Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΣΤΗ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Μιχάλης Ευαγγελίδης

Ακουαρέλλα του Edward Lear – 1856 (Αρχείο Ιστορικού & Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας)

Η Ιστορία είναι ένα συναρπαστικό µάθηµα για τους µαθητές του ∆ηµοτικού σχο-
λείου. Τα παιδιά σ’ αυτή την ηλικία, αντιµετωπίζουν τα γεγονότα του παρελθόντος µε
µια επική διάθεση κι έναν ροµαντισµό. Όταν αφηγείται κανείς ιστορικά γεγονότα
στην αίθουσα διδασκαλίας, τα παιδιά «ζουν» τα γεγονότα και τις καταστάσεις, συµ-
µάχονται µε τους Μαραθωνοµάχους, περιδιαβαίνουν τον Παρθενώνα, συντροφεύουν
τον Μεγαλέξανδρο στην εκστρατεία του, παραστέκονται στους Βυζαντινούς κατά-
φρακτους, στενοχωριούνται µε την Άλωση, συντρέχουν τους επαναστάτες του ΄21,
συµπάσχουν µε τους µαρτυρικούς πρόσφυγες της Σµύρνης…
∆εν είναι λίγα εκείνα τα παιδιά που στην αγωνία τους να µάθουν τι έγινε «παρακά-
τω», διαβάζουν τα επόµενα κεφάλαια του σχολικού εγχειριδίου – µερικά µάλιστα, το
διαβάζουν ολόκληρο! Όλοι µας έχουµε δει αποτυπωµένο το ενδιαφέρον στα πρόσωπα
των παιδιών όταν αφηγούµαστε ιστορικά γεγονότα.
Η τεχνική της αφήγησης λοιπόν, είναι µια διδακτική προσέγγιση της ιστορίας καθ’
όλα ενδεδειγµένη σ’ αυτές τις ηλικίες. ∆εν πρέπει εξάλλου να µας διαφεύγει πως µε
προφορικές αφηγήσεις οι άνθρωποι εδραίωσαν τις συλλογικότητές τους. Ένας ακόµη
λόγος που η αφήγηση - εξιστόρηση ενδείκνυται για τη διδασκαλία της Ιστορίας είναι
και το γεγονός πως καλλιεργεί τη φαντασία των µικρών µαθητών, αφού «κατασκευά-
ζει» για τον κάθε ακροατή διαφορετικές όψεις του ίδιου γεγονότος. Τέλος, τα παιδιά
της ηλικίας αυτής – και µάλιστα στη σηµερινή εποχή των εικόνων – έχουν ανάγκη
την αφήγηση, συνδεόµενα σχεδόν αταβιστικά µ’ αυτήν.
Η αφηγηµατική τεχνική όµως σαν διδακτική προσέγγιση στο µάθηµα της Ιστορίας,
πάσχει σε τούτα:
• Καθιστά τον µαθητή παθητικό δέκτη µε µοναδικό ποµπό τον δάσκαλο, αφαιρώ-
ντας του οποιαδήποτε πρωτοβουλία και συµµετοχή.
• Ανάγει τον δάσκαλο σε αυθεντία, στον εκφραστή της ιστορικής αλήθειας. Ό,τι
λέει είναι ορθό, µε έναν σχεδόν µεταφυσικό τρόπο – χωρίς καµία αναφορά στις
πηγές.
Στο ελληνικό σχολείο, πρωτοβάθµιο και δευτεροβάθµιο, η διδασκαλία της ιστορίας
δεν στηρίχθηκε στις ιστορικές µαρτυρίες. Τελευταία και στη βάση επιρροών που δέχεται
το παραδοσιακό µάθηµα ιστορίας από νεότερες προσεγγίσεις της διδακτικής του αντι-
κειµένου, οι πηγές συµπληρώνουν τη διδασκαλία του µαθήµατος µε λειτουργία συνο-
δευτική ενός γραµµικού, συνολικού και επεξεργασµένου κειµένου που υπάρχει στο σχο-
λικό εγχειρίδιο. Η ιστορική µαρτυρία είναι στην περίπτωση αυτή ένα στοιχείο αποσπα-

1
σµατικό και διακριτικό. Αναµένει την παρατήρηση ή και την ανάγνωσή του για να υπο-
στηρίξει, αναπτύξει ή και συµπληρώσει το κείµενο του σχολικού εγχειριδίου. Αποτελεί
µια δευτερεύουσα ύλη, µια επιλογή. Αποτελεί αντίθετα πρώτη ύλη όταν αξιοποιείται
ως ιστορική πηγή.1
Όµως, «Η ιστορία γίνεται βέβαια µε τις γραπτές πηγές. Όταν υπάρχουν. Μπορεί όµως
και πρέπει να γίνεται µε οτιδήποτε επιτρέπει στον ιστορικό η επινοητικότητά του να
χρησιµοποιήσει. Με λέξεις. Με νοήµατα. Με τοπία και κεραµίδια. Με χωράφια και α-
γριόχορτα. Με εκλείψεις σελήνης και µε λαιµαριές αλόγων. Με πραγµατογνωµοσύνες
γεωλόγων πάνω στις πέτρες και µε αναλύσεις µεταλλικών σπαθιών από χηµικούς. Με
µια λέξη, µε ό,τι συνδέεται µε τον άνθρωπο, εξαρτάται απ’ αυτόν, του χρησιµεύει, τον
εκφράζει, δηλώνει την παρουσία, τη δραστηριότητα, τις προτιµήσεις και τις συµπεριφο-
ρές του ανθρώπου»2
Η Ιστορία λοιπόν γράφεται µελετώντας τις πηγές. Ακριβέστερα, θέτοντας ερωτήµα-
τα στις πηγές. Μπορούµε να έχουµε ένα κεντρικό ερώτηµα καθώς και σειρά ερωτηµά-
των που εξασφαλίζουν τη δυνατότητα πολλών και διαφορετικών διαδροµών προς το
ανθρώπινο παρελθόν. Η διατύπωση του κεντρικού ερωτήµατος και η κατάτµησή του
σε επιµέρους ερωτήµατα έχει επίσης λειτουργικό χαρακτήρα καθώς επιτρέπει το χω-
ρισµό της τάξης µας σε υπο-οµάδες και συνδυάζεται µε τη συνεργατική ερευνητική
εργασία, τη γνωστή σε όλους µας µέθοδο project. Εδώ ακριβώς η µελέτη της Τοπικής
Ιστορίας θα µετατρέψει τους µαθητές µας σε µικρούς ιστορικούς ερευνητές που πα-
ρατηρούν, περιγράφουν, κρίνουν και συγκρίνουν τις πηγές, αφού είναι πάρα πολύ εύ-
κολη η προσέγγισή τους – σε αντίθεση µε την γενική Ιστορία. Στην πραγµατικότητα,
περιβαλλόµαστε από αυτές – µια µατιά στη γειτονιά µας, το παλιό οικογενειακό φω-
τογραφικό άλµπουµ, οι παππούδες και οι γιαγιάδες, το αρχείο του σχολείου, το ίδιο το
σχολείο, είναι οι πηγές µας!
Η Τοπική Ιστορία ερευνά το παρελθόν ενός συγκεκριµένου και µικρής έκτασης τό-
που. Τα ιστορικά γεγονότα, τα µνηµεία, την ιστορία και την εξέλιξη ανθρώπινων κοι-
νοτήτων, της τέχνης, των γραµµάτων και του πολιτισµού γενικότερα. Έτσι, η Τοπική
Ιστορία εξετάζει τις ασχολίες της καθηµερινής ζωής, τα ήθη και τα έθιµα, τη θέση της
γυναίκας στην κοινωνία, τα επαγγέλµατα και γενικότερα την οικονοµική ζωή, τη
µόρφωση και την πνευµατική ζωή, το τοπικό λεξιλόγιο µε τους ιδιωµατισµούς και
την ιδιαίτερη προφορά, τις θρησκευτικές δοξασίες, τη διατροφή, τη διασκέδαση και
τον ελεύθερο χρόνο, την ενδυµασία, την αρχιτεκτονική, την οικιστική ανάπτυξη και
φυσικά τα ιστορικά κτίσµατα, τους αρχαιολογικούς χώρους, τα µνηµεία, τα τοπωνύ-
µια, τη δηµογραφική εξέλιξη, τη µετανάστευση κ.ά.
Οι µαθητές µας όµως, δε διαθέτουν τις κατάλληλες ερευνητικές προϋποθέσεις που
απαιτούνται. Έτσι, ο δάσκαλος θα πρέπει να έχει επιλέξει προσεκτικά το θέµα του, να
το έχει µελετήσει, να έχει επισηµάνει τις πηγές και να θέσει τα προς µελέτη ιστορικά
ερωτήµατα µε απόλυτα σαφή και ξεκάθαρο τρόπο, ώστε όταν ξεκινήσουµε να έχουµε
τον σωστό προγραµµατισµό και να διαθέτουµε το συγκεκριµένο υλικό που θα χρεια-
στεί. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί σε ένα κρίσιµο σηµείο: το ιστορικό ερώτη-
µα θα πρέπει να απαντιέται εύκολα, ξεκάθαρα και αβίαστα από τη µελέτη των πηγών
µας. Οι πηγές µας δηλαδή, να έχουν άµεση συνάφεια µε το προς απάντηση ιστορικό
ερώτηµα. Ας µην ξεχνάµε πως έχουµε να κάνουµε µε µικρά παιδιά και όχι επαγγελµα-
τίες ιστορικούς – άλλωστε, ούτε κι εµείς είµαστε! Εργαζόµενοι λοιπόν µε τα παιδιά,
θέτουµε ερωτήµατα στις πηγές µας και παίρνουµε απαντήσεις.
1
Μαρία Ρεπούση: «∆ιδακτικές προσεγγίσεις της τοπικής ιστορίας. Ιστορικό ερώτηµα και ανάπτυξη σχε-
δίων εργασίας».
2
Λυσιέν Φεµπρ: «Combats pour l'histoire», Παρίσι 1953.

2
 Μερικά από τα θέµατα µε τα οποία µπορούµε να ασχοληθούµε (αξιοποιώντας τις
ώρες της Ευέλικτης Ζώνης στην Α/θµια Εκπαίδευση) και αποτελούν προνοµιακούς
θεµατικούς χώρους για το σχεδιασµό και την υλοποίηση σχεδίων τοπικής ιστορίας,
είναι (απολύτως ενδεικτικά) τα παρακάτω:
• Η ιστορία του σχολείου µας.
• Συλλογή τοπικών δηµοτικών τραγουδιών, παροιµιών, αινιγµάτων, παλιών παιχνι-
διών, παραµυθιών κλπ.
• Αρχαιολογικοί χώροι της περιοχής.
• Μελέτη τοπικών διαλέκτων και δηµιουργία µικρού λεξικού.
• Παλιά παραδοσιακά καταστήµατα της περιοχής.
• Γνωριµία µε την ιστορία και προσφορά διαφόρων τοπικών συλλόγων.
• Ιστορικά πρόσωπα και σηµεία της περιοχής.
• Ιστορία της εκκλησίας της ενορίας, του χωριού κλπ.
• Ιστορία µοναστηριών της περιοχής.
• Παλιά αρχοντικά, νεοκλασικά και νοικοκυρόσπιτα της περιοχής.
• Παραδοσιακές γιορτές της περιοχής, Χριστουγεννιάτικα, Πασχαλινά, Αποκριάτι-
κα και άλλα έθιµα.
• Γνωριµία µε τις εφηµερίδες και περιοδικά της περιοχής.

Ειδικά για την Καβάλα και την περιοχή της:

• Παγγαίο (µυθολογία, ιστορία).

• Καβάλα: Ιστορία της πόλης, παλιά πόλη (χερσόνησος Παναγίας), εκκλησίες,
πρόσφυγες κ.λπ.
• Κάστρο της πόλης.
• Παλιό Υδραγωγείο (Καµάρες).
• Νεοκλασικά της Καβάλας.
• Αιγυπτιακά µνηµεία της πόλης.
• Εφηµερίδες, περιοδικά και τυπογραφεία της Καβάλας.
• Οι Πόντιοι της Καβάλας.
• Ιστορία της Ι. Μητροπόλεως Φ.Ν.Θ.
• Ζωγράφοι - δηµιουργοί µε θέµα την Καβάλα.
• Βιβλία για την Καβάλα.
• Ορεινή Καβάλα.
• Η Παναγία Εικοσιφοίνισσα.
• Ο Καπνός και η Καβάλα.

Όπως προαναφέρθηκε, η Ιστορία γράφεται από τις πηγές. Αυτές είναι το εργαλείο
του ερευνητή, σ’ αυτές απευθύνονται τα ερωτήµατα, από αυτές θα εξαχθούν συµπερά-
σµατα. ∆ιακρίνουµε τα εξής είδη πηγών: γραπτές πηγές, προφορικές µαρτυρίες, οπτικά
ντοκουµέντα, πηγές του τοπίου, ηλεκτρονικές πηγές, ηχητικά ντοκουµέντα. Από αυτές,
οι δύο τελευταίες δε θα αναλυθούν εδώ καθώς ευνόητα ξεπερνούν τους σκοπούς αυτού
του σηµειώµατος το οποίο απευθύνεται κυρίως σε συναδέλφους της Α/θµιας Εκπαί-
δευσης.

ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ
Στις γραπτές πηγές περιλαµβάνεται στην περίπτωση του δικού µας πολιτισµού -
ελληνικού και ευρωπαϊκού - ο µεγαλύτερος όγκος των πηγών. Είναι το είδος που θε-

3
ωρείται αυτονόητα ιστορική πηγή και προσφέρεται για ποικίλες εκπαιδευτικές δρα-
στηριότητες. Όπως όµως είναι αυτονόητο, γίνεται συχνά προβληµατικό στη διδακτι-
κή πράξη.
Είναι ταυτόχρονα το είδος που ταυτίζεται µε το γραπτό κείµενο, γι’ αυτό και απα-
ντάται µερικές φορές και µε τον όρο «κειµενικές πηγές». Επιλέγουµε ωστόσο τον όρο
«γραπτές» καθώς η κατηγορία στην οποία αναφέρεται είναι γενικότερη της κατηγο-
ρίας των κειµενικών πηγών. Περιλαµβάνει το γραπτό κείµενο, δεν εξαντλείται όµως
σ’ αυτό.
Σηµαντικότατο πρωτογενές υλικό (έγγραφα, πρακτικά, ληξιαρχικές πράξεις κ.τ.λ.)
θα εντοπίσουµε στα αρχεία, στα κατά τόπους Γενικά Αρχεία του Κράτους, αλλά και
σε αυτά των διαφόρων δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων, όπως είναι ο ∆ήµος, το Επι-
µελητήριο, η Νοµαρχία, το Σχολείο. Πληροφορίες επίσης για µια περιοχή θα εντοπί-
σουµε σε υπηρεσιακές εκδόσεις υπουργείων και δηµόσιων οργανισµών που αφορούν
το αντικείµενο της δραστηριότητάς τους. Στις γραπτές πηγές της τοπικής ιστορίας
είναι δυνατόν να ενταχθούν επίσης λογοτεχνικά έργα, ιδιαίτερα τα ταξιδιωτικά, τα
ηθογραφικά κείµενα και τα ιστορικά µυθιστορήµατα. Ο τοπικός τύπος (ηµερήσιος και
περιοδικός) αποτελεί πολύτιµη πηγή πληροφοριών για την τοπική ιστορία, ιδιαίτερα
για τα νεότερα χρόνια. Ο Τύπος παρέχει πληροφορίες για την πολιτική, την καθηµε-
ρινή ζωή, τις πολιτιστικές δραστηριότητες, την οικονοµία, τα προβλήµατα της περιο-
χής για το παρόν αλλά και για το παρελθόν.
Στις γραπτές πηγές εµπεριέχονται καταρχήν δυο µεγάλες κατηγορίες εγγράφων:
δηµοσιευµένα και αδηµοσίευτα έγγραφα.
Στα δηµοσιευµένα έγγραφα θέτουµε κάθε λογής δηµοσιευµένες µαρτυρίες πρωτο-
γενούς και δευτερογενούς χαρακτήρα (πρωτογενής είναι η µαρτυρία που δηµιουργεί-
ται ταυτόχρονα µε το φαινόµενο στο οποίο αναφέρεται ενώ δευτερογενής είναι εκείνη
που στηρίζεται στις πρωτογενείς µαρτυρίες) όπως: αποµνηµονεύµατα, γενεαλογίες,
ταξιδιωτικές εντυπώσεις, τουριστικοί οδηγοί, αφιερώµατα, βιογραφίες, αλληλο-
γραφίες, δηµόσια έγγραφα, ιστορικές αφηγήσεις, λογοτεχνικά έργα, έργα τοπικών
ιστοριογράφων, διδακτορικές διατριβές, αρθρογραφία, τοπικός και εθνικός τύπος κα-
θώς και το σύνολο των ιστορικών βιβλίων.
Στα αδηµοσίευτα έγγραφα περιλαµβάνονται κάθε είδος αρχείων, όπως δηµοτικά και
κοινοτικά αρχεία, ληξιαρχικά βιβλία και έγγραφα, διοικητικά αρχεία, σχολικά αρχεία,
προσωπικά αρχεία, συµβολαιογραφικά έγγραφα, αρχεία επιχειρήσεων και γενικά κά-
θε έγγραφο ιδιωτικό ή δηµόσιο που δεν έχει δει το φως της δηµοσιότητας. Τα αρχεία
στα οποία η εκπαιδευτική κοινότητα έχει την ευκολότερη πρόσβαση είναι τα σχολικά
αρχεία.3
Εδώ µπορούµε να αναφέρουµε ενδεικτικά τις παρακάτω δραστηριότητες:
1. Αναζήτηση ιστορικών πληροφοριών:
Α. Ο Γάλλος βοτανολόγος και γιατρός Pierre Belon du Mans (1518-1564) κυριαρχεί
«περιηγητικά» τον 16ο αιώνα. Για τρία χρόνια (1546-1549), ο ανήσυχος επιστήµονας
αντλεί γνώσεις και εµπειρίες από την Ανατολή.
«Η Καβάλα είναι σήµερα καλοκατοικηµένη. Αλλά πριν κάµποσο καιρό ήταν εντελώς
έρηµη. Επιστρέφοντας οι Τούρκοι από την Ουγγαρία, µετέφεραν και εγκατέστησαν εδώ
όλους τους Εβραίους πού ζούσαν στην Πέστη και στη Βούδα, όπως και στα Τρίκα
(∆ράµα) και τις Σέρρες. Έχει µεγάλο λιµάνι αλλά δεν εξυπηρετεί. Τις γαλιότες και τις
φρεγάδες που αράζουν τις τραβούν στη στεριά, όπως και τις φούστες και τ’ άλλα πλε-
ούµενα. Κι’ αυτό επειδή το λιµάνι δεν προστατεύεται από όλους τους ανέµους».4
3
Ελένη Παπανικολάου στο «Εκπαίδευση στη διαθεµατική, επικοινωνιακή και πολύτεχνη διάταξη της
σύγχρονης διδακτικής πράξης», 6η εκπαιδευτική συνάντηση, Θεσσαλονίκη 2008
4
Κ. Σιµόπουλου, «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 333 µ.Χ. – 1700», Αθήνα 1984

4
Εδώ, µπορούµε να «ρωτήσουµε» την πηγή για την κατανοµή των κατοίκων της πόλης
καθώς και για τα χαρακτηριστικά του λιµανιού της.
Β. Στο σχετικό τµήµα της ∆ηµοτικής Βιβλιοθήκης µπορούµε να βρούµε τα φύλλα
τοπικών εφηµερίδων που αναφέρονται στα εγκαίνια του σχολείου µας. Το παρακάτω
άρθρο της τοπικής εφηµερίδας «Κήρυξ», φύλλο 2176 – 12/3/1933, αναφέρεται στα
εγκαίνια του 11ου ∆ηµοτικού Σχολείου Καβάλας, που έγιναν τον Μάρτιο του 1933.
Από εδώ, µπορούµε να αντλήσουµε πληροφορίες αλλά και να σχολιάσουµε τη γλώσ-
σα και το ύφος του άρθρου.

Γ. Εφηµερίδα «Κήρυξ», φύλλο της 26/7/1933. Εκείνον τον Ιούλιο συνέβησαν δραµα-
τικά γεγονότα στην πόλη, δυστυχώς άγνωστα στην πλειονότητα των συµπολιτών µας.
∆ιαβάζοντας το παρακάτω πρωτοσέλιδο της τοπικής εφηµερίδας, τα παιδιά πληροφο-
ρούνται τους εργατικούς αγώνες της εποχής που σηµάδεψαν την ιστορία της πόλης
µας.

5
∆. ∆ιαβάζοντας µερικές σελίδες από παλιά µαθητολόγια του σχολείου, οι µαθητές θα
σηµειώσουν τα επαγγέλµατα των γονέων των µαθητών της εποχής και θα τα συνδέ-
σουν µε τη βαθµολογία τους.

(Αρχείο 11ου ∆ηµοτικού Σχολείου Καβάλας)

2. Συνδυασµός του περιεχοµένου της πηγής µε την ταυτότητά της - κατανόηση

της σηµασίας της αναζήτησης της ταυτότητας του δηµιουργού της πηγής:
«Αµέσως µετά το µεσηµέρι είµαστε µπροστά από την Καβάλα που βρίσκεται απέναντι
από τη Θάσο. Τα νησιά είχαν τυλιχθεί τώρα στους γκρίζους πέπλους της οµίχλης και
της βροχής, αλλά οι χέρσες ακτές διατηρούσαν ακόµη τη λαµπερή τους διαύγεια. Γα-
ντζωµένη στο βράχο της πάνω από τη θάλασσα παρουσιαζόταν τώρα η πόλη µε την α-
κρόπολη της, γεµάτη σηµασία και χάρη, ενώ τα βουνά από πίσω: µια απαίσια πέτρινη
έρηµος.[...] Αποβιβαστήκαµε κι έπρεπε να βαδίσουµε µέσα από παχύ στρώµα άµµου
που απλωνόταν σ’ όλο το πλάτος της ακρογιαλιάς. Και ξαφνικά βλέπουµε µπροστά µας
ένα ολόκληρο κοπάδι από γυµνά παιδιά τσιγγάνων να κουλουριάζεται στη γη και βλά-
χους χωρικούς µε πρόβατα για πούληµα και βουλγάρους αχθοφόρους να σπρώχνουν τις
βάρκες τους και να σπρώχνονται οι ίδιοι για ν’ ανεβούν µε τα εµπορεύµατα τους στα
καράβια. Ο µισός πληθυσµός των ανδρών βρισκόταν ασφαλώς στο λιµάνι, ενώ οι σο-
βαροί γενειοφόροι Τούρκοι κάθονταν µε τα µακριά τους τσιµπούκια στο στόµα µπροστά
από τα καφενεδάκια.
[...]Τα πλοία συναντιούνται κάθε 14 µέρες στην Καβάλα, οπότε αρχίζουν οι πάντες να
πηγαινοέρχονται για να τελειώνουν µε τα εµπόριά τους, κι όταν τα πλοία έχουν φύγει
απλώνεται και πάλι πάνω από την πόλη η µολυβένια σιωπή που βαραίνει εδώ κι αιώνες
αυτά τα χώµατα.
Κι ενώ τα πλοία που έφυγαν φαίνονται ακόµη στον ορίζοντα, προβάρουν κιόλας οι
κυρίες τα νέα τους στολίδια. Γιατί, αδιάφορο αν κατοικούν πολλές ή λίγες "κυρίες" στην
Καβάλα, όλες όµως ισχυρίζονται πως τα φορέµατά τους έρχονται κατευθείαν από τα
Παρίσια. Το ίδιο συµβαίνει παντού στην Ανατολή. Ένας οικογενειάρχης µού παραπο-
νιόταν µε πικρά λόγια για τα τεράστια ποσά που του κόστιζαν τα λούσα της γυναίκας

6
και των θυγατέρων του. Παρ’ όλα αυτά η ζωή τους είναι φτωχή σε διασκεδάσεις κι ε-
λεύθερο χρόνο - στο µυαλό τους δεν έχουν τίποτ’ άλλο, χρόνος βγαίνει - χρόνος µπαί-
νει, παρά τα µεταξένια φορέµατα και τα µακιγιαρισµένα προσωπάκια των εφευρετικών
Γαλλίδων. Επειδή κείνη τη µέρα ήταν αδύνατο να σκεφθούµε τη διαπραγµάτευση καρα-
βιού, αποφασίσαµε να δούµε λίγο την πόλη. [...]Η σκιερή πλατεία δηµιουργεί µια οι-
κειότητα, όπως είχα συχνά την ευκαιρία να διαπιστώσω όταν βρισκόµουν σε αυλές τζα-
µιών. Έξω όµως τα πάντα είναι ακόµη βουτηγµένα στην παραδοσιακή ακαθαρσία των
τούρκικων δρόµων, των σπιτιών και των ψυχών.
Όταν ανεβαίναµε µε κόπο στην άνω πόλη µέσα από τους στενούς κακοτράχαλους
δρόµους, µας συνάντησαν µερικές γυναίκες που σούρνανε τα βήµατά τους, µε τις στρα-
βοπατηµένες τους παντούφλες, κουκουλωµένες τόσο άγαρµπα σ’ όλο το σώµα που αµέ-
σως διαπίστωνε κανείς πως σε µερικά χαρέµια της Καβάλας δεν είχε εισχωρήσει ακόµη
ούτε µια αχτίδα φράγκικου διαφωτισµού. Μια κρεολή που µας είχε γυρίσει την πλάτη,
άρχισε να φωνάζει δυνατά µόλις µας είδε ξαφνικά, σκεπάζοντας το πρόσωπό της σαν
µαινόµενη µε όλα της τα ρούχα. Μια πέτρα που µας πέταξαν υπόδειξε σε µας τους γκια-
ούρηδες να είµαστε πιο προσεκτικοί. Λένε πως η Καβάλα αυτή εξακολουθεί να είναι
ακόµη µια πραγµατική φωλιά παλαιο-τουρκικού φανατισµού.
[...]Ο Μεχµέτ Αλή είχε µεγαλώσει στην Καβάλα. [...] Θέλησε λοιπόν να ιδρύσει ένα µε-
ντρεσέ, δηλαδή ένα διδακτήριο µε εσωτερικούς µαθητές για να φωτίσει τα κεφάλια τους
- και ακόµη, να χτίσει ένα ωραίο λιµάνι για ν’ ανθήσει το εµπόριο. [...] Παρακάλεσαν
λοιπόν το µεγάλο τους συµπατριώτη να τους χαρίσει η εύνοιά του ένα ιµαρέτ, δηλαδή
µια µεγάλη αίθουσα συσσιτίου όπου να δίνουν σε κάθε άπορο κάθε µέρα: σούπα, πιλάφι
και ψωµί, και µαζί µ’ αυτά δύο φορές τη βδοµάδα ένα κοµµάτι κρέας. Έτσι λοιπόν α-
κριβώς έκανε [...] και να ξαφνικά έγιναν µονοµιάς όλοι οι Καβαλιώτες άποροι, [...] το
αποτέλεσµα: η έµφυτη οκνηρία τους έγινε ακόµη πιο µεγάλη...»5
Ο Franz von Loeher (1818-1892), ο συγγραφέας του παραπάνω αποσπάσµατος, είναι
ο τύπος του Γερµανού εγκυκλοπαιδιστή, πανεπιστηµιακού καθηγητή, φιλελεύθερου
πολιτικού του 19ου αιώνα.
∆ιάσηµος νοµοµαθής της εποχής του, διακρίθηκε στους αγώνες του το 1848 για µια
φιλελεύθερη πολιτική, µπήκε φυλακή. [...]
Όταν ο Βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος Β’ είχε εκδηλώσει την επιθυµία να παραι-
τηθεί από το θρόνο του και να ζήσει την υπόλοιπη ζωή του µακριά από τη Γερµανία,
πήρε ο ήδη βαρώνος Von Loeher την απόρρητη εντολή από το µονάρχη να του βρει ένα
τόπο αυτοεξορίας όπου δε θα τον ενοχλούσαν οι αρχές και οι άνθρωποι. Έτσι, επι-
σκέφθηκε ο αεικίνητος λόγιος ταξιδιώτης τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη και την Κύ-
προ. Το παραπάνω άρθρο είναι ένα δείγµα της γραφής του και έχει το πρόσθετο προνό-
µιο να αφορά µια µακεδονική πόλη στην οποία σπάνια σταµατούν οι Ευρωπαίοι ταξι-
διώτες για να την περιγράψουν - την Καβάλα. Η Καβάλα ανήκει στην κατηγορία εκείνη
των πόλεων που µια άλλη της κλέβει πάντοτε την παράσταση. Στην ταξιδιωτική φιλολο-
γία του 19ου αιώνα η Καβάλα υπάρχει σαν κατώφλι για τη Θάσο και τη Σαµοθράκη.
Από την Καβάλα ξεκινούν οι ταξιδιώτες και ανυποµονούν να φθάσουν στα δυο νησιά.6
∆ιαβάζοντας για το δηµιουργό της πηγής, διαπιστώνουµε πως πρόκειται για φιλε-
λεύθερο και φωτισµένο πνεύµα της εποχής του, «παιδί» του ∆ιαφωτισµού. Είναι φυ-
σικό λοιπόν να βλέπει µε πλήρη αποστροφή την κοινωνία της τουρκοκρατούµενης
Καβάλας την εποχή εκείνη. Έτσι, τα παιδιά κατανοούν πως έχει µεγάλη σηµασία η
διερεύνηση της ταυτότητας του δηµιουργού της πηγής καθώς έτσι ελέγχονται τα κί-
5
«Εντυπώσεις από την επίσκεψη στην Καβάλα το 1873» από το βιβλίο του Γερµανού Franz von Loeher,
Ταξίδια στις ελληνικές ακτές, 1876, στο: Ενεπεκίδης Π. Κ., Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798 - 1912,
Εστία, Αθήνα 1982.
6
Ενεπεκίδης Π. Κ., «Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912», Εστία, Αθήνα 1982.

7
νητρα και η αξιοπιστία του αλλά και εξηγείται και η στάση του απέναντι σ’ αυτά που
καταγράφει. Αναρωτιούνται: Ποιος προσφέρει τις πληροφορίες; Τι ήταν; Πότε; Τι κα-
θεστώς υπήρχε στην πόλη; Τι είδε ο περιηγητής, τι πληροφορίες προσφέρει; Ποιες εντυ-
πώσεις αποκόµισε; Πώς κρίνει και γιατί;
3. Τοποθέτηση µέσα στον ιστορικό χρόνο:
«Ο Μουράτ [ενν. ο κατακτητής της Θεσσαλονίκης] πριν να φύγει έστειλε τελάληδες σε
όλες τις πόλεις για να καλέσει όσους Θεσσαλονικείς είχαν φύγει πριν την καταστροφή
της πόλης τους, να γυρίσουν πίσω, να πάρουν την περιουσία τους και τα αγαθά τους και
να τα χαρούν ζώντας στην πατρίδα τους, όπως παλιά [...] Έφυγαν τελάληδες και πήγαν
σε πολλά µέρη για να αναγκάσουν τους Θεσσαλονικείς που είχαν σκορπιστεί σ’ αυτά να
γυρίσουν πίσω στην πατρίδα τους. Πιέστηκαν να επιστρέψουν όχι µόνο αυτοί που από
χρόνια είχαν φύγει εξαιτίας των αλλεπάλληλων δεινών που κατέτρυχαν την πατρίδα
τους, αλλά και αυτοί που έγιναν σκλάβοι και κέρδισαν µε διάφορους τρόπους την ελευ-
θερία τους. [...] Σύµφωνα µε τα στοιχεία µας, µέχρι τώρα πρέπει να επανήλθαν µαζί µ’
αυτούς που ήρθαν κι από άλλα µέρη γύρω στους χίλιους. Μαζί µ’ αυτούς, αν συνυπολο-
γίσουµε και τους Τούρκους που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη γίνονται οι κάτοικοι
γύρω στους δύο χιλιάδες».7
Το κύριο ερώτηµα που θέτουµε στην πηγή αυτή είναι σε ποια ιστορική περίοδο α-
ναφέρεται, γιατί το έκανε αυτό, ενώ µπορούµε να αντλήσουµε πληροφορίες για την
εικόνα της πόλης όσον αφορά την κατοίκησή της, τα µέτρα που ελήφθησαν από τον
κατακτητή, τη νέα πληθυσµιακή της σύνθεση κ.ά.
4. Κατανόηση του πλαισίου µέσα στο οποίο δηµιουργήθηκε η πηγή:
Το παρακάτω έγγραφο του ∆εκεµβρίου του 1946 – απόσπασµα Βιβλίου Πρακτικών
το 11ου ∆ηµοτικού Σχολείου Καβάλας – καταδεικνύει ανάγλυφα τις ανάγκες της επο-
χής αφού σύµφωνα µε τα γραφόµενά του αποφασίζεται να διεξαχθεί έρανος µεταξύ
των παιδιών για να προσληφθεί ένας ακόµη δάσκαλος για το σχολείο.

(Αρχείο 11ου ∆ηµοτικού Σχολείου Καβάλας)

7
Αναγνώστης Ι., «∆ιήγησις περί της τελευταίας αλώσεως της Θεσσαλονίκης», Ενάλιος, Αθήνα χ.χ

8
 ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Οι προφορικές µαρτυρίες διεκδικούν πλέον µια σηµαντική θέση στον κατάλογο των
πηγών που αξιοποιούνται στο σχολείο. Μαρτυρούν για το «σηµαντικό» αλλά και για
το «ασήµαντο» της ζωής των ανθρώπων, αποκαλύπτουν τον καθηµερινό χρόνο, συ-
µπληρώνουν τα κενά των επίσηµων πηγών, τις σιωπές της ιστορίας. ∆ιαµεσολαβούν
το συλλογικό, τη µνήµη και τη λήθη της τοπικής κοινωνίας, τις δοξασίες, τους µύ-
θους της.
Οι µάρτυρες βρίσκονται συχνά στο άµεσο περιβάλλον του µαθητή και της µαθήτρι-
ας, στην οικογένεια και στον περίγυρο της, στη γειτονιά. Είναι συνήθως πρόθυµοι να
αφηγηθούν, να µαρτυρήσουν για τη ζωή τους και για τη ζωή των ανθρώπων που έζη-
σαν µαζί τους.
Πόσο αξιόπιστες είναι όµως οι προφορικές µαρτυρίες; Όσα οι µάρτυρες ενθυµού-
νται είναι αυθεντικά; Όσα διηγούνται είναι αντικειµενικά; Αυτά είναι συνήθη ερωτή-
µατα που θέτουν οι εκπαιδευτικοί και που πριν από αυτούς έθεσαν ερευνητές και ι-
στορικοί. Τα ερωτήµατα έχουν στην εποχή µας απαντηθεί σε µεγάλο βαθµό. Οι προ-
φορικές µαρτυρίες είναι τόσο αντικειµενικές όσο και οποιοδήποτε άλλο είδος ιστορι-
κής πηγής. Όλες οι πηγές εκφράζουν µια κοινωνική πρόσληψη των γεγονότων και
εµπεριέχουν την υποκειµενικότητα του δηµιουργού τους. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν
να παίρνουν υπόψη τους αυτήν την υποκειµενικότητα όταν εργάζονται µε ιστορικές
πηγές. Το ίδιο ισχύει και για την προφορική µαρτυρία.8
Αυτό που προέχει στην προφορική έρευνα δεν είναι µόνο η συλλογή πληροφοριών,
αλλά το ότι προβάλλεται ο διαφορετικός τρόπος µε τον οποίο το άτοµο ή η κοινότητα
αντιλαµβάνονται και βιώνουν ένα γεγονός. Οι πληροφορίες που θα συλλεγούν και θα
οργανωθούν από την προφορική έρευνα πρέπει να καταταγούν και να οργανωθούν σε
ιδιαίτερο αρχείο. Αυτονόητο είναι βέβαια πως πρέπει να ειδωθούν µε κριτικό πνεύµα
και επιφύλαξη.9
Για τους λόγους αυτούς χρειάζεται να τηρούνται ορισµένοι αυστηροί κανόνες. Η έ-
ρευνα για τον εντοπισµό των κατάλληλων προσώπων από τα οποία θα ζητηθεί η συνέ-
ντευξη είναι απαραίτητη. Ο µαθητής που παίρνει τη συνέντευξη πρέπει να αντιληφθεί
ότι δε λειτουργεί όπως ο δηµοσιογράφος, ούτε όπως ο ανακριτής. Ειδικότερα, απαιτεί-
ται η κατάλληλη προετοιµασία µε πρωταρχικό µέληµα τη διατύπωση του ερωτήµατος
«Τι µε ενδιαφέρει να πληροφορηθώ;». Το ερώτηµα αυτό θα αναλυθεί σε ειδικότερα ε-
ρωτήµατα που θα τεθούν στον συνοµιλητή του. Ο µαθητής-ερευνητής θα πρέπει κατ’
αρχάς να είναι καλός ακροατής, αλλά και να έχει την ικανότητα να ερεθίζει τη µνήµη
του συνοµιλητή του, στον οποίο, εντούτοις, πρέπει να αφήνει την πρωτοβουλία. Σκο-
πός του ερευνητή δεν είναι να κρίνει τα λεγόµενα του συνοµιλητή του, αλλά να τα κα-
τανοήσει και να τα ερµηνεύσει.
Ο χώρος πραγµατοποίησης της συνέντευξης ενδείκνυται να µην είναι δηµόσιος, ούτε
να πραγµατοποιείται παρουσία τρίτων. Σηµαντικό για την αποτελεσµατικότητα της ερ-
γασίας είναι το κλίµα και η αίσθηση εµπιστοσύνης που επιδιώκουµε να δηµιουργηθεί.
Απαραίτητη, φυσικά, είναι η συσκευή καταγραφής, ενώ κατά τη διάρκεια της συνέ-
ντευξης καταγράφουµε σε σηµειωµατάριο στάσεις, αντικείµενα που δείχνει ή προσκο-
µίζει κ.τ.λ. 10
«Λέγοµαι Γεώργιος Κελβερίδης. Γεννήθηκα το 1934 στη συνοικία των Ποταµουδίων.
Την 1η Οκτωβρίου του 1940, πήγα στην Α΄τάξη του 11ου ∆ηµοτικού σχολείου της
γειτονιάς µας που τότε ονοµαζόταν Β΄ ∆ηµοτικό. Μετά από 28 ηµέρες λειτουργίας του
8
Αριστείδης Πουταχίδης στο «Εκπαίδευση στη διαθεµατική, επικοινωνιακή και πολύτεχνη διάταξη της
σύγχρονης διδακτικής πράξης», 6η εκπαιδευτική συνάντηση, Θεσσαλονίκη 2008
9
Σ. Ν. Ασωνίτης – Θ. Γ .Παππάς: Τοπική Ιστορία Γ΄ Γυµνασίου, Βιβλίο Εκπ/κού
10
Ό.π.

9
σχολείου έρχεται ο δάσκαλος και µας λέει ότι κλείνει το σχολείο διότι οι Ιταλοί µάς κή-
ρυξαν τον πόλεµο.
Όλα τα παιδιά φεύγουµε µε γέλια και χαρές. Εγώ τότε πηγαίνω στο φούρνο µας, όπου
ο παππούς µου µε µάλωσε:
«∆εν ντρέπεσαι, θα γίνει πόλεµος κι εσύ χαίρεσαι;»
Σε λίγες ηµέρες το σχολείο γέµισε από Έλληνες στρατιώτες και η πλατεία του σχολεί-
ου από κανόνια και αυτοκίνητα στρατιωτικά.
Μετά από µερικούς µήνες, µας κήρυξαν τον πόλεµο και οι Γερµανοί. Με τους Γερµα-
νούς δεν µπορέσαµε να τα βγάλουµε πέρα, γιατί ήταν πολύ µεγάλη δύναµη.
Σε λίγες ηµέρες είµαι έξω από τον φούρνο µας, στη γωνία των οδών Νίκης και Ήρας.
Έρχεται ένας Γερµανός µε µοτοσικλέτα και ρωτάει να µάθει πού είναι το σχολείο. Του
δείχνουµε πού είναι, πηγαίνει και ζητάει το κλειδί, από κάποιο σπίτι βγαίνει η επιστά-
τρια και του το δίνει.
Την άλλη ηµέρα γέµισε το σχολείο από Γερµανούς στρατιώτες και η πλατεία από
τανκς, κανόνια και καµιόνια γερµανικά. Το υπόγειο του σχολείου το µετέτρεψαν σε µα-
γειρείο και τις αίθουσες των τάξεων τις κάνανε κοιτώνες.
Πηγαίνουµε σαν παιδιά και παρακολουθούµε την πλατεία και τρέχω µια ηµέρα και
φωνάζω τον µπαµπά µου: «Μπαµπά, έλα να δεις οι Γερµανοί στην πλατεία βγάζουν
ψωµί, έχουν επάνω σε ένα φορτηγό µεγάλο έναν µεταλλικό φούρνο που δουλεύει µε
καυστήρα πετρελαίου και ζυµώνουν και ψήνουν ψωµιά για τον στρατό!».
Ο πατέρας µου δεν µε πίστεψε και αφού πήγε ο ίδιος και είδε δεν πίστευε πια στα µά-
τια του!
Μετά από τους Γερµανούς, έρχονται οι Βούλγαροι και αρχίζει η σκληρή περίοδος της
Κατοχής.
Τελειώνει ο πόλεµος, ανοίγει το σχολείο χωρίς δασκάλους. Ορισµένοι από τη γειτονιά
γίνονται δάσκαλοι στο σχολείο. Απ’ όσους θυµάµαι είναι ο ∆αυίδ ο Σµέρλας, ο Νίκος ο
Κουγιώνας και η Ρόζα η Μπεζά. Αυτοί όλοι κάνουν µια επιτροπή και φωνάζουν ένα-
ένα παιδί µέσα και το βάζουν να διαβάσει φράσεις, να γράφει στον πίνακα, να κάνει
πολλαπλασιασµό και διαίρεση και ανάλογα µε τις απαντήσεις του καθενός, µας κατα-
τάσσουν σε τάξεις.
Εγώ, αν και σε µικρότερη ηλικία, κατατάχθηκα στην Ε΄ τάξη, επειδή κατά τη διάρκεια
της Κατοχής, µου έκανε µάθηµα στο σπίτι της η αείµνηστη Μαριάνθη Περσίδου, άριστη
δασκάλα και προπαντός καλός άνθρωπος µε «αµοιβή» ψωµί από το φούρνο µας.
Το σχολείο µας αργότερα επιτάσσεται από Άγγλους που συνοδευόντουσαν από Ινδούς
στρατιώτες τους οποίους φωνάζαµε «σαρικάδες», επειδή αντί για πηλίκιο φορούσαν
σαρίκι στο κεφάλι.
Αυτοί µας έκαναν τεράστια εντύπωση όχι µόνο εξ αιτίας του παρουσιαστικού τους αλ-
λά και από το γεγονός πως µας µοίραζαν κακάο, άγνωστο για εµάς εκείνη την επο-
χή!»11
Για να αξιοποιήσουµε ιστορικά την παραπάνω µαρτυρία, θέτουµε τους εξής µεθο-
δολογικούς όρους:
Α. Μαθαίνω να ακούω ιστορικά την προφορική µαρτυρία
Β. Μαθαίνω να αξιολογώ το ιστορικό υλικό της προφορικής µαρτυρίας.
Γ. Μαθαίνω να συσχετίζω τις προφορικές µε άλλες µαρτυρίες.
Οι στόχοι που προαναφέρθηκαν υποστηρίζονται από τις παρακάτω δραστηριότητες:
Ακούω τη µαρτυρία και κάνω υποθέσεις για τη στάση του µάρτυρα:
Η στάση του µάρτυρα είναι φιλική, εχθρική, επιφυλακτική;
11
Προφορική µαρτυρία του Γ. Κελβερίδη για την αρχή της Κατοχής στην Καβάλα, http://11dim-
kaval.kav.sch.gr/main/school/old/afieroma11.pdf

10
Καταγράφω την ταυτότητα του µάρτυρα:
Σηµειώνω την ηλικία του µάρτυρα, το φύλο, το µορφωτικό επίπεδο κ.λπ.
Εντοπίζω θέµα ή θέµατα στη µαρτυρία:
Ακούω τη µαρτυρία και ανακοινώνω το θέµα στο οποίο αναφέρεται, καταγράφω τις
ιστορικές πληροφορίες που εµπεριέχει (εντύπωση, επίταξη του σχολείου από τους
Άγγλους, ονόµατα δασκάλων, κ.λπ.)
Άλλες εκπαιδευτικές δραστηριότητες που µπορούµε να πραγµατοποιήσουµε είναι
ένας οδηγός συνέντευξης για την ιστορία του σχολείου, συλλογή προφορικών µαρτυ-
ριών από παλαιότερους µαθητές και µαθήτριες του σχολείου µας καθώς και για την
ιστορία της οικογένειας, τον τόπο προέλευσης, τις µετακινήσεις και τέλος, δηµιουρ-
γία αρχείου προφορικών µαρτυριών στο σχολείο.

ΟΠΤΙΚΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ
Τα οπτικά ντοκουµέντα προσφέρουν πολύτιµες πληροφορίες για τις αλλαγές του ι-
στορικού τοπίου και των ανθρώπινων κοινωνιών µέσα στο χρόνο. Αναδεικνύουν τη
συνέχεια και την αλλαγή των ανθρώπινων κοινωνιών και αποτιµούν το ιστορικό τοπίο
στη µακρά του διάρκεια, συνήθειες, προτιµήσεις, τρόπους ζωής, τρόπους ένδυσης και
συµπεριφοράς.
Η κατανόηση της φύσης των οπτικών ντοκουµέντων ως ιστορικών ντοκουµέντων ε-
ξαρτάται από το δηµιουργό τους αλλά είναι ταυτόχρονα και ανεξάρτητη από αυτόν. Τα
οπτικά ντοκουµέντα αποτελούν ουσιαστικά ένα διπλό ντοκουµέντο, δηµιούργηµα του
δηµιουργού τους και του θεατή τους.
Η συµβολή της φωτογραφίας ως είδους οπτικού ντοκουµέντου, λειτουργεί πολλαπλά
στην ιστορική καταγραφή και ερµηνεία. Η φωτογραφία αναζωογονεί µε αµεσότητα τη
συλλογική µνήµη, ανοίγοντας προνοµιακά παράθυρα απ’ όπου βλέπουµε και διαβά-
ζουµε το παρελθόν, πλουτίζει σηµαντικά τις πρωτογενείς πηγές της ιστοριογραφίας κά-
νοντας πιο έντονο τον ειδικό φωτισµό κάθε εποχής και φέρνει κοντά σε ένα θέµα µε
τρόπους που οι λέξεις δεν µπορούν.
Η φωτογραφία και γενικότερα η έντυπη εικόνα αντανακλώντας τις επιλογές και άρα
την τοποθέτηση του φωτογράφου - ρεπόρτερ - σκηνοθέτη της, παράγει και η ίδια µια
δική της ιδεολογία, ένα σύστηµα αξιών και ιεραρχήσεων γύρω από τον τρόπο προβο-
λής ή αποκλεισµού συγκεκριµένων τόπων, ανθρώπων και καταστάσεων.
Στη διδακτική της ιστορίας, η αξιοποίηση των οπτικών ντοκουµέντων απαιτεί όχι µό-
νο την παρατήρησή τους αλλά και την ανάγνωσή τους. Η παρατήρησή τους σχετίζεται
µε µια πρώτη λειτουργία τους, αγνοεί το δηµιουργό τους και διαµορφώνει στον παρα-
τηρητή µια εντύπωση. Η ανάγνωσή τους συµπεριλαµβάνει τη σχέση της δηµιουργίας
µε το δηµιουργό καθώς και το χρήστη του ντοκουµέντου µέσα από τα ερωτήµατα που
θέτει σ’ αυτό. Τα ερωτήµατα αυτά σχετίζονται µε τα µορφολογικά χαρακτηριστικά του
οπτικού ντοκουµέντου αλλά και το περιεχόµενό του.
Η διερεύνηση του περιεχοµένου των οπτικών ντοκουµέντων αναφέρεται στην τοπο-
θέτησή τους στον ιστορικό χρόνο και τόπο, στην αναζήτηση ιστορικών πληροφοριών
σ’ αυτά σε σχέση µε το θέµα µελέτης, στη σύγκριση των ιστορικών πληροφοριών µε
άλλες ιστορικές πληροφορίες από άλλα οπτικά και λοιπά ντοκουµέντα, καθώς και στην
υπέρβαση των συγκεκριµένων οπτικών ντοκουµέντων και την εξαγωγή συµπερασµά-
των. Τελικά, σκοπός µας είναι η αξιοποίηση της ιστορικής φωτογραφίας ως πρωτογε-
νούς πηγής ιστορικής πληροφορίας, για τη διερεύνηση στοιχείων στην Ελλάδα του
20ου αιώνα.12
12
Χαρά Ανδρεάδου στο «Εκπαίδευση στη διαθεµατική, επικοινωνιακή και πολύτεχνη διάταξη της σύγ-
χρονης διδακτικής πράξης», 6η εκπαιδευτική συνάντηση, Θεσσαλονίκη 2008

11
 Έχει περάσει χωρίς επιστροφή η εποχή που οι εικόνες θεωρούνταν τα βιβλία των
αγραµµάτων. Σήµερα, όσο ποτέ άλλοτε, κατακλυζόµαστε καθηµερινά από ποικιλό-
µορφα οπτικά µηνύµατα, τα οποία είµαστε ελάχιστα ή καθόλου εκπαιδευµένοι να α-
ντιµετωπίζουµε. Αν θέλουµε πραγµατικά ένα σχολείο µε ρόλο κοινωνικοποιητικό,
ένα σχολείο που να αφουγκράζεται τα µηνύµατα του καιρού µας και να αποκρίνεται
σ’ αυτά µε παιδευτική ενάργεια, οφείλουµε να µυήσουµε ή, τουλάχιστον, να προβλη-
µατίσουµε τους µαθητές µας για τις λειτουργίες των εικόνων. Ίσως, το πιο προνοµια-
κό πεδίο για την καλλιέργεια αυτής της πολύτιµης δεξιότητας είναι το µάθηµα της
Ιστορίας.13

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ
Α. Μαθαίνω τα είδη των οπτικών ντοκουµέντων
∆ιακρίνω τα οπτικά από άλλα ντοκουµέντα, επιλέγω τη φωτογραφία και µελετώ τα εί-
δη της
Β. Μαθαίνω να αξιοποιώ τα οπτικά ντοκουµέντα ως ιστορικές πηγές
Β1 ∆ιαµορφώνω το πλαίσιο παρατήρησης

Κατοχή. Η σύζυγος του Βούλγαρου «δηµάρχου» µοιράζει φαγώσιµα στα παιδιά στην εί-
σοδο του 11ου ∆ηµοτικού σχολείου Καβάλας. (Αρχείο ∆ηµοτικού Μουσείου Καβάλας)

Ποιο είναι το κύριο θέµα της φωτογραφίας; Τι συµβαίνει σ’ αυτή; Υπάρχει κάποιο µή-
νυµα; Τι ενδιέφερε το φωτογράφο σχετικά µε το θέµα; Για ποιο λόγο τραβήχτηκε αυτή
η φωτογραφία;
13
Άγγελος Παληκίδης: «Η χρήση της εικόνας στη διδασκαλία της Ιστορίας», Φιλολογική, τ. 93 (Οκτώ-
βριος-Νοέµβριος-∆εκέµβριος 2005)

12
 Αρχείο Ιστορικού & Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας)
Σε ποια εποχή έγινε η φωτογράφηση; Ποια στοιχεία µε οδηγούν; Πώς µπορώ να τα ε-
ντοπίσω;

1946, συσσίτιο για τα παιδιά µια εποχή που ένα πιάτο φακές ήταν µέγα ζητούµενο. Τρώνε
στο ηµιυπόγειο του 11ου ∆ηµοτικού Σχολείου Καβάλας - σήµερα αίθουσα Μουσικής.
(Αρχείο ∆. Κεραµιδά)

Με ποιο τρόπο διευθετούνται τα αντικείµενα στη φωτογραφία;

Ποιος και µε ποιο τρόπο οργανώνει τη σκηνή φωτογράφησης;
Γιατί οι µαθητές τρώνε στο σχολείο;

13
 Β2 ∆ιαµορφώνω το πλαίσιο «ανάγνωσης»

(Αρχείο «Στέκι Εικόνα» – Θεόδωρος Παπαδόπουλος)

Ποιο το θέµα και ποια η ιδιότητα των ανθρώπων στη φωτογραφία; Υπάρχουν κάποια
στοιχεία σχετικά µε το πού, πότε και τι συνέβαινε όταν τραβήχτηκε η φωτογραφία;
Με ποια αφορµή δηµιουργήθηκε η φωτογραφία; Πώς µπορώ να το καταλάβω;

Γ. Ανακαλύπτω την οπτική γωνία του δηµιουργού, αναδεικνύω το ρόλο του θεατή

Συγκρίνω µε το έργο ζωγραφικής

Νικηφόρος Λύτρας, Κάλαντα (1872). Λάδι σε µουσαµά, 59x90 εκ. Ιδιωτική συλλογή.

Συγκρίνω τον πίνακα µε τη φωτογραφία, βρίσκω κατά προσέγγιση τόπο και χρόνο.

14
∆. Συγκεντρώνω δεδοµένα σε σχέση µε το θεµατικό πεδίο αναφοράς
Ανάγω στην εποχή, συγκρίνω στη διαχρονία

11ο ∆ηµοτικό Σχολείο Καβάλας, σχολικό έτος 1950-51 (Αρχείο Μαν. Γενικόπουλου)

Στο ίδιο σχολείο, 60 χρόνια µετά…

Εντοπίζω οµοιότητες και διαφορές (αριθµός µαθητών, θέση του δασκάλου στο
σύνολο, ενδυµασία-κόµµωση, ύφος µαθητών)

15
11ο ∆ηµοτικό Σχολείο Καβάλας. Σεπτέµβριος ή Οκτώβριος 1944, επί «Λαοκρατίας» ή
«Αυτοδιοίκησης».
(Αρχείο Ειρήνης Κελβερίδου)

11ο ∆ηµοτικό Σχολείο Καβάλας.

Ε. Επεξεργάζοµαι την έννοια της αλλαγής µέσα στο χρόνο

Θέτω κριτήρια, τοποθετώ µε χρονική σειρά, εντοπίζω τις αλλαγές

16
 ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ
Με τον όρο πηγές του τοπίου ονοµάζουµε κάθε σηµείο του τόπου που µπορεί να γί-
νει ιστορική µαρτυρία. Ένα µνηµείο, µια πλατεία, ένας δηµόσιος χώρος, ένας οποιοσ-
δήποτε τόπος µνήµης για τους ανθρώπους συνιστά πηγή της ιστορίας και συµπερι-
λαµβάνεται στις πηγές του τοπίου. Οτιδήποτε είναι επισκέψιµο, από το δρόµο που
φέρει ένα ιστορικό οδωνύµιο έως το καταξιωµένο ιστορικό µουσείο του τόπου. Ό,τι
φέρει ιστορία στο ανοικτό σχολικό περιβάλλον συνιστά πηγή του τοπίου για τη σχο-
λική ιστορία, γενική ή τοπική.
Οι καταξιωµένες πηγές του τοπίου, τα ιστορικά µνηµεία του τόπου της περιοχής
του σχολείου ή τα µουσεία είναι συχνά το αντικείµενο σχεδίων εργασίας που υλοποι-
ούνται στα σχολεία της χώρας. Η επίσκεψη στο µνηµείο, η παρατήρησή του, η φωτο-
γράφησή του, η ξενάγηση σ’ αυτό συνιστούν τις συνήθεις δραστηριότητες της σχολι-
κής τάξης για την τοπική ιστορία. Το µνηµείο ή το µουσείο γίνεται το ίδιο ιστορικό
αντικείµενο, ιστορικό θέµα.
Στην εδώ προσέγγιση το µνηµείο, το µουσείο, ο ιστορικός χώρος, οτιδήποτε φέρει
ιστορία στο περιβάλλον του σχολείου, δεν είναι ιστορικό θέµα. Είναι ιστορική πηγή,
είναι παράθυρο θέασης της ιστορίας του τόπου. Είναι εργαλείο, για να οδηγηθούµε
στο ιστορικό παρελθόν. Είναι µέσο, για να ανακαλύψουµε την ιστορικότητα της πό-
λης µας. Είναι αφόρµηση για να περάσουµε στην κοινωνία της πόλης που το δη-
µιούργησε ή το συντήρησε ή το κατέστησε ιστορικό µνηµείο.
Η επίσκεψη του εκπαιδευτικού στον ιστορικό τόπο που αποτελεί την αφόρµηση της
ιστορικής αναζήτησης θεωρείται σηµαντική, ώστε ο ίδιος να κάνει µία πρώτη προ-
σέγγιση του θέµατός του και να προσδιορίσει τόσο το χωροχρονικό πλαίσιο των ανα-
φορών του όσο και τις θεµατικές εκείνες περιοχές µε τις οποίες θ’ ασχοληθεί ιδιαίτε-
ρα. Σε επόµενο στάδιο, η τάξη προετοιµάζεται να επισκεφθεί την πηγή του τοπίου.
Κατά τη διάρκεια της επιτόπιας αυτής έρευνας, γίνεται προσπάθεια ν’ απαντηθούν
συγκεκριµένα ερωτήµατα που έχουν διαµορφωθεί κατά την προετοιµασία της επί-
σκεψης. Οι µαθητές επιστρέφουν στην τάξη τους έχοντας συγκεντρώσει παρατηρή-
σεις και υλικό προκειµένου να επιχειρήσουν στη συνέχεια την ιστορική συνόψιση.
Σκοπός µας είναι η ανακάλυψη της ιστορικότητας ενός τόπου που αποτελεί µέρος
των οπτικών αναπαραστάσεων των µαθητών, η δια της πηγής του τοπίου προσέγγιση
της καθηµερινής ζωής των κατοίκων, η αναγνώριση της ιστορικής πηγής του τοπίου,
η «ανάγνωσή» της καθώς και η διατύπωση ιστορικών συµπερασµάτων και, τέλος, η
καλλιέργεια θετικών στάσεων για την ιστορία και τον πολιτισµό του τόπου14

Μεθοδολογικοί στόχοι – δραστηριότητες

Α. Μαθαίνω τα είδη των πηγών του τοπίου

∆ιακρίνω τις πηγές του τοπίου από τις άλλες ιστορικές πηγές και εντοπίζω τα
χαρακτηριστικά τους.
Οι ιστορικές πηγές του τοπίου που εδώ αξιοποιούνται παρουσιάζονται αναγκαστικά
ως οπτικά ντοκουµέντα. Καθετί, όµως, που µπορούµε να το επισκεφτούµε, το θεω-
ρούµε πηγή του τοπίου. Έτσι κάθε πηγή που βρίσκεται στο περιβάλλον του σχολείου
και είναι «επισκέψιµη» είναι πηγή του τοπίου, το µνηµείο ή το κτίσµα από άλλους
τόπους, που αξιοποιούµε στη µαθησιακή διαδικασία µε τη µορφή της φωτογραφίας,
το θεωρούµε οπτικό ντοκουµέντο.15
14
Ευαγγελία Κουγκαρά στο «Εκπαίδευση στη διαθεµατική, επικοινωνιακή και πολύτεχνη διάταξη της
σύγχρονης διδακτικής πράξης», 6η εκπαιδευτική συνάντηση, Θεσσαλονίκη 2008
15
Ό.π.

17
Β. Μαθαίνω να εντοπίζω την πηγή στο περιβάλλον της πόλης
Β1 Μαθαίνω τα γνωστά µνηµεία της περιοχής µου:
Ενδεικτικά αναφέρουµε: το κτίριο του Χατζή Σικίρ Αγά (η παλιά Μεραρχία), το δι-
πλανό κτίριο του 1ου Γυµνασίου (το παλιό Αρρένων), η καπναποθήκη του Κιαζήµ Ε-
µίν (σηµερινή ∆ηµοτική Καπναποθήκη), το παλιό Υδραγωγείο, το Κάστρο, το Ιµα-
ρέτ, το σπίτι του Μωχάµετ Άλη, οι µύλοι Νικολετόπουλου, τα νεοκλασικά της πόλης
(ενδεικτικά αναφέρουµε το Μέγαρο Τόκκου το οποίο σήµερα στεγάζει την Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, το Τουρκικό ∆ιοικητήριο και σηµερινό δικαστικό µέγαρο,
το µέγαρο Herzog και σηµερινό ∆ηµαρχείο, το µέγαρο Wix που σήµερα στεγάζει υ-
πηρεσίες του ∆ήµου, τα νεοκλασικά των αδελφών Ν. και Ε. Γρηγοριάδη και που ένα
από αυτά είναι το σηµερινό ∆ηµοτικό Ωδείο, η Εµπορική Τράπεζα), το λιµάνι, η Μο-
νή Λαζαριστών, το Επιµελητήριο, η κεντρική πλατεία, ο φάρος στην Παναγία, το
ναυπηγείο (Καλαφατιά), ο «Σταυρός», παραδοσιακά καταστήµατα, τοπικά προϊόντα,
το χαµάµ στη συνοικία του Α. Νικολάου, το τζαµί και ο µεντρεσές του Χαλίλ Μπέη
στην Παναγία, ο ναός της συνοικίας µας, σωζόµενα καπνοµάγαζα και καπναποθήκες
– θησαυρός τοπογνωσίας - και, βεβαίως, το ίδιο το σχολείο µας!
Β2 Γνωρίζω τη θέση τους - τοποθετώ την πηγή του τοπίου στο χάρτη της πόλης
Τα παιδιά χωροθετούν τα υπό µελέτη µνηµεία στο χάρτη της πόλης και τοποθετούν
– µε τη βοήθειά µας πάντα – καρτελάκια ή σηµειώσεις στη σωστή θέση πάνω στο
χάρτη. Καλό είναι στον ίδιο χάρτη να σηµειώσουµε µε τα παιδιά και τα χαρακτηρι-
στικότερα σηµεία της πόλης τα οποία γνωρίζουν καλά (πλατεία, Ο.Τ.Ε., εµπορικό
κέντρο κ.λπ.), ώστε να προσανατολίζονται καλύτερα.

Γ. Αιτιολογώ τη χωροθέτηση
Κάνω υποθέσεις για την τοποθεσία και τον προσανατολισµό της πηγής
Επαληθεύω και αιτιολογώ

18
∆. Ανακαλύπτω τις διαφορετικές χρονικότητες της πηγής του τοπίου
∆1 Επιλέγω χρονικότητες µε βάση την ιστορία της πόλης
Πολλά από τα παλιά κτίρια της πόλης, έχουν αλλάξει χρήση στο πέρασµα του χρό-
νου. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι το παγοποιείο στην περιοχή «Περιστέρι»
(σήµερα πολυκατάστηµα), το καπνοµάγαζο της ΣΕΚΕ στην Μ. Αλεξάνδρου (σήµερα
εµπορικό κέντρο), η καπναποθήκη της Regie στην πλατεία Καπνεργάτη (σήµερα
Zara), το καπνοµάγαζο της «Αυστροελληνικής» (σήµερα bowling), το κτίριο της
«Μεγάλης Λέσχης» (παλαιότερα ∆ηµοτική βιβλιοθήκη και σήµερα χώρος εκδηλώ-
σεων), η ∆ηµοτική καπναποθήκη, κ.ά.
Χαρακτηριστικό κτίριο που παρουσιάζει πολλές αλλαγές στη χρήση του (και όχι το
µοναδικό) και θα άξιζε να µελετηθεί είναι το «Μέγαρο Τόκκου», στην οδό Κύπρου.

Μέγαρο Τόκκου (σήµερα Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων)

Χτίστηκε το 1879 από τον καπνέµπορο ∆. Τόκκο, όπως φαίνεται και σε ανάγλυφη
επιγραφή - κατά τη συνήθεια της εποχής - πάνω από το υπέρθυρο. Το ισόγειο στέγαζε
το περίφηµο τυπογραφείο Τόκκου µε εκπληκτικής ποιότητας ποικίλες εκτυπώσεις της
εποχής. Χρησιµοποιήθηκε αρχικά ως καπνεργοστάσιο (οι δυο πρώτοι όροφοι) και ως
κατοικία (ο τελευταίος). Το 1911 ο Νικόλαος Τόκκος πούλησε το σπίτι του στο Θεό-
δωρο Κώστα Ρακιντζή για λογαριασµό της Φιλόπτωχου Αδελφότητος Κυριών Καβά-
λας. Παλιότερα στέγαζε το Αγγλικό και το Ιταλικό προξενείο, ενώ µετά την απελευ-
θέρωση της Καβάλας από τους Τούρκους στέγασε το ∆ηµαρχείο της πόλης ως το
1937, οπότε αυτό µεταστεγάστηκε στο σηµερινό ιδιόκτητό του κτίριο. Σήµερα στεγά-
ζει την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
∆2 Συγκρίνω στη διαχρονία
Συλλέγουµε παλιές φωτογραφίες της περιοχής µας και κατόπιν βγάζουµε νέες από
την ίδια γωνία λήψης (όπου αυτό είναι εφικτό). Η σύγκριση των δύο φωτογραφιών θα
µας αποκαλύψει πολλά σχετικά µε την αλλαγή χρήσης της γης και του πολεοδοµικού
ιστού, την εξέλιξη και αναβάθµιση ή υποβάθµιση της περιοχής (που αντανακλά και
στην αλλαγή του επιπέδου διαβίωσης) κ.ά.

19
 (Αρχείο Γιώργου Στρατή)
Αυτές τις φωτογραφίες τις χωρίζουν 75 περίπου χρόνια. Το σχολείο εξακολουθεί να
δεσπόζει στη συνοικία των Ποταµουδίων.

(Αρχείο Ιστορικού & Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας)

Η αρχή της οδού 7ης Μεραρχίας στις αρχές του 20ου αι. µε το τότε νοσοκοµείο «Ευαγ-
γελισµός»

Η ίδια οδός σήµερα

20
 (Φωτο Β. Ματεντζίδη)
Η κεντρική οδός Βενιζέλου στα µέσα της δεκαετίας του ΄70. Αριστερά ο θερινός κινη-
µατογράφος «Ροδόπη». ∆εξιά το καπνοµάγαζο του «Γκέρυ» και στο βάθος το καπνο-
µάγαζο του «Ιορδάνογλου».

Η ίδια οδός σήµερα. Η «Ροδόπη» έγινε χώρος στάθµευσης, το καπνοµάγαζο του Γκέρυ
πολυκατοικία και του Ιορδάνογλου στο βάθος, το ξενοδοχείο «Ωκεανίς».

Ε. Αξιοποιώ θεµατικά την πηγή του τοπίου - Επιλέγω θέµα

Ένα θέµα (ενδεικτικά) που µπορούµε να πραγµατευτούµε διαθεµατικά και που
συνδέεται µε µνηµείο της πόλης (Παλιό Υδραγωγείο - Καµάρες) είναι το νερό. Εδώ,
το πεδίο δράσης µας είναι πρακτικά ανεξάντλητο καθώς το νερό προσφέρεται για πά-
ρα πολλές διαθεµατικές δραστηριότητες.
Γενικά, σε κάθε περιοχή, σε κάθε γειτονιά θα βρούµε ένα µνηµείο – κι εδώ ο όρος
«µνηµείο» σηµαίνει έναν οποιοδήποτε τόπο µνήµης και όχι κάτι στατικό, παγωµένο
στο χρόνο και «µουσειακό» αντικείµενο – που θα µας δώσει το ερέθισµα να ξεδιπλώ-
σουµε µαζί µε τους µαθητές µας µια µικρή πτυχή της ιστορίας του τόπου µας.

21
 Πλούσια βιβλιογραφία (ελληνική, ξενόγλωσση αλλά και µεταφρασµένη) για τη δι-
δακτική της Τοπικής Ιστορίας θα βρείτε στο βιβλίο «Τοπική Ιστορία Γ΄ Γυµνασίου»
των Σ. Ασωνίτη – Θ. Παππά. Θα βρείτε επίσης διευθύνσεις (φυσικές και ηλεκτρονι-
κές) και τηλέφωνα Πανεπιστηµιακών Βιβλιοθηκών – Κέντρων Ερευνών, ∆ηµόσιων
Βιβλιοθηκών, Μουσείων καθώς και κατάλογο του δικτύου των Γενικών Αρχείων του
Κράτους.
Για όσους εκπαιδευτικούς ενδιαφέρονται να εκπονήσουν πρόγραµµα τοπικής ιστο-
ρίας, στον παρακάτω κατάλογο περιέχονται εκδόσεις σχετικές µε την ιστορία της πό-
λης και της περιοχής της.
• Πολύτιµη βοήθεια θα δώσουν οι άνθρωποι των Γενικών Αρχείων Του Κράτους –
Αρχεία Νοµού Καβάλας, Νίκος Καραγιαννακίδης και Κυριάκος Λυκουρίνος. Τα
Αρχεία Νοµού Καβάλας βρίσκονται στη Μητροπόλεως- Κ. Παλαιολόγου 1 και
µεταξύ άλλων διαθέτουν αρχειακό υλικό πολλών σχολικών µονάδων (∆ηµοτικών
και Γυµνασίων) από τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αι. έως τη Μεταπολίτευση.
• Μουσείο Καπνού (αρχειακό υλικό, βιβλιοθήκη) Κ. Παλαιολόγου 4
• Ιστορικό & Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας (Ι.Λ.Α.Κ.). Πλούσιο αρχειακό υλικό
και εκδόσεις. Βρίσκεται στα Ποταµούδια, στην Οµονοίας 183
• ∆ηµοτικό Μουσείο Καβάλας: Φωτογραφικό υλικό και εκδόσεις. Στη Φιλίππου 4
• «Στέκι Εικόνα»: http://www.kavalaview.gr – Πλούσιο αρχειακό υλικό µε φωτο-
γραφίες του Καβαλιώτη φωτογράφου Θόδωρου Παπαδόπουλου.
• Περιοδικά «Υπόστεγο» και «Σκαπτή Ύλη». ∆εν κυκλοφορούν πια, θα τα βρει κα-
νείς στη ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη.
• Περιοδικό «ΠΕΡΙω∆ΙΚΟ της πόλης»
• Περιοδικό «Γιατί» αρ.215, Μάιος 1993 (αφιέρωµα στην Καβάλα)
• ∆ιαµαντής Αξιώτης: «Καβάλα: Μια πόλη στη λογοτεχνία», εκδ. Μεταίχµιο, Αθή-
να 2003
• ∆ιαµαντής Αξιώτης: «Το ελάχιστον της ζωής του», εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1999
• ∆ιαµαντής Αξιώτης: «Πλωτές γυναίκες», εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2002
• Π. Αµπεριάδης: «Μια προσφυγική οικογένεια στα ορεινά της Καβάλας –
1922/1952» εκδ. Ι.Λ.Α.Κ. Καβάλα 2003
• Κοµνηνός Απότας: «Θρησκευτικές κοινότητες της Καβάλας 1850-1950», εκδ.
∆ηµοτικού Μουσείου Καβάλας, Καβάλα 2006
• Στέργιος Βαλιούλης: «Πολίτης Β΄ Κατηγορίας», εκδ. Ελληνικές Εκδόσεις, Θεσ-
σαλονίκη 1985
• Γιάννης Βύζικας: «Χρονικό των εργατικών αγώνων», εκδ. ∆ηµοτικού Μουσείου
Καβάλας, Καβάλα 1994
• Ευριπίδης Γαραντούδης, Μαίρη Μικέ: «Παλίµψηστο Καβάλας - Ανθολόγιο µε-
ταπολεµικών λογοτεχνικών κειµένων», εκδ. Καστανιώτης - ∆ηµοτικής Βιβλιοθή-
κης Καβάλας, Αθήνα 2009
• Μαργαρίτης Γεωργιάδης: «Στα χρόνια της συµφοράς. Αναµνήσεις από την εξο-
ρία Αϊ-Στράτης - Μακρόνησος 1947-1950», εκδ. Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα 2004
• Παναγιώτης Χ. Ζιώγας: «Παραδοσιακά κτίρια της νεότερης Καβάλας», Καβάλα
1995
• Γιάννης Β. Ιωαννίδης: «Το καπνικό στην Καβάλα», εκδ. ∆ηµοτικού Μουσείου
Καβάλας, Καβάλα 1998
• Γιάννης Β. Ιωαννίδης: «Ο Τύπος της Καβάλας από τις αρχές του αιώνα µέχρι σή-
µερα», εκδ. ∆ηµοτικού Μουσείου Καβάλας, Καβάλα 1996
• Ι. ∆. Ιωαννίδης: «Καβάλα στο Χρονοδιαβήτη», εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1987

22
• Νίκος Καραγιαννακίδης - Κυριάκος Λυκουρίνος: «Νεάπολις – Χριστούπολις –
Καβάλα», εκδ. ∆ήµου Καβάλας, Καβάλα χ.χ.
• Νίκος Καραγιαννακίδης, Κυριάκος Λυκουρίνος, Μιχάλης Λυχούνας, Αργύ-
ρης Μπακιρτζής, Μαρία Νικολαΐδου-Πατέρα: « Η παλιά πόλη της Καβάλας (7ος
π.Χ.-20ός αι.). Ο χώρος, οι άνθρωποι, τα τεκµήρια της ιστορίας», εκδ. Εξωραϊστικός
Πολιτιστικός Σύλλογος Παναγίας «Το Κάστρο», Καβάλα 2005
• Ευστάθιος Κεκρίδης: «Θεόδωρος Αναστ. Καβαλλιώτης - Ο διδάσκαλος του Γέ-
νους» εκδ. Παρουσία, Καβάλα 1991
• Αγγελική Κιουρτσή - Μιχαλοπούλου: «Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κυριών Καβά-
λας - Από το Μακεδονικό Αγώνα µέχρι σήµερα», Καβάλα 1993
• Αγγελική Κιουρτσή - Μιχαλοπούλου, Νίκος Α. Μιχαλόπουλος: «Οδωνυµικά
της Καβάλας» εκδ. ∆ηµοτικής Βιβλιοθήκης Καβάλας, Καβάλα 2009
• Βασίλης Κυριλλίδης: «Το Παγγαίο Όρος σε Λόγο Πεζό-Ανθολόγηση Κειµένων»,
εκδ. ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας, Καβάλα 2007
• ∆. Ι. Λαζαρίδης: «Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλα. Οδηγός Μουσείου Καβάλας»,
Αθήνα 1969
• Κυριάκος Λυκουρίνος: «Καβάλα 1391-1967: Βιβλιογραφικός Οδηγός για τη νεό-
τερη και Σύγχρονη Ιστορία της Πόλης και της Περιοχής», εκδ. ∆ηµοτικής Βιβλιο-
θήκης Καβάλας, Καβάλα, 1995
• Κυριάκος Λυκουρίνος: «Η Καβάλα της τουρκοκρατίας (1391-1912) στα κείµενα
των ξένων περιηγητών», Υπόστεγο 8-9 (Καβάλα 1997)
• Φ. Μαλλούχου – S. Tufano: «Η ακρόπολη της Καβάλας, Α' Τοπικό Συµπόσιο Η
Καβάλα και η περιοχή της, Πρακτικά», Θεσσαλονίκη 1980, σ. 341-359
• Πρόδροµος Μάρκογλου: «∆ιέφυγε το µοιραίον», εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2003
• Πρόδροµος Μάρκογλου: «Καταδολίευση», εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2006
• Βασίλης Α. Ματεντζίδης: «Εικόνες τριάντα χρόνων από τη ζωή της Καβάλας –
Με το φακό του Βασιλάκη», Καβάλα 1992
• Μαίρη Μικέ: «Λογοτεχνικά πρόσωπα της Καβάλας», εκδ. Εντευκτηρίου, Θεσσα-
λονίκη 1990
• Βασίλης Αθ. Μυλωνάς: «Ιστορίες και αφηγήσεις της παλιάς εποχής», εκδ. Πολι-
τιστικού και Μορφωτικού Συλλόγου Νέου Ξεριά, Νέος Ξεριάς 2008
• Βασίλης Αθ. Μυλωνάς: «Ξεριάς, Λιθοχώρι και Αβραµηλιά [Παλιές και νέες πα-
τρίδες των προσφύγων]», εκδ. ∆ήµου Χρυσούπολης, Χρυσούπολη
• Κ. Ορφανίδης: «Ιστορικά και τοπωνυµικά της Καβάλας», εκδ. ∆ηµοτικής Βιβλιο-
θήκης Καβάλας, Καβάλα 1997
• Μόσχος Οτατζής: «Εγνατία Οδός: Από την Αµφίπολη στους Φιλίππους», εκδ. ∆η-
µοτικής Βιβλιοθήκης Καβάλας, Καβάλα 1996
• Άγγελος Παληκίδης: «Η χρήση της εικόνας στη διδασκαλία της Ιστορίας», Φιλο-
λογική, τ. 93 (Οκτώβριος-Νοέµβριος-∆εκέµβριος 2005)
• Βαγγέλης Παπαδόπουλος: «Ιστορία της Καβάλας», εκδ. Ε.Σ.Π. Καβάλα 1967
• Γιώργος Πέγιος: «Από την ιστορία του συνδικαλιστικού κινήµατος της Καβάλας»,
εκδ. ΟΑΕ∆ – ∆ήµου Καβάλας, Αθήνα 1984
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Πρακτικά Α' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Βαλκανικών Ιστορι-
κών Σπουδών. Η Καβάλα και τα Βαλκάνια από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Τό-
µος Α' & B΄ – Καβάλα», εκδ. Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα 2004
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Η Καβάλα και τα Βαλκάνια, η Καβάλα και το Αιγαίο
από την Αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Περιλήψεις εισηγήσεων Συνεδρίου», εκδ.
Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα 2005

23
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Πρακτικά Β' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Η Καβάλα και τα
Βαλκάνια, η Καβάλα και το Αιγαίο από την Αρχαιότητα µέχρι σήµερα», εκδ.
Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα 2005
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Τετράδια Βουλγαρικής Κατοχής. Ανατολική Μακεδονία
1916-18. Τόµος 1ος: Καβάλα, Ελευθερούπολη, Χρυσούπολη και χωριά Νοµού Κα-
βάλας», εκδ. Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα 2008
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Τετράδια Βουλγαρικής Κατοχής. Ανατολική Μακεδονία
1916-18. Τόµος 2ος: Η ∆ράµα και η περιοχή της, το ∆οξάτο, Εικοσιφοίνισσα,
κλπ», εκδ. Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα 2008
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Τετράδια Βουλγαρικής Κατοχής. Ανατολική Μακεδονία
1916-18 Τόµος 3ος: Σέρρες, Σιδηρόκαστρο, κωµοπόλεις, χωριά», εκδ. Ι.Λ.Α.Κ,
Καβάλα 2008
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Χρυσούπολη: Βουλγαρική Κατοχή 1916-18. Τα πορί-
σµατα της ∆ιεθνούς Επιτροπής Έρευνας», εκδ Ι.Λ.Α.Κ και ∆ήµου Χρυσούπολης,
χ.χ
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: Η Ελληνορθόδοξη κοινότητα Καβάλας, εκδ. Ι.Λ.Α.Κ,
Καβάλα 1998
• Νικόλαος Ρουδοµέτωφ: «Τοπικά νοµίσµατα στην Ανατ. Μακεδονία στην περίοδο
της Τουρκοκρατίας 1880-1910», εκδ. Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα 1991
• Σταύρος Ρωµανιάς: «Η Καβάλα και η περιοχή της», Καβάλα 1949
• Α. Στεφανίδου: «Η πόλη - λιµάνι της Καβάλας κατά την περίοδο της τουρκοκρατί-
ας. Πολεοδοµική και ιστορική διερεύνηση (1391 -1912)», έκδ. Ι.Λ.Α.Κ, Καβάλα
2007
• Α. Στεφανίδου: «Το Ιµαρέτ της Καβάλας», Μακεδονικά 25 (1986) 203-265.
• Ι. Τσάτσος: «Σχολικά κτίρια της Καβάλας έως το 1940», Θεσσαλονίκη 2005
• Αικατερίνη Φ. Τσέκου: «Τρίτη βουλγαρική κατοχή της Καβάλας (1941-1944)» -
µεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη 1995
• Εµβλιγιά Τσελεµπή: «Οδοιπορικό στην Ελλάδα 1668 – 1671», εκδ. Εκάτη, Αθή-
να 1994
• Κων/νος Τσιρίδης: «Ανατολικά του Στρυµώνα», Αθήνα 1998
• Κοσµάς Χαρπαντίδης: «Μανία πόλεως», εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009 (επανέκδο-
ση)
• Κωνσταντίνος Χιόνης: «Συνοπτική Ιστορία της πόλης Καβάλας, των Φιλίππων
και της Θάσου», εκδ. ∆ηµοτικού Μουσείου Καβάλας, Καβάλα 2000
• Κωνσταντίνος Χιόνης: «Ιστορία της Καβάλας», Καβάλα 1968
• Κωνσταντίνος Χιόνης: «Ο ποιητής Ιω. Κωνσταντινίδης και το έργο του», εκδ.
∆ηµοτικού Μουσείου Καβάλας, Καβάλα 1978
• Κωνσταντίνος Χιόνης: «Η Παιδεία στην Καβάλα (1864-1919)», εκδ. ∆ηµοτικού
Μουσείου Καβάλας, Καβάλα 1990

Παρακάτω παρατίθεται εκπαιδευτικό υλικό µε εργασίες σχολείων (σε έντυπη και η-

λεκτρονική µορφή) σχετικές µε την τοπική ιστορία:

• Παρθένα Ιωαννίδου: «Ο τόπος µου, µέσα από λογοτεχνικά κείµενα», Στ΄ τάξη,
∆ηµοτικό Σχολείο Παληού
• Ελένη Καβάκα: «Ιστορική αναδροµή της πόλης της Καβάλας. Σηµαντικά κτίριά
της», 12ο ∆ηµοτικό Σχολείο Καβάλας
• Το παλιό Υδραγωγείο της πόλης µας: Εκπαιδευτικό υλικό µε θέµα το παλιό υ-
δραγωγείο της πόλης µας http://11dim-kaval.kav.sch.gr/main/aqua/aquaduct.htm

24
• Το Κάστρο: Εκπαιδευτικό υλικό µε θέµα το Κάστρο της πόλης http://11dim-
kaval.kav.sch.gr/main/castle/castle.htm
• Αιγυπτιακά µνηµεία της πόλης µας: Ο Μωχάµετ Άλη και το Ιµαρέτ
http://11dim-kaval.kav.sch.gr/main/egypt/monuments.htm
• ∆έκα ιστορίες µέσα στο Χρόνο: ∆έκα «ζωντανά» έργα έρχονται από την Αυγή
του Πολιτισµού http://11dim-kaval.kav.sch.gr/main/ten/intro.htm
• Οι δρόµοι έχουν τη δική τους Ιστορία: Περιδιαβαίνοντας την πόλη, περιδιαβαί-
νουµε την Ιστορία http://11dim-kaval.kav.sch.gr/main/roads/intro.htm
• Παραδοσιακά επαγγέλµατα της γειτονιάς µας στα Ποταµούδια http://11dim-
kaval.kav.sch.gr/main/jobs/jobs.htm
• Ταξίδι στο Χώρο: Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα – H πόλη της Καβάλας
http://11dim-kaval.kav.sch.gr/main/xwros/eisagogi.htm
• ...να πηγαίνω στο σχολειό... Εννέα πρόσωπα της πόλης από το χώρο της τέ-
χνης και του πολιτισµού, θυµούνται τα σχολικά τους χρόνια http://11dim-
kaval.kav.sch.gr/main/artists/intro_art.htm

25