ΔΙΠΛΩΜ. ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ Ι. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
«ΚΟΙΝΩΝΙΚΈΣ ΕΠΙΣΤΉΜΕΣ: ΣΎΓΧΡΟΝΑ ΖΗΤΉΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΉΣ,

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΉΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΉΣ ΘΕΩΡΊΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ»
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
«Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ»
Σοβιτσλή Γ. Ελένη
Α. Μ.: 218618
Επιβλέπων: Ομότιμος Καθηγητής Χαράλαμπος Μπαμπούνης
Συνεπιβλέποντες: Καθηγητής Δημοσθένης Δασκαλάκης
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ρέα Κακάμπουρα
Αθήνα 2021
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται την προσωπικότητα του Ιωάννη

Καποδίστρια μέσα από το πλαίσιο της πνευματικής κίνησης του Διαφωτισμού.
Ειδικότερα, έγινε μια προσπάθεια να αποτυπωθεί ο τρόπος διακυβέρνησης και
η χάραξη της εθνικής πολιτικής του Ιωάννη Καποδίστρια καθώς και οι συνθήκες μέσα
από τις οποίες διαμορφώθηκε η πολιτική σκέψη του Κυβερνήτη. Γι’ αυτό το σκοπό
πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα. Χρησιμοποιήθηκαν οι
γραπτές πηγές και συγκεκριμένα κυρίως η επιστολογραφία του, μέσα από την οποία
κυρίως αντλήσαμε στοιχεία για τον τρόπο χειρισμού των υποθέσεων του νεοσύστατου
κράτους. Στόχος ήταν η σκιαγράφηση της πολύπλευρης προσωπικότητας του
Κυβερνήτη Καποδίστρια στις διαστάσεις του Διαφωτισμού μέσα από τη μελέτη της
επιστολογραφίας του.
Λέξεις-Κλειδιά: πηγές, Διαφωτισμός, κυβέρνηση Καποδίστρια, διπλωματική πολιτική,

επιστολογραφία, έθνος, εκπαίδευση
ABSTRACT
This thesis focuses on the personality of Ioannis Kapodistrias through the context of
the intellectual movement of the Enlightenment.
In particular, an attempt was made to capture the way of governing and the formulation
of the national policy of Ioannis Kapodistrias as well as the conditions through which
the political thought of the Governor was formed. For this purpose, bibliographic and
archival research was carried out. Written sources were used, and specifically his
correspondence, through which we mainly obtained information about the way the
newly formed state was handled. The aim was to outline the multifaceted personality
of Governor Kapodistrias in the dimensions of the Enlightenment through the study of
his correspondence.
Key words: Enlightenment, Kapodistrian government, diplomatic policy,

correspondence, nation, education
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ………………………………………………………………………. 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………………………3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α
Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ………………….8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β
Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ. ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ…………………………………………………………………….. 29
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ
ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ………………………………………………...50
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ
ΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ

ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ…………………………………………………………………78
ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ……………………………………………………...100
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………………………………………………………...104
1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η διπλωματική αυτή εργασία αποτελεί την ολοκλήρωση της φοίτησης μου στο
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Κοινωνικές επιστήμες και Ανθρωπιστικές Σπουδές» στην
Εκπαίδευση με κατεύθυνση τις Κοινωνικές Επιστήμες: Σύγχρονα Ζητήματα Ιστορικής,
Κοινωνιολογικής, Λαογραφικής Θεωρίας και Έρευνας της Παιδαγωγικής Σχολής του
τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το θέμα της
διπλωματικής εργασίας αφορά τον Ιωάννη Καποδίστρια και τις θέσεις του για τη
πολιτική τις οποίες προσπάθησε να αναδείξει μέσα από τις αξίες του Διαφωτισμού και
να τις εφαρμόσει και στο νεοσύστατο κράτος.
Η προσπάθεια αυτή δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς τη συμπαράσταση
και τη καθοδήγηση κάποιων ανθρώπων τους οποίους οφείλω να ευχαριστήσω.
Πρωτίστως, για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον
Ομότιμο Καθηγητή Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας του Παιδαγωγικού Τμήματος
Δημοτικής Εκπαίδευσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών κ.
Χαράλαμπο Μπαμπούνη. Ο κ. Χ. Μπαμπούνης, ως επιβλέπων Καθηγητής με
ενέπνευσε να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα, με τίμησε με την εμπιστοσύνη που
μου έδειξε στο πρόσωπο μου αναθέτοντας τη συγκεκριμένη έρευνα και με καθοδήγησε
καθ’ όλη τη διάρκεια της έρευνας με ακούραστο ενδιαφέρον. Οι υποδείξεις του
υπήρξαν καθοριστικές και ουσιαστικές σε όλη τη διάρκεια της έρευνας, ήταν αρωγός
σε όλη αυτή τη προσπάθεια με την επιστημονική του υποστήριξη και για όλους αυτούς
τους λόγους αισθάνομαι ευγνώμων.
Ευχαριστίες, οφείλω προς τον Καθηγητή Δημοσθένη Δασκαλάκη, Καθηγητή
Κοινωνιολογίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Εθνικού
και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος με τίμησε ως συνεπιβλέπων
καθηγητής της διπλωματικής εργασίας μου. Το επιστημονικό και συγγραφικό του έργο
μου πρόσφερε τη δυνατότητα να διευρύνω και να ενισχύσω τις γνώσεις μου και να
αποκτήσω μια νέα οπτική για το τι σημαίνει διεπιστημονικότητα. Θερμά ευχαριστώ και
την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ρέα Κακάμπουρα του Παιδαγωγικού Τμήματος
Δημοτικής Εκπαίδευσης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, η
οποία με τίμησε ως συνεπιβλέπουσα καθηγήτρια για τις χρήσιμες γνώσεις, που μου
προσέφερε σε όλη τη διάρκεια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος, διευρύνοντας την
οπτική μου σε ζητήματα ερευνητικής φύσης.
Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου προς την οικογένεια μου
για τη συναισθηματική στήριξη και υπομονή που μου πρόσφεραν απλόχερα καθ’ όλη
τη διάρκεια αυτής της προσπάθειας μου και ιδιαίτερα τα παιδιά μου Μαρία και Νικόλα.
2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ιστορία είναι η επιστήμη που μελετά τη ζωή των ανθρώπων στο παρελθόν και
εξετάζει τις σχέσεις που είχαν οι άνθρωποι, τον τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών και
γενικότερα μας δίνει απαντήσεις μέσω του παρελθόντος για το παρόν 1. Η ιστορία,
επισημαίνει ο ιστορικός Michel de Certeau « είναι πάντοτε αμφισήμαντη» θέλοντας να
δείξει ότι η θέση που παραχωρεί στο παρελθόν είναι και ο τρόπος να κάνει τόπο στο
μέλλον2. Είναι μια επιστήμη εξελισσόμενη όπου δίνει την αίσθηση της συνέχειας ή
ασυνέχειας, έχει πολλές ιδιαιτερότητες τόσο ως προς τη μεθοδολογία και το ρόλο της
όσο και τη χρησιμότητα της. Μελετά τις ιστορικές πηγές, οι οποίες αποτελούν στοιχεία
σύνδεσης και είναι η πρώτη ύλη για την έρευνα και την ανάπτυξη της ιστορικής
ανασυγκρότησης3.
Η έννοια της ιστορικής πηγής συνδέεται με το παρελθόν το οποίο έχει

αποτυπωθεί και διασωθεί αφήνοντας το αποτύπωμα της στο παρόν. Αποτελεί μια
καταγραφή ενός γεγονότος, μια απεικόνιση της πραγματικότητάς του παρελθόντος το
οποίο βρίσκεται σε συνεχή διερεύνηση ως προς την ιστορική αλήθεια και τη πιστή
αντιγραφή του παρελθόντος4. Κάθε πηγή αποτελεί ένα συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο
παρόν και το παρελθόν μέσα από το οποίο γίνεται η προσέγγιση και δημιουργείται ένα
ιστορικό πλαίσιο το οποίο διαμορφώνει ένα ιστορικό υλικό που φτάνει στο παρόν5. Η
αλήθεια της ιστορίας σχηματίζεται με τη βοήθεια των πηγών, με το τρόπο που αυτές
ερμηνεύονται, της λογικής σειράς των νοημάτων που αποτυπώνουν μια σταθερή
πραγματικότητα και των μεθόδων που χρησιμοποιούνται για να διακρίνουν το
υποκειμενικό με το αντικειμενικό μέσα από το πρίσμα της ιστορικής σκέψης του
μελετητή ώστε να δομήσει μια ανασύνθεση του παρελθόντος.
1
Π.Αγραφιώτου, Διδάσκοντας Ιστορία µέσω του Διαδικτύου. Χρησιμότητα ή αναγκαιότητα, Νέες
προκλήσεις. Στο: Αξιοποίηση των τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική
πράξη: 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο των εκπαιδευτικών για τις Τ.Π.Ε., Σύρος ,9,10 &11 Μάϊου 2003, (τ. Α΄,
σελ.87-92). Αθήνα: Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών.
2
Γ.Κόκκινος, Από την Ιστορία στις Ιστορίες, Προσεγγίσεις στην ιστορία της ιστοριογραφίας, την
επιστημολογία και τη διδακτική της Ιστορίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1988, σσ.67-68 π.β M.De
Certeau ,Το ιστοριογραφικό έργο. Στο Ζακ Λε Γκοφ-Πιερ Νορά, Το έργο της Ιστορίας(μτφ .Μιτσοτάκη
Κλαίρη), τόμ. Α΄, εκδ. Ράππας, Αθήνα 1975, σσ. 19-66
3
Δ. Μαυροσκούφης, Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας (Ιστοριογραφία, διδακτική μεθοδολογία και
ιστορικές πηγές), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2005, σσ.18-24
4
Αι. Χριστοφιλοπούλου, Εισαγωγή στις Ιστορικές σπουδές, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1979, σσ. 50-51
5
Β. Καλόγηρος, Τα Ιστορικά Παραθέματα στην Εξεταστική Διαδικασία, Αδημοσίευτη Διδακτορική
Διατριβή. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Παιδαγωγικό τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Βόλος 2012, Ελλάδα,
σ.65 π.β. Ε. Βόγλη, Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός για την επιστήμη και το επάγγελμα του, e-book,σ.4
3
Με τον όρο ιστορική πηγή, σύμφωνα με τον Μπαμπούνη (2013), «είναι οτιδήποτε
διασώζεται σε υλική και γραπτή κατάσταση από το παρελθόν. Οτιδήποτε διασώζεται
και αποτυπώνεται με την εικόνα και το λόγο και εντάσσεται στη συνέχεια του
πολιτισμού»6. Η ανασύνθεση του παρελθόντος είναι το ζητούμενο του ιστορικού όπου
καλείται να απαντήσει σε μια σειρά από ερωτήματα που αφορούν την ιστορική
αλήθεια, να ανιχνεύσει το λάθος να διαπιστώσει τυχόν παραποιήσεις , να καλύψει
εσκεμμένα ή μη κενά. Πρόκειται για μια πολύπλοκη διαδικασία που εξαρτάται από
πολλούς παράγοντες. Ο ιστορικός βρίσκεται σε μια συνεχή αναζήτηση για να μπορεί
να απαντήσει σε ερωτήματα που ο ίδιος θέτει7.
Οι πηγές άλλωστε δεν αποτελούν ιστορία αλλά το υλικό της και χωρίς αυτές
δεν θα υπήρχε ιστορική επιστήμη. Κάθε πηγή8 μπορεί να δώσει σημαντικές
πληροφορίες προς διάφορες κατευθύνσεις. Οι τεχνικές και οι μέθοδοι που
χρησιμοποιούνται οδήγησαν στην αναγωγή της ιστοριογραφίας σε επίπεδο επιστήμης9
και η αποκωδικοποίηση των πηγών διευκολύνει την έρευνα του μελετητή στη σύνδεση
του παρελθόντος με το παρόν, είναι μία δυναμική διαδικασία στην οποία καλείται ο
ερευνητής να απαντήσει στα ερωτήματα που θέτει κατά τη διάρκεια της έρευνας του10.
Αποτυπώνει τη μετάβαση από τη μια εποχή στην άλλη, τη δράση και τη διαδοχή 11, τη
προσπάθεια ανασυγκρότησης του παρελθόντος όπου το ζήτημα της αντικειμενικότητας
βρίσκεται σε συνεχή αναζήτηση και αναζήτηση12. Ουσιαστικά, η πηγή ανήκει και στη
πραγματικότητα του παρελθόντος και του παρόντος13.
6
Χ. Μπαμπούνης - Σπ.Τουλιάτος, Μεθοδολογία και ερμηνεία της ιστορίας, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα
2017,σ.97
7
Χ.Μπαμπούνης, Ιστορική Αφήγηση και Πηγές, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2013, σσ. 22,31
8
Μ. Ρεπούση, Μαθήματα Ιστορίας: Από την Ιστορία στην Ιστορική Εκπαίδευση, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα
2004, σσ. 99-102.π.β. Α. Σμυρναίος, Ιστορίης Μάθησις, Ζητήματα Φιλοσοφίας & Διδακτικής της
Ιστορίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2013, σσ.174-175, π.β. D. Stuckart, “Secondary Students Using Expert
Heuristics in The Analysis of digitalized historical documents”, Unpublished PhD Thesis, Department
Secondary Education, College of Education, University of South Florida 2004, σσ. 28-29.
9
Β.Καλόγηρος, Τα Ιστορικά Παραθέματα…ό. π., σ.65 π. β. Κ. Μέκκας, «Η Διδασκαλία της Ιστορίας με
την αξιοποίηση των πηγών», Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2020 από το
διαδικτυακό τόπο: http://dideanatol.att.sch.gr/tte/nea/sumbouloi/istoria_piges.pdf.
10
Χ.Μπαμπούνης, Ιστορική Αφήγηση …ό. π., σ.31
11
Ό.π., σσ.9, 30
12
Δ. Μαυροσκούφης, Αναζητώντας τα ίχνη της ιστορίας: Ιστοριογραφία, Διδακτική Μεθοδολογία και
Ιστορικές πηγές, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2005, σ.73
Μ.Ρεπούση, Μαθήματα Ιστορίας…ό.π., σσ. 81-83, π.β. H. Moniot, Η Διδακτική της Ιστορίας (μτφ.
13
Έφη Κάννερ), εκδ Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σ. 283,π.β. Ει. Νάκου, Τα παιδιά και η ιστορία. Ιστορική
σκέψη, γνώση και ερμηνεία, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σσ. 22, 25-28
4
Ο E.H.Carr14 (1961) διατυπώνει ότι «τα γεγονότα της ιστορίας ποτέ δε φθάνουν ως
εμάς καθαρά, αφού δεν υπάρχουν και δεν μπορούν να υπάρξουν σε καθαρή μορφή:
πάντα φιλτράρονται από το νου αυτού που τα καταγράφει».
Αντικείμενο μελέτης της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι ο Ιωάννης

Καποδίστριας και ο Διαφωτισμός. Η επιλογή του θέματος δεν ήταν τυχαία γιατί θεωρώ
την προσωπικότητα του Ιωάννη Καποδίστρια ιδιαίτερα ξεχωριστή και σημαντική με
διεθνή εμβέλεια, η οποία κάθε φορά μπορεί να αποκωδικοποιηθεί διαφορετικά και να
δώσει καινούρια στοιχεία για τον ιστορικό του ρόλο, επειδή ο Καποδίστριας σύμφωνα
με τον Κ. Τσάτσο (1977) «έκανε την Ελλάδα»15.
Για να προσεγγισθεί το θέμα τέθηκαν τα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα ως

οδηγός μελέτης
1. Ποιος ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας που διετέλεσε Κυβερνήτης του νεοσύστατου

ελληνικού κράτους και σε ποιους τομείς έδωσε έμφαση για την ανασυγκρότηση του;
2. Ποιες ήταν οι αρχές του ευρωπαϊκού και νεοελληνικού Διαφωτισμού (που

ενστερνιζόταν ο Καποδίστριας) και πώς αυτές συνέβαλαν στην δόμηση του Ελληνικού
κράτους;
3. Ποιος ο ρόλος των επιστολών και πώς αυτές αξιοποιούνται ως ιστορική πηγή; Ποιο
το περιεχόμενο των επιστολών του Καποδίστρια και η ανάλυση τους υπό το πρίσμα
των αρχών του Διαφωτισμού;
4. Ποιες επιδράσεις δέχτηκε ο Ιω. Καποδίστριας από τις ιδέες του Διαφωτισμού για τη
χάραξη της πολιτικής που ακολούθησε και πώς αυτές συνάγονται από τις επιστολές;
Για την παρούσα εργασία επιλέχθηκε η μέθοδος ιστορικοερμηνευτικού προτύπου και

προκρίθηκε ώστε να εξασφαλιστεί στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό η
διυποκειμενικότητα. Η μέθοδος αυτή βασίζεται σε στοιχεία που θα αποτελέσουν ένα
οδηγό αναδόμησης του παρελθόντος με στόχο τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης
εικόνας των συνθηκών της εποχής για την οποία γίνεται η έρευνα. Σύμφωνα με τον
Cohen (2007)» η ιστορική έρευνα έχει οριστεί ως ο συστηματικός και αντικειμενικός
εντοπισμός, η εκτίμηση και σύνθεση μαρτυριών, προκειμένου να θεμελιωθούν
γεγονότα και να συναχθούν συμπεράσματα σχετικά με τα συμβάντα του
παρελθόντος»16. Ουσιαστικά, για να εξασφαλισθεί η διυποκειμενικότητα
ακολουθήθηκε το τριμερές σχήμα του Heideger δηλαδή οι βασικές αρχές της ερμηνευ-
14
E.Η.Carr, Τι είναι ιστορία; Σκέψεις για τη θεωρία της ιστορίας και τον ρόλο του ιστορικού (μτφ. Ανδ.
Παππάς),εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2015, σ.22, π. β. Τ. Haydn, Arthur J. & Μ. Hunt. Learning to teach history
in the secondary school a companion to school experience, London- New York: Routledge Falmer 2001,
pp. 208-211
Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας, Έκτακτο δελτίο για το έτος Καποδίστρια 1776-1976, Κέρκυρα
15
1977, σ. 13
L.Cohen &L. Manion & K. Morisson, Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα
16
2007, σσ. 271-276
5
τικής μεθόδου της κατάστασης- κατανόησης- ερμηνείας17.
Η ερμηνευτική προσέγγιση επιχειρήθηκε με βάση το ιστορικό πλαίσιο, τη
ταύτιση του υποκειμένου – αντικειμένου, μια πρόσκαιρη ταύτιση με σκοπό την
ενσυναίσθηση και τη διαλεκτική σχέση Μέρους – Όλου, την αλληλεπίδραση των
στοιχείων. Οι ερμηνευτικοί αυτοί κύκλοι οδηγούν τον ερευνητή σε μια πληρέστερη
εικόνα και βαθύτερη κατανόηση του ερευνώμενου18. Κατά τη θεματική ανάλυση
ακολουθήθηκαν τα στάδια της εξοικείωσης με τα δεδομένα, εν συνεχεία της
κωδικοποίησης αυτών, της ταξινόμησης και επεξεργασίας και τέλος της σύνθεσης σε
μια αντικειμενική έκθεση του θέματος19 όπου σε όλη τη διάρκεια της έρευνας υπήρχε
μια διαλεκτική σχέση του μέρους με το όλο σε μια προσπάθεια ολιστικής οπτικής
αναδόμησης του συγκεκριμένου παρελθόντος.
Η διάρθρωση της εργασίας βασίστηκε στη κάλυψη των ερευνητικών
ερωτημάτων που τέθηκαν και εκτείνεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο
«Ο Ιωάννης Καποδίστριας στο χώρο και στο χρόνο» παρουσιάζεται η ζωή και το έργο
του Κυβερνήτη της Ελλάδος με αναφορές στους βασικότερους σταθμούς της πολιτικής
σταδιοδρομίας. Επιπρόσθετα, έγινε μια προσπάθεια αποτύπωσης των κυριότερων
ενεργειών του σε σημαντικούς τομείς διοίκησης και στήριξης του νεοσύστατου
Ελληνικού κράτους με στόχο τη θεσμική αναδιοργάνωση του προσπαθώντας να
εξασφαλίσει το δυτικό προσανατολισμό του.
Το δεύτερο κεφάλαιο με το τίτλο «Η κίνηση των ιδεών. Ευρωπαϊκός και
Νεοελληνικός Διαφωτισμός», γίνεται αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο του Ευρωπαϊκού
και Νεοελληνικού Διαφωτισμού εστιάζοντας στις ιδέες αυτού του πνευματικού
κινήματος το οποίο διείσδυσε στον ελληνικό πολιτισμικό χώρο δημιουργώντας τις
προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του Ελληνικού έθνους.
Ενδεικτικά, παρουσιάστηκαν πρόσωπα του Διαφωτισμού ώστε να καταδειχτούν οι
ιδέες τους οι οποίες δεν άφησαν ανεπηρέαστο τον Καποδίστρια στο όραμα του για μια
ανεξάρτητη Ελλάδα όπου θα κυριαρχούσε η προστασία της ελευθερίας των πολιτών.
Το τρίτο κεφάλαιο οι « Επιστολές του Καποδίστρια» αφορά την καταγραφή και
την ανάλυση των επιστολών του Καποδίστρια ως πηγή αναζητώντας μέσα απ’ αυτές
τις επιδράσεις που δέχτηκε από το Διαφωτισμό. Η παρουσίαση επιστολών προς
συγκεκριμένα όργανα και πρόσωπα αποτελούν μία προσπάθεια να αποτυπωθεί η
αγωνιώδης προσπάθεια του Κυβερνήτη για την εξασφάλιση των όρων ενός βιώσιμου
κράτους. Αποδεχόμενος τις δυσκολίες του εγχειρήματος αλλά με βαθιά πεποίθηση για
την ορθότητα των κινήσεων του στόχευε στο καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα για την
ανασύσταση του ενώ στο τέταρτο κεφάλαιο «Ο Καποδίστριας και οι επιστολικές του
ιδέες για την πολιτική και την εκπαίδευση» σκιαγραφείται η προσωπικότητα του
Χ. Μπαμπούνης – Εμ. Φυριππής, Φοιτητών Δράσεις. Οθωνική περίοδος [1837 – 1862], τ. Α’, εκδ.
17
Εκτυπωτικό Κέντρο Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2016, σ. 14.
18
Ι. Πυργιωτάκης, «Ερμηνευτική προσέγγιση εκπαιδευτικών νόμων και νομοσχεδίων. Μία απόπειρα
διαμόρφωσης ενός σχεδίου εργασίας» στο Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδος, Πρακτικά 4ου Πανελληνίου
Συνεδρίου, Αλεξανδρούπολη 28 -30 Μαΐου 2004, εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 73 – 86.
19
L.Cohen &L. Manion & K. Morisson, Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας…ό. π., σ. 273
6
Καποδίστρια μέσα από τις επιδράσεις του Διαφωτισμού και πως αυτές αποτυπώθηκαν
στο γραπτό λόγο. Μέσα από τις επιστολές διαπιστώνει κανείς την σκέψη και το
σχεδιασμό του για την δόμηση σε συγκεκριμένους τομείς του Ελληνικού έθνους,
στοιχεία που ενισχύουν την εθνική ταυτότητα και την ύπαρξη εθνικού συναισθήματος
τα οποία μπορούν να καλλιεργηθούν μέσα από την εκπαίδευση και να αποτελέσουν το
θεμελιακό υπόβαθρο για το νεοσύστατο κράτος.
Ακολουθούν τα γενικά συμπεράσματα, οι πηγές και η βιβλιογραφία.
7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α
Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των επιστολών του Ιωάννη Καποδίστρια
και πώς μέσα από αυτές αποτυπώνεται η διανοητική σκέψη του και οι επιδράσεις που
δέχτηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Γι’ αυτό κρίθηκε, κατ’ αρχάς, σκόπιμο να
μελετηθούν βιογραφικά στοιχεία, τα οποία θα συμβάλλουν στην απόκτηση μιας
συνολικότερης εικόνα της προσωπικότητας του Ιω. Καποδίστρια και θα οριοθετήσουν
το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί χωρικά και χρονικά η μελέτη.
Ο Καποδίστριας γεννήθηκε στην βενετοκρατούμενη Κέρκυρα το 1776 από
οικογένεια ευγενών. Πατέρας του ήταν ο Αντώνιο- Μαρία Καποδίστριας και μητέρα η
Διαμαντίνα Γονέμη. Ο πατέρας του, νομικός και σημαίνον πρόσωπο των Επτανήσων,
ανήκε στη συντηρητική πλευρά των ευγενών του νησιού και είχε ισχυρή
προσωπικότητα. Διετέλεσε αντιπρόσωπος της Ιονίου Γερουσίας στην
Κωνσταντινούπολη και ύστερα στη Ρωσία20..Η μητέρα του προερχόταν από οικογένεια
ευγενών της Κύπρου. Επομένως, η οικογένεια του Ιω. Καποδίστρια είχε
αριστοκρατικές καταβολές, οι οποίες ενισχύθηκαν κατά την ενετική κυριαρχία των
Επτανήσων. Στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε
το στενό και οικογενειακό του περιβάλλον.
Τα πρώτα γράμματα τα διδάχθηκε στη Κέρκυρα και έπειτα στο Μοναστήρι της
Αγίας Ιουστίνης, μαθαίνοντας ιταλικά, λατινικά, γαλλικά. Η μητέρα του και ο μοναχός
Συμεών του εμφύσησαν τις αρχές της ορθοδοξίας τις οποίες δεν ξέχασε ακόμα και όταν
βρισκόταν στο εξωτερικό και έστελνε επιστολές στον πατέρα του συνήθιζε να
επικαλείται τις ευλογίες του ιερομονάχου Συμέων21.
Το 1794 σε ηλικία δεκαοχτώ ετών έφυγε για το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας που
αποτελούσε ένα Κέντρο μόρφωσης των Ελλήνων από την υπόδουλη Ελλάδα με στόχο
να σπουδάσει στον κλάδο των artisti, Φιλολογία, Φιλοσοφία και Ιατρική. Απέκτησε
πανεπιστημιακά διπλώματα εκτός από της ιατρικής και στο τομέα της Νομικής και
Φιλοσοφίας22. Κατά την παραμονή του στην Πάντοβα ήλθε σε επαφή με τα πολιτικά
και κοινωνικά θέματα που απασχολούσαν την Ευρώπη και έζησε από κοντά τη διάχυση
των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης23.
20
Γ.Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η γένεση του Νεοελληνικού κράτους(1828-
1831).Πανεπιστημιακές σημειώσεις(2019),Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας. Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνων,σ.7
Εμμ. Γιαννούλη, Ταξίδι στην Ιστορία, Αίγινα, Μεγάλη Εκκλησία- Καποδίστριας. Αρχή Νεοελληνικού
21
κράτους, εκδ. Σταμούλη, Αθήνα 2013,σ.156

22
Στ. Παπαγεωργίου, Από το γένος στο έθνος, εκδ. Παπαζήση ( β΄εκδ), Αθήνα 2005,σ.196
Ε. Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας: Ο άνθρωπος – ο ευρωπαίος διπλωμάτης 1800-1828(εκδ. 10η), εκδ.

23
Πατάκη, Αθήνα 2005, σ. 15, πβ. K.Papantonopoulos, Risorgimento greco e filellenismo Italiano, Ρώμη
1986, Edizioni del Sole, σ.54
8
Το 1797 ο Ιω. Καποδίστριας επιστρέφει στη Κέρκυρα και ασκεί το επάγγελμα του
γιατρού. Εργάστηκε στο Νοσοκομείο της Κέρκυρας και μαζί με άλλους συναδέλφους
του, ίδρυσε τον ιατρικό σύλλογο με σκοπό την μέριμνα για την υγεία των Επτανησίων
και τη κατάρτιση των μελών του24. Παράλληλα ανάπτυξε έντονη φιλολογική
δραστηριότητα όπου με πρωτοβουλία του ιδρύθηκε στην Κέρκυρα μια Εταιρία Φίλων
όπως είναι γνωστή με κύριο μέλημα τη μόρφωση του λαού 25.
Την ίδια περίοδο αλλάζει το πολιτικό σκηνικό, όπου τα Επτάνησα με τη

συνθήκη του Καμποφόρμιο (1797) τέθηκαν υπό τον έλεγχο της δημοκρατικής Γαλλίας
και τα προνόμια που κατείχαν οι ευγενείς καταργούνται. Το διάστημα μεταξύ
17981799 τα ρωσο-τουρκικά στρατεύματα επαναφέρουν το προηγούμενο καθεστώς
και οι ευγενείς αποκαθίστανται. Η νίκη αυτή οδήγησε στη συγκρότηση του Μεγάλου
Συμβουλίου της Κέρκυρας, όπου εξέλεξαν πρέσβεις που θα πήγαιναν στη
Κωνσταντινούπολη και την Πετρούπολη ως αντιπρόσωποι των νησιών υποβάλλοντας
ένα σχέδιο Συντάγματος ώστε να αναγνωριστούν επίσημα26. Ένας από τους
εκπροσώπους ήταν ο Αντώνιο- Μαρία που συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις και
κατέληξαν στην ίδρυση της Επτανήσου Πολιτείας (21 Μαρτίου 1800)27.
Η συνθήκη της 21ης Μαρτίου 1800 υπογράφτηκε μεταξύ της Ρωσίας και της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σύμφωνα με την οποία το Ιόνιο κράτος θα περιλάμβανε
τα επτά νησιά και θα ήταν υποτελές στον σουλτάνο και η πολιτειακή δομή θα
ακολουθούσε το βυζαντινό σύνταγμα, χαρακτηριζόταν αυταρχική και ολιγαρχική28. Ο
Αντώνιος -Μαρία Καποδίστριας συνέταξε ένα σχέδιο Συντάγματος σε συνεργασία με
τον Γαρδενίγο Σιγούρο Δεσύλλα, το οποίο υπέβαλαν στην Πύλη χωρίς όμως να έχει
προηγηθεί η ενημέρωση των ενεργειών αυτών με τη Ρωσία, γεγονός που δημιούργησε
μια δυσαρέσκεια στην Πετρούπολη. Το 1801 αποχωρούν τα ρωσικά στρατεύματα από
τα ιόνια νησιά και ξέσπασαν ταραχές που οδήγησαν στη σύγκληση του συμβουλίου της
Γερουσίας όπου και προέκυψε ένα νέο όργανο η «Έντιμος Αντιπροσωπεία», η οποία
είχε ως σκοπό την εξομάλυνση των διαφορών μεταξύ των ευγενών και τη σύσταση
νέου Συντάγματος. Η Έντιμη Αντιπροσωπεία εισήγαγε καινοτομίες δίνοντας το λόγο
στα λαϊκά στρώματα. Η στάση της, έφερε τις αντιδράσεις των Δυνάμεων, αξιώνοντας
24
http/www.kapodistrias.info/viografia, (20/10/2020)
Β.Σπανός, Ιωάννης Καποδίστριας: Ο θεμελιωτής του ελληνικού κράτους, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2009,
25
σ. 10
Ν.Καραπιδάκης, «Τα Επτάνησα, Ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί μετά την πτώση της Βενετίας», στο
26
Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 1, εκδ. Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα 2003, σσ.163-165
27
Χ.Κουλούρη,Χ.Λούκος,Τα πρόσωπα του Καποδίστρια, Ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας και η
νεοελληνική ιδεολογία (1831-1996), εκδ. Πορεία, Αθήνα 2012, σ.13
28
Χ.Κουλούρη,Χ. Λούκος, Τα πρόσωπα… ό. π., σ.13
9
την επαναφορά της κατεστημένης πολιτικής κατάστασης29.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες έφτασε ο Μοντσενίγος, ως πληρεξούσιος του τσάρου και
επιδόθηκε στην αναδιοργάνωση της Πολιτείας. Έπειτα αφοσιώθηκε στη δημιουργία
ενός νέου πολιτικού καθεστώτος με τη θέσπιση του Συντάγματος του 1803 και
σχηματοποιήθηκε η επτανησιακή ταυτότητα των Ιονίων μέσα από την οποία
φανερώθηκε η ύπαρξη κοινωνικής και πολιτικής αυτοσυνειδησίας 30.
Ο Ιω. Καποδίστριας αναλαμβάνει ενεργό ρόλο στο χώρο της διπλωματίας και
της πολιτικής αποκαλύπτοντας τη προσωπική κλίση του σε συνδυασμό με το ήδη
δραστηριοποιούμενο οικογενειακό περιβάλλον στη πολιτική31. Το 1801 αποδέχεται τη
θέση ως εντεταλμένος της Ιονίου Πολιτείας στην Κεφαλλονιά και επιβάλλει την
εφαρμογή του νέου Συντάγματος του 1800, επιτυγχάνοντας προσωρινά την ηρεμία στα
πολιτικά πράγματα της Πολιτείας και προσπαθώντας να συγκεράσει τις ταραχές μεταξύ
των φατριών του νησιού. Στο ζήτημα αυτό φάνηκε το διαλλακτικό πνεύμα, η
αποφασιστικότητα του αλλά και οι πολιτικές του ικανότητες. Οι συγκρούσεις, ωστόσο,
παρέμειναν και το 1802 ο τσάρος διορίζει στην Κέρκυρα, τον κόμη Γεώργιο
Μoντσενίγο, γραμματέα της Επτανήσου Πολιτείας, ο οποίος έλαβε μέτρα με στόχο τον
περιορισμό της δύναμης των ευγενών ενισχύοντας την κεντρική κυβέρνηση.
Το 1803, ο Ιωάννης Καποδίστριας διορίζεται Γραμματέας της Επτανήσου

Πολιτείας τη θέση αυτή την κατέλαβε ως αναγνώριση των έως τότε υπηρεσιών 32. Ήταν
μια τιμητική θέση μέσα από την οποία απέκτησε την εμπειρία της διαχείρισης
πολιτικών, διοικητικών, οικονομικών και εκπαιδευτικών ζητημάτων 33. Ουσιαστικά,
ασκεί κυβερνητικά καθήκοντα στην Ιόνιο Πολιτεία και εν συνεχεία διορίζεται
Γραμματέας των Εξωτερικών Υποθέσεων και της Ναυτιλίας της Επτανήσου Πολιτείας.
Ο Καποδίστριας προεδρεύει στη συνταγματική επιτροπή για το νέο καταστατικό χάρτη
των Ιονίων νήσων και κατά τη διάρκεια των διαβουλεύσεων προωθήθηκε για πρώτη
φορά ο κοινοβουλευτισμός και άλλες δημοκρατικές ρυθμίσεις. Η Ελληνική γλώσσα
ορίζεται η επίσημη γλώσσα του κράτους34.
Σ.Ορφανουδάκης, Μελέτημα «Η συνταγματική Συνθήκη του 1800 και το βυζαντινό Σύνταγμα», ό. π.,
29
σσ. 37-38
Γ.Λεοντσίνης, Η πρόσληψη της ιστορικότητας του χρόνου και του τόπου από τους Ιόνιους κατά την
30
περίοδο της Επτανήσου Πολιτείας (1800-1807), Μελέτη στο « Επτάνησος Πολιτεία 1800-1807, επιμ. Δ.
Μιχαλαγά & Π. Μοσχονά, Κέντρο Μελετών Ιονίου, Αθήνα 2016, σ. 318 και σ. 353
Χ.Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο, εκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν
31
ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα 1999, σ.97

32
Ν.Καραπιδάκης, Τα Επτάνησα, Ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί ...ό.π.,σσ.163-165
33
Γ. Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό.π.,.σ.8
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία των Εκκλησιαστικών και της δημοσίου εκπαιδεύσεως και η εκπαιδευτική
34
πραγματικότητα κατά την καποδιστριακή περίοδο. Δημοσιευμένη Διδακτορική Διατριβή 1998, σ. 96
10
Το διάστημα 1804-1806 η Γαλλία ανησυχούσε για τη ρωσική επικράτηση στα νησιά
αλλά και για τη διατήρηση της επιρροής της Υψηλής Πύλης. Η κατάσταση οδήγησε σε
στρατιωτικές επιχειρήσεις με αφορμή τη συμμαχία του Σελήμ Γ΄ και του Ναπολέοντα,
οι οποίοι στράφηκαν κατά της Ρωσίας. Ο Ναπολέων στράφηκε εναντίον του Αλή πασά
και αυτός βρήκε την ευκαιρία να επιτεθεί στη Λευκάδα. Τότε, ο Μοντσενίγος ανέθεσε
στον Ιω. Καποδίστρια να αναλάβει ως έκτακτος συντονιστής τις στρατιωτικές
επιχειρήσεις στη Λευκάδα.
Η παρουσία του στη Λευκάδα ήταν για να προετοιμάσει την άμυνα εν όψη της
επίθεσης του Αλή πασά και βρήκε την ευκαιρία να κατανοήσει τη κατάσταση που
επικρατούσε στα τουρκοκρατούμενα εδάφη και να αποκομίσει μια εικόνα της
πραγματικότητας35. Ο Ναπολέων νίκησε σε αυτόν τον πόλεμο και με την συνθήκη του
Τιλσίτ, το 1807, επανάφερε στη κατοχή των Γάλλων τα Επτάνησα, το γεγονός αυτό
σήμαινε το τέλος της Επτανησιακής Δημοκρατίας και το τέλος της επιτόπιας πολιτικής
σταδιοδρομίας του Καποδίστρια36. Οι Γάλλοι, του πρόσφεραν δημόσιες θέσεις αλλά
αυτός τις αρνήθηκε.
Μετά από δυο χρόνια (1809) αποδέχτηκε την πρόσκληση του Υπουργείου
Εξωτερικών της Ρωσίας και τοποθετήθηκε στο Υπουργείο ως κρατικός σύμβουλος
στην Αγία Πετρούπολη από τον κόμη Ρουμνιάτσεφ37. Κατά τη διάρκεια της παραμονής
του στη Πετρούπολη αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα καθώς και προβλήματα
υγείας, παράλληλα ο ίδιος αισθανόταν στάσιμος στη διπλωματική καριέρα του και γι’
αυτό επιθυμούσε την μετακίνηση του στην πρεσβεία της Νεάπολης. Η πρόταση του
απορρίφθηκε γιατί κρίθηκε ότι δεν είναι ώριμος ως διπλωμάτης τότε αποφάσισε να
αντιπροτείνει τη τοποθέτηση του στην πρεσβεία της Ουάσιγκτον αφουγκραζόμενος τις
αλλαγές στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού με τη δημιουργία ενός νέου
ομοσπονδιακού κράτους σε δημοκρατική βάση. Το αίτημα του δεν έγινε αποδεκτό και
τοποθετήθηκε με παρέμβαση του Ιω. Στούρτζα στη πρεσβεία της Βιέννης 38. Με την
οικογένεια Στούρτζα είχε αναπτύξει στενές επαφές και ιδιαίτερα με την Ρωξάνδρα η
οποία ήταν και η μόνη γυναίκα που τον συγκίνησε39.
Κίνητρο για την απόφαση του να εγκαταλείψει τη πατρίδα ήταν η πίστη του ότι
η Ρωσία ως ομόθρησκη χώρα είχε τα ίδια συμφέροντα από τη διάλυση της οθωμανικής
αυτοκρατορίας και αντιλαμβανόταν πως μια τέτοια επιλογή θα έδινε ελπίδες στους
υπόδουλους Έλληνες για εθνική απελευθέρωση40.
35
Ν.Καραπιδάκης, Τα Επτάνησα, Ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί ..ό .π.,. σ.175
Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις, εκδ. ΜΙΕΤ(εκδ β),Αθήνα

36
1996,σ.5
37
Γ. Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό.π.,σ.8
38
Γ.Αρς, Ο Ιωάννης Καποδίστριας στη Ρωσία, εκδ. Ασίνη, Αθήνα 2015, σ. 293
39
Ν.Καραπιδάκης, Τα Επτάνησα, Ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί ..ό. π.,. σ.155
40
Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας…ό. π., σ.6
11
Η ρωσική διπλωματία επένδυε στις σχέσεις με του Έλληνες δίνοντας τους ευκαιρίες
για δημόσιες σταδιοδρομίες και για την ανάπτυξη του εμπορίου ενώ παράλληλα
ενίσχυσαν τη τάση της φιλορωσικής φιλίας41.
Τα πρώτα χρόνια στη Πετρούπολη ο Καποδίστριας ασχολήθηκε με τη μελέτη

της γλώσσας, της ιστορίας και του χαρακτήρα του ρωσικού λαού 42. Στη Ρωσία θα
αποκρυσταλλωθούν οι πολιτικές ιδέες του περί της διακυβέρνησης ενός λαού
απαίδευτου με τη καθοδήγηση ενός φωτισμένου ηγέτη στα πρότυπα της ιδανικής
πολιτείας του Πλάτωνα. Οραματίστηκε ότι δεν είναι ακατόρθωτη η συγκρότηση μιας
δύναμης ικανής να ανατρέψει τη τυραννία των Τούρκων. Κύριο μέλημα θα ήταν η
εκπαίδευση του σκλαβωμένου Γένους και η πειθαρχία. .
Στην πρεσβεία της Βιέννης ανέλαβε τη θέση του ακολούθου του Ρώσου πρέσβη
το διάστημα από το 1811 έως το 1812. Μετά από μία σύντομη θητεία στη πρεσβεία
τοποθετήθηκε διευθυντής του διπλωματικού γραφείου στη ρωσική στρατιά στον
Δούναβη κατά τη διάρκεια του ρωσο -τουρκικού πολέμου και τη γαλλική εισβολή στη
Ρωσία43. Κατά την παραμονή του στη Βιέννη ήλθε σε επαφή με εκπροσώπους της
ελληνικής παροικίας που τη περίοδο εκείνη ανθούσε και τους ενημέρωνε για τις
εξελίξεις του Ελληνικού ζητήματος καθώς και με τον Άνθιμο Γαζή, ο οποίος είχε
αρχίσει την έκδοση του περιοδικού «Λόγιος Ερμής» και μεσολάβησε στην ίδρυση της
Φιλόμουσου Εταιρείας στην Βιέννη44. Το 1812 υπεγράφη η συνθήκη του
Βουκουρεστίου με την οποία έληξε ο ρωσοτουρκικός πόλεμος και ενισχύθηκε η
συμμαχία του Αλεξάνδρου Α με τους Οθωμανούς45.
Κατά τα έτη 1813-1814 ο Ιω. Καποδίστριας χαίρει βαθιάς εκτίμησης από το

Ρώσο αυτοκράτορα, τον Αλέξανδρο Α΄ και του ανατέθηκε μια εμπιστευτική αποστολή
με στόχο την απόσπαση των Ελβετών από τη γαλλική επιρροή. και την εξασφάλιση της
ουδετερότητας τους σε περίπτωση εισβολής του συμμαχικού στρατού στη Γαλλία.
Πράγματι, οι διπλωματικοί ελιγμοί του συνέβαλαν στην ενότητα και δημιουργία
ομοσπονδιακής κυβέρνησης της Ελβετίας κατοχυρώνοντας την ανεξαρτησία τους. Οι
Ελβετοί για τη συμβολή του απένειμαν το τίτλο του πολίτη της Λοζάνης και της
Γενεύης. Η ευνοϊκή αυτή εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία εμπιστοσύνης
μεταξύ του τσάρου και του Ιω Καποδίστρια την οποία εκμεταλλεύτηκε ο Καποδίστριας
για να θέσει το ζήτημα των Επτανησίων υπογραμμίζοντας ότι η επαναφορά του
καθεστώτος του 1800 θα ευνοούσε τα ζητήματα της Ρωσίας στους ομόδοξους
Έλληνες46.
41
Δ.Μαντζουλίνος, Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831),εκδ .Εστία, Αθήνα 1990, σσ. 122- 128
42
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο(2016).Κατάλογοι ΒΒ Ι. Βουλή των Ελλήνων, σ.27
43
Γ. Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό.π.,σ.8
44
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο…ό.π.,σ.27
45
P.Bushkovittch, Ιστορία της Ρωσίας, εκδ. Αιώρα, Αθήνα 2016, σ.165
46
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο…ό. π., σ.28
12
Το συνέδριο της Βιέννης, το 1815 σηματοδότησε τη λήξη των Ναπολεόντειων πολέμων
και την αρχή μιας νέας εποχής για την Ευρώπη. Οι Μ. Δυνάμεις καλούνταν να
διαμορφώσουν τη νέα τάξη και να επαναφέρουν την ισορροπία των δυνάμεων
προστατεύοντας τα συμφέροντα των μοναρχών. Στο πλαίσιο αυτό οι αντιπρόσωποι των
Δυνάμεων προσπάθησαν να οικοδομήσουν μια Ευρώπη αυστηρά συντηρητική.
Καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄, ο οποίος συνέβαλε στη
πτώση του Ναπολέοντα και επιδίωξε να θέσει κάτω από την προστασία του τους
Ορθόδοξους λαούς της Βαλκανικής χερσονήσου, γεγονός που τον έφερε αντιμέτωπο
με την Αυστρία47. Ο Ιω. Καποδίστριας αναλαμβάνει την υποστήριξη των θέσεων του
Αλέξανδρου Α΄, η ανάληψη αυτή υπήρξε καθοριστική για τη διπλωματική καριέρα του,
καθώς μετείχε με την ιδιότητα του επισήμου εκπρόσωπου της ρωσικής αντιπροσωπείας
προωθώντας τις θέσεις του τσάρου με στόχο την διαμόρφωση της νέας τάξης και
θέτοντας τις βάσεις για την ισορροπία της Ευρώπης48.
Οι πρωτεργάτες της συμφωνίας έκριναν απαραίτητο να οριστεί ένας τρόπος για

τη καταπολέμηση πιθανόν επαναστατικών δράσεων σ’ αυτό το πνεύμα επρόκειτο να
ακολουθήσει η Ιερή Συμμαχία με ένθερμο υποστηρικτή της τον αυστριακό καγκελάριο
Μέττερνιχ, ώστε να μην διαταραχθεί το status quo των νικητριών δυνάμεων 49. Άλλωστε
μέσα στα πλαίσια της συμφωνίας ήταν η διεξαγωγή συνεδρίων όπου θα αποφάσιζαν,
κάθε φορά με ποιον τρόπο θα παρέμβαιναν σε περίπτωση ενός επαναστατικού
κινήματος το οποίο θα απειλούσε τη διατήρηση της ευρωπαϊκής ισορροπίας50.
Όμως, η επίλυση των αιτημάτων και οι διεκδικήσεις των επαναστατών

αποδείχθηκε ανέφικτη και η επαναφορά των ίδιων αιτημάτων όπως της παραχώρησης
Συντάγματος και της εθνικής αυτοδιάθεσης, φανέρωσε την ανικανότητα των
κυβερνήσεων να σταματήσουν τη πορεία της ιστορίας51.
Παράλληλα, ιδρύεται το 1815 από τον Καποδίστρια με τη συνεργασία του

λόγιου Άνθιμου Γαζή και άλλους Έλληνες εμπόρους της Βιέννης η Φιλόμουσος
Εταιρεία σε αντιπερισπασμό της Φιλομούσου Εταιρείας που συστάθηκε στην Αθήνα
το 1813 από αγγλικούς παράγοντες52. Στόχος της Εταιρείας η αποστολή νέων Ελλήνων
που επιθυμούσαν να σπουδάσουν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και η οικονομική
ενίσχυση τους για να εκπληρώσουν τις σπουδές τους διοργανώνοντας πολλές φορές
S.Bernstein, P.Milza, Ιστορία της Ευρώπης 2 Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών (1815-
47
1919), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997,σ.20

48
Γ.Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό.π., σ.8
49
S.Bernstein, P.Milza, Ιστορία της Ευρώπης…ό.π., σ. 23
50
Στ.Παπαγεωργίου, Από το γένος….ό.π., σ. 179
E. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848, μτφ. Μ. Οικονομοπούλου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα
51
2002, σ. 161
52
Χ. Κουλούρη, Χ. Λούκος, Τα πρόσωπα… ό.π., σ. 2
13
εράνους για να καλύψουν τα έξοδα σπουδών τους53. Γενικότερα, το πρόγραμμα της
Φιλόμουσης απέβλεπε στην αναδημιουργία μιας ορθόδοξης οικουμένης στην
βαλκανική εστιάζοντας στην οικουμενικότητα και λιγότερο στην εθνική της
διάσταση54.
Ο Ιω. Καποδίστριας διορίζεται το 1815 από τον Αλέξανδρο Α΄, υπουργός επί
των Εξωτερικών, ως αναγνώριση των υπηρεσιών του55. Η διπλωματική δράση του
χαρακτηρίζεται από την αντίθεση του στον απολυταρχισμό, τη προσπάθεια
εξισορρόπησης των δυνάμεων και της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Τάσσεται υπέρ των
δικαιωμάτων των λαών και δέχεται τόσο τη περιστολή της ανεξέλεγκτης εξουσίας όσο
και την αποθάρρυνση της αναρχίας56. Η θέση αυτή αναπτερώνει τις ελπίδες των
Ελλήνων για απελευθέρωση με τη βοήθεια του τσάρου όπου τη κατάλληλη στιγμή θα
προωθούσε τα ελληνικά σχέδια αποδίδοντας την κληρονομιά των προγόνων τους στους
Έλληνες57.
Στο υπουργείο των Εξωτερικών είχε να διαχειριστεί περίπλοκα ζητήματα όπως
την προφύλαξη της Ευρώπης από επαναστατικά κινήματα, τη διατήρηση της
ισορροπίας των δυνάμεων στην Ευρώπη, την αλλαγή της πολιτικής απέναντι στη Πύλη
ώστε να προστατευθούν οι χριστιανοί από τους Οθωμανούς. Παρόλες τις προσπάθειές
στο ζήτημα των χριστιανών κατόρθωσε τουλάχιστον να υπενθυμίζει τη υποχρέωση της
Πύλης της προστασίας τους σύμφωνα με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1812) 58. Οι
σχέσεις του Καποδίστρια με τον τσάρο διαταράχτηκαν κατά την απουσία του στα
Επτάνησα όταν κλήθηκε για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους με αποτέλεσμα ο
τσάρος να δεχθεί αντίθετες επιρροές ως προς την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής και
να ακολουθήσει πιο μετριοπαθή, ενισχύοντας με αυτή τη τακτική τον Μέτερνιχ και τις
επιδιώξεις του όπου βασικό στοιχείο της τακτικής του ήταν η καταπολέμηση των πάσης
μορφής φιλελεύθερων τάσεων.
Χαρακτηριστικά, κατά τη συνάντηση των ηγεμόνων στο Τροππάου το 1820
ήταν έντονη η διαφωνία του Καποδίστρια με τον Μέτερνιχ στο αν η Ιερή Συμμαχία
πρέπει να επεμβαίνει υπέρ των ηγεμόνων που κινδύνευαν από εξεγέρσεις. Έτσι όταν
το συνέδριο είχε μεταφερθεί στο Λαύμπαχ (1821) ο Αλέξανδρος Α΄ δεν αντέδρασε
στην επέμβαση των αυστριακών στρατευμάτων στην Ιταλία, γεγονός που προκάλεσε
53
Κ.Δαφνής, Ι. Καποδίστρια Κείμενα, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1976, σσ. 21-22
Α.Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού (1813-1822), τόμος Ε’, εκδ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη
54
1980 , σσ. 59-60

55
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο…ό. π., σ.65
56
Χ.Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο…ό. π., σ.100
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821-
57
1831),τ. ΙΒ, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σ.9

58
Α. Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας… ό. π., σ. 14
14
ενθουσιασμό στον Μέτερνιχ θεωρώντας τη πράξη αυτή διπλωματική επιτυχία του
ιδίου. Η πολιτική κατάσταση δεν ευνοούσε κανένα επαναστατικό κίνημα όταν έφτασε
η πληροφορία για το κίνημα του Υψηλάντη με αποτέλεσμα ο Ιω Καποδίστριας να
βρεθεί αντιμέτωπος με μια νέα πραγματικότητα59.
Ο Ιω. Καποδίστριας δεχόταν πιέσεις για να εμπλακεί στο ελληνικό ζήτημα

αναλαμβάνοντας την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας αλλ’ απέρριψε την πρόταση
επισημαίνοντας ότι το ενδεχόμενο μιας τέτοιας ενέργειας θα ήταν καταστροφική τη
δεδομένη στιγμή και θεωρούσε καθήκον του να προφυλάξει τους συμπατριώτες του 60.
Το 1820 με νέα πρόταση του Εμμ. Ξάνθου ενός εκ των ιδρυτών της Φιλικής αρνείται
πάλι την ανάληψη της ηγεσίας καθώς έκρινε ότι είναι μια πολύ πρόωρη ενέργεια η
εκδήλωση μιας Επανάστασης θεωρώντας ότι το κύριο μέλημα θα έπρεπε να είναι η
παιδεία των Ελλήνων61. Ο ίδιος γνώριζε ότι τυχόν εμπλοκή του θα σήμαινε ότι πίσω
από τις κινήσεις αυτές βρίσκεται ο τσάρος και δεν θεωρούσε ότι αυτή η κίνηση θα
λειτουργούσε προς όφελος του Αγώνα.
Η στάση του αυτή καταδεικνύει το σθένος του ώστε να μη διαπράξει πολιτικό

σφάλμα εκθέτοντας διεθνώς την προσπάθεια του υπόδουλου ελληνισμού 62. Η στάση
του αξιολογήθηκε διαφορετικά για εχθρούς και φίλους, οι μεν πρώτοι θεώρησαν ότι
ήταν αναμενόμενη ως προς τις πολιτικές του πεποιθήσεις και οι δε την καταχώρισαν
ως υπεύθυνη κίνηση ενός διπλωμάτη που γνώριζε ότι η ανάληψη εκ μέρους του θα
υπονοούσε έμμεσα τη ρωσική εμπλοκή γεγονός που δεν ίσχυε και θα δημιουργούσε
προβλήματα στη Ρωσική Αυτοκρατορία63.
Τελικά, ο Υψηλάντης ανέλαβε την αρχηγία της επανάστασης στις

Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και στη νότια Ελλάδα. Η είδηση του κινήματος τάραξε τον
Καποδίστρια ο οποίος κλήθηκε να συντάξει την επιστολή-απάντηση του Υψηλάντη εκ
μέρους του Ρώσου αυτοκράτορα (1821) αποκηρύσσοντας το κίνημα και διαγράφοντας
τον από το ρωσικό στρατό. Ταυτόχρονα, ενημέρωσε την Πύλη μέσω του πρεσβευτή
ζήτημα που προέκυψε καθώς και για την πρόθεση του Αλεξάνδρου Α΄ να αποστείλει
στρατεύματα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες για να συνδράμουν στη καταστολή της
εξέγερσης64. Η χρονική στιγμή βρίσκει τον Καποδίστρια να συμμετέχει στα συνέδρια
του Τροπάου και του Λαυμπάχ όπου οι σύνεδροι ικανοποιήθηκαν από τις διπλωματικές
59
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο...ό. π., σ.66
Γκριγκόρι Αρς, Ο Ιωάννης Καποδίστριας στη Ρωσία, μτφ. Α. Μπελοζέροβα, εκδ. Ασίνη, Αθήνα 2015,
60
σ.221
61
Γ.Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό.π.,σ.9
62
Α.Δεσποτόπουλος,Ο κυβερνήτης Καποδίστριας… ό. ,π, σσ. 29-30
63
Στ.Παπαγεωργίου, Από το γένος…ό. π., σ.197
64
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο...ό. π., σ.67
15
ενέργειες της Ρωσίας αν και τα σκληρά μέτρα που λήφθηκαν, μπορεί να μην έπεισαν
τον σουλτάνο για τις προθέσεις της.
Το κίνημα του Υψηλάντη δεν άφησε αδιάφορη την τσαρική Ρωσία εντούτοις
υπό το βάρος της δεδομένης χρονικής στιγμής έπρεπε να ληφθούν οι συγκεκριμένες
αποφάσεις. Η αλλαγή της ρωσικής πολιτικής επήλθε με τον απαγχονισμό του
Πατριάρχη και τις σφαγές αθώων. Ο Αλέξανδρος Α΄ απαίτησε τον σεβασμό των
συνθηκών για την προστασία των χριστιανών από το σουλτάνο, ο οποίος απέρριψε τις
προτάσεις, δεν απομάκρυνε το στράτευμα της από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και
συμπεριφέρθηκε εχθρικά προς τη ρωσική πρεσβεία. Ο Ρώσος πρεσβευτής Στρόγκανωφ
εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη (Ιούλιος 1821), το πολιτικό σκηνικό ήταν
έκρυθμο και όλα μαρτυρούσαν την έναρξη μιας νέας σύρραξης. Ο Καποδίστριας
θέλοντας να εκμεταλλευτεί την κατάσταση ωθούσε τον Τσάρο να καταφύγει σε πόλεμο
ενώ ο ίδιος επιθυμούσε πρώτα τη συνεννόηση με τους συμμάχους. Η επιμονή του
Καποδίστρια έφερε τη ρήξη και την απομάκρυνση του από τη ρωσική υπηρεσία και το
καλοκαίρι του 1822. Στην κατ’ ιδίαν συνάντηση τους ο Αλέξανδρος Α΄ επισήμαινε τη
διαφορετική πολιτική προσέγγιση που είχαν σε σχέση με το Ελληνικό ζήτημα και δεν
έκανε αποδεκτή την παραίτηση του αλλά θα παρέμεινε στη ρωσική υπηρεσία65.
Το διάστημα 1822-1827 ο Καποδίστριας διαμένει στη Γενεύη ως επίτιμος

πολίτης αφού δεν κατάφερε να μεταστρέψει την πολιτική του τσάρου για την ελληνική
επανάσταση και βρίσκεται σε άδεια από τη διπλωματική του υπηρεσία66. Στη Γενεύη
πληροφορείται για τη πορεία της Ελληνικής Επανάστασης, διατηρεί τακτικές επαφές
με σημαντικές προσωπικότητες, συνεχίζει τις οικονομικές ενισχύσεις του Αγώνα και
δραστηριοποιείται στο συντονισμό των φιλελληνικών κομιτάτων με τη βοήθεια του
φίλου του τραπεζίτη Ευνάρδου67.
Η πράξη υποταγής στη Μ. Βρετανία (1825)κατόπιν των αποφάσεων πολλών
αρχηγών των επαναστατών ύστερα από τις επιτυχίες τους με τον Ιμπραήμ, θορύβησε
τον Καποδίστρια γιατί φοβήθηκε μήπως η επαναστατημένη Ελλάδα γίνει βρετανικό
προτεκτοράτο. Ωστόσο, ο Αγώνας συνεχιζόταν, η ηρωική αντίσταση των επαναστατών
και η διόγκωση του φιλελληνικού ρεύματος ωθούσε τις ευρωπαϊκές δυνάμεις σε
αναζήτηση μιας λύσης του ελληνικού ζητήματος68. Ο Καποδίστριας επεδίωξε επαφές
με τις αρχές των ελληνικών κοινοτήτων, θεωρώντας ότι έπρεπε να διασωθεί η εθνική
φυσιογνωμία των εκπατρισμένων ελληνόπουλων και να ενισχυθεί το ήθος τους 69.
65
D.Dakin, Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία (1821-1833),μτφ. Ρ. Σταυρίδη-Πατρικίου,(εκδ.
γ΄), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999, σσ.89-91
66
Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας…ό.π.,σ.45
67
Στ.Παπαγεωργίου, Από το γένος…ό.π., σ.197
68
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο (2016)…ό. π., σ.89,πβ. Γ. Πετρόπουλος, Πολιτικοί-
Κοινωνικοί και Εθνικοί Προσανατολισμοί των Αθηναίων Ρομαντικών του ΙΘ΄ αιώνος, Διδακτορική
διατριβή (2018), Τμήμα Φιλολογίας Καλαμάτας
69
Χ.Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο…ό.π.,σ.101
16
Στο πλαίσιο αυτό υπογράφεται το πρωτόκολλο της Πετρούπολης το 1826 όπου η
Ελλάδα θα γινόταν ένα αυτόνομο αλλά φόρου υποτελές κράτος και η εκλογή των
αρχόντων θα μπορούσε να επηρεαστεί από τον «Σουλτάνο». Όμως, δεν καθόριζε τα
σύνορα της Ελλάδας ούτε έκανε λόγο για την τύχη των φρουρίων. Το Πρωτόκολλο δεν
προέβλεπε εξαναγκασμό της Πύλης για αποδοχή του70. Ωστόσο, μπορεί να μην είχε
άμεσο αποτέλεσμα, δέσμευε τους Άγγλους να προβούν σε ενέργειες που αποδείχτηκαν
σημαντικές για την πορεία προς την ελληνική ανεξαρτησία71. Τελικά, το Πρωτόκολλο
του Απριλίου 1826 οδήγησε στη συνθήκη του 1827 που υπογράφηκε στο Λονδίνο.
Σύμφωνα με την οποία οι Μ. Δυνάμεις θα απαιτούσαν ανακωχή και πάνω σ’ αυτήν θα
άρχιζαν οι διαπραγματεύσεις. Η βάση του διακανονισμού θα ήταν η αποκατάσταση της
Ελλάδας ως αυτόνομου κράτους, φόρου υποτελείς στον Σουλτάνο. Τα σύνορα θα
αποτελούσαν αντικείμενο διαπραγματεύσεων και για τις δύο αντιμαχόμενες
παρατάξεις δηλαδή και της Τουρκίας και της Ελλάδας72. Ωστόσο, υπήρχε ένα μυστικό
πρωτόκολλο που περιλάμβανε τρία άρθρα και συμπεριλήφθηκαν στη Συνθήκη και
αφορούσαν τη διορία ενός μηνός στην Πύλη να αποδεχτεί τη διαμεσολάβηση, αν δεν
συμφωνούσε τότε οι πολεμικοί στόλοι των Δυνάμεων θα μπορούσαν να επέμβουν για
να εξασφαλίσουν την ειρήνη στην περιοχή.
Οι Οθωμανοί δεν ήταν διατεθειμένοι να υποχωρήσουν με αποτέλεσμα να

οδηγηθούν σε σύρραξη στην Ναυμαχία του Ναβαρίνου(Οκτώβριος 1827).Η
αδιαλλαξία που επέδειξαν τους οδήγησε σε μια συντριπτική ήττα και άνοιξε το δρόμο
για την ανεξαρτησία της Ελλάδας73. Το πολιτικό σκηνικό άλλαξε και οι αλλαγές αυτές
αποτυπώνονται στο τρόπο διαχείρισης της κατάστασης από το Καποδίστρια, ο οποίος
θα αντιμετωπιστεί διαφορετικά από τον νέο τσάρο Νικόλαο Α΄ μετά το θάνατο του
Αλεξάνδρου Α΄. Με υπόμνημα του παραθέτει πληροφορίες σχετικά με το τρόπο που
υπηρέτησε την Ρωσία, τη γνωστή» Αυτοβιογραφία» θέλοντας να ενημερώσει τον
τσάρο για το ρόλο που είχε κατά τη διάρκεια της θητείας του στη ρωσική Αυλή74.
Ο Καποδίστριας κλήθηκε στη Πετρούπολη το Μάιο του 1827 και κατά τη

διάρκεια της παραμονής του εκεί πληροφορήθηκε την εκλογή του ως Κυβερνήτη της
Ελληνικής Πολιτείας από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας75. Πριν τη κάθοδο του
στην Ελλάδα πηγαίνει στις πρωτεύουσες των Μεγάλων Δυνάμεων για να διερευνήσει
τις προθέσεις τους σχετικά με το ελληνικό ζήτημα. Ο τσάρος άτυπα τον διαβεβαίωσε
ότι θα τον βοηθήσει. Επιδιώκει με προσωπικές επαφές και διαβήματα να προωθήσει τη
λύση του Ελληνικού ζητήματος με μακροπρόθεσμη προοπτικής και παράλληλα να
70
Α.Μπάλτα,Ε.Βόγλη& Χ. Χρηστίδης, Θέματα…ό.π.,σ.52
71
Σ. Παπαγεωργίου, Από το γένος…ό. π., σ. 227
72
D.Dakin, Ο Αγώνας…ό .π., σ. 229
73
D.Dakin, Ο Αγώνας …ό. π., σ.231
74
Δ.Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, Τόμος ΣΤ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1974, σσ.140-141
75
Ιωάννης Καποδίστριας : η πορεία…ό. π., σ.68
17
θέσει την αναγκαιότητα επίλυσης των επειγόντων προβλημάτων τη δεδομένη στιγμή76.
Έτσι, στις αρχές του Αυγούστου 1827 φτάνει στο Λονδίνο όπου συναντήθηκε με τον
Γεώργιο Α΄, όμως αντιμετωπίστηκε ψυχρά, η υποδοχή δεν ήταν η αναμενόμενη
προσπάθησε όμως να καθησυχάσει τους Άγγλους ότι θα λειτουργούσε αμερόληπτα και
ότι πλέον θα εξέφραζε τα συμφέροντα μόνο των Ελλήνων αλλά οι προσπάθειες του
ήταν άκαρπες. Αντίθετα, καλύτερη ήταν η αντιμετώπιση του στο Παρίσι όπου βασίλευε
ο Κάρολος, το κλίμα ήταν φιλικότερο και πιο προσιτό ως προς τη πολιτική που θα
ακολουθούσε και πέτυχε τη σύναψη δανείου77.Το δάνειο δεν αποδόθηκε τελικά λόγω
των αντιρρήσεων τόσο των πολιτικών της Βιέννης όσο και του Λονδίνου78.
Ο Καποδίστριας έλαβε το κυβερνητικό ψήφισμα στο Τουρίνο, τον Νοέμβριο

1827 και ξεκίνησε για την Αγκώνα με την προοπτική να επιβιβαστεί σε αγγλικό πλοίο
ωστόσο υπήρξε μια καθυστέρηση λόγω μιας κακοκαιρίας και της αλλαγής των πλοίων
που θα τον μετέφεραν. Η άφιξη στην Ελλάδα θα γινόταν μέσω της Μάλτας όπου εκεί
έμεινε για μικρό χρονικό διάστημα φιλοξενούμενος από τον Κόδριγκτον, ο οποίος του
πρότεινε τη συνοδεία προς την Ελλάδα τριών συμμαχικών πλοίων. Το γεγονός, αυτό
οδήγησε σε νέες καθυστερήσεις79. Έτσι, ο Καποδίστριας έφτασε στις 7 Ιανουαρίου στο
Ναύπλιο για να αναλάβει τα ηνία της χώρας80.
Η άφιξη του Ιωάννη Καποδίστρια αποτυπώνει τη μετάβαση από τη περίοδο της
Επανάστασης στη συγκροτούμενη Ελληνική Πολιτεία81. Ουσιαστικά, έρχεται να
οργανώσει και να διοικήσει ένα κράτος που δεν υπήρχε82. Το Σύνταγμα της Τροιζήνας
όρισε κυβερνήτη της Ελλάδας στις 2/14 Απριλίου 1827 τον Ιω Καποδίστρια για επτά
χρόνια. Η επιλογή αυτή υπαγορεύτηκε από την ανάγκη της κατάπαυσης των
εσωτερικών σπαραγμών και θεωρήθηκε αναγκαία η ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας
σε ένα πρόσωπο αυτό ακριβώς υποδήλωνε η εκλογή του Καποδίστρια83. Την εποχή
της καθόδου του Καποδίστρια το ελληνικό κράτος περιλάμβανε την Αίγινα, την
Σαλαμίνα, τον Πόρο, την Ελευσίνα,, τα Μέγαρα. Ο πληθυσμός ανερχόταν σε 753.400
76
Σ. Παπαγεωργίου, Από το γένος…ό. π., σσ.114-115
77
Α.Δεσποτόπουλος,Ο κυβερνήτης Καποδίστριας…ό. π., σ.58
78
Δ.Κόκκινος, Η Ελληνική…ό.π., σ. 277
79
D.Dakin,Ο Αγώνας…ό.π.,σ.298
Α.Δεσποτόπουλος, Η Επανάσταση κατά το 1828 στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Η Ελληνική
80
Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821-1832), τόμος ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
1975, σ. 480
Χ.Μπαμπούνης, Όψεις της τοπικής αυτοδιοίκησης στο Ελληνικό κράτος, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2008,
81
σ.174
82
Χ.Μπαμπούνης,Τοπική αυτοδιοίκηση και ελλαδικός χώρος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007, σ.41
83
Απ.Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985.(κγ΄εκδ.), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005, σ.197
18
κατοίκους84. Η Πελοπόννησος είχε να αντιμετωπίσει τον Ιμπραήμ , η Στερεά Ελλάδα
τα οθωμανικά στρατεύματα και τα νησιά του Αιγαίου τους πειρατές. Το δημόσιο ταμείο
ήταν άδειο, η δικαιοσύνη ανύπαρκτη, υπερίσχυε ο νόμος του ισχυρότερου και ο
στρατός ήταν οι καπεταναίοι με τα μπουλούκια τους85. Η κατάσταση ήταν απελπιστική,
οι προσδοκίες μεγάλες και ο Καποδίστριας όφειλε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της
νέας κατάστασης.
Η Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας προέβη λίγες μέρες αργότερα στη ψήφιση
νέου συντάγματος με το οποίο παραχωρούσε διευρυμένες εξουσίες στον εκλεγμένο
κυβερνήτη μέχρι τη σύγκληση της νέας Εθνοσυνέλευσης και χωρίς σημαντικές
αντιδράσεις ώστε να παίρνει γρήγορα αποφάσεις και να τις εκτελεί. Το αίτημα
αναστολής της ισχύς του συντάγματος και η παραχώρηση έκτακτων εξουσιών
θεωρήθηκε επιβεβλημένο εξαιτίας των κρατουσών συνθηκών86.
Ο Καποδίστριας οργάνωσε το πολιτικό πρόγραμμα με βάση τις ανάγκες του

νεοσύστατου κράτους γι’ αυτό ακολούθησε μια συγκεντρωτική πολιτική καθώς
πίστευε ότι έτσι θα εξασφαλιζόταν η πολιτική σταθερότητα τη δεδομένη στιγμή 87.
Ακολουθεί λοιπόν ένα σύστημα προσωπικής εξουσίας που κινείται μεταξύ προεδρικού
και κοινοβουλευτικού συστήματος88. Αποφεύγει να εφαρμόσει μια μεγάλη πολιτική,
προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις πολιτικές συγκυρίες, γνωρίζει ότι η τύχη της χώρας
του βρίσκεται στα χέρια των Μ. Δυνάμεων, επεμβαίνει όταν νιώθει ότι τα συμφέροντα
της χώρας κινδυνεύουν και υπερασπίζεται τις απόψεις του έθνους με υπομνήματα και
διαβήματα όταν χρειάζεται. Το κέντρο βάρους των προσπαθειών του εστιάζεται στα
εσωτερικά ζητήματα γιατί παρουσιάζονταν περίπλοκα και απαιτούσαν άμεση λύση 89.
Τα πρώτα κυβερνητικά μέτρα αποσκοπούσαν στην εδραίωση ενός οργανωμένου
κράτους, στη δημιουργία βάσεων συγκεντρωτικού κράτους που θα απέβλεπε στην
εξυπηρέτηση των πολλών. Προς αυτή τη κατεύθυνση εργάστηκε σκληρά
αναδιοργανώνοντας τη διοίκηση και την οικονομία, έθεσε τις βάσεις στην παιδεία, στην
απονομή δικαιοσύνη, κατέστειλε τη πειρατεία και επιδίωξε την ανάκτηση εδαφών που
βρίσκονταν υπό οθωμανική κατοχή. Επίσης, θεωρούσε ότι προείχε η πλήρης
απελευθέρωση, η διεθνής αναγνώριση, ο καθορισμός συνόρων, η βελτίωση των όρων
ζωής των κατοίκων της χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ήταν αντίθετος προς ένα συνταγμα-
Χ.Μπαμπούνης, Η τοπική αυτοδιοίκηση κατά την Οθωνική Περίοδο(1833-1862), εκδ.Gutenberg,

84
Αθήνα 2007,σ.51
Έτος Καποδίστριας Διακόσια χρόνια από τη γέννηση του. Οι επίσημες ομιλίες ΥΠΕΠΘ, Εθνικό
85
τυπογραφείο. Αθήνα 1978,σ.72

86
Α.Μπάλτα, Ε. Βόγλη &Χ. Χρηστίδης, Θέματα…ό. π, σ.85,πβ. Απ. Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική
ιστορία …ό.π.,,σ.198
87
Χ.Μπαμπούνης, Τοπική αυτοδιοίκηση …ό .π., σ.42
88
Α.Μπάλτα, Ε. Βόγλη, Χ. Χρηστίδης, Θέματα…ό. π., σσ.85-86
89
Απ.Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία…ό.π.,σσ.198-199
19
τικό πολίτευμα αλλά τη δεδομένη στιγμή προείχε η στήριξη της χώρας για να
προστατευθεί από τις αυθαιρεσίες ηγετικών ομάδων που δρούσαν στη χώρα και να
εξασφαλίσει τη υποστήριξη των Δυνάμεων90. Γι’ αυτό στόχευσε στη συνεργασία με
τα μεσαία στρώματα για να ανοικοδομήσει το κράτος έτσι ώστε παρά το νεποτισμό και
τον αυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης ακολούθησε μια φιλολαϊκή πολιτική δείχνοντας
ενδιαφέρον για τις λαϊκές τάξεις. Τα κατώτερα και μεσαία στρώματα που τον έβλεπαν
ως προστάτη, ικανό να περιορίσει τις αυθαιρεσίες και να δημιουργήσει ένα κράτος
δικαίου.
Η επιλογή του ως Κυβερνήτη φάνταζε ιδανική γιατί διέθετε την ιδιότητα του
Έλληνα πολίτη και Ευρωπαίου έτσι θα μπορούσε να διαχειριστεί καλύτερα το ελληνικό
ζήτημα προωθώντας την ανασυγκρότηση, την ανασύνταξη των δυνάμεων και τη διεθνή
αποκατάσταση της χώρας αξιοποιώντας προς το συμφέρον της Ελλάδας τις στάσεις και
αντιθέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων91.. Ως έμπειρος διπλωμάτης αντιλαμβανόταν ότι
έπρεπε να ακολουθήσει μια ουδέτερη στάση απέναντι στις Δυνάμεις ώστε να μην
προκαλέσει καμία δυσαρέσκεια και κανένα ανταγωνισμό ενώ για την διαχείριση των
εσωτερικών ζητημάτων γνώριζε ότι ο λαός τον έβλεπε σαν προστάτη και πίστευε ότι
θα δημιουργήσει ένα κράτος δικαίου και ισότητας92. Η στάση του αυτή οδήγησε τελικά
στη δολοφονία του ανακόπτοντας το μεγαλόπνοο σχέδιο για τη πατρίδα93. Αρχή της
πολιτικής του ήταν η προοδευτική διεκδίκηση των εθνικών επιδιώξεων και των
ευνοϊκότερων συνθήκων94.
Άλλωστε υπήρχε η γενική αντίληψη ότι για να πετύχουν την αναγνώριση έπρεπε
να εγκαθιδρύσουν ένα κράτος με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα95. Πέτυχε με
υπομνήματα να ανατρέψει τους όρους των πρωτοκόλλων ώστε αντί της αυτονομίας
της Πελοποννήσου και λίγων νησιών να οδηγήσει στην αναγνώριση του ανεξάρτητου
ελληνικού κράτους με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830, με εδάφη που
προστέθηκαν όπως της Στερεάς Ελλάδας της Εύβοιας και τα σύνορα καθορίστηκαν με
τη γραμμή του Αμβρακικού-Παγασητικού, καθιστώντας την αναγνώριση κράτους με
γεωπολιτικό υπόβαθρο96.
90
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο(2016)…ό. π., σσ.105-106
91
Κ.Δαφνής, Ι. Καποδίστρια Κείμενα…ό.π., σ. 88
92
Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας,…ό.π., σ.73
93
Στ.Παπαγεωργίου, Από το γένος…ό.π.,σ.279
94
Π.Πετρίδης, Η διπλωματική δράσις του Ιωάννου Καποδίστρια υπέρ των Ελλήνων 1814–1831,
Ινστιτούτο Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1974, σσ.
178-179
D.Dakin, Ο αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία, 1821-1833(μτφ. Ρ.Σταυρίδη-Πατρικίου) εκδ.
95
ΜΙΕΤ, Αθήνα 1983. σ.393

96
Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας…ό.π.,σσ.211,262-263
20
Βασική προτεραιότητα της πολιτικής του ήταν η δημιουργία κράτους και η συνέχιση
του πολέμου, σκοποί αλληλεξαρτώμενοι που φανέρωναν τη πρόθεση του για την
ίδρυση νεωτερικού κράτους, ικανού να εγγυηθεί την ασφάλεια, την αναγέννηση της
οικονομίας, την εκτέλεση δημοσίων έργων, την στρατιωτική ανασυγκρότηση, τη
φροντίδα για τους άπορους και πρόσφυγες97. Ουσιαστικά, προσπάθησε να
δημιουργήσει θεσμούς ενός βιώσιμου κράτους έχοντας δυτικά χαρακτηριστικά98.
Ο Καποδίστριας αντιλήφθηκε έγκαιρα τη δημιουργία ενός ελεγχόμενου

διοικητικού μηχανισμού, ο οποίος θα τον προστάτευε από τις αντιπολιτευτικές
δραστηριότητες τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Εσωτερικά είχε να
αντιμετωπίσει τους πρόκριτους, τους πολιτικούς και στρατιωτικούς ενώ στα εξωτερικά
ζητήματα τα συγκρουόμενα συμφέροντα των Μ. Δυνάμεων 99. Με βάση αυτή την
κατάσταση εγκαθίδρυσε ένα συγκεντρωτικό διοικητικό σύστημα προσπαθώντας να
έχει υπό τον έλεγχο του την κατάσταση. Ίδρυσε το Πανελλήνιο, ένα γνωμοδοτικό σώμα
27 ατόμων, διαιρεμένο σε τρία εννεαμελή τμήματα με αντικείμενα την οικονομία, τη
διοίκηση εσωτερικών και την «οπλισμένην δύναμιν ξηράς και θαλάσσης». Τα τμήματα
διέθεταν τριμελές προεδρείο με επικεφαλής έναν Πρόβουλον και δύο Γραμματείς. Στο
ίδιο ψήφισμα προβλεπόταν και η θέση του Γραμματέως της επικράτειας 100.
Η χώρα διαιρέθηκε σε τμήματα, επικεφαλής των οποίων ήταν οι έκτακτοι

Επίτροποι. Τα τμήματα, με τη σειρά τους, διαιρέθηκαν σε επαρχίες και εν συνεχεία
αυτές σε πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά. Την αυτοδιοίκηση ανέλαβαν οι δημογέροντες.
Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό ήταν η συγκέντρωση των εξουσιών στο κέντρο, ενώ η
επαρχιακή διοίκηση λειτούργησε ως όργανο εφαρμογής της πολιτικής κεντρικής
εξουσίας101.
Ουσιαστικά, τα μέτρα που πήρε στόχευαν στη ενεργοποίηση των κρατικών
υπηρεσιών ώστε να λειτουργήσουν με κανόνες και υποχρεώσεις και διορίστηκαν
έμπιστα άτομα στα οποία οι κάτοικοι θα έπρεπε να απευθύνονται για τα προβλήματα
τους102. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειξε και για τη σύσταση της αστυνομίας, των
ταχυδρομείων, των τελωνείων, των λιμεναρχείων και των υγειονομείων.
Ένας από τους στόχους της πολιτικής του Καποδίστρια ήταν η περίθαλψη
χηρών, ορφανών και προσφύγων γι’ αυτό κύρια φροντίδα του ήταν η σταδιακή
επαναφορά στο κοινωνικό ιστό εξαιτίας των συνεπειών του πολέμου και η ανάληψη
97
Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας…ό. π. ,σσ. 73-74
98
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο(2016)…ό. π., σ.113
99
Στ. Παπαγεωργίου, Από το γένος…ό. π., σσ. 201-202
100
Ό.π., σ.203
101
Στ.Παπαγεωργίου, Από το γένος …ό. π., σ. 211
102
21
αναγκαίας προνομιακής πολιτικής για να αποφευχθούν φαινόμενα κοινωνικής
παθογένειας103. Εστίασε ιδιαιτέρα στα παιδιά και αναζητούσε μονίμως πόρους για να
αντιμετωπίσει τις στοιχειώδες ανάγκες τους. Ίδρυσε το Ορφανοτροφείο στην Αίγινα,
επηρεασμένος από τα ιδρύματα των Fellenberg και Pestalozzi φροντίζοντας για τη
μόρφωση τους104. Για τους πρόσφυγες προσπάθησε να βρει χώρους για την
εγκατάσταση τους. Σε όλη τη διάρκεια της διακυβέρνησης του συνεχής ήταν οι
εκκλήσεις προς τις Μεγάλες Δυνάμεις για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων105.
Η Ελλάδα βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση με έντονη τη

κληρονομημένη παθογένεια106. Ο Ιω. Καποδίστριας είχε να αντιμετωπίσει ένα άδειο
δημόσιο ταμείο, τα εξωτερικά χρέη με δυσβαστάχτους όρους, την απουσία κρατικών
υπηρεσιών και κυρίως την ανάγκη για άμεση αντιμετώπιση της κατάστασης. Επεδίωξε
ριζικές λύσεις μέσα από το πνεύμα της αυστηρής οικονομίας δηλαδή τη φειδωλή
διαχείριση των χρήματων και την αποφυγή δαπανών χωρίς λόγο107. Ακολούθησε μια
στρατηγική οικονομικής πολιτικής ανασυγκρότησης όπου ο σωστός προγραμματισμός
θα οδηγούσε σε θετικά αποτελέσματα108. Σχημάτισε μια Οικονομική Επιτροπή η οποία
θα προχωρούσε σε ένα ορθολογισμό της οικονομίας και στη οργάνωση της διαχείρισης
του δημοσίου χρήματος. Μέλημα του ήταν η καταπολέμηση των καταχρήσεων, ο
έλεγχος στις ενοικιάσεις των προσόδων, η επιβολή νέων φόρων και συγκεκριμένο
δασμολόγιο με στόχο την επιβολή συστηματικής φορολογίας για να ενισχυθεί το
δημόσιο ταμείο109. Για την ορθολογική πορεία της πολιτείας επιδίωξε και την ίδρυση
στατιστικής υπηρεσίας αντιλαμβανόμενος τη σημασία της110.
Ιδρύθηκε η Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα, με τη βοήθεια του ελβετού

τραπεζίτη Ευνάρδου111, κόπηκε νέο νόμισμα, ο φοίνικας που αναμφίβολα ήταν
σημαντικό μέτρο που ενίσχυσε τη πιστοληπτική ικανότητα της χώρας112.
103
Χ.Μπαμπούνης,Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο…ό.π.,σ.103
104
Χ.Μπαμπούνης,Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο…ό.π.,σ.441

105
106
Χ.Μπαμπούνης, Η τοπική αυτοδιοίκηση…ό.π.,σ.53
Απ.Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829), τόμος
107
Η’: Ιωάννης Καποδίστριας ή η επώδυνη γένεση του Νεοελληνικού Κράτους, χ.ό Θεσσαλονίκη,σ.67
108
Απ.Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού...ό. π., σ. 292
109
Α.Κανελλόπουλος, «Η Οικονομική Πολιτική του Κυβερνήτη» στο: Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη
110
Καποδίστρια: Διακόσια χρόνια από τη γέννησή του, Τετράδια «Ευθύνης» 5, Αθήνα 1978,σσ.42-44
111
D.Dakin, Ο Αγώνας…ό.π.,σ.308
112
Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας…ό.π., σ.240
22
Αλλά δεν προχώρησε στη διανομή των εθνικών γαιών. Ενώ ήταν υπέρμαχος έδειξε
διστακτικότητα με αποτέλεσμα να χρεωθεί τις αντιδράσεις των ακτημόνων113 και η
εμπορευματικότητα εξακολουθούσε να είναι παραδοσιακή απέχοντας κατά πολύ από
την εκβιομηχάνιση114.
Επιπρόσθετα, έγινε απόπειρα για την εισαγωγή χαρτονομίσματος αλλά απέτυχε

καθώς δεν είχε σταθερό αντίκρισμα και η χρησιμοποίηση του ήταν προβληματική115.
Ωστόσο έντονη ήταν η αγωνία του για την οικονομία καθώς οι πολεμικές συγκρούσεις
συνεχίζονταν και η προσδοκία του για ένα μεγάλο δάνειο από τις Μεγάλες Δυνάμεις
που θα τόνωνε την οικονομία τελικά ποτέ δε προωθήθηκε και έντονη ήταν η χρηματική
στενότητα116.
Η οργάνωση της εκπαίδευσης αποτέλεσε εθνικό στόχο για τον Καποδίστρια, ο

ίδιος βαθύς γνώστης των παιδευτικών προβλημάτων συνέδεσε την ανόρθωση του
νεοσύστατου κράτους με τη παιδεία, δίνοντας με αυτό το τρόπο ένα εθνικό χαρακτήρα
που θα ενδυνάμωνε την εθνική ταυτότητα. Στο πλαίσιο αυτό η ανάπτυξη της παιδείας
θα συνέβαλε στη διείσδυση των παραδοσιακών μηνυμάτων στο κοινωνικό συνολο117.
Ο Καποδίστριας προσπάθησε να μεταδώσει τις παιδαγωγικές ιδέες που είχε γνωρίσει
κατά τη παραμονή του στην Ευρώπη τόσο κατά τη διάρκεια της θητείας του στη Ρωσία
όσο και στην Ελβετία και να προωθήσει ένα ομοιόμορφο εκπαιδευτικό σύστημα,
στηριζόμενο σε μια βασική, τεχνική και λαϊκή εκπαίδευση. Παράλληλα, επιχειρήθηκε
η συγκεντρωτική ανασύνταξη της παιδείας με εργώδη προσπάθεια στην πρωτοβάθμια
βαθμίδα118 θεωρώντας επιτακτική την παρέμβαση αυτή ώστε να τεθούν οι σταθερές
βάσεις ενός εκπαιδευτικού συστήματος.
Κεντρικά σημεία της πολιτικής του ήταν η προτεραιότητα στην χριστιανική-

ηθική αγωγή των νέων, η εθνική διαπαιδαγώγηση και ο σταδιακός εξευρωπαϊσμός με
στόχο την παροχή εκπαίδευσης εφάμιλλης των ευρωπαϊκών χωρών, η πολιτική
κοινωνικοποίηση και κοινωνική αγωγή, η κοινωνική χρησιμότητα της εκπαίδευσης , η
αντίθεση στο σχολαστικισμό και στην προσκόλληση της στείρας εκπαίδευσης, η
επέκταση της δημόσιας παιδείας σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και σε όλο το γεωγραφι-
113
Χ.Μπαμπούνης, Η τοπική αυτοδιοίκηση...ό.π,,σ.53
Δ.Λουλές,«Κατευθύνσεις και προοπτικές της οικονομικής πολιτικής του Ι. Καποδίστρια, 1828-1831»

114
στο: Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η συγκρότηση του ελληνικού κράτους, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 1983, σ. 134-135
Σ.Παπαδόπουλος,«Ιωάννης Καποδίστριας, ο θεμελιωτής του Νεοελληνικού Κράτους» στο: Δάφνη στον

115
Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια: Διακόσια χρόνια από τη γέννησή του, Τετράδια «Ευθύνης» 5, Αθήνα
1978, σσ. 65-84.

116
117
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία…ό.π.,σ.118
118
Χ.Μπαμπούνης, Όψεις της τοπικής αυτοδιοίκησης…ό. π., σ.127
23
κό χώρο, η κρατική εποπτεία και η ελευθερία της εκπαίδευσης119. Σύμφωνα με τον
Μπαμπούνη «οι συνθήκες απαιτούσαν βραχυπρόθεσμες λύσεις γι’ αυτό δόθηκε
προτεραιότητα στην ορφανοτροφική πρόνοια, στα σχολεία λαϊκής παιδείας και στην
τεχνική- επαγγελματική εκπαίδευση»120.
Άλλωστε κατά την άφιξη του υπήρχαν δύο ειδών σχολεία τα Ελληνικά και τα
Αλληλοδιδακτικά. Τα Ελληνικά Σχολεία αποτελούσαν τη δεύτερη βαθμίδα
εκπαίδευσης, τα οποία απευθύνονταν σε εύπορους μαθητές ενώ τα αλληλοδιδακτικά
προσέφεραν στοιχειώδεις γνώσεις, λειτουργούσαν για πρακτικούς λόγους και
απευθύνονταν στα κατώτερα στρώματα121. Μαζί με τους συνεργάτες του επιχείρησε
μια συντονισμένη οργάνωση της εκπαίδευσης σε όλες της επαρχίες. Έδωσε έμφαση
στη στοιχειώδη εκπαίδευση με τη δημιουργία των αλληλοδιδακτικών σχολείων. Η
αλληλοδιδακτική μέθοδος στερεώνει τη στοιχειώδη εκπαίδευση, επειδή οι διδακτικές
ώρες είναι πιο ουσιαστικές, απαιτεί σαφώς λιγότερους εκπαιδευτές και οι υλικοτεχνικές
υποδομές και το εποπτικό υλικό είναι μόνο οι απαραίτητες εξαιτίας της οικονομικής
δυσπραγίας122.
Η επόμενη βαθμίδα ήταν το Πρότυπο Σχολείο της Αίγινας με σκοπό ίδρυσης

του η εκπαίδευση και μετεκπαίδευση των αλληλοδιδασκάλων και συλλειτουργεί με το
Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας που θεωρητικά αποτελούσε ένα είδος πανεπιστημιακής
βαθμίδας, το οποίο ήταν το καλύτερο οργανωμένο ίδρυμα που είχε σκοπό την
εκπαίδευση των διδασκάλων, τη μορφωτική ενίσχυση όσων ολοκλήρωναν τις σπουδές
τους γιατί αυτοί θα αποτελούσαν μετέπειτα την ανώτερη κρατική υπαλληλια123.
Παράλληλα, εκπαίδευση παρείχε η Εκκλησιαστική Σχολή στον Πόρο για
εκκλησιαστικούς λειτουργούς και το Πολεμικό Σχολείο του Ναυπλίου για τα στελέχη
του στρατού. Υπήρχε και η επαγγελματική και τεχνική εκπαίδευση που απευθυνόταν
στο εργατικό δυναμικό που ενδιαφερόταν για την εξειδίκευση124. Ο Καποδίστριας δεν
προχώρησε στην ίδρυση Πανεπιστημίου εντούτοις δημιούργησε ειδικές σχολές όπως η
η Στρατιωτική (Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο) και το Αγροκήπιο της Τίρυνθας
κρίνοντας ότι αυτές είναι αναγκαίες125.
Μέριμνα του Καποδίστρια ήταν η περίθαλψη και η εκπαίδευση των

απροστάτευτων παιδιών του Αγώνα. Ο Καποδίστριας θεωρούσε προτεραιότητα του τη
119
Γ.Νικολάου,Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό. π., σ.23
120
121
Α.Δεσποτόπουλος,Ο Κυβερνήτης…ό.π.,σ.244
122
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία…ό.π., σ.209
123
Γ.Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό.π.,.σ.26
Δ.Βερναδάκης, Καποδίστριας & Όθων, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1962, σ.76

124
125
24
δημιουργία ενός σχολικού και κοινωνικού μορφώματος καθοδηγητικού χαρακτήρα 126
γι’ αυτό προχώρησε στην ίδρυση του Ορφανοτροφείου της Αίγινας. Ο τρόπος
λειτουργίας του Ορφανοτροφείου ήταν βασισμένος σε αντίστοιχα ευρωπαϊκά
ιδρύματα όπως του August Herman και του Franke στη Halle της Γερμανίας 127.
Επικεφαλής του ιδρύματος τοποθετήθηκε ο Ανδρέας Μουστοξύδης, ο οποίος με τη
βοήθεια του Καποδίστρια εφάρμοσε τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό. Οι τρόφιμοι
μάθαιναν εκτός από τις παρεχόμενες γνώσεις και διάφορα επαγγέλματα128. Άλλωστε, ο
Καποδίστριας πολύ νωρίτερα είχε δείξει το ενδιαφέρον του για τα περιπλανόμενα
παιδιά του Αγώνα που βρίσκονταν στην Ευρώπη. Στις αρχές του 1831, σε όλη τη χώρα
λειτουργούσαν πάνω από 100 αλληλοδιδακτικά και ελληνικά σχολεία με 9000 μαθητές.
Επίσης άλλοι 5000 μαθητές εκπαιδεύονταν από ιδιώτες δασκάλους 129. Το ποσοστό
ανέρχεται περίπου στο 8% του μαθητικού πληθυσμού, γεγονός που φανερώνει το
μέγεθος του αναλφαβητισμού φανερώνοντας τις δυσκολίες του εγχειρήματος για την
ανάπτυξη του σχολικού δικτύου130. Βασικό στοιχείο για τη μη ένταξη του μαθητικού
πληθυσμού σε σχολικές μονάδες αποτελούσε η έλλειψη σταθερής κατοικίας εξαιτίας
των συνεχών μετεγκαταστάσεων131. Πηγές χρηματοδότησης των σχολείων ήταν οι
κρατικές επιχορηγήσεις, οι καταβολές από εκκλησιαστικούς παράγοντες, από φόρους,
δωρεές και προαιρετικές συνεισφορές132.
Ο Ιω. Καποδίστριας στην προσπάθεια του για τη συστηματική οργάνωση της

εκπαίδευσης προχώρησε στις 3 Οκτωβρίου του 1829 στη σύσταση «επί των
Εκκλησιαστικών Πραγμάτων και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματεία» με
γραμματέα τον Νικόλαο Χρυσόγελο. Έργο της επιτροπής η σύνταξη καταλόγων με τα
υπάρχοντα σχολεία, το δυναμικό προσωπικό τους, το είδος των διδασκόμενων
μαθημάτων, τη σύνταξη σχολικών βιβλίων και τους οικονομικούς πόρους για τη
συντήρηση τους. Παράλληλα, ανέλαβε την φροντίδα για την μετεκπαίδευση των
διδασκάλων και των προχωρημένων μαθητών. Τη γενική εποπτεία των εκπαιδευτικών
δραστηριοτήτων ανέλαβε ο Ανδρέας Μουστοξύδης133.
126
127
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία…ό.π.,σσ.145-146
Ε.Κούκου, Η παιδεία από το 1828 ως το 1831 στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Η Ελληνική
128
Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821-1832), τόμ.ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
1975, σ.589
Α.Κορδατζή-Πρασσά,Η εκπαίδευσις στις Κυκλάδες κατά την καποδιστριακή περίοδο(

129
18281832),Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Ιστορίας &Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα

1997,σ.321
130
Χ.Μπαμπούνης, Όψεις της τοπικής αυτοδιοίκησης…ό. π., σ.145
131
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία…ό.π,σ.287
132
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία…ό.π,σ.289
133
25
Επιπρόσθετα, επέδειξε ιδιαίτερη φροντίδα για τα εκκλησιαστικά ζητήματα θεωρώντας
απαραίτητη τη συμμετοχή της ορθόδοξης εκκλησίας στην πνευματική αναγέννηση της
χώρας. Αναβαθμίζοντας τη θέση της συνέδεσε την εκκλησία με τη δημόσια εκπαίδευση
αναθέτοντας της το ρόλο του ηθικού μεταμορφωτή. Άλλωστε η Ορθοδοξία στο
ιστορικό πλαίσιο της ενίσχυε το εθνικό φρόνημα και συντέλεσε στη σύνθεση της
ελληνικής ταυτότητας134. Επίσης, επεδίωξε να διευθετήσει το ζήτημα των σχέσεων με
το Πατριαρχείο οι οποίες είχαν διακοπεί εξαιτίας της επανάστασης135. Σημαντικό έργο
επέδειξε και σε άλλους τομείς όπως της γεωργίας, ένα παραγωγικό κλάδο όπου πέτυχε
τον εκσυγχρονισμό της, παίρνοντας μέτρα που αφορούσαν τις καλλιέργειες και τις
μεθόδους, ίδρυσε το πρότυπο Αγροκήπιο στη Τίρυνθα. Η Σχολή της Τίρυνθας ιδρύθηκε
με δωρεά από τον Ευνάρδο και στόχευε στη πρακτική εξάσκηση χρησιμοποιώντας την
εθνική γη όπου και συγκροτήθηκε136.
Επίσης, ο Καποδίστριας μερίμνησε για το θέμα των στρατιωτικών δυνάμεων με

μια στοχευμένη πολιτική όπου προχώρησε σε σταδιακή ανασυγκρότηση του. Τα μέτρα
που πήρε αφορούσαν τη τακτοποίηση των άτακτων πολεμιστών, τη χορήγηση κρατικού
μισθού, την οργάνωση και την αναβάθμιση του προσωπικού, τη μείωση των δαπανών
και την οικονομική και ηθική αποκατάσταση των παλαίμαχων κ.ά. Οι ενέργειες αυτές
οδήγησαν στο να τεθούν οι βάσεις για ένα πειθαρχημένο στράτευμα τα αποτελέσματα
του οποίου φάνηκαν γρήγορα με την ανακατάληψη μέρους της Στερεάς Ελλάδας
δίνοντας νέα ώθηση στην επανάσταση137.Η πρώτη προσπάθεια συγκρότησης
Στρατιωτικής Σχολής έγινε από το Καποδίστρια τον Ιούνιο του 1828. Η Σχολή είχε
στόχο την εκπαίδευση αξιωματικών στελεχών τα οποία επιχειρούν στο χερσαίο χώρο.
Τον Ιανουάριο του 1829 ιδρύεται το Κεντρικόν Πολεμικόν Σχολείον 138.
Ο Καποδίστριας αγωνίστηκε στο διπλωματικό πεδίο, αναλαμβάνοντας ο ίδιος
τη διπλωματική εκπροσώπηση με στόχο τη διεθνοποίηση του ελληνικού ζητήματος 139.
Ήταν γνώστης των ευρωπαϊκών ζητημάτων και συμφερόντων γι’ αυτό και εργάστηκε
προς αυτή την κατεύθυνση. Η συμμετοχή του στην κεντρική διπλωματική σκηνή της
Ευρώπης του προσέφερε γνώση και ικανότητες που χρησιμοποίησε για να διεκδικήσει
και να επιτύχει τους στόχους του. Οι άξονες της εξωτερικής πολιτικής του ήταν η
δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους και η αύξηση της εδαφικής επικράτειας. Όταν
ανέλαβε τη διακυβέρνηση του νεοσύστατου κράτους η στάση των Μ. Δυνάμεων, ως
προς το πολιτειακό καθεστώς, δεν ήταν σαφής ενώ ο ίδιος διέθετε μόνο την ανοχή τους
134
Γ.Μεταλληνός, Ελλαδικού αυτοκέφαλου…ό.π., σ.20-25
135
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία…ό.π., σ.412
Στ.Παπαγεωργίου, «Η στρατιωτική πολιτική του Ι. Καποδίστρια» στο: Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η

136
συγκρότηση του ελληνικού κράτους, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1983, σσ. 167-176
137
Χ.Μπαμπούνης, Η Γραμματεία…ό.π., σσ. 387-388
138
Ε.Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας…ό.π.,σσ. 527-580

139
26
για να διαχειρισθεί ως προσωρινός κυβερνήτης την κατάσταση. Οι Μ. Δυνάμεις
προωθούσαν τη δημιουργία ενός κράτους αυτόνομου υπό την επικυριαρχία του
σουλτάνου με την υποχρέωση καταβολής φόρου140. Η εδαφική επέκταση του νέου
κράτους δεν αντιμετωπιζόταν θετικά ωστόσο η πολιτική του Καποδίστρια ανέτρεψε τις
θέσεις των Μ. Δυνάμεων και εξασφάλισε τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους και την
επέκταση του στη συνοριακή γραμμή του κόλπου Βόλου-κόλπου Άρτας αντί του
Κορινθιακού κόλπου141. Επίσης, αποφασίστηκε ότι το πολίτευμα της Ελλάδας θα ήταν
το μοναρχικό, η εξουσία θα δινόταν σε ξένο ηγεμόνα, τίτλος που δόθηκε στον
Λεοπόλδο του Σαξ- Κοβούργου- Γκότα142. Οι αποφάσεις αυτές επικυρώθηκαν με το
Πρωτόκολλο του Λονδίνου στις 3 Φεβρουαρίου 1830 που αποτέλεσε σταθμό της
ιστορίας του ελληνικού έθνους. Ωστόσο μέσα στο Πρωτόκολλο υπήρχαν και
αποφάσεις δυσμενείς για τις οποίες ο Καποδίστριας αγωνίστηκε με μια σειρά
διαβημάτων για να τις ανατρέψει, πετυχαίνοντας την απομάκρυνση τελικά του
Λεοπόλδου και σε μια νέα συνδιάσκεψη στο Λονδίνο στις 26 Σεπτεμβρίου 1831 έγιναν
οι απαραίτητες αλλαγές σε σχέση με τα σύνορα και οριστικά διευθετήθηκαν στις 18
Αυγούστου 1832 και ενώ ο ίδιος είχε ήδη δολοφονηθεί143.
Η πολιτική του Ιω. Καποδίστρια ως αρχηγού του ελληνικού κράτους

δημιούργησε προβλήματα με τις παραδοσιακές δυνάμεις του τόπου όπου έβλεπαν
σταδιακά να αφαιρούνται τα μέσα με τα οποία ασκούσαν την επιρροή τους στο
πληθυσμό. Με αποτέλεσμα να παραγκωνιστούν από τη κυβέρνηση που επέλεγε
συνεργάτες πρόθυμους για την εφαρμογή της πολιτικής του. Αυτοί σχημάτισαν μια
ισχυρότατη και αδιάλλακτη αντιπολίτευση με στόχο τον Κυβερνήτη και την
απολυταρχική πολιτική του144.Οι δυνάμεις αυτές δεν μπόρεσαν να δουν την
εκσυγχρονιστική διάσταση της πολιτικής του και πίστευαν ότι ο πραγματικός κίνδυνος
δεν προερχόταν από τους ίδιους όσο από τους θεσμούς, που θα εμπόδιζαν τη
φυσιολογική ανάπτυξη της χώρας145. Με το συγκεντρωτικό σύστημα που ακολούθησε
προκάλεσε αντιδράσεις και σε άτομα που ασπάζονταν τις δημοκρατικές αντιλήψεις που
έσπειρε η γαλλική επανάσταση. Επίσης ο ρόλος των Μ Δυνάμεων ήταν καθοριστικός
στην ενίσχυση των αντιδράσεων, οι οποίες απέβλεπαν στην εξυπηρέτηση των συμφε-
140
141
Ό. π., σ.281
Π.Πετρίδης, «Η εξωτερική πολιτική του κυβερνήτη και η συμβολή της στην κατοχύρωση της εθνικής
142
ανεξαρτησίας 1828-1831» στο Ιωάννης Καποδίστριας και η συγκρότηση του ελληνικού κράτους, εκδ.
University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1983, σ.92
143
Π.Πετρίδης, Η εξωτερική πολιτική…ό.π.,σσ.93-94
Β.Κρεμμυδάς, Νεότερη ιστορία. Ελληνική και ευρωπαϊκή, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2001, σ. 215
144
Χ.Λούκος, Η αντιπολίτευση κατά τον Κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια, 1828- 1831, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα
145
1988 ,σσ.58-59
27
ρόντων τους τόσο στο γεωπολιτικό πεδίο όσο και στο οικονομικό146. Ωστόσο οι
συνθήκες σταδιακά άλλαξαν, η Ελλάδα γίνεται ανεξάρτητο κράτος με τη σύμφωνη
γνώμη των Μ. Δυνάμεων. Προσδιορίστηκε το πολίτευμα της και ορίστηκε πρώτος
ηγεμόνας ο Λεοπόλδος. Οι ενέργειες αυτές έπληξαν το κύρος του Καποδίστρια και η
εξουσία του πήρε το χαρακτήρα της προσωρινότητας. Η αντιπολίτευση
εκμεταλλεύτηκε τη συγκυρία για να διατυπώσει το αίτημα της για επάνοδο στη
συνταγματική μορφή διακυβέρνησης. Ένιωσαν ισχυροί και πέρασαν σε επαναστατική
δράση που οδήγησε τελικά στη πρώτη πολιτική δολοφονία του ελληνικού κράτους,
εκείνη του Ιω. Καποδίστρια στις 27 Σεπτεμβρίου 1831147.
Σύμφωνα με τον Χρ. Λούκο «η δολοφονία του Καποδίστρια δεν φαίνεται να

ήταν αποτέλεσμα ευρύτερης συνωμοσίας, στην οποία διευθυντικό ρόλο είχαν ξένοι
παράγοντες ή η ηγεσία της αντιπολίτευσης στην Ύδρα, αλλά το τελευταίο όπλο πού
διέθεταν τα πιο παραδοσιακά στοιχεία της ελληνικής κοινωνίας για να υπερασπίσουν
την άμεσα απειλούμενη κοινωνική τους υπόσταση. Η συγκυρία έδωσε στην πράξη τους
διαφορετικό περιεχόμενο»148.
146
Γ.Νικολάου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας …ό .π, σσ. 69-72
147
http://kapodistrias.digitalarchive.gr/thedigitalarchive.php
148
Χ.Λούκος, Η αντιπολίτευση…ό.π., σ.468
28
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β
Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
Διαφωτισμός ή αιώνας των Φώτων ονομάστηκε η πνευματική κίνηση που γεννήθηκε

κατά τη περίοδο της Ένδοξης Επανάστασης στην Αγγλία και διαμορφώθηκε στη
Γαλλία με την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης, εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και
χρονολογικά τοποθετείται από το 1688 έως το 1789149. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα
του Διαφωτισμού είναι ο ορθολογισμός, ο εμπειρισμός, η πίστη στην ικανότητα του
ανθρώπου για πρόοδο, ο κριτικός έλεγχος και η απόρριψη κάθε αυθεντίας150.
Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο Καντ ορίζει ότι « ο Διαφωτισμός είναι η
έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητα του, η αδυναμία του αυτή τον οδηγεί στη
χειραγώγηση του, η οποία δεν οφείλεται στην ανεπάρκεια του αλλά στην έλλειψη
θάρρους να μεταχειριστεί τον νου του χωρίς την καθοδήγηση από κάποιον άλλο 151. Ο
Φουκώ προσπαθώντας να ερμηνεύσει τον Κάντ διαπίστωσε ότι « ο Διαφωτισμός δεν
είναι απλώς η διαδικασία μέσω της οποίας τα άτομα θα έβλεπαν να εξασφαλίζεται η
δική τους προσωπική ελευθερία της σκέψης. Υπάρχει Διαφωτισμός όταν η καθολική,
η ελεύθερη, και η δημόσια χρήση του Λόγου υπερτίθενται η μία της άλλης» 152.
Πρόκειται για ένα κίνημα που στράφηκε κατά της απολυταρχίας και πρόβαλε
τα πολιτικά και κοινωνικά αιτήματα της αστικής τάξης όπου και αυτή στηρίχθηκε σ’
αυτό για να αποκρυσταλλώσει τη πολιτική στάση της και να διαμορφώσει την
ιδεολογία της. Το κεντρικό μήνυμα ήταν η ανάδειξη του Ορθού Λόγου σε βασικό
εργαλείο μελέτης του ατόμου και της κοινωνίας153. Είναι ένα πνευματικό ρεύμα που
επιθυμεί να αντικαταστήσει την θεολογική κοσμοαντίληψη με μία θύραθεν και τη
υπεράσπιση ενός κανονιστικού ηθικού ιδεώδες απέναντι στην παραδοσιακή
θεολογία154. Οι πρωτεργάτες αυτής της πνευματικής κίνησης υπήρξαν ο Βάκων, ο
Καρτέσιος, ο Λοκ και ο Νεύτων όπου ο καθένας από αυτούς αμφισβήτησαν τις
θεμελιακές υποθέσεις για τον άνθρωπο και γενικότερα για το σύμπαν και ήταν σε θέση
να κατεδαφίσουν τις παλιές ιδέες και να οικοδομήσουν καινούργιες 155.
L.T,Hankins, Επιστήμη και Διαφωτισμός (Γ. Γκουνταρούλης, Μετάφ.), εκδ. «Πανεπιστημιακές

149
εκδόσεις», Ηράκλειο 1998, σ.3

150
St.Hall&B.Gieben, Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003, σ.46
I. Κant, Δοκίμια (μτφ, Ε.Π .Παπανούτσος), εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1971, σσ. 42-51
151
152
M. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός (μτφ,Σ. Ροζάνης), εκδ. Έρασμος Αθήνα 1988 ,σ.13
Β. Κρεμμυδάς, Νεότερη ιστορία: Ελληνική και Ευρωπαϊκή, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2001,σ.118
153
154
Π. Κονδύλης, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός (τόμ. Α΄),(4ηεκδ), εκδ. Θεμέλιο Αθήνα 2004, σ.31
E. Burns, Ευρωπαϊκή ιστορία: Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, (τόμ.
155
Α.) (εκδ.β΄) εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1977, σ.24
29
Ο Διαφωτισμός υπήρξε ένα πολιτικό κίνημα μέσα από το οποίο εκφράστηκε η
ανερχόμενη αστική τάξη και της έδωσε την ώθηση να διαμορφώσει πολιτικά
επιχειρήματα για να διεκδικήσει ενεργό ρόλο στη λήψη των πολιτικών θεμάτων.
Βασική πολιτική έννοια και θέση του Διαφωτισμού υπήρξαν τα φυσικά δικαιώματα,
σύμφωνα με τα οποία όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαιώματα και αυτά απορρέουν από τη
φύση τους και δεν μπορεί να τα καταργήσει καμία εξουσία. Τα δικαιώματα αυτά είναι
της ζωής, της ισότητας, της ελευθερία σκέψης, και έκφρασης της ιδιοκτησίας, στην
οποία πίστευε η αστική τάξη156.
Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου εκφράστηκε από τον Τζον Λοκ και
αφορά την αμοιβαία συναίνεση των ανθρώπων στην προσπάθεια τους να
συγκροτήσουν μια πολιτική κοινωνία αφήνοντας την απόλυτη ελευθερία της φυσικής
κατάστασης τους157. Σύμφωνα με τον Λοκ οι πολίτες δέχτηκαν να παραχωρήσουν
κάποιες από τις ελευθερίες τους προκειμένου να συνυπάρξουν αρμονικά και το κράτος
ανέλαβε να εγγυηθεί αυτή τη συμφωνία. Σε περίπτωση που παρατηρηθεί παραβίαση
των όρων του συμβολαίου τότε οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να αντισταθούν158. Στα
πλαίσια διοίκησης του, ο πολίτης δεσμεύεται να υπακούσει σε νόμους προκειμένου να
απολαύσει τα προνόμια που απορρέουν απ’ αυτή τη προστασία που του παρέχεται159.
Ο Λοκ εξέφρασε ένα νέο τύπο διακυβέρνησης, συνδυάζοντας τη θεωρία του
κοινωνικού συμβολαίου και της θεωρίας της εμπιστοσύνης αναφέροντας το τι κάνει
νόμιμες τις κυβερνήσεις και για το πως οι πολίτες πρέπει να αντιλαμβάνονται τις
μεταξύ τους σχέσεις160. Δείχνει με τις προτάσεις του ότι προκρίνει κάποιο είδος
κοινοβουλευτικού συστήματος και ενός φιλελευθέρου κράτους που κυριαρχεί το δίκαιο
ενώ ξεκάθαρα διατυπώνει την αντίθεση του προς τη μοναρχία161. Οι απόψεις του
απηχούσαν το κλίμα της εποχής στην Αγγλία με την έναρξη της ένδοξης Επανάστασης
και υιοθετήθηκαν στην Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας(1776)162.
Η πολιτική φιλοσοφία του Ρουσσώ υπήρξε η έμπνευση για το ιδεώδες της
κυριαρχίας της πλειοψηφίας, η οποία θα αποτυπωθεί έντονα στη Γαλλική
επανάσταση163, μέσα από το έργο του «Κοινωνικό συμβόλαιο», το οποίο και χαρακτη-
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos_Politismos/Istoria_c/c-01-01.htm ανακτήθηκε 2/11/2020 σ.11

156
Γ. Πολίτης, Το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής και η φιλοσοφία του John Lock, εκδ. Έννοια, Αθήνα
157
2004, σ.35
J.Dunn, Τζων Λοκ (μτφ. Ι. Δελλής - Β. Δελλή ), εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις, Πάτρα 2000, σ.70
158
Γρ. Μολυβάς, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), ΕΑΠ, Πάτρα
159
2000, σ.115
J.Locke, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως(μτφ. Π. Κητρομηλίδης), εκδ. Γνώση, Αθήνα 1990,
160
σσ.176-183
H. Kamen, Πρώιμη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία (μτφ. Ε. Καλογιάννη), εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2002,
161
σ.429, Ε. Burns, Ευρωπαϊκή ιστορία…ό. π., σ.250
Γ.Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press,
162
Θεσσαλονίκη 2009, σ.164

E. Burns, Ευρωπαϊκή ιστορία…ό.π., σ.261
163
30
ρίστηκε ως το Ευαγγέλιο του Διαφωτισμού164. Η γενική βούληση αποτελεί τη σύνθεση
των ατομικών βουλήσεων μέσα από το οποίο εκφράζεται το δημόσιο συμφέρον και
ενώνεται η βούληση με τον νόμο165 όπου ο νόμος ισχύει για όλους και είναι γενικός,
απρόσωπος και αφηρημένος166. Προϋποθέτει τη πολιτική ισότητα ανάμεσα στα μέλη
της και την ενεργό συμμετοχή στις κοινωνικές υποθέσεις ώστε ο πολίτης να μπορεί να
απολαμβάνει αυτή τη κοινωνική αξία προστατευμένος και ελευθερος 167. Για τον
Ρουσσώ το συμφέρον του πολίτη συμπίπτει με το συμφέρον της κοινότητας. Οι όροι
του κοινωνικού συμβολαίου του Ρουσσώ συνοψίζονται σε έναν στη «ριζική
απαλλοτρίωση κάθε μέλους από όλα τα δικαιώματα του σε όλη τη κοινότητα168. Αυτή
ακριβώς η ρουσσωική σύλληψη, συνδυάζει τις έννοιες του κοινωνικού συμβολαίου,
της λαϊκής κυριαρχίας και της γενικής βούλησης κατά συνέπεια όχι άδικα να
χαρακτηρίζεται ως το Μανιφέστο της Γαλλικής Επανάστασης169.
Εκφραστής της πολιτικής επιστήμης υπήρξε και ο Μοντεσκιέ με το έργο του το
«Πνεύμα των νόμων», προσπάθησε να αποδείξει ότι οι νόμοι διαμορφώνονται ανάλογα
με τις συνθήκες ζωής και τις απαιτήσεις της κοινωνίας. Μέσα από αυτό πλαίσιο
υποστήριξε το διαχωρισμό των εξουσιών σε εκτελεστική, σε νομοθετική και σε
δικαστική, ώστε να αποτρέπεται η κατάχρηση της εξουσίας. Ο ίδιος ήταν αντίθετος
στον δεσποτισμό και έδειχνε προτίμηση στο αριστοκρατικό πολίτευμα, εφόσον η
δημοκρατία δεν είναι εφικτή170.
Σύμφωνα με τον Μοντεσκιέ, η πολιτική ελευθερία δεν υπάρχει αν η
εκτελεστική και νομοθετική εξουσία συγκεντρώνεται στο ίδιο άτομο ή ένα η δικαστική
δεν διαχωρίζεται από τις άλλες171.Ο Μοντεσκιέ έδωσε έμφαση στην έννοια της
ελευθερίας σύμφωνα με την οποία ο πολίτης έχει το δικαίωμα να κινείται ελεύθερα
μέσα στο πλαίσιο των νόμων172. Με αυτό το τρόπο εξασφαλίζεται η συμμετοχή και η
εκπροσώπηση του στην άσκηση της εξουσίας173 προωθώντας την εξισορρόπηση των
εξουσιών μέσω της αλληλεπίδρασης ώστε να εξασφαλιστεί η ελευθερία των πολιτών.
Η αρχή της διάκρισης των λειτουργιών αποτέλεσε μια διαχρονική αρχή που επίδρασε
καταλυτικά στη Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1789 και
Α. Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, εκδ. Πόλις,
164
Αθήνα 2006, σ.179

165
Α. Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου…ό.π.,.σ.153
166
Κ.Χρυσόγονος, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2003, σσ.229,297
Ζ.Ζ Ρουσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο ή Αρχές πολιτικού δικαίου (μτφ. Β.Γρηγοροπούλου -Α.
167
Σταινχάουερ), εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, σ.26
Ζ.Ζ. Ρουσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο ή Αρχές πολιτικού δικαίου…ό.π.,σ.62

168
169
Α. Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου …ό.π.,σ.179
170
Λ.Παπαδοπούλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Πανεπιστημιακές παραδόσεις ΣΕΑΒ, Κάλλιππος 2015, σ.92
Κ.Γ.Μαυριάς, Συνταγματικό δίκαιο, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2014, σ. 106, Δ.Θ. Τσάτσος,
171
Συνταγματικό δίκαιο (τομ. Β΄) (2η έκδ.),εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1993, σ.132
172
Μοντεσκίε,Το πνεύμα των νόμων (μτφ. Γ.Δ. Ζιούτος), εκδ. Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 1748 ,σσ.282-287
173
Manfred Schmid, Θεωρίες της Δημοκρατίας(μτφ. Ε. Δεκαβάλλα),εκδ. Σαββάλα, Αθήνα 2000, σ.92
31
έκτοτε αποτελεί συνώνυμο ύπαρξης Συντάγματος174.
Το 18ο αιώνα το πνευματικό κέντρο βάρους μετατοπίζεται. Οι ορθολογιστικές
αντιλήψεις του Τζων Λοκ επηρέασαν τη θρησκευτική σκέψη και τα γνωστικά πεδία
όπως της φυσικής επιστήμης, της ιστορίας, του δικαίου, της τέχνης αποσύρονται από
την κηδεμονία της παραδοσιακής θεολογίας. Ο ίδιος επιχείρησε να τεκμηριώσει την
πίστη με βάση τη λογική175, η οποία στρέφεται κατά της δεισιδαιμονίας176. Οι σχέσεις
στις έννοιες του Θεού, της αλήθειας, της ηθικής και του δικαίου αλλάζουν
κατεύθυνση177, κυριαρχούν οι φιλοσοφικές αρχές της φύσης, της λογικής, της τάξης
και της υπεράσπισης της ατομικότητας του ανθρώπου178. Χαρακτηριστικό του
Διαφωτισμού δεν ήταν η αποδόμηση της πίστης αλλά εκείνης που υποδεικνύεται από
παραδοσιακές αντιλήψεις με ταυτόχρονη ανασυγκρότηση νέας όπου στο κέντρο θα
βρίσκεται ο άνθρωπος και η λογική του179. Οι θεωρητικοί του Διαφωτισμού στην
πλειοψηφία επιθυμούσαν μια εκσυγχρονισμένη μεθερμηνεία που θα στηριζόταν στα
αποτελέσματα της φυσικής επιστήμης και στα ηθικοπρακτικά αιτήματα180.
Ο Βολτέρος υποστήριζε ότι η φυσική θρησκεία ήταν η απλή, αρχέγονη και
αιώνια θρησκεία που έγινε γνωστή στον άνθρωπο διαμέσου του λόγου και της
φύσης217και εξασφάλιζε την κοινωνική γαλήνη181. Η τάξη και η ενότητα του κόσμου
προϋποθέτουν την ύπαρξη δημιουργικής δύναμης με ελεύθερη βούληση182. Υπέρμαχος
της φυσικής θρησκείας ήταν και ο Ρουσσώ όπου θέτει στο κέντρο της, τη φύση και τον
άνθρωπο βασιζόμενος στους κανόνες περί της ανθρώπινης ηθικής183. Οι Διαφωτιστές
είχαν στόχο τη μεταβολή της λειτουργίας της θρησκείας και επιδίωκαν την υιοθέτηση
νέας ηθικής, βασισμένη στον ορθολογισμό184.
174
Λ. Παπαδοπούλου, Συνταγματικό Δίκαιο…ό.π.,σ.9
175
Α.Χρύσης, Εισαγωγή στην κοινωνική φιλοσοφία …ό. π. σ. 124
176
Π. Κονδύλης, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός,…ό. π., σσ.104-105.
E. Cassirer, Το πνεύμα του Διαφωτισμού (μτφ. Γ. Λυκιαρδοπούλου), εκδ. Έρασμος, Αθήνα 2008, σ.159
177
Ν. Ματσούκας, Οικουμενική κίνηση, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 139, Π. Κονδύλης, Ο

178
Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός( τομ. Α),εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1993,σ.76, πβ. Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός
Διαφωτισμός, Νεοελληνικά Μελετήματα 2, εκδ. Ερμής, Αθήνα 2002, σ.64, πβ. Ν. Ματσούκας,
Οικουμενική κίνηση…ό. π., σσ.140-141
Α.Χρύσης, Εισαγωγή στην κοινωνική φιλοσοφία του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, εκδ. Κριτική, Αθήνα
179
2002, σσ. 116-117

180
Π. Κονδύλης, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός…ό. π., σ.90
J. Lagree, Η φυσική θρησκεία.( μτφ. Α. Παπαθανασοπούλου), εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2000, σ.87
181
J.Gray,Βολτέρος (μτφ. Ει. Ραζή), εκδ, Ενάλιος, Αθήνα 2004, σσ.47-55

182
183
Α.Γιανναρά,Ο αγγλικός εμπειρισμός και ο γαλλικός διαφωτισμός, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1976, σσ.96-
97
184
Α.Χρύσης, Εισαγωγή στην κοινωνική φιλοσοφία …ό. π., σσ. 126-128
32
Στο πλαίσιο αυτό οι Διαφωτιστές βασιζόμενοι στον ορθό λόγο προτείνουν λύσεις για
τη βελτίωση του ανθρώπου και της κοινωνίας. Στρέφονται κατά του θρησκευτικού
φανατισμού και της μισαλλοδοξίας και επιχειρηματολογούν υπέρ της ανεξιθρησκείας
και της πνευματικής ανεκτικότητας185. Ενδεικτικές ήταν οι απόψεις του Βολτέρου για
την ανεξιθρησκεία όπου προσπάθησε να αποδείξει την αξία της ανεκτικότητας και της
ανοχής έτσι ώστε να προστατευθεί η ατομική ελευθερία και η θρησκευτική
συνείδηση186.
Οι Διαφωτιστές αναγνωρίζουν το ρόλο της παιδείας και της εκπαίδευσης,
διαπνέονται από αισιοδοξία, έχουν πίστη στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο. Πιστεύουν
στη πλαστικότητα της ανθρώπινης φύσης και σύμφωνα με τους ίδιους ο άνθρωπος από
τη φύση του είναι καλός και όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι επομένως έχουν τα ίδια
νόμιμα δικαιώματα187.
Η διαφωτιστική αντίληψη για την παιδεία έχει ως αφετηρία τις απόψεις του
Λοκ, ο οποίος διατυπώνει και τις κατευθυντήριες γραμμές που επηρέασαν τη γαλλική
παιδαγωγική σκέψη. Το παιδαγωγικό ιδεώδες του προάγει τέσσερις αρετές, την αρετή,
τη διαγωγή, τη σοφία και τη μόρφωση. Το περιεχόμενο και το ύφος της εκπαίδευσης
που προτείνει προτάσσει την εκπαίδευση μέσω του παραδείγματος. Η παιδεία που
προτείνει περιέχει τους όρους ενός εφαρμόσιμου συστήματος εκπαίδευσης ανοικτό σε
όλες τις κοινωνικές τάξεις ανοίγοντας το δρόμο για μια γενική παιδεία, που
απευθύνεται στον άνθρωπο.
Ο Helvetius το 1758, στο έργο του Περί Πνεύματος επεκτείνει τις αντιλήψεις
του Λοκ και προσδίδει στην εκπαίδευση ένα κοινωνικό χαρακτήρα θέτοντας το
ερώτημα του ρόλου του κοινωνικού περιβάλλοντος στην πνευματική ανάπτυξη.
Προκρίνει έναν καθορισμό μιας γενικής γνώσης για όλους τους πολίτες και την
υποκίνηση της ατομικής φιλοδοξίας ώστε να υπερβούν αυτή τη κατάσταση μέσα στην
οποία κινούνται188.
Το έργο του Ρουσσώ «Αιμίλιος» (1762), διαμορφώνει μια νέα παιδαγωγική
αντίληψη, ανοίγει τον δρόμο για μια διαφορετική αντιμετώπιση του ζητήματος για τη
παιδεία. Εγκαινιάζει την εποχή της ευθύνης και της ενέργειας του παιδαγωγού. Η
διαπαιδαγώγηση του ελευθέρου ανθρώπου που είχε απασχολήσει τον Λοκ βασίζεται
πια μονάχα στην ελευθερία, οι διαφορές εντοπίζονται μόνο στα μέσα 189.Το κεντρικό
παιδαγωγικό αξίωμα εστιάζεται στην επανασύνδεση του νέου ανθρώπου με τη φύση.
Η έννοια της φύσης χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη συγκρότηση του ανθρώπου
J.Gray, Βολτέρος…ό.π.,σ.36
185
Βολτέρος, Πραγματεία περί ανεκτικότητας(μτφ. Γ. Καράμπελας), εκδ. Διαλέγεσθαι, Αθήνα 2018,

186
σ.216
Σ.Μπουζάκης, Πανόραμα ιστορίας της εκπαίδευσης:΄Oψεις και απόψεις (τομ. Α), εκδ. Gutenberg
187
Αθήνα 2011, σσ.400-402

188
Α. Σταινχάουερ, Δημόσια εκπαίδευση …ό.π.,σσ.188-192
J.Houssaye, Δεκαπέντε παιδαγωγοί. Σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης(μτφ.
189
Δ.Καρακατσάνη ) εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σσ. 37-41
33
με τη προϋπόθεση ότι διατηρεί τη προσωπικότητα που κατείχε, πριν υποστεί κάποια
αλλοίωση λόγω των πεποιθήσεων. Η πεποίθηση του είναι ότι ο άνθρωπος είναι από τη
φύση του καλός και γι’ αυτό η εκπαίδευση οφείλει να αποκαταστήσει την αρχική
καλοσύνη190. Επισημαίνει την αξία της εσωτερικής αρχής του πνεύματος των
ανθρώπων εστιάζοντας στη αγωγή ενός νέου τύπου ανθρώπου191.
Ο Μοντεσκιέ, στο βιβλίο του το «Πνεύμα των νόμων», είχε επιχειρήσει να
συνδέσει τους νόμους της αγωγής με τις αρχές του πολιτεύματος, επισημαίνοντας τη
συνάρτηση της φύσης του πολιτεύματος με τη παιδεία192. Μέσα στο ίδιο κλίμα μερικοί
παιδαγωγοί επινόησαν μεθόδους και προγράμματα με στόχο τη βελτίωση της δημόσιας
εκπαίδευσης όπως ο Pestalozzi , ο Cooper, ο Franke κ.α193.
Στο τομέα της οικονομίας, οι οικονομικές εξελίξεις με την εκδήλωση της
Βιομηχανικής Επανάστασης οδήγησαν στον επαναπροσδιορισμό της οικονομικής
πολιτικής σ’ αυτό συνέβαλε η οικονομική σκέψη του Διαφωτισμού που επιζητούσε
την αποδέσμευση από τον μερκαντιλισμό των προηγούμενων αιώνων 16ος-17ος, δηλαδή
τον κρατικό παρεμβατισμό που περιόριζε την ελεύθερη οικονομία.
Οι φυσιοκράτες έδωσαν ιδιαίτερη προσοχή στην παραγωγή, προσπαθώντας να
ερμηνεύσουν την προέλευση και το χαρακτήρα του πλούτου καθώς και τη διανομή του
στη κοινωνία. Βασική πηγή πλούτου θεωρούσαν τη γεωργία και πίστευαν ότι και στην
οικονομία έπρεπε να εφαρμοστούν οι νόμοι της φύσης, ενισχύοντας την ελεύθερη
οικονομική δραστηριότητα194. Σύμφωνα με τον Καραγιάννη(2003),«η βάση του
οικονομικού συστήματος βρίσκεται στην αρχή του ατομικού συμφέροντος, δηλαδή στο
γεγονός ότι το άτομο, υπολογίζοντας κόστος και όφελος, είναι το μόνο αρμόδιο για τη
λήψη άριστων αποφάσεων που προάγουν τη γενική ευημερία»195. Κύριος εκπρόσωπος
των φυσιοκρατών ήταν ο Φρανσουά Κενέ, ο οποίος πίστευε ότι η εμπειρία και η θεωρία
στην επιστημονική έρευνα δεν θα πρέπει να ανταγωνίζονται η μία την άλλη αλλά να
αλληλοσυμπληρώνονται196.
Βασική θέση του ήταν ότι το κράτος πρέπει να στηρίξει την αγροτική
παραγωγή και σε δεύτερο χρόνο το εμπόριο. Κατέταξε τις διαδικασίες παραγωγής σε
αποδοτικές και μη όπως και τις οικονομικές τάξεις των ανθρώπων. Έτσι, υπάρχουν
τρεις κοινωνικές τάξεις: οι καλλιεργητές δηλαδή η παραγωγική τάξη, οι γαιοκτήμονες
190
Ι.Τζαβάρας, Παιδαγωγικά αξιώματα στον "Αιμίλιο" του Rousseau, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 1999, σσ.1-
3
191
Α.Σταινχάουερ. Δημόσια εκπαίδευση…ό.π.,σ.193
192
Α.Σταινχάουερ, Δημόσια εκπαίδευση…ό.π.,σ.195
Δ.Πατέλης, Διαφωτισμός(Πανεπιστημιακές Σημειώσεις), Πολυτεχνείο Κρήτης, Τομέας Κοινωνικών
193
Επιστημών 2013, σ.24

Σ.Δρακόπουλος & Α. Καραγιάννης, Ιστορία της οικονομικής σκέψης. Μια επισκόπηση, εκδ. Κριτική,
194
Αθήνα 2003, σ.60

195
Σ.Δρακόπουλος & Α. Καραγιάννης, Ιστορία της οικονομικής σκέψης ό.π, σ.63
Α. Καραγιάννης, Ιστορία οικονομικής σκέψης. Προκλασική περίοδος, εκδ. Interbooks, Αθήνα 1998, σ.
196
226
34
η τάξη των ιδιοκτητών και οι βιοτέχνες, η στείρα τάξη. Το συνολικό εισόδημα της
οικονομίας διανέμεται στις τάξεις αυτές197. Επίσης, δεν θεωρούσε το χρήμα
πραγματικό πλούτο αλλά μέσο που διευκολύνει τις ανταλλαγές προϊόντων μεταξύ των
τάξεων198.
Ο οικονομικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει ένα φάσμα οικονομικών
πολιτικών που έχει ως θεμελιώδη αρχή τη πίστη στην ατομική ιδιοκτησία και τη
στήριξη στην οικονομία της αγοράς. Οι βασικές ιδέες ήταν: η ύπαρξη ατομικής
ιδιοκτησίας, η αξία και η κατανομή των παραγωγικών πόρων ως αντικείμενο μελέτης,
η ελευθερία του εμπορίου με μια μικρή κρατική παρέμβαση και κυρίως η πορεία της
οικονομίας στο σύνολο της199. Κύριος εκπρόσωπος του οικονομικού φιλελευθερισμού
θεωρείται ο Άνταμ Σμιθ, ο οποίος τάχθηκε υπέρ της οικονομικής ελευθερίας στο
πλαίσιο των θέσεων του Διαφωτισμού200. Σύμφωνα με τον Σμιθ οι θεμελιώδεις αρχές
για τη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς είναι ότι: α) Η παραγωγική προσπάθεια των
ατόμων μπορεί να αυξηθεί με την καθιέρωση των ατομικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας
και της ατομικής ελευθερίας. Μόνον αν ισχύσουν αυτές οι προϋποθέσεις καθολικά θα
αναπτυχθεί η καινοτομική δραστηριότητα των ατόμων β) Το άτομο θα αυξήσει την
προσπάθεια εργασίας του, την αποδοτικότητα μόνο αν επιδιώξει την δραστηριοποίηση
του με βάση το ατομικό συμφέρον με αποτέλεσμα αυτές οι ενέργειες να τον οδηγήσουν
στην ευημερία γ) Η άριστη κατανομή των πόρων μπορεί να ανοίξει το δρόμο της
ευημερίας και να επέλθει οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Απαραίτητο στοιχείο η
ύπαρξη οικονομικής και πολιτικής ελευθερίας για όλους201. Στο μνημειώδες έργο του
«Έρευνα για τα αίτια του πλούτου των εθνών» το 1776 συγκέντρωσε όλες τις
οικονομικές θεωρίες και ιδέες202.
Η Γαλλία εμφανίζεται ως το κέντρο της πολιτιστικής και πνευματικής ζωής της
Ευρώπης όπου οι νέες αυτές μορφές επικοινωνίας βρίσκουν πρόσφορο έδαφος. Το 18ο
αιώνα στην Ευρώπη κάνουν την εμφάνιση τους περιοδικά με περιεχόμενο λογοτεχνικό,
επικαιρότητας, επιστήμης, θεολογίας, φιλοσοφίας και πολλά άλλα σύγχρονου
ενδιαφέροντος. Παράλληλα κάνουν την εμφάνιση τους τα βιβλία και οι εφημερίδες
όπου η πρόσβαση τους ήταν περιορισμένη εξαιτίας του κόστους και της περιορισμένης
παιδείας για την κατανόηση των νέων ιδεών 203. Ωστόσο, αποδέκτες της πνευματικής
καλλιέργειας κατά κύριο λόγο ήταν οι ευγενείς, οι κληρικοί και κυρίως η αστική τάξη
όπου διοργάνωναν δημόσιες διαλέξεις, διαγωνισμούς δοκιμίων, δημόσιες συνεδρίες
197
Στ. Δρακόπουλος & Α. Καραγιάννης, Ιστορία της οικονομικής σκέψης…ό. π., σ. 64
198
Ό.π.
199
Στ. Δρακόπουλος & Α. Καραγιάννης, Ιστορία της οικονομικής σκέψης…ό. π., σ. 69
Ν. Προγούλης, Η πολιτική κυριαρχεί και πάλι επάνω στην οικονομία, 2018, Epistēmēs Metron Logos
200
Journal no. 1
Α.Καραγιάννης, Οικονομικός φιλελευθερισμός κατά τον Adam Smith, Φιλελεύθερα κείμενα 1, 2011,
201
σσ.44-55
202
Στ. Δρακόπουλος & Α. Καραγιάννης, Ιστορία της οικονομικής σκέψης…ό. π., σ.70.
Stuart Hall & Bram Gieben, H διαμόρφωση της νεωτερικότητας. Οικονομία, κοινωνία, πολιτική,
203
πολιτισμός(μτφ. Θ. Τσακίρης ),εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003, σσ.71-72
35
και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις204.
Κατά το 18ο αι. οι ιδέες του Διαφωτισμού εξαπλώθηκαν σχεδόν σε όλη την
Ευρώπη. Οι διαφωτιστές εξέθεσαν τις ιδέες τους και δημιουργήσαν ένα κίνημα που
προωθούσε την ιδέα της ύπαρξης μιας επιστημονικής και αρχιτεκτονικής γνώσης μέσω
της οποίας θα απελευθερωνόταν ο άνθρωπος205. Στη διάδοση των ιδεών συνέβαλε η
τεχνολογική ανάπτυξη, η τεχνική πρόοδο της διάδοσης των πληροφοριών μέσω των
εφημερίδων και των περιοδικών αλλά και η χρήση της αλληλογραφίας μεταξύ των
διανοούμενων που οδήγησαν στην αίσθηση μιας πολιτισμικής ενότητας. Στο πλαίσιο
αυτό δημιουργήθηκε η Εγκυκλοπαίδεια με επικεφαλής τον Ντιντερό και το φιλοσοφικό
λεξικό του Βολτέρου206.
Η Εγκυκλοπαίδεια ή Κριτικό Λεξικό των Επιστημών, των Τεχνών και των
Επιτηδευμάτων, επιδίωκε να αποτυπώσει την αυτοπεποίθηση και την αυτοσυνειδησία
του Διαφωτισμού207. Πρόκειται για μια διακήρυξη του ορθολογικού και φιλοσοφικού
πνεύματος απέναντι στην παραδοσιακρατία και διέθετε την επίγνωση ότι συμμετείχε
στη βελτίωση και απελευθέρωση του ανθρώπινου γένους208. Χαρακτηριστικά της
Εγκυκλοπαίδειας ήταν η σύνδεση των άρθρων με επίκεντρο τον άνθρωπο και η
οικουμενική της προσέγγιση209.
Ο Ντιντερό ανέλαβε την έκδοση του από το 1747 ως το 1772 όπου και
αποχώρησε από την αρχισυνταξία. Συνεργάστηκαν τουλάχιστον εκατό εξήντα
συγγραφείς όπου κατέθεσαν τις σκέψεις, τις ιδέες τους για μια σειρά από ζητήματα που
απασχολούσαν τον άνθρωπο της εποχής του Διαφωτισμού. Ο εγκυκλοπαιδισμός
αντιπροσώπευε τον αναβαθμό της ωριμότητας στην ανάδειξη των ιδεών του
Διαφωτισμού. Ουσιαστικά, επιδίωκε σύμφωνα με τον Ντιντερό στο λήμμα
Εγκυκλοπαίδεια, στο τόμο V του έργου να αλλάξει τον γενικό τρόπο του σκέπτεσθαι210.
Οι ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού διείσδυσαν στον ελληνικό πολιτισμικό χώρο
περίπου στα μέσα του 18ου αιώνα επιφέροντας αναπροσδιορισμούς που συντέλεσαν
στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του ελληνικού έθνους. Με αποτέλεσμα να έχει τη
μορφή πολιτικού φαινομένου σημαντικού για τη μετέπειτά εξέλιξη του στο ιστορικό
γίγνεσθαι211.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ως όρος εμφανίστηκε το 1945 από τον Δημαρά
Κ.Θ. σύμφωνα με τον οποίο είναι «…το σύνολο των πνευματικών εκείνων και
συνειδησιακών φαινομένων της νέας ελληνικής ιστορίας, όσα συμβαδίζουν με τη γενι-
204
Stuart Hall & Bram Gieben, H διαμόρφωση της νεωτερικότητας…ό.π.,σ.7
205
https://eclass.duth.gr/modules/document/file.
E.Burns,Ευρωπαϊκή ιστορία…ό. π., σσ.256-258

206
ΝτΑλαμπέρ, Προεισαγωγικός Λόγος στην Εγκυκλοπαίδεια (μτφ. Τ. Δημητρούλια), εκδ. Πόλις, Αθήνα
207
2005, σ. 9
208
Μ.Χατζηιωάννου, Η ιστορία των επιχειρήσεων, Ανάτυπο, Μνήμων 28, Αθήνα 2007, σ. 244
209
Stuart Hall & Bram Gieben, H διαμόρφωση της νεωτερικότητας...ό. π., σ. 54
210
ΝτΑλαμπέρ, Προεισαγωγικός Λόγος στην Εγκυκλοπαίδεια…ό. π., σ. 1
211
Π.Κιτρομηλίδης, Το όραμα της ελευθερίας στην ελληνική κοινωνία, εκδ. Πορεία, Αθήνα 1992, σ.9
36
κή προαγωγή του Ελληνισμού, και πριν από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καιναρτζή,
αλλά ιδίως μετά, κατά των οποίων φυσική απόληξη πρέπει να θεωρήσουμε την
Ελληνική Επανάσταση..»212. Ο Κ.Θ Δημαράς προσπάθησε να ανασυνθέσει τα
χαρακτηριστικά του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην ελληνική εκδοχή του 213. Επίσης,
σύμφωνα με τον Φ. Ηλίου, «ο Δημαράς αυτονόμησε το κίνημα και τις εκδηλώσεις που
το συγκροτούν και διερεύνησε τα ιδεολογικά και ανθρώπινα συστατικά του»214.
Άλλωστε τη περίοδο αυτή η πνευματική ιστορία είχε την αχρονική ονομασία
της πνευματικής αναγέννησής του γένους και η έννοια φωτισμός του γένους έχει
καταβολές στη χριστιανική γραμματεία215.. Ο όρος ενσωματώθηκε σε ένα νέο πλαίσιο
όπου η δυτική σκέψη πέρασε στη φωτισμένη Ευρώπη και ύστερα στον Νεότερο
ελληνισμό, πορεία που καταλήγει στη κοραϊκή μετεκένωση της δυτικής γνώσης και
στην επαναφορά της κλασικής παιδείας216.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός εμφανίζεται πριν από τα μέσα του18ου αιώνα,
έρχεται να μορφοποιήσει διαθέσεις και ροπές που διαμορφώθηκαν μέσα από τις
κοινωνικές αναταράξεις και συνοδευτήκαν με την άνοδο της εμπορικής τάξης και των
Φαναριώτων όπου μεταφέρουν το ρεύμα της αλλαγής χωρίς όμως οι ρυθμοί να είναι
γρήγοροι και ιδιαίτερα κατά τη πρώτη περίοδο217. Χαρακτηριστικά, η περίοδος αυτή
συμπίπτει με τη παρακμή του οθωμανικού κράτους, το τέλος των ενετοτουρκικών
πολέμων, οι ευνοϊκές ρήτρες των ρωσοτουρκικών πολέμων με τη συνθήκη του
Κιουτσούκ Καιναρτζή, οι παρεμβάσεις της τσαρικής Ρωσίας στο οθωμανικό κράτος, η
Γαλλική επανάσταση και οι ναπολεόντιοι πόλεμοι η ανάληψη της εξουσίας των
παραδουνάβιων ηγεμονιών από ηγεμόνες Έλληνες218.
Οι Έλληνες απέκτησαν αυτοπεποίθηση και άρχισαν να ευελπιστούν ότι
μπορούν να κερδίσουν την ελευθερία τους και γι’ αυτό έπρεπε με ζήλο να μεταδώσουν
μέσω της εκπαίδευσης τους και την ίδρυση σχολείων, τα φώτα του Διαφωτισμού 219 .Οι
ιδέες του Διαφωτισμού διαχύθηκαν μέσω της τυπογραφίας και μεταδόθηκαν στις
παροικίες και στον υπόδουλο Ελληνισμό220.
212
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός διαφωτισμός(4η έκδ) εκδ. Ερμής, Αθήνα 1985, σσ. 327-328
Στ. Αθήνη & Ι. Ξούριας, Νεοελληνική Γραμματεία 1671-1830, εκδ. ΣΕΑΒ Αθήνα 2015, σ.22 πρβ Α.
213
Ταμπάκη, Περί νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ρεύματα ιδεών και δίαυλοι επικοινωνίας με τη δυτική σκέψη,
εκδ. Ergo Αθήνα 2004, σ.288
Φ.Ηλιού, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η νεωτερική πρόκληση. Στο: Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.),
214
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού (1770-2000), τ. Β΄ (Η οθωμανική κυριαρχία, 1770- 1821. Διαφωτισμός –
Ιστορία της Παιδείας – Θεσμοί και Δίκαιο), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ.9
215
Ό.π.
216
Α. Ταμπάκη, Περί νεοελληνικού Διαφωτισμού…ό. π., σ.288
Φ. Ηλιού, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σ .9
217
Ρ.Αργυροπούλου, Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του δέκατου ογδόου αιώνα, Βιβλιοθήκη
218
Ιστορίας των Ιδεών- 2, Αθήνα 2003,σσ. 23-27
Φ.Βώρος,Σύντομη Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1984, σ. 85.
219
220
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός …ό .π., σσ.28-29
37
Η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από την ανάγκη για την αυτοδιάθεση των λαών. Οι
Έλληνες της Δύσης αντιλαμβάνονται πως αυτό μπορεί να πραγματωθεί μόνο μέσα από
τη πνευματική αναγέννηση και προς την κατεύθυνση αυτή κινήθηκαν πολλοί
διανοούμενοι Έλληνες προσαρμόζοντας τις ιδέες του Διαφωτισμού στις ανάγκες του
υπόδουλου γένους221. Οι ελληνικές κοινότητες της διασποράς γίνονται δίαυλοι
μεταφοράς του πνεύματος της δυτικής σκέψης, με απώτατη φιλοδοξία την δημιουργία
πνευματικών εστιών που θα μετακενώσουν τα φώτα της Ευρώπης222.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός εμφανίστηκε στα μέσα του 18ου αιώνα, πρόβαλε
το αίτημα για παιδεία, για γλώσσα δημώδη, για ανεξιθρησκεία, για απελευθέρωση
εθνική, κοινωνική και πολιτική. Κυρίαρχο σύνθημα του, η παιδεία θα φέρει την
ελευθερία και θα βγει κερδισμένη αν καταφέρει να μεταδώσει και να αφομοιώσει τα
επιτεύγματα της προόδου της Δύσης223. Μερικές από τις ιδέες του ήταν: α) Ο άνθρωπος
μπορεί να φτάσει στην πραγματική ευτυχία και να βελτιωθεί ατομικά και συλλογικά
β) Η μάθηση είναι σημαντική προϋπόθεση για να φτάσει στην ευτυχία και να λυτρωθεί
μέσα από αυτή από στοιχεία που τον παρεμποδίζουν γ) Ο άνθρωπος πρέπει να
αγωνίζεται για τη θρησκεία του, να αγωνίζεται για τη θρησκεία του, να υπερασπίζεται
την αξιοπρέπεια του και να μην υποκύπτει σε καταναγκασμούς224.
Οι ιδέες αυτές οδήγησαν στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών του όπως της
στροφής προς την νεωτερικότητα, την αποδέσμευση της σκέψης από τη θρησκευτική
αυθεντία, της εξιδανίκευσης της προόδου, της επιστήμης και του ορθού λόγου, της
διάθεσης της σύσφιξης των σχέσεων με τον ευρωπαϊκό κόσμο, της «φωτισμένης
Ευρώπης»225.
Επίσης, ο Κ. Μαλαφάντης διατυπώνει την άποψη ότι «Ο Νεοελληνικός
Διαφωτισμός προβάλλει την ιδέα της εθνικής απελευθέρωσης με τις δυνάμεις του
γένους (του «γένους»), το σεβασμό στην αρχαία κληρονομιά, αλλά και το πλησίασμα
στη σύγχρονη επιστήμη, την κοινωνική ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη»226.
Ωστόσο αποτέλεσε ένα κίνημα που ενεργοποίησε μόνο τις εγγράμματες ομάδες της
221
Μ. Μερακλής, Έντεχνος λαϊκός λόγος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007, σσ. 118-119
Π.Κιτρομηλίδης, Το όραμα της ελευθερίας στην ελληνική κοινωνία, εκδ. Πορεία, Αθήνα 1992, σσ. 23-
222
24, πβ. E. Hobsbawn, Για την ιστορία (μτφ. Π. Ματαλάς), εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σ. 84,πβ. Ρ.
Αργυροπούλου, - Α. Ταμπάκη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σ.45
223
Φ. Βώρος, Δοκίμιο Εισαγωγής στη Νεότερη και Σύγχρονη ιστορία, εκδ. Νέα Παιδεία, Αθήνα 1983, σσ.
130-167,πβ.Ν.Ψημμένος, H ελληνική φιλοσοφία από το 1453 ως το 1821. Ανθολογία κειμένων µε
εισαγωγή και σχόλια, (τ. A'-B'),εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989, σ.29
Α.Γερακίνη, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2020, από το διαδικτυακό

224
τόπο: http://alexgger.blogspot.gr/2012/11/blog-post_11.htm
Στ.Αθήνη, & Ι. Ξούριας, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σσ.22-23, πβ. Π.Κιτρομηλίδης, «Η
225
πολιτική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», στο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του
νέου Ελληνισμού 1770 – 2000. 10τ., (τ. 2ος), Αθήνα, σσ. 27-38
Κ.Μαλαφάντης, Η πολλαπλή συμβολή του Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της νεοελληνικής παιδείας.
226
Πρακτικά Συνεδρίου «Με το βλέμμα στραμμένο στο Μέλλον Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής
Εκπαίδευσης: Είκοσι χρόνια δημιουργίας και προσφοράς στην Επιστήμη, την Εκπαίδευση και την
Κοινωνία», 4-5 Ιουνίου 2004. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σχολή ΠΤΔΕ,σ.158-172
38
ελληνικής κοινωνίας που ζουν στα αστικά κέντρα όπως οι πρωτεύουσες των
παραδουνάβιων ηγεμονιών, οι πόλεις της κεντρικής Ευρώπης που ζουν Έλληνες της
διασποράς και η Κωνσταντινούπολη ενώ οι αγροτικοί πληθυσμοί απείχαν από αυτές
τις δραστηριότητες αλλά και οι αναλφάβητοι της πόλης και της υπαίθρου227.
Η κίνηση του Διαφωτισμού δημιούργησε αντιδράσεις. Η επίσημη Εκκλησία

εγκατέλειψε τον προγενέστερο ανθρωπισμό της και στράφηκε κατά των νεωτεριστών
χρησιμοποιώντας διάφορες πρακτικές όπως τον αφορισμό των λογίων, την
απαγόρευση βιβλίων, τον κατατρεγμό των δασκάλων την προσπάθεια επιβολής
λογοκρισίας και οτιδήποτε ξέφευγε από τα δικά της συντηρητικά σχήματα. Άλλη
κατηγορία ήταν οι κοτζαμπάσηδες και οι Φαναριώτες που προσπάθησαν να
περιορίσουν αυτή την ορμή του κινήματος προς όφελος τους, επιδιώκοντας λύσεις που
θα εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα τους228.
Στα χρόνια του Διαφωτισμού υπήρξαν δύο μεγάλες κρίσεις σχετικά με το

κίνημα: η πρώτη τη περίοδο 1793-1800 που αφορούσε τη προώθηση των Γάλλων στην
Ανατολή και η επίδραση των ιδεών της Γαλλικής επανάστασης γεγονός, που θορύβησε
την Ορθοδοξία και δημιούργησε σοβαρές ανησυχίες στο Πατριαρχείο και στους
συντηρητικούς λόγιους και η δεύτερη ανάμεσα το 1819-1821 εκδηλώθηκε ως
αντίδραση στον κοραισμό229. Παρά τις δυσκολίες, οι ιδέες του διαφωτισμού και η
δυτική κουλτούρα δημιούργησαν νέες καταστάσεις που επηρέασαν το τρόπο
λειτουργίας της ζωής από το παραδοσιακό σε ατομικό επίπεδο δημιουργώντας
συνθήκες που αποτυπώθηκαν σε όλες τις εκφάνσεις του βίου του ανθρώπου230.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός εξελίσσεται σε τρεις περιόδους οι οποίες

αντιστοιχούν στις αντίστοιχες του Γαλλικού Διαφωτισμού.
Κατά την Α΄ περίοδο, η οποία αφορά το χρονικό διάστημα πριν από τη συνθήκη
του Καιναρτζή (1774) και εκφράζεται με την εμφάνιση του ονόματος του Βολτέρου
που θεωρήθηκε ως σύμβολο της ελευθεροσύνης από τους προοδευτικούς
φιλελευθέρους συγγραφείς της εποχής. Επίσης, μιλώντας για αυτή την περίοδο
εμφανίζονται ο Ιώσηπος Μοισιόδακας και ο Ευγένιος Βούλγαρης κ.ά. 231. Το κείμενο
που εκφράζει καλύτερα το πνεύμα της εποχής είναι η Απολογία του Μοισιόδακα το
οποίο είναι το πρώτο νεοελληνικό δοκίμιο που αναφέρεται στην αναμόρφωση της
νεοελληνικής παιδείας232.
Η Β΄ περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού επηρεάστηκε από τους

Εγκυκλοπαιδιστές όπου με το συλλογικό έργο τους, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Ντι-
Φ. Ηλιού, Νεοελληνικός Διαφωτισμός …ό. π., σ.10

227
228
Π.Μαστροδημήτρης, Εισαγωγή στη νεοελληνική φιλολογία, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1990, σ. 119
Φ. Ηλιού, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σ. 23
229
230
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σσ.34-36
231
Λ. Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. ΜΙΕΤ,(20η ανατύπωση), Αθήνα 1974, σ.235
Ι. Μοισιόδαξ, (1776), «Απολογία», Ο ερανιστής 13, αρ.76-78, σ.248
232
39
ντερό. Εκφραστής αυτής της περιόδου για τα ελληνικά πράγματα ήταν ο Δημ.
Καταρτζής. Συνοδοιπόροι του στην προσπάθεια αυτή ήταν ο Ρήγας Βελεστινλής 233και
οι Δαν. Φιλιππίδης, ο Γρηγ. Κωνσταντάς με το έργο τους Γεωγραφία Νεωτερική μέσα
από το οποίο καταγράφουν την ελληνική και οικονομική ζωή τη δεδομένη περίοδο234.
Κατά τη συγκεκριμένη περίοδο το κίνημα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη παιδεία και την
αγωγή, πιστεύει στη δύναμη της προόδου. Εκπρόσωποι του εμπλέκονται σε
εκπαιδευτικά ζητήματα και προωθούν τη γλωσσομάθεια δημιουργώντας το δίαυλο
επαφής με τις ευρωπαϊκές γραμματείες δίνοντας ώθηση στη μεταφραστική
διαδικασία235.
Η Γ΄ περίοδο επηρεάστηκε από τη κίνηση των ιδεολόγων, των Γάλλων
διανοούμενων που είχαν στο κέντρο της φιλοσοφία τους τις αρχές της ελευθερίας και
της ισότητας, αλλά στρέφονταν σε οποιαδήποτε μορφή βίας236. Οι ιδέες αυτές βρήκαν
πρόσφορο έδαφος και προωθήθηκαν στον ελλαδικό χώρο από τον Αδ. Κοραή που σε
όλη τη διάρκεια της ζωής του επικεντρώθηκε στο φωτισμό του Γένους, στην
«μετεκένωση» των επιτευγμάτων της Ευρώπης στον υπόδουλο ελληνισμό237.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Κ.Θ. Δημαράς είχε διακρίνει
ως σημείο εκκίνησης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ένα αρχικό «σχήμα» σύμφωνα
με αυτό το κίνημα διαιρείται σε δύο περιόδους, της ωρίμανσης (π.1770-1800) και της
κορύφωσης (1800-1821). Ωστόσο, μετά από συστηματική μελέτη και την ανάδειξη
νέων στοιχείων προκρίθηκε η διάκριση σε τρεις περιόδους καθώς παρατηρούνται
σημάδια πολιτισμικής κινητικότητας αρκετά νωρίτερα. Επίσης, το πνεύμα του
Διαφωτισμού ήταν διάχυτο και στα χρόνια της Επανάστασης, δηλαδή μεταξύ του
1821-1830 ενώ συναντάμε πυρήνες του ως το 1850, δηλαδή τη περίοδο ακμής του
ελληνικού ρομαντισμού238.
Το όραμα της φωτισμένης δεσποτείας προβάλλεται πλέον από τους Έλληνες
λόγιους ως κατάλληλο πολιτικό καθεστώς και μια δίοδος για την Ευρωπαϊκή πολιτική
σκηνή με πρωταγωνιστή του προγράμματος τον Ιώσηπο Μοισιόδακα ο οποίος πρότεινε
αλλαγές με στόχο την ανανέωση της παιδείας και την απελευθέρωση των ατομικών
δυνατοτήτων239. Την περίοδο αυτή η διάδοση των αξιών είχε επιτευχθεί και οι
σύγχρονες διδακτικές μέθοδοι έχουν υιοθετηθεί από αρκετές σχολές. Το πνεύμα της
ανανέωσης δεν άφησε αδιάφορες τις συντηρητικές σχολές όπως τη Πατριαρχική σχολή
233
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό.π., σσ. 10-12
Δ. Φιλιππίδης – Γρ. Κωνσταντάς, Γεωγραφία Νεωτερική (επιμ. Αι. Κουμαριανού ), εκδ. Εστία, Αθήνα
234
2006.
235
Στ. Αθήνη & Ι. Ξουριάς, Νεοελληνική γραμματεία…ό.π.,σ.23
236
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σσ. 10-12
Κ.Μαλαφάντης, Ο Αδαμάντιος Κοραής και η δυτική παιδεία. Ανακτήθηκε από το στις 25 Οκτωβρίου
237
2020, από το διαδικτυακό τόπο:http://www.pee.gr/wp-

content/uploads/praktika_synedrion_files/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/malafantis.htm
238
Στ. Αθήνη & Ι. Ξούριας, Νεοελληνική γραμματεία…ό. π., σ.23
Β. Παναγιωτόπουλος, Ιστορία του νέου Ελληνισμού 1770-2000,τόμ. 2ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα,
239
Αθήνα 2003, σσ. 27-38
40
της Κωνσταντινούπολης. Η περίοδος συνδέεται και με την εθνική αφύπνιση, την
αυτοσυνειδησία και τις ζυμώσεις που οδήγησαν στην εκδήλωση της επανάστασης240.
Η εποχή αυτή της ακμής χαρακτηρίζεται από τάσεις αντιθετικές όπου από τη
μια πλευρά συναντάμε τις συντηρητικές, οι αντίθετες προς τον Διαφωτισμό και από
την άλλη τις ριζοσπαστικές. Οι μεν πρώτες εκπροσωπούνται από τον Αθ, Πάριο με το
έργο του «Αντιφώνησις» ενώ οι ριζοσπαστικές με τέσσερα ανώνυμα έργα: α) μια
έντυπη πεζή σάτιρα, με τον τίτλο «Ανώνυμος του 1789» και με περιεχόμενο που
στρέφεται κατά της κατεστημένης βίας, β) ο «Ρωσαγγλογάλλος», έργο έμμετρο που
συντάχθηκε ανάμεσα από το 1799-1810 και στρέφεται κατά του κλήρου, των
Φαναριώτων, των εμπόρων και των προεστών κατηγορώντας τους ότι δεν επιθυμούν
την απελευθέρωση της Ελλάδας και προτιμούν τον τουρκικό ζυγό 241, γ) Η «Ελληνική
Νομαρχία» του 1806, όπου πρόκειται για πεζογράφημα και αποτελεί ιστορικό μνημείο
του νεοελληνικού λόγου242 δ) Οι «Κρίτωνος στοχασμοί» του 1819, έργο πεζό που
στρέφεται κατά του κλήρου243.
Αποτέλεσμα της σύμπνοιας ανάμεσα σε λόγιους, εμπόρους και τοπικούς
ηγεμόνες ήταν η επέκταση του σχολικού δικτύου και η ίδρυση εκπαιδευτικών κέντρων.
Οι νέες σχολές ιδρύονται σε περιοχές με οικονομική ανάπτυξη και δίπλα σε
παραδοσιακά κέντρα εκκλησιαστικής παιδείας με συνέπεια οι κληρικοί δάσκαλοι , οι
οποίοι ακολουθούν τις νέες ιδέες να έρχονται σε αντιπαράθεση με το Οικουμενικό
Πατριαρχείο καθώς υποστήριζε ότι τα μυστήρια της πίστης ξεπερνούσαν την
ανθρώπινη νόηση και γίνονται αντιληπτά μόνο εξ αποκαλύψεως 244.
Την περίοδο αυτή γίνεται η επαναπροσέγγιση της αρχαίας κλασικής
γραμματείας και κυρίως της αρχαίας ιστορίας καταλήγοντας στη διαπίστωση της
αντιπαράθεσης μεταξύ της απόλυτης μοναρχίας και του προτύπου της αρχαίας
δημοκρατίας. Ο αντίκτυπος των προβληματισμών αυτών θα φέρει στην επιφάνεια το
ζήτημα της ιστορικής καταγωγής από ένα ένδοξο παρελθόν σε ένα παρόν, το παρόν της
δουλείας και ένα μέλλον αβέβαιο καθώς οι ορθόδοξοι χριστιανοί βρίσκονται κάτω από
την οθωμανική κυριαρχία.
Η ανάπτυξη των κλασικών σπουδών έφερε στην επιφάνεια το γλωσσικό
πρόβλημα. Η περιπλοκότητα του εντοπίζεται στη διαφορετική χρήση της από τους
αρχαΐστές και τους ομιλητές των κατώτερων κοινωνικών θέσεων. Η ιδιοτυπία του
προβλήματος εντοπίζεται στη χρήση της, ως επίσημη γλώσσα με τη γλώσσα των πηγών
και κατ επέκταση ενίσχυε τη θέση των αρχαϊστών αλλά δημιουργούσε προβλήματα στα
κοινωνικά στρώματα που προσπαθούσαν να αποκτήσουν πρόσβαση στην
εκπαίδευση245.
240
Στ. Αθήνη, Στ. &Ι. Ξούριας, Νεοελληνική γραμματεία …ό. π., σ.23
241
Ό.π., σ.10-12
242
Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1968, σ.5
243
Ό. π.
244
Α. Μπάλτα- Ε. Βόγλη- Χ. Χρηστίδης, Θέματα Ελληνικής Ιστορίας (19ος -20ος αι.), σ.18 e-book
245
Ό. π., σ. 20
41
Η σχέση της αγωγής με τον ορθό λόγο παρουσιάζεται συνδεδεμένη με την ελευθερία
του πνεύματος και της πολιτικής χειραφέτησης, γεγονός που καθοδήγησε τους λόγιους
προς αυτή την κατεύθυνση246.
Ο Κερκυραίος κληρικός Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), ο πρώτος Έλληνας
που έκανε γνωστά τα ονόματα του Βολτέρου και του Λοκ μέσα από τα μεταφραστικά
έργα του στην ελληνική γλώσσα247. Η παρουσία του έδωσε πνοή στα ιστορικά δρώμενα
θέτοντας τις βάσεις της νεωτερικής επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης248. Σκοπός
του είναι η απομάκρυνση της κορυδαλλικής διδασκαλίας και η δημιουργία ενός
εκπαιδευτικού προτύπου που θα συνδυάζει τη δογματική θεολογία με τη φυσική
φιλοσοφία. Αναλαμβάνει δύο σημαντικές αποστολές, την οργάνωση της Αθωνιάδας
και τη διεύθυνση της Πατριαρχικής Ακαδημίας χωρίς να επιτύχει τις επιδιώξεις του,
αποτέλεσμα των διαφορών των κέντρων εξουσίας της εποχής249.
Στόχος του να μεταβάλει την εκκλησία σε φορέα του σύγχρονου πνεύματος250
σύμφωνα με τον Τατάκη «Ο Βούλγαρης παρουσιάζεται τύπος του Νεοέλληνα λόγιου,
που πηγαίνει προς τη Δύση, αποδέχεται τη φιλοσοφία και την επιστήμη, αλλά δεν που
πηγαίνει προς τη Δύση, αποδέχεται τη φιλοσοφία και την επιστήμη, αλλά δεν θυσιάζει
τίποτε από την κληρονομιά του Έλληνος ορθοδόξου251. Δημοσίευσε το 1766 στη
Λειψία το έργο «Λογική εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανίσθεισα», πρόκειται για
ένα φιλοσοφικό επίτευγμα το οποίο διαπνέεται από τις αρχές του Διαφωτισμού 252
Επίσης, μετέφρασε έξι κείμενα του Βολτέρου από τα οποία μερικά δημοσιεύτηκαν και
άλλα έμεινα σε χειρόγραφη μορφή253.
Ξεχωριστή θέση κατέχει η πραγματεία «Περί των διχονοιών των εν ταις
εκκλησίαις της Πολωνίας. Δοκίμιον ιστορικών και κριτικόν» στο συγκεκριμένο
επισύναψε και το Σχεδίασμα ένα προσωπικό κείμενο με το οποίο εισάγεται η βασική
έννοια του Διαφωτισμού, η θρησκευτική ανοχή254. Για τον ίδιο η έννοια της
θρησκευτικής ανεκτικότητας δεν έχει το ίδιο περιεχόμενο με του Βολτέρου. Ελευθέρια
της σκέψης είναι δυνατόν να υπάρχει μόνο στην τέχνη και την επιστήμη. Χρησιμοποιεί
τον όρο ανεξιθρησκεία για να προασπίσει τα συμφέροντα των ορθοδόξων.
246
Ό. π., σ.21-22
247
Α. Μπάλτα, Ε. Βόγλη & Χ. Χρηστίδης, Θέματα… ό. π., σ. 10
248
http://www.lib.uoa.gr/katoptron/loadUserPersonBiography.do?personId=2779
St.Batalden, «Ο Ευγένιος Βούλγαρις και το πρόβλημα της ομολογιακής ταυτότητας των Ελλήνων την
249
εποχή του Διαφωτισμού», στο Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη(επιμ), Ευγένιος Βούλγαρις. Πρακτικά

Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006,σ.31
Γ.Καραμπελιάς,Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Ρήγα Βελεστινλή, εκδ. Εναλλακτικές, Αθήνα 2011,
250
σς.37-55, 221-228
Β.Τατάκης, Σκούφος-Μηνιάτης-Βούλγαρις-Θεοτόκης, εκδ. Αετός, Αθήνα 1953, σσ. 24-29

251
Π.Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και οι κοινωνικές ιδέες, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα
252
1999, σσ. 53-65

253
254
Στ. Αθήνη & Ι. Ξουριάς, Νεοελληνική Γραμματεία… ό .π., σ. 10
42
Όλες οι προσπάθειες του δείχνουν το ενδιαφέρον του να μεταφέρει τις επιστημονικές
γνώσεις και τα νέα συγγράμματα στο ελληνικό γένος και να συμβάλει στη διάδοση της
νεότερης φιλοσοφίας255. Οι πολιτικές πεποιθήσεις του είχαν την προέλευση τους στην
αντίληψη ότι η πολιτική και ηθική ανάπλαση θα έπρεπε να στηριχθεί στον
απολυταρχισμό. Εισήγαγε το πρότυπο της «φωτισμένης απολυταρχίας» στην πολιτική
σκέψη, σε μια εποχή που κυριαρχούσε η συγκεντρωτική εξουσία. Ο ίδιος,
διαφοροποιήθηκε από τη πολιτική της νομιμοφροσύνης προς το σουλτάνο και πρόβαλε
τις ευρωπαϊκές ιδέες ως τη μοναδική λύση για την υπόδουλη Ελλάδα.
Επιδίωξη του Βούλγαρη ήταν να ερευνήσει μορφές της ελευθερίας που
επιτυγχάνουν τη συμφιλίωση του ανθρώπου με τον εαυτό και τους συνανθρώπους του.
Σε αυτή εναρμονίζεται το Έθνος προς μια υπερεθνική ενότητα, καθώς σημαντικά
στοιχεία του γίνονται δεδομένα της ελληνοχριστιανικής παράδοσης της Εκκλησίας. Η
πνευματική ενότητα στοχεύει στη αλλαγή της εθναρχίας σε πολιτική φωτισμένης
εξουσίας256. Ο Π. Κιτρομηλίδης τον χαρακτηρίζει «πρώτο αναγνωρισμένο ηγέτη του
Διαφωτισμού στη Νοτιοανατολική Ευρώπη»257, που γνωρίζει συγχρόνως πώς να
οριοθετεί τις θέσεις του σε σχέση προς τις προεκτάσεις του Διαφωτισμού που ήταν
ασυμβίβαστες με τις θρησκευτικές και πολιτικές του αξίες258.
Ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ (περ. 1725-1800) υπήρξε ίσως ο πρώτος λόγιος που
ασχολήθηκε με παιδαγωγικά ζητήματα. Οπαδός της αισθησιοκρατίας του Λοκ και του
εμπειρισμού, γνώστης φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής, σπούδασε στη Πάδοβα και
αργότερα στη Βιέννη, δίδαξε στις παρίστριες ηγεμονίες259. Ασχολήθηκε με τη
συγγραφή έργων φιλοσοφικού περιεχομένου, αλλά και παιδαγωγικών και
επιστημονικών εγχειριδίων. Πρώτη συγγραφική και εκδοτική προσπάθεια ήταν η
Ηθική Φιλοσοφία που αποτελεί μετάφραση του έργου του Αντόνιο Μουρατόρι, Ιταλού
φιλοσόφου260.
Στο έργο αυτό περιέγραφε τη ζοφερή εικόνα της ελληνικής παιδείας, επεσήμανε
τις αντιφάσεις της ελληνικής κοινωνίας και κυρίως την άκριτη προσήλωση στην
αυθεντία της αρχαιότητας και παράλληλα τόνιζε την έλλειψη επαφής με τα κλασικά
κείμενα που σπάνιζαν στις ελληνικές βιβλιοθήκες261. Η μίμηση της Ευρώπης είναι για
τον ίδιο τη μόνη οδό προόδου και η αξία της μετάφρασης έγκειται στο γεγονός του βά-
255
Θ.Πελεγρίνης, Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009, σ.738
Αθ.Κονταλή, «Ο Ευγένιος Βούλγαρης και η πορεία του Έθνους προς την ελευθερία», Στο Ελένη
256
Αγγελομάτη- Τσουγκαράκη(επιμ).Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Κέρκυρα, 1-3

Δεκεμβρίου 2006,σ.155 πβ. Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία : Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι
διαλαμψάντων Ελλήνων (1453-1821), εκδ. Κουλτούρα, Αθήνα 1990, σ. 569, πβ. Ε. Παπανούτσος,
Νεοελληνική Φιλοσοφία Α΄, εκδ. Αετός, Αθήνα 1959, σ. 24
257
Π.Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός... ό. π., σ. 54
Π.Κιτρομηλίδης, Η πολιτική σκέψη του Ευγένιου Βούλγαρη, Τα Ιστορικά, τευχ. 12-13 Ιουν-Δεκ 1990,
258
σ.175, πβ. Γ.Μεταλληνός, Φώτα και Φως, Ιστορικά Μελετήματα, εκδ. Άθως, Αθήνα 2001, σ. 84
259
http://www.pee.gr/wpcontent/uploads/praktika_synedrion_files/e22_3_04/malafantis.htm
260
http://www.lib.uoa.gr/katoptron/
261
Στ. Αθήνη & Ι. Ξούριας, Νεοελληνική γραμματεία… ό. π., σ.26
43
ρους της μεταφοράς και εκλαΐκευσης των γνώσεων 262. Ο ελληνισμός έπρεπε να
αντλήσει από δικά της φώτα, τις εμπειρίες και να στραφεί στην Ευρώπη όπου
μεταφράζοντας θα έβγαινε από την αμάθεια263.
Η κοινωνική και η πολιτισμική αναμόρφωση μπορεί να επιτευχθεί με τη
καταπολέμηση της προκατάληψης που τάσσεται υπέρ της αρχαίας γραμματείας χωρίς
κριτική και με τη στροφή προς την Ευρώπη για έμπνευση και παραδειγματισμό 264. Οι
φιλοσοφικές απόψεις και παιδαγωγικές αντιλήψεις του τροφοδοτούνται και αλλάζουν
μέσα από το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο κινείται και αντιλαμβάνεται τις ανησυχίες
και τις πνευματικές ανάγκες της κοινωνίας265.Στη προσπάθεια του να συνδυάσει
αρμονικά τις αντιλήψεις αυτές γράφει τη Παιδαγωγία του (1779) όπου εκθέτει τις αρχές
και τις μεθόδους της ορθής παιδαγωγικής. Οι αλλαγές που προτείνει έχουν κύριο γνώ-
να τις παιδαγωγικές απόψεις του Λοκ266. Η εξάρτηση του, σύμφωνα με τον Κριαρά
είναι βασική και απόλυτη. Δεν προτείνει κάποιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, ασκεί
κριτική στο ισχύον και στο τρόπο διδασκαλίας αλλά εισηγείται παιδαγωγικές αρχές με
σκοπό να βγάλει τη κοινωνία από την αμάθεια267.
Χαρακτηριστικό έργο του είναι η Απολογία (1780) αποτελεί τη προσωπική
απολογία ενός πνευματικού ανθρώπου που είχε να αντιμετωπίσει αντιδράσεις και
κατηγορίες, επειδή επιθυμούσε την αναμόρφωση της παιδείας με βάση τα ευρωπαϊκά
πρότυπα268. Μέσα από το έργο αυτό σύμφωνα με τη Λουγγή «θέλησε να καταλύσει την
εικόνα του λόγιου- δασκάλου και να διαγράψει τα χαρακτηριστικά που δεν έχει σαν
συγγραφέας για την μετεκένωση της γνώσης αλλά για τη μέθεξη της» 269. Ωστόσο,
σύμφωνα με τον Κιτρομηλίδη «ο Ιώσηπος Μοισιόδακας είναι το πρώτο συνειδητό
άτομο στην ιστορία της νεοελληνικής σκέψης, που ακροβολίζεται με το υπερεγώ της
παράδοσης αναζητώντας τη ταυτότητα του»270. Επιπρόσθετα, ο Μοισιόδαξ αποτυπώνει
τη κρίση της νομιμότητας της οθωμανική αυτοκρατορίας και των υπόδουλων λαών.
262
Α.Ταμπάκη – Ρ. Αργυροπούλου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σ.13
263
Στ. Αθήνη & Ι. Ξούριας, Νεοελληνικός Διαφωτισμός… ό. π., σ.34
264
Λ.Παπαδάκη, Συνοπτική ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 22-
24
265
http://www.lib.uoa.gr/katoptron/
266
Π.Παπαχρήστου, Οι επιδράσεις του παιδαγωγικού δοκιμίου του John Locke στην παιδαγωγία του
Ιώσηπου Μοισιόδακα. Ανακτήθηκε στις 15 Νοεμβρίου 2020, από το διαδικτυακό τόπο:
http://ojs.lib.uoi.gr/index.php/epetarch/article/view/103/0 σ.299-300
Π.Κιτρομηλίδης, Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1985,
267
σσ. 126-127 πβ. Ε.Κριαράς,«Η “Παιδαγωγία” του Μοισιόδακος και η σχέση της με το παιδαγωγικό
σύγγραμμα του Locke», Byzantinisch Neugriechische Jahrbücher, τ. 17, Αθήνα 1943, σσ.135-153
Κ.Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖς γράμμασι διαλαμψάντων Ἑλλήνων (1453-
268
1821),εκδ. Κορομηλά, Ἀθήναι 1968,σ.563

269
Ρ.Αργυροπούλου- Λουγγή, Απολογία, Ο ερανιστής ,αρ.13 Αθήνα1976, σσ. 76-78
Π.Κιτρομηλίδης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης το 18ο αιώνα, εκδ.
270
Μ.Ι.Ε.Τ., (εκδ. Β΄), Αθήνα 2004, σ.23
44
Συγκεκριμένα, οραματίστηκε μια μη μοναρχική πολιτεία δικαίου, η οποία θα
εξασφάλιζε την ισοτιμία των θεσμών και θα αντιστεκόταν στις διεφθαρμένες ηγεμονίες
των Φαναριωτών. Ονειρευόταν τη θεραπεία από τα δεινά της δεσποτείας με τη αρωγή
της ακτινοβολίας της παιδείας του Διαφωτισμού και τον εξανθρωπισμό των Οθωμανών
κρατούντων. Αν ο Μοισιόδαξ εξέφρασε τη κρίση της οθωμανικής αυτοκρατορίας από
τους υπόδουλους λαούς έρχεται ο Ρήγας να εκφράσει τις ανερχόμενες προσδοκίες των
χριστιανικών λαών που συνδέονται με τη βελτίωση των συνθηκών271.
Κυρίαρχη μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με εθνική δράση και
επαναστατικά σχέδια αναδεικνύεται ο Ρήγας Βελεστινλής(1757-1798). Σπουδάζει,
κατορθώνει να μπει στο φαναριώτικο περιβάλλον και συμπληρώνει τη μόρφωση του
στις Παρίστριες Ηγεμονίες272. Την περίοδο αυτή διαμορφώνεται ο ιδεολογικός
προσανατολισμός του υπό την επίδραση του γαλλικού εγκυκλοπαιδισμού, ο οποίος
κατείχε ιδιαίτερη θέση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Ο Ρήγας ανέπτυξε σχέσεις με
Γάλλους διανοούμενους και κατέστρωσε το πρόγραμμα του μέσω των εκδοτικών
δραστηριοτήτων του273.
Συνέδεσε την κλασική αρχαιότητα με τα ευρωπαϊκά ιδεώδη της εποχής του.
Όραμα του ήταν ένα πολυεθνικό, φιλελεύθερο δημοκρατικό ελληνικό κράτος όπου θα
ενώσει τους βαλκάνιους λαούς σε μια πολιτική ενότητα274. Στόχος του ήταν η
αναγέννηση του λαού μέσω της εκπαίδευσης, της διαφώτισης και της κοινωνικής,
πολιτικής συνειδητοποίησης. Η δυναμική της επαναστατικής δραστηριότητας και των
ιδεολογικών πεποιθήσεων του έχει ως συνισταμένη εθνικές αναζητήσεις και στηρίζεται
στην ενσυνείδητη πρόθεση του να υποστηρίξει την πολιτική, την κοινωνική και τη
θρησκευτική ελευθερία των Ελλήνων, η οποία ταυτίζεται με την πατρίδα και το έθνος
όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λεοντσίνης275.
Κατά τη πρώτη περίοδο (1790), ο Ρήγας δημοσιεύει μια διασκευή του «
Σχολείον των ντελικάτων εραστών»276. Το περιεχόμενο του ήταν τολμηρό για την
εποχή του, πρόθεση του ήταν μέσα από αυτό να συνεισφέρει στην αναμόρφωση της
κοινωνικής ηθικής277. Την ίδια περίοδο εκδίδει ένα εγχειρίδιο φυσικής το « Φυσικής
Απάνθισμα»278.
Π.Κιτρομηλίδης, Από τον Μοισιόδακα στον Ρήγα, σ. 104-105. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2020,
271
από το διαδικτυακό τόπο: https://helios-eie.ekt.gr/EIE/handle/10442/15586 , πβ. Κ.Θ. Δημαράς,

Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σσ.94-95
Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας (9ηεκδ.),
272
εκδ. Γνώση, Αθήνα 2000, σσ. 220-221

273
Π.Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, Βουλή των Ελλήνων Αθήνα 1998, σσ. 19-
21
Γ.Λεοντσίνης, Ζητήματα Νεότερης ελληνικής ιστορίας και εκπαίδευσης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα
274
2004, σσ.119-140
275
Ό.π.
276
Κ.Θ .Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας…ό. π , σ. 221
277
Π.Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη… ό. π., σσ. 23-28
278
Λ.Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας… ό. π., σ. 127
45
Γράφει σε απλή γλώσσα και μεταφέρει με τη μορφή διαλόγου την επιστημονική γνώση
της Γαλλικής εγκυκλοπαίδειας279. Με το έργο αυτό εισάγει στη νεοελληνική
εκπαίδευση επιστημονικές γνώσεις και μεθόδους. Γενικά, η περίοδος αυτή
χαρακτηρίζεται από ένα ηθικο-φιλοσοφικό και κοινωνικο-πολιτικό προσανατολισμό
τον οποίο ο Ρήγας προσπάθησε να μιλήσει για την απελευθέρωση του ανθρώπου από
τις προκαταλήψεις και να καταθέσει την άποψη του ότι η βούληση κυριαρχεί του
πεπρωμένου και αυτή θα οδηγήσει στην κατάκτηση της ευτυχίας 280.
Η δεύτερη περίοδος (1797), περιλαμβάνει στιχουργήματα, ποιητικές
μεταφράσεις, πολιτικά και νομικά συγγράμματα, εκτύπωση χαρτών 281.
Χαρακτηριστική είναι η Χάρτα της Ελλάδος, η οποία αποτελεί μια καταγραφή του
ένδοξου ελληνικού παρελθόντος. Σκιαγραφεί ένα ελπιδοφόρο όραμα και διαμορφώνει
με την αποτύπωση αυτή τους όρους υπέρβασης του όπου περιλάμβανε όλη τη
βαλκανική χερσόνησο αποτυπώνοντας το όραμα του για ένα υπερεθνικό παμβαλκανικό
κράτος. Θεωρείται μέσο επαναστατικό και συνδέθηκε με την επανάσταση του 1821282.
Η τρίτη περίοδος (1797) περιλαμβάνει πολιτικο- επαναστατικά συγγράμματα
όπως τη «Νέαν Πολιτικήν Διοίκησιν των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των
Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας»,το Στρατιωτικόν Εγκόλπιον». Στα
συγγράμματα αυτά αποτυπώνεται η ανάγκη για την ελευθερία και τη πνευματική
αναγέννηση που θα οδηγήσει στην αφύπνιση του ελληνικού έθνους283. Επιλέγει τη
γλώσσα του λαού για να επικοινωνήσει με τα λαϊκά στρώματα, χρησιμοποιεί τις έννοιες
ελευθερία-ισότητα, τις οποίες αποτυπώνει στον Θούριο, ένα ποιητικό μανιφέστο που
απευθύνεται σε όσους επιθυμούν την ελευθερία284. Μέσα από τους στίχους του
Θουρίου αποτύπωσε τα ζητήματα της ελευθερογνωμίας, της ελευθεροτυπίας, της
δημόσιας έκφρασης και της ανοχής της διαφορετικότητας285.
Η ενότητα θεωρίας και πράξης στο έργο του κατοπτρίζει την απήχηση που είχε
το μήνυμα του και αποτέλεσε ορόσημο και οδόσημο στο μεγάλο ζητούμενο κάθε
εποχής που είναι το ήθος κάθε ανθρώπου, η ταύτιση θεωρίας και πράξης και η επιλογή
Δ.Καραμπερόπουλου, Η Γαλλική «Encyclopedie»ένα πρότυπο του έργου του Ρήγα «Φυσικής

279
απάνθισμα», Ο Ερανιστής 1997,τομ.21 ,σσ.95-128

280
Π.Πηλιούρης, Τα ιδεώδη του διαφωτισμού…ό. π., σσ. 2-4
Γ.Κεχαγιόγλου, «Ιωάννης Βηλαράς». Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο
281
παγκόσμιο πόλεμο.( τ. Β΄),15ος αιώνας – 1830, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1999, σσ. 325-326.
282
Π.Πηλιούρης, Τα ιδεώδη του διαφωτισμού…ό. π., σ. 6-7
283
Ό. π., σ. 8
284
Λ. Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας…ό.π.,σσ.127-128
Λ.Αξελός, Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής
285
συνείδησης, στην Ελλάδα, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2003, σσ. 439-442 πβ. Π.Κιτρομηλίδης, Ρήγας
Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη…ό. π., σσ. 95-98
46
του να αναλάβει το κόστος της δράσης του286.
Ο Αδαμάντιος Κοραής (1743-1833) επονομάζεται «πατριάρχης» του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα στην Ευαγγελική σχολή
της Σμύρνης και, αφού πρώτα στράφηκε στην εκμάθηση ξένων γλωσσών, βρέθηκε στο
Άμστερνταμ287. Η παραμονή του εκεί θα τον βοηθήσει να διευρύνει τις γνώσεις του,
στους τομείς της φιλοσοφίας, της αρχαιομάθειας, του θεάτρου και της μουσικής288. Στη
Γαλλία θα σπουδάσει ιατρική. Στο Παρίσι, επιδίδεται στην έκδοση αρχαίων κειμένων
και γίνεται αυτόπτης μάρτυρας της Γαλλικής Επανάστασης και των ιδεών του
Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.
Η σκέψη του ήταν ότι η πνευματική πρόοδος θα οδηγήσει στην πολιτική
ανεξαρτησία289. Αφιερώνει τη ζωή του και το έργο του στα εθνικά ιδανικά
πραγματοποιώντας ένα συστηματικό εκδοτικό πρόγραμμα αρχαίων συγγραφέων με
σκοπό την αναγέννηση290. Οι παραδοσιακές ισορροπίες ανατρέπονται και στη θέση
τους προβάλλουν οι νέες αξίες της ελευθέριας, της σκέψης, της γήινης ευδαιμονίας και
της ανεξιθρησκείας291. Ο ίδιος είχε θεωρήσει πρόωρη την Ελληνική επανάσταση
ωστόσο βαθμιαία ενεργοποιήθηκε με μεγάλη φιλελληνική δράση, με λόγους, με
επιστολές σε σημαντικά πρόσωπα της εποχής, με μεταφράσεις και εκδόσεις 292.
Ιδιαίτερη θέση στο έργο του κατέχει η φράση «μανία παιδείας και αρετής»,
εστιάζοντας στη παιδεία ως γεννήτρια της αρετής και κυρίως την ηθική παιδεία , την
χρηστοήθεια όπως επισημαίνει ο ίδιος293. Η ιδέα αυτή αποτυπώνεται στην
κοσμοθεωρία του δηλαδή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και την αναζωογόνηση της
Λ.Αξελός, Ρήγας και Διαφωτισμός: η συμπόρευση της επιστήμης με το επαναστατικό καθήκον,

286
Τετράδια: πολιτικού διαλόγου έρευνας και κριτικής (48) 2003,σσ. 39-54.

287
Κ. Άμαντος, «Αδαμάντιος Κοραής», Άρθρα και Λόγοι (συναγωγή μελετών του ιδίου), Αθήνα 1953, σ.
9
288
Α. Κοραής, Επιστολές προς το Έθνος, εκδ. Ροές, Αθήνα 2010, σ.9
Α.Κοραής, Βίος Αδαμαντίου Κοραή συγγραφείς παρά του ιδίου, εν Παρισίοις, εκ της τυπογραφίας του
289
Εβεράρτου, 1833, σ.23

Κ,Μαλαφάντης, Ο Αδαμάντιος Κοραής και η δυτική παιδεία. Δημοσιευμένο στα Πρακτικά του 10ου
290
Διεθνούς Συνεδρίου της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος, Ελληνική Παιδεία και παγκοσμιοποίηση,
Ναύπλιο 8-10 Νοεμβρίου 2001.
Φ. Ηλιού, «Από την παράδοση στο Διαφωτισμό: η μαρτυρία ενός παραγιού» Σταμάτης Πέτρου,
291
Γράμματα από το Άμστερνταμ, (επιμ. Φ. Ηλιού), εκδ. Ερμής, Αθήνα 1976, σσ. κθ΄- λα΄
Γ.Κεχαγιόγλου,«Αδαμάντιος Κοραής». Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ως τον
292
πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.( τ. Β΄), 15ος αι. -1830, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1999, σ.82, πβ. Π. Κονδύλης, Ο
Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, (3η εκδ.), εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2008, σσ.203-205
Α. Κοραής,. Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς (τομ. Α΄), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2008, σ.
293
159
47
από τις θέσεις του Γαλλικού Διαφωτισμού294.
Το πολιτικό όραμα του εστιάζεται στην ενίσχυση του δημοκρατικού χαρακτήρα
των θεσμών, στην ανάπτυξη της πολιτικής σκέψης που θα προστατεύει τις ελευθερίες
και τα δικαιώματα των πολιτών και θα αποτελούν ζητούμενα της ελληνικής πολιτείας.
Σε όλο του το έργο διακηρύττει τις αρχές της δικαιοσύνης και της αδελφικής αγάπης
πυλώνες για μια ανεξάρτητη νέα Ελλάδα. Μόνον ενωμένοι θα δικαιωθούν, θα
αποφύγουν την εξάρτηση τους από τους ξένους και θα θεμελιώσουν ένα δημοκρατικό
πολιτειακό πλαίσιο295.
Η πολιτική παιδεία του Κοραή τον κράτησε μακριά από τις ακρότητες και το
έμβλημα της σκέψης του ήταν η μεσότητα. Μεσότητα όχι μόνον στη γλώσσα, αλλά και
σε κάθε πολιτική σκέψη και κοινωνική συμπεριφορά, καθώς και ανάμεσα στην
ανθρωπιά και τη δικαιοσύνη296. Επομένως, η χρήση των μέσων πρέπει να επιλέγονται
προσεκτικά και να μην γίνονται κατάχρηση στο όνομα της ελευθερίας. Το όραμα του
για την παιδεία ήταν πολύπλευρο. Ο ίδιος, πίστευε ότι για να υπάρξει παιδεία
πρωτίστως θα πρέπει να καλλιεργηθεί η χρηστοήθεια, ο σεβασμός των νόμων Και το
κοινό συμφέρον και δευτερεύοντος η εκμάθηση των επιστημών και των γνώσεων που
έχουν κατακτήσει τα πολιτισμένα έθνη της Ευρώπης. Ουσιαστικά, συνδύαζε την ηθική
με τη παιδεία θεωρώντας ότι αυτός θα πρέπει να είναι ο υπέρτατος σκοπός της 297.
Σύμφωνα με τον Κοραή αυτή η παιδεία θα έπρεπε να δοθεί από τη παιδική ηλικία298.Ο
Κοραής πίστευε ότι η ελληνική κλασική παιδεία αποτελεί την κορωνίδα της παιδείας
γι’ αυτό αφιέρωσε επί τριάντα χρόνια όλη του τη δραστηριότητα στην έκδοση της
Ελληνικής Βιβλιοθήκης όπου περιλάμβανε κείμενα φιλοσοφικά και πολιτικά των
αρχαίων συγγραφέων ώστε να αποτελέσουν τη βάση της αναμόρφωσης 299. Θεωρούσε
ότι ο νέος ελληνισμός έπρεπε να συσφίξει τις σχέσεις με την αρχαιότητα αφού
αποτέλεσε το θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού300.
Ωστόσο, η μαχητικότητα που επέδειξε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τον
κατατάσσουν «στους κατ’ εξοχήν φορείς της ελληνικής παλιγγενεσίας» 301. Επίσης, ο
Γληνός εύστοχα αναφέρει για τον Κοραή ότι « υπερέχει και ως άνθρωπος, διότι έζησεν
βίον σωκρατικόν και έταξεν εαυτόν ως εθνομάρτυς εις την υπηρεσίαν της πατρίδος, εν
Σ. Παπαδόπουλος, Μανίας Παιδείας: εθνικοπαιδαγωγικό όραμα του Αδαμάντιου Κοραή. Πρακτικά του
294
ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.,7ο Πανελλήνιο Συνέδριο 10-12 Οκτ 2014.

Εμμ.Φραγκίσκος,Ο επιστολογράφος Κοραής, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ένθετο ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Αφιέρωμα
295
29/11/1998,σσ.10-13
296
Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας…ό.π.,σ.261
Ι.Βρεττός, Θεωρίες της Αγωγής,Johann Heinrich Pestalozzi- Αδαμάντιος Κοραής (τομ. Β΄) εκδ.
297
Διάδραση, Αθήνα 2005, σ. 325

298
Α. Κοραής, Προλεγόμενα …ό. π., σσ.354-395
Σ. Παπαδόπουλος, Μανίας Παιδείας: εθνικοπαιδαγωγικό όραμα του Αδαμάντιου Κοραή. Πρακτικά του
299
ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.,7ο Πανελλήνιο Συνέδριο 10-12 Οκτ 2014

300
Στ. Αθήνη & Ι. Ξουριάς, Νεοελληνική Γραμματεία… ό. π., σσ. 68-69
Κ.Θ. Δημαράς, Το σχήμα του Διαφωτισμού, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ,τομ. ΙΑ΄,Eκδοτική
301
Αθηνών, Αθήνα 1975, σ.356
48
μέρει δε και της ανθρωπότητος»302. Με τον Κοραή το διαφωτιστικό ρεύμα βρίσκεται
στην κορύφωση του, η προτροπή του για μετεκένωση εφαρμόζεται συστηματικότερα
και με συνέπεια. Το πυκνό φιλολογικό του έργο αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα της
σχέσης που ενώνει τη παιδεία με την ελευθερία και η περίφημη πολιτική και γλωσσική
πρόταση περί της μέσης οδού λειτουργεί συνεκτικά προετοιμάζοντας ιδεολογικά τον
αγώνα για την απελευθέρωση303.
302
Κ. Άμαντος, «Αδαμάντιος Κοραής» περ. «Ελληνικά», τόμ. 6ος (1933), σ. 35
303
Α.Ταμπάκη.- Ρ. Αργυροπούλου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός…ό. π., σ.26
49
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ
ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ
Η επιστολή στη τυπική μορφή της είναι ένα έργο γνωστού προσώπου που μπορεί να
είναι πραγματικό ή πλασματικό ή και ανώνυμο304. Η επιστολή είναι ένα ιδιότυπο
κείμενο, ένα εργαλείο επικοινωνίας. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι ο άμεσος
προσωπικός λόγος , που φανερώνει στοιχεία των αλληλογράφων, στοιχεία που μπορεί
να αποσιωπούν άλλες πηγές ή αγνοούν305. «Εικόνα ψυχής» χαρακτηρίζει τις επιστολές
ο Δημητρίου στο έργο του «Περί Ερμηνείας» που αποτελεί όμως και ένα κείμενο
κοινωνικό306. Ο Σπ. Μήλιας επιθυμώντας να τονίσει το κοινωνικό ρόλο της επιστολής
αναφέρει ότι «η επιστολή είναι μια σύντομος και βραχεία διάλεξις γραπτή εις
άνθρωπον απόντα, είτε προς εχθρόν, είτε προς φίλον». Ουσιαστικά, αφορά κείμενα που
αποτελούν τεκμήρια για την ιστορία των ιδεών, των σχέσεων και της γλώσσας της
εποχής307. Το επιστολικό είδος φανερώνει τη παρουσία του ανθρώπου και η φροντίδα
του επιστολογράφου είναι να εξασφαλίσει την ακρόαση του κοινού του. Απευθύνεται
σε κάποιον με σκοπό να συγκρατήσει την προσοχή του308. Το σύνολο του
συγκεκριμένου είδους αποτελείται από ποικίλο υλικό που ξεπερνά τα όρια της
λογοτεχνίας και η τέχνη σ’ αυτή τη περίπτωση είναι σε άνισα επίπεδα309.
Στις επιστολές διακρίνονται δύο όρια: το όριο της ιδιωτικής αλληλογραφίας

και της δημόσιας που ανταλλάσσουν οι δημόσιες υπηρεσίες. Ο μελετητής τους είδους
θα πρέπει να φροντίσει να ανιχνεύσει το λόγο της αλήθειας που δηλώνει τον άνθρωπο
έχοντας κατά νου του τη μεσότητα του λόγου για να μπορεί αντικειμενικά να
αξιολογηθεί310. Στην ουσία τα πράγματα καμιά φορά περιπλέκονται όταν το ιδιωτικό,
χωρίς να παύει να είναι, συμπλέκεται με το δημόσιο και φανερώνει μια πλούσια
συλλογικότητα311. Στη διάκριση αυτή σημαντική τομή αποτέλεσε η Γαλλική
Συντακτική Συνέλευση όπου στις 10 Αυγούστου 1790, θεσπίζει το απαραβίαστο των
επιστολών και το 1864 με το άρθρο 20, αργότερα το βρίσκουμε και στο δικό μας
Σύνταγμα. Η ενέργεια αυτή ανήκει στη αστική τάξη και στην επικράτηση της
ατομικότητας θέλοντας να περιφρουρήσει την ιδιωτική ζωή312.
304
Π.Μουλλάς, Ο λόγος της απουσίας: Δοκίμιο για την επιστολογραφία με σαράντα ανέκδοτα γράμματα
του Φώτου Πολίτη (1908-1910), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992, σ.147
305
Γρ. Σταυρόπουλος, Νεοελληνική Επιστολογραφία 17ος-19ος. Διδακτορική διατριβή. Σχολή Θεολογική,
Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (2008), σ.
8
306
Κ.Θ.Δημαράς, Νεοελληνική Επιστολογραφία, αρ. 43,Βασική βιβλιοθήκη, Αθήνα 1963, σ. θ΄
307
Σπ. Μήλιας, Επιστολάριον ήτε Επιστολικός χαρακτήρ. Βενετία 1757, προλ. Κ. Λάππας, Αθήνα 2003,
Ακαδημία Αθηνών- ΚΕΜΕ[φωτογραφική ανατύπωση α΄ έκδ 1757]
308
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνική Επιστολογραφία …ό. π., σσ. θ΄-ι΄
309
Ό. π., σ. ι΄
310
Ό. π., σσ. ια΄-ιβ΄
311
Π.Μουλλάς, Ο λόγος…ό. π., σ.151
312
50
Η πραγματική επιστολογραφία φαίνεται ότι συνδέεται περισσότερο με το χρηστικό
λόγο, υπηρετώντας τις ανάγκες πληροφόρησης και επικοινωνίας ωστόσο αυτό δεν την
περιορίζει στα πρακτικά της καθήκοντα αλλά παρατηρείται μια άλλη αισθητική
αξίωση313. Η αξία του επιστολικού είδους έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για μια
ανεξερεύνητη περιοχή όπου συναντάς κείμενα γραμμένα από λόγιους που γειτονεύουν
με έργα ανώνυμων ανθρώπων και παρουσιάζουν το δικό τους ενδιαφέρον314. Η
επιστολογραφία ως είδος του λόγου βρίσκεται σε μια διαρκή συνομιλία με την ιστορία.
Σύμφωνα με τον Foucault «καλείται να καταγράφει τη μοναδικότητα των γεγονότων
μακριά από κάθε μονότονη τελείωση. Πρέπει να αναζητά τα γεγονότα στο πιο
ανέλπιστο σημείο, σε ό,τι τείνουμε να θεωρούμε χωρίς ιστορία, στο συναίσθημα, στον
έρωτα, στη συνείδηση, στα ένστικτα. Συμπερασματικά, έχει ως καθήκον να
προσδιορίσει ακόμη και εκείνα τα τεκμήρια που είναι απόντα, για εκείνη τη στιγμή που
έμειναν ακατανόητα»315.
Συγκαταλέγεται στις «γραφές του εγώ», εντάσσεται στα είδη του
αυτοβιογραφικού λόγου. Ο χρυσός αιώνας της επιστολογραφίας για την Ευρώπη είναι
ο 18ος γιατί καταγράφεται η επιθυμία των επιστολογράφων να αποτυπώσουν τη
μοναδικότητα τους. Το βασικό στοιχείο της επιστολής είναι η εναλλαγή των ρόλων
και η αποτύπωση της πρόθεσης του συγγραφέα316. Ουσιαστικά, πρόκειται για έναν
κωδικοποιημένο λόγο που αποτελεί μια αποτύπωση και επικυρώνει τη δεδομένη
κοινωνική ιεραρχία μέσα από τις νόρμες που ακολουθεί317. Η επιστολή συνδέεται
άμεσα με την ιδεολογία και μεταβάλλεται σε πηγή πληροφοριών των ανθρώπινων
συμπεριφορών318.
Ο Κ. Θ. Δημαράς ορίζει ως αφετηρία της Νεοελληνικής Επιστολογραφίας, την

οριακή χρονολογία του 1453. Η οριοθέτηση μπορεί να χαρακτηριστεί συμβατική αν
αναλογιστούμε ότι η πρώτη έντυπη κωδικοποίησης του είδους, το 1625 από τον
Κορυδαλλέα έχει γίνει στην αρχαίζουσα319. Ο 18ος αι. χαρακτηρίζεται ως περίοδος
άνθησης του επιστολικού είδους με πρωταγωνιστές τους Φαναριώτες. Η
επιστολογραφία εμφανίζει μεγαλύτερη ποικιλία στα θέματα της, γεγονός που οφείλεται
στην αύξηση των μετακινήσεων. Παρατηρείται ταυτόχρονα μια ενίσχυση της
επιθυμίας του ταξιδιού τόσο στο υπόδουλο όσο και στον απόδημο ελληνισμό. Έμποροι,
λόγιοι, εκδότες βιβλίων βρίσκονται σε μια διαρκή κίνηση αποζητώντας την
επικοινωνία320.
313
314
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνική Επιστολογραφία …ό. π., σ. ιγ΄
315
Ε.Ψαρρέα, Π.Σ. Δέλτα: Αναπαραστάσεις του επιστολικού λόγου. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή
Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας (2008), σ.29
316
https://selidodeiktes.greek-language.gr/lemmas/1969/1953
317
318
319
Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνική Επιστολογραφία ...ό. π., σσ. ζ΄-η΄
320
Κ.Θ.Δημαράς, Νεοελληνική Επιστολογραφία…ό. π., σ. κγ
51
Λίγο πριν την Επανάσταση εντοπίζεται αλματώδης ακμή, η οποία συνδυάζεται με την
ανάπτυξη των εμπορικών δραστηριοτήτων και τη κινητικότητα των λογίων στο πλαίσιο
του Διαφωτισμού. Οι ιδέες συγκρούονται και η επιστολή αποτελεί το μέσο
υπεράσπισης και διάδοσης τους. Παράλληλα, εντοπίζεται κάμψη της εκκλησιαστικής
επιστολογραφίας και της συνήθως κοινωνικά τυποποιημένης επιστολογραφίας των
Φαναριωτών321.
Κορυφαίος εκπρόσωπος της Νεοελληνικής επιστολογραφίας ήταν ο
Αδαμάντιος Κοραής, λόγιος και έμπορος μαζί. Ο Κοραής και ο κύκλος του επιδίδονται
σε μια έντονη επιστολική δραστηριότητα όπου κυρίαρχες αξίες είναι η αγάπη για τη
πατρίδα, τη φιλία, τη μελέτη. Τα σωζόμενα γράμματα του φθάνουν τα 1306. Η
αναλογία των επιστολών του πολύ μεγάλη σε σχέση με άλλους επιστολογράφους322. Ο
ίδιος, ως επιστολογράφος σπάνια χρησιμοποιούσε τυπικό λόγο ή βιαστικό και ιδιαίτερα
όταν οι αποδέκτες του βρίσκονταν στο οικείο περιβάλλον του έλεγε χαρακτηριστικά
ότι αισθανόταν την «ηδονή των κόπων» στη προσπάθεια του να εντυπωθούν οι σκέψεις
του, τα συναισθήματα του είτε για τα καθημερινά ζητήματα είτε για γενικότερες
εθνικές καταστάσεις. Ιδιαίτερα τη περίοδο του Αγώνα η αλληλογραφία του πύκνωσε.
Τα γράμματα του πλέον απευθύνονταν σε εκείνους που κρατούσαν τη τύχη της
επανάστασης και της νέας πολιτείας. Διατηρούσε επικοινωνία με φιλέλληνες για
θέματα οικονομικής και ανθρωπιστικής βοήθειας ενώ με τις ξένες προσωπικότητες
αντάλλασσε ιδέες για το αναδυόμενο εθνικό κράτος323. Η προσφορά και το έργο του,
μέσα από τις πληροφορίες που παίρνουμε από τις επιστολές του, αποτυπώνουν τη
προσφορά της γαλλικής παιδείας στον νεοελληνικό νου324. Μέσα στο πλαίσιο της
ανανέωσης το 18ο αι. που προκύπτει εντάσσεται και ο προβληματισμός για την
ανάπτυξη μιας γλωσσικής συνείδησης και ενός ιδεολογικού προσανατολισμού που θα
αφορά ευρύτερα κοινωνικά σύνολα325.
Οι επιστολές των ιστορικών προσώπων αποτελούν ένα πρωτογενές ιστορικό

υλικό με ιδιαίτερη σημασία γιατί άμεσα πληροφορούμαστε για τη προσωπικότητα
του σε συγκεκριμένες χρονικές ιστορικές στιγμές. Είναι γεγονός ότι η δημόσια
εικόνα διαμορφώνεται με βάση τα εξωτερικά στοιχεία, την οπτική θεώρηση του
συγγραφέως. Ωστόσο οι επιστολές και κυρίως οι προσωπικές σου φανερώνουν μια
αθέατη πλευρά του ιστορικού προσώπου με τις αδυναμίες του, τις ευαισθησίες του,
τις ελπίδες του και γενικότερα το εσωτερικό του κόσμο. Η μελέτη της
επιστολογραφίας δίνει μια πληρέστερη εικόνα του ιστορικού προσώπου και
διαφωτίζει τα συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα εφόσον συνδυαστούν με άλλες
ιστορικές πηγές.
321
Κ.Θ.Δημαράς,Νεοελληνική Επιστολογραφία…ό.π.,σ.κβ,΄π.β.Ι .Ξούριας, Νεοελληνική Επιστολογραφία.
Πρώτη καταγραφή…ό. π., σ.12
322
Κ.Θ.Δημαράς, Νεοελληνική Επιστολογραφία…ό. π., σ. κε΄-κζ΄
323
Εμμ.Φραγκίσκος, Ο επιστολογράφος Κοραής. Η σωζόμενη αλληλογραφία του απλώνεται 60 ολόκληρα
χρόνια(1773-1833), Εφ. Καθημερινή 29 Ν0εμβρίου 1998,σσ.11-12
324
Κ.Θ.Δημαράς- Α. Αγγέλου- Αι. Κουμαριανού - Εμμ. Φραγκίσκος, Αδαμάντιος Κοραής,τ.Α΄1790-
1799,Αθήνα 1964,σσ. 169-497,528-529, 512-527,. π.β. Κ.Θ.Δημαράς, Νεοελληνική Επιστολογραφία…ό.
π., σ. λ΄
.325Γρ.Σταυρόπουλος, Νεοελληνική…ό. π., σ.5,π.β Γ. Ξούριας, Νεοελληνική Επιστολογραφία. Πρώτη
καταγραφή…ό. π., σ. 23
52
Η περίπτωση του κυβερνήτη Καποδίστρια προσδίδει εξ αρχής την ανάγκη να αναλυθεί
κάθε πλευρά της προσωπικότητας του γιατί η παρουσία του υπήρξε κομβική στην
ιστορική πορεία του Ελληνικού κράτους. Απαραίτητα θα πρέπει να εξεταστούν εκτός
από τις ιστορικές πηγές και τα κείμενα, οι επιστολές του όπου μέσα από μια προσεκτική
και συστηματική μελέτη και σε συσχετισμό πάντα με τις ιστορικές συγκυρίες και τους
αποδέκτες τους ώστε να δοθεί μια πληρέστερη εικόνα του ίδιου326.
Η συλλογή των επιστολών του αποτελεί πηγαίο υλικό και εκδόθηκε σε τέσσερις
τόμους σε διάστημα τριών ετών από το 1841-1843, η οποία όμως δεν είναι πλήρης.
Καλύπτει μερικώς τη τελευταία περίοδο της ζωής του (1827-1831) και εύλογα
συμπεραίνουμε ότι υπάρχει ανέκδοτη και ίσως άγνωστη αλληλογραφία καθώς
αναφερόμαστε στο συγκεκριμένο πρόσωπο και αν κρίνουμε από το πλήθος των
επιστολών και των παραληπτών καθώς και την ιστορική πορεία του. Η τετράτομη
Corresrondance που εκδόθηκε από τον E.A. Betant το 1839 καταλαμβάνει σημαντική
θέση στη αξιοποίηση των πληροφοριών που παρέχει γιατί εκδόθηκε από τον
προσωπικό γραμματέα του σε συνεργασία με το οικογενειακό του περιβάλλον οι οποίοι
συνέλεξαν τα σχετικά έγγραφα. Η έκδοση τους αποσκοπούσε στη δικαίωση του έργου
του Καποδίστρια και περιλάμβανε δημόσια έγγραφα και ιδιωτικές του επιστολές. Η
επιλογή των εγγράφων έγινε προσεχτικά και από ορισμένες επιστολές αφαιρέθηκαν
τμήματα που μπορεί να έβλαπταν τον Κυβερνήτη327.
Η Corresrondance μεταφράστηκε από τον Μιχαήλ Σχινά στα ελληνικά αλλά

παρουσιάζει πολλές αποκλίσεις από το πρωτότυπο. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο
Σχινάς παρουσιάζει τον Καποδίστρια ως προς το ύφος διαφορετικό από ότι ήταν στην
πραγματικότητα. Η Corresrondance λόγω του όγκου των επιστολών αποτέλεσε
εμπόδιο για τους ερευνητές στην αναζήτηση των πληροφοριών γι’ αυτό έγινε μια
προσπάθεια για την αποδελτίωση των επιστολών. Επίσης, αποδελτιώθηκαν η
«βιογραφική αφήγησις» του Αλέξανδρου Στούρτζα που βρίσκεται στο Α΄ τόμο στις
σελίδες 1-89, τα έγγραφα που βρίσκονται ως παραρτήματα και αφορούν την εκλογή
και παραίτηση του Λεοπόλδου, τη Διάσκεψη του Πόρου στο Δ΄ τόμο, στις σελίδες 307-
426 και έγιναν προσθήκες διάφορων εγγράφων328. Η καταγραφή των ονομάτων γίνεται
στην εθνική γλώσσα και όταν αυτό δεν είναι δυνατό υιοθετείται η γραφή του γαλλικού
κειμένου. Τα ξένα τοπωνύμια αποδόθηκαν στα ελληνικά ενώ επιχειρήθηκε η ταύτιση
των ονομάτων που εμφανίζονται ελλειπτικά με βάση τις δημοσιευμένες επιστολές και
άλλες πηγές329.
Η εκδοτική ιστορία των επιστολών συνεχίζεται το 1972 από τον Πολυχρόνη

Ενεπεκίδη, ιστορικό και καθηγητή του πανεπιστημίου της Βιέννης και τις εκδόσεις
Παπαζήση με βάση τη μετάφραση του Νικ. Βαρότση. Πρόκειται για μεταφρασμένες
326
Α. Καραμανίδου, Παρακαταθήκες Ορθοδοξίας και Ελληνισμού σε επιστολές του Ιωάννου Καποδίστρια
προς εκκλησιαστικά πρόσωπα της εποχής του. Πρακτικά Συνεδρίου «ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΡΑΙΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ
ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ -η Ελληνική Σκέψη στην Αυτοθέσμιση των
Κοινωνιών, στο Διαφωτισμό και στη Γνώση», Θεσσαλονίκη 2013, σσ. 126-135
327
Χ.Λούκος, & Βγ. Βαρθολομαίου, Ευρετήριο των επιστολών του Ιω. Καποδίστρια. Μνήμων 6 (1976-
1977), σ.131
328
Χ.Λούκος,& Βγ. Βαρθολομαίου, Ευρετήριο…ό. π., σ.132
329
Ό. π., σ.133
53
επιστολές χωρίς τα ιταλικά πρότυπα και περιλαμβάνει τη περίοδο 1809-1820 και
αφορά τις επιστολές του Καποδίστρια προς τον πατέρα του330. Ακολουθεί η
δημοσίευση των επιστολών από τον Κώστα Δαφνή, ιστορικό και δημοσιογράφο, το
1980, ο οποίος ήταν ιδρυτής της Εταιρείας Κερκυραϊκών σπουδών και μάλιστα, σε
συνεργασία με τον Παναγιώτη Μιχαηλάρη προχώρησαν στην εκ νέου μετάφραση των
επιστολών από την ιταλική γλώσσα. Με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια συλλογή
με τον τίτλο «Αρχείο Ιωάννη Καποδίστρια», το οποίο είναι διαθέσιμο σε ψηφιακή
μορφή και περιλαμβάνει εννέα τόμους. Το Αρχείο παρουσιάζει επιστολές, έγγραφα και
κείμενα που αφορούν τον Καποδίστρια χαρακτηριστικά, μας παρέχει πληροφορίες για
τη ζωή του, τη δράση του, τη διπλωματική πορεία του, τη συμμετοχή του στη
διαμόρφωση των ευρωπαϊκών ζητημάτων και της διακυβέρνηση του ως Κυβερνήτη331.
Τα έγγραφα παρουσιάζονται με χρονολογικά κριτήρια και μόνη εξαίρεση αποτελεί το
υπόμνημα προς τον τσάρο, η γνωστή «Αυτοβιογραφία» του όπου δήλωνε τη παραίτηση
του από τη διπλωματική υπηρεσία. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι η
καθαρεύουσα καθώς ταιριάζει με τη γλώσσα της εποχής και το ύφος του
αλληλογράφου.
Η τετράτομη Corresrondance περιλαμβάνει διπλωματικές, διοικητικές και
ιδιωτικές επιστολές του Καποδίστρια και καλύπτει χρονολογικά τη περίοδο από 8
Απριλίου 1827 μέχρι τις 26 Σεπτεμβρίου του 1831.
Ο Α’ τόμος περιλαμβάνει τη βιογραφική αφήγηση του Καποδίστρια και
συνεχίζει με τη πρώτη επιστολή του Προς τον Ευνάρδο που βρίσκεται στη Γενεύη και
ο ίδιος στο Παρίσι στις 8 Απριλίου του 1827. Ολοκληρώνεται ο τόμος με τη τελευταία
επιστολή Προς τον στρατάρχη Δ. Υψηλάντη στις 31 Μαρτίου 1828 ενώ ο ίδιος
βρισκόταν στην Αίγινα και τέλος ο τόμος συμπληρώνεται με πρόσθετα κομμάτια που
αφορά επιστολές προς τον Κυβερνήτη από τους γραμματείς της επικρατείας.
Ο Β΄ τόμος ξεκινάει με τη επιστολή Προς τον Αντιναύαρχο Σαχτούρη στις 31
Μαρτίου 1828 και τον Καποδίστρια στην Αίγινα και τελειώνει με την επιστολή Προς
το Κρητικόν συμβούλιον στις 12 Ιανουαρίου 1829 από τον Πόρο βρισκόταν ο
Κυβερνήτης.
Ο Γ΄ τόμος συνεχίζει με την επιστολή Προς τον Ευνάρδο που βρίσκεται στη
Πίσαν στις 13 Ιανουαρίου 1829 από την Αίγινα και κλείνει με επιστολή Προς τον
διδάσκαλον της εν Ναυπλίω αλληλοδιδακτικής σχολής στις 5 Απριλίου 1830 από το
Ναύπλιο που βρισκόταν ο Κυβερνήτης και τέλος περιέχει και πρόσθετα κομμάτια που
αφορά επιστολές προς τον Κυβερνήτη από τους γραμματείς της επικρατείας.
Ο Δ΄ τόμος αρχίζει με την επιστολή Προς τοις κυρίοις Προσέδροις των
συμμάχων Αυλών στις 4 Απριλίου 1830 και τον Κυβερνήτη να αποστέλλει αυτή την
επιστολή από το Ναύπλιο και ολοκληρώνεται με την επιστολή προς τω Κ.Ν.Ν στις 26
Σεπτεμβρίου 1831, ημέρα Παρασκευή στο Ναύπλιο αυτό το ανεπίγραφο γραμμάτιο
πάνω στο τραπέζι του Κυβερνήτη γραμμένο το πρωί της ημέρας του θανάτου του 332.
Π. Ενεπεκίδης, Ιωάννης Καποδίστριας: 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του 1809-1820,
330
εκδ.Παπαζήση, Αθήνα 1972, σσ. 11-13, 43-46

331
Κ.Δαφνής,- Π. Μιχαλάρης, Αρχείον,…ό. π., σσ. 505-511
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ Δ΄…ό.π.,σ.305

332
54
Το Αρχείο Ιωάννη Καποδίστρια αποτελείται από εφτά τόμους με τα εξής στοιχεία.
Ο Α΄ τόμος εκδόθηκε το 1976 έχει ως θέμα: την Αποστολή εις Κεφαλληνίαν,
την Αυτοβιογραφία και τη Εκπαιδευτική Δράσις. Αρχικά περιέχει τους στόχους του
Αρχείου και ένα γενικό εισαγωγικό σημείωμα από τον Κ. Δαφνή και στη συνέχεια ένα
πρόλογο από τον Κ.Θ. Δημαρά. Επίσης, περιλαμβάνει και έναν χρονολογικό πίνακα.
Ο Β΄ τόμος εκδόθηκε το 1978 συντελεστές του οποίου ήταν ο Κ. Δαφνής και ο
Αριστείδης Στεργέλλης και έχει ως θέμα: Αποστολή εις Λευκάδα.
Ο Γ΄ τόμος εκδόθηκε το 1980 με συντελεστές τον Κ. Δαφνή και τον Παναγιώτη
Μιχαηλάρη με θέμα : Αλληλογραφία Καποδίστρια (γράμματα προς τον πατέρα του)
1809-1820.
Ο Δ΄ τόμος εκδόθηκε το 1984 με συντελεστή τον Κ. Δαφνή και θέμα: Ο
Καποδίστρίας στην Ελβετία(1813-1814).
Ο Ε΄ τόμος εκδόθηκε το 1984 με συντελεστές τον Κ. Δαφνή και τον Παύλο
Πετρίδη με θέμα: Κείμενα 1815-1818.
Ο ΣΤ΄ τόμος εκδόθηκε το 1984 με συντελεστή τον Κ. Δαφνή και θέμα: Κείμενα
1819-1822.
Ο Ζ΄ τόμος εκδόθηκε το 1986 με συντελεστή τον Κ. Δαφνή και θέμα: Ελληνικά
κείμενα του Καποδίστρια, Κατάλογος Καποδιστριακού Αρχείου Κέρκυρας, Ο
Καποδίστριας στην Ελλάδα(1811-1828).
Ο Η΄ τόμος εκδόθηκε το 1987 με συντελεστές τον Κ. Δαφνή και τον Κώστα
Κωστή με θέμα: Αλληλογραφία Καποδίστρια(επιστολές προς διαφόρους), Στατιστικαί
παρατηρήσεις (1828-1830).Χρονικό διάστημα 1827-1831.
Ο Ι΄ τόμος εκδόθηκε το 1983 με συντελεστή την Δήμητρα Πικραμένου-Δάρφη
με θέμα: Επιστολές προς Ευνάρδο, Λεοπόλδο του Σαξ Κόμπουργκ και Μιχαήλ Σούτσο.
Χρονική κάλυψη 1829-1831333.
Παρουσίαση των επιστολών

Στόχος της παρουσίασης είναι να δοθούν ενδεικτικά στοιχεία της προσωπικότητας του
Καποδίστρια μέσα από τις επιστολές του ώστε να καταδειχθούν τα πρόσωπα με τα
οποία βρισκόταν σε στενή επαφή και γνώριζαν τις ενέργειες του. Παράλληλα δίνονται
στοιχεία για το πώς αντιλαμβανόταν ο ίδιος τον Διαφωτισμό των συμπατριωτών του
με βάση τα ιδεολογικά πιστεύω του. Σύμφωνα με τον Γ. Σκλαβούνο «Ο Καποδίστριας
οραματίστηκε μια Ευρώπη στηριγμένη στην Ισότητα, την Αδελφότητα, την
Δικαιοσύνη και την ελευθερία μεταξύ των λαών της. Γνώρισε ότι η (δίκαιη)
συμπεριφορά, σε ατομικό, σε συλλογικό, σε διεθνές επίπεδο, δεν προκύπτει ως φυσικός
καρπός της αποδοχής και της διακήρυξης προοδευτικών ιδεών, αλλά ως καρπός βαθιάς,
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, επιμ. Κ. Δαφνής, εκδ : Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών(1976 - 1983)
333
55
σύμμετρης παιδείας και ηθικής δύναμης. Οραματίστηκε την αναγέννηση του λαού με
έναν διαφορετικό και αντισυμβατικό τρόπο334.
Το υλικό που θα χρησιμοποιηθεί θα αντληθεί από την τετράτομη
Corresrondance που εκδόθηκε από τον E.A. Betant και το Αρχείο Ιωάννου
Καποδίστρια του Κώστα Δαφνή και Παναγιώτη Μιχαηλάρη. Θα μελετηθούν
ενδεικτικά, επιστολές και ενέργειες του Κυβερνήτη μέσα από τις οποίες σκιαγραφείται
η προσωπικότητα του και οι επιρροές που δέχτηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού.
Υπόμνημα με παρατηρήσεις πάνω στην Εσωτερική κατάσταση των Ιονίων

Νήσων (10 /22 Νοεμβρ. 1815).
«Περί της γαλλικής διακυβέρνησης
Η γαλλική επανάσταση προσέγγισε στα Επτάνησα - έγινε δεκτή με απέχθεια. Η
αθρησκεία, η ανηθικότητα και ο δεσποτισμός των Γάλλων αντιπροσώπων έκαμαν τους
νησιώτες να επιθυμούν, καταρχή, ακόμη τους Βενετούς. Οι δημοκρατικές «φόρμες»
ξύπνησαν παρ ’ όλα αυτά ένα αποκοιμισμένο συναίσθημα, εκείνο της πατρίδας. Άρχισε
να μιλιέται η γλώσσα του λαού. Πού μέχρι τότε ήταν αποκηρυγμένη από την καλή
κοινωνία. Συζητούσαν στα ελληνικά. Οι πράξεις της κυβέρνησης γράφονταν σ ’ αυτή τη
γλώσσα. Η ρωμαιοκαθολική θρησκεία έγινε ανεκτή. Παρά τις υπερβάσεις της
στρατιωτικής εξουσίας και τις τρομερές αντιδράσεις των αντιφρονούντων κομμάτων, ο
λαός κατέστη ευτυχή…. Ο λαός συναισθάνθηκε λοιπόν τα πλεονεκτήματα μιας (νέας) μη
βενετικής διοίκησης και η νεολαία αποδόθηκε στην ελπίδα της ανεξαρτησίας.
Ακολούθησε με τόλμη μια καινούρια πορεία τη μόρφωση της. Το πνεύμα του αιώνα την
προσέτρεξε και στο μέσο όλων των υπερβολών αυτής της επαναστατικής εποχής, η Ιταλία
και η Γαλλία πρόσφεραν στους νέους της Επτανήσου ένα νέο άθροισμα φωτισμού και
γνώσεων από το οποίο επωφελήθηκαν. Επανερχόμενοι δε στην πατρίδα τους
αναδείχθηκαν ικανοί να την υπηρετήσουν.
Συμπέρασμα: Οι παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν στο υπόμνημα αυτό, είναι προϊόν
εμπειρίας και έχουν υπαγορευθεί από ξεκάθαρες προθέσεις καθώς και από την πιο
σφοδρή επιθυμία συμβολής στο να ευδοκιμήσει ο εκπολιτισμός των Ιόνιων κρατών» 335.
Εγκύκλια επιστολή με παρατηρήσεις πάνω στα «μέσα» βελτίωσης της

μοίρας των Ελλήνων (Κέρκυρα 6/18 Απριλίου 1819)
«Η φιλολογική μόρφωση, παρ’ όλα αυτά, δεν είναι η μόνη την οποία έχουμε ανάγκη· η
πατρίδα αναζητά και κάποια άλλη. Είναι η ηθική για την οποία τίθεται θέμα. Η ηθική
μόρφωση πρέπει να επιδιώκεται ώστε να μπορεί να αναδεικνύει τα άξια του σεβασμού
και της εμπιστοσύνης του έθνους άτομα και από την άλλη να συνηθίζει το έθνος βαθμιαία
Γ.Σκλαβούνος, Ανιχνεύοντας την ιδεολογική και πολιτική ταυτότητα του Ι. Καποδίστρια. Πρακτικά
334
Συνεδρίου «ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΡΑΙΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ»

2003,σ 472
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια…ό. π., τ. Ε΄, Αρ.33, σσ. 96-102
335
56
να σέβεται, να ακούει, να πιστεύει στα άτομα αυτά»… «Η ελευθερία είναι επιστήμη, γιατί
εδράζεται μόνο πάνω σε αρχές· είναι τέχνη… Πρέπει λοιπόν να βρεθούμε ανάμεσα σ’
ελεύθερα άτομα για να μάθουμε να είμαστε ελεύθεροι και με τις αρχές και στις πράξεις.
Πρέπει να ζήσουμε λίγο χρόνο στο μέσο ενός εξαιρετικά χριστιανικού και θρησκευτικού
έθνους που ευδοκιμεί εξ αιτίας αυτού, για να μάθουμε να είμαστε θρήσκοι από
συναίσθημα κι όχι από πειθαρχία»… «Απασχολούμενοι ουσιαστικά με την υπηρεσία της
πατρίδας μας, οι άνθρωποι που έχουν καλή θέληση μπορούν ν’ αποβούν πολύ χρήσιμοι
γι’ αυτή, είτε ευνοώντας την πολιτική διαπαιδαγώγηση, είτε αξιοποιώντας εκείνους που
θα έχουν επωφεληθεί, με δικές τους φροντίδες, κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους στο
εξωτερικό. Οι δύο αυτοί κλάδοι της εθνικής προσφοράς προϋποθέτουν ένα σημείο
επαφής, ένα κοινό κέντρο εκκίνησης»336.
Υπόμνημα προς τον τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο (30 Μαρτίου/11 Απριλίου
1820)
« Όλες οι κυβερνήσεις», έγραφε ο Καποδίστριας, «θεωρούν τις καταστροφές από τις
οποίες απειλούνται τα δύο ημισφαίρια ως προϊόν συνωμοσίας οργανωμένης κι
αναθρεμμένης στη σχολή της γαλλικής επανάστασης· τα άτομα αυτά αποβλέπουν στον
εγκληματικό σκοπό: 1) Να ανατρέψουν τις υπάρχουσες μοναρχίες εγκαθιστώντας στην
τωρινή εξουσία των μοναρχών κυρίαρχους άρχοντες, 2) Να καταστρέψουν κατά συνέπεια
τους παλιούς θεσμούς, τους βασισμένους στις αρχές της ηθικής και της θρησκείας,
υποκαθιστώντας τους με νέους διαποτισμένους από το πνεύμα της δημοκρατίας η του
συστήματος των καλουμένων εθνικών αντιπροσωπειών». Πηγή και αφετηρία όλων των
παραπάνω, κατά τον Καποδίστρια, ήταν η ανεπάρκεια, η ανικανότητα και η ανυποληψία
των (ευρωπαϊκών) κυβερνήσεων και γι ’ αυτό η τάση των κατώτερων κοινωνικά τάξεων
να διεκδικήσουν τη συμμετοχή τους στη δημόσια διοίκηση και στην οργάνωση της
νομοθεσίας υπήρξε εύλογη. Θα πρεπε λοιπόν η ένωση των μελών της Ιεράς Συμμαχίας
να συνεχίσει την περιφρούρηση της Ευρώπης από τον « επαναστατικό δεσποτισμό». Θα
πρεπε να διαμορφωθούν νέες σχέσεις κυβερνώντων και κυβερνώμενων στα εσωτερικά
των κρατών. Θα πρεπε να ξεπεραστούν όλες οι δυσχέρειες με πνεύμα ειλικρινούς
συνεργασίας μεταξύ των μελών του Διευθυντηρίου» 337.
Υπόμνημα προς τους Έλληνες
Αύγουστος / Σεπτέμβριος 1822
«Το υπόμνημα αυτό βρέθηκε στ’ αρχείο του Ι.Β . Θεοτόκη. Αποδίδεται στον Καπ. με τη
διευκρίνιση ότι στάλθηκε, κατά πάσα πιθανότητα, στον αδελφό του Βιάρο στην Κέρκυρα,
ο οποίος ήταν Έφορος της Φιλικής Εταιρείας και συνέπραττε με τις κυβερνήσεις της
επαναστατημένης Ελλάδας. Η μετάφραση από το πρωτότυπο φαίνεται ότι έγινε από τον
ίδιο το Βιάρο. Αν κοινοποιήθηκε ευρύτατα, δεν είναι γνωστό. Στο πρώτο μέρος του
υπομνήματος του ο Καπ. προσπαθεί να κατατοπίσει τους Έλληνες σχετικά με την
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια…ό. π., τ. ΣΤ΄, Αρ.108, σσ. 16-21

336
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια…ό. π., τ. ΣΤ΄, Αρ.126, σσ. 90-95

337
57
Ευρωπαϊκή πολιτική. Στη συνέχεια ενισχύει τους Επαναστάτες στη σταθερότητα του
αγώνα, υπενθυμίζοντας τις θηριωδίες των Τούρκων εναντίον εκείνων που θα άφηναν τα
όπλα. Υποδεικνύει τα μέτρα, που πρέπει να ληφθούν και υπογραμμίζει ό τι ο αγώνας έχει
ανάγκη από θυσίες στις οποίες πρέπει να προβούν οι έχοντες. Καταλήγει παραβάλλοντας
την προ της Επαναστάσεως κατάσταση, όταν οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν νεκρή την
Ελλάδα , με τη σημερινή, που η Ευρώπη εξαίρει τα μεγάλα κατορθώματα, που
πραγματοποιούν την αναγέννηση της αρχαίας δόξας και απευθύνει παραίνεση για
θαρραλέα συνέχιση του αγώνα που θα οδηγήσει σε οριστική και ένδοξη επιτυχία» 338.
Σχολιασμός: Τα προαναφερθέντα υπομνήματα και εγκύκλιοι αποτυπώνουν τις σκέψεις

του Κυβερνήτη ο οποίος ενώ μιλούσε και έγραφε στη γαλλική γλώσσα δεν
ενστερνιζόταν τις γαλλικές ιδέες. Πίστευε στον εκπολιτισμό των Ιονίων κρατών ως
αποτέλεσμα της επαφής των νέων με τις ευρωπαϊκές ιδέες το οποίο δημιούργησε μια
καινούρια πορεία προς την επίτευξη του στόχου για ανεξαρτησία339. Στο απόγειο της
πολιτικής δύναμης του ως κορυφαίος διπλωμάτης διατύπωσε τις απόψεις του για τα
μέσα βελτίωσης της μοίρας των Ελλήνων δίνοντας έμφαση στη φιλολογική και ηθική
μόρφωση και στις αξίες που πρέπει να διακρίνει ένα έθνος. Οι κατευθύνσεις στις οποίες
αναφέρεται αφορούν την ηθική διαπαιδαγώγηση και σχετίζονται με τη θρησκεία όπου
τη θεωρεί σημαντικό στοιχείο για το έθνος340. Παράλληλα, επισημαίνει την ανάγκη να
αφουγκραστούν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις τα αιτήματα των λαών τους για συμμετοχή
στα κοινά αν θέλουν να περιφρουρήσουν την ειρήνη. Ταυτίζεται με το διακύβευμα της
Ελληνικής Επανάστασης, το «Ελευθερία ή Θάνατος», το οποίο ακολούθησε το γαλλικό
πρότυπο όχι όμως το Αμερικάνικο που άφησε το καθεστώς δουλείας των μαύρων
άθικτο341, ένα αίτημα το οποίο βρίσκει ανταπόκριση στην Ευρώπη και συνδέεται με
την αναγέννηση της αρχαίας δόξας. Ο Καποδίστριας στηρίζεται στην ελληνικότητα της
αρχαιότητας σύμφωνα όμως με τη διαφωτισμένη Ευρώπη όπου ο διαφωτισμός
φωτίζει342. Η συμβολή του Διαφωτισμού υπήρξε καθοριστική στην ανάπτυξη της
σκέψης του Καποδίστρια και της νεοελληνικής συνείδησης και ενίσχυσε με καινούριες
ιδέες την διαχρονική ενότητα του έθνους343.
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια…ό. π., τ. ΣΤ΄, Αρ.162, σσ. 288

338
339
Γ.Μεταλληνός, « Ιωάννης Καποδίστριας και Γαλλικός Διαφωτισμός». Στο Δ΄ Συνέδριο με θέμα
¨Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός» στις 24/10/2015.Ανακτήθηκε στις 9/5/2021
https://www.youtube.com/watch?v=R9gmcnOeC8M
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια…ό. π., τ. Ε΄, Αρ.33, σσ. 96-105

340
Π.Πιζάνιας, Από ραγιάς Έλληνας πολίτης, Διαφωτισμός και Επανάσταση 1750-1832.Στο Π. Πιζάνιας
341
(επιμ), Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (13-77), εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009,.σ.36
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια…ό. π., τ. ΣΤ΄, Αρ.126, σ. 95

342
Κ.Θ.Δημαράς,Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Νεοελληνικά Μελετήματα 2, εκδ. Ερμής, 4η εκδ, Αθήνα

343
1985,σσ.143-144
58
Επιστολές προς τον ιππότη Ευνάρδο
Η αλληλογραφία των δύο ανδρών ήταν τακτική και κυρίως όταν ο Καποδίστριας
εκλέχτηκε Κυβερνήτης της Ελλάδος. Μέσα από την επικοινωνία τους φανερώνεται η
αγωνιώδης προσπάθεια τους να σώσουν την Ελλάδα και να δημιουργήσουν τις βάσεις
του νεοσύστατου κράτους344. Ιδιαίτερη ήταν η συνεισφορά του στη σύναψη των
δανείων του αγώνα με τους οικονομικούς κύκλους στο Λονδίνο και το Παρίσι και η
οργάνωση εράνων με σκοπό την ενίσχυση της επανάστασης. Ανακηρύχθηκε επίτιμος
πολίτης το 1827 της Ελλάδος και σχεδίασε την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας. Εκτός,
από τον Καποδίστρια αλληλογραφούσε και με Έλληνες οπλαρχηγούς και πολιτικούς.
Γι’ αυτό απέκτησε και το τίτλο του «Πρύτανη των Φιλελλήνων»345.
Τω Κ. Ιππότη Ευνάρδω εις Γενεύην
Παρισίοις, 26 σεπτεμβρίου 1827

…Ζητείς να δώσω εις τους δανειστάς αντί πάσης εγγυήσεως την υπογραφήν μου ως
κυβερνήτης της Ελλάδος….αν στήσω σήμερον συμφωνίας και εν ονόματι της Ελλάδος
,και ως αρχηγός της κυβερνήσεως αυτής. Και έπειτα, ποιαν εγγύησιν ήθελε παρέχει εις
τους δανειστάς τ΄όνομα μου εν τω παρόντι; Εγώ δεν βλέπω ουδεμίαν… Δυνάμεθα
δηλαδή να καταθέσωμεν εις χείρας των συμφωνησόντων το δάνειον των δύω
εκατομμυρίων μας, ως ενδεχόμενον ενέχυρον της ακριβούς πληρωμής των επιμεριδίων,
εάν άρα η Ελλάς δεν δυνηθή να τας πληρώση κατά πρώτον, τα εξής ποσότητας…. και
οίτινες άλλοι των πιστών φίλων κριθώσιν αναγκαίοι και άξιοι να διαπράξωσι το έργον
μετά των δανειστών, λαμβάνοντες αυτό υπό την σκέπης της προσωπικής πίστεως των…
Αν είχα να προσθέσω σε έλεγα τι γνωρίζω τας περί την Ελλάδα ευεργεσίας και του
παρισιανού συνδρομητηρίου, και του υμετέρου ,και άλλων… ποιούμενος να εξέλθη το
προκείμενον δάνειον… 346
Τω Κ. Ιππότη Ευνάρδο εις Γενεύην.
Άργει, 12 αυγούστου 1829.

…Πρόκειται δε δανεισθώμεν 60.000.000 φράγκων, των οποίων του τόκου, και
χρεωλύτρου ασφαλιζομένων, η τιμή του δανείου έπεται να μη γείνη βαρεία περί ου και
σας αφίνομεν πλήρη και ολοσχερή εξουσίαν να πραγματευθήτε κατά το συμφερώτερον.
Α.Κούκος,Εϋνάρδος - Καποδίστριας: Η αλληλογραφία τους, πηγή ιστορικής γνώσης, για το σύγχρονο

344
Ελληνισμό. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020 από το διαδικτυακό

τόπο:https://www.albertcohen.gr/images/event-2013-september-28/koukos.pdf, σ.6
345
https://www.kapodistrias.info/eynardos-ioannis-gavriil
Επιστολαί Καποδίστρια τομ. Α΄, σσ. 177-178

346
59
Όροι δε όμως ιδίαν τους οποίους οι δανεισταί αναγκαιότατα πρέπει να δεχθώσιν, είναι
οι εφεξής…τόσον κατεπείγουσιν αι χρείαι ημών, ώστε αδυνατούντες να περιμείνωμεν επί
μακρόν …χρήζομεν τ’αχιον αυτής, ίνα μη ίδωμεν στα τήν μεν γενόμενην την διοικητικήν
υπηρεσίαν καθ΄όλα τα μέρη, αταξίας δε εκρηγνυμένας δεινάς τε και ολεθρίας κατά το
παρείκον των περιστάσεων… 347
…. Συμπεραίνω ότι έχουσι πολλήν διάθεσιν να μας κρατήσωσιν υπό κηδεμονίαν τινά
υπέρ το δέον οχληράν, βάλλοντες τα χρήματα του δανείου εις το αποθεματικόν ταμείον
του γαλλικού θησαυροφυλακίου, εξ ου θέλει να λαμβάνει η Ελληνική κυβέρνησις...
Κατόπι δε ίσως μας είπωσι ότι τα χρήματα ταύτα γίνονται έτι χρησιμώτερα,
μεταβαλλόμενα εις τροφάς, εις πράγματα πολέμου και παρασκευής...Η ταχεία συντέλεσις
του δανείου είναι πρόβλημα ζωής ή θανάτου δια την Ελλάδα, και τούτο παρεδόθη του
λοιπού εις χείρας σου…σε παρακαλώ να αγωνισθής μετά πάσης σου της γνωμοσύνης και
της φρονήσεως να απαλλάξης την Ελληνικήν κυβέρνησιν από την τοιαύτην εξάρτησιν, να
ενεργήσης δε να λαμβάνη τα χρήματα του δανείου κατ΄ ευθείαν…348
Πόρω, 22 αυγούστου 1829.

…Την εγγύησιν των Δυνάμεων δια νέον δάνειον εζήτησα, ίνα αποχωρίσω τούτο από τα
παλαιά χρέη. Αφ΄ου δε το νέον δάνειον συμφωνηθή υπό την βασιλικήν πίστην εκείνων,
τ’ ότε δύναται η Ελληνική κυβέρνησις να πραγματευθή επί βάσει επιεικεί μετά των
φερόντων τα γραμμάτια των δανείων των 1824 και 1825 συνβιβασμόν τινα δίκαιον και
ευεκτέλεστον παρά της Ελλάδος…και μη λησμονήσης ότι χωρίς την χρηματικήν βοήθειαν
ην ζητώ δια του γράμματος μου…αδύνατον είναι να κρατήσω τον τόπον εύθετον εις
ελπίδας περί του μέλλοντος…349
Τω ιππότη Κ. Ευνάρδω εις Παρισίους.
Ναυπλίω, 31 οκτωβρίου 1829.

…Αναντιρρήτως το εξωτερικόν της Ελλάδος χρέος είναι εν των ολεθριωτάτων
αποτελεσμάτων του οκταετούς πολέμου, καθ’ όν οι Έλληνες όχι μόνον κατά των
Τούρκων ηγωνίζοντο, αλλά και κατά της αναρχίας, φοβερωτέρου εχθρού…Η εξαγορά
των γραμματίων των παλαιών δανείων είναι τω όντι αδύνατος…εύρωμεν άλλους
τρόπους, εξών να συμβιβάσωμεν τάτε συμφέροντα των δανειστών και την υπόληψιν της
Ελλάδος την λίαν ημίν περισπούδαστον…και τοις πολλάς μεν ατελείας εχούσης πάσης
Επιστολαί Καποδίστρια τομ. Γ΄, σ. 203

347
Επιστολαί Καποδίστρια τομ. Γ΄, σ. 205

348
Επιστολαί Καποδίστρια τομ. Γ΄, σ.212

349
60
νέας οικονομικής διοικήσεως, πολλών δε πραγμάτων αντιπιπτόντων προς την
βιομηχανικήν και εμπορικήν του έθνους δραστηριότητα, πως να μην ελπίζωμεν και
περισσότεραν αύξησιν και ταχύτερως προβαίνουσαν εις το εξής, εν τω εγγίζει και η
έκλειψις των δυσχερειών και η δεξιά εκπεραίωσις των περί της Ελλάδος υψηλών
αποφάσεων;…350
Ναυπλίω,25 δεκεμβρίου 1829.

Αγνοώ αν αι Δυνάμεις συνεφώνησαν τέλος περί της μελλούσης τύχης ημών, ή αν, και τοι
απαυδήσασαι ήδη εκ των περί Ελλάδος δια ζητημάτων, μέλλωσιν επί πολύ έτι να
σχολάσωσι περί αυτά. Όπως αν έχη, ουδεμία δύναμις κερδήσει εκ της επαπειλούσης και
οάλιν τον τόπον τούτον ανατροπής και αναρχίας, και εις πάσας επίσης συμφέρει να
χορηγήσωσιν εις την κυβέρνησιν του τρόπους μεν προφυλυλακής του κακού,
προπαρασκευής δε τη εκπληρώσεως των βουλών αυτών. Η κατά την Ανατολήν
Ευρωπαϊκή εμπορία, πολλά ποθούσα εκ της Ελληνικής επαναστάσεως, δεν ήθελε πάθη
και άλλα, εάν, εν ω επαναλαμβάνει τας σχέσεις αυτής με τα ενταύθα μέρη, απαντήση,
πάλιν την ληστείαν δια ξηράς και δια θαλάσσης την πειρατείαν. Αλλά τας δύω ταύτας
μάστιγας πάντως θέλουσιν υποφέρη πάλιν και η Ελλάς και η Ευρώπη…351
Σχολιασμός: Ο Καποδίστριας εκφράζει τις ανησυχίες του για την εξαιρετικά δεινή θέση
στην οποία βρίσκεται η χώρα. Το εξωτερικό χρέος, η σύναψη των δανείων του Αγώνα
καθώς και η απουσία κρατικών υπηρεσιών διαχείρισης των οικονομικών έχουν
οδηγήσει σε αδιέξοδο352. Ωστόσο, πίστευε στην ελληνική οικονομία και στην σταδιακή
οικονομική απεξάρτηση της, την αποκατάσταση του κύρους της χώρας και τη
βελτίωση των εμπορικών σχέσεων με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη αυτό θα μπορούσε να
επιτευχθεί με τη χορήγηση νέου δανείου που θα αποπλήρωνε και μέρος του εξωτερικού
χρέους353. Η οικονομική σταθερότητα ήταν το ζητούμενο για τον ίδιο γιατί θα
εξασφάλιζε ένα αίσθημα ασφάλειας για τη χώρα και την Ευρώπη. Οι κατάλληλες
οικονομικές συνθήκες και η αναζήτηση της νομιμοποίησης θα οδηγούσαν στην
εδραίωση της κεντρικής εξουσίας, στην κατοχύρωση των ατομικών ελευθεριών και τον
περιορισμό της τοπικής αυθαιρεσίας. Ζητούμενα για την εδραίωση ενός κράτους
βασισμένο στα φιλελεύθερα ευρωπαϊκά πρότυπα354.
Επιστολαί, Καποδίστρια τόμ. Γ΄, σ. 285

350
Επιστολαί, Καποδίστρια τόμ. Γ΄, σ. 323

351
352
Α.Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού…ό.π., σσ.275-276
353
Γ.Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους…ό.π., σσ.121-122
Θ.Βερέμης, Κράτος και Έθνος στην Ελλάδα: 1821-1912. Στο Δ.Γ. Τσαούση (επιμ), Ελληνισμός-
354
Ελληνικότητα(σσ. 59-69), εκδ. Εστία, 3η εκδ, Αθήνα 1998, σσ.59-60
61
Η επίδραση του Διαφωτισμού ήταν ορατή στο τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν τη
διαχείριση του Ελληνικού ζητήματος όπου σύμφωνα με τις αρχές του κινήματος η
οικονομική σταθερότητα ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη έννοια της εδαφικής
κυριαρχίας, των ατομικών δικαιωμάτων και κατ’ επέκταση της πολιτικής
ανεξαρτησίας. Οι συγκεκριμένοι παράγοντες δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την
εμφάνιση μιας καινούριας πολιτικής οντότητας, του Εθνικού κράτους όπου η έννοια
του έθνους σχηματοποιήθηκε στη διάρκεια του Διαφωτισμού355.
Τω Ιππότη Κ. Ευνάρδω εις Γενεύην.
Γενεύη,23 οκτωβρίου 1827.

…τον κατάλογον των εν Γενεύη εκπαιδευομένων νέων Ελλήνων,εφ οις επέστησα τον
κ.Ραδινόν να τους διδάσκη τα ελληνικά, να επισκοπή την διαγωγήν των, και να με
πληροφορή τα κατ΄αυτούς δι΄εκθέσεων ημερησίων…Συ γιγνώσκεις ότι εν τοις
πρωτίστοις των χρεών μου τάττω το να εμβάλω πρώιμον την επαίσθησιν εις τους νέους
τούτους ότι πατρίδα έχουσι, και αυτή ανοικτούς κρατεί τους οφθαλμούς επ΄αυτούς, και
υπέρ της πατρίδος μόνως οφείλουσι ζην…356
Αιγίνη, 22 μαρτίου 1828

Ο αδελφός μου έλαβε τα χρήματα όσα του έστειλες διέμέ αλλ΄αμφιβάλω αν ο στρατηγός
Τσώρτς μας αφήση μερικά φράγκα δια τας πτωχάς μας γυναίκας και τα δυστυχή μας
παιδία.…Έχω ήδη και μερικάς εκατοστύας παιδίων, έως χθές αφειμένων εις την
διαφθοράν των στρατοπέδων και την κακοήθευσιν της επαιτείας, τα οποία συνάξας
καθαρίζω, ενδύω και κατατάσσω, μέλλων να τα κατασκηνώσω εις το εδώ ετοιμαζόμενον
ευρύχωρον καλυβοποίημα, όπου συσταθήσεται σχολείον αλληλοδιδακτικόν. Και κατόπιν
βλέπομεν τι εμπορούμεν να τα κάμωμεν…357
Αιγίνη, 5 αυγούστου 1828

…Ο Π. Μαυρομιχάλης μοι ζητεί χορηγίας δια την εκπαίδευσιν του εν Παρισίοις υιού του,
χορηγουμένου μέχρι τούδε παρά του συνδρομητηρίου. Αγνοώ τι είναι ο νέος ούτος, τι
έμαθε, ή τι δύναται να μάθη, αλλά φρονώ ότι πάντως δεν τω συμφέρει η εν Παρίσιοις
355
https://student.cc.uoc.gr/uploadFiles/192-%CE%A0%CE%91%CE%99%CE%9D158/%CE
%A5%CE%9B%CE%97_%CE%91_%CE%A0%CE%A1%CE%9F%CE%9F%CE%94%CE%9F%CE
%A5_%CE%B5%CE%B5_2018_19.pdf
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Β΄, σσ.203-204
356
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Α΄, σ. 371

357
62
διατριβή…πολλήν χάριν θέλω σε έχει αναλαβόντα τας προς τούτο φροντίδας… πρόθυμος
είμαι να δώσω 100 λουδοβίκεια κατ’ έτος δια την σπουδήν του, και δύνασαι να διορίσης
την πληρωμή των και να με χρεώσης…358

Μοθώνη, 30 μαρτίου 1829.
..ίνα επιθεμελιώσωμεν την επανόρθωσιν της Ελλάδος εις δύω μεγάλας βάσεις, την
εργασίαν, και την στοιχειώδη εκπαίδευσιν…Δια να στήσωμεν αλληλοδιδακτικά σχολεία
εις όλας τας επαρχίας, και ει δυνατόν, εις όλα τα χωρία, πάλιν χρήματα θέλομεν, καν δια
την κατασκευήν των τόπων, των καθισμάτων, δι΄αγοράν αβακίων, και πληρωμήν
διδασκάλων…Δεν είναι άραγε τρόπος και άλλοι κεφαλαιούχοι να μιμηθώσι παράδειγμα
σου…εγίνετο το εκ τούτου όφελος…εχορηγούν μέσα να κατασκευάσωμεν εντός ολίγου
την στοιχειώδη εκπαίδευσιν εν τη Ελλάδι…359
Άργει, 9 αυγούστου 1829.

...Ο στρατηγός Κολοκοτρόνης στέλλων τον δεύτερον υιόν του εις Παρισίους, επιθυμεί να
τον συστήσω εις σε προ πάντων των άλλων, αγαπητέ μου Ευνάρδε, το οποίον ουδέ
δύναμαι να αποποιθώ, και να στερήσω ένα των νέων Ελλήνων της επί ξένης αρίστης
προστασίας…Νοείς δε πόσον πρέπει να μεριμνώ όπως, καλώς οδηγηθείς εις τας σπουδάς
του, φθάση να γείνη ποτέ παρηγορία μεν της οικογενείας του, παράδειγμα δε φιλοπονίας
τε και φιλομαθείας εν τη πατρίδι αυτού... 360
Σχολιασμός: Τα εκπαιδευτικά ζητήματα και το ζήτημα των σπουδών ελληνοπαίδων

στην Ευρώπη απασχολεί τον Καποδίστρια. Ιδιαίτερη μέριμνα δείχνει για τα ορφανά τα
οποία θεωρούσε «ως την ελπίδα του έθνους»361. Επίσης, αναφέρεται στους νέους που
επιχορηγούνται από το ελληνικό κράτος και αποδίδουν «λόγο προόδου» των σπουδών
τους με την υπόσχεση να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο όταν επιστρέψουν. Οι
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Γ΄, σ.76

358
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Α΄, σσ. 193-195

359
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Γ΄, σ. 199

360
Ε.Κούκου, Ο Καποδίστριας και η παιδεία...ό. π., σ.123

361
63
ενέργειες αυτές του Καποδίστρια φανερώνουν τη πίστη του στη κοινωνική
δικαιοσύνη362. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο Καποδίστριας επιδίωξε να ενισχύσει τη
παιδεία όπου μοναδικό κριτήριο είναι να αποκτήσουν ποικιλόμορφη εκπαίδευση, τα
οφέλη της οποίας θα μεταδώσουν και θα μεταφέρουν στη γενέτειρα τους. Η παρουσία
των Ελλήνων φοιτητών στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια ήταν δείγμα της δίψας για
μάθησης και σε συνδυασμό με τη στήριξη του κινήματος του Φιλελληνισμού
ενισχύθηκε η εκπαιδευτική αυτή προσπάθεια γεγονός που οδήγησε στην ευτυχή
συγκυρία της παιδαγωγικής προσφοράς των φιλελλήνων προς τα ελληνόπουλα και κατ’
επέκταση της προώθησης του αισθήματος αλληλεγγύης363. Το σχέδιο του Καποδίστρια
για τη παιδεία δεν περιοριζόταν μόνο στα στενά όρια του κράτους αλλά ενδιαφερόταν
για ένα δημοκρατικό μοντέλο μιας «συλλογικής εκπαίδευσης» το οποίο ήταν
αντικείμενο συζητήσεων κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και αποτελούσε
μια ευκαιρία για πειραματισμό και διάδοση των νέων μεθόδων εκπαίδευσης 364.
Εμπνευσμένος από τα ιδεώδη αυτά υιοθετεί την προτεραιότητα της παιδείας, την
αποδοχή της επιστημονικής προόδου και όπως χαρακτηριστικά έγραψε σε μία έκθεση
του προς τη Γερουσία της Επτανήσου Πολιτείας (1806) «Η αξία της γραμματικής και
επιστημονικής εκπαιδεύσεως νοείται μόνον υπό των λαών εκείνων, οίτινες, δια της αξίας
των γραμμάτων και των επιστημών, είδον να υψούται εις υψηλήν και φωτοβόλον
σφαίραν ο πολίτης, όστις λόγω γεννήσεως και περιουσίας ήτο προωρισμένος δια δουλικά
και ακατανόμαστα έργα»365.
Επιστολές στον Ανδρέα Μουστοξύδη

Ο Ανδρέας Μουστοξύδης (1785-1860) υπήρξε σπουδαίος λόγιος με έντονη
συγγραφική δραστηριότητα. Η ίδρυση του Ελληνικού κράτους αποτέλεσε ορόσημο για
τη πορεία καθώς αποδέχτηκε τη πρόσκληση του Καποδίστρια ανέλαβε το 1829 τη θέση
του Προέδρου του Ορφανοτροφείου και του Κεντρικού σχολείου της Αίγινας καθώς
και του Εφόρου του Εθνικού Μουσείου και του Εθνικού τυπογραφείου 366.
Στο σημείο αυτό θα αναφερθούμε σε κάποιες επιστολές που στάλθηκαν από
τον Καποδίστρια στο Μουστοξύδη στο πλαίσιο της συνεργασίας τους για την στήριξη
και εποπτείας των σχολείων του εξωτερικού και αντικατοπτρίζουν τη φιλοσοφία του
για την εκπαίδευση όπου σκοπός της παιδείας είναι να διαμορφώσει ανθρώπους που
Χ.Μπαμπούνης, Σπουδές Ελλήνων νέων στην Ευρώπη κατά την καποδιστριακή περίοδο (1828-
362
1831).Εκπαιδευτική διαθεσιμότητα, προσωπικές επιλογές και κοινωνική δικαιοσύνη. Πρακτικά 5ου

Διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου. Πάτρα 2009.
Denys Barau, Η παιδαγωγική προσέγγιση του φιλελληνισμού. Στο Π. Πιζάνιας(επιμ), Η Ελληνική

363
επανάσταση του 1821(σσ.171-200), εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009, σ.189
΄Ο.π.
364
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Α΄, σ. 275.

365
Κ.Ζάνου, Ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας: Κριτικές προσεγγίσεις και παρεμβάσεις. Γιώργης Γ.

366
(επιμ.), εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2015, σσ.123-126
64
είναι χρήσιμοι στο κράτος ακολουθώντας την λογική του Διαφωτισμού (La
Chalotais,1763)367.
Τω Κ. Ιππότη Μουστοξείδη εις Ενετίαν
Βερολίνω 27 ιουλίου 1827.

…Α. Σπούδασον να με προμηθεύσης όσον ένεστι τάχιον, κατάλογον όλων των
παιδίων…τα οποία αι περί την Ελλάδα καταστροφαί έρριψαν μετά γονέων
κατερραγμένων ή άνευ γονέων εις τους λιμένας του Αδριατικού…ονόματα αυτών,
πατρίδας, ηλικίας, διαγωγήν ,και προς ποίαν τινά εκπαίδευσιν πεφύκασιν.
Β…πόσα χρειάζεται εν Ενετία ή Τεργέστη η περιποίησις δώδεκα παιδίων
τοποθετουμένων εις σπουδαστήριον τι προσωρινόν...υπό την σκέπην της ελληνικής
εκκλησίας…
Γ…δείξει την Ενετίαν ή την Τεργέστην προτιμητέαν πάσης άλλης πόλεως προς
εγκατάστασιν του μικρού προσωρινού μας παιδαγωγείου, μένει να μάθωμεν αν η
κυβέρνησις δώση την συγκατάθεσιν και την προστασίαν της…
…Ας έλθωμεν ήδη και εις άλλην κατηγορίαν πληροφοριών…περί εκκλησιαστικών, λέγω,
βιβλίων.
Α. Πόση η τιμή μιας πλήρους συλλογής βιβλίων αναγκαίων εις πάσαν εκκλησίαν…ώστε
να μην της λείπη δια τας ακολουθίας όλου του χρόνου…
Β. Πόσα αντίτυπα δυνάμεθα να εύρωμεν των λόγων του Μηνιάτη, του Θεοτόκου…
Πόσου τιμάται το αντίτυπον; Και αν ηθέλαμεν δεδεμένα και επιχρύσεως φυλλοτομημένα,
πόση η τιμή;
Γ. ..βιβλιοπωλεία, ή εις καμίαν βιβλιοθήκην εκπωλουμένην, ευκόλως πρέπει να
ευρίσκωνται και εν μετρία τιμή τα συγγράμμματα των πατέρων της εκκλησίας…. πόσα
αντίτυπα αυτών …και πόση η τιμή ως έγγιστα...Σύναξον...όλας τας περί τούτων
πληροφορίας, και εμπεριλαβών εις έκθεσιν μίαν…368
Τω Κ. Ιππότη Μουστοξείδη εις Βονωνίαν.
Βονωνία, 6 νοεμβρίου 1827.

…Κύριε, η έκθεσις σας η περί των εις διαφόρους λιμένας της Ιταλίας ευρισκομένων
ορφανοπαίδων Ελλήνων, φέρει τιμήν εις τα υπέρ του συμφέροντος της κοινής ημών
πατρίδος αισθήματα σας,…ίνα προφυλάξω την νεολαίαν ταύτην, την μόνην καλλίστην
366
Α. Σταϊνχάουερ, Δημόσια εκπαίδευση και δημοκρατία στη γαλλική διαφωτιστική σκέψη...ό.π. σ.197
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Α΄, σ.135

367
65
της Ελλάδος ελπίδα, εκ των κινδύνων των επαπειλούντων αυτήν επί ξένης γης…Εκ
τούτων επικυρούται…όπερ επράξατε…υπό την σκέπην των εκείσε ορθοδόξων
εκκλησιών, άσυλον και διδασκαλίαν…να καταδιδάσκωνται αεννάως ότι μόνως εις την
πατρίδα ανήκουσι, και αυτή επαγρυπνεί εις αυτούς…Και δια να επιτύχωμεν…επιθυμώ
των δύω σχολείων Ενετίας και Τεργέστης να εξεύρωσι…προς το παρόν εις μεν το
σχολείον της Τεργέστης να δώσωμεν τον διδάσκαλον της γερμανικής, εις δε το της
Ενετίας τον της γαλλικής…και ότι τα δύω σχολεία…γίνονται ήδη καταρχή συστήματος
ιδιοεθνούς εκπαιδεύσεως επί ξένης…369
…Το πρώτιστον και ουσιωδέστατον των χρεών της ελληνικής κυβερνήσεως είναι
προμηθεύση εις το έθνος την διδασκαλίαν της πίστεως…Δια τούτο το τέλος νομίζω
οφειλόμενον το να φροντίσω…εις χρήσι όλων των Ελλήνων το βιβλίον των προσευχών
το επιγραφόμενον Σύνοψις…ώστε έκαστος, παρακαλών τον Θεόν, να καταλαμβάνη και
τι λέγει, και εν ταυτώ να γυμνάζεται να διαβάζη και να λαλή ορθώς την γλώσσαν του…
Τα περιεχόμενα του βιβλίου να ήναι, όπως και σήμερον, εις την αρχαίαν ελληνικήν, και
αντικρύ να έχωσι την παράφρασιν εις το απλούστερον…
…σας προσκαλώ να καταβάλετε όλην την δραστηριότητα δια να συλλέξετε εν Ενετία παν
ότι δύνασθε πληροφόρημα περί της Ελλάδος, όχι της αρχαίας, αλλά της του μεσαιώνος
και της Ενετιζούσης, και να με προμηθεύσετε…370
Τω Κ. Ιππότη Μουστοξείδη εις Ενετίαν.
Αγκώνι, 23 νοεμβρίου 1827.

…Εύρηκα εις Αγκώνα υπέρ τα είκοσιπαιδία, εν οις είναι και τινα ορφανά και
πάμπτωχα…ο προστατεύων αυτά Θεός, τα έφερεν ενταύθα εις εκκλησίαν και εις δύω
νέους διδασκάλους…Ευρών το σχολείον εν πολλοίς ελλιπές…ανέλαβον να φέρω εις
διδασκάλους και μαθητάς βιβλία ελλείποντα…τρία σώματα χαρτοσκεπή των
συγγραμμάτων του Κοραή..δύω σώματα των λόγων του Μηνιάτου…Αν όμως ευρεθή
κανέν σώμα του Κυριακοδρομίου του Θεοτόκου…εχρειάζετο ακόμη και τινα καλήν
γαλλικήν μετάφρασιν των Πλουταρχείων συγγραμμάτων, και δοκίμια τινα βιβλία
ιταλικά…371
Τω Κ. Ιππότη Μουστοξείδη εις Ενετίαν.
Αγκώνι, 7 δεκεμβρίου 1827.

…Βλέπε ατενώς προς τούτο…εφ ω χρειάζονται, α. άνθρωποι μεταξύ τριάκοντα και
τεσσαράκοντα, ή εικοσιπέντε και τριακονταπέντε ετών, ανεπίληπτοι εις τα ήθη και εις την
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ. Α΄, σσ.208-211

369

370

371
66
θεοσεβείαν, β. δυνατοί, δυνατώτατοι εις την γλώσσαν των, και ικανώς ειδότες μίαν των
λαλουμένων ξένων γλωσσών, γ. ΄έκδοτοι όλως εις τον έρωτα μαθήσεως,και ιδιάζουσιν
έχοντες ροπήν προς μίαν τινά των επιστημών. Όταν εύρης ‘Ελληνας συμπεριφέροντας τα
τρία ταύτα,…παραίνεσον αυτούς να με προβάλλωσι ρητώς την υπηρεσίαν των, παρα
σημείων τα δέοντα εις την αίτησιν των…αν η πρόνοια ευδοκήση να προστατεύση τα της
Ελλάδος…φέροντες μεθ΄εαυτών ετοίμους και πανετοίμους τας βάσεις του διακόσμου της
πανδήμου Ελληνικής εκπαιδεύσεως…372
Σχολιασμός: Το ενδιαφέρον του Κυβερνήτη για τα ορφανά Ελληνόπουλα που
βρίσκονται στα λιμάνια της Αδριατικής ήταν έκδηλο. Η μέριμνα του είναι η δημιουργία
Ορφανοτροφείου και ένα δεύτερο θέμα που τον απασχολούσε αφορούσε την
αναζήτηση εκκλησιαστικών βιβλίων ώστε να γίνεται ομαλά η λειτουργία στις
εκκλησίες. Πρόθεση του να εξοπλίσει τους ιεροκήρυκες και να ενισχύσει το ορθόδοξο
φρόνημα δίνοντας τη πρωτεύουσα σημασία σε αυτό το γεγονός καθώς το θεωρεί
σημαντικό για την αφύπνιση του Γένους373.
Παράλληλα, ο Καποδίστριας έδειξε έντονο ενδιαφέρον για τη διοργάνωση των

ελληνικών σχολείων στην Ιταλία γι’ αυτό φρόντισε να εμπλουτίσει τις βιβλιοθήκες των
σχολείων με βασικά και ενδιαφέροντα βιβλία, απαραίτητα για τους μαθητές και τους
δασκάλους. Σκοπός της προσπάθειας του ήταν να οργανώσει μια συστηματική
εκπαίδευση. Ανέθεσε στον Μουστοξύδη, φίλο και συνεργάτη στα εκπαιδευτικά θέματα
στη Βενετία, την αποστολή αυτή και ταυτόχρονα οι ελληνικές κοινότητες θα
αποκτούσαν μια όργανωση374. Η προσπάθεια του αυτή εντάσσεται στη στήριξη της
λαϊκής παιδείας η οποία αποτελεί ευθύνη της κοινωνίας των πολιτών και εξυπηρετεί το
δημόσιο συμφέρον ακολουθώντας τις διαχρονικές αξίες του Διαφωτισμού 375. Σύμφωνα
με τον οποίο το πνεύμα της ωφέλειας και το πνεύμα της ισότητας συντελούν στη
διαμόρφωση της ιδέας μιας κοινής, δημόσιας και εθνικής παιδείας όπου ο νέος
άνθρωπος γίνεται καλύτερος από τον παλαιό, και οι άνθρωποι μπορούν να «καταστούν
πολίτες και όχι φατριαστές, πατριώτες και όχι φανατικοί ούτε μεροληπτικοί»376.
Επιστολές προς τον Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο(1766-1828)

Η δημοσιευμένη αλληλογραφία του Μητροπολίτη Ιγνάτιου με τον Κυβερνήτη
Καποδίστρια αποδεικνύει το ρόλο του στα πρώτα βήματα της οργάνωσης του
ελληνικού κράτους. Η γνωριμία του με τον Καποδίστρια τοποθετείται κατά τη διάρκεια
επίβλεψης του, της επισκοπής Ναυπάκτου και Άρτης (1794) και ενώ ο ίδιος
δραστηριοποιούνταν στα Επτάνησα377.

372
373
Α.Καραμανίδου, Παρακαταθήκες…ό.π., σ.129
374
Γ.Παπαγεωργίου, Συμβολή στην Ιστορία της Αγκώνας κατά τον 19ο αι., Δωδώνη(4),1975,σσ.302-319
375
Α.Καραμανίδου, Παρακαταθήκες…ό.π., σ.190
376
Α. Σταϊνχάουερ, Δημόσια εκπαίδευση...ό.π.,σ.4
377
Denys Barau, Η παιδαγωγική προσέγγιση του φιλελληνισμού…ό.π.,σ.190
67
Καποδίστριας προς Μητροπολίτην Ιγνάτιον εις Βουκουρέστιον
Πετρούπολις 20 Φεβρουαρίου 1811
Πανιερώτατε Δέσποτα!
...Ας παύση η ανταπόκρισίς μας εις Γαλλικήν διάλεκτον. Καιρός μετανοίας ήλθεν. Αυτή
δεν θέλει αληθεύση ούτε ωφελήση εάν πατριωτικός τις νόμος δεν την επικυρώση. Ιδού
Πανιερώτατε η δέησίς μου: Προστάζετε ως νομοθέτης: «ός τις Γραικός προς Γραικόν
γράφη εις διάλεκτον αλλογενών, κηρύττεται αλλογενής». Δεν τολμώ μόνος να υποταχθώ
εις τοιούτον σφοδρόν νόμον, επειδή η τωρινή δεν είναι εποχή Μαρτύρων, και όταν
μετρήσω το βάθος της αμαθείας μου εις την Πατρικήν γλώσσαν, ο τρίβολος της
συνειδήσεως ελέγχει και πεδεύει ως επί το πλείστον το πνεύμα μου…Η φιλοσοφία βαστά
πάντοτε την ιεράν της χείρα εις την κεφαλήν μου, και ούτως, τα περί του Κόσμου, και
ανθρώπων, και δικαιοσύνης, και αδικίας ως φαντάσματα θεατρικά περιτρέχωσι προ
οφθαλμών μου. Αυτή δε η θεία δύναμης με εγκαταλείπει όταν βλέπω την αθλείαν
Καίρκιραν από παντοτινήν πολιορκείαν πεδευμένην και άμετρα τα όρια της δυστυχίας
της. Ως αυτόχθων της οικουμένης έρημος ευρίσκομαι εδώ…378
Γενεύη 12/24 Απριλίου 1823.
...Από αυτή την άποψη θέλω να εκθέσω εδώ το σχέδιο με λίγα λόγια.
Πρόκειται να δειχθή, ότι η σημερινή θέση της Ελλάδος είναι αναγκαία συνέπεια όλων
των καταστάσεων, από τας οποίας η Ελλάς διήλθε από της πτώσεως του Κράτους μέχρι
σήμερα. Πρόκειται κατά δεύτερο λόγο να γίνη καταληπτή από τις ευρωπαϊκές
κυβερνήσεις αφ’ ενός και τους συμπατριώτες μας αφ’ ετέρου αυτή η αλήθεια υπό όλες
της τις επόψεις.
…Το πρώτο θα δείξει την κατάσταση του ελληνικού έθνους, διαρκούσης της εποχής της
επεκτάσεως της οθωμανικής δυνάμεως στην Ευρώπη και στην Ασία, δηλ. από το 1300
ως το 1574. Το δεύτερο θα δείχνει επίσης την κατάσταση του ελληνικού Έθνους κατά την
εποχή της πτώσεως του Οθωμανικού Έθνους δηλ. από το 1574 ως το 1823. Το τρίτο θα
περιλάβη τις γενικές σκέψεις επί των δύο προηγουμένων βιβλίων και θα παρουσιάση μια
σύντομη θεώρηση των περιστάσεων και των γεγονότων, που προκάλεσαν τη σημερινή
κατάσταση της Ελλάδος.
Η ιστορία του Βυζαντινού Κράτους και ιδίως των τελευταίων ετών είναι σκοτεινή και
του Οθωμανικού Κράτους ακόμη πιο σκοτεινότερη. Όμως, δείχνοντας καλή θέληση και
υπομονή, μπορεί κανένας να μαζέψη αρκετά γεγονότα, και να δώση ξάστερες και
378
Αρχείον Καποδίστρια, τομ Ζ, σσ. 179-180
68
ακριβείς πληροφορίες για τη σημερινή κατάσταση του Οθωμανικού Κράτους, όπως και
για τη φύση της σημερινής καταστάσεως του ελληνικού Έθνους.
Θά ναι, ελπίζω, εύκολο να δειχθή.
1) Ότι οι Έλληνες δεν έπαυσαν ποτέ ν’ αποτελούν Έθνος στην κυρία της λέξεως σημασία.
2) Ότι με τον τίτλο αυτό μπόρεσαν να μετάσχουν των ευεργετημάτων του ευρωπαϊκού
πολιτισμού. 3) Ότι αυτά τα ευεργετήματα τους έκαναν να υπερβούν τα όρια της
μειονότητός των. Και έτσι θάταν πιο εύκολο να το καταστρέψη κανένας το ελληνικό
έθνος παρά να το υποτάξη στο ζυγό το μουσουλμανικό.
Όσο για το Τουρκικό Κράτος, είναι εύκολο να αποδειχθή:
1) Ότι δεν είναι πλέον αυτό που ήταν. 2) Ότι του είναι αδύνατο να επιστρέψη στην πηγή
της ισχύος του και να κρατηθή επωφελώς ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις…
Πρώτο ζήτημα
Παρακμή του οθωμανικού Κράτους
Λέγουν ότι η τουρκική κυβέρνηση είναι σε παρακμή, γιατί τα ευρωπαϊκά κράτη, που την
περιστοιχίζουν έκαμαν προόδους, ενώ οι Μουσουλμάνοι έμειναν στάσιμοι. Κατά τη
γνώμη μου η αιτία αυτή είναι μία αλλά δεν είναι η μόνη. Θα πρέπει να υπάρχη μέσα
βαθειά και μια άλλη βασική και βαθύτερη αιτία της παρακμής. Αυτή την αιτία θά ταν
ενδιαφέρον να καθορίση κανένας πλήρως... Πριν σας παρακαλέσω Σεβασμιώτατε, να
μου εκθέσετε γραπτώς τις ιδέες σας σ’ αυτά τα σημεία, θα σας ερωτήσω: νομίζετε, πώς
ένα τέτοιο έργο θα μπορούσε νάναι χρήσιμο κάπως για το δίκαιό μας; Θα ήθελα πολύ να
το πιστέψω. Το κακό, που η ξένη πολιτική μας έκαμε εκουσίως της, και το καλό που μας
κάνει ακουσίως της, δεν είναι παρά το αποτέλεσμα το καθαρό και απλό της βαθειάς
αμάθειας, στην οποία βρίσκεται για την αληθινή κατάσταση της Ελλάδος και της
Τουρκίας.
Θα προσθέσω ακόμα. Οι κίνδυνοι, που μας περικύκλωσαν και αυτοί, που μας απειλούν
ακόμα, και τώρα πιο πολύ παρά ποτέ, δεν είναι επίφοβοι, παρά εφ’ όσον οι Έλληνες
αγνοούν αυτοί ίδιοι την ευθύνη, που τους βαρύνει από τη στιγμή, που βρέθηκαν με τα
όπλα στο χέρι…Η πολιτική, φωτισμένη, δεν θα μπορούσε να μας βλάψη όσο θα έβλαπτε,
δημιουργώντας συνεχώς, όπως στο παρελθόν, τους συνδυασμούς της απάνω σε ψευδή
δεδομένα. Οι Έλληνες, μαθαίνοντας να σέβωνται τον εαυτό τους, ίσως θα κατώρθωναν
να γίνουν σεβαστοί από τους ξένους. Εάν η Σεβασμιότης Σας επιδοκιμάζη το σχέδιό μας,
ας έχει την καλωσύνη να μου στείλη το γρηγορώτερο τις σημειώσεις, που λαβαίνω το
θάρρος να Τής ζητήσω. Μπορούν να γραφθούν σε γενικές γραμμές και κατ’ άρθρο
χωριστά χωρίς ανάγκη να συνταχθούν, γαλλικά η ελληνικά…379
379
Αρχείον Καποδίστρια, τομ Ζ, σσ. 229-231
69
Τω Μητροπολίτη Κ. Ιγνατίω εις Πίσαν.
Αγκώνι, 30 νοεμβρίου 1827.

…Θέλω σπουδάση όμως να τους πέμψω και από εδώ μικράν τινά προμήθειαν…και εις
τούτο έβαλα τον μόνον τω όντι ικανόν άνθρωπον μεταξύ των ενταύθα ομογενών μας…
κρίνων πρόσφορον την παρούσαν ώραν εις το να εύρωμεν κεφάλαια χρηματικών
Ελλήνων. Όταν όμως με την βοήθειαν του Θεού κατασταθή εν τη Ελλάδι πραγματικώς
έννομος κυβέρνησις και οπωσούν εγνωρισμένη εις τα έξω…380
Τω Μητροπολίτη κυρίω Ιγνατίω εις Πίσαν.
Πόρω, 10 ιουνίου 1828.

…Μοί λέγει δε και ο Κ.Τρικούπης ότι παραπονείσθε δια την μακράν σιωπήν μας. Αλλά
προς ποίον το λέγετε, δεσπότη μου; και πώς να αρκέσω εις όλα; Τούτο δεν είναι ελπιστόν
ειμή όταν παύσωσι μεν αι ανησυχίαι και οι μετατοπισμοί οι εκ της πανώλους, τα δε
εσωτερικά μας πράγματα διευθετηθώσι προς το επέκεινα του καθημερινού και ώστε να
μη χρήζωσι της αμέσου εφάψεως της κυβερνήσεως…Ο μεν αυτοκράτωρ της Ρωσσίας
μας έστειλε τινα χορηγίαν…Οι γενναίοι μας Έλληνες χαίρονται. Μόνον ολίγοι τινές
απατώνται…νομίζοντες ότι τα χρήματα ταύτα είναι δι αυτούς, και μέλλουσι να πάθωσιν
ότι έπαθον και αι λίραι του δανείου. Ότι μεν κλέπτουσι παντού όπου η διοίκησις υπάρχει,
είναι ο αναμφίβολον…Σήμερον όμως δεν είναι πλέον καιρός του κλωπεύειν, αλλά του
διαφωτίζειν την κοινήν γνώμην περί των της Ελλάδος, ούσης και εσομένης, κατά τας
διδασκαλίας της δεδηλωμένης σχολής, εστίας πειρατείας και καρβωναριασμού…381
Σχολιασμός: Οι επιστολές του Καποδίστρια έχουν σκοπό να ενημερώνουν τον

Μητροπολίτη για τις αποφάσεις του ώστε να είναι γνώστης των πραγμάτων,
θεωρώντας σημαντική τη γνώμη του. Δείχνουν μια πνευματική σύνδεση που
σφυρηλατήθηκε τη περίοδο 1814-1815 κατά τη διάρκεια της συνόδου της Βιέννης και
έκτοτε ισχυροποιήθηκε. Το 1824 εκθέτει τις απόψεις του για τις ενέργειές που πρέπει
να ακολουθηθούν ώστε να τεθούν οι βάσεις για τη συγκρότηση του Ελληνικού
κράτους, τη σταθεροποίηση των συνόρων και κυρίως να γίνει αντιληπτό στις
ευρωπαϊκές κυβερνήσεις η σημασία αναγνώρισης του Ελληνικού έθνους σύμφωνα με
την αρχή των εθνοτήτων. Κατόπιν, ενημερώνει τον Μητροπολίτη για την οικονομική
βοήθεια της Ρωσίας αλλά και αυτούς που εποφθαλμιούν αυτά τα χρήματα για να τα
υφαρπάξουν όπως συνέβη με τα προηγούμενα δάνεια. Μέλημα του είναι να
αξιοποιηθούν σωστά τα χρήματα αυτά και να προστατευθούν προκειμένου να
ανορθωθεί η χώρα382.
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ. Α, σσ. 244-245

380
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ. Β, σσ. 133-134

381
382
Α.Καραμανίδου, Παρακαταθήκες…όπ.,σσ.16-21
70
Ουσιαστικά, μέσα από τις επιστολές του προς τον Ιγνάτιο διαφαίνεται η αγωνία του για
το νεοσύστατο κράτος και κυρίως για το πώς θα επιτύχει την αναγνώριση του στο
ευρωπαϊκό σύστημα άλλωστε η ιδέα του έθνους-κράτους αναδύθηκε από τη διεργασία
της ιδεολογικής αλλαγής των ελληνικών αξιώσεων και οραματισμών κατά τη διάρκεια
του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Σε αυτήν τη διεργασία πολιτικής αλλαγής η Γαλλική
Επανάσταση, της οποίας ο αντίκτυπος έγινε αισθητός στη Νοτιοανατολική Ευρώπη,
αποδείχθηκε καθοριστικός στην αλλαγή της πολιτικής σκέψης383.
Επιστολή προς τον Κοραή

Οι δύο αυτές προσωπικότητες είχαν πολλά κοινά ανάμεσα στα οποία ήταν ο
ευρωπαϊκός προσανατολισμός που αφορούσε τις επαγγελματικές επιδόσεις τους και ο
τρόπος αντιμετώπισης του ελληνικού ζητήματος. Κοινό σημείο η μέριμνα για τη
διευθέτηση των ζητημάτων που αφορούσαν τη πατρίδα. Υπήρχαν όμως διαφορές και
διαφωνίες, άλλωστε ηλικιακά και κοινωνικά διέφεραν. Ο Κοραής, άτομο βαθιά
πολιτικοποιημένο με ισχυρές δημοκρατικές πεποιθήσεις και ελεύθερος από
συμβιβασμούς και σκοπιμότητες, θεωρεί τη Γαλλία ως τη μόνη προστάτιδα του
ελληνισμού. Ο Καποδίστριας, άτομο προσηλωμένο σε παγιωμένα πολιτικά συστήματα,
σε πρακτικές προκαθορισμένες από τα κέντρα εξουσίας, έχοντας καλές προθέσεις.
Αναμφίβολα και οι δυο ενδιαφέρονταν για τη πατρίδα και οι δυο είχαν δημιουργήσει
μια ιδεατή εικόνα. Ο Κοραής από μακριά που όμως δεν επέστρεψε ποτέ, ο
Καποδίστριας ωστόσο εκλήθη να τη κυβερνήσει384.
Τω Κ. Κοραή εις Παρισίους.
Ναυπλίω, 4 οκτωβρίου 1829.

…Η δημοσία εκπαίδευσις δεν είναι δυνατόν να κατασκευασθή όσον ταχέως και αι χρείαι
το απαιτούσι και ημείς το επιθυμούμεν. Δια τα σχολεία χρειάζονται οικήματα εγώ δε
φθάσας ενταύθα εύρηκα μόνον καλύβας όπου εσκεπάζοντο πλήθος οικογενειών
πειναλέων. Από του ιανουαρίου όμως τούτου του έτους υπάρχει εν Αιγίνη τότε
ορφανοτροφείον, περιείχον περί τα 500 παιδία και παρ αυτό, εν τυπικόν σχολείον
αρχόμενον ήδη του έργου. Συνεστήθησαν δε και πολλά αλληλοδιδακτικά σχολεία, και ήδη
περί τα 6000 πτωχά παιδία αναγινώσκουσι, γράφουσι και αριθμούσι. Θέλω δε
οικοδομήση και άλλα τυπικά σχολεία, όταν λάβω τους τρόπους, και νυν καταγίνομαι εις
την συλλογήν των περί τούτο αναγκαίων χρημάτων……Πεποίθητε δε ότι όσα βιβλία μας
στείλετε εις το εξής, δεν θέλουσι πάθη τα των σταλέντων κατά τα 1826 και 27. Όθεν
στείλατέ μας όσα δύνασθε, και άμα δεχθήτε να σας προσφέρω 2000 φράγκα, όχι αντί των
προ σταλέντων βιβλίων, αλλ΄ ως πολλο στημόριον απόδομα των εις υμάς οφλημάτων του
383
Π.Κιτρομηλίδης, Ο Διαφωτισμός...ό.π., σ.10
384
Αι.Κουμαριανού, Κοραής και Καποδίστριας… ό. π., σσ. 16-21
71
γένους…Θέλει απαριθμήση η Ελληνική εφημερίς τα ονόματα των δωρητών κατά το
περιεχόμενον του γράμματος σας, προς εμψύχωσιν της ευεργετικής αυτών
διαθέσεων…385
Σχολιασμός: Ο Καποδίστριας ενημερώνει τον Κοραή για τη παραλαβή των βιβλίων και
εξηγεί την κατάσταση της δημόσιας εκπαίδευσης. Επίσης, αναφέρεται στο σχέδιο του
για την δημιουργία και άλλων σχολείων καθώς και για την προσπάθεια ανεύρεσης
χρήματων για την υλοποίηση του σχεδίου. Άλλωστε γνωρίζει ότι ο Κοραής πιστεύει
στην αναγέννηση των Ελλήνων και στην εκπαιδευτική επανάσταση που θα οδηγήσει
στην αφύπνιση του. Στόχος του Κοραή είναι να επανακτήσουν οι Έλληνες τη θέση τους
στην Ευρώπη των Φώτων, να συμμετέχουν στην πρόοδο του Διαφωτισμού ή του
παγκόσμιου πολιτισμού386. Οι απόψεις του είναι γνωστές στον Καποδίστρια ο οποίος
αντιλαμβάνεται ότι ο σκοπός είναι κοινός, η εθνική διαπαιδαγώγηση δηλαδή η
ενίσχυση της εθνικής συνείδησης και ταυτότητας μέσα από την εκπαιδευτική
διαδικασία387. Το ζήτημα της αγωγής των πολιτών βρίσκεται στο επίκεντρο της
εκπαιδευτικής πολιτικής του Καποδίστρια που προφανώς επηρεασμένος από τις
διαφωτιστικές αντιλήψεις που είχαν κυριαρχήσει στην Ευρώπη θέλησε να τις
εφαρμόσει για την αναμόρφωση της κοινωνίας, η οποία θα οδηγήσει στην πολιτική
απελευθέρωση.
Οι ιδέες περί παιδείας κυριαρχούν και δίνουν μια κοινωνική διάσταση. Η
παιδεία είναι ένα κοινωνικό αγαθό, αποτελεί ένα εργαλείο διαμόρφωσης των
χαρακτηριστικών του ανθρώπου μέσα στη κοινωνία. Ο Ρουσώ, εκφραστής της
παιδοκεντρικής κατεύθυνσης της αγωγής είχε αναφερθει στην σπουδαιότητης αυτής
όπου μέσα απ’ αυτή προωθείται η δημόσια εκπαίδευση και σφυρηλατείται η εθνική
συνείδηση, λέγοντας «Πρόκειται για την εκπαίδευση που οφείλει να δίνει στις ψυχές
μια εθνική έκφραση και να κατευθύνει κατά τέτοιο τρόπο τις γνώμες και τις
προτιμήσεις τους, ώστε να γίνονται πατριώτες από ροπή, πάθος και αναγκαιότητα. Ένα
παιδί, ανοίγοντας τα μάτια του, θα πρέπει να αντικρίζει την πατρίδα και πρέπει μέχρι
τον θάνατο να μη βλέπει τίποτε άλλο πέρα από αυτήν»388.
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ . Γ΄, σσ. 247-248

385
386
Denys Barau, Η παιδαγωγική προσέγγιση του φιλελληνισμού…ό.π, σ.195
Α.Πρασσά,Η εθνική διαπαιδαγώγηση στο σχολείο της καποδιστριακής περιόδου, Πρακτικά Συμποσίου
387
«Ιωάννης Καποδίστριας; 170 χρόνια μετά,1827-1997» Ναύπλιο 1998 ,σσ. 75-83

J.-J. Rousseau, Σχέδιο Συντάγματος για την Κορσική, Στοχασμοί για τη Διακυβέρνηση της Πολωνίας
388
και τη Σχεδιαζόμενη Μεταρρύθμισή της, εισ.- επιμ. A. Α. Χρυσής, μτφρ. Κ. Κέη, εκδ. Πολύτροπον,
Αθήνα 2006, σ.166
72
Επιστολές προς διαφόρους
Τα αποσπάσματα των επιστολών που θα ακολουθήσουν περιέχουν τις απόψεις του
Κυβερνήτη για το έθνος και καταδεικνύουν τη παγίωση της εθνική του συνείδησης.
Άλλωστε, ο ίδιος από το 1811 διατυπώνει τη άποψη του για την εθνική του ταυτότητα
σε μια επιστολή αναφέροντας τη «γραικική» ταυτότητα. Στην Αυτοβιογραφία του, στο
υπόμνημα του προς τον τσάρο Νικόλαο αμφιταλαντεύεται μεταξύ της γενέθλιας γης
και το έθνος δηλ. μια κοινότητα με μια ευρεία γεωγραφική έκταση. Η έννοια της
πατρίδας για όσους επαναστάτησαν το 1821 δεν σήμαινε τον μικρό τόπο αλλά
συνδέθηκε με μια ευρύτερη εδαφική επικράτεια, η οποία έχει μια πολιτική ενότητα
εξαιτίας της Επανάστασης. Μετά τη επανάσταση, οι έννοιες τόπος και πατρίδα
απέκτησαν μια καινούρια πολιτική συνάφεια στη σκέψη του Καποδίστρια και των
Ελλήνων επαναστατών389.
Τω αδελφώ μου Βιάρω εις Κέρκυραν
Πετρούπολει, 25 ιουνίου 1827.

«…Τα νέα όμως οπού εδώ έχομεν, ακόμη πλέον πρόσφατα, αγγέλλουσιν επικειμένην
κρίσιν πολλά επικίνδυνον εις τους ομογενείς γείτονες μας. Βλέπω αυτούς μεν πάντη
ερήμους τροφών, χρημάτων, και πολεμικών αναγκαίων, τους δε Τούρκους
ανεπτερωμένους υπό της νίκης, και αποφασισμένους να διπλασιάσωσι τας ενισχύσεις,
δια να κατορθώσωσι να εκφορτωθώσι την ευρωπαικήν επέμβασιν…Αναμφιβόλως ο
Θεός θέλει οικτειρήση τόσα αθώα θύματα αλλά και ημείς οφείλομεν να πράξωμεν παν
το εφ΄ημίν προς βοήθειαν των…390
Τω Κ.Δημητρίω Ιγγλέση εις Οδησσόν.
Πετρούπολει, 28 ιουνίου 1827.

… Όλοι δε οι φίλοι της εθνικής ενστάσεως, και ιδιαιτέρως οι Επτανήσιοι και το σύμπαν
των Ελλήνων, προσκαλούνται να λάβωσι μέρος εις το δάνειον τούτο…Ευθύς αφ΄ου τα
χρέη μας εκπληρώσωμεν όλοι και ως χριστιανοί, και ως καλοί πατριώται, ας ελπίζωμεν
τότε να ίδωμεν αναγεννωμένην την πατρίδα, και την ευνομίαν εν μέσω αυτής…Ας
ανασκοπήσωμεν το μέγεθος των χρεών μας…και ας ενθυμηθώμεν, ότι, ευοδουμένων μεν
των της πατρίδος πραγμάτων, βοηθούντες αυτήν , μετέχομεν της δόξης της, αποτυχόντες
δε, ο μη γένοιτο! Των ελπίδων, οι βοηθήσαντες αποκτώσιν ένδοξον χώραν εις την
ιστορίαν, και τα ατυχήματα μας δεν θέλουσιν αποδοθή ούτε εις την ανανδρίαν των
πολεμιστών μας, ούτε εις την φιλαργυρίαν των δυνηθέντων να τους συνδράμωσιν…391
389
Σπ.Πλουμίδης, Το όραμα…ό.π.,σσ.70-71
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ Α., σσ. 103-104
390
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ Α΄., σσ. 105-107

391
73
Σχολιασμός: Ο Καποδίστριας χαρακτηρίζει ως ομογενείς γείτονες στην επιστολή προς
τον αδελφό του Βιάρο, τους κατοίκους της Κέρκυρας ενώ στην επιστολή του προς τον
έμπορο Ιγγλέση τοποθετεί τους Επτανησίους στο σύμπαν των Ελλήνων. Ουσιαστικά,
θεωρεί τους Επτανησίους ως οργανικό τμήμα του εθνικού ανθρωποσυνόλου των
Ελλήνων όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Σπ. Πλουμίδης392. Η οριοθέτηση των
συνόρων αποτέλεσε βασικό παράγοντα της εθνικής πολιτικής του για τη συγκρότηση
του νεοσύστατου κράτους όπου σύμφωνα με τον Ροτζώκο «η εθνική ανεξαρτησία και
κυριαρχία αποτελούν τη μόνη αποδεκτή μορφή πολιτικής κυριαρχίας στην οποία
μπορεί να υπαχθεί ένα έθνος»393. Ο Καποδίστριας, γνώστης της πολιτικής κατάστασης
της Ευρώπης φρόντισε να καταστήσει το ζήτημα της ανεξαρτησίας διεθνή ώστε να
επιτύχει τη διεθνή υποστήριξη και να προωθήσει την άποψη ότι δεν πρόκειται για μια
κοινωνική επανάσταση αλλά για μια εθνική που επιθυμούσε να ακολουθήσει το διεθνές
δίκαιο394.
Βασίστηκε στην αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών που ταυτίζεται με τη θεωρία
για την εδραίωση της ειρήνης, και με την έννοια ότι η πιστή εφαρμογή της
αυτοδιάθεσης συμβάλλει στη διεθνή ειρήνη, στην εδραίωση μιας δίκαιης και
φιλελεύθερης διεθνούς κοινωνίας ενώ η μη εφαρμογή της οδηγεί σε αδικία και
καταπίεση. Ουσιαστικά, η συζήτηση για την έννοια του έθνους ήταν γνώριμη ήδη από
τους Διαφωτιστές Vico και Montesquieu καθώς και από τους θεωρητικούς του
κοινωνικού συμβολαίου τον Rousseau και τον Hume αλλά και τον Kant όπου εστιάζει
στην αυτονομία των ανθρώπων και των λαών 395.
Ερωτήματα γενόμενα παρά του Κ. Ουίλλμοι Όρτον προς τον Ι.

Καποδίστριαν, και τούτου αποκρίσεις.
Παρίσιοις, 3 οκτωβρίου 1827.

…Το Ελληνικόν έθνος σύγκειται εκ των ανθρώπων οίτινες από αλώσεως της
Κωνσταντινουπόλεως δεν έπαυσαν ομολογούντες την ορθόδοξον πίστιν, και την γλώσσαν
των πατέρων αυτών λαλούντες, και διέμειναν υπό την πνευματικήν ή κοσμικήν
δικαιοδοσίαν της εκκλησίας των, όπου ποτέ της Τουρκίας και αν κοτοικώσι…
… Τα όρια της Ελλάδος από τεσσάρωνμεν αιώνων διεγράφησαν υπό δικαιωμάτων, τα
οποία ούτε ο χρόνος, ούτε αι πολύμορφοι συμφοραί, ούτε η ιδιοκτησία, ουδέποτε ίσχυσαν
να παραγράψωσι, διεγράφησαν δε από του 1821 δια του αίματος του χυθέντος εις τας
σφαγάς των Κυδωνιών, της Κύπρου, της Χίου, της Κρήτης, των Ψαρών, του
Μεσολογγίου, και εις τας πολυάριθμους ναυμαχίας τε και πεζομαχίας εν αις εδοξάσθη το
γενναίον τούτο έθνος …
392
Σπ.Πλουμίδης, Το όραμα….ό.π.,σ.71
Ν.Ροτζώκος, Το έθνος ως πολιτικό υποκείμενο. Στο Π. Πιζάνιας (επιμ), Η Ελληνική Επανάσταση του
393
1821(223-241), εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009, σ.223

394
Π.Πιζάνιας, Από ραγιάς...ό.π., σ.59
395
Ν.Ροτζώκος, Το έθνος ως πολιτικό υποκείμενο. Η Ελληνική επανάσταση…ό.π., σσ.238-239
74
…Η Ελλάς, εγκοπτομένη δια πολλών κόλπων και ακρωτηρίων, σχηματίζει πέντε
χερσονήσους αλλεπαλλήλους, εξ ων εκάστη περιέχει την προηγουμένην…396
Σχολιασμός: Μέσα από τις επιστολές αυτές δίνεται η έμφαση στην επαναστατική
πράξη και διατυπώνεται την άποψη ότι το ελληνικό έθνος σφυρηλατήθηκε πολιτικά
μέσα από το πόλεμο για χάριν της πολιτικής ελευθερίας του και κυρίως της
ανεξαρτησίας του από τους κυρίαρχους Οθωμανούς397.Υπ’ αυτήν την έννοια η ιδέα της
εθνικής ανεξαρτησίας ταυτίζεται με τη ιδεολογία του εθνικού κινήματος και της
βούληση για πολιτική νομιμοποίηση και αυτοδιάθεση. Άλλωστε οι θέσεις των
επαναστατημένων Ελλήνων ήταν γνωστές από τη διακήρυξη της Ανεξαρτησίας
σύμφωνα με την οποία «...πόλεμος εθνικός, πόλεμος ιερός, του οποίου η μόνη αιτία είναι
η ανάκτησις των δικαίων της προσωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της
τιμής, τα οποία, ενώ την σήμερον όλοι ευνομούμενοι και γειτονικοί λαοί της Ευρώπης τα
χαίρουσιν, από ημάς μόνον η σκληρά και απαραδειγμάτιστος των οθωμανών τυραννία
επροσπάθησε με βίαν ν’ αφαιρέση...»398. Το συγκεκριμένο πολιτικό πρόταγμα έχει τις
ρίζες του στις μεγάλες επαναστατικές διακηρύξεις του 18ου αι, τις διατάξεις του
αμερικάνικου και των γαλλικών συνταγμάτων και της διάδοσης των ιδεολογικών
αρχών τους στην ευρωπαϊκή περιφέρεια στο πλαίσιο της διευρύνσης και ανάπτυξης
των επαναστατικών ιδεών399.
Υπόμνημα διακοινωθέν εις τα τρία ανάκτορα, του αγίου Ιακώβου, των

Τουιλεριών, και της Πετρουπόλεως.
Λονδίνω, 31 αυγούστου 1827

…Η Λονδίνειος συνθήκη της 6 ιουλίου αναγέλλει εις την Ευρώπην, ότι η χύσις του
αίματος και τα δυστυχήματα όσα από του 1821 μαστίζουσι τα προς ανατολάς και
επικινδυνεούσι τα μέγιστα συμφέροντα, θέλουσι παύση, και η ευρωπαϊκή ειρήνη θέλει
απαλλαχθή από την εκείθεν τάραχον διότι προς τούτον τον σκοπόν η Αγγλία, η Γαλλία,
και η Ρωσσία προσφέρουσι δια της μεσιτείας και υπό την εγγύησιν των εις μεν την
οθωμανικήν Πόρταν, έντιμον διαλλαγήν μετά της Ελλάδος, εις δε την Ελλάδα, τρόπον να
εξέλθη από της δυσμοίρω μονώσεως της, και την τε παρούσαν αυτής κατάστασιν να
βελτιώση, και μέλλον έτι ευτυχέστερον να ελπίση…400
396
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ Α., σ. 154
Α.Ηρακλείδης, Έθνος,εθνικισμός,αυτοδιάθεση. Ανακτήθηκε από το διαδικτυακό ιστότοπο στις

397
3/6/2021, https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/6154/3/01_chapter_8.pdf;
398
Αρχεία Ελληνικής Παλιγεννεσίας,τόμ.3, σ.40
399
Ν.Ροτζώκος, Το έθνος ως πολιτικό υποκείμενο. Η Ελληνική επανάσταση…ό.π., σσ.238-239
400
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ Α., σ. 154
75
Σχολιασμός: Στο επιστολικό αυτό υπόμνημα του προς τις εγγυήτριες Δυνάμεις επιμένει
να εφαρμοστούν οι όροι της συνθήκης και κυρίως να υπάρξει σαφής διαχωρισμός
μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων ώστε να αποφευχθούν μελλοντικές συγκρούσεις. Ο ίδιος
τήρησε πιστά τη μέριμνα για τη προστασία μουσουλμανικών πληθυσμών, δεν
προχώρησε σε αποπομπή τους από την ελληνική επικράτεια και τον εξαναγκασμό τους
σε απομάκρυνση. Το 1830 προχώρησε με εντολή του να δοθούν οι εγγυήσεις
προστασίας για όποιον επιθυμούσε να παραμείνει στην Ελλάδα και μπορούσαν να
διατηρήσουν τις περιουσίες τους οι οποίες θα βρίσκονταν υπό τη προστασία της
κυβέρνησης401θέλοντας να τις εντάξει στην εμβέλεια ενός συστήματος πρόληψης σε
ευρωπαϊκό επίπεδο ως πράξη κοινωνικής παροχής και αναγνώρισης των δικαιωμάτων.
Η διπλωματική εμπειρία του είναι εμφανής, οι όροι της συνθήκης ξεκάθαροι γι’ αυτό
οι Μ. Δυνάμεις έπρεπε να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να ενεργήσουν με γνώμονα
το συμφέρον της Ευρώπης προς όφελος των πολιτών της. Επιπρόσθετα, γνώριζε τη
σημασία της κοινωνικής οργάνωσης για την ενοποίηση των τοπικών κοινωνιών όποτε
θα εξασφαλίζονταν η αλληλεγγύη, θα κατοχυρώνονταν τα βασικά δικαιώματα τους,
ατομικά και συλλογικά και θα προστατεύονταν από αυθαιρεσίες ακολουθώντας τα
δυτικά πρότυπα περί ελευθερίας, ισότητας και προστασίας των δικαιωμάτων 402.
Επιστολή προς τον Πετρόμπεη

Μέσα από το απόσπασμα της επιστολής θα δειχθεί η σχέση του Καποδίστρια με τα
παραδοσιακά κοινωνικά σχήματα και την οργανωμένη αντιπολίτευση. Η υπόθεση του
σχηματισμού ανεξάρτητου κράτους αποδείχθηκε σημαντική για διάφορες ομάδες
συμφερόντων με διαφορετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά που επιθυμούσαν τη
συμμετοχή στη εξουσία και συνεπώς, επιδίωκαν την αναγνώριση των οικονομικών
θυσιών που είχαν υποστεί κατά τη διάρκεια του Αγώνα403. Ο Καποδίστριας ήταν
γνώστης των δυσκολιών που θα συναντούσε. Ωστόσο θεωρούσε ότι το πιο σημαντικό
πρόβλημα ήταν τα δημόσια οικονομικά. Η θέση αυτή έφερε τη σύγκρουση με τους
ηγέτες του Αγώνα γιατί οι πρόσοδοι του νέου κράτους προορίζονταν για το
οικογενειακό ταμείο γι’ αυτό τέθηκε από τη μεριά τους το ζήτημα των
αποζημιώσεων404.
401
Σπ.Πλουμίδης, Το όραμα ...ό. π., σ. 78-79
402
Π.Πιζάνιας, Από ραγιάς...ό.π., σσ.38-41
403
Β.Καρδάσης, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας αντιμέτωπος …ό.π., σσ.108-113
404
Ό.π., σ.113
76
Τω Κ.Π. Μαυρομιχάλη.
Πόρω, 13 οκτωβρίου 1828.

…Αλλ’ αν έχετε απόφασιν να επιστρέψετε εις τα ίδια , πάσα ανάγκη είναι άλλος τις
πολίτης του τόπου σας να λάβη την θέσιν σας εις το Πανελλήνιον. Όθεν δεν εναντιούμαι
μεν εις την αναχώρησιν σας, αλλά και μη με δυσχεράνετε αν διορίσω άλλον αντί υμών,
μη δυνάμενος να αφήσω άνευ επισήμου τινός παραστάτου παρά ΄τη κυβερνήσει μίαν
τόσον μεγάλην επαρχίαν, την Σπάρτη..
Περί δε χρημάτων, σας επαναλέγω ότι και δια ζώσης σας είπα. Τα ολίγα ιδικά μου, όσα
και είχα μετ’ εμού ετελείωσαν. Αι δε εξωτερικαί παραβοήθειαι όσαι μας έρχονται,
εξεύρετε ότι έχουσιν ωρισμένην την χρήσιν, και δεν είναι επ’ εμοί να τας μεταχειρησθώ
εις επάρκειαν αιτήσεων μερικών… 405
Σχολιασμός: Η επιστολή του Καποδίστρια είναι αποκαλυπτική των όσων αντιμετώπιζε

ο ίδιος από τους κορυφαίους οπλαρχηγούς. Ο Πετρόμπεης χρησιμοποιεί τον εκβιασμό
για να αποσπάσει χρήματα και αυτή η πράξη του θα αποτελέσει την αρχή της
απειθαρχίας των Μαυριμοχαλαίων, οι οποίοι θα σχηματίσουν την αντικαποδιστριακή
αντιπολίτευση406. Τελικά, ο Καποδίστριας γνώριζε ότι η ελευθερία προϋπόθετε τη
σύγκρουση, συνιστούσε την ανατροπή των παλαιών θεσμών εξουσίας που γέννησαν
και αναπαρήγαγαν τα κοινωνικά προβλήματα όπου ο υπόδουλος λαός βίωνε γι’ αυτό
ήταν επιτακτική η ανάγκη διαμόρφωσης νέων πολιτικών όρων και συνθηκών σύμφωνα
με το ευρωπαϊκό πολιτικό περιβάλλον το οποίο ήταν αντίθετο σε κάθε αναταραχή που
μπορεί να διατάραζε την εύθραυστη ισορροπία και τασσόταν υπέρ της αρχής της
νομιμότητας407. Ουσιαστικά, η ελευθερία αφορούσε όλους τους Έλληνες και μπορούσε
να υλοποιηθεί με τους όρους του ανεξάρτητου εθνικού κράτους, του κράτους του τύπου
της Γαλλικής επανάστασης408. Ο τρόπος σκέψης του Καποδίστρια φανερώνει
επιδράσεις από τη ρουσσωική θεωρία και το κοινωνικό συμβόλαιο σύμφωνα με το
οποίο η ελευθερία αποτελεί όρο μη διαπραγματεύσιμο και η ελευθερία είναι
συνυφασμένη με την ισότητα στις οποίες έχουν βασιστεί οι σύγχρονες συνταγματικές
τάξεις409.
Επιστολαί Καποδίστρια τόμ Β΄ …ό. π., σ. 271

405
Β.Καρδάσης, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας αντιμέτωπος …ό. π., σσ. 113-114

406
Γ.Θεοδωρίδης, Ο «κύκλος» του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και η πολιτική στρατηγική του κατά
407
τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Στο Π. Πιζάνιας(επιμ), Η Ελληνική επανάσταση του 1821, εκδ.
Κέδρος, Αθήνα 2009, σσ.264-265
408
Π.Πιζάνιας, Από ραγιάς...ό.π., σ.52
Ζ.Ζ.Ρουσσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο ή Αρχές Πολιτικού Δικαίου (μτφ. Β.Γρηγοροπούλου &Α.

409
Σταινχάουερ), επιμ.Β. Γρηγοροπούλου, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, σσ.247-248
77
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ
ΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Η ιστορική έρευνα και η μελέτη των πηγών της πολιτικής προσωπικότητας του
Καποδίστρια μας προσφέρει στοιχεία σημαντικά για τη προσωπικότητα του σίγουρα
όμως, υπάρχουν και άλλα μέσα από την πλούσια βιβλιογραφία τα οποία δεν έχουν
ερευνηθεί. Ωστόσο, ο Καποδίστριας υπήρξε ένα σύμβολο ακραίων και αντιφατικών
τοποθετήσεων τόσο σε ιδεολογικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο410. Ο ίδιος, οπαδός της
πεφωτισμένης δεσποτείας με ιδεολογικές και πολιτικές επιλογές που ακολούθησε μετά
το 1789 αντιλαμβάνεται ότι η Γαλλική Επανάσταση διαμόρφωσε νέες συνθήκες μέσα
από τις οποίες το νεωτερικό κράτος έπρεπε να τις ακολουθήσει ώστε να διασφαλιστεί
η αναγκαία κοινωνική ισορροπία. Αν και ήταν συντηρητικός ως προς την ιδεολογία
του εντούτοις το κυβερνητικό του έργο παρουσίασε στοιχεία κοινωνικού
εκσυγχρονισμού411. Η καινούργια τάξη πραγμάτων, που οραματιζόταν για την
Ευρώπη, προέβλεπε τη παραχώρηση συντάγματος και συνταγματικών ελευθεριών.
Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία του που φάνηκαν από τα πρώτα πολιτικά βήματα του
στη νεοσύστατη Ιόνιο Δημοκρατία προχώρησε σε παραχωρήσεις που αφορούσαν τη
τρίτη τάξη βελτιώνοντας τη θέση της ήταν ενέργειες προχωρημένων αντιλήψεων
επηρεασμένων από τις αρχές του Διαφωτισμού.
Τα Δοκίμια του Montaigne και το έργο του Montesquieu το «Πνεύμα των

νόμων» ήταν αυτά που τον καθόρισαν περισσότερο φιλοσοφικά παρά πολιτικά412. Από
τον Montesquieu διδάχτηκε το συμβιβαστικό πνεύμα που τον διέκρινε και από τους
άλλους Ευρωπαίους φιλοσόφους τη πίστη του στη δύναμη του νου και στην ηθική
εκπαίδευση των ανθρώπων ως απαραίτητη προϋπόθεση μετασχηματισμού της
κοινωνίας413. Αξιοσημείωτο στο σημείο αυτό είναι να επισημάνουμε την επιρροή των
Διαφωτιστών στον νεαρό Καποδίστρια, ο οποίος σπούδαζε τη χρονική εκείνη στιγμή
στη Πάδοβα, μέσα από τα γραφόμενα στη «Βιογραφική Αφήγησις» του Σπηλιάδη
σύμφωνα με τα οποία «…ο νέος Καποδίστριας, κατά την ηλικίαν του ενθουσιασμού και
της απειρίας ευρέθη λοιπόν ερριμμένος μέσα εις τούτον των νέων ιδεών τον στρόβιλον
αλλά τόσον μόνον τας υπεδέχθη, καθ’ όσον προσέφερον εις την γενναίαν ψυχήν του το
περί κοινωνικής ευδαιμονίας και τελειοποιήσεως των πολιτευμάτων στιλπνόν
γοήτευμα…»414.
410
Σπ.Πλουμίδης, Το όραμα…ό. π., σ. 68
411
Ό. π., σ. 69
Ε.Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας: ο άνθρωπος- ο Ευρωπαίος διπλωμάτης (1800-1828), εκδ.

412
Πατάκης, Αθήνα 2005, σσ. 113-114
Π.Χριστόπουλου, Η θέση του Ι. Καποδίστρια και του Ν. Σπηλιάδη μέσα στην κίνηση του Φωτισμού των
413
Ελλήνων. Ανακτήθηκε από το διαδικτυακό ιστότοπο 19/6/2021: https://www.eens.org/eens-congres

saccess/?main__page=1&main__lang=de&eensCongress_cmd=showPaper&eensCongress_id=117
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ Α, ό.π.,σ.6

414
78
Ο Καποδίστριας, πίστευε ότι η μορφωτική, η πολιτιστική άνοδος των ανθρώπων ήταν
η βασική προϋπόθεση της αλλαγής των λαών σε κοινωνικό επίπεδο των μικρών
κρατών. Οι κοινωνικές αναταραχές και οι πολιτικές αναστατώσεις του 18 ου αιώνα
αποτέλεσαν πεδίο προβληματισμού για τον ίδιον. Η επανάσταση στη Γαλλία ήταν ένα
γεγονός πραγματικό που επέφερε βαθιές κοινωνικές μεταβολές και θα ήταν λάθος να
τις αγνοούν ή να τις ανατρέψουν415. Η Ελληνική Επανάσταση, με το σύνθημα
«Ελευθερία ή Θάνατος» κατά το γαλλικό πρότυπο είχε στόχο την θεμελίωση πολιτικά
της ελευθερίας στο πλαίσιο ενός ανεξάρτητου κράτους εθνικού τύπου και ο
χαρακτηρισμός της ως ανατρεπτική είναι προφανής. Ενεργούσε υπέρ της εμπέδωση
των φυσικών δικαιωμάτων και τοποθέτησε τις κοινωνικές ομάδες που ηγήθηκαν της
επανάστασης στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής διαφωτιστικής και φιλελεύθερης
πολιτικής ιδεολογίας. Τα βασικά κίνητρα της έστρεψαν τις ευρωπαϊκές ομάδες
αλληλεγγύης να ενισχύσουν το έργο της μέχρι την επίτευξη του τελικού στόχου που
ήταν η δημιουργία ενός κράτους416.
Σύμφωνα με τον Σπ. Πλουμίδη «Ο Καποδίστριας ανδρώθηκε πολιτικά (μετά το
1809) μέσα στο τσαρικό περιβάλλον της Πεφωτισμένης Δεσποτείας και δεν ασπαζόταν
χωρίς προϋποθέσεις τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και την προοδευτική
δημοκρατική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, που είχε θεσπίσει νωρίτερα το Σύνταγμα της
Τροιζήνας (άρθρο 5: Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το έθνος∙ πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού
και υπάρχει υπέρ αυτού»)»417. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο Καποδίστριας οραματίστηκε
μια νέα Ευρώπη εδραιωμένη σε συνταγματικές κυβερνήσεις και εθνικά κράτη με βάση
ένα δημοκρατικό σύστημα. Ιδεολογικά τοποθετούνταν κατά των βίαιων ανατροπών.
Υποστήριζε την παραχώρηση συνταγματικών ελευθερίων και κοινωνικών
μεταρρυθμίσεων με ειρηνικό τρόπο και σταδιακά418. Πίστευε σε ένα σύνταγμα
εναντίον του δεσποτισμού όπου θα παρείχε στο λαό πολιτική σταθερότητα, θα
καθόριζε τα κοινωνικά δικαιώματα και θα απέτρεπε με αυτό το τρόπο την επανάσταση.
Αναφέροντας «φιλελεύθερο» καθεστώς εννοούσε τη δημιουργία ενός συμβουλευτικού
και νομοθετικού σώματος, αντιπροσωπευτικού του πληθυσμού, που θα είχε υπόψη του
τα προβλήματα του λαού και θα κυβερνούσε με γνώμονα το συμφέρον του και τη
γενική ευημερία. Οι αρχές της αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης βρίσκεται σε άμεση
εξάρτηση με το βαθμό της διαφώτισης και του πνευματικού υπόβαθρου του
πληθυσμού. Ο πόθος του για τη παρείχε στο λαό πολιτική σταθερότητα, θα καθόριζε
τα κοινωνικά δικαιώματα.
Ε.Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας: ο άνθρωπος…ό. π., σ.115

415
Π.Πιζάνιας, Από ραγιάς Έλληνας πολίτης. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821(Π. Πιζάνιας), εκδ.
416
Κέδρος, Αθήνα 2009, σσ.36-39
Σ.Πλουμίδης, Το έργο εσωτερικής συγκρότησης του Καποδίστρια Ανακτήθηκε από το διαδικτυακό

417
ιστότοπο στις 5/6/2021,https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ARCH267/Kapodistrias.doc

418
Ι. Σακκάς, Η ανατολική Μεσόγειος ως παράγων των συγχρόνων γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών
ισορροπιών -από τον Καποδίστρια στην σύγχρονη περίοδο. Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2020, από
το διαδικτυακό τόπο:
http://www.academy.edu.gr/index.php/gr/conferences/fourth_symposium/acta_of_symposium, σ. 441
79
Ο προσανατολισμός του για τη μόρφωση, η πίστη του στην πρόοδο ξεκινάει από αυτές
τις αρχές που κληρονόμησε από τις διακηρύξεις του Διαφωτισμού όπου ο άνθρωπος
είναι μέρος της φύσης, υπόκειται στους νόμους της. Η γνώση του ανθρώπου είναι μέρος
της γνώσης του για τη φύση419.
Οι ανθρωπιστικές ιδέες του για την προστασία των μικρών λαών ήταν γνωστές
από το 1818 με τα υπομνήματα του που είχε διατυπώσει εκ μέρους του τσάρου στο
συνέδριο του Άαχεν. Μέσα από τα οποία εξέφραζε τη πίστη του στη συνένωση των
Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, στη δημιουργία μιας ειρηνικής ομοσπονδίας η οποία θα
ενισχύσει το ανθρώπινο δίκαιο και τη δημόσια ηθική420. Για τους Βαλκάνιους λαούς
πίστευε ότι θα οδηγηθούν στην απελευθέρωση μέσα από σταδιακούς πολιτικούς
μετασχηματισμούς και η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού θα μπορούσε να
πραγματοποιηθεί μόνο με τη βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων421. Η πολιτική που
ακολούθησε ήταν η «δια βαθμών προχωρείν» σύμφωνα με την οποία συνίστατο να μην
παρουσιάζει εξαρχής όλες τις διεκδικήσεις και τις απόψεις εξετάζοντας πάντα τις
υπάρχουσες δυνατότητες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της στρατηγικής του ήταν όταν
του τέθηκαν ερωτήματα από τον ‘Ορτον, υπουργού πολέμου και των αποικιών της
Αγγλίας σχετικά με τη κατάσταση της Ελλάδας422, το 1827 και απάντησε με
απαράμιλλο θάρρος, δίνοντας με αυτό το τρόπο και μια απάντηση στους επικριτές του
για τη θέση του στο ελληνικό πρόβλημα, για το ποια ήταν τα όρια του Ελληνισμού,
ποια μέρη της ελληνικής χώρας είναι ελεύθερα από το οθωμανικό ζυγό, ποια είναι η
ελληνική κυβέρνηση, ποιοι είναι οι εθνικοί πόροι και γενικότερα ποια είναι η γενική
κατάσταση της χώρας, δίχως να υπολογίζει τις συνέπειες. Ο ίδιος, καταδίκαζε την αρχή
των επεμβάσεων στις εσωτερικές υποθέσεις των κρατών και ήταν αντίθετος στις
πρακτικές παρέμβασης και επιβολής με τη βία. Κατά τη γνώμη του η εδραίωση της
ειρήνης μπορεί να επιτευχθεί μόνο με μια ευρύτερη συμμαχία και τη συμμετοχή όλων
των κρατών. Η φιλελεύθερη ευρωπαϊκή πολιτική του και οι θέσεις του για την
αυτοδιάθεση των λαών τον οδήγησαν σε σύγκρουση με τους σύγχρονους του ξένους
διπλωμάτες και έγινε στόχος επικρίσεων423.
Οι προσπάθειες του, για τη δυνατότητα να δοθεί στους λαούς δικαίωμα

κατάθεσης των προβλημάτων τους και προσπάθεια επίλυσης τους αποτελούσε ένα
βαθύτερο στόχο που αφορούσε το πρόβλημα του υπόδουλου ελληνισμού 424.
Ε.Κούκου, Ιωάννης…ό. π., σ. 115

419
420
Ό π., σ.116-117
Ι. Σακκάς, Η ανατολική Μεσόγειος…ό. π., σ. 441

421
Α.Κούκος, Η διπλωματική στρατηγική του Ιωάννη Καποδίστρια. Στο Γ. Γεωργής (επιμ.), Ιωάννης
422
Καποδίστριας (σσ.230-250), εκδ. Καστανιώτης Αθήνα 2015, σ.234
Ε.Κούκου, Ιωάννης….ό. π., σ. 148

423
424
Μ.Λάσκαρι, Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια, εκδ. Γαλαξία, Αθήνα 1968, σ. 31
80
Αγωνίστηκε για ένα Κράτος χωρίς κηδεμόνες425και χωρίς την επέμβαση των ξένων στα
εσωτερικά ζητήματα και στην κρατική διαχείριση, χαρακτηριστική είναι η απάντηση
του προς τον Συνταγματάρχη Εϊδέκω το 1829, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις
καθυστερούσαν να στείλουν τρόφιμα στην Ελλάδα: «...Πλήν ἄν τοῦτο ποιοῦντες
φρονῶσι νά μᾶς κάμμωσι νὰ ἀλλάξωμεν δρόμον,λάθος ἔχουσι, διότι μέχρι τῆς 15
Φεβρουαρίου ἔχομεν νὰ ζήσωμεν, καὶ δυνάμεθα νὰ προσμείνωμεν ἄν δὲ ἕως τότε
οὐδεμίαν βοήθειαν λάβωμεν, βλέπομεν τί ἔχομεν νὰ γείνομεν τώρα ὅμως κάθημαι
ἄσειστος...»426. Γι’ αυτό συγκρούστηκε με τις δυνάμεις οι οποίες αντιμετώπιζαν την
Ελλάδα με ένα κακώς εννοούμενο εξευρωπαϊσμό. Το όραμα του ήταν η ανασύσταση
του Ελληνικού κράτους, σύμφωνα με το πνεύμα του Ελβετικού πολιτειακού μοντέλου,
την πατρότητα του οποίου φέρει ο ίδιος427. Η ανόρθωση του ευρωπαϊκού συστήματος
με βάση το σεβασμό των δικαίων και των θεσμών κάθε έθνους όπως χαρακτηριστικά
αναφέρει στην «Προς την Α.Μ. τον Αυτοκράτορα: Επισκόπησης της πολιτικής μου
σταδιοδρομίας από του 1798 μέχρι του 1822» η οποία στάλθηκε από τη Γενεύη το
Δεκέμβριο του 1826 «... Να αποδοθή εις έκαστον έθνος η πλήρης και απόλυτος χρήσις
των δικαίων και θεσμών αυτού, να τεθούν πάντα και ημείς αυτοί υπό την προστασίαν
γενικής συμμαχίας, να εξασφαλίσουμε εαυτούς και να προφυλάξωμεν τα έθνη από της
φιλοδοξίας των κατακτητών, ιδού αι βάσεις εξ’ ων ελπίζομεν με την βοήθειαν του Θεού
να στηρίξωμεν το νέον τούτο σύστημα...»428.
Ο Καποδίστριας θα υποστηρίξει την ελληνική αξίωση, όπως αυτή επαγωγικά

προέκυπτε από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, στην αρχή των εθνοτήτων η οποία
τεκμηριώθηκε από την επαναστατική προδιάθεση των ελληνικών πληθυσμών και
σύμφωνα με τον ίδιο «Η ενεστώσα προσωρινή Κυβέρνησις, χρεωστεί να θεωρήσει ως
συγκροτούσας την Ελλάδα, όλας τας επαρχίας, αίτινες ήσαν, ή και είναι εισέτι υπό
τουρκικήν εξουσίαν, εκίνησαν δε τα όπλα κατά το 1821, ή μετά ταύτας, και έχουσι το
πλείστον μέρος των κατοίκων επαγγελόμενον την χριστιανικήν θρησκείαν και λαλούν την
ελληνικήν γλώσσαν… Όσον δε περί των οροθεσιών κατά τας Νήσους, αυτά φαίνονται
προσδιορισμένα εξ αυτών των έργων…». Στόχος του η σύγκληση των συμφερόντων
της χώρας με εκείνα των Μ. Δυνάμεων που θα διαμόρφωναν τον γεωπολιτικό χάρτη
της περιοχής όπου το πολιτικό σύστημα θα προωθούσε τα συμφέροντα του έθνους429.
Η ανατολική πολιτική του Καποδίστρια στηρίχθηκε σε δύο άξονες στην εμπέδωση της
ειρήνης και τη αναγνώριση και τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας430.
Δ.Δαμιανίδου, Ιωάννης Καποδίστριας. Ζητιάνος γιά τήν Ἑλλάδα, εκδ.«Χριστιανική Ἐλπίς»

425
Ὀρθόδοξη Ἀδελφότητα, Θεσσαλονίκη 2009. σ. 156.
Ι.Καποδίστριας, Τῷ Συνταγματάρχῃ κ. Ἑϊδέκῳ, στο Ιωάννης Σ. Κορνιλάκης, Ι. Α. Καποδίστριας. Ο

426
Άγιος της Πολιτικής, Ελαία, Αθήνα 2011, σ. 381.

427
Γ.Κοντογιώργης, «Τὸ Κράτος τοῦ Καποδίστρια», Ἐρῶ 18/2 (2014), σ. 48,
428
Αρχείον Καποδίστρια, Αυτοβιογραφία, τομ Α΄, σ.13
Γ.Γεωργής, Η ανατολική πολιτική του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Στο Γ. Γεωργής

429
(επιμ.),Ιωάννης Καποδίστριας(σσ.230-250), εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2015, σ. 178

430
Γ.Γεωργής, Η ανατολική πολιτική…ό. π., σ. 196
81
Προς αυτή την κατεύθυνση εργάστηκε αθόρυβα γιατί γνώριζε ότι έπρεπε να υπερβεί
τις παραδοσιακές αντιλήψεις μέσα στο ελλαδικό χώρο και φυσικά τους Οθωμανούς για
τις προθέσεις του. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας που αποτελεί και την απαρχή
διπλωματικών σχέσεων εντάσσεται η εποικοδομητική αλληλογραφία του με τις
οθωμανικές αρχές εγκαινιάζοντας μια συγκροτημένη προσπάθεια για την εγκαθίδρυση
των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Ωστόσο, φανερώνει τη διορατικότητα του ως
διπλωμάτη χαρίζοντας του ένα ρεαλιστικό προσανατολισμό για το ποια θα έπρεπε να
είναι η εξωτερική πολιτική του νεοσύστατου κράτους431.
Η ελληνική εθνική ιδεολογία διαμορφώθηκε ως αποτέλεσμα του Νεοελληνικού

Διαφωτισμού, του ριζοσπαστισμού της Γαλλικής Επανάστασης, του κινήματος του
ρομαντισμού και της εθνικιστικής ιδεολογίας του 19ου αι. που διακήρυττε το δικαίωμα
της αυτοδιάθεσης των λαών και την ανεξαρτησία432. Η βασική αντίληψη των Ελλήνων
Διαφωτιστών αφορούσε την ελληνική εθνική ιδεολογία που απασχολούσε κοσμικούς
και προοδευτικούς κληρικούς, η οποία ήταν πολύ τολμηρή για τα δεδομένα πολιτική
ιδεολογία433. Ο Διαφωτισμός στην Ελλάδα έχει ως αφετηρία τη στιγμή της
συνειδητοποίησης της έννοιας έθνος και την εξεύρεση μέσων οικοδόμησης του.
Πυρήνας της ιδεολογίας αυτής είναι η ενεργός αλληλεγγύη μιας ομάδας όπως
χαρακτηριστικά αναφέρεται ο Π. Λέκκας, η οποία διακηρύττει ότι αποτελεί έθνος και
στόχο έχει να καταστεί κράτος434. Η έννοια του έθνους-κράτους καλλιεργήθηκε
προκειμένου να εισαχθεί το νέο ιδεολογικό πλαίσιο που από τη μια πλευρά θα
εξασφάλιζε μορφές συμμετοχής στη κοινωνία και από την άλλη θα εξασφάλιζε την ίδια
τη συνοχή της κοινωνίας435.Ο Καποδίστριας μέσα από την επιστολή του προς τον
Μητροπολίτη Ιγνάτιο, τον Απριλίου 1823 είχε αναφερθεί στην ιστορική συνέχεια του
έθνους και καταδεικνύει την διαχρονική ύπαρξη των Ελλήνων « 1) Ότι οι Έλληνες δεν
έπαυσαν ποτέ ν’ αποτελούν Έθνος στην κυρία της λέξεως σημασία. 2) Ότι με τον τίτλο
αυτό μπόρεσαν να μετάσχουν των ευεργετημάτων του ευρωπαϊκού πολιτισμού. 3) Ό τ ι
αυτά τα ευεργετήματα τους έκαναν να υπερβούν τα όρια της μειονότητός των. Και έτσι
θα ταν πιο εύκολο να το καταστρέψη κανένας το ελληνικό έθνος παρά να το υποτάξη στο
ζυγό το μουσουλμανικό»436. Στη περίπτωση της Ελλάδας, ο εθνικισμός αξιοποίησε τις
προυπάρχουσες μορφές αλληλεγγύης όπως το ομόγλωσσο, το ομόθρησκο και τη
θρησκευτική αντιπαλότητα των μουσουλμάνων.
Β.Φίλιας, Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα, εκδ.Gutenberg, Αθήνα 1985, σσ.88-89
431
Δ.Π.Σωτηρόπουλος, «Ελληνική Νομαρχία: ήτοι λόγος περί του ριζοσπαστικού διαφωτισμού. Η γέννηση
432
της νεοελληνικής πολιτικής σκέψης στις απαρχές του 19ου αιώνα» σε Π. Πιζάνιας (επιμ.) Η Ελληνική
Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό Γεγονός, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009, σελ. 104
Π.Πιζάνιας,«Επανάσταση και Έθνος. Μια ιστορική – κοινωνιολογική προσέγγιση του ’21», στο
433
Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. Γ΄, Η Ελληνική
Επανάσταση, 1821-1832, Αθήνα 2003, σ. 35
434
Π.Λέκκας, Η εθνικιστική ιδεολογία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2011, σ. 115
Δημ..Δασκαλάκης, Εισαγωγή στη σύγχρονη κοινωνιολογία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2014, σ.316
435
436
Αρχείον Καποδίστρια, Ελληνικά Κείμενα του Καποδίστρια, τόμ. Ζ′, σ. 230
82
Για τη συγκρότηση και τη διεθνή αναγνώριση του σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η
συγκέντρωση επαναστατημένων Ελλήνων σε συγκεκριμένο χώρο με αποτέλεσμα, ο
πόθος για απελευθέρωση προϋπόθετε τη ρήξη με την οθωμανική τυραννία κατά το
πρότυπο της Γαλλικής επανάστασης και γι’ αυτό το εθνικό κίνημα απέκτησε μαζικό
χαρακτήρα437.Όπως ενδεικτικά αναφέρεται μέσα από την επιστολή του Προς την
προσωρινήν διοίκησιν της Ελλάδος, το 1825 «… εζητήσατε βεβαίως σωτηριώδεις
οδηγίας εις την ιστορίαν των παρελθόντων αιώνων και όλων των εθνών, προ πάντων δε
εις εκείνην της πατρίδος σας, και ηξεύρετε, ότι κανέν έθνος δεν απόσεισε τον ζυγόν της
δουλείας, διά ν ’ αναλάβη την ελευθερίαν και ανεξαρτησίαν του, χωρίς ν’ απαντήση τα
δεινά της διαφωνίας, και ότι η Ελλάς καταβάλλουσα ήδη την Οθωμανικήν τυραννίαν
έπρεπε να τα υποφέρη αναμφιβόλως, αλλ’ ότι θέλει τα υποφέρη με ολιγώτερον κίνδυνον
από παν άλλο έθνος, ότε διαμένουσα αυτή κα θ’ ε αυτήν θεμελιώση όλας τας ελπίδας της
εις τας ιδίας δυνάμεις της και εις την συνδρομήν του χρόνου. Συμβουλευόμενοι δε τας
οικειακάς παραδόσεις σας και τας συνειδήσεις σας θέλετε διακρίνει καθαρώτερα το
συμφέρον της αληθείας αυτής…»438. Η εθνική αλληλεγγύη θα στηριζόταν στο κοινό
παρελθόν, στη γεωγραφική αποτύπωση όπως εμφανίστηκε στη Χάρτα του Ρήγα439, με
αποτέλεσμα το γένος των Ρωμαίων θα έπρεπε να μετασχηματιστεί σε έθνος
Γραικικόν440. Επομένως, το «Γένος των Ρωμαίων» μετασχηματίζεται σε «Έθνος
Γραικικόν», το οποίο συμπίπτει με το «Ελληνικό Έθνος» που επιδιώκει τη πολιτική
ελευθερία του με αυτόβουλη δράση και όχι με την συνδρομή εξωγενών παραγόντων441.
Άλλωστε το Σύνταγμα της Τροιζήνας, στο άρθρο 6 αναφέρεται στην αρχή της
κυριαρχίας του έθνους όπου ενδεικτικά αναφέρει «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το Έθνος.
Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού». Η συγκεκριμένη αναφορά
εστιάζει στην αρχή της δημοκρατικής και λαϊκής κυριαρχίας και κυρίως στον
αλυτρωτικό χαρακτήρα του Αγώνα442.
Ο Καποδίστριας, θέλοντας να προσδιορίσει τα κριτήρια της εθνότητας
παρέκκλινε από τις αντιλήψεις των κλασσικών Ευρωπαίων συντηρητικών και
εισήγαγε μια τάση που είχε επιλέξει συνειδητά, συνδυάζοντας τη προσήλωση στο
συντηρητικό δόγμα με την υιοθέτηση της εθνικής ιδέας443.
437
Σπ.Πλουμίδης, Η έννοια…ό.π.,σ.63
Π.Κονδύλης, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1988, σσ.201-
438
204
439
Αρχείον Καποδίστρια, Αρ.2 , τομ Ζ, σ.250
Λ.Βρανούσης,Ιδεολογικές ζυμώσεις και συγκρούσεις, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής
440
Αθηνών, τ. ΙΑ΄, Αθήνα 1975 ,σσ.442-444
Σπ..Πλουμίδης, «Η έννοια του ‘θανάτου’ στην Ελληνική Επανάσταση(1821-1832). Ιδεολογικές

441
προσλήψεις και πολιτική πρακτική», Μνήμων 32, (2011-2012), σελ. 59
Ευ.Βενιζέλος (2001), Το πρώτο κύμα του ελληνικού συνταγματισμού (1822-1827), διαθέσιμο στο http://
442
www.evenizelos.gr/30-programm-proposals/state/constitutionalpolitics/700-1822-1827.html, 15 Μαΐου
2021.
443
Κ.Σβολόπουλος, Ο Ιω. Καποδίστριας μεταξύ απολυταρχίας… Στο Γ. Γεωργής (επιμ.),Ιωάννης
Καποδίστριας(σ.29-245),εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2015, σ. 45
83
Ο ίδιος δεν έχει καμιά αμφιβολία για την εθνική του ταυτότητα, άλλωστε χρησιμοποιεί
στις επιστολές του τη γραικική ταυτότητα του λέγοντας ανάμεσα σε άλλες, σε μια
επιστολή του προς τον Μητροπολίτη Ιγνάτιο ότι «οι Έλληνες δεν έπαυσαν ποτέ ν’
αποτελούν Έθνος στην κύρια της λέξεως σημασία». Σύμφωνα με τον Αντ. Μανιτάκη
«Η έννοια του Έθνους, ως συνώνυμη εκείνης του Λαού, αποτελεί προϊόν της Γαλλικής
Επανάστασης και του γαλλικού Διαφωτισμού και συνιστά τον θεμέλιο λίθο της
δημοκρατίας και ένα από τα σταθερά συστατικά στοιχεία του εθνικού κράτους» 444.
Σχετικά με τον αυτοπροσδιορισμό Γραικός αξίζει να αναφερθούμε και στην επιστολή
του προς τον πρόεδρο της Γραικοδακικής Εταιρείας, το 1811, λέγοντας « …το ιερόν
της Πατρίδος όνομα δια της Γραικοδακικής φήμης κηρυττόμενον, αντηχεί έως τα
ενδόμυχα των καρδιών όλων των Γραικών, και εις μεν τας των απαίδευτων διεγείρει
ανδρώα αισθήματα, αναζωπυρεί δε χρηστάς τας των πεπαιδευμένων ελπίδας, εμπνέον
αυτοίς εννοίας τε λαμπράς και υψηλά φρονήματα προς την του γένους βελτίωσιν. –
Γραικός γεμήν καγώ ων και ταύτα συναισθανόμενος εμακάριζον τους μετέχοντας των
πόνων της νεοσυστάτου Γραικοδακικής εταιρείας...»445.
Μάλιστα, σε μια άλλη επιστολή του, που στάλθηκε το 1825 προς την
Προσωρινήν Διοίκησιν της Ελλάδος παρουσιάζει τις συνιστώσες της εθνικής
ταυτότητας ορίζοντας τες ως α) η θρησκεία, β) η «γενική καταγωγή», γ) η
εκκλησιαστική υπαγωγή δ) «αι αρχαί και τα ήθη» όπως επίσης και στο υπόμνημα του
αναφέρεται πως «… Ο γενικός χαρακτήρας του ελληνικού λαού Ο ελληνικός λαός
διατηρεί παντού - σε σχέση με τους Τούρκους - τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, τη θρησκεία
του, τη γλώσσα του, τα ήθη του, καθώς και την ηθική του ανωτερότητα, που του χαρίζει
η ιδιοφυία του»446. Γενικότερα οι δημόσιες αναφορές του στο έθνος των Ελλήνων είχε
σαν στόχο την υπενθύμιση ότι οι Έλληνες αισθάνονται άξιοι ενός καλύτερου πολιτικού
μέλλοντος447και καταδεικνύει την προΰπαρξη του ελληνισμού ως έθνους με ιστορική
συνέχεια, η οποία επιβεβαιώνεται μέσα από τη διάκριση της εθνικής ταυτότητας και
ετερότητας έναντι των αλλοεθνών. Χαρακτηριστικά αναφέρεται στην επιστολή του
«… ισχυρά η Ελλάς δι΄ εκείνης της απείρου δυνάμεως, διήλθε τέσσαρας αιώνας
διαφθοράς και παντοίων άλλων δυστυχημάτων, χωρίς να παύση ποτέ του να σχηματισθή
έθνος, και να υποτάσσηται εις τους ιερούς νόμους του θείου νομοθέτη μας...
σχηματίζουσα δε έθνος, είχεν άνδρας γενναίους εις τα όρη της, διά να την
υπερασπίζωνται, ομοίους εις τας νήσους της, διά να την αναδείξουν, εις τον
εξευγενισμένον κόσμον πεπαιδευμένους, διά να τη διατηρώσι τας αναφοράς της με την
παλαιάν εκείνην Ελλάδα, της οποίας το πνεύμα έφερε το φως τω ν επιστημών εις την
Ευρώπην…»448.
444
Αντ. Μανιτάκης, Ο Ελληνικός Συνταγματισμός 200 χρόνια μετά, εκδ. ΕΑΠ, Αθήνα 2020, σ.19
445
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, Αρ. 3, τομ. Ζ΄, σ. 182
446
Αρχείον Ιωάννη Καποδίστρια, τόμ Ζ,σ.210
447
Σπ.Πλουμίδης, Η έννοια…ό. π., σσ. 73-75
448
Αρχείον Ιωάννη Καποδίστρια, Αρ.2,τομ. Ζ΄ σ. 251
84
Τα κριτήρια της γλώσσας και της θρησκείας θεωρούνται παράμετροι στην κατανόηση
του όρου Ελλάδα ωστόσο εξίσου σημαντικά για την αποκρυστάλλωση του όρου
ελληνικού έθνους. Ο Καποδίστριας αναφέρει στην επιστολή του προς τον Όρτον, το
1827 «…το Ελληνικόν έθνος σύγκειται εκ των ανθρώπων οίτινες από αλώσεως
Κωνσταντινουπόλεως δεν έπαυσαν ομολογούντες την ορθόδοξον πίστην, και την
γλώσσαν των πατέρων αυτών λαλούντες, και διέμειναν υπό την πνευματικήν ή κοσμικήν
δικαιοδοσίαν της εκκλησίας των, όπου ποτέ της Τουρκίας και αν κατοικώσι...»449. Ο
Καποδίστριας καταδεικνύει την έννοια της εθνικής συνείδησης, αποτέλεσμα της
ετερότητας του ελληνισμού έναντι των οθωμανικών στοιχείων 450.
Το έθνος προϋποθέτει την ανάπτυξη της εθνικής, κοινωνικής συνείδησης μέσα
από το προσδιορισμό της θέσης του στο κόσμο υπό την έννοια αυτή καταγράφει τη
κατάσταση των Ελλήνων αναφέροντας στο Υπόμνημα επί της σημερινής καταστάσεως
των Ελλήνων ότι «…ο ελληνικός λαός διατηρεί παντού- σε σχέση με τους Τούρκους- τον
ιδιαίτερο χαρακτήρα του, τη θρησκεία του, τη γλώσσα του του, τα ήθη του, καθώς και την
ηθική του ανωτερότητα, που του χαρίζει η ιδιοφυία του...»451. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο
ιδιαίτερος χαρακτήρας έγκειται στο διαμορφωτικό στοιχείο της ετερότητας του δηλαδή
στη ιστορική δομή παραδόσεων που αποτελεί ένα από τα προαπαιτούμενα της
συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους452. Άλλωστε το έθνος συντίθεται από τα
πολιτισμικά στοιχεία ενός λαού, τον τρόπο διαβίωσης, τα ήθη και έθιμα, τις
παραδόσεις, τις συνήθειες και γενικότερα ό,τι περιλαμβάνει μια κοινή πολιτισμική
κληρονομιά η οποία συνθέτει την πολιτισμική ταυτότητα του. Τα στοιχεία της
ελληνικής γλώσσας και της ιστορικής συνέχειας είναι στοιχεία που ανέδειξε ο
Διαφωτισμός453. Αναφέρει προς την προσωρινήν διοίκησιν της Ελλάδος, το 1825 «…η
Ελλάς καταβάλλουσα ήδη την Οθωμανικήν τυραννίαν έπρεπε να τα υποφέρη
αναμφιβόλως, αλλ’ ότι θέλει τα υποφέρη με ολιγώτερον κίνδυνον από παν άλλο έθνος,
ότε διαμένουσα αυτή καθ’ εαυτήν θεμελιώση όλας τας ελπίδας της εις τας ιδίας δυνάμεις
της και εις την συνδρομήν του χρόνου. Συμβουλευόμενοι δε τας οικειακάς παραδόσεις
σας, και τας συνειδήσεις σας θέλετε διακρίνει καθαρωτέρα το συμφέρον της αληθείας
αυτής. Τω όντι κανέν άλλο πράγμα δεν αποδεικνύει παρηγορητικώτεραν αυτήν την
αλήθειαν , ειμή παν ότι εξέφυγε την δολίαν πολιτικήν, την οποίαν μετεχειρίσθησαν οι
449
Αρχείον Ιωάννη Καποδίστρια, Επιστολή 12, τομ. Ζ΄ σ. 286
Δ.Τσιριγώτης, Η διάστιξη μεταξύ του Κράτους του Έθνους και του Έθνους του Κράτους στο πολιτικό
450
πρόταγμα του Ι. Καποδίστρια. Μια περιπτωσιολογική ανάλυση της κοσμοθεωρητικής αντίληψης του Ι.
Καποδίστρια για την συγκρότηση του ελληνικού έθνους. Διεθνές Συνέδριο: Η αρχαία Ελλάδα και ο
σύγχρονος κόσμος. Αρχαία Ολυμπία, (28-31 Αυγούστου 2016), σ .121
451
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τομ Ζ΄ σ. 210
452
Γρ.Δαφνής, Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Η γένεση του ελληνικού κράτους, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1976, σ.
563
453
Αντ..Μανιτάκης, Ο Ελληνικός…,ό. π., σ.20
85
Τούρκοι, δια να δουλώσισι τους πατέρας σας, και όλα τα θαύματα, άτινα έκαμεν ο Θεός
δια να τους σώση...»454. Η διασφάλιση της επιβίωσης του ελληνισμού επιτυγχάνεται με
τη συγκρότηση εθνικής ταυτότητας η οποία θα οδηγήσει και θα αποτελέσει το
θεμελιακό υπόβαθρο για το υπέρτατο σκοπό της ανεξαρτησίας455. Άλλωστε η εθνική
ταυτότητα τρέφεται κυρίως από το παρελθόν456το οποίο έρχεται να τροφοδοτήσει τη
θεωρία της συνέχειας και να στηρίξει την πολιτική της Μεγάλης Ιδέας που θα οδηγήσει
στην συγκρότηση ελληνικού κράτους457. Η ιδέα της εθνικής και πολιτικής αυτονομίας
και της δημιουργίας μιας ανεξάρτητης πολιτικής με ελεύθερους και ίσους πολίτες, που
οραματίστηκε ο Διαφωτισμός, είναι αυτή που οδήγησε στη διαμόρφωση
εθνικοπολιτικής συλλογικότητας και της έδωσε την ταυτότητά της. Γι’ αυτό και η
ιδεολογία του Έθνους, εμπνευσμένη από τη Γαλλική Επανάσταση, συντέλεσε στη
δημιουργία μιας ανεξάρτητης πολιτείας458. Ενδεικτικά, αναφέρει στην ίδια επιστολή
«…Οι Τούρκοι υπεδούλωσαν και διέφθειραν το θνητόν μέρος της Ελλάδος, διά να είπω
ούτω· αλλ’ η ψυχή της, και δι’ εκείνης το πνεύμα του έθνους έμεινε πάντοτε ελεύθερον
και ανεξάρτητον καθότι οι ειρημένοι, αφ’ ενός μέρους, παίζοντες αδιακόπως τα υλικά
συμφέροντα και όλα τα πάθη, άτινα συνακολουθούσαν εκείνα, διήρεσαν, εμόνωσαν, και
ώπλισαν τους πατέρας σας, τον ένα κατά του άλλου∙ αλλ’ ούτοι αφ’ ετέρου, ηνωμένοι διά
της εις Χριστόν και εις την Αγίαν του Εκκλησίαν σταθεράς πίστεώς των, αντέτειναν εις
την ολεθρίαν μάστιγα εκείνων, φυλάττοντες αγνάς τας αρχάς και τα ήθη, άτινα μόνα
συνιστώσιν εν έθνος διά της ενώσεως ανθρώπων τινών, λέγω την θρησκείαν και δι’
εκείνης την γενικήν καταγωγήν του και την εκουσίαν υποταγήν του εις μίαν και την αυτήν
πνευματικήν κυριότητα....»459. Η εθνική ανεξαρτησία συνεπάγεται με την εθνική
ολοκλήρωση όπου σύμφωνα με τον Π. Κονδύλη «συγκεκριμένα σύνολα έχουν την
ανάγκη και τη διάθεση, έστω και επιστρατεύοντας μύθους, να ορίσουν τον εαυτό τους
ως έθνος»460. Ο Καποδίστριας αναφέρει προς την Δ΄ Εθνική Συνέλευση το 1829
«…ούτω δε το Έθνος θέλει αποδείξει και αυθές εις τους Σεβαστούς Συμμάχους Βασιλείς
και εις την Οικουμένην, ότι θέλει, και ηξεύρει, να επιμένη εις την έντιμον επιχείρησιν του
ν΄αποτελέση δι΄ιδίων αγώνων την εθνικήν και πολιτικήν του επανόρθωσιν»461. Εν
συνεχεία αναφέρετε στη σημασία της πρόνοιας των συμμάχων Βασιλέων προς τους
Επιστολαί Ι.Α. Καποδίστρια, τομ. Δ΄, σ. 429

454
Δ.Τσιριγώτης, Η διάστιξη…ό. π., σ. 122

455
456
Θ. Βέικος, Εθνικισμός και εθνική ταυτότητα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σ. 26
Ρ.Κακάμπουρα, Λαογραφικά αρχεία και εθνική ταυτότητα: Μια σχέση αλληλεπίδρασης. Κριτική
457
Διεπιστημονικότητα, τόμ. 2ος,Έθνος και Ταυτότητα. Πολιτισμικές Αντιστάσεις, επιμ. Σ. Δημητρίου, εκδ.
Σαββάλα, Αθήνα 2006, σ.110
458
Α.Μανιτάκης, Ο Ελληνικός…,ό.π., σ.23
459
Αρχείον Ιωάννου Α. Καποδίστρια, Αρ. 2, τομ. Ζ σσ. 430-431
460
Π.Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αιώνα. Τομές στην πλανητική πολιτική περί το 2000, εκδ. Θεμέλιο,
Αθήνα 1998, σ.95
Επιστολαί Καποδίστρια, τομ. Γ΄ ό.π., σ. 62

461
86
Έλληνες «…απολαμβάνουσιν αγαθά, χάρις εις την θείαν πρόνοιαν και εις την ευμενή και
γενναίαν συμπάθειαν…το μέγιστον των αγαθών τούτων είναι η επι το μονιμώτερον ήδη
καθισταμένη ευταξία…και τέλος το να ημπορεί έκαστος να ενεργή εις τρόπον ωφέλιμον
και δι’εαυτόν και δια το έθνος τα δίκαια, όσα χαρακτηρίζουσι τον ελεύθερον και
ανεξάρτητον πολίτην...»462. Το πολιτικό πρόταγμα του Καποδίστρια εμπεριείχε όλα
αυτά τα στοιχεία και στο πλαίσιο αυτό, υπακούοντας την εντολή του έθνους ανέλαβε
το έργο της ανασυγκρότησης και της εθνικής ανασύνταξης με τη συγκέντρωση όλων
των εξουσιών στο πρόσωπο του. Η ενέργεια του αιτιολογεί την προσπάθεια του να
περιορισθεί η ηγεμονία των κοτζαμπάσηδων γι’ αυτό θα προβεί στη πρόταση του περί
του δικαιώματος καθολικής ψηφοφορίας, με την επιστολή του προς τη Γερουσία, το
1830 χωρίς να μεταλλάξει τη μορφή της πολιτικής οργάνωσης όπου η εξέγερση για την
ανεξαρτησία δικαιώνει τους εθνικούς στόχους για επέκταση των συνόρων και τη
μετατρέπει σε κοινωνική πολιτική463.
Γενική πρόθεση του Καποδίστρια ήταν το κοινωνικό σύστημα να στηριχθεί σε

δύο πρωταρχικές ηθικές βάσεις: την εργασία και την εκπαίδευση. Η βούληση του του
αποτυπώνονται στην επιστολή προς τω Κ. Nαυάρχω Κοδριγγτώνι, το 1828
αναφέροντας «…Καί τοι δε απεριορίστου ούσης της εις εμέ εμπιστοσύνης του έθνους, τα
δοκίμιά μου ούτε να εκτελεσθώσιν ούτε να ωφελήσωσι δύνανται, ειμή όταν ημπορέσω να
πληρώσω ευτάκτως και εννόμως τον στρατόν και τον στόλον, να περιθάλψω οπωσούν
τον ανέστιον γενόμενον λαόν, και ούτω να τον επικολλήσω πάλιν εις την γην του και εις
τας εργασίας επί των οποίων μόνων δύναται να στηριχθή η αληθής κοινωνική
διακόσμησις…»464. Για την παιδεία αναφέρει σε υπόμνημα του «…Στα σχολεία αυτά
διδάσκουν την ελληνική γλώσσα (αρχαία και νεότερη), στοιχεία της ιταλικής και της
γαλλικής γλώσσας, ελληνική φιλολογία, γεωγραφία, ιστορία, μαθηματικά, λογική και - σ’
ορισμένες περιπτώσεις - μεταφυσική και φυσική… Οι καθηγητές όλων αυτών των σχολών
είναι Έλληνες, όλοι σχεδόν σπουδασμένοι στα πανεπιστήμια και τις ακαδημίες της
Ευρώπης. Όλοι οι Έλληνες που έχουν μεγάλη περιουσία, ενισχύουν τα σχολεία και τους
μαθητές. Οι Ζωσιμάδες, που είναι εγκατεστημένοι στη Ρωσία, ανατύπωσαν με δικά τους
έξοδα όλους τους κλασσικούς και τους διένειμαν δωρεάν σ’ όλα αυτά τα ιδρύματα. Αυτό
το παράδειγμα πατριωτισμού και γενναιοδωρίας προκάλεσε άμιλλα…»465. Η εργασία θα
αποτελούσε το μοχλό της αναγέννησης και η εκπαίδευση της «προαγωγής»466. Όραμα
του ήταν μια χρηστή γεωργία κατάλληλη για καλλιέργεια εφόσον το 70% του οικονομι-
462
Γ.Κοντογιώργης, Κοινοτική αυτοδιοίκηση και καποδιστριακό πολιτειακό σύστημα, στο Ιωάννης
Καποδίστριας 1776-1831.Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος, εις. Π. Πετρίδης, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα
1992, σ. 234
Α.Φραγκουδάκη, Η εθνική ταυτότητα, το έθνος και ο πατριωτισμός. ΥΠΕΠΘ. Πανεπιστήμιο Αθηνών

463
2007.σ.22 π.β.Σπ.Πλουμίδης, Η έννοια…ό.π.,σσ.76-77

464
Αρχείον Καποδίστρια, αρ.27, τόμ. Ζ΄, σ.318
465
Αρχείον Καποδίστρια, τόμ. Ζ΄, σ.214
Α.Ιδρωμένος, Ιωάννης Καποδίστριας Κυβερνήτης της Ελλάδος, εν Αθήναις 1900,ανατ. Διον. Καραβία
466
1986, σ. 129 π.β. Αρχείον Καποδίστρια, αρ.13,τόμ Η΄σ.43
87
κού ενεργού πληθυσμού των κατοίκων ήταν αγροτικός. Το σχέδιο του απαιτούσε
αγροτικές μεταρρυθμίσεις και κυρίως, το διαμοιρασμό των εθνικών γαιών που όμως
είχαν υποθηκευτεί ως εγγύηση των εξωτερικών δανείων του Αγώνα με αποτέλεσμα να
υπάρχει δυσκολία στην υλοποίηση του. Στη σκέψη του συνδύαζε τη διανομή στους
ακτήμονες με την πνευματική τους βελτίωση μέσω της εκπαίδευσης, γεγονός που θα
τους απομάκρυνε από την εξάρτηση τους από τους ισχυρούς τοπικούς παράγοντες και
στη δημιουργία μιας νέας τάξης που θα αντιπροσώπευε τα πλατιά λαϊκά
στρώματα467.Το φυσικό δικαίωμα της ισότητας ήταν ένα δικαίωμα που αναδύθηκε από
τη Γαλλική Επανάσταση και συνδέθηκε με την αναδιανομή και την κοινωνική πολιτική
στο πλαίσιο της ευημερίας ενός κράτους μέσω της χρήσης παροχών και διάθεσης
πόρων στα μέλη της κοινωνίας όπου σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των
Ηνωμένων Πολιτειών(άρθρο 17) και των ιδεών του Λοκ «η ιδιοκτησία ήταν
απαραβίαστη και ιερή»468. Η πολιτική του, επομένως αφορούσε μια δημόσια
εκπαίδευση σύμφωνα με την οποία θα έχει ως αντικείμενο την πατριδογνωσία και ως
στόχο τη σφυρηλάτηση του εθνικού συναισθήματος όπως χαρακτηριστικά διατύπωνε
και ο Ρουσώ469. Η εξουσία των παραδοσιακών δυνάμεων μπορούσε να συνυπάρξει σε
ένα σύστημα εκπροσώπησης μέσω των εκλογών και συγχρόνως να αποτελέσει
συνέχεια του παλαιού αντιπροσωπευτικού συστήματος δίνοντας τους την ευκαιρία για
διεύρυνση της εξουσίας τους. Αποδέχονταν το κεντρικό διακύβευμα της δημιουργίας
του ανεξάρτητου κράτους και αναγνώριζαν τις βασικές αρχές που έπρεπε να διέπει το
νεοσύστατο κράτος χωρίς να παραμερίζονται οι δικές τους επιδιώξεις εξουσίας 470. Με
αποτέλεσμα η νέα κατάσταση, που προέκυψε μετά την επανάσταση, εδραίωσε και
επέκτεινε τη θέση των τοπικών αρχόντων. Η δύναμη τους αποτέλεσε παράγοντας
διαμόρφωσης της πολιτικής ζωής του νεοσύστατου κράτους471. Άλλωστε ο
Καποδίστριας μέσα από την επιστολή του διατυπώνει την αξία της συνεργασίας και
ομόνοιας με τις παραδοσιακές δυνάμεις του τόπου όπως χαρακτηριστικά γράφει «…ότι
κανέν έθνος δεν απόσεισε τον ζυγόν της δουλείας, διά ν’ αναλάβη την ελευθερίαν και
ανεξαρτησίαν του, χωρίς ν’απαντήση τα δεινά της διαφωνίας, και ότι η Ελλάς
καταβάλλουσα ήδη την Οθωμανικήν τυραννίαν έπρεπε να τα υποφέρη αναμφιβόλως,
αλλ’ ότι θέλει τα υποφέρη με ολιγώτερον κίνδυνον από παν άλλο έθνος, ότε διαμένουσα
αυτή κα θ’ εαυτήν θεμελιώση όλας τας ελπίδας της εις τας ιδίας δυνάμεις της και εις την
Σ.Π.Ασδραχάς, «1821: Μια εθνική επανάσταση που ενέχει την ταξική διάσταση, αλλά δεν είναι ταξική»,
467
Συνέντευξη αναδημοσιευμένη σε Αρχείο Ενθεμάτων 2010, 8-5-2016
468
S. Berstein, , P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης…ό.π., σ.487 π.β. Δ. Βενιέρης, Ευρωπαϊκή κοινωνική
πολιτική και κοινωνικά δικαιώματα. Το τέλος των ύμνων, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2013
J.-J Rousseau, Σχέδιο Συντάγματος…ό.π.,σ.200

469
470
Απ.Παπατόλιας, «Η συνταγματική ιδεολογία του 1821». Παράδοση και νεωτερικότητα. Ανακτήθηκε
σπό το διαδικτυακό ιστότοπο στις 26/5/2021:
https://www.constitutionalism.gr/wpcontent/uploads/2018/06/%CE%A0%CE%91%CE%A0%CE%91
%CE%A4%CE%9F%CE%9B%CE %99%CE%91%CE%A3_teliko.pdf σ.3
Β.Φίλιας, Κοινωνία και εξουσία...ό., π., σ. 91

471
88
συνδρομήν του χρόνου. Συμβουλευόμενοι δε τας οικειακάς παραδόσεις σας και τας
συνειδήσεις σας θέλετε διακρίνει καθαρώτερα το συμφέρον της αληθείας αυτής» 472. Οι
απόψεις του ταυτίζονται με αυτές του Ρουσώ ο οποίος οραματιζόταν την ενεργητική
συμμετοχή των πολιτών στη δημιουργία των νόμων όπου ο ρόλος του πολίτη είναι ο
ανώτερος καθώς οδηγεί στη συνετή άσκηση της εξουσίας και κατ’ επέκταση στη
διατήρηση της ελευθερίας ενισχύοντας την αντίληψη περί πολιτικής ισότητας473.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό υπήρξε η φροντίδα της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης για την
κατοχύρωση των πολιτικών ελευθεριών με το «Πολιτικόν Σύνταγμα» του 1827, το
οποίο ήταν το πιο ριζοσπαστικό, φιλελεύθερο κείμενο της εποχής του σε διεθνές
επίπεδο, συνδυάζοντας τα δημοκρατικά στοιχεία τόσο από τα γαλλικά Συντάγματα του
1793 και του 1795, όσο και από το αμερικάνικο Θεμελιώδη Νόμο του 1787, περί της
ελευθερίας του λόγου, του τύπου και της έκφρασης. Διέφερε από τα προηγούμενα γιατί
πέραν της επίσημης αναγνώρισης της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας περιλαμβάνονταν
όλα τα θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα όπως επίσης και τη διάκριση των εξουσιών 474.
Ως προς τις πρόνοιες που υιοθετεί προς τον Καποδίστρια παρέχοντας του αρμοδιότητες
αναγκαίες που υπαγορεύονται από τη πολιτική πραγματικότητα και μπροστά στην
πρόκληση ανοικοδόμησης του νεοσύστατου κράτους καθιστώντας τον σημαντικότερο
παράγοντα του πολιτεύματος475. Ο Καποδίστριας επιχείρησε, βασιζόμενος σε
ευρωπαϊκά πολιτικά και πολιτιστικά πρότυπα, να οικοδομήσει μια ενιαία
συγκεντρωτική διοίκηση όπου θα ανεχόταν τοπικισμούς μόνο στο βαθμό που δεν θα
αναιρούσαν την επιβολή του κεντρικού κράτους476. Επιδίωξε να μετατρέψει το
πολίτευμα του 1827 σ’ ένα προσωρινό, συγκεντρωτικό σύστημα διακυβέρνησης
προτάσσοντας ως εθνικούς στόχους τη σωτηρία της πατρίδας477και τη δόμηση ενός
«δυτικού τύπου κράτους»478δεσμευόμενος ότι σε διάστημα λίγων μηνών θα
αποκατασταθεί η συνταγματική τάξη. Επιζητώντας αρμοδιότητες, οι οποίες δεν θα
συναντούσαν αντιδράσεις από έτερα πολιτικά όργανα χαρακτηριστική είναι η επιστολή
του προς τη Βουλή τον Ιανουάριο του 1828 αναφέροντας τα εξής «…Γενόμενοι
μέτοχοι, ως ελπίζω, της κατά τούτο πεποιθήσεως μου, θέλετε συμμεθέξει και της
θλίψεως,
472
Αρχείον Καποδίστρια, Αρ. 2,τόμ Ζ΄,σ.250
473
D. Held, Μοντέλα Δημοκρατίας, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2007, σ.230-235
474
Α.Σβώλος, Τα Ελληνικά Συντάγματα. 1822-1952,εκδ. Στοχαστής (β΄ έκδ), Αθήνα 1972,σσ.26-27
Π.Κιτρομηλίδης,Οι Καταβολές του Ελληνικού Συνταγματισμού (1797-1827), στο «30 χρόνια από το
475
Σύνταγμα του 1975», εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2004, σ.2
Ν.Αλιβιζάτος, παρέμβαση στο Επιστημονικό Συμπόσιο Ι. Καποδίστριας: 170 χρόνια μετά

476
18271997.Ναύπλιο 27/9/1997, στο Μπαμπούνης Χ., Τοπική αυτοδιοίκηση…ό. π., σσ.39-40

477
Α.Δασκαλάκης, Κοραής και Καποδίστριας. Οι κατά του Κυβερνήτου λίβελλοι, εκδ. Λαβύρινθος (ανατ.
2018) Αθήνα 1958, σ.24
478
Ν.Αλιβιζάτος, Πραγματιστές, δημαγωγοί και ονειροπόλοι. Πολιτικοί, διανοούμενοι και η πρόκληση
της εξουσίας, εκδ. Πόλις( β΄έκδ.)Αθήνα 2015, σ. 33
89
την οποίαν αισθάνομαι, διότι η εν Τροιζήνι Συνέλευσις δεν σας εφωδίασε με τας
αποχρώσας δυνάμεις, δια να έχετε την εξουσίαν να κυρώσετε την κατάστασιν της
προσωρινής Κυβερνήσεως, ήτις μόνη με φαίνεται, ότι δύναται να προφυλάξη την πατρίδα
μας από τους επικείμενους κινδύνους, με τους οποίους η ενεστώσα κρίσις την επαπειλεί...
Η θλίψις μου, εν τοσούτω, θέλει μετριασθή, εάν υμείς, ως πολίται τιμηθέντες με την
εμπιστοσύνην των συμπολιτών σας, κρίνετε, ως εγώ , ότι είν ’ αδύνατον ν’ αποφασίσω
αλλέως, χωρίς να λείψω απ’ όλα μου τα χρέη και συγχρόνως να καταστήσω εις κίνδυνον
τα ουσιωδέστατα συμφέροντα της Ελλάδος. Εάν έχετε τοιαύτην πεποίθησιν, δεν θέλετε
αρνηθή την ψήφον σας εις την διακοίνωσιν, την οποίαν σας διευθύνω- και θέλετε με το
αποδείξει, εάν δειχθήτε ευδιάθετοι να μεθέξετε των έργων και του υπευθύνου της νέας
προσωρινής Κυβερνήσεως. Αι υποθέσεις επισωρεύονται∙ αι στιγμαί είναι πολύτιμοι∙ σας
παρακαλώ, διά τούτο, να σκεφθήτε περί της παρούσης επιστολής, χωρίς καμμίαν
αναβολήν, και να με γνωστοποιήσετε την γνώμην σας, όσον τάχος...»479σύμφωνα με την
οποία ζητούσε την επικύρωση της συγκέντρωσης της πολιτικής εξουσίας στα χέρια του
προτάσσοντας το βασικό αίτημα της προστασίας του έθνους ως φυσικό δικαίωμα που
απορρέει από το δικαίωμα της ελευθερίας και σύμφωνα με το άρθρο 3 της Διακήρυξης
«κάθε κυριαρχία πηγάζει ρητά από το έθνος. Κανένα άτομο, κανένα σώμα δεν μπορεί
να ασκήσει εξουσία που δεν πηγάζει ρητά απ’ αυτό»480. Το αίτημα του έγινε αποδεκτό
από τους αντιπροσώπους αναγνωρίζοντας τη κρισιμότητα της κατάστασης.
Ο προσανατολισμός του ήταν η σταθεροποίηση της συνταγματικής μοναρχίας
γι’ αυτό προέτρεπε το Λεοπόλδο να αναλάβει το θρόνο ώστε ο δικός του ρόλος θα ήταν
πιο συγκεκριμένος, αυτός του πρωθυπουργού και παράλληλα θα περιοριζόταν ο
κίνδυνος επέκτασης της αναστολής του Συντάγματος της Τροιζήνας όπου μέσα από τα
άρθρα του απέδιδε αρμοδιότητες που αφορούν μια Προεδρική Δημοκρατία481. Η
πολιτική που ακολουθεί είναι η ανατροπή του συστήματος αυτού και η καθιέρωση της
άμεσης επαφής του λαού, προωθώντας την ιδέα της κεντρικής, ενοποιητικής και
εθνικής εξουσίας. Γνώριζε καλά ότι δημοκρατία ερήμην του λαού δεν υφίσταται, όπως
επίσης και το Σύνταγμα μπορεί να καταστεί ανενεργό, όταν δεν έχουν αλλάξει οι βάσεις
του ολιγαρχικού ελέγχου μέσα στην κοινωνική συγκρότηση. Το δημοκρατικό
πολίτευμα δεν θα μπορούσε να σταθεί, χωρίς την κατάργηση των προνομίων των
φεουδαρχών και τη πολιτική χειραγώγηση των λαϊκών μαζών από τους τοπικούς
άρχοντες. Ουσιαστικά, πίστευε στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας η οποία πηγάζει από
τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και εκφράστηκε από τον Ρουσσώ και τη θεωρία
του για τη γενική βούληση, σύμφωνα με την οποία η Κυβέρνηση εκλέγεται από όλους
479
Αρχείον Καποδίστρια, τομ. Ζ, σ. 309
480
S. Berstein, , P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης…ό. π., σ.487
Β.Καρδάσης, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας αντιμέτωπος…ό. π., σ. 112

481
90
και εκφράζει όλον τον λαό482. Ο Καποδίστριας διατύπωσε την άποψη του στο
υπόμνημα του για τον χαρακτήρα μικροϊδιοκτητών λέγοντας χαρακτηριστικά «…Έτσι
γενικά οι Έλληνες παραμένουν στη γενέθλια γη, με την ελπίδα να την κατακτήσουν μια
ημέρα και να την εξουσιάζουν με την ασπίδα του νόμου. Μισούν τους Τούρκους που τους
εμποδίζουν. Κι επειδή δεν παίρνουν μεγάλο μέρος στη διοίκηση της χώρας, περιφρονούν
τους τίτλους και τα προνόμια της αριστοκρατίας. Και το μόνο που ελπίζουν είναι να
έρθειη ευτυχισμένη στιγμή που θα μπορέσουν τίμια να την ξαναποκτήσουν…»483. Ο
Καποδίστριας όμως, δεν αντιλήφθηκε την αναγκαιότητα μιας ριζοσπαστικής λύσης
των προβλημάτων του αγροτικού πληθυσμού ώστε να αποτελέσει ένα δυναμικό
πολιτικό φορέα αλλά κυρίως πριν να δημιουργήσει τις βάσεις του νέου οικονομικού,
κοινωνικού οικοδομήματος προχώρησε στην ανατροπή της μονοπώλησης της γης484.
Ενδεικτικό παράδειγμα, οι Ιακωβίνοι στη Γαλλική Επανάσταση είχαν προσπαθήσει να
δημιουργήσουν ένα αστικό κράτος αφού πρώτα είχαν πάρει μέτρα απελευθέρωσης της,
δεν θα είχαν επιτύχει τη συμμαχία των αγροτικών μαζών, που ουσιαστικά έκρινε την
επανάσταση.
Ο Καποδίστριας είχε τη συμπάθεια του λαού, όχι όμως και τη πολιτική του
συμπαράσταση. Δεν προχώρησε δραστικά σε ριζοσπαστικές αλλαγές γιατί γνώριζε τη
σοβαρότητα της κατάστασης και δεν θα έβαζε σε κίνδυνο τη κατοχύρωση της
ελληνικής ανεξαρτησίας. Επιπρόσθετα, γνώριζε καλά ότι δεν είχε μια συμπαγή αστική
τάξη που θα μπορούσε να τον στηρίξει στις αλλαγές που προωθούσε αλλά ούτε και
έναν στρατό όπου πλέον δεν ήταν ο λαϊκός στρατός της επανάστασης αλλά είναι τώρα
ένας στρατός που έχει μπει σε μια διαδικασία επαγγελματοποίησης. Επίσης, είχε και
τις εθνικές γαίες όπου η διανομή τους δεν μπορούσε να προχωρήσει επειδή είχαν
δεσμευτεί ως εγγύηση για τα εξωτερικά δάνεια485. Το αποτέλεσμα των προσπαθειών
του θα ήταν ορατό με τη πάροδο του χρόνου, χρόνο όμως δεν είχε γι’ αυτό υιοθέτησε
μια αυταρχική πολιτική. Υποχρεώθηκε να σταθεί στο ένα σκέλος της ιακωβινικής
εμπειρίας και δεν προχώρησε στην ανάπτυξη της λαϊκής συμμετοχής ως όπλου κατά
των οπισθοδρομικών δυνάμεων. Άλλωστε το σημείο ανάπτυξης των παραγωγικών
δυνάμεων και η χαμηλή στάθμη αστικής συνειδητοποίησης αποτέλεσαν εμπόδια για τη
δημιουργία ενός αστικού κόμματος που θα είχε συγκεκριμένους πολιτικούς στόχους
και θα εξέφραζε μια πλατιά κοινωνική τάξη που θα επιδίωκε την πολιτική κυριαρχία.
Η απουσία ισχυρής αστικής τάξης δεν προσέφερε τα κατάλληλα ιδεολογικά
επιχειρήματα όπως συνέβη κατά τη Γαλλική Επανάσταση όπου «η αστική τάξη του
1789 εγγυήθηκε στον λόγιο την ελευθερία της έρευνας και στον παραγωγό την
ελεύθερη επιχείρηση, ενώ παραλλήλως αποπειράθηκε να εξορθολογήσει την πολιτική
482
Χ.Χρυσόγονος, Συνταγματικό Δίκαιο…ό. π., σ. 227
483
Αρχείον Καποδίστρια, τομ Ζ΄, σ.211
Β.Φίλιας, Κοινωνία και εξουσία…ό. π., σ.94

484
485
Ό. π., σ.95
91
και κοινωνική οργάνωση»486. Τα στοιχεία αυτά έλειψαν στη πολιτική του Καποδίστρια,
όμως εργάστηκε ως χαρισματικός ηγέτης με τη βοήθεια μιας ομάδας προσωπικών
«ακολούθων» που αναγνώριζαν τις προθέσεις του αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό. Αν και
ο ίδιος προσπάθησε να προωθήσει την αρχή ενός αδιαίρετου κράτους δεν κατάφερε να
περιβάλλει αυτή την αρχή με αποτελεσματικούς και σταθερούς θεσμούς που θα
φανέρωναν τις κοινωνικές μεταβολές και τις αλλαγές των συσχετισμών δυνάμεων στο
πολιτικό επίπεδο. Αποτέλεσμα της πολιτικής του, οι αλλαγές που εισήγαγε έμειναν
μετέωρες και σαρώθηκαν από τους επιγόνους του487. Ωστόσο, η πολιτική του μπορεί
να χαρακτηριστεί ως συντηρητική και αυταρχική είχε όμως στοιχεία εκσυγχρονισμού
και πραγματικού ενδιαφέροντος για την οικονομική και πολιτική χειραφέτηση των
αγροτικών μαζών και τον περιορισμό της δύναμης των προκρίτων και οπλαρχηγών.
Σύμφωνα με τον Αλιβιζάτο υλοποιούσε στην πραγματικότητα το εξισωτικό πρόταγμα
των ελληνικών Συνταγμάτων, στα οποία «η "προνομιακή"... μεταχείριση της ισότητας
έναντι των άλλων συνταγματικών δικαιωμάτων... εξέφραζε την αδιαμφισβήτητη
υπεροχή της ισότητας έναντι της ελευθερίας στις πολιτικές προτιμήσεις ενός λαού,
στον οποίο ο εξισωτικός λόγος του Ρουσσώ είχε ευθύς εξ αρχής πολύ μεγαλύτερη
απήχηση από τον φιλελεύθερο λόγο του Βολταίρου»488.
Βασικός στόχος της πολιτικής του ήταν η μόρφωση του απλού λαού ώστε να
επιτευχθεί η πολιτική ωρίμανση και χειραφέτηση του. Πολιτική που αντανακλά τις
διαφωτιστικές απόψεις του Condorcet σύμφωνα με τον οποίο « Όσο περισσότερο οι
άνθρωποι είναι πρόθυμοι χάρη στην παιδεία τους να συλλογίζονται ορθά, να
συλλαμβάνουν τις αλήθειες που τους παρουσιάζονται, να απορρίπτουν τα σφάλματα
στα οποία κάποιοι θέλουν να τους εμπλέξουν, τόσο περισσότερο ένα έθνος που θα
έβλεπε έτσι τα φώτα να αυξάνονται ολοένα και περισσότερο και να εξαπλώνονται σε
ένα μεγαλύτερο αριθμό ατόμων, θα πρέπει να ελπίζει ότι θα αποκτήσει και θα
διατηρήσει καλούς νόμους, μια σοφή διοίκηση και ένα πραγματικά ελεύθερο
σύνταγμα»489. Αναγνωρίζει λοιπόν στην εκπαίδευση τη δυνατότητα να δημιουργηθούν
αφοσιωμένα μέλη του έθνους κράτους και μ’ αυτό τον τρόπο να διασφαλιστεί η
συνοχή490. Επηρεασμένος, από τις παιδαγωγικές αντιλήψεις των Fellenberg και
Pestalozzi, προσπάθησε να οργανώσει τη στοιχειώδη και επαγγελματική εκπαίδευση.
486
G. Lefevre, Η Γαλλική Επανάσταση, (μτφ. Σπ. Μαρκέτος), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σ.13
487
Ό. π., σ.96
Ν.Αλιβιζάτου, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στην νεοελληνική ιστορία, 1800-2010, εκδ. Πόλις, Αθήνα
488
201, σ.122
489
Α. Σταινχάουερ, Δημόσια εκπαίδευση και δημοκρατία στη γαλλική διαφωτιστική σκέψη. Διαθέσιμο στο
διαδικτυακό ιστότοπο https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/viewFile/457/454
Χ.Κουλούρη, Εθνικά στερεότυπα και ελληνική εθνική ταυτότητα στο σχολείο του 19οι αι (Ανάτυπο από
490
το αφιέρωμα στον Πανεπιστημιακό δάσκαλο Β.Σφυρόερα από τους μαθητές του), εκδ Λύχνος, Αθήνα
1992, σ.333
92
Οι Fellenberg και Pestalozzi ήταν υπέρμαχοι του συνδυασμού της πνευματικής και
χειρωνακτικής εργασίας, της διάδοσης της στοιχειώδους μόρφωσης στα λαϊκά
στρώματα, της προώθησης επαγγελματικής εκπαίδευσης με στόχο την κοινωνική
ειρήνη. Ο προορισμός του ανθρώπου σύμφωνα με τον Pestallozi, βρίσκεται στην
ανέλιξη κυρίως της εσωτερικής φύσης του γι’ αυτό πρέπει να γίνει αντικείμενο μελέτης
και ανθρωπιστικής αγωγής. Η μέθοδος που προτάσσει αφορά τη θεώρηση και εποπτεία
των πραγμάτων στις κατ’ αίσθηση αντιλήψεις που αποτελούν τη βάση για κάθε
γνώση491. Η σημασία που απέδιδε στη εκπαίδευση διαπιστώνεται από το υπόμνημα
του, το 1811 ότι «... Με τον καιρό, και όσο ο αριθμός των μορφωμένων ανθρώπων
μεγαλώνει, αναπόφευκτα θα δημιουργηθούν σε κάθε περιοχή της Ελλάδας,
αναγνωστήρια, φιλολογικοί σύλλογοι και τελικά και ακαδημίες. Τα ιδρύματα αυτά
διαμορφώνουν σιγά - σιγά, το δημόσιο πνεύμα και γίνονται οι εστίες απ’ όπου ξεκινάει
αυτή η ηθική επίδραση πάνω στο λαό, η οποία είναι γνωστή με τον όρο «αυτοκρατορία
της κοινής γνώμης...»492.
Η διάδοση της στοιχειώδους εκπαίδευση είχε σαν στόχο τη γεφύρωση της

απόστασης μεταξύ των λογίων και των και λαϊκών τάξεων, επιδιώκοντας τη πρόσβαση
σε αυτό το μορφωτικό αγαθό περισσότερων στρωμάτων, φανερώνοντας το
φιλελεύθερο πνεύμα του και της επιρροής των παιδαγωγικών αρχών των Fellenberg
και Pestalozzi493. Η επέκταση του εκπαιδευτικού συστήματος σε ευρύτερα κοινωνικά
στρώματα εισήγαγε μεταρρυθμίσεις στο χώρο της εκπαίδευσης κάτω από την επίδραση
της διάδοσης των ιδεών494. Το σχολείο αποτελεί ένα κοινωνικο-ιδεολογικό θεσμό που
εκτός από τη μετάδοση των γνώσεων καλλιεργεί τη εθνική ταυτότητα. Άλλωστε η
λειτουργία του σχολικού θεσμού εξαρτάται από τη εκάστοτε κεντρική εξουσία και
απηχεί την κυρίαρχη εθνική ιδεολογία495. Οι σκέψεις του αυτές αποτυπώνονται στις
επιστολές του μέσα από αυτές αποτύπωνε την αγωνία του για εθνική ομοιογένεια και
επεσήμαινε τους κινδύνους πολιτισμικής αλλοτρίωσης. Έδειξε ενδιαφέρον για τα
Ελληνόπουλα που σπούδαζαν στο εξωτερικό και γι’ αυτό βρισκόταν σε συχνή
επικοινωνία με τους δασκάλους τους, επισημαίνοντας τους τη προσοχή που πρέπει να
δείχνουν λέγοντας χαρακτηριστικά «...πρώιμον την συναίσθησιν ότι πατρίδα έχουν και
αύτη ανοικτούς κρατεί τους οφθαλμούς και υπέρ της πατρίδος οφείλουσι ζην...». Σε μια
επιστολή του προς τον Μουστοξείδη, το 1827, αναφερόταν ότι τα παιδιά «...μακράν της
πατρίδος κινδυνευούσι να εκτραφώσι της οικείας φύσεως, χάνοντα βαθμηδόν...και την
χρήσιν της γλώσσης των και την μνήμην των εφεστίων και ιδιογενών ηθών...ανάγκη να
491
Σπ.Πλουμίδης, Η έννοια… ό.π,.σσ.80-85
492
Αρχείον Καποδίστρια, τόμ. Ζ, σ.216
Α. Πρασσά, Οι επιρροές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της ελληνικής εκπαίδευσης
493
στο α΄ μισό του 9ου αιώνα, περ. Μνημοσύνη τομ.12 1991-1993, Ανάτυπον, Αθήνα 1955, σσ. 297-298
Δ.Δασκαλάκης, Κοινωνιολογία…ό. π., σ.62

494
495
Α.Πρασσά, Οι επιρροές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού… ό. π., σ. 201
93
διδάσκονται από όλους τους γύρω των συνεχώς ότι μόνον εις την πατρίδα ανήκουσιν και
αυτή επαγρυπνεί επ’ αυτών και παρά ταύτης λαμβάνουσι το της παιδείας ευεργέτημα και
και αυτήν υπηρετούντες ποτέ, αποδώσουσι τα χαριστήρια...»496.
Οι απόψεις του αντανακλούν το αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης, στοιχείο

διαφωτιστικό που πρέπει να διέπει ένα κράτος όπου οι θεσμοί του στηρίζουν και
προωθούν τα ατομικά συμφέροντα και τις ελευθερίες παρέχοντας ίσες ευκαιρίες σε
όλες τις κοινωνικές ομάδες γι’ αυτό η διαδικασία κοινωνικής ένταξης είναι σημαντική
και επιτυγχάνεται μέσα από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς παρέχοντας δυνατότητες
εξέλιξης όπου σκοπός είναι η διασφάλιση του συλλογικού οφέλους και ο συντονισμός
της κοινωνικής ζωής497.Το εκπαιδευτικό σύστημα βασίστηκε στο δίπτυχο Ελληνισμός-
Ορθοδοξία σε συνδυασμό με τη πίστη. Σύμφωνα με τον ίδιο «μέγιστον πάντων είναι
και η φροντίς περί της θρησκευτικής διδασκαλίας». Στο τομέα αυτό περίμενε τη βοήθεια
των φωτισμένων κληρικών και των λογίων, υποστηρίζοντας τον εκσυγχρονισμό του
ανωτέρου κλήρου με σπουδές στα πανεπιστήμια της Δυτικής Ευρώπης498. Οι Έλληνες
διέθεταν ως ενοποιητική δύναμη την ορθόδοξη θρησκεία προσφέροντας τους μια
ιδιαίτερη υπόσταση σε σχέση με τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς γι’ αυτό άλλωστε
υπήρχε ο συγκερασμός του ελληνικού με του χριστιανικού στοιχείου και η προβολή
του όρου ελληνοχριστιανισμός499. Η επίκληση της χριστιανικής ιδιότητας είχε και αυτή
πολιτική σημασία: ήθελε να δείξει την αντίθεσή της προς την οθωμανική –
μουσουλμανική– αυτοκρατορική εξουσία. Έτσι συνέδεσε τη κληρονομιά ενός αρχαίου
πολιτισμού, τη κοινή γλώσσα, τη παράδοση, τη θρησκεία ως προσδιοριστικά στοιχεία
του ελληνικού Έθνους500. Το όραμα του για ηθική και πολιτισμική αναγέννηση
συνδεόταν με την προσπάθεια ανοικοδόμησης του έθνους. Το αίτημα για καθολική
εκπαίδευση ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εποχής και έχει άμεση σχέση με την
ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη όπου σύμφωνα με το Κοινωνικό Συμβόλαιο το
κράτος πρέπει να αναλάβει το ρόλο του παιδαγωγού και φέρει την ευθύνη να δώσει τη
δυνατότητα στους πολίτες της να διαμορφώσουν την προσωπικότητα τους μέσα από
496
Χ.Μπαμπούνης, Σπουδές Ελλήνων στην Ευρώπη κατά την Καποδιστριακή περίοδο(1828-1832).
Εκπαιδευτική διαθεσιμότητα, προσωπικές επιλογές και κοινωνική δικαιοσύνη. Ανακτήθηκε στις
21/5/2021 από το διαδικτυακό ιστότοπο:
http://eriande.elemedu.upatras.gr/?section=985&language=el&page706=2&tmpvars[0][action]=getFile
&tmpvars[0][file]=file-1114-
1030&tmpvars[0][moduleid]=_kernel&tmpvars[0][modidforfile]=693&tmpvars[0][realfilename]=%C
E%9C%CF%80%CE%B1%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CE%B7%CF%82.pdf
497
Θ. Λιανός, Κοινωνική Δικαιοσύνη, Θεωρία, Ιδέες, Εμπειρίες, Προτάσεις, εκδ., Καστανιώτη, Αθήνα
2000, σ.56
498
Α.Πρασσά, Οι επιρροές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού…ό. π., σσ. 204- 210
Α. Γλυκοφρύδη -Λεοντσίνη, Όψεις της εθνικής ταυτότητας στον νεοελληνικό στοχασμό του 19ου,
499
Πρακτικά συμποσίου «Ελληνικότητα και ετερότητα: Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και ‘εθνικός

χαρακτήρας στον 19ο αιώνα»,τόμ. Α΄, Αθήνα 2016, σ.345
500
Χ.Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση.., σ. 121
94
την εκπαίδευση501.
Ο Καποδίστριας έδωσε στην εκπαίδευση μια θρησκευτική, χριστιανική χροιά και αυτό
φάνηκε με τη δημιουργία του υπουργείου, της «επί των Εκκλησιαστικών και της
Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείαν» όπως είχε διατυπώσει με ειδική εγκύκλιο στις
8 Οκτωβρίου 1829 προς τους αρχιερείς και τους εκκλησιαστικούς τοποτηρητές
ότι«...θεωρούντες τας δύο ταύτας υπηρεσίας αχωρίστους, ως μίαν εχούσας αρχήν, τον
Πατέρα των φώτων, και προς έναν συντρεχούσας σκοπόν, την ηθικήν των πολιτών
διαμόρφωσιν, ήτις είναι η βάσις της κοινωνικής και πολιτικής του έθνους
επανορθώσεως... Προσκαλείσθε και υμείς, σεβάσμιοι ιεράρχαι, να διευθύνησθε προς την
Κυβέρνησιν δια της Υπηρεσίας ταύτης, καθ’ όσον ανάγεται εις την σφαίραν των
καθηκόντων της, χορηγούντες όλας τας πληροφορίας, δι’ ων θέλει δυνηθή να συντελέση
εις τον σκοπόν του έθνους και της Κυβερνήσεως...»502. Η προσπάθεια ενοποίησης των
τομέων της παιδείας και των εκκλησιαστικών απέβλεπε στην εξάλειψη του
ανταγωνισμού, που εμφανίστηκε κατά την Επανάσταση, σχετικά με την κατεύθυνση
της αγωγής των νέων και της βάσης για ανάπτυξη της εκπαιδευσης503. Οι απόψεις του
αποτυπώνονται στην αλληλογραφία του, ενδεικτικά αναφέρουμε την επιστολή του
προς τον επίτροπο των Σποράδων Αντ. Λόντο, δίνοντας του οδηγίες για την
ηθικοθρησκευτική αγωγή λέγοντας «…μια πρέπει να είναι η αποστολή σας, η
εξασφάλισις των δικαιωμάτων του ανθρώπου και η δια της παιδείας μόρφωσις των
ηθώντου, δια της οποίας θα αναδειχθή εις τον λοιπόν πεφωτισμένον κόσμον άξιος της
ελευθερίας...»504. Άλλωστε και οι περισσότεροι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού αποσκοπούσαν στη θεμελίωση μιας εκπαίδευσης που θα έδινε έμφαση
στη διδασκαλία της νεωτερικής φιλοσοφίας και των επιστημών, θα συνέδεε την
Ελλάδα με την Ευρώπη και θα συνέβαλλε στην πνευματική αναγέννηση. Έτσι, η
παιδεία κατευθύνει τα άτομα και την πολιτική κοινωνία στην επίγεια ευδαιμονία και
είναι η παιδεία που έχει ως περιεχόμενο την Ηθική, την Πολιτική φιλοσοφία σε
συνδυασμό με τη χριστιανική αγωγή505. Σύμφωνα και με τον Βαρδαλάχο, φίλο του
Καποδίστρια «η παιδεία θα πρέπει να είναι ηθική, κοινωνικοποιητική και πολιτική.
Μέσω της παιδείας που κατέχει και τις τέσσερις αυτές λειτουργίες είναι δυνατή η
κατάκτηση τόσο της ατομικής όσο και της κοινωνικής συλλογικής ευδαιμονίας» 506.
501
Αντ.Μανιτάκης, Ο Ελληνικός…ό π., σσ.22-23
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ. Γ. σ.248

502
503
Εμμ. Κωνσταντινίδης, Η εν Ελλάδι Εκκλησία κατά την επαναστατικήν και την μέχρι της αφίξεως του
Όθωνος μεταβατικήν εποχήν: 1821-1833, εκδ. Εν Αθήναις,[χ. ο.]1970 , σσ. 78-81
504
Αριστείδης Στεργέλλης, «Τα “φώτα” και η διοικητική διαχείριση των υποθέσεων της εκπαίδευσης
κατά την Επανάσταση», Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου αφιερωμένου στη μνήμη του Κ. Θ. Δημαρά, Όμιλος
Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 1995, σσ.141-144
Ο.Χριστοδούλιδου, Η Ευδαιμονία ως σκοπός της παιδείας στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού και
505
Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών 2019, σσ.177-

184
506
Ο.Χριστοδούλιδου, Η Ευδαιμονία…ό. π., σ.246
95
Οι επιλογές του Καποδίστρια που αφορούν τη γενίκευση της εκπαίδευσης και τη
δημιουργία σχολικού δικτύου αντανακλούν τη κρατική αντίληψη η οποία απηχούν την
ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Ο Μοντεσκιέ στο έργο του το Πνεύμα των Νόμων είχε
ήδη προτείνει την ανάγκη θέσπισης καθολικής δημόσιας εκπαίδευσης με πρωταρχικό
σκοπό της παιδείας τη διαμόρφωση συνειδητού, ενάρετου και υπεύθυνου
συμμετοχικού πολίτη507. Επομένως, η ιδεολογική θωράκιση του νέου κράτους
θεωρείται απαραίτητη, προστατεύοντας το με την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας
αλλά και χωρίς να το απομονώνει από την Ευρώπη. Η χρήση της αλληλοδιδακτικής
μεθόδου φανερώνει τις προθέσεις της κυβερνητικής εκπαιδευτικής πολιτικής να
ακολουθήσει ευρωπαϊκές εκπαιδευτικές πρακτικές και παράλληλα να στηρίξει τις
παραδοσιακές αξίες οι οποίες θα προωθούσαν την εθνική αγωγή508. Σύμφωνα με τον
Γ. Λεοντσίνη «Η αλληλοδιδακτική μέθοδος, ως γενικότερο ευρωπαϊκό φαινόμενο,
προώθησε γενικά τον κόσμο της νεωτερικότητας όπου στηρίχθηκε στη δυναμική του
Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, βασίσθηκε στο φιλελευθερισμό του 19ου αιώνα και
διαμόρφωσε τις βάσεις μιας δημόσιας σχολικής και πανεπιστημιακής εκπαίδευσης 509.
Η αλληλοδιδακτική μέθοδος προτιμήθηκε έναντι της συνδιδακτικής, ο
Καποδίστριας πίστευε στην ωφελιμότητα της μεθόδου, που είχε εισαχθεί ήδη από το
1820 στην Ιόνιο Εκπαίδευση, φανερώνοντας τη τάση για την ανανέωση, τον
εκσυγχρονισμό και την υιοθέτηση των ευρωπαϊκών ιδεών. Η συγκεκριμένη μέθοδος
είχε γίνει αποδεκτή από τους νεοελληνικούς διαφωτιστικούς κύκλους, ενεργοποιώντας
το ενδιαφέρον τους για το νέο510. Οι ελληνικοί πληθυσμοί υποδέχτηκαν τη νέα μέθοδο
επειδή τη θεώρησαν αναγκαία για τη διαπαιδαγώγηση των Ελλήνων στην ελευθερία
και αναγκαία για τη διαμόρφωση ηθικών συνειδήσεων άξιων να κυβερνήσουν το
ανεξάρτητο ελληνικό κράτος. Ενδεικτική είναι η επιστολή του Καποδίστρια προς τους
διδασκάλους των εν τη Ελλάδι αλληλοδιδακτικών Σχολείων αναφέροντας «..Όσα εκ
των ήδη υπαρχόντων αλληλοδιδακτικών σχολείων επισκέφθημεν προσωπικώς, μας
επροξένησαν ευχαρίστησιν κατά πάντα επιθυμώμεν να εκφράσωμεν όσον το δυνατόν
ταχύτερον την ευγνωμοσύνην μας προς τους αξιόλογους πολίτας, οίτινες συνετέλεσαν εις
τον διοργανισμόν των. Προς τους διδασκάλους, οι οποίοι, καίτοι σχεδόν πάντων
στερούμενοι, κατώρθωσαν να προοδεύσουν τα καταστήματα ταύτα, και προς τους
μαθητάς, οι οποίοι δεικνύουν ήδη τι εμπορεί να ελπίση παρ αυτών η πατρίς…»511.
507
Μοντεσκιέ, Το Πνεύμα…ό. π., σ. 142-152.
508
Κ.Δαφνής, Ι .Καποδίστριας, Κείμενα, Ανθολόγηση, εκδ Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 1976,σ. 52
509
Γ.Λεοντσίνης, Συνθήκες υποδοχής του αλληλοδιδακτικού συστήματος εκπαίδευσης στον ελληνικό χώρο
και στις παροικίες, Δοκίμιο Γ΄, σ.39
Χ.Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση…ό.π.,σ.121-123 π.β. Α.Αβδάλη, Ο Καποδίστριας και η επιτροπή της

510
προπαίδειας, Δωδώνη, τευχ α, τομ. 23, Ιωάννινα 1994,σ.6

Επιστολαί Καποδίστρια, τομ. Γ. σ.90
511
96
Η θετική ανταπόκριση οφειλόταν στην ανάγκη θεσμοθέτησης απαραίτητων
καινοτομιών για να λειτουργήσει εκσυγχρονιστικά το κράτος και να υποστηριχθεί ένα
σύστημα εκπαίδευσης που θα αποτελούσε ένα κοινό αγαθό που θα ανέσυρε «όλους
τους πολίτες από το σκότος και θα τους οδηγούσε στο φως», σύμφωνα με τις ιδέες του
Διαφωτισμού και ταυτιζόμενη με τα οράματα του Ευρωπαϊκού και Νεοελληνικού
Διαφωτισμού512. Η μέριμνα του πήγαζε από τις επιρροές που δέχτηκε τόσο κατά το
διάστημα παραμονής του στη Ρωσία όσο και με τις επαφές του με τα ευρωπαϊκά
εκπαιδευτικά συστήματα. Οι δυσκολίες ήταν πολλές, ενδεικτικά αναφέρουμε τις μικρές
οικονομικές δυνατότητες, την ανεπάρκεια της υλικοτεχνικής δομής, το χαμηλό επίπεδο
διαβίωσης την έλλειψη διδακτικού προσωπικού. Κάτω από τις συνθήκες αυτές ο
Καποδίστριας προώθησε την ορφανοτροφική πρόνοια, τα σχολεία λαϊκής παιδείας και
τη τεχνικήεπαγγελματική εκπαίδευση, ενδεχομένως επηρεασμένος από την επίσκεψη
του στα εκπαιδευτήρια του Fellenberg to 1814513.
Το ζήτημα της οργάνωσης της εκπαίδευσης τον απασχολούσε ιδιαίτερα και

αυτό φάνηκε στην Εθνική Συνέλευση του Άργους το 1829 κατά τη διάρκεια της
συζήτησης για τα πεπραγμένα του κυβερνητικού έργου τονίζοντας την αναγκαιότητα
στήριξης της στοιχειώδους εκπαίδευσης για όλους τους μαθητές ανεξαρτήτου φύλου
αναφέροντας χαρακτηριστικά «..Όταν η βάσις αυτή τεθή επάνω εις σταθερά θεμέλια,
τότε χρέος της Κυβερνήσεως θέλει είσθαι το να συστήση χωρίς αναβολήν κεντρικά
Σχολεία εις διαφόρους επαρχίας της Επικρατείας, όπου οι κατά την Αλληλοδιδακτικήν
τελειοποιηθέντες μαθηταί θέλουν κατασταθή επιδεικτικοί διδασκαλίας ανωτέρας εις την
φιλοσοφίαν, και εις τας επιστήμας και εις τας τέχνας…την κοινήν των αρσενικών
προπαιδείαν…» και«…κορασίων την δημοσίαν ανατροφήν και διδασκαλία ...»514.
Διατήρησε για τον ίδιο σημαντικό μέρος του σχεδιασμού και της επιστασίας
των εκπαιδευτικών ζητημάτων αυτό προκύπτει και από την επιστολή του προς τον
Νικητόπουλο, διευθυντή του αλληλοδιδακτικού σχολείου Ναυπλίου, στην οποία
έγραφε «..ευφράνθην χθες ευρεθείς εν μέσω των μαθητών σας και ιδών την μελέτην
ααυτών. Σας ευχαριστεί η Κυβέρνηση δια τον ζήλον καθ’ον διδάσκετε και εις είδοσιν
προάγονται 250 μαθητές μη χλιανόμενος την προαίρεσιν μηδέ καταργών την φιλόπατρη
υμών προαίρεσιν υπό τας παντελείς στερήσεις των αναγκαίων...»515. Αποτέλεσμα της
βούλησης του και ο διακριτικός χειρισμός στα θέματα της ιδιωτικής εκπαίδευσης. Σε
όλη αυτή την προσπάθεια του είχε σημαντικούς ανθρώπους δίπλα του όπως ήταν ο
Ανδρέας Μουστοξύδης και ο Νικόλαος Χρυσόγελος516. Η εκπαιδευτική πολιτική του
512
Γ.Λεοντσίνης, Συνθήκες υποδοχής…ό. π., σ.21
513
Ό. π., σσ.123-126
Σπ.Ευαγγελόπουλος, Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης,
514
Αθήνα 1984, τεύχ. Αʹ, σ. 53, π.β Ε. Κούκου, ό.π…,σ. 11 π.β. Επιστολαί Καποδίστρια, τομ.Γ΄, σσ.188-
189
Επιστολαί Καποδίστρια, τομ Β΄, σ.40

515
516
https://www.kapodistrias.info/paideia
97
ήταν εναρμονισμένη με τη γενικότερη πολιτική, που αφορούσε στην ανόρθωση,
ανάπτυξη και αναμόρφωση της Ελλάδας σύμφωνα με τον ίδιο η ορθή πολιτική και
κοινωνική αγωγή εξαρτώνται από «την ιδία ευτυχία εκάστου πολίτου και τη κοινή
ευδαιμονία όλης της Πολιτείας»517. Σε αυτό το σημείο, ας επισημάνουμε την άποψη του
Ρουσσώ σύμφωνα με την οποία η «δημόσια εκπαίδευση υπό τους νόμους που καθορίζει
η κυβέρνηση και υπό τους άρχοντες που ορίζει ο κυρίαρχος είναι λοιπόν μία από τις
θεμελιώδεις αρχές της λαϊκής ή νομιμοποιημένης κυβέρνησης» 518.
Η διαρκή και επίμονη μέριμνα του Καποδίστρια για εθνική ανατροφή των νέων
και εθνική διαπαιδαγώγηση είναι διάχυτη σε όλη την αλληλογραφία του519 όπου
αποτυπώνει το ενδιαφέρον του για την ανάγκη εθνικής ομοιογένειας και επισημαίνει
τους κινδύνους που ελλοχεύουν και μπορούν να οδηγήσουν σε πολιτισμική
αλλοτρίωση. Η ανησυχία του ήταν δικαιολογημένη εξαιτίας της μακραίωνης
δοκιμασίας μέσα από την οποία είχε εξέλθει το έθνος. Επομένως, θεωρούσε ότι η
εκπαίδευση έπρεπε να στηριχθεί στα εξής τη « σπουδή και άσκησις της εθνικής γλώσσης
και τη διατήρησει ηθών απλών και χριστιανικών»520. Ήταν πεπεισμένος πως με τον
τρόπο αυτό το ανθρώπινο δυναμικό θα συνέβαλε στην ανάπτυξη και εξέλιξη της
πατρίδας. Τις αξίες αυτές τις θεωρούσε ως «...πρώτιστον και σπουδαιότερον των
καθηκόντων της Ελληνικής Κυβερνήσεως». Στην ουσία, στόχευε στη «δημιουργία ενός
νέου ελληνικού πολιτισμού περιέχοντος τα καλύτερα στοιχεία του ελληνικού και
χριστιανικού παρελθόντος του έθνους και συγχωνεύοντος ιδιορρύθμως κάθε αγαθόν του
νεωτέρου ευρωπαϊκού πολιτισμού»521. Οι προσπάθειες του Κυβερνήτη είχαν στόχο τη
δημιουργία προϋποθέσεων για την πνευματική ανόρθωση με τη παροχή ίσων
ευκαιριών μόρφωσης, επιδιώκοντας την πολιτική ωριμότητα. Η εκπαιδευτική πολιτική
του αντανακλά τη νέα κοινωνική δομή που επιδίωκε να αποκτήσει η Ελλάδα, όπου όλοι
οι πολίτες θα είχαν ίσα πολιτικά και ατομικά δικαιώματα κάτω από μία συγκεντρωτική
εξουσία δεχόμενοι522. Οι πολιτικές θέσεις του Καποδίστρια τις οποίες διατήρησε μέχρι
το τέλος της ζωής, αποτέλεσαν παράδειγμα συμπεριφοράς για το πολιτικό κόσμο κα-
Δ.Διαμαντής, Η εκπαίδευση κατά τον Καποδίστρια, Επιστημονικό Βήμα, τευχ.6, Ιούνιος 2006
517
J. J. Rousseau, Λόγος περί Πολιτικής Οικονομίας-Discours sur l’ Economie politique, εισαγωγή, επιμ.
518
Θ. Γκούρας & Δ. Γράβαρης, μτφ. Κ. Γεωργοπούλου, εκδ.Σαββάλας Αθήνα 2001, σ.101.

519
Αρχείον Καποδίστρια, τομ Α΄(αρ. 1,2,3,4,6,7,8,9,10,13,144,16,18,20), τομ .Δ΄ (αρ. 39), τομ. ΣΤ΄( αρ.
31,33, 108,123), τομ. Η΄(αρ. 13,18,35), τομ Ι΄(αρ. 5, 18)
520
Α.Πρασσά, Η εθνική διαπαιδαγώγηση στο σχολείο της Καποδιστριακής περιόδου, Πρακτικά
επιστημονικού συμποσίου «Ιωάννης Καποδίστριας: 170 χρόνια μετά 1827-1997» Ναύπλιο 26-28
Σεπτεμβρίου 1997, εκδ. Τρουφάκος & Σια Ε.Ε., Ναύπλιο 1998, σ. 79
Εμμ. Πρωτοψάλτης, Ιωάννης Καποδίστριας,εκδ. Μορφωτικαί , αρ. 7,Αθήνα 1977 σσ.56-59

521
522
Α.Πρασσά, Κατευθύνσεις και προοπτικές...ό.π., σ.214
98
θώς ο ίδιος έθεσε τον εαυτό του στην υπηρεσία του Κράτους523.
Πίστευε στην αξία της πράξης μέσα από την οποία αναδεικνύονται οι πνευματικές αξίες
«Η ελευθερία είναι μια επιστήμη, καθότι θεμελιωταί επάνω εις τας αρχάς είναι και τέχνη
καθότι η πλέον υψηλή ευφυής διδασκαλία δεν εξισούται με μιαν αγαθήν πράξιν, και
καθότι το παν εις την διοίκησιν είναι πράξις»524.
Το πολιτικό πρόταγμα του Καποδίστρια είχε θεμελιακό υπόβαθρο την
ανθρωποκεντρική ελευθερία η οποία πήγαζε από την ελληνική κοινοτική παράδοση
και είχε στόχο την οικονομικοπολιτική ανασυγκρότηση και εθνική ανασύνταξη525όπως
αναφέρεται στην επιστολή του προς τον αντισυνταγματάρχη Κ. Ρόικω, Φρούραρχο
Πατρών στις 20 Μαρτίου 1829«… Ούδ’ ήλθον εις την Ελλάδα μόνο ίνα ζητήσω θέσιν,
και μάλιστα την πρώτην, αλλ’ υπήκουσα εις την εκλογήν και πρόσκλησιν του έθνους,
μόνον ίνα συντελέσω εξ όλης μου την ισχύς εις την πολιτικήν αυτού επανόρθωσιν.
Τοιούτος και ήτον και μένει ο σκοπός μου...»526.
Β.Χαραμής, Καποδίστριας ως ενσαρκωτής του πολιτικού πολιτισμού, Διεθνείς σχέσεις, Ιστορία και
523
Εξωτερική πολιτική της Ελλάδος στην εποχή του Κυβερνήτη Καποδίστρια, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα
2011, σ.21
Helene E. Koukou, Le texte grec inédit de la circulaire de Ioannis Capodistrias, du 6/18 avril 1819 (
524
Το ανέκδοτο ελληνικό κείμενο της εγκυκλίου επιστολής του Ιωάννη Καποδίστρια της 6/18 Απριλίου
1819 υπό την Ελ. Κούκου δια τον ακαδημαϊκόν κ. Ευάγγελον Μουτσόπουλον)
Δ.Τσιριγώτης, Η διάστιξη...ό. π., σσ.123-124
525
Επιστολαί Καποδίστρια, τόμ. Γ΄, σ. 378

526
99
ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η μελέτη αυτή είχε ως αντικείμενο την σκιαγράφηση της προσωπικότητας του
Κυβερνήτη της Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίστρια μέσα στο χρόνο και το χώρο από την
οπτική του διαφωτιστικού ρεύματος. Η αποτύπωση του ιστορικού πλαισίου, η
επεξεργασία του επιστολικού αρχείου καθώς και η αξιοποίηση της ελληνόγλωσσης και
ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας συντέλεσαν στην αποκωδικοποίηση της φυσιογνωμίας
του σε αυτό το πλαίσιο όπου η ζωή και το έργο του ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τις
ελληνικές διεκδικήσεις για την ανεξαρτησία και τα πρώτα βήματα του ελληνικού
κράτους.
Η περιγραφή της πορείας του Καποδίστρια στηρίχθηκε σε βασικούς σταθμούς
της ζωής του με αναφορές στα σημαντικότερα γεγονότα της. Ο Καποδίστριας έκανε τα
πρώτα βήματα του στη Κέρκυρα, καταγόταν από οικογένεια ευγενών με πολιτική
δράση, γεγονός που ίσως σε κάποιο βαθμό εξηγεί τη μετέπειτα πολιτική πορεία του. Οι
σπουδές του στη Πάδοβα τον φέρνουν σε επαφή με τα κηρύγματα του Διαφωτισμού
και τον καθορίζουν ως επιστήμονα και διανοούμενο. Τα χρόνια που ακολουθούν
αναλαμβάνει σημαντικές θέσεις στην Ιόνιο Πολιτεία ως Γραμματέας της Επικράτειας
και δίνει δείγματα πολιτικής αρετής και διπλωματικής ικανότητας. Η περίοδος αυτή
είναι ιδιαίτερα κρίσιμη καθώς οι ευρωπαϊκές συγκρούσεις μεταβάλλουν συνεχώς τις
πολιτικές συνθήκες δίνοντας όμως την ευκαιρία να αναδειχθεί η πολύπλευρη
προσωπικότητα του. Μετά την κατάληψη των Επτανήσων από τους Γάλλους
εντάχθηκε στη ρωσική διπλωματία αναλαμβάνοντας σημαντικές θέσεις. Η άνοδος του
στη ρωσική αυλή ταυτίστηκε με τις προθέσεις της ρωσικής διπλωματίας να αναλάβει
ενεργό μέρος στα ζητήματα της Ελβετίας με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός νέου
πολιτειακού μοντέλου της ομοσπονδιακής κυβέρνησης της Ελβετίας και η συμμετοχή
του στο συνέδριο της Βιέννης με κύριο μέλημα του η προώθηση των ρωσικών
συμφερόντων. Οι διπλωματικοί χειρισμοί στα θέματα αυτά τον οδήγησαν στην
ανάληψη του υπουργείου των Εξωτερικών της Ρωσίας και στην επιβεβαίωση της
εμπιστοσύνης του τσάρου Αλέξανδρου στο πρόσωπο του. Ο Καποδίστριας, ποτέ δεν
ξέχασε τη γενέτειρα του και τα Επτάνησα, η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης τον
οδήγησε να εγκαταλείψει τα αξιώματα του αφού πρώτα, είχε, με το τρόπο του,
συμβάλει στη διατηρήσει της Ελληνικής Επανάστασης. Εγκαταστάθηκε στη Γενεύη
όπου εργάστηκε για το ελληνικό έθνος. Παρέμεινε στη ελβετική πρωτεύουσα μέχρι την
εκλογή του ως Κυβερνήτη της Ελληνικής Πολιτείας και έχοντας εξασφαλίσει την
υποστήριξη των Μ. Δυνάμεων.
Το κυβερνητικό έργο του αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός οργανωμένου
κράτους σε σταθερές βάσεις και σηματοδότησε μια βραχεία περίοδο μεταρρυθμίσεων
στους τομείς της διοίκησης, της φροντίδας των ορφανών και προσφύγων, της
οικονομίας και της εκπαίδευσης. Επίσης, ο Καποδίστριας εγκαινίασε μια εξωτερική
πολιτική διεκδικώντας τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους και αναλαμβάνοντας
ο ίδιος τη διεθνοποίηση του ελληνικού ζητήματος. Η επιμονή του οδήγησε στην
οριστική διατύπωση του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου το 1830 με το οποία
αναγνωριζόταν η ανεξαρτησία της Ελλάδας καθώς και η χερσαία συνοριακή γραμμή
της. Ωστόσο, η εκσυγχρονιστική προσπάθεια του οδήγησε σε σύγκρουση με τις
100
παραδοσιακές δυνάμεις του τόπου και σε συνδυασμό με τη συγκεντρωτική πολιτική
που ακολούθησε, η καποδιστριακή διακυβέρνηση έληξε με τη δολοφονία του.
Η οικονομική πολιτική του στόχευε σε μια γρήγορη οικονομική ανάπτυξη με
ρεαλιστικούς στόχους επιδιώκοντας την εμπέδωση του αισθήματος ασφάλειας. Η
ίδρυση Εθνικής Χρηματιστικής Τράπεζας, η κοπή νομίσματος αποτέλεσαν
πρωτοβουλίες καινοτόμες φανερώνοντας τη πολιτική του για τον έλεγχο των
δημοσιονομικών και φορολογικών υποθέσεων του νεοσύστατου κράτους. Η
εκπαίδευση αποτέλεσε εθνικό στόχο του δίνοντας της εθνικό χαρακτήρα μέσω της
οποίας θα ενισχυόταν η εθνική ταυτότητα. Δημιούργησε σχολεία, έδωσε
προτεραιότητα στη στοιχειώδη εκπαίδευση και την εργασία . Έθεσε τις βάσεις της
τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης και εγκαινίασε την κρατική πρόνοια με την
δημιουργία του Ορφανοτροφείου της Αίγινας. Προχώρησε στη ίδρυση της «Επί των
Εκκλησιαστικών πραγμάτων και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείας»
αναβαθμίζοντας τη θέση της εκκλησίας στο ρόλο του ηθικού αναμορφωτή του λαού.
Ο Καποδίστριας έζησε σε μια περίοδο όπου το πνευματικό κίνημα του
Διαφωτισμού προσέφερε νέες γνωστικές, κοινωνικές αρχές και επιβεβαίωσε τη νίκη
του σύγχρονου πνεύματος. Ο Διαφωτισμός στηρίχθηκε στην ανθρώπινη σκέψη η οποία
είναι απαλλαγμένη από κάθε αυθεντία και προκατάληψη και βασίστηκε στην
αναγνώριση του ανθρώπου ως ανεξάρτητη μονάδα αναγνωρίζοντας της τη δυνατότητα
βελτίωσης με την αγωγή. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να διεκδικήσουν πολιτικά
δικαιώματα και δυνατότητες κριτικού λόγου.
Οι αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού είχαν γίνει γνωστές μέσα από τους
εκπροσώπους της, προωθώντας τις έννοιες του κοινωνικού συμβολαίου, της λαϊκής
κυριαρχίας και της γενικής βούλησης καθώς και την εξισορρόπηση των εξουσιών μέσω
της αλληλεπίδρασης ώστε να εξασφαλιστεί η ελευθερία των πολιτών. Διαμορφώθηκε
μια νέα παιδαγωγική αντίληψη, ανοίγοντας τον δρόμο για μια διαφορετική
αντιμετώπιση του ζητήματος για τη παιδεία μέσα από την οποία αναδείχθηκαν οι ιδέες
του Διαφωτισμού. Σημαντική θέση στην διαμόρφωση των αρχών του Ευρωπαϊκού
Διαφωτισμού διαδραμάτισαν οι θεωρίες περί οικονομικού φιλελευθερισμού θέτοντας
τις βάσεις για μια ελεύθερη οικονομία.
Οι ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού διείσδυσαν στον ελληνικό πολιτισμικό
χώρο έχοντας τη μορφή πολιτικού φαινομένου αφού συντέλεσαν στη διαμόρφωση της
φυσιογνωμίας του ελληνικού έθνους. Η εμφάνιση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού
δίνει νέα ώθηση στην ιδέα της εθνικής απελευθέρωσης και προωθεί τη νεωτερικότητα,
τη πρόοδο και τον ορθό λόγο τη διάθεση για σύνδεση με τη «φωτισμένη Ευρώπη».
Οι εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού προσπάθησαν να συνδυάσουν
τη δογματική θεολογία με τη φυσική φιλοσοφία. Οι πολιτικές τους θέσεις πήγαζαν από
τη αντίληψη της σημασίας για πολιτική και ηθική ανάπλαση. Ασχολήθηκαν με τα
παιδαγωγικά ζητήματα αντιλαμβανόμενοι την ανάγκη για αναμόρφωση της παιδείας
μέσω της οποίας θα γίνει η μετεκένωση και μέθεξη της γνώσης. Δίνοντας μια νέα
οπτική της επαναστατικής δραστηριότητας και των ιδεολογικών πεποιθήσεων τους
έχοντας ως συνισταμένη τις εθνικές αναζητήσεις, στηριζόμενοι στην ενσυνείδητη
πρόθεση τους να υποστηρίξουν την ελευθερία των Ελλήνων, η οποία ταυτίζεται με την
πατρίδα και το έθνος. Επιλέγουν τη γλώσσα του λαού για να έρθουν σε επικοινωνία με
101
τα λαϊκά στρώματα, χρησιμοποιώντας τις έννοιες ελευθερία-ισότητα θέλοντας να
προωθήσουν την απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε δεσμεύσεις. Το όραμα ήταν
μια ανεξάρτητη νέα Ελλάδα που θα κυριαρχούσε η δόμηση και κατοχύρωση των
θεσμών, η ανάπτυξη της πολιτικής σκέψης που θα ενίσχυε τις ελευθερίες και τα
δικαιώματα των πολιτών και θα αποτελούσε ζητούμενα της ελληνικής πολιτείας.
Πίστευαν στη κλασική παιδεία συνδέοντας την με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και με τα
συγγραφικά τους έργα αφύπνισαν το πνεύμα και τον πολιτικό στοχασμό του έθνους.
Το πνεύμα του Διαφωτισμού δεν άφησε αδιάφορο τον Καποδίστρια όπου η
κίνηση αυτή έγινε πιο γνωστή μέσω της επιστολογραφίας του. Το επιστολικό είδος
αναπτύχθηκε ιδιαίτερα τη περίοδο αυτή υπηρετώντας τις ανάγκες για πληροφόρησης
και της επιθυμίας για επικοινωνία, γεγονός που ενισχύθηκε με την αυξανόμενη τάση
για μετανάστευση. Οι επιστολές ιστορικών προσώπων αποτελούν ιστορικές πηγές γιατί
φανερώνουν αθέατες πλευρές του προσώπου και διαφωτίζουν τα γεγονότα με
μεγαλύτερη αντικειμενικότητα.
Η παρουσίαση των επιστολών του έχει ως σκοπό να φωτίσει γεγονότα και
συμπεριφορές του Καποδίστρια. Ενδεικτικά, παρουσιάζονται υπομνήματα και
εγκύκλιοι με σκοπό να διαφανούν οι απόψεις του για την αναγέννηση και την
ανάπτυξη της νεοελληνικής συνείδησης υπό το πρίσμα των διαφωτιστικών ιδεών.
Ακολουθούν επιστολές προς σημαντικούς ανθρώπους με τους οποίους είχε στενή
συνεργασία και αποτελούν ένα διανοητικό κύκλο μέσα από το οποίο προσπαθούσε να
οργανώσει και να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της εποχής του, αποδεχόμενος τη θέση
ως Κυβερνήτη της Ελλάδας. Μέσα από την ανάγνωση των συγκεκριμένων επιστολών
αποτυπώνεται η αγωνία του για το μέλλον του νεοσύστατου κράτους. Ιδιαίτερη
μέριμνα επιδεικνύει για τα εκπαιδευτικά ζητήματα, για τη στήριξη της λαϊκής
εκπαίδευσης σύμφωνα με τις διαχρονικές αξίες του Διαφωτισμού. Επίσης, δείχνει την
αποφασιστικότητα του για τη σημασία της αναγνώρισης του Ελληνικού έθνους
υποστηρίζοντας την αρχή των εθνοτήτων και το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών.
Η πολιτική ελευθερία ταυτίζεται με την ιδέα της εθνικής ανεξαρτησίας όπου το εν λόγω
πολιτικό πρόσταγμα αντικατοπτρίζει τις ιδέες των επαναστατικών συνταγμάτων του
18ουαι. Ωστόσο, η ελευθερία προϋποθέτει και τη σύγκρουση, την ανατροπή των
παραδοσιακών θεσμών στο όνομα της νομιμότητας.
Μέσα από την ανάγνωση των επιστολών διαπιστώνουμε στοιχεία του
χαρακτήρα του Καποδίστρια που μας διαφωτίζουν για το τρόπο σκέψης του και τις
επιδράσεις που δέχτηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Ο ίδιος, αντιλαμβανόταν την
αξία της κοινωνικής ισορροπίας και του κοινωνικού εκσυγχρονισμού για την επιβίωση
του νεοσύστατου κράτους. Επηρεασμένος από τους Ευρωπαίους φιλοσόφους πίστεψε
στην ηθική εκπαίδευση των ανθρώπων ώστε να επιτευχθεί ο μετασχηματισμός της
κοινωνίας. Οραματίστηκε μια Ευρώπη όπου οι αρχές μιας αντιπροσωπευτικής
κυβέρνησης θα βρίσκονται σε άμεση εξάρτηση με το βαθμό της διαφώτισης και του
πνευματικού υπόβαθρου του πληθυσμού. Οι ανθρωπιστικές ιδέες του για την
προστασία των μικρών λαών ήταν γνωστές, καταδίκαζε την αρχή των επεμβάσεων στις
εσωτερικές υποθέσεις των κρατών και ήταν αντίθετος στις πρακτικές παρέμβασης και
επιβολής με τη βία. Αντιλήφθηκε έγκαιρα ότι οι αξιώσεις των λαών για
αυτοπροσδιορισμό δεν θα έπρεπε να αποσιωπηθούν κυρίως από εκείνες τις εθνότητες
102
που κινδύνευαν γι’ αυτό έπρεπε να αγωνιστεί ώστε να αναγνωριστούν τα δίκαια τους.
Η ανασύσταση του Ελληνικού κράτους στηρίχθηκε σε δύο άξονες στην εμπέδωση της
ειρήνης και τη αναγνώριση και τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας.
Ο Καποδίστριας μέσα από τις επιστολές του αναφέρεται στην ιστορική
συνέχεια του έθνους και καταδεικνύει την διαχρονική ύπαρξη των Ελλήνων. Η έννοια
του έθνους-κράτους διαμορφώθηκε ως αποτέλεσμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού,
του ριζοσπαστισμού της Γαλλικής Επανάστασης, του κινήματος του ρομαντισμού και
της εθνικιστικής ιδεολογίας του 19ου αι. που διακήρυττε το δικαίωμα της
αυτοδιάθεσης των λαών και την ανεξαρτησία. Η διασφάλιση της επιβίωσης του
ελληνισμού επιτυγχάνεται με τη συγκρότηση εθνικής ταυτότητας η οποία θα οδηγήσει
και θα αποτελέσει το θεμελιακό υπόβαθρο για το υπέρτατο σκοπό της ανεξαρτησίας.
Πρόθεση του Καποδίστρια ήταν το κοινωνικό σύστημα να στηριχθεί σε δύο
πρωταρχικές ηθικές βάσεις: την εργασία και την εκπαίδευση. Η εργασία θα αποτελούσε
το μοχλό της αναγέννησης και η παιδεία της προαγωγής. Μέλημα του ήταν η
αναδιανομή των εθνικών γαιών, οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις ώστε να δημιουργηθούν
οι προϋποθέσεις ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής.
Η πολιτική του αφορούσε μια δημόσια εκπαίδευση σύμφωνα με την οποία
θα έχει ως αντικείμενο την πατριδογνωσία και ως στόχο τη σφυρηλάτηση του εθνικού
συναισθήματος όπως χαρακτηριστικά διατύπωνε και ο Ρουσώ. Η στήριξη της λαϊκής
παιδείας αποτελούσε για τον ίδιο κοινωνική ευθύνη που εξυπηρετούσε το δημόσιο
συμφέρον προωθώντας με αυτό το τρόπο τις διαχρονικές αξίες του Διαφωτισμού, τις
οποίες θεωρούσε χρήσιμες για τη πνευματική αναγέννηση και αναμόρφωση του
νεοσύστατου κράτους. Η διάδοση της στοιχειώδους εκπαίδευση επιδίωκε τη πρόσβαση
σε αυτό το μορφωτικό αγαθό περισσότερων στρωμάτων, φανερώνοντας το
φιλελεύθερο πνεύμα του και της επιρροής των παιδαγωγικών αρχών των Fellenberg
και Pestalozzi. Η δημόσια εκπαίδευση στηρίχθηκε στην αλληλοδιδακτική μέθοδο
φανερώνοντας μια εκπαιδευτική πολιτική εναρμονισμένη με τις ευρωπαϊκές
εκπαιδευτικές κατευθύνσεις προωθώντας παράλληλα και τις παραδοσιακές αξίες
ενισχύοντας με αυτό το τρόπο την εθνική ταυτότητα Το αίτημα για καθολική
εκπαίδευση ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εποχής και έχει άμεση σχέση με την
ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη άλλωστε τα εκπαιδευτικά ζητήματα ήταν
συνυφασμένα με τα προβλήματα της εποχής και τις ευρωπαϊκές επιδράσεις. Η διαρκή
μέριμνα του Καποδίστρια για εθνική διαπαιδαγώγηση και για εθνική ανατροφή των
νέων είναι διάχυτη σε όλη την αλληλογραφία του όπου το ενδιαφέρον του
αποτυπώνεται από την ανάγκη για εθνική ομοιογένεια και το κίνδυνο πολιτιστικής
αλλοίωσης. Οι θέσεις του για τη πολιτική και την εκπαίδευση παρέμειναν σταθερές
μέχρι το τέλος της ζωής του, καθόρισαν το νεοσύστατο κράτος και έθεσαν τις βάσεις
για την οικονομικοπολιτική ανασυγκρότηση και εθνική ανασύνταξη, στηριζόμενες σε
διακριτό βαθμό σε ιδέες του Ευρωπαϊκού και Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
103
ΠΗΓΕΣ
Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1968
Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, επιμ. Δαφνής, Κ. Έκδοση: Εταιρεία Κερκυραϊκών

Σπουδών, Έτος έκδοσης: 1976 έως 1983
Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831).Επιστολαί Ιωάννου Καποδίστρια, Κυβερνήτου της

Ελλάδος. Τόμοι Α,Β,Γ,Δ. Έκδοση: Τύποις Κωνσταντίνου Ράλλη. Έτος
έκδοσης: 1841
Κοραής, Α., Επιστολές προς το Έθνος, εκδ. Ροές, Αθήνα 2010
Μήλιας, Σπ., Επιστολάριον ήτε Επιστολικός χαρακτήρ. Βενετία 1757,προλ.: Κώστας

Λάππας, Ακαδημία Αθηνών- ΚΕΜΕ[φωτογραφική ανατύπωση α΄έκδ.1757],
Αθήνα 2003
Μοντεσκιέ, Το πνεύμα των νόμων (Γ.Δ.Ζιούτος, μτφ.), εκδ. Σύγχρονη εποχή, Αθήνα
1993
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αβδάλη, Α., Ο Καποδίστριας και η επιτροπή της προπαίδειας, Δωδώνη, τευχ α, τομ. 23,
Ιωάννινα 1994,σσ.5-80
Αγραφιώτου, Π., Διδάσκοντας Ιστορία µέσω του Διαδικτύου. Χρησιμότητα ή

αναγκαιότητα, Νέες προκλήσεις. Στο: Αξιοποίηση των τεχνολογιών της
Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική πράξη: 2ο Πανελλήνιο
Συνέδριο των εκπαιδευτικών για τις Τ.Π.Ε., Σύρος 9,10 &11 Μάϊου 2003, (τ.
Α΄, σελ.87-92). Αθήνα: Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών, Αθήνα 2003
Αθήνη, Στ. & Ξούριας, Ι., Νεοελληνική Γραμματεία 1671-1830, εκδ. ΣΕΑΒ, Αθήνα
2015
Αλιβιζάτος, Ν., παρέμβαση στο Επιστημονικό Συμπόσιο Ι. Καποδίστριας: 170 χρόνια

μετά 1827-1997, Ναύπλιο 27/9/1997, στο Μπαμπούνης Χ., Τοπική
αυτοδιοίκηση κατά την Οθωνική Περίοδο(1833-1862), εκδ. Gutenberg, Αθήνα
2007
Αλιβιζάτος, Ν., Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στην νεοελληνική ιστορία, 1800-2010,
εκδ. Πόλις, Αθήνα 2011
Αλιβιζάτος, Ν., Πραγματιστές, δημαγωγοί και ονειροπόλοι. Πολιτικοί, διανοούμενοι

και η πρόκληση της εξουσίας, εκδ. Πόλις( β΄έκδ.)Αθήνα 2015
104
Άμαντος, Κ., «Αδαμάντιος Κοραής» περ. «Ελληνικά», τόμ. 6ος (1933), σσ.7-36
Άμαντος, Κ., «Αδαμάντιος Κοραής», Άρθρα και Λόγοι (συναγωγή μελετών του ιδίου)
Αθήνα 1953
Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας, Έκτακτο δελτίο για το έτος Καποδίστρια 1776-

1976, Κέρκυρα 1977
Αξελός, Λουκάς, Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής
και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2003
Αξελός, Λουκάς, Ρήγας και Διαφωτισμός: η συμπόρευση της επιστήμης με το

επαναστατικό καθήκον. Τετράδια: πολιτικού διαλόγου έρευνας και κριτικής
(48), Αθήνα 2003
Αργυροπούλου- Λουγγή, Ρ., Απολογία, Ο ερανιστής,αρ.13, Αθήνα 1976, σσ. 76-78
Αργυροπούλου Ρ., Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του δέκατου ογδόου
αιώνα, εκδ. Βιβλιοθήκη Ιστορίας των Ιδεών- 2, Αθήνα 2003
Αρς, Γ.,Ο Ιωάννης Καποδίστριας στη Ρωσία, εκδ. Ασίνη, Αθήνα 2015
Ασδραχάς, Π.Σ., «1821: Μια εθνική επανάσταση που ενέχει την ταξική διάσταση, αλλά
δεν είναι ταξική», Συνέντευξη αναδημοσιευμένη σε Αρχείο Ενθεμάτων 2010,
8-5-2016
Βακαλόπουλος, Α. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού (1813-1822), τόμος Ε’, εκδ.

Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 1980
Βακαλόπουλος, Α., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση

(1821-1829), τόμος Η’: Ιωάννης Καποδίστριας ή η επώδυνη γένεση του
Νεοελληνικού Κράτους, χ.ό Θεσσαλονίκη 1988 , σ.67
Βακαλόπουλος, Α., Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985(κγ΄εκδ.), εκδ. Βάνιας,

Θεσσαλονίκη 2005
Barau, Denys, Η παιδαγωγική προσέγγιση του φιλελληνισμού. Στο Π. Πιζάνιας(επιμ),

Η Ελληνική επανάσταση του 1821(σσ.171-200), εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009
Βάκη, Φ., Η πρόοδος στον Διαφωτισμό. Πρόσωπα και προσωπεία, εκδ. Ευρασία, Αθήνα
2012
Batalden, St., Ο Ευγένιος Βούλγαρις και το πρόβλημα της ομολογιακής ταυτότητας των
Ελλήνων την εποχή του Διαφωτισμού», στο Ελένη
ΑγγελομάτηΤσουγκαράκη(επιμ), Ευγένιος Βούλγαρις. Πρακτικά Διεθνούς
Επιστημονικού Συνεδρίου Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006, σσ.31-47
Βέικος, Θ., Εθνικισμός και εθνική ταυτότητα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999
Βενιζέλος Ευ., Το πρώτο κύμα του ελληνικού συνταγματισμού (1822-1827),

διαθέσιμο στο http://
105
www.evenizelos.gr/30programmproposals/state/constitutionalpolitics/700-
1822-1827.html, 15 Μαΐου 2021
Βενιέρης, Δ., Ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική και κοινωνικά δικαιώματα. Το τέλος των
ύμνων, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2013
Βερέμης, Θ., Κράτος και Έθνος στην Ελλάδα: 1821-1912. Στο Δ.Γ. Τσαούση (επιμ),
Ελληνισμός Ελληνικότητα, εκδ. Εστία, 3η εκδ, Αθήνα 1998, σσ.59-69
Βερναδάκης, Δ., Καποδίστριας & Όθων, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1962
Bernstein, S., Milza, P., Ιστορία της Ευρώπης 2 Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη
των Εθνών (18151919), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997
Bloch, Mark, Απολογία για την Ιστορία. Το επάγγελμα του ιστορικού (Κ. Γαγανάκης,
μετάφ), εκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 1994
Braudel, F., Γραμματική των πολιτισμών (Α. Αλεξάκης, μτφ.), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2011
Βρανούσης, Λ., Ιδεολογικές ζυμώσεις και συγκρούσεις, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
της Εκδοτικής Αθηνών, τ. ΙΑ΄, Αθήνα 1975
Βόγλη, Ελπ., Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός για την επιστήμη και το επάγγελμα του,
e-book, 2015
Βολτέρος, Πραγματεία περί ανεκτικότητας (Γ.Καράμπελας, μτφ.) εκδ. Διαλέγεσθαι,

Αθήνα 2018
Βρεττός, Ι., Θεωρίες της Αγωγής, Johann Heinrich PESTALOZZI- Αδαμάντιος

Κοραής(τομ. Β΄), εκδ. Διάδραση, Αθήνα 2005
Βώρος, Φ. Κ., Σύντομη Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Γρηγόρη,
Αθήνα 1984
Βώρος, Φ., Δοκίμιο Εισαγωγής στη Νεότερη και Σύγχρονη ιστορία, εκδ. Νέα Παιδεία,
Αθήνα 1983 Burns, E. Ευρωπαϊκή ιστορία: Εισαγωγή στην ιστορία και τον
πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, (τόμ. Α.) (εκδ.β΄) εκδ. Παρατηρητής,
Bushkovittch, P., Ιστορία της Ρωσίας, εκδ. Αιώρα, Αθήνα 2016
Cassirer, E., Το πνεύμα του Διαφωτισμού ( Γ. Λυκιαρδοπούλου, μτφ.), εκδ. Έρασμος,

Αθήνα 2008
Γερακίνη, Α., Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2020, από

το διαδικτυακό τόπο: http://alexgger.blogspot.gr/2012/11/blog-post_11.htm
Γεωργής, Γ., Η ανατολική πολιτική του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Στο Γ.

Γεωργής (επιμ.),Ιωάννης Καποδίστριας, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2015, σσ.230-250
Γιανναρά, Α.,Ο αγγλικός εμπειρισμός και ο γαλλικός διαφωτισμός, εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα 1976
106
Γιαννούλη, Εμμ., Ταξίδι στην Ιστορία, Αίγινα, Μεγάλη Εκκλησία- Καποδίστριας Αρχή
Νεοελληνικού κράτους, εκδ. Σταμούλη, Αθήνα 2013
Γκότσης Γ.-Συριάτου Α., Δύο Θεσμοί Διαμορφωτές του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού,

ΕΑΠ, Πάτρα 2001,σ.114
Γλυκοφρύδη -Λεοντσίνη, Α., Όψεις της εθνικής ταυτότητας στον νεοελληνικό στοχασμό
του 19ου, Πρακτικά συμποσίου «Ελληνικότητα και ετερότητα: Πολιτισμικές
διαμεσολαβήσεις και ‘εθνικός χαρακτήρας στον 19ο αιώνα»,τόμ. Α΄, Αθήνα
2016, σ.345
Carr,H.E., Τι είναι ιστορία; Σκέψεις για τη θεωρία της ιστορίας και τον ρόλο του
ιστορικού(μτφ. Ανδ. Παππάς),εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2015, σ.22
Cohen, L. & Manion, L&.Morisson, K., Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, εκδ.

Μεταίχμιο, Αθήνα 2007
Dakin, D., Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία (1821-1833),μτφ. Ρ.

ΣταυρίδηΠατρικίου,(εκδ. γ΄), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999
Δαμιανίδου, Δ., Ιωάννης Καποδίστριας. Ζητιάνος γιά τήν Ἑλλάδα, εκδ.«Χριστιανική

Ἐλπίς» Ὀρθόδοξη Ἀδελφότητα, Θεσσαλονίκη 2009
Δασκαλάκης, Α., Κοραής και Καποδίστριας. Οι κατά του Κυβερνήτου λίβελλοι, εκδ.
Λαβύρινθος (ανατ. 2018) Αθήνα 1958
Δασκαλάκης Δημοσθένης., Εισαγωγή στη σύγχρονη κοινωνιολογία, εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα 2014
Δαφνής, Γρ. Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Η γένεση του ελληνικού κράτους, εκδ. Ίκαρος,
Αθήνα 1976
Δαφνής, Κ., Ι. Καποδίστρια Κείμενα, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1976
De Certeau, Michel, Το ιστοριογραφικό έργο. Στο Ζακ Λε Γκοφ-Πιερ Νορά, Το έργο

της Ιστορίας.(Μιτσοτάκη Κλαίρη, μτφ.), εκδ. Ράππας, τομ. Α΄, Αθήνα 1975
Δελλής, Ι., Οι επιδράσεις των ιδεών του Voltaire και του J.Locke στο Σχεδίασμα Περί
Ανεξιθρησκείας του Ε. Βούλγαρη, Ελληνικά, τευχ. 52, Αθήνα 2002
Δεσποτόπουλος, Α.,Η Επανάσταση κατά το 1828 στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,
Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821-1832),
τόμος ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975
Δεσποτόπουλος Α., Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις (εκδ β), εκδ.

ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996
Δημαράς, Κ.Θ., Νεοελληνική Επιστολογραφία, αρ. 43, εκδ. Βασική βιβλιοθήκη, Αθήνα
1963
Δημαράς, Κ.Θ.-Αγγέλου, Α.-Κουμαριανού, Αι.- Φραγκίσκος, Εμμ., Αδαμάντιος

Κοραής, Αλληλογραφία, τ.Α΄1790-1799, ΕΙΕ, Αθήνα 1964
107
Δημαράς, Κ.Θ., Το σχήμα του Διαφωτισμού, στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ,τομ.
ΙΑ΄, εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975
Δημαράς, Κ.Θ., Νεοελληνικός διαφωτισμός(4η έκδ). εκδ. Ερμής, Αθήνα 1985
Δημαράς, Κ.Θ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την
εποχή μας (9ηεκδ.), εκδ. Γνώση, Αθήνα 2000
Δημαράς, Κ.Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Νεοελληνικά Μελετήματα 2, εκδ. Ερμής,

Αθήνα 2002
Δημαράς, Κ.Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής, Αθήνα 2009
Διαμαντής, Δ., Η εκπαίδευση κατά τον Καποδίστρια, Επιστημονικό Βήμα, τευχ.6,

Ιούνιος 2006
Δρακόπουλος Στ. & Καραγιάννης Α., Ιστορία της οικονομικής σκέψης. Μια
επισκόπηση, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2003
Dunn, J., Τζων Λοκ (μτφ. Ι. Δελλής - Β. Δελλή ), εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις,
Πάτρα 2000
Ενεπεκίδης Π., Ιωάννης Καποδίστριας: 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του
1809-1820, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1972
Έτος Καποδίστριας Διακόσια χρόνια από τη γέννηση του. Οι επίσημες ομιλίες ΥΠΕΠΘ,
Εθνικό τυπογραφείο. Αθήνα 1978
Ευαγγελόπουλος, Σπ., Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Οργάνωση και Διοίκηση

της Εκπαίδευσης, τεύχ. Α΄, Αθήνα 1984
Ζάνου, Κωνσταντίνα, Ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας: Κριτικές προσεγγίσεις και

παρεμβάσεις. Γιώργης Γ(επιμ.), εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2015
Foucault, M., Τι είναι Διαφωτισμός(Σ. Ροζάνης, μτφ.), εκδ. Έρασμος, Αθήνα 1988
Gray, J., Βολτέρος. (Ειρήνη Ραζή, μτφ.), εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2004
Held, D. Μοντέλα Δημοκρατίας. Αθήνα: εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2007
Ηλιού, Φ., «Από την παράδοση στο Διαφωτισμό: η μαρτυρία ενός παραγιού» Σταμάτης
Πέτρου, Γράμματα από το Άμστερνταμ, (επιμ. Φ. Ηλιού), εκδ. Ερμής, Αθήνα
1976
Ηλιού, Φ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η νεωτερική πρόκληση ,στο: Β.

Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού (1770-2000), τ. Β΄
(Η οθωμανική κυριαρχία, 1770- 1821. Διαφωτισμός – Ιστορία της Παιδείας
– Θεσμοί και Δίκαιο), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003
108
Ηρακλείδης, Α., Έθνος, εθνικισμός, αυτοδιάθεση. Ανακτήθηκε από το διαδικτυακό
ιστότοπο στις /6/2021,
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/6154/3/01_chapter_8.pdf;
Hall St. & Gieben, B., Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003
Hankins, L.T, Επιστήμη και Διαφωτισμός (Γ. Γκουνταρούλης, μτφ.), εκδ.

Πανεπιστημιακές εκδόσεις, Ηράκλειο 1998
Helene E. Koukou, Le texte grec inédit de la circulaire de Ioannis Capodistrias, du
6/18 avril 1819 ( Το ανέκδοτο ελληνικό κείμενο της εγκυκλίου επιστολής του
Ιωάννη Καποδίστρια της 6/18 Απριλίου 1819 υπό την Ελ. Κούκου δια τον
ακαδημαϊκόν κ. Ευάγγελον Μουτσόπουλον)
Hobsbawn, E., Για την ιστορία (Π. Ματαλάς, μτφ.), εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998
Houssaye, Jean, Δεκαπέντε παιδαγωγοί. Σταθμοί στην ιστορία της
παιδαγωγικής σκέψης (Καρακατσάνη Δ., μτφ.), εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2000
Θεοδωρίδης, Γ., Ο «κύκλος» του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και η πολιτική

στρατηγική του κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Στο Π.
Πιζάνιας(επιμ), Η Ελληνική επανάσταση του 1821, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009
Ι. Καποδίστριας, Τῷ Συνταγματάρχῃ κ. Ἑϊδέκῳ, στο Ιωάννης Σ. Κορνιλάκης, Ι.

Α.Καποδίστριας. Ο Άγιος της Πολιτικής, Ελαία, Αθήνα 2011
Ιδρωμένος, Α., Ιωάννης Καποδίστριας Κυβερνήτης της Ελλάδος, εν Αθήναις

1900,ανατ. Διον. Καραβία 1986
Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο. Κατάλογοι ΒΒ Ι. Βουλή των Ελλήνων,
Αθήνα 2016
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του
Ελληνικού Κράτους (1821-1831), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975
Καλόγηρος, Β., Τα Ιστορικά Παραθέματα στην Εξεταστική Διαδικασία. Αδημοσίευτη

Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Παιδαγωγικό τμήμα
Δημοτικής Εκπαίδευσης Βόλος 2012 Κακάμπουρα, Ρ., Λαογραφικά αρχεία και
εθνική ταυτότητα: Μια σχέση αλληλεπίδρασης. Κριτική Διεπιστημονικότητα,
τόμ. 2ος,Έθνος και Ταυτότητα. Πολιτισμικές Αντιστάσεις, επιμ. Σ. Δημητρίου,
εκδ. Σαββάλα, Αθήνα 2006
Kamen, H., Πρώιμη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία (μτφ. Ε. Καλογιάννη), εκδ. Μεταίχμιο,
Αθήνα 2002
Κανελλόπουλος, Α., «Η Οικονομική Πολιτική του Κυβερνήτη» στο: Δάφνη στον

Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια: Διακόσια χρόνια από τη γέννησή του,
Τετράδια «Ευθύνης» 5, Αθήνα 1978
Κant, I., Δοκίμια (μτφ, Ε.Π .Παπανούτσος), εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1971
109
Καραγιάννης, Α., Ιστορία οικονομικής σκέψης. Προκλασική περίοδος, εκδ. Interbooks,
Αθήνα 1998
Καραγιάννης, Α., Οικονομικός φιλελευθερισμός κατά τον Adam Smith. Φιλελεύθερα

κείμενα 1, Αθήνα 2011
Καραμανίδου Ά., Παρακαταθήκες Ορθοδοξίας και Ελληνισμού σε επιστολές του

Ιωάννου Καποδίστρια προς εκκλησιαστικά πρόσωπα της εποχής του.
Πρακτικά Συνεδρίου «ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΡΑΙΟΣ,ΙΩΑΝΝΗΣ
ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ,ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ -η Ελληνική Σκέψη στην
Αυτοθέσμιση των Κοινωνιών, στο Διαφωτισμό και στη Γνώση»,
Θεσσαλονίκη 2013,σσ. 126-135
Καραμπελιάς, Γ., Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Ρήγα Βελεστινλή, εκδ.
Εναλλακτικές, Αθήνα 2011
Καραμπερόπουλου, Δ., Η Γαλλική «Encyclopedie»ένα πρότυπο του έργου του Ρήγα

«Φυσικής απάνθισμα». Ο Ερανιστής,τομ.21, Αθήνα 1997, σ.42
Καραπιδάκης Ν., «Τα Επτάνησα, Ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί μετά την πτώση της
Βενετίας», στο Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού
1770-2000, τ. 1΄,εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σσ. 75-86
Κασάπογλου,Β., Ο Καποδίστριας και η κεντρική διπλωματική εκπροσώπηση της

Ελλάδος, Διεθνείς σχέσεις, Ιστορία και Εξωτερική πολιτική της Ελλάδος στην
εποχή του Κυβερνήτη Καποδίστρια, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2011
Κεχαγιόγλου, Γ., «Ιωάννης Βηλαράς». Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της
ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.( τ. Β΄),15ος αιώνας – 1830, εκδ. Σοκόλη,
Αθήνα 1999, σσ.325-326
Κεχαγιόγλου, Γ., «Αδαμάντιος Κοραής». Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές
της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.( τ. Β΄), 15ος αι. -1830, εκδ. Σοκόλη,
Αθήνα 1999, σσ. 203-205
Κιτρομηλιδης, Π., Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, εκδ. ΜΙΕΤ,
Αθήνα 1985
Κιτρομηλίδης Π., Η πολιτική σκέψη του Ευγένιου Βούλγαρη, Τα Ιστορικά, τευχ. 12-13
Ιουν-Δεκ. 1990, σ.176
Κιτρομηλίδης, Π., Το όραμα της ελευθερίας στην ελληνική κοινωνία, εκδ. , Πορεία,
Αθήνα 1992
Κιτρομηλίδης, Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996
Κιτρομηλίδης Π., Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, εκδ. Βουλή των Ελλήνων,
Αθήνα 1998
Κιτρομηλίδης, Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και οι κοινωνικές ιδέες,

εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999
110
Κιτρομηλίδης,Π., «Η πολιτική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», στο Βασίλης
Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του νέου Ελληνισμού 1770 – 2000. 10τ.,
(τ. 2ος), Αθήνα 2003, σσ. 27-38
Κιτρομηλίδης, Π., Από τον Μοισιόδακα στον Ρήγα. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου
2020, από το διαδικτυακό τόπο: https://helios-
eie.ekt.gr/EIE/handle/10442/15586
Κιτρομηλίδης, Π., Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης το 18ο

αιώνα, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., (εκδ. Β΄), Αθήνα 2004
Κιτρομηλίδης, Π., Οι Καταβολές του Ελληνικού Συνταγματισμού (1797-1827), στο «30

χρόνια από το Σύνταγμα του 1975», εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2004
Κόκκινος, Γ., Από την Ιστορία στις Ιστορίες, Προσεγγίσεις στην ιστορία της
ιστοριογραφίας, την επιστημολογία και τη διδακτική της Ιστορίας, εκδ.
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998
Κόκκινος, Διον., Η Ελληνική Επανάστασις, Τόμος ΣΤ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1974
Κονδύλης, Π., Από τον 20ο στον 21ο αιώνα. Τομές στην πλανητική πολιτική περί το 2000,
εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998
Κονδύλης, Π., Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός (τόμ. Α΄),(εκδ. 4η ), εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα

2004
Κονδύλης Π., Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, (3η εκδ.), εκδ.

Θεμέλιο, Αθήνα 2008
Κονταλή, Αθ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης και η πορεία του Έθνους προς την ελευθερία»
Ευγένιος Β. στο Ελένη Αγγελομάτη- Τσουγκαράκη(επιμ). Πρακτικά Διεθνούς
Επιστημονικού Συνεδρίου Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006,σσ.155-175
Κοντογιώργης, Γ., Κοινοτική αυτοδιοίκηση και καποδιστριακό πολιτειακό σύστημα, στο

Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831.Ο κορυφαίος Έλληνας Ευρωπαίος, εις Π.
Πετρίδης, εκδ. Γκοβόστης, Αθήνα 1992
Κοντογιώργης, Γ., «Τὸ Κράτος τοῦ Καποδίστρια», Ἐρῶ 18/2 (2014)
Κοντογιώργης, Γ., «Το "κράτος" του Καποδίστρια. Μια συγκριτική αποτίμηση σε σχέση
με την απολυταρχία της εποχής και το κράτος έθνος», "Αίνος μνήμης
καθηγητού Ηλία Κρίσπη", εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2015
Κοραής, Α., Βίος Αδαμαντίου Κοραή συγγραφείς παρά του ιδίου, εν Παρισίοις, εκ της
τυπογραφίας του Εβεράρτου, 1833
Κοραής, Α., Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς (τομ. Α΄), εκδ. ΜΙΕΤ,
Αθήνα 2008
111
Κορδατζή-Πρασσά, Αν., Η εκπαίδευσις στις Κυκλάδες κατά την καποδιστριακή
περίοδο(1828-1832),Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Ιστορίας &Αρχαιολογίας
Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1997
Κούκος, Α., Εϋνάρδος - Καποδίστριας: Η αλληλογραφία τους, πηγή ιστορικής γνώσης,

για το σύγχρονο Ελληνισμό. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020,από το
διαδικτυακό τόπο:https://www.albertcohen.gr/images/event-2013-
september28/koukos.pdf
Κούκος, Α., Η διπλωματική στρατηγική του Ιωάννη Καποδίστρια. Στο Γ. Γεωργής

(επιμ.), Ιωάννης Καποδίστριας, εκδ. Καστανιώτης Αθήνα 2015, σσ.230-250
Κούκου, Ελ. , Ιωάννης Καποδίστριας: Ο άνθρωπος – ο ευρωπαίος διπλωμάτης

18001828(εκδ. 10η), εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005, σσ. 589-593
Κούκου, Ελ., Η παιδεία από το 1828 ως το 1831 στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Η
Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους (1821-1832),
τόμος ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975
Κούκκου, Ε., Ιωάννης Καποδίστριας, Ρωξάνδρα Σ. Στούρτζα, μια ανεκπλήρωτη αγάπη:
ιστορική βιογραφία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2000
Κουλούρη, Χ., Εθνικά στερεότυπα και ελληνική εθνική ταυτότητα στο σχολείο του 19οι
αι (Ανάτυπο από το αφιέρωμα στον Πανεπιστημιακό δάσκαλο Β.Σφυρόερα
από τους μαθητές του), εκδ. Λύχνος, Αθήνα 1992
Κουλούρη, Χ., Λούκος, Χ., Τα πρόσωπα του Καποδίστρια, Ο πρώτος Κυβερνήτης της
Ελλάδας και η νεοελληνική ιδεολογία (1831-1996), εκδ. Πορεία, Αθήνα 2012
Κρεμμυδάς, Β., Νεότερη ιστορία. Ελληνική και ευρωπαϊκή, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα
2001
Κριαράς, Ε., «Η “Παιδαγωγία” του Μοισιόδακος και η σχέση της με το παιδαγωγικό

σύγγραμμα του Locke», Byzantinisch Neugriechische Jahrbücher, τ. 17, Αθήνα
1943
Κωνσταντινίδης, Εμμ., Η εν Ελλάδι Εκκλησία κατά την επαναστατικήν και την μέχρι της
αφίξεως του Όθωνος μεταβατικήν εποχήν: 1821-1833, εκδ. Εν Αθήναις,[χ.
ο.]1970
Lagree, J. Η φυσική θρησκεία (μτφ. Α. Παπαθανασοπούλου), εκδ. Πατάκη, Αθήνα

2000
Λάσκαρι, Μ., Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια, εκδ. Γαλαξία, Αθήνα 1968
Λέκκας, Π., Η εθνικιστική ιδεολογία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2011
Λεοντσίνης, Γ., Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα διδακτικής της ιστορίας και του
περιβάλλοντος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2003 Λεοντσίνης, Γ., Ζητήματα
Νεότερης ελληνικής ιστορίας και εκπαίδευσης, εκδ. Καρδαμίτσα & Σια, Αθήνα
2004
112
Λεοντσίνης, Γ., Η πρόσληψη της ιστορικότητας του χρόνου και του τόπου από τους
Ιόνιους κατά την περίοδο της Επτανήσου Πολιτείας (1800-1807), Μελέτη στο
« Επτάνησος Πολιτεία 1800-1807, επιμ. Δ. Μιχαλαγά & Π. Μοσχονά, Κέντρο
Μελετών Ιονίου, Αθήνα 2016
Λεοντσίνης, Γ., Συνθήκες υποδοχής του αλληλοδιδακτικού συστήματος εκπαίδευσης

στον ελληνικό χώρο και στις παροικίες, Δοκίμιο Γ΄. Ανακτήθηκε από το
διαδικτυακό ιστότοπο στις 25/6/2021: https://www.academia.edu.
Lefevre, G. , Η Γαλλική Επανάσταση, (μτφ. Σπ. Μαρκέτος), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003
Λιανός, Θ., Κοινωνική Δικαιοσύνη, Θεωρία, Ιδέες, Εμπειρίες, Προτάσεις, εκδ.,

Καστανιώτη, Αθήνα 2000
Locke, J., Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως(μτφ. Π. Κητρομηλίδης), εκδ. Γνώση,

Αθήνα 1990
Λούκος, Χ & Βαρθολομαίου, Βγένα, Ευρετήριο των επιστολών του Ιω. Καποδίστρια.
Μνήμων 6 (1976-1977) , σσ.131-211
Λούκος, Χ., Η αντιπολίτευση κατά τον Κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια, 1828- 1831, εκδ.
Θεμέλιο, Αθήνα 1988
Λουλές, Δ., «Κατευθύνσεις και προοπτικές της οικονομικής πολιτικής του Ι.

Καποδίστρια, 1828-1831» στο: Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η συγκρότηση
του ελληνικού κράτους, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη
1983,σσ.129-139
Μαλαφάντης, Κ., Ο Αδαμάντιος Κοραής και η δυτική παιδεία. Δημοσιευμένο στα

Πρακτικά του 10ου Διεθνούς Συνεδρίου της Παιδαγωγικής Εταιρείας
Ελλάδος, Ελληνική Παιδεία και παγκοσμιοποίηση, Ναύπλιο 8-10 Νοεμβρίου
2001, www.pee.gr
Μαλαφάντης, Κ., Η πολλαπλή συμβολή του Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της

νεοελληνικής παιδείας. Πρακτικά Συνεδρίου «Με το βλέμμα στραμμένο στο
Μέλλον Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης: Είκοσι χρόνια
δημιουργίας και προσφοράς στην Επιστήμη, την Εκπαίδευση και την
Κοινωνία», 4-5 Ιουνίου 2004. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σχολή ΠΤΔΕ,
σσ. 158-172
Μανιτάκης, Α., Ο Ελληνικός Συνταγματισμός 200 χρόνια μετά, εκδ.ΕΑΠ, Αθήνα 2020
Μαντζουλίνος Διον., Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831), εκδ. Εστία, τευχ.α-β΄, 1990
Μαστραπάς, Α., Η Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου και οι πηγές της, εκδ. Πατάκης,
Αθήνα 2003
Μαστροδημήτρης, Π., Εισαγωγή στη νεοελληνική φιλολογία, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1990
Ματσούκα, Ν. Α., Οικουμενική κίνηση, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2003
113
Μαυριάς, Κ.Γ., Συνταγματικό δίκαιο, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 2014
Μαυροσκούφης, Δ., Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας (Ιστοριογραφία, διδακτική

μεθοδολογία και ιστορικές πηγές), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2005
Μέκκας, Κ.,«Η Διδασκαλία της Ιστορίας με την αξιοποίηση των πηγών», Παιδαγωγικό
Ινστιτούτο. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2020 από το διαδικτυακό τόπο:
http://dideanatol.att.sch.gr/tte/nea/sumbouloi/istoria_piges.pdf.
Μερακλής, Μ., Έντεχνος λαϊκός λόγος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007
Μεταλληνός, Γ., Ελλαδικού Αυτοκέφαλου παραλειπόμενα, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1989
Μεταλληνός, Γ., Φώτα και Φως, Ιστορικά Μελετήματα, εκδ. Άθως, Αθήνα 2001
Μεταλληνός, Δ., « Ιωάννης Καποδίστριας και Γαλλικός Διαφωτισμός». Στο Δ΄

Συνέδριο με θέμα ¨Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός» στις
24/10/2015.Ανακτήθηκε στις 9/5/2021
https://www.youtube.com/watch?v=R9gmcnOeC8M
Μοισιόδαξ, Ιώσηπος, «Απολογία». Ο ερανιστής 13, αρ.76-78, 1776
Μολυβάς, Γρηγόρης, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος
αιώνας), ΕΑΠ, Πάτρα 2000
Moniot, Henr, Η Διδακτική της Ιστορίας (Έφη Κάννερ, μτφ.), εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα
2000
Μουλλάς, Π., Ο λόγος της απουσίας: Δοκίμιο για την επιστολογραφία με σαράντα
ανέκδοτα γράμματα του Φώτου Πολίτη( 1908-1910), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992
Μπάλτα, Α., Βόγλη, Ελπ., Χρηστίδης, Χ., Θέματα Ελληνικής Ιστορίας (19ος-20οςαι.),
ebook, 2008
Μπαμπούνης, Χ., Η Γραμματεία των Εκκλησιαστικών και της δημοσίου εκπαιδεύσεως

και η εκπαιδευτική πραγματικότητα κατά την καποδιστριακή περίοδο.
Δημοσιευμένη Διδακτορική Διατριβή 1998,ΕΚΠΑ
Μπαμπούνης Χ., Η εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή Περίοδο, εκδ. Σύλλογος προς
διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα 1999
Μπαμπούνης, Χ., Τοπική αυτοδιοίκηση και ελλαδικός χώρος, εκδ. Βάνιας,

Θεσσαλονίκη 2007 Μπαμπούνης, Χ., Η τοπική αυτοδιοίκηση κατά την
Οθωνική Περίοδο(1833-1862), εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2007
Μπαμπούνης, Χ., Όψεις της τοπικής αυτοδιοίκησης στο Ελληνικό κράτος, εκδ.
Παπαζήση, Αθήνα 2008
Μπαμπούνης, Χ., Σπουδές Ελλήνων νέων στην Ευρώπη κατά την καποδιστριακή
περίοδο (1828-1831).Εκπαιδευτική διαθεσιμότητα, προσωπικές επιλογές και
114
κοινωνική δικαιοσύνη. Πρακτικά 5ου Διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου.
Πάτρα 2009
Μπαμπούνης, Χ., Ιστορική Αφήγηση και Πηγές, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2013
Μπαμπούνης Χ. – Φυριππής, Εμμ. Φοιτητών Δράσεις. Οθωνική περίοδος [1837 –
1862], τ. Α’, εκδ. Εκτυπωτικό Κέντρο Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2016, σ. 14.
Μπαμπούνης, Χ.-Τουλιάτος, Σπ., Μεθοδολογία και ερμηνεία της ιστορίας, εκδ.
Παπαζήση, Αθήνα 2017
Μπουζάκης, Σήφης, Πανόραμα ιστορίας της εκπαίδευσης:΄Oψεις και απόψεις, (τομ Α),
εκδ.Gutenberg, Αθήνα 2011
Νάκου Ει., Τα παιδιά και η ιστορία. Ιστορική σκέψη, γνώση και ερμηνεία, εκδ.
Μεταίχμιο, Αθήνα 2000
Ντ Αλαμπέρ, Προεισαγωγικός Λόγος στην Εγκυκλοπαίδεια.(Δημητρούλια Τ., μτφ.),

Νικολάου, Γ., Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η γένεση του Νεοελληνικού

κράτους(18281831),Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Τμήμα Ιστορίας &
Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2019
Ξούριας Γ., Νεοελληνική επιστολογραφία: Πρώτη καταγραφή. Τετράδια Νεοελληνικής

Φιλολογίας. τευχ. 2-3, Αθήνα 2003
Παναγιωτόπουλος, Β., Ιστορία του νέου Ελληνισμού 1770-2000,τόμ. 2ος , εκδ. Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα 2003
Παπαγεωργίου, Γ., Συμβολή στην Ιστορία της Αγκώνας κατά τον 19ο αι.,
Δωδώνη(4),1975, σσ. 293-340
Παπαγεωργίου, Σ., «Η στρατιωτική πολιτική του Ι. Καποδίστρια» στο: Ο Ιωάννης

Καποδίστριας και η συγκρότηση του ελληνικού κράτους, εκδ. University Studio
Press, Θεσσαλονίκη 1983
Παπαδάκη, Λ., Συνοπτική ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, εκδ. Βάνιας,

Παπαδοπούλου, Λ., Συνταγματικό Δίκαιο. Πανεπιστημιακές παραδόσεις. ΣΕΑΒ, 2015

Παπαδόπουλος, Σ., «Ιωάννης Καποδίστριας, ο θεμελιωτής του Νεοελληνικού
Κράτους» στο: Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια: Διακόσια
χρόνια από τη γέννησή του, Τετράδια «Ευθύνης» 5, Αθήνα 1978, σσ. 65-84
Παπαδόπουλος, Σ., Μανίας Παιδείας: εθνικοπαιδαγωγικό όραμα του Αδαμάντιου

Κοραή. Πρακτικά του ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.,7ο Πανελλήνιο Συνέδριο 10-12 Οκτ
2014
115
Παπανούτσος, Ε., Νεοελληνική Φιλοσοφία Α΄, εκδ. Αετός, Αθήνα 1959
Παπατόλιας, Απ., «Η συνταγματική ιδεολογία του 1821». Παράδοση και

νεωτερικότητα. Ανακτήθηκε από το διαδικτυακό ιστότοπο στις 26/5/2021:
https://www.constitutionalism.gr/wp
content/uploads/2018/06/%CE%A0%CE%91%CE%A0%CE%91%CE%A4
%CE%9F%CE%9B%CE%99%CE%91%CE%A3_teliko.pdf
Παπαχρήστου, Π., Οι επιδράσεις του παιδαγωγικού δοκιμίου του John Locke στην
παιδαγωγία του Ιώσηπου Μοισιόδακα. Ανακτήθηκε στις 15 Νοεμβρίου 2020,
από το διαδικτυακό τόπο:
http://ojs.lib.uoi.gr/index.php/epetarch/article/view/103/0
Πατέλης, Δ., Διαφωτισμός[Πανεπιστημιακές Σημειώσεις].Πανεπιστήμιο Κρήτης,

Τομέας Κοινωνικών Επιστημών 2013
Πελεγρίνης, Θ., Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009
Πετρίδης, Π., Η διπλωματική δράσις του Ιωάννου Καποδίστρια υπέρ των Ελλήνων
1814–1831, Ινστιτούτο Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1974
Πετρίδης, Π., «Η εξωτερική πολιτική του κυβερνήτη και η συμβολή της στην κατοχύρωση
της εθνικής ανεξαρτησίας 1828-1831» στο Ιωάννης Καποδίστριας και η
συγκρότηση του ελληνικού κράτους, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 1983, σσ. 83-94
Πετρόπουλος, Γ., Πολιτικοί- Κοινωνικοί και Εθνικοί Προσανατολισμοί των Αθηναίων

Ρομαντικών του ΙΘ΄ αιώνος, Διδακτορική διατριβή (2018), Τμήμα Φιλολογίας
Καλαμάτας
Πηλιούρης, Π., Τα ιδεώδη του διαφωτισμού και τα παιδαγωγικά προστάγματα του
Ρήγα Φεραίου. Πρακτικά ΕΛΛ.ΙΕΠ.ΕΚ,7ΟΠανελλήνιο
Συνέδριο,10-12 Οκτωβρίου 2014
Πιζάνιας, Π., «Επανάσταση και Έθνος. Μια ιστορική – κοινωνιολογική προσέγγιση του
’21», στο Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού
1770-2000, τ. Γ΄, Η Ελληνική Επανάσταση, 1821-1832, Αθήνα 2003
Πιζάνιας, Π., Από ραγιάς Έλληνας πολίτης, Διαφωτισμός και Επανάσταση
17501832.Στο Π. Πιζάνιας (επιμ), Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (13-77),
εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009
Πιστόλη, Ε.,Η αξιοποίηση των ιστορικών πηγών στη διδασκαλία της ιστορίας της Γ΄
Γυμνασίου και οι απόψεις των μαθητών για το μάθημα της ιστορίας και τις
ιστορικές πηγές. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή (2019). Πανεπιστήμιο
Θεσσαλίας. Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Βόλος. Ελλάδα
Πλάγγεσης, Γ., Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University
Studio Press, Θεσσαλονίκη 2009
116
Πλουμίδης,Σπ., Το έργο εσωτερικής συγκρότησης του Καποδίστρια Ανακτήθηκε από το
διαδικτυακό ιστότοπο στις
5/6/2021,https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ARCH267/Kapodis
trias.doc
Πλουμίδης, Σπ., «Η έννοια του ‘θανάτου’ στην Ελληνική Επανάσταση(1821-1832).
Ιδεολογικές προσλήψεις και πολιτική πρακτική», Μνήμων 32, (2011-2012), σσ.
59-88 Πολίτης, Γ., Το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής και η φιλοσοφία του
John Lock, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2004
Πολίτης, Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. ΜΙΕΤ (20η ανατύπωση),
Αθήνα 1974
Πρασσά, Α., Οι επιρροές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της ελληνικής
εκπαίδευσης στο α΄ μισό του 9ου αιώνα, περ. Μνημοσύνη τομ.12 1991-1993,
Ανάτυπον, Αθήνα 1955, σσ. 289-306
Πρασσά, Α., Η εθνική διαπαιδαγώγηση στο σχολείο της καποδιστριακής περιόδου,

Πρακτικά Συμποσίου «Ιωάννης Καποδίστριας; 170 χρόνια μετά,1827-1997»
Ναύπλιο 1998, εκδ. Τρουφάκος & Σια Ε.Ε., Ναύπλιο 1998
Προγούλης, Ν. (2018). Η πολιτική κυριαρχεί και πάλι επάνω στην οικονομία. Epistēmēs
Metron Logos Journal no. 1
Πρωτοψάλτης, Εμμ., Ιωάννης Καποδίστριας, εκδ. Μορφωτικαί, αρ. 7, Αθήνα 1977
Πυργιωτάκης, Ι. «Ερμηνευτική προσέγγιση εκπαιδευτικών νόμων και νομοσχεδίων.

Μία απόπειρα διαμόρφωσης ενός σχεδίου εργασίας» στο Παιδαγωγική
Εταιρεία Ελλάδος, Πρακτικά 4ου Πανελληνίου Συνεδρίου, Αλεξανδρούπολη
28 -30 Μαΐου 2004, εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 73 – 86.
Ρεπούση, Μ., Μαθήματα Ιστορίας: Από την Ιστορία στην Ιστορική Εκπαίδευση, εκδ.
Καστανιώτης, Αθήνα 2004
Ροτζώκος, Ν., Το έθνος ως πολιτικό υποκείμενο. Στο Π. Πιζάνιας (επιμ), Η Ελληνική

Επανάσταση του 1821(223-241), εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009
Ρουσώ, Ζ.Ζ., Το κοινωνικό συμβόλαιο ή Αρχές πολιτικού δικαίου (Γρηγοροπούλου

Βασ.-Σταινχάουερ Αλβ.μτφ.), εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004
Rousseau, J.-J., Σχέδιο Συντάγματος για την Κορσική, Στοχασμοί για τη Διακυβέρνηση
της Πολωνίας και τη Σχεδιαζόμενη Μεταρρύθμισή της, εισ.- επιμ. A. Α.
Χρυσής, μτφρ. Κ. Κέη, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2006
Σάθας, Κ., Νεοελληνική Φιλολογία : Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων

Ελλήνων (1453-1821), εκδ. Κουλτούρα, Αθήνα 1990
Σακκάς, Ι., Η ανατολική Μεσόγειος ως παράγων των συγχρόνων γεωπολιτικών και

γεωστρατηγικών ισορροπιών -από τον Καποδίστρια στην σύγχρονη περίοδο.
Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2020, από το διαδικτυακό τόπο:
117
http://www.academy.edu.gr/index.php/gr/conferences/fourth_symposium/act
a_of_symposium
Σβολόπουλος, Κ., Ο Ιω. Καποδίστριας μεταξύ απολυταρχίας… Στο Γ. Γεωργής

(επιμ.),Ιωάννης Καποδίστριας, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2015, σσ.29-45
Σβώλος, Α., Τα Ελληνικά Συντάγματα. 1822-1952,εκδ. Στοχαστής (β΄ έκδ), Αθήνα 1972
Σκλαβούνος, Γ., Επίμετρο Συνεδρίου: Ανιχνεύοντας την ιδεολογική και πολιτική

ταυτότητα του Ιωάννη Καποδίστρια. Πρακτικά Συνεδρίου «ΡΗΓΑΣ
ΦΕΡΡΑΙΟΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ ΝΤΕ ΜΙΡΑΝΤΑ»,
2013, σσ. 447-478
Schmidt G. Manfred, Θεωρίες της Δημοκρατίας (Ελ. Δεκαβάλλα, μτφ.), εκδ. Σαββάλα,
Αθήνα 2000
Σμυρναίος, Αντ., Ιστορίης Μάθησις. Ζητήματα Φιλοσοφίας & Διδακτικής της Ιστορίας,
εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2013
Σπανός, Β., Ιωάννης Καποδίστριας: Ο θεμελιωτής του ελληνικού κράτους, εκδ.

Περισκόπιο, Αθήνα 2009
Σταινχάουερ, Α Δημόσια εκπαίδευση και δημοκρατία στη γαλλική διαφωτιστική σκέψη.

Διαθέσιμο στο διαδικτυακό ιστότοπο
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/viewFile/457/454
Σταυρόπουλος, Γρηγ., Νεοελληνική Επιστολογραφία 17ος-19ος. Διδακτορική διατριβή.
Σχολή Θεολογική, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας.
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2008
Στεργέλλης Αριστείδης, «Τα “φώτα” και η διοικητική διαχείριση των υποθέσεων της
εκπαίδευσης κατά την Επανάσταση», Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου
αφιερωμένου στη μνήμη του Κ. Θ. Δημαρά, Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού
Διαφωτισμού, Αθήνα 1995, σσ. 141-144
Στυλιανού, Α., Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ,
Σωτηρόπουλος, Π.Δ., «Ελληνική Νομαρχία: ήτοι λόγος περί του ριζοσπαστικού

διαφωτισμού. Η γέννηση της νεοελληνικής πολιτικής σκέψης στις απαρχές του
19ου αιώνα» σε Π. Πιζάνιας (επιμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα
Ευρωπαϊκό Γεγονός, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009, σ. 104
Stuart Hall & Bram Gieben, H διαμόρφωση της νεωτερικότητας. Οικονομία, κοινωνία,
πολιτική, πολιτισμός.(Τσακίρης Θ., μτφ.), εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003
Ταμπάκη, Α., Περί νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ρεύματα ιδεών και δίαυλοι επικοινωνίας
με τη δυτική σκέψη, εκδ. Ergo, Αθήνα 2004
Τατάκης, Β., Σκούφος-Μηνιάτης-Βούλγαρις-Θεοτόκης, εκδ. Αετός, Αθήνα 1953
118
Τζαβάρας. Ι., Παιδαγωγικά αξιώματα στον "Αιμίλιο" του Rousseau, εκδ. Τυπωθήτω,
Αθήνα 1999
Τσάτσος, Δ.Θ., Συνταγματικό δίκαιο (Τόμος Β΄) (2η έκδ.), εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα
Κομοτηνή 1993
Τσιριγώτης, Δ., Η διάστιξη μεταξύ του Κράτους του Έθνους και του Έθνους του Κράτους
στο πολιτικό πρόταγμα του Ι. Καποδίστρια. Μια περιπτωσιολογική ανάλυση
της κοσμοθεωρητικής αντίληψης του Ι. Καποδίστρια για την συγκρότηση του
ελληνικού έθνους. Διεθνές Συνέδριο: Η αρχαία Ελλάδα και ο σύγχρονος
κόσμος. Αρχαία Ολυμπία, (28-31 Αυγούστου 2016), σσ.113-126
Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων – Παιδαγωγικό Ινστιτούτο
(2012).Διδακτική Μέθοδος και Εφαρμογές στο Μάθημα της Ιστορίας, Αθήνα:
ΟΕΔΒ
Φίλιας, Β., Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα, εκδ.Gutenberg, Αθήνα 1985
Φιλιππίδης, Δαν-Κωνσταντάς, Γρ., Γεωγραφία Νεωτερική (επιμ. Κουμαριανού Αικ.)

εκδ. Εστία, Αθήνα 2006
Φραγκίσκος, Εμμ., Ο επιστολογράφος Κοραής. Η σωζόμενη αλληλογραφία του

απλώνεται 60 ολόκληρα χρόνια(1773-1833) Εφ. Καθημερινή 29 Νοεμβρίου
1998
Φραγκουδάκη, Α., Η εθνική ταυτότητα, το έθνος και ο πατριωτισμός. ΥΠΕΠΘ.

Πανεπιστήμιο Αθηνών 2007
Windelband, W.-Heimsoeth, H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας ( τόμ. Α),(εκδ
β΄),(Σκουτερόπουλος Α., μτφ.), εκδ. ΜΙΕΤ Αθήνα 1986
Χαραμής, Β., Καποδίστριας ως ενσαρκωτής του πολιτικού πολιτισμού, Διεθνείς σχέσεις,

Ιστορία και Εξωτερική πολιτική της Ελλάδος στην εποχή του Κυβερνήτη
Καποδίστρια, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2011
Χατζηιωάννου, Μ., Η ιστορία των επιχειρήσεων. Ανάτυπο, Μνήμων 28, Αθήνα 2007
Χριστοδούλιδου, Ο.,Η Ευδαιμονία ως σκοπός της παιδείας στο πλαίσιο του
Ευρωπαϊκού και Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αδημοσίευτη Διδακτορική
Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών 2019, σσ.177-184
Χριστόπουλου, Π., Η θέση του Ι. Καποδίστρια και του Ν. Σπηλιάδη μέσα στην κίνηση
του Φωτισμού των Ελλήνων. Ανακτήθηκε από το διαδικτυακό ιστότοπο
19/6/2021: https://www.eens.org/eens-congress
access/?main__page=1&main__lang=de&eensCongress_cmd=showPaper&e
ensCongress_id=117
Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Εισαγωγή στις Ιστορικές σπουδές, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1979
Χρύσης, Α., Εισαγωγή στην κοινωνική φιλοσοφία του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, εκδ.
Κριτική, Αθήνα 2002
119
Χρυσόγονος, Χ. Κώστας, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2003
Ψαρρέα Ε., Π.Σ. Δέλτα: Αναπαραστάσεις του επιστολικού λόγου. Αδημοσίευτη

Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τμήμα Κοινωνικής
Ανθρωπολογίας και Ιστορίας 2008
Ψημμένος, Ν., H ελληνική φιλοσοφία από το 1453 ως το 1821. Ανθολογία κειμένων µε

εισαγωγή και σχόλια, (τ. A'-B'), εκδ. Γνώση, Αθήνα 1989
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Carr, E. H. (1961). What is History?, Lοndon: Penguin.
Haydn T., Arthur J. & Hunt M. (2001). Learning to teach history in the secondary
school a companion to school experience, London- New York: Routledge
Falmer. p. 208-21
Papantonopoulos K., Risorgimento greco e filellenismo Italiano, Ρώμη, 1986, Edizioni
del Sole.
Stuckart, W. D., (2004), “Secondary Students Using Expert Heuristics in The Analysis
of digitalized historical documents”, Unpublished PhD Thesis, Department
Secondary Education, College of Education, University of South Florida
Tosh, J., The Pursuit of History. Aims, Methods and New Directions in the Study of
Modern History, Longman, London - New York 1984
ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ
http/www.kapodistrias.info/viografia, (20/10/2020)
http://kapodistrias.digitalarchive.gr/thedigitalarchive.php
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos_Politismos/Istoria_c/c-01-01.htm ανακτήθηκε
2/11/2020 σ.11
https://eclass.duth.gr/modules/document/file.php/TMB259/%CE%94%CE%99%CE%
91%CE%A6%CE%A9%CE%A4%CE%99%CE%A3%CE%9C%CE%9F%CE%A3.
doc
https://student.cc.uoc.gr/uploadFiles/192%CE%A0%CE%91%CE%99%CE%9D158/
%CE%A5%CE%9B%CE%97_%CE%91_%CE%A0%CE%A1%CE%9F%CE%9F%
CE%94%CE%9F%CE %A5_%CE%B5%CE%B5_2018_19.pdf
http://www.pee.gr/wpcontent/uploads/praktika_synedrion_files/e22_3_04/malafantis.
htm http://www.lib.uoa.gr/katoptron/
https://selidodeiktes.greek-language.gr/lemmas/1969/1953
https://www.kapodistrias.info/eynardos-ioannis-gavriil
120

ΔΙΠΛΩΜ. ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ Ι. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΔΙΠΛΩΜ. ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ Ι. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

«ΚΟΙΝΩΝΙΚΈΣ ΕΠΙΣΤΉΜΕΣ: ΣΎΓΧΡΟΝΑ ΖΗΤΉΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΉΣ,

«Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ»

Επιβλέπων: Ομότιμος Καθηγητής Χαράλαμπος Μπαμπούνης

Συνεπιβλέποντες: Καθηγητής Δημοσθένης Δασκαλάκης

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ρέα Κακάμπουρα

Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται την προσωπικότητα του Ιωάννη

Λέξεις-Κλειδιά: πηγές, Διαφωτισμός, κυβέρνηση Καποδίστρια, διπλωματική πολιτική,

Key words: Enlightenment, Kapodistrian government, diplomatic policy,

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ………………….8

Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ. ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ………………………………………………...50

ΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ

Η έννοια της ιστορικής πηγής συνδέεται με το παρελθόν το οποίο έχει

Αντικείμενο μελέτης της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι ο Ιωάννης

Για να προσεγγισθεί το θέμα τέθηκαν τα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα ως

1. Ποιος ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας που διετέλεσε Κυβερνήτης του νεοσύστατου

2. Ποιες ήταν οι αρχές του ευρωπαϊκού και νεοελληνικού Διαφωτισμού (που

Για την παρούσα εργασία επιλέχθηκε η μέθοδος ιστορικοερμηνευτικού προτύπου και

2007, σσ. 271-276

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

κράτους, εκδ. Σταμούλη, Αθήνα 2013,σ.156

Ε. Κούκου, Ιωάννης Καποδίστριας: Ο άνθρωπος – ο ευρωπαίος διπλωμάτης 1800-1828(εκδ. 10η), εκδ.

Την ίδια περίοδο αλλάζει το πολιτικό σκηνικό, όπου τα Επτάνησα με τη

Το 1803, ο Ιωάννης Καποδίστριας διορίζεται Γραμματέας της Επτανήσου

ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα 1999, σ.97

πραγματικότητα κατά την καποδιστριακή περίοδο. Δημοσιευμένη Διδακτορική Διατριβή 1998, σ. 96

Α.Δεσποτόπουλος, Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις, εκδ. ΜΙΕΤ(εκδ β),Αθήνα

Τα πρώτα χρόνια στη Πετρούπολη ο Καποδίστριας ασχολήθηκε με τη μελέτη

Κατά τα έτη 1813-1814 ο Ιω. Καποδίστριας χαίρει βαθιάς εκτίμησης από το

Οι πρωτεργάτες της συμφωνίας έκριναν απαραίτητο να οριστεί ένας τρόπος για

Όμως, η επίλυση των αιτημάτων και οι διεκδικήσεις των επαναστατών

Παράλληλα, ιδρύεται το 1815 από τον Καποδίστρια με τη συνεργασία του

1919), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997,σ.20

1980 , σσ. 59-60

1831),τ. ΙΒ, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σ.9

Ο Ιω. Καποδίστριας δεχόταν πιέσεις για να εμπλακεί στο ελληνικό ζήτημα

Η στάση του αυτή καταδεικνύει το σθένος του ώστε να μη διαπράξει πολιτικό

Τελικά, ο Υψηλάντης ανέλαβε την αρχηγία της επανάστασης στις

Το διάστημα 1822-1827 ο Καποδίστριας διαμένει στη Γενεύη ως επίτιμος

Οι Οθωμανοί δεν ήταν διατεθειμένοι να υποχωρήσουν με αποτέλεσμα να

Ο Καποδίστριας κλήθηκε στη Πετρούπολη το Μάιο του 1827 και κατά τη

Ο Καποδίστριας έλαβε το κυβερνητικό ψήφισμα στο Τουρίνο, τον Νοέμβριο

Ο Καποδίστριας οργάνωσε το πολιτικό πρόγραμμα με βάση τις ανάγκες του

Χ.Μπαμπούνης, Η τοπική αυτοδιοίκηση κατά την Οθωνική Περίοδο(1833-1862), εκδ.Gutenberg,

τυπογραφείο. Αθήνα 1978,σ.72

ΜΙΕΤ, Αθήνα 1983. σ.393

Ο Καποδίστριας αντιλήφθηκε έγκαιρα τη δημιουργία ενός ελεγχόμενου

Η χώρα διαιρέθηκε σε τμήματα, επικεφαλής των οποίων ήταν οι έκτακτοι

Η Ελλάδα βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση με έντονη τη

Ιδρύθηκε η Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα, με τη βοήθεια του ελβετού

Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο(2016)…ό. π., σ.113

Επιπρόσθετα, έγινε απόπειρα για την εισαγωγή χαρτονομίσματος αλλά απέτυχε

Η οργάνωση της εκπαίδευσης αποτέλεσε εθνικό στόχο για τον Καποδίστρια, ο

Κεντρικά σημεία της πολιτικής του ήταν η προτεραιότητα στην χριστιανική-

Δ.Λουλές,«Κατευθύνσεις και προοπτικές της οικονομικής πολιτικής του Ι. Καποδίστρια, 1828-1831»

Σ.Παπαδόπουλος,«Ιωάννης Καποδίστριας, ο θεμελιωτής του Νεοελληνικού Κράτους» στο: Δάφνη στον

Ιωάννης Καποδίστριας: η πορεία του στο χρόνο(2016)…ό. π., σ.125

Η επόμενη βαθμίδα ήταν το Πρότυπο Σχολείο της Αίγινας με σκοπό ίδρυσης

Μέριμνα του Καποδίστρια ήταν η περίθαλψη και η εκπαίδευση των

Δ.Βερναδάκης, Καποδίστριας & Όθων, εκδ. Γαλαξίας, Αθήνα 1962, σ.76