικρής περιουσίας δεν ήθελε κανείς την κληρονόμο και έτσι ο κρατικός
λειτουργός ήταν υπεύθυνος να την αποκαταστήσει με τον πλησιέστερο συγγενή.

Βασικός στόχος: διατήρηση κληρονομιάς από την οικογένεια με την δημιουργία

κληρονόμων α. Γνήσιων τέκνων β. Υιοθετημένων.

Η σύζυγος: Ρόλος και Καθήκοντα: πηγάζουν από τον βασικό ρόλο της οικογένειας.

 Πίστη
 Αγνότητα
 Καλή υπόληψη – προστασία της από σύζυγο.

Μένει στο σπίτι κυρίως για να προστατέψει αγνότητα. Πηγαίνει μόνο σε θρησκευτικές
εκδηλώσεις.

ΑΛΛΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ.

Εξωσυζυγικές: μόνο ο σύζυγος μπορούσε να κάνει εξωσυζυγική σχέση χωρίς επιπτώσεις

στην οικογενειακή ζωή. Η κοινωνία είναι ανεκτική ως προς αυτό.

Συμπόσια: Λαμβάνουν μέρος μόνο οι άντρες.