A ΦIEPΩMA

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 -
ΔEKEMBPIOY 1993

2-35 AΦIEPΩMA
H Eκκλησία και το
 H ιστορία της Eκκλη-
σίας και του Πατριαρ-
Oι κυριτεροι σταθμοί στην μακραίωνη ιστορία τους
χείου Iεροσολύμων.
 Oι Aγιοι των Aγίων
Tπων.
 Oι Πατριαρχικές μο-
ρφές.
 O Nας της Aναστά-
σεως.
 Oι ανασκαφές στον
Γολγοθά.
 H Bασιλική της Bη-
θλεέμ.
 Kειμήλια και εικνες
στο Πατριαρχικ Mου-
σείο Iεροσολύμων.
 Tο Iστορικ Aρχείο.
 Xειργραφα και βι-
βλία της Πατριαρχικής
Bιβλιοθήκης.
 O Mοναχισμς στην
έρημο της Iουδαίας.
 Tα μοναστήρια της ε-
ρήμου της Iουδαίας.
 Tο Xατζήδικο ταξίδι
στους Aγιους Tπους.
 H Zητεία στο Πα-
τριαρχείο.
 Προσκυνητάρια των
Aγίων Tπων.
 Tα Xριστούγεννα στη
Bηθλεέμ.

36 KPITIKH
«H Mήδεια» στο θέα-
τρο «Στοά».

37 BIBΛIO
Δώρα για τις εορτές.

38 ΘEAMATA
Kινηματογράφοι και
Θέατρα.

39 ΓEYΣEIΣ
Oίνος ο Aγαπητς. Συ-
νταγή μαγειρικής.

40-47 THΛEOPAΣH
Tο πργραμμα της ε-
βδομάδας.
Tου Aγαμέμνονα Tσελίκα Πνεύματος Aγίου και ήρξαντο λαλείν ε- λεί τη μητέρα και το πρτυπο των α-
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: Φιλολγου - Παλαιογράφου, προϊσταμένου τέραις γλώσσαις... ήσαν δε εν Iερουσα- νά πάσαν την οικουμένην εκκλησιών.
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ του Iστορικού και Παλαιογραφικού Aρχεί- λήμ κατοικούντες Iουδαίοι, άνδρες ευ- Kατά την περίοδο της ρωμαϊκής
ου του Mορφωτικού Iδρύματος της Eθνικής λαβείς απ παντς έθνους των υπ ου- κυριαρχίας στην Παλαιστίνη, οι χρι-
Tραπέζης. ρανν...». Πρώτος δε επίσκοπος αυ- στιανοί υπέστησαν τους διωγμούς
Eξώφυλλο: H πρ
σοψη της τής με την εκκλησιαστική - διοικητι- των Pωμαίων αυτοκρατρων με συ-
Bασιλικής της Γέννησης. Ωπι- H EKKΛHΣIA των Iεροσολύμων α- κή έννοια του ρου ορίστηκε ο αδελ- νέπεια η ίδια η εκκλησία να περιέλθει
σθ
φυλλο: Mοναστήρι του νάγει την αρχή της στην ίδια την η- φθεος και απστολος Iάκωβος, ως σε παρακμή, ακολουθώντας την τύχη
Aγίου Γεωργίου του Xουζε- μέρα της Πεντηκοστής, ταν κατά χειραγωγς της εκκλησιαστικής ζω- της πλης, που κατήντησε σωρς ε-
βίτη. (Φωτ.: Garo Nalbadian). τον συγγραφέα των «Πράξεων» οι ής των πρώτων χρνων, ώστε η εκ- ρειπίων απ την καταστροφή του αυ-
Aπστολοι «επλήσθησαν άπαντες κλησία των Iεροσολύμων να αποτε- τοκράτορα Tίτου (70 μ.X.). Aργτερα

2 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993

 AΦIEPΩMA

Πατριαρχείο Iεροσολύμων
ο αυτοκράτορας Aδριανς μετέβαλε
την πλη σε αποικία δίνοντάς της το
νομα Aιλία. Aλλες πλεις μως της
Παλαιστίνης, πως η Kαισάρεια, η
Γάζα, η Πτολεμαΐδα, η Πέλλα, η Σκυ-
θπολις και άλλες ελληνικές πέραν
του Iορδάνου ακμάζουν και μέσα σ’
αυτές ο χριστιανισμς εδραιώνεται
δημιουργώντας σπουδαία εκκλησια-
στικά κέντρα. Mε την ανάπτυξη συν
τω χρνω και της Aιλίας (Iεροσολύ-
μων) η αρχική Eκκλησία ανακτά το
κύρος και την περιωπή της αναδει-
κνύοντας ταυτχρονα και λαμπρές
πνευματικές μορφές, πως οι επί-
σκοποι Nάρκισσος, Aλέξανδρος και
Kύριλλος.

Πατριαρχείο
Ως πατριαρχείο η Eκκλησία των Iε-
ροσολύμων αναφέρεται απ του έ-
τους 451, ταν με την έβδομη πράξη
της Δ΄ Oικουμενικής Συνδου στη
Xαλκηδνα καθορίζονται τα διοικητι-
κά της ρια: «Iουβενάλιον δε τον ο-
σιώτατον επίσκοπον της Iεροσολυμι-
τών είτουν την υπ’ αυτν αγιωτάτην
Eκκλησίαν, τας τρεις Παλαιστίνας υ-
π την ιδίαν εξουσίαν έχειν».
H ιστορία του Πατριαρχείου Iερο-
χαλκογραφία Γερμανού καλλιτέχνη. (Mέσα 19ου αιώνα). H ευλογημένη π
λη των Aγίων T
πων.
σολύμων μέσα στο πέρασμα των αι-
ώνων έχει να επιδείξει λαμπρές πε-
ριδους πνευματικής και εκκλησια-
στικής ζωής, αγώνων, μαρτυρίων και
κατατρεγμών.
Aς τονιστεί ήδη απ τώρα τι είναι
η πρώτη Eκκλησία που απ πολύ νω-
ρίς υπήχθη κάτω απ αλλθρησκη
και αλλοεθνή πολιτική διοίκηση, με
αποτέλεσμα να αναπτύξει ως διοίκη-
ση και ως ποίμνιο λες εκείνους
τους μηχανισμούς επιβίωσης και
συμβίωσης με πληθυσμούς διαφορε-
τικών θρησκειών, αλλά και διαφορε-
τικών χριστιανικών δογμάτων.
Bυζάντιο
H Παλαιστίνη βρισκταν στα νοτιο-
οανατολικά ρια του βυζαντινού κρά-
τους, με σημαντικά μεγάλο ελληνικ τριάρχης Σωφρνιος, ως αντιπρσω-
πληθυσμ στα αστικά της κέντρα και
ταυτχρονα με μια ευρύτατη διασπο-
ρά κατά μήκος των οχθών του Iορδά-
νη και στην έρημο της Nεκράς Θα-
λάσσης χριστιανικών μοναστικών
κοινοτήτων. Tο γεγονς της παρου-
σίας στη χώρα αυτή του Θεανθρώ-
που και το τι τα ίδια τα Iεροσλυμα
και η Bηθλεέμ αποτελούσασν το λί-
κνο της χριστιανικής πίστης, ώθησε
και την Aγία Eλένη και αργτερα την
αυτοκράτειρα Eυδοκία να υπαγάγουν
τους Aγίους Tπους υπ την προστα-
σία τους και να επισημάνουν την αυ-
τοκρατορική παρουσία με το κτίσιμο
μεγάλων βασιλικών ναών, πως αυ-
τς της Aναστάσεως, της Παναγίας
(το σημεριν τέμενο Aλ Aκσά), της
Γεθσημανής, της Bηθλεέμ και άλ-
λους. Oι περσικές επιδρομές στις αρ-
χές του 7ου αιώνα βρήκαν στην Πα-
την κλίμακα του Πατριαρ-
λαιστίνη εύκολη λεία για λεηλασίες
της Aναστάσεως, για την τελετή του Aγίου Φωτ
ς.
H Iερουσαλήμ (λεπτομέρεια) απ
ναών και σφαγές χριστιανών με απο-
κορύφωμα την καταστροφή του Nα-
ού της Aναστάσεως και την αρπαγή
του Tιμίου Σταυρού. Παρά τη γνωστή
νίκη του αυτοκράτορα Hρακλείου κα-
τά των Περσών και την απελευθέρω-
ση των Aγίων Tπων, η Παλαιστίνη έ-
μενε έκθετη στους απ ανατολών
κινδύνους, που δεν άργησαν να φα-
νούν στο πρσωπο των νεοφώτιστων
στον μουσουλμανισμ Aράβων.
Συνθήκη
Στα 636 (ή 638) ο διάδοχος του
Mωάμεθ χαλίφης Oμάρ Xατάπ στρα-
τοπεδεύει έξω απ τα τείχη της Iε-
ρουσαλήμ και απειλεί την πλη με α-
φανισμ, αν δεν παραδινταν. O πα-
πος του χριστιανικού ποιμνίου αλλά
και του αυτοκράτορα, παίρνει την α-
πφαση να παραδώσει ειρηνικά την
πλη ελπίζοντας στα προνμια που
απέρρεαν απ τον μουσουλμανικ
νμο, για σους δέχονταν χωρίς π-
λεμο την υποταγή.
Πράγματι στο Oρος των Eλαιών
συνάπτεται η περίφημη συνθήκη με-
ταξύ των δύο ηγετών, του πατριάρχη
και του χαλίφη, κατά την οποία ο πα-
τριάρχης των Iεροσολύμων αναγνω-
ρίζεται ως αρχηγς του «βασιλείου
έθνους» (των υπηκων του βυζαντι-
νού κράτους) και του δίδεται η υπ-
σχεση να διατηρεί τα κυριαρχικά του
δικαιώματα τσο πάνω στους τπους
των Iερών Προσκυνημάτων, σο και
πάνω στους παρευρισκμενους χρι-
στιανούς άλλων εθνών. Aυτή η συν-
θήκη είναι η βάση πάνω στην οποία Iερουσαλήμ. Kάθοδος του Πατριάρχη Διοδώρου απ
Συνέχεια στην 4η σελίδα χείου προς το να

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 3


Iερουσαλήμ. Γενική άποψη της Γεθσημανή, στην Kοιλάδα των Kέδρων. Mπροστά, το Προσκύνημα του Πρωτομάρτυρα Στε-
φάνου και πίσω ο Nα
ς του Tάφου της Παναγίας. Στο κέντρο, η Eκκλησία της αγωνίας και συνέχεια η δυτική πλαγιά του
- 1054 Σχίσμα Aνατολικής και Δυτι-
Συνέχεια απ
την 3η σελίδα (Xαμπέσιοι), Λατίνοι, Σέρβοι και
στηρίζει το Πατριαρχείο τον εθναρ-
χικ του ρλο ανάμεσα στους ορθ-
δοξους χριστιανούς ώς σήμερα, γιατί
ακριβώς εκπροσωπεί την εθνική υ-
πσταση των υπηκων μιας βυζαντι-
νής επαρχίας, που το ελληνικ προσκυνηματικούς τπους.
στοιχείο είχε επικρατήσει ήδη απ βαίωση του ρλου του ελληνικού ορ-
τους χρνους του Mεγάλου Aλεξάν-
δρου.
Παρ’ λην μως την αρχική ανοχή
και τα προνμια το Πατριαρχείο δεν
απέφυγε τους διωγμούς και τις ποι-
κίλες καταπιέσεις εκ μέρους των
διαδχων του Oμάρ, με αποτέλεσμα
να καταντήσει να συρρικνωθεί και να
περιοριστεί γύρω απ τα ερείπια του
Kαμαμέ, του ναού δηλ. της Aναστά-
σεως, πως τον ονμαζαν οι Aραβες.
Tο έτος 1099 μπροστά στα τείχη της
Iερουσαλήμ εμφανίζονται οι Σταυρο-
φροι, που τελικά καταλαμβάνουν
τους Aγίους Tπους, ιδρύουν το Bα-
σίλειο της Iερουσαλήμ, εκδιώκουν
τον ορθδοξο πατριάρχη και εγκαθι-
στούν λατίνο. Tο πατριαρχείο πέφτει
σε αφάνεια, ωστου το λατινικ βα-
σίλειο υποτάχθηκε στην πολεμική
και διπλωματική δύναμη του Σαλαδίν
(1187). Mε τη νέα αραβοκρατία ο ορ-
θδοξος πατριάρχης επανεγκαθί-
σταται στην Aγία Πλη.
Aπ τα τέλη του 13ου αιώνα ώς τις
αρχές του 16ου η Παλαιστίνη διοικεί-
ται απ τους Mαμελούκους ηγεμ-
νες της Aιγύπου. Aπ παλαιτερες ε-
ποχές, αλλά σ’ αυτή τη νέα περίοδο
πιο συστηματικά, εγκαθίστανται
στους Aγίους Tπους σταθερτερα
και άλλες χριστιανικές κοιντητες,
πως οι Γεωργιανοί (Iβηρες), Kπτες
4 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
ρους των Eλαιών.
πεται σε αιτία εθνικής συσπείρωσης
Aρμένιοι. Δημιουργούνται έτσι κά-
ποιες θρησκευτικές κοιντητες με έ-
ντονο εθνικ χαρακτήρα, που επι-
διώκουν να ελέγχουν καθ’ ολοκλη-
ρίαν ή εν μέρει πολλούς απ τους
Tουρκοκρατία
H διάδοχος κατάσταση μετά τους
Mαμελούκους είναι η οθωμανική κυ-
ριαρχία που διήρκεσε ώς και τον 19ο
αιώνα. O σουλτάνος Σελίμ ο A΄ το έ-
τος 1517 κατακτά την Iερουσαλήμ και
με επίσημο έγγραφ του αναγνωρίζει
την πλήρη κυριτητα του ορθδοξου
Πατριαρχείου επί των ιερών προσκυ-
νημάτων με βάση πάντα το έγγραφο
της συνθήκης Oμάρ.
H ζωή του Πατριαρχείου στη νέα
αυτή περίοδο θα μπορούσε να είναι
ήσυχη, αν δεν παρενέβαιναν απ τη
μια μεριά οι αυθαιρεσίες των τοπικών
διοικητών και απ την άλλη η επιμονή
Λατίνων και Aρμενίων να σφετερίζο-
νται ολοένα και περισστερο, ανάλο-
γα με την επιρροή τους στην Yψηλή
Πύλη, δικαιώματα και προνμια των
ορθοδξων. Aπ εδώ κυρίως αρχίζει
το λεγμενο Προσκυνηματικ Zήτη-
μα των Aγίων Tπων, που πολλές και
αφάνταστες ταλαιπωρίες και ζημίες
προξένησε στη Mητέρα των Eκκλη-
σιών.
Tο έτος 1808 είναι ένας σημαντι-
κς σταθμς στην Iστορία του Πα-
τριαρχείου. Πυρκαγιά καταστρέφει
ολοσχερώς το Iερ Kουβούκλιο του
Παναγίου Tάφου και το γεγονς
παίρνει διαστάσεις εθνικής συμφο-
ράς, που ταυτχρονα μως μετατρέ-
1130-40 Διασκευή του ναού της
για την ανακατασκευή του. Tο Iερ Aναστάσεως απ τους σταυροφ-
Kουβούκλιο παρά τις άπειρες διαβο-
λές ετεροδξων κτίζεται μέσα σε
δύο χρνια με χέρια και χρήματα ελ-
ληνικά για να αποτελεί ώς σήμερα
και εθνικ σύμβολο, αλλά και επιβε-
θδοξου Πατριαρχείου ως Φύλακας
του Παναγίου Tάφου. Mέσα στον 19ο
αιώνα η έκδοση απ την Yψηλή Πύλη
του Xάτι Xουμαγιούν αποτελεί την α-
παρχή μιας λαμπρής περιδου.
Tίθενται οι βάσεις για μια σύγχρο-
νη διοικητική οργάνωση, ανακαινίζο-
νται ερειπωμένες μονές και ναοί, ι-
δρύονται σχολεία ελληνικής και αρα-
βικής γλώσσας έως και το τελευταίο
χωρι της Παλαιστίνης, ιδρύεται νο-
σοκομείο και αστεροσκοπείο, επίσης
τυπογραφείο με εξαιρετικής σημα-
σίας εκδσεις και τέλος η περίφημη
Θεολογική Σχολή του Σταυρού, που
για μια περίοδο δίδαξαν εξέχοντες
λγιοι και επιστήμονες. H αίγλη που
απέκτησε ττε το Πατριαρχείο και το
έργο που άρχισε ττε να εκτελείται,
πνευματικ και οικοδομικ, συνεχί-
ζεται παρά τις αντίξοες συνθήκες
των καιρών, ώς σήμερα.
Ως και το πιο απομακρυσμένο μο-
ναστήρι, απ την Kαπερναούμ ώς
τον Aγιο Σάββα, η ορθδοξη λει-
τουργία ψάλλεται ελληνικά και η ελ-
ληνική σημαία κυματίζει περήφανα,
χι μνο σαν σύμβολο μιας πανάρ-
χαιης κληρονομιάς, αλλά σαν σύμβο-
λο μιας πολιτιστικής και θρησκευτι-
κής παρουσίας ταγμένης στο θείο
έργο της ειρήνης και του ανθρωπι-
σμού.
Xρονολογίες
2107 π.X. Iδρυση της Iερουσαλήμ.
586 Kαταστροφή της Iερουσαλήμ
και του ναού υπ Nαβουχοδονσο-
ρος.
332 Eίσοδος του Mεγάλου Aλε-
ξάνδρου στην Iερουσαλήμ.
70 μ.X. Kαταστροφή της Iερουσα-
λήμ απ τον Tίτο.
135 O Aδριανς έπειτα απ επα-
νάσταση καταστρέφει τελείως την
Iερουσαλήμ. Στα ερείπια της παλιάς
ανιδρύεται η νέα ρωμαϊκή πλη που
μετονομάζεται Aelia Capitolina.
326 Eύρεση του Tιμίου Σταυρού
απ την Aγία Eλένη.
326 - 335 Πρώτη ανέγερση του
ναού της Aναστάσεως.
451 Aνύψωση της Eπισκοπής Iε-
ροσολύμων σε Πατριαρχείο απ τη
Δ΄ Oικουμενική Σύνοδο της Xαλκη-
δνος.
614 Kαταστροφή της Iερουσαλήμ
και 300 εκκλησιών απ τους Πέρσες
του Xοσρη.
617 - 626 Aνοικοδμηση του ναού
της Aναστάσεως απ τον Πατριάρ-
χη Mδεστο.
630 Θριαμβευτική είσοδος του
αυτοκράτορα Hρακλείου στα Iερο-
σλυμα.
637 Kατάληψη των Iεροσολύμων
απ το χαλίφη Oμάρ.
685 Aνίδρυση του τεμένους «επί
του βράχου» απ τον χαλίφη Abd-
el-Malek.
1016 Mεγάλος σεισμς κατα-
στρέφει πολλά μνημεία της Iερου-
σαλήμ.
1027-48 Aνοικοδμηση του Πανα-
γίου Tάφου απ τους Bυζαντινούς
αυτοκράτορες.
κής Eκκλησίας.
1099 Aλωση της Iερουσαλήμ απ
τους σταυροφρους.
ρους.
1187 Kατάληψη της Iερουσαλήμ
απ το σουλτάνο της Aιγύπτου Σα-
λαχεδίν.
1390 Nέες επισκευές στο Nα.
1517 H Iερουσαλήμ καταλαμβά-
νεται απ τους Tούρκους.
1542 Aναστήλωση και ανέγερση
των τειχών της Iερουσαλήμ.
1545 Eπισκευάζεται το κουβού-
κλιο του Παναγίου Tάφου απ τον
Πατριάρχη Γερμαν.
1719-20 Eπισκευάζεται ο νας α-
π τον Πατριάρχη Xρύσανθο.
1808 Kαίεται ο νας απ τους
Aρμενίους.
1810 Aνοικοδομείται ο νας με
δωρεές του Eλληνικού Eθνους.
1856 Kύρωση του Status quo των
Παναγίων Προσκυνημάτων στο Συ-
νέδριο των Παρισίων.
1867-69 Aνακαινίζεται ο μεγάλος
τρούλος του ναού απ τη Pωσία,
Γαλλία και Tουρκία.
1927 Kαταστρέφεται ο τρούλος
του καθολικού της Aναστάσεως α-
π σεισμ και μετά τρία χρνια α-
νοικοδομείται με δωρεές των Eλλή-
νων.
1951 Eορτασμς χιλιοστής πε-
ντακοσιοστής επετηρίδος, Eλλη-
νορθοδξου Πατριαρχείου Iεροσο-
λύμων.
1958 Nμος του Eλληνορθοδ-
ξου Πατριαρχείου Iεροσολύμων.
1964 Iστορική συνάντηση Πάπα
Παύλου ΣT΄ και Πατριάρχου Iεροσο-
λύμων Bενεδίκτου A΄.
1981 Eκλογή Mακ. Πατριάρχου Iε-
ροσολύμων Διοδώρου.
 Aγιασμ
ς των υδάτων στον Iορδάνη ποταμ
κατά την ημέρα των Θεοφανείων.

H ελληνική σημαία κυματίζει στη Mονή Aγίου Iωάννου Προδρ

μου στον Iορδάνη. Iερουσαλήμ. Στην Aγία Aυλή μετά τον εσπεριν
του Σαββάτου.

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 5


Oι Aγιοι των Aγίων T πων
Oι μεγάλες μορφές της ασκητικής και της ποιμαντικής μαρτυρίας της Oρθοδοξίας κατά τους πρώτους αιώνες
Tου Σπυρίδωνα Δημ. Kοντογιάννη
Λέκτορα στη Θεολογική Σχολή του Πανεπι-
στημίου Aθηνών
O KYKΛOΣ των εορτών των Xριστου-
γέννων ενώνει ολκληρο τον χρι-
στιανικ κσμο σε μία κοινή μυστα-
γωγική σχέση, η οποία προβάλλει
στον ταλαιπωρημένο απ τα ποικίλα
πνευματικά αδιέξοδα σύγχρονο άν-
θρωπο το μυστήριο της κοινωνίας
του ανθρώπου με τον Θε και με τον
κσμο. Tο πνεύμα αυτ εκφράζεται
στον αγγελικ ύμνο που αντήχησε
πριν απ δύο χιλιάδες χρνια περί-
που στη Bηθλεέμ της Παλαιστίνης:
«Δξα εν υψίστοις Θεώ, και επί γης
ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία».
Στον ύμνο αυτ αξιολογείται το μυ-
στήριο της θείας ενανθρωπήσεως
και προσδιορίζονται οι πνευματικοί
ορίζοντες του ανθρώπου μεταξύ του
κτιστού και του άκτιστου κσμου.
Oι ορίζοντες αυτοί του ανθρώπου
ανοίχθηκαν με τη γέννηση, τη ζωή,
τη διδασκαλία, τη δράση και τη λυ-
τρωτική δύναμη του πάθους του ι-
δρυτή της Eκκλησίας Kυρίου ημών
Iησού Xριστού, τα οποία, καίτοι συ-
νετελέσθηκαν στη συγκεκριμένη πε-
ριοχή της Παλαιστίνης, αφορούσαν
ολκληρο το ανθρώπινο γένος. Bε-
βαίως, ο Xριστς καταγταν ως άν-
θρωπος απ το γένος του Δαβίδ, αλ-
λά στη δική του ανθρωπτητα ανα-
κεφαλαιώθηκε ολκληρο το ανθρώ-
πινο γένος και εκτίναξε την ανθρώ-
πινη εμπειρία πέρα απ τα ριά της.
Eίναι λοιπν ευνητη κατά τις η-
μέρες αυτές η ιδιαίτερη ευαισθησία
ολκληρου του χριστιανικού κσμου
για την παρακολούθηση λων εκεί-
νων των γεγοντων, τα οποία συνέ-
βησαν πριν απ δύο χιλιάδες χρνια
και σφράγισαν την πνευματική ζωή
του κσμου.
Aποστολή
Tα Iεροσλυμα και οι άλλοι θεοβά-
διστοι ιεροί τποι της Παλαιστίνης
εκφράζουν τα αισθητά στοιχεία της
μεγάλης αυτής στιγμής στην ιστορία
της ανθρωπτητας. Στους ιερούς
αυτούς τπους βιώθηκε η τέλεια
κοινωνία του ανθρώπου με τον Θε
της πίστεως και με τη λειτουργία του
κσμου. Oλα τα επί μέρους γνωστά
στην ανθρώπινη σοφία πράγματα α-
πέκτησαν κατά την ιστορική αυτή
στιγμή μία νέα αναφορά και μία νέα
λειτουργική σχέση για τον άνθρωπο
λων των εποχών, ανεξάρτητα απ
κάθε εθνική, φυλεκτική, γλωσσική,
κοινωνική ή άλλη διάκριση.
H εντητα του Θεού, του ανθρώ-
που και του κσμου, πως εκφρά-
σθηκε στον επίγειο βίο του Xριστού,
εξηγεί τον σταθερ προσανατολισμ
της χριστιανικής ευσέβειας, ιδιαίτε-
ρα κατά τις ημέρες αυτές, στους
Aγιους Tπους, οι οποίοι έγιναν ιερά
6 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
AΦIEPΩMA
O άγιος Kύριλλος, αρχιεπίσκοπος Iεροσολύμων, ο Kατηχητής (350-386).
προσκυνήματα για λους τους χρι-
στιανούς σε λες τις εποχές.
H Eκκλησία Iεροσολύμων συνέδε-
σε την αποστολή της απ τους απο-
στολικούς ήδη χρνους με τη διαφύ-
λαξη και την πνευματική αξιοποίηση
του μοναδικού αυτού προσκυνημα-
τικού θησαυρού για ολκληρο τον
χριστιανικ κσμο.
H ίδρυση των ιερών ναών σε κάθε
ιερ τπο, η οργάνωση της θείας λα-
τρείας, η φιλοξενία και η διακονία
των προσκυνητών απ λο τον κ-
σμο, η συντήρηση των ιερών προ-
σκυνημάτων και η φύλαξή του απ
την καταστρεπτική ή βέβηλη συμπε-
ριφορά αλλοδξων ή και ετεροδ-
ξων σε χαλεπούς καιρούς υπήρξαν
πρώτιστη φροντίδα της Eκκλησίας
Iεροσολύμων.
«Σπουδαίοι»
H συγκρτηση του τάγματος των
«Σπουδαίων» μοναχών ήδη απ τον
4ο αιώνα αποσκοπούσε απλώς στην
άμεση αντιμετώπιση πρακτικών κυ-
ρίως προβλημάτων είτε απ τη συρ-
ροή των προσκυνητών, είτε απ
τους περιστασιακούς κινδύνους για
την ύπαρξη ή τη λειτουργία τους.
Ωστσο, η λη δομή και λειτουρ-
γία του Πατριαρχείου Iεροσολύμων
συντονιζταν προς την πληρέστερη
αξιοποίηση των ιερών προσκυνημά-
των για την πνευματική οικοδομή
του γένους των χριστιανών.
H ιεραρχία, ο κλήρος, ο μοναχι-
σμς και το πλήρωμα του Πατριαρ-
χείου λειτούργησαν πάντοτε με απ-
λυτη αναφορά στους θεοβάδιστους
ιερούς τπους, απ τους οποίους α-
νέβλυσε το πνευματικ περιεχμενο
της αποστολής της Eκκλησίας και
της ζωής των Xριστιανών.
Aπ τις εκκλησιαστικές αυτές τά-
ξεις αναδείχθηκαν οι μεγάλες μορ-
φές, οι οποίες αγωνίσθηκαν χι μνο
για την ακτινοβολία του Πατριαρχεί-
ου Iεροσολύμων, αλλά και για την
πληρέστερη πνευματική αξιοποίηση
των ιερών προσκυνημάτων. Στον 4ο
αιώνα κυριαρχεί η μορφή του μεγά-
λου αρχιεπισκπου Iεροσολύμων
Kυρίλλου (350-386), ο οποίος συνδύ-
ασε κατά τρπο εντυπωσιακ τους
αγώνες για τα κανονικά προνμια
της Eκκλησίας Iεροσολύμων με τον
μυσταγωγικ χαρακτήρα της θεολο-
γικής του προσφοράς, πως αυτή α-
ποτυπώθηκε στις περίφημες Kατη-
χήσεις του για τους προετοιμαζμε-
νους να δεχθούν το βάπτισμα.
Στον 5ο αιώνα δεσπζει η δυναμι-
κή μορφή του πατριάρχη Iεροσολύ-
μων Iουβεναλίου (422-458), ο οποίος
άσκησε μεγάλη επιρροή στο έργο
των Γ’ και Δ’ Oικουμενικών Συνδων
(431, 451), ενώ έδειξε ιδιαίτερο εν-
διαφέρον και εντυπωσιακή αγωνι-
στικτητα για την οργάνωση και τη
δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Iερο-
σολύμων.
H ευνητη προτίμηση των ασκη-
τών προς τους θεοβάδιστους ιερούς
τπους εξηγεί τη μεγάλη άνθηση
του μοναχισμού της Παλαιστίνης, α-
π τον οποίο αναδείχθηκαν μεγάλες
πνευματικές μορφές και σφράγισαν
τους αγώνες της Eκκλησίας για την
ορθοδοξία της πίστεως και για την υ-
ψηλή αξία της ασκητικής πνευματι-
κτητας τσο κατά τον 5ο αιώνα, -
σο και κατά τους επμενους αιώνες.
Στον 6ο αιώνα κυριάρχησαν οι με-
γάλες ασκητικές μορφές των οσίων
Σάββα του ηγιασμένου και Kυρίλλου
του Σκυθοπολίτη, πως και του με-
γαλύτερου ίσως θεολγου της επο-
χής Λεοντίου του Bυζαντίου, οι ο-
ποίοι βίωσαν το ασκητικ ιδεώδες
χωρίς να αδιαφορήσουν για τη θεο-
λογική θεμελίωση της Oρθοδοξίας
της πίστεως και χωρίς να αποφύ-
γουν τις τριβές των εκκλησιαστικών
αγώνων.
O σεβασμς του αυτοκράτορα Iου-
στινιανού A’ (527-565) και προς τους
τρεις αυτούς εκπροσώπους της α-
σκητικής πνευματικτητας επηρέα-
σε σε μεγάλο βαθμ και την λη εκ-
κλησιαστική του πολιτική, ενώ η α-
γωνία τους για την ορθοδοξία της πί-
στεως προσδιρισε με τις θεολογι-
κές πραγματείες Λεοντίου του Bυζα-
ντίου το θεολογικ υπβαθρο της E’
Oικουμενικής Συνδου (553).
Σωφρνιος
O ακμαίος μοναχικς βίος της Πα-
λαιστίνης τρεφταν πνευματικά απ
τα ιερά προσκυνήματα και έτρεφε με
τους αγώνες του χι μνο το εμπερί-
στατο απ τις αλλεπάλληλες περσι-
κές επιδρομές Πατριαρχείο Iεροσο-
λύμων, αλλά και τη συνείδηση της
Eκκλησίας για τα κριτήρια της ορθο-
δοξίας της πίστεως.
Eξαίρετο υπδειγμα της άρρηκτης
εντητας μεταξύ της ασκητικής θεω-
ρίας και της αγωνιστικτητας για την
υπεράσπιση της ορθοδοξίας της πί-
 O άγιος Iουβενάλιος, Πατριάρχης Iεροσολύμων (422-458).
στεως υπήρξε ο μεγάλος πατριάρ-
χης Iεροσολύμων Σωφρνιος (634-
638), ο οποίος συνδύαζε τον αγώνα
της ασκήσεως με την αγωνία της πί-
στεως.
Aπ τις εμπειρίες του μοναχισμού
της Παλαιστίνης τροφοδτησε τις α-
σκητικές αναζητήσεις του μοναχι-
σμού της B. Aφρικής και της Δύσεως
γενικτερα, ενώ και ως απλς μονα-
χς ταυτίσθηκε με την ορθδθξη συ-
νείδηση για να αποδοκιμάσει την αί-
ρεση του Mονοθελητισμού και του
Mονοενεργητισμού ενώπιον των πα-
τριαρχών Kωνσταντινούπολεως Σερ-
γίου και Aλεξανδρείας Kύρου (633).
H εκλογή του για το Πατριαρχείο
Iεροσολύμων του έδωσε τη δυνατ-
τητα να μεταφέρει την προσωπική
του αγωνία για την ορθοδοξία της πί-
στεως σε ολκληρο το σώμα της
Eκκλησίας.
H ενθρονιστήρια Συνοδική Eπιστο-
λή του ανακεφαλαίωσε την λη πα-
τερική παράδοση της Eκκλησίας για
το μυστήριο της ενανθρωπήσεως
του Yιού του Θεού και προσέφερε
την ακλνητη θεολογική βάση τσο
για τους αγώνες του μεγάλου επίσης
θεολγου Mαξίμου του Oμολογητού,
σο και για τις δογματικές αποφά-
σεις της ΣT’ Oικουμενικής Συνδου
(680-681).
Aγιοταφίτες
Oι σύντομες αυτές σκέψεις για
την πνευματική ακτινοβολία των
Aγίων Tπων και των μεγάλων μορ-
φών της ασκητικής και της ποιμαντι-
κής μαρτυρίας της Oρθοδοξίας κατά
τους πρώτους αιώνες επιβεβαιώ-
νουν τα σταθερά και ακλνητα θε-
μέλια, πάνω στα οποία οικοδμησαν
τους αγώνες τους το Πατριαρχείο
Iεροσολύμων και η Aγιοταφιτική
Aδελφτητα κατά τους δύσκολους
καιρούς της αραβοκρατίας, των
O μεγάλος Πατριάρχης Iεροσολύμων, άγιος Σωφρνιος (634-638).
σταυροφοριών και της τουρκοκρα-
τίας στην Παλαιστίνη. Tα Iερά Προ-
σκυνήματα υπήρξαν πάντοτε ο κύ-
ριος στχος τσο των αλλοδξων,
σο και των ετεροδξων, ενώ οι α-
γώνες της ιεραρχίας, του κλήρου
και των μοναχών για τη διαφύλαξή
τους υπήρξαν μακροχρνιοι και απε-
ρίγραπτα σκληροί.
H Aγιοταφιτική Aδελφτητα κα-
τρθωσε να διατηρήσει αδιάκοπη
την ιερή μυσταγωγία της Oρθοδο-
ξίας απ το ταπειν σπήλαιο της Bη-
θλεέμ μέχρι του Γολγοθά και τον κε-
ν Tάφο, που καίει άσβεστη για αι-
ώνες η ακοίμητη κανδήλα και φωτί-
ζει με το αχν φως της τις δύσβατες
ατραπούς των πνευματικών αναζη-
τήσεως του ανθρώπου λων των ε-
ποχών.
Oι άγιες ημέρες των εορτών των
Xριστουγέννων κατευθύνουν τη
σκέψη λων των Xριστιανών του κ-
σμου, στους θεοβάδιστους Tπους
της Παλαιστίνης, στους οποίους δεν
κυριαρχεί η θεία ευδοκία και το
πνεύμα της ειρήνης, ώστε να δοξά-
ζεται το νομα του Θεού εκεί που
συντελέσθηκε το μυστήριο της ενώ-
σεώς του με τον άνθρωπο.
Tο Πατριαρχείο Iεροσολύμων και
η Aγιοταφιτική Aδελφτητα αντιμε-
τωπίζουν και σήμερα τις αφιλάδελ-
φες διεκδικήσεις των άλλων Xρι-
στιανικών Eκκλησιών (Pωμαιοκαθο-
λικής, Aρμενικής, Kοπτικής, κ.λπ.)
και τις εχθρικές διαθέσεις των άλ-
λων θρησκειών για τα Iερά Προσκυ-
νήματα.
H κρίση στην περιοχή της Παλαι-
στίνης εγκυμονεί κινδύνους για τα
αιωνβια προνμια της Oρθοδοξίας
στους Aγίους Tπους, ώστε να είναι
αναγκαία η αναφορά στις μεγάλες ε-
κείνες μορφές των πρώτων αιώνων,
οι οποίες θεμελίωσαν τα προνμια
αυτά στις πηγές της χριστιανικής
πνευματικτητας. Aγιος Σάββας, μεγάλη ασκητική μορφή του 6ου αιώνα.
ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 7

Πατριαρχικές μορφές
Σφράγισαν με το έργο τους μια σημαντική περίοδο της Σιωνίτιδος Eκκλησίας
Tης Πηνελπης Στάθη
Eρευνήτριας του Kέντρου Eρεύνης
του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της
Aκαδημίας Aθηνών
TO ΠATPIAPXEIO Iεροσολύμων, η
μήτηρ των Eκκλησιών, πως συνηθί-
ζεται να αποκαλείται, έχει να επιδεί-
ξει έναν ικαν αριθμ κληρικών και ι-
διαίτερα πατριαρχών, οι οποίοι πα-
ράλληλα με τα ποιμαντικά τους κα-
θήκοντα ανέπτυξαν μιαν αξιοθαύμα-
στη δραστηριτητα στον πολιτικ και
εκπαιδευτικ τομέα.
Στον πολιτικ τομέα εντάσσονται
οι κάθε είδους αγώνες για τη διατή-
ρηση των προσκυνημάτων τα οποία
βρίσκονται στην Iερουσαλήμ και
στον εκπαιδευτικ τομέα λη η μέρι-
μνα για τη συγγραφή και εκτύπωση
βιβλίων, καθώς και την ενίσχυση
σχολείων και τυπογραφείων.
Σ’ αυτ το τελευταίο πρέπει να
προστεθεί και η φροντίδα των Πα-
τριαρχών για τη σωστή θρησκευτική
διαπαιδαγώγηση των Oρθοδξων. Tα
κατά Λατίνων συγγράμματα και τα ε-
γκύκλια γράμματα προς κλήρο και
λα, ώστε «να φυλάττωνται στερεά
και απαρασάλευτα τα αληθή δγματα
της του Xριστού Eκκλησίας» καλύ-
πτουν ένα πολύ μεγάλο μερος της
συγγραφικής παραγωγής τους.
Θεοφάνης Γ΄
(1608-1644)
Στις αρχές του 17ου αιώνα και συ-
γκεκριμένα το 1608 στο θρνο των
Iεροσολύμων ανέρχεται ο Θεοφάνης
ο Γ΄ με το επώνυμο Kαράκαλλος, ανι-
ψις του προκατχου του Σωφρονί-
ου. Πατρίδα είχε τη Δημητσάνα και
στην εκεί Mονή του Φιλοσφου το-
ποθετείται με μεγάλη πιθαντητα η
μύησή του στο μοναστικ βίο. Eίναι
σημαντικ τι η εκλογή και η ενθρ-
νιση του Θεοφάνη έγιναν παρουσία
του Πατριάρχη Aλεξανδρείας και αρ-
γτερα Kωνσταντινουπλεως, του
περίφημου Kύριλλου Λούκαρη και
του Aντιοχείας Δωροθέου. Mε τον
Kύριλλο Λούκαρη, με τον οποίο συν-
δεταν φιλικά, συνεργάστηκε στενά
ο Θεοφάνης στα καυτά θέματα των
Iερών Προσκυνημάτων. Eίναι γνωστ
τι απ το 17ο αιώνα τα λατινικά μο-
ναχικά τάγματα αγωνίζονταν επίσης
να αποκτήσουν τα Προσκυνήματα με
κάθε θεμιτ ή αθέμιτο μέσο. Σ’ αυτ
συνέβαλε και η ειδική συνθήκη της
Γαλλίας με την Yψηλή Πύλη και η
δραστηριτητα του Γάλλου πρε-
σβευτή της Kωνσταντινούπολης.
Mεγάλος ήταν ο ανταγωνισμς
των διαφρων ταγμάτων· Γάλλοι ιη-
σουίτες και απ αντίδραση Aγγλοι,
Bενετοί, φραγκισκανοί και ιησουίτες
8 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
AΦIEPΩMA
O Πατριάρχης Iεροσολύμων Δοσίθεος (1669-1707).
μοίραζαν χρυσάφι για να επικρατή- Oρθοδξων και επιτέλεσε μεγάλο
σουν. Tο ίδιο βέβαια αναγκάστηκαν έργο για την αποκατάσταση της ιε-
να κάνουν και οι ορθδοξοι Πατριάρ- ρατικής τάξης που κντευε να εκλεί-
χες, μνον που αυτοί δεν διέθεταν ψει. Xειροτνησε αρχιερείς και εγκα-
τσα μέσα. τέστησε πατριάρχη Mσχας τον Φι-
Kατά τους μεγάλους και περιπετει- λάρετο, πατέρα του αυτοκράτορα.
ώδεις αγώνες του για τα Προσκυνή- Xειραγώγησε πνευματικά τους
ματα δύο φορές φυλακίστηκε ο Θεο- Oρθοδδους, οι οποίοι στη νοτιοδυ-
φάνης και λίγο έλειψε να θανατωθεί τική κυρίως Pωσία είχαν παραπλανη-
απ τις ενέργειες και τις δωροδοκίες θεί απ τους εκπροσώπους της Oυ-
των Λατίνων προς του Oθωμανούς α- νίας. Tη μετάβαση και την παραμονή
ξιωματούχους. Xρειάστηκε μάλιστα του εκεί περιγράφει κάποιος απ την
να φορέσει γυναικεία φορέματα και ττε Σύνοδο σε [«κυρ Θεοφάνους
με τη βοήθεια του Aιθίοπος ευνού- προς την βασιλεύουσαν των πλεων
χου να διαφύγει στην Πτολεμαΐδα. μεγάλην Mοσχοβίαν, επί της βασι-
Δεν καταβλήθηκε μως και συνέχισε λείας του ευσεβεστάτου μεγάλου
το έργο του κινούμενος μεταξύ Kων- κνέζη Mιχαήλ Θεοδωροβίτζη πάσης
σταντινουπλεως, Iεροσολύμων, Πα- Pωσίας»].
ραδουνάβιων Hγεμονιών και Pωσίας. Παράλληλη προς τη δραστηριτη-
Στη Mσχα πήγε ο Θεοφάνης το τά του στη Pωσία είναι και αυτή που
1619 κατπιν προσκλήσεως των ανέπτυξε στην Iβηρία, που μετέβη
περί το 1635. Mε τις ενέργειές του
στήριξε την Oρθοδοξία κατά των Iη-
σουιτών και κατρθωσε να προκαλέ-
σει σουλτανικά διατάγματα υπέρ των
Iβηρικών Mοναστηριών.
H Aγιοταφιτική Aδελφτητα ήταν
ένα απ τα μελήματα του Θεοφάνη
την οποία φέρεται να έχει ανασυ-
γκροτήσει έτσι ώστε οι Aγιοταφίτες
μοναχοί να αποτελούν [«ένα κορμί
και μίαν ψυχήν, ένα σακούλι και μίαν
έξοδον»]. Kαι ήταν απλυτα ανα-
γκαία μια τέτοια ανασυγκρτηση για
να μπορέσουν να αντεπεξέλθουν
στους μεγάλους αγώνες υπέρ των
προσκυνημάτων.
Eνας μεγάλος αριθμς πατριαρχι-
κών επιστολών που πραγματεύονται
θέματα δογματικά και οργανωτικά
φέρουν την υπογραφή του. Kουρα-
σμένος απ το πολύμοχθο έργο του
πέθανε το 1644 και τάφηκε στη Mονή
της Θεοτκου της Xάλκης στην Kων-
σταντινούπολη, απ που αργτερα
μεταφέρθηκαν τα λείψανά του στην
Iερουσαλήμ.
Παΐσιος (1644-1661)
Διάδοχς του Θεοφάνη ήταν ο α-
νιψις του Παΐσιος, ο οποίος εξελέ-
γη στο θρνο των Iεροσολύμων απ’
τους Aγιοταφίτες που βρίσκονταν
στις Hγεμονίες. O μετέπειτα πα-
τριάρχης Δοσίθεος στην Iστορία του
τον περιγράφει έτσι: [«μικρς τη η-
λικία καθειμένος τον πώγωνα, με-
λάγχρους, εκκλησιαστικς, ανδρεί-
ος, φιλαλήθης, και μεγαλοπρεπέ-
στατος»].
O Παΐσιος ασχολήθηκε ιδιαίτερα
με το θέμα των Aβυσσινίων, οι οποίοι
βάσει σουλτανικών ορισμών ήταν υ-
ποκείμενοι στους Pωμαίους. Mε
τους ίδιους ορισμούς ο Oρθδοξος
Πατριάρχης της Iερουσαλήμ αναγνω-
ριζταν «κληρονμος των Aβυσσι-
νίων». Aυτ μως προκαλούσε το μέ-
νος Aρμενίων που με κάθε τρπο
προσπαθούσαν να καταλάβουν τα α-
βυσσινιακά κτήματα. H λη υπθεση
κατέληξε στην κρίση του ττε M. Bε-
ζύρη Mεχμέτ πασά Kιοπρουλή και έ-
ληξε υπέρ των Eλλήνων μοναχών χά-
ρη στη συμπαράσταση του Mεγάλου
Διερμηνέως Παναγιωτάκη Nικουσί-
ου. O Παΐσιος μως δεν απέφυγε να
συκοφαντηθεί απ τους Aρμενίους
και ύστερα απ πολλά μαρτύρια και
παρ’ ολίγο απαγχανισμ, να καταλή-
ξει στις φυλακές της Aυτοκρατορίας.
Kοντά του συμπαραστάτης και βοη-
θς ήταν ο Δοσίθεος, που είχε πια ει-
σέλθει στις τάξεις της Aγιοταφιτικής
Aδελφτητας. Στην Iστορία του περι-
γράφει αυτές τις μέρες του Πατριάρ-
χη Παϊσίου: [«ήρχοντο (οι συμπολίται
του) προς αυτν και παρείχον αυτώ
τα προς χρείαν· καγώ νέος ων ττε,

περίπου οκτώ και δέκα έτη και ανυ-
πδητος, χωρίς σανδαλίων, απηρχ-
μην προς αυτν απ του Mετοχίου,
και ημέρας μεν υπηρέτουν αυτώ ε-
σπέρας δε επέστρεφον και εκάθευ-
δον εν τω Mετοχίω»].
Oι οικονομικές ανάγκες της Aδελ-
φτητας ανάγκασαν τον Παΐσιο να α-
ναλάβει μεγάλη περιοδεία για τη
συλλογή ελεημοσύνης υπέρ του Aγί-
ου Tάφου, πρακτική την οποία εκτε-
λούσαν πάντα οι πατριάρχες των Iε-
ροσολύμων.
Tα χρήματα που συγκέντρωσε δα-
πανήθηκαν για να καταλαγιάσει η
φοβερή μανία του Bελή της Iερου-
σαλήμ, ο οποίος τρομοκρατούσε
τους μοναχούς και προκαλούσε τη
φυγή τους απ τα μοναστήρια. O
Παΐσιος συνέχισε το έργο του προ-
κατχου του στα θέματα της Pωσίας
και της Iβηρίας. Mετά την τελευτή
του, αφήνοντας την τελευταία του
πνοή στα γνατα του Δοσιθέου το
1660, τον διαδέχθηκε ο Σιναΐτης λ-
γιος και διαπρεπής μοναχς Nεκτά-
ριος, το 1661.
Nεκτάριος (1661-1669)
O Nεκτάριος γεννήθηκε στην Kρή-
τη το 1602 και σπούδασε στη Σιναϊτι-
κή σχολή της Aγίας Aικατερίνης του
Xάνδακα, καθώς επίσης και κοντά
στο Θεφιλο Kορυδαλέα στην Aθή-
να. Στα είκοσί του χρνια έγινε μονα-
χς και πήγε στη Mονή της Aγίας Aι-
κατερίνης του Σινά. Περιγράφεται
ως θωρητικού χαρακτήρος άνθρω-
πος και χι μαχητικς, πως τον ήθε-
λε το αξίωμα, είχε μως συμπαρα-
στάτη του τον Δοσίθεο, ο οποίος ή-
ταν και ο πραγματικς κυβερνήτης
της Σιωνίτιδος Eκκλησίας εκείνα τα
χρνια. Aπ τις ενέργειές του ως πα-
τριάρχη σημαντικές είναι, η μέριμνά
του για τη μείωση του χρέους του
Aγίου Tάφου, η ανοικοδμηση του
ναού της Bηθλεέμ και η επισκευή με-
ρών του ναού της Aναστάσεως. Πα-
ράλληλα διαχειρίστηκε τη χρηματική
δωρεά του Mανολάκη Kαστοριανού
και ίδρυσε σχολεία στην Kωνσταντι-
νούπολη, στη Xίο και στην Aρτα.
O Nεκτάριος πάνω απ’ λα ήταν
λγιος. Σημαντικ είναι το έργο του
«Eπιτομή της Iεροκοσμικής Iστο-
ρίας», έργο 440 σελίδων που αναφέ-
ρεται στην ιστορία του Oρους Σινά
και της εκεί Mονής καθώς και στην ι-
στορία των βασιλέων της Aιγύπτου,
το οποίο του εξασφάλισε και την υ-
στεροφημία του.
Eκτς απ αυτ ο Nεκτάριος έγρα-
ψε πολλά συγγράμματα θεολογικά,
απ τα οποία γνωστ είναι H κατά της
αρχής του πάπα Aντίρρησις, που εκ-
δθηκε απ τον Δοσίθεο. Θεωρείται
ένας απ τους επιφανέστερους θεο-
λγους της Oρθδοξης Aνατολικής
Eκκλησίας. O Nεκτάριος καταβλημέ-
νος απ πολλούς μχθους παραιτή-
θηκε το 1669 και διάδοχς του εξε-
λέγη ο Δοσίθεος.
O Δοσίθεος καταγταν απ την
Πελοπννησο, την Aράχοβα της Kο-
ρινθίας. Πολύ νωρίς μπήκε στις τά-
ξεις της Aγιοταφιτικής Aδελφτητας
και, πως μαρτυρεί ο ίδιος, σε ηλικία
AΦIEPΩMA
O Πατριάρχης Iεροσολύμων Xρύσανθος (1707-1730). Xαλκογραφία. Aπ το βιβλίο
«Documente privitoare la Istoria Românilor, 1320-1716», N. Iorga, Bουκουρέστι, 1915.
11 ετών χειροτονήθηκε διάκονος.
H δραστηριτητά του, κατά τα
τριάντα οκτώ χρνια της πατριαρχίας
του, μεγάλη και πολύπλευρη, επικε-
ντρώνεται κυρίως στους αγώνες υ-
πέρ των Προσκυνημάτων και κατά
των προσηλυτιστικών ενεργειών των
Λατίνων. Oι αγώνες αυτοί ήταν πολυ-
δάπανοι και πολυετείς και ο πατριάρ-
χης χρειάστηκε να προκαλέσει 140
σουλτανικά φιρμάνια για να αντιμε-
τωπίσει τις δολοπλοκίες των Λατίνων
και του πρεσβευτή της Γαλλίας στην
Kωνσταντινούπολη μαρκησίου de
Nointel.
Παράλληλα διέτρεξε λες τις υπ
την οθωμανική κυριαρχία χώρες για
να συλλέξει ελεημοσύνη υπέρ του
Aγίου Tάφου.
Πολύ σημαντική πρέπει να θεωρη-
θεί η φροντίδα του για την ίδρυση
ελληνικού τυπογραφείου στο Γιάσι,
στη Mονή Tσετατζούιας και στο Bου-
κουρέστι στη Mονή του Aγίου Σάββα,
που τύπωσε τα πολυσέλιδα έργα
του Tμος Kαταλλαγής και Tμος
Aγάπης, καθώς επίσης και έργα α-
ντιρρητικά κατά της λατινικής διδα-
σκαλίας. Tο μεγάλο του έργο ωστσο
«Iστορία περί των εν Iεροσολύμοις
Πατριαρχευσάντων», εκδθηκε αρ-
γτερα απ τον ανιψι και διάδοχ
του Xρύσανθο.
Tο πάθος του για την παιδεία το
θεράπευσε με ιδρύσεις και ενισχύ-
σεις σχολείων στην Παλαιστίνη, στις
Hγεμονίες και στη Mσχα. Στη M-
σχα, μάλιστα, έστειλε τους λγιους
αδελφούς Λειχούδη απ την Kεφα-
λονιά για να ιδρύσουν τη Θεολογική
Aκαδημία για την καλλιέργεια των
ελληνικών θεολογικών σπουδών.
O Xρύσανθος βιογραφώντας τον
Δοσίθεο γράφει: «O μέγας τωντι της
Aγίας του Xριστού Eκκλησίας φω-
στήρ, ο της αληθείας πρμαχος και
της ευσεβείας αγωνιστής, ο ταις δι-
δασκαλίαις αυτού ταις μελιρρήτοις
εν τω σταδιεύσαι το πλείστον μέρος
της Oικουμένης τους ορθοδξους
λαούς εν τη πίστει στηρίξας».
O Δοσίθεος πέθανε το 1707 στην
Kωνσταντινούπολη. Tον διαδέχτηκε
ο ανιψις και στενς του συνεργάτης
Xρύσανθος, που καταγταν απ την
οικογένεια των Nοταράδων της Πε-
λοποννήσου.
Xρύσανθος (1707-1730)
O Xρύσανθος συνέχισε την παρά-
δοση των προκατχων του στους α-
ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH
γώνες για τη διατήρηση των Προ-
σκυνημάτων και πέτυχε σημαντική
νίκη, σον αφορά στην επισκευή του
ναού της Aναστάσεως. Kατρθωσε
να εμποδίσει τις παράλληλες λατινι-
κές ενέργειες, παρ’ λο που αυτ
του στοίχισε πολλά χρήματα. Xάρη
μως στις σχέσεις του με τους ηγε-
μνες Kωνσταντίνο Mπασσαράμπα,
Nικλαο Mαυροκορδάτο, Kωνστα-
ντίνο Kαντακουζην κ.ά., μπρεσε
να βρει τα απαιτούμενα χρήματα για
να πραγματοποιήσει το έργο.
O τομέας στον οποίο ιδιαίτερα
διακρίθηκε ο Xρύσανθος είναι τα
γράμματα. Σπουδασμένος ο ίδιος
στην Πατριαρχική Aκαδημία της
Kωνσταντινούπολης και στην Πάδο-
βα της Iταλίας γνώριζε καλύτερα α-
π κάθε άλλον την ανάγκη ιδρύσεως
σχολείων στον τουρκοκρατούμενο
χώρο, ώστε να αφυπνισθεί το έθνος.
Συνέχισε την προσπάθεια του Δο-
σιθέου και το νομά του συνδέθηκε
με τα σχολεία της Aδριανούπολης,
της Kαστοριάς, του Aργους, των Tρι-
κάλων Kορινθίας (της ιδιαίτερής του
πατρίδας), της Παλαιστίνης, της
Γιάφφας και των Aυθεντικών Aκαδη-
μιών του Iασίου και του Bουκουρε-
στίου, αφού πίστευε και το έγραφε
με παρησσία, τι καλύτερα είναι να ι-
δρύονται σχολεία παρά μοναστήρια.
H ιδιαίτερη ενασχλησή του με
την αστρονομία και τα μαθηματικά, η
γνωριμία του με τον αστρολγο
Cassini στο Aστεροσκοπείο του Πα-
ρισιού και η γνώση του των αραβι-
κών εγχειριδίων για την κατασκευή
αστρονομικών οργάνων τον οδήγη-
σε να συγγράψει το πρώτο αστρονο-
μικ σύγγραμμα του ελληνικού χώ-
ρου «Eισαγωγή στα Γεωγραφικά και
Σφαιρικά».
H δίψα του για μάθηση και εξερεύ-
νηση εκδηλώθηκε στο έργο του Kι-
ταΐα δουλεύουσα, στο οποίο περι-
γράφονται η ιστορία και τα ήθη των
Σίνων, δηλαδή των Kινέζων. Tο λο
συγγραφικ έργο του Xρυσάνθου,
μεγάλο, ποικίλο και βέβαια σημαντι-
κ, είναι δημοσιευμένο και αδημοσί-
ευτο.
Στα 23 έτη της πατριαρχίας του ο
Xρύσανθος περιηγήθηκε λο τον
τουρκοκρατούμενο χώρο, τη Pωσία
καθώς και χώρες της Eυρώπης. H
πολυμάθειά του, η πολυπραγμοσύνη
του και η διπλωματική του ευελιξία
τον κατέστησαν πλο έλξης και ση-
μείο αναφοράς για λογίους και αξιω-
ματούχους.
Aνάμεσα στον Xρύσανθο και τους
λογίους και άλλους επιφανείς της ε-
ποχής του αναπτύχθηκε μια σπου-
δαιτατη απ πολλές απψεις αλλη-
λογραφία, η οποία αριθμεί εκατο-
ντάδες επιστολές και καλύπτει πλη-
θώρα θεμάτων, δηλαδή ποιμαντι-
κών, εκκλησιολογικών διεκκλησια-
στικών, δογματικών, εκπαιδευτικών,
επιστημονικών, πολιτικών, κ.ά.
O Xρύσανθος πέθανε τον Φεβρου-
άριο του 1730 στην Kωνσταντινού-
πολη, και είναι προφανές τι η πολυ-
σχιδής προσωπικτητά του σφράγι-
σε μια σημαντική περίοδο της Σιωνί-
τιδος Eκκλησίας.
9
 AΦIEPΩMA

O Nας της Aναστάσεως

H ιστορία, η λατρεία και η τέχνη του κορυφαίου μνημείου της Xριστιανοσύνης
Tου Γ.Π. Λάββα
Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών.

H ΠAΛAIΣTINH με την Iερουσαλήμ,

κέντρο του κσμου σύμφωνα με πα-
λιές απεικονίσεις, είναι ένας μοναδι-
κς τπος, που γεννιούνται θρη-
σκείες. O Eβραϊσμς, ο Xριστιανι-
σμς και ο Iσλαμισμς έχουν εδώ σή-
μερα κορυφαία μνημεία τους, πως
το Tείχος των Δακρύων των Eβραί-
ων, τον Πανάγιο Tάφο των Xριστια-
νών και το Tέμενος του Bράχου των
Mωαμεθανών.
Σε αυτή, λοιπν, την ιδιαίτερη π-
λη, πολυσήμαντη κι έντονη σ’ λα
της, απ τα χρώματα της ανατολής
και της δύσης του ήλιου μέχρι τους
ανθρώπους και το χτισμένο της το-
πίο, βρίσκεται και ακτινοβολεί μες
στους αιώνες μια γνήσια, σύνθετη
παρουσία ελληνοβυζαντινής παρά-
δοσης: είναι οι Eλληνες Aγιοταφί-
τες(1) καλγεροι με τον Πατριάρχη ε-
πικεφαλής, η γη και τα προσκυνήμα-
τα-μνημεία της Iερουσαλήμ, με κο-
ρυφαία το Γολγοθά και τον Πανάγιο
Tάφο, που με το Bυζάντιο αρχίζουν
τη ζωή τους ως χώροι λατρείας και
τέχνης.
Δομές με δραματικές ιστορικές
φάσεις και τποι προσκυνηματικοί,
συγκεντρώνουν σήμερα τους πι-
στούς λων των δογμάτων και των
εκκλησιών της θρησκείας του Nαζω- Iερουσαλήμ. Γενική άποψη. Διακρίνονται τα τρία κορυφαία προσκυνήματα των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών: 1) Πανά-
ραίου. γιος Tάφος, 2) Tέμενος του Bράχου, 3) Tείχος των Δακρύων.
Eίναι πραγματικά, ο Πανάγιος Tά-
φος ή ο Nας της Aναστάσεως, μο- βήματά τους σε αυτ τον άλλοτε πε- νες τελευταία. Eίναι ακριβώς έξω α- νου, κεφ. γ΄ και δ΄) το ιερ αυτ συ-
ναδικς τπος μελέτης φυσιογνω- ριφρονημένο «κρανίου τπον». π το δεύτερο τείχος, αφού το τρίτο γκρτημα έπρεπε, σύμφωνα με την
μιών κάθε φυλής και χρώματος του Σύμφωνα με τη διήγηση των Aπο- τείχος της Iερουσαλήμ κατασκευάζε- επιθυμία του αυτοκράτορα, να γίνει
ανθρώπινου είδους και ακμη της στλων ο Γολγοθάς και ο Tάφος που ται λίγα χρνια μετά τη Σταύρωση και το καλύτερο σ’ ολκληρη την αυτο-
έκφρασης των λατρευτικών τους ιδι- δέχθηκε το σώμα του Iησού, βρίσκο- εντοπίζεται κοντά σε πύλη, στη μέση κρατορία.
αιτεροτήτων, καθώς χιλιάδες (6.000 νταν δίπλα-δίπλα έξω απ το τείχος περίπου της δυτικής πλευράς της το- Xρυσς, ασήμι, πολύτιμοι λίθοι,
περίπου την ημέρα) προσκυνητές της πλης αλλά κοντά του, πως α- τινής πλης. Σύμφωνα με τον Aπ. πολύχρωμα ψηφιδωτά και άλλα δια-
(και λιγτερο τουρίστες) φέρνουν τα πέδιξαν και οι αρχαιολογικές(2) έρευ- Παύλο (προς Eβραίους επιστολής κοσμητικά υλικά ξοδεύτηκαν αφει-
του 13, 12) ο «Iησούς ίνα αγιάση διά δώλευτα για τον καλλωπισμ του. H
του ιδίου αίματος τον λαν έξω της εντύπωση απ τον πλούτο και την
πύλης έπαθε...». καλλιτεχνική φροντίδα φαίνεται τι
ήταν τέτοια, ώστε λες οι σύγχρονες
γραπτές πηγές να ομολογούν ομ-
A΄ οικοδομική φάση: φωνα την «ανείπωτη ομορφιά
4ος μ.X. αιώνας του»(4).

H πρώτη και λαμπρτερη ίσως πε-

ρίοδος απ πλευράς αρχιτεκτονικής
και διακοσμητικής δημιουργίας του
Nαού της Aναστάσεως, τοποθετείται
στον 4ο μ.X. αιώνα. O Mέγας Kων-
σταντίνος και η Aγία Eλένη επιδιώ-
κουν να δημιουργήσουν ένα σύνολο
μοναδικ, που περιελάμβανε τη Pο-
τντα με τον τάφο του Xριστού, το
χώρο του Γολγοθά, ελεύθερο και υ-
παίθριο ακμα προσκύνημα, ένα με-
γάλο αίθριο, την Kωνσταντίνεια βα-
σιλική με αυλή και είσοδο απ την
κεντρική λεωφρο (cardo) της Aιλίας
Kαπιτωλίνας (της νέας ρωμαϊκής φά-
σης, 137 μ.X., της Iερουσαλήμ) και
Oι τρεις τρούλοι και το καμπαναρι. O μεγάλος πάνω απ το Iερ Kουβούκλιο, ο άλλα μικρτερα κτίσματα(3).
δεύτερος του Nαού της Aναστάσεως και ο τρίτος του πατριαρχικού ναού των Oπως γράφει ο ιστορικς της επο-
Aγίων Kωνσταντίνου και Eλένης χής Eυσέβιος (Bίος του Kωνσταντί-
B΄ οικοδομική φάση:
7ος μ.X. αιώνας
Oι Πέρσες (614-621) καταστρέ-
φουν το Nα, ο οποίος επισκευάζεται
αμέσως απ τον Πατριάχη Mδεστο
(617-626) με την ίδια επιμέλεια και
τον αρχιτεκτονικ και διακοσμητικ
πλούτο, πως αναφέρουν οι πηγές.
Σύντομα, μως, η Iερουσαλήμ κυρι-
εύεται απ τους Aραβες (638) και θα
παραμείνει στα χέρια των αλλοπί-
στων για πολλούς αιώνες.
Πολλαπλές καταστροφικές επεμ-
βάσεις θα επακολουθήσουν με κορυ-
φαία την ολοσχερή σχεδν κατα-
στροφή του ιερού συγκροτήματος α-
π το Xαλίφη Eλ Xάκεμ το 1009 μ.X.

10 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993

 Γ΄ οικοδομική φάση:
11ος μ.X. αιώνας
Mετά τη μεγάλη καταστροφή του
1009 η Mακεδονική δυναστεία του
Bυζαντίου και ιδιαίτερα ο Kωνσταντί-
νος Mονομάχος κατορθώνουν ν’ α-
νοικοδομήσουν τον Πανάγιο Tάφο α-
νακατασκευάζοντας τη Pοτντα και
κτίζοντας τρεις ακμα μικρτερες
εκκλησίες, χι μως τη μεγάλη βασι-
λική των προηγούμενων οικοδομι-
κών φάσεων. Oρθομαρμαρώσεις και
μνημειακές ψηφιδωτές συνθέσεις
καλύπτουν τις επιφάνειες της Pοτ-
ντας, του Γολγοθά και των άλλων λα-
τρευτικών χώρων, που οι σύγχρονοί
τους (πως ο Pώσος ηγούμενος Δα-
νιήλ(5) 1106-7 μ.X.) τις περιγράφουν
ως αριστουργήματα τέχνης.

Δ΄ οικοδομική φάση:
Σταυροφροι, 12ος
μ.X. αιώνας
H σταυροφοριακή φάση (1130-
1149) χαρακτηρίζεται απ την ανέ-
γερση μιας ενιαίας στέγης και πρ-
σοψης του Nαού της Aναστάσεως σε
ρωμανογοτθικ στυλ, που μέσα του
περιέχονται οι χώροι και τα ιερά προ-
σκυνήματα του Γολγοθά, της Aποκα-
θήλωσεως, του Παναγίου Tάφου, το
Kαθολικ, τα παρεκκλήσια Mαρίας
Mαγδαληνής, Kλαπών, Λογγίνου,
Aγίας Eλένης κ.ά., ώς και τα υπερώα
και κελιά μοναχών.
Συνήθως, ταν περιγράφεται αρχι-
τεκτονικά η φάση αυτή, χαρακτηρί-
ζεται ως κτίσμα δυτικοευρωπαϊκής
τεχνοτροπίας, δηλ. της ρωμανογοτ-
θικής. Aυτή είναι η μισή αλήθεια βέ-
βαια και αφορά κυρίως στα αρχιτε-
κτονικά μοτίβα. H άλλη μισή είναι τι
ο μαϊστορας του ναού τον προσάρ-
μοσε στην προϋπάρχουσα αρχιτε-
κτονική οργάνωση και σύνθεση, θέ-
λοντας να εναρμονίσει τα υπάρχοντα
παλιά με το νέο κτίσμα. Eτσι δημουρ-
γήθηκε ένα ισχυρ μείγμα δυτικών
αρχιτεκτονικών μοτίβων και βυζαντι-
νών συνθετικών αρχών. Tο ίδιο ισχύ-
ει και για τον γλυπτ διάκοσμο, πως
συμπεραίνει ο καθολικς αρχιτέκτο-
νας Charles Coüasnon.(6).
Eκεί μως που οι Σταυροφροι συ-
νεχίζουν ολοφάνερα τη βυζαντινή
παράδοση(7) είναι η τέχνη του ψηφι-
δωτού, που και την περίοδο αυτή έ-
χει να επιδείξει λαμπρές επιδσεις
με την κάλυψη λων σχεδν των ε-
σωτερικών επιφανειών με ψηφιδω-
τές συνθέσεις, που έγιναν απ ντπι-
ους βυζαντινούς τεχνίτες.
E΄ οικοδομική φάση:
19ος αιώνας μ.X.
Στους επμενους αιώνες γίνονται
διάφορες επεμβάσεις και επισκευές
απ τους Πατριάρχες Γερμαν και
Xρύσανθο για να φθάσουμε στο μοι-
ραίο έτος 1808 μ.X., οπτε μεγάλη
πυρκαγιά πυρπολεί το Nα της Aνα-
στάσεως σε μεγάλη έκταση. Mε
σουλτανικ φιρμάνι επισκευάζεται α-
π τους Eλληνες με επικεφαλής τον
Kάλφα Kομνην απ τη Mυτιλήνη,
αλλά σε συντομτατο χρονικ διά-
στημα (δθηκε προθεσμία 13 μνο
μηνών) έτσι ώστε να μην είναι δυνα-
τή η εκτέλεση μεγάλου διακοσμητι-
κού προγράμματος, πως στις προη-
γούμενες μεγάλες οικοδομικές φά-
σεις του μνημείου. Tο 1868 επισκευ-
Nας της Aναστάσεως. Aξονομετρική αναπαράσταση της τρίτης οικοδομικής φά-
σης (1048, Kων/νος Mονομάχος).
άζεται ο μεγάλος τρούλος της Pοτ-
ντας(8) και διακοσμείται με υδατο-
γραφίες χι μεγάλης καλλιτεχνικής
σημασίας απ τον Aυστριακ
Salzmann, με εντολή των δυνάμεων
Tουρκίας, Pωσίας και Γαλλίας (επει-
δή δεν συμφωνούσαν οι τρεις ιδιο-
κτήτριες Kοιντητες – Eλληνορθ-
δοι, Kαθολικοί, Aρμένιοι– οι οποίες έ-
χουν μοιράσει ήδη το Nα στηριζ-
μενες σε διάφορα σουλτανικά φιρμά-
νια).
Mετά την απελευθέρωση της Iε-
ρουσαλήμ απ τους Tούρκους (1517-
1917) ακολούθησε η αγγλική Διοίκη-
ση (1917-1947) κατπιν η ιορδανική
(1947-67) και στη συνέχεια η ισραηλι-
νή (1967-σήμερα).
O σεισμς του 1927 προξένησε με-
γάλες φθορές στο να της Aναστά-
σεως, πως επίσης οι βομβαρδισμοί
του αραβο-ισραηλινού πολέμου
(1948) οι οποίες έπρεπε να αντιμετω-
πισθούν πλέον συστηματικά απ τις
τρεις αναφερθείσες ιδιοκτήτριες
θρησκευτικές Kοιντητες.
Iδρύεται έτσι το Kοιν Tεχνικ
Γραφείο, που απ το 1960 και μετά
αρχίζει μια σειρά αναστηλωτικών ερ-
γασιών, ενώ κάθε Kοιντητα διαμορ-
φώνει τα δικά της, τα «εξιδιασμένα»,
πως χαρακτηρίζονται, τμήματα του
Nαού, σύμφωνα με την παράδοση και
την αντίληψή της.
Oι Kαθολικοί έχουν ήδη διακοσμή-
σει με ψηφιδωτά τις επιφάνειες του
δικού τους Παρεκκλησίου του Γολ-
γοθά, (θέλοντας να επανασυστήσουν
το παλαι αντίστοιχο σταυροφορια-
κ διακοσμητικ πργραμμα), έχουν
διαμορφώσει νετροπα το παρεκ-
κλήσιο της Mαρίας Mαγδαληνής και
άλλα ακμα δικά τους τμήματα.
Tα έργα αυτά χαρακτηρίζονται απ
μια τεχνοτροπία ακραίας μοντέρνας
έκφρασης, που δύσκολα συμβιβάζε-
ται με τον ιστορικ χαρακτήρα του
μνημείου.
Oι Aρμένιοι με τη σειρά τους βρή-
καν την ευκαιρία να μεταφυτεύσουν
στον Πανάγιο Tάφο την αρμενική αρ-
χιτεκτονική και διακοσμητική τεχνο-
τροπία, η οποία μως ουδέποτε υ-
πήρξε συστατικ στοιχείο του δομι-
κού και άλλου χαρακτήρα του μνη-
μείου, αλλοιώνοντας έτσι σημαντικά
μέρη του που τους ανήκουν σήμερα.
Tελευταίοι σ’ αυτή τη μεταπολεμι-
κή διακοσμητική και άλλη ανανέωση
έρχονται οι Eλληνορθδοξοι με μια
τεχνοτροπία βυζαντινής προέλευ-
σης, η οποία υπήρξε πάντα οικεία ε-
δώ. Σ’ αυτ το στυλ έχουν εκτελε-
σθεί η μαρμαργλυπτη διακσμηση
στον τοίχο της Aποκαθήλωσης απέ-
ναντι απ την είσοδο του ναού, το
νέο ψηφιδωτ στην ίδια θέση και άλ-
λα ψηφιδωτά και μαρμαροθετήματα
στα διάφορα ελληνορθδοξα τμήμα-
τα (καθολικ, παρεκκλήσια κ.ά.).
Tο νεώτερο ιδιοκτησιακ καθε-
στώς(9), διαμρφωσε το κορυφαίο
μνημείο της Xριστιανοσύνης σ’ ένα
λατρευτικ και λειτουργικ χώρο, -
που οι υπεύθυνες θρησκευτικές κοι-
ντητες ασκούν τα δικαιώματά τους
σύμφωνα με το status quo με απλυ-
τη ελευθερία σον αφορά στα ιδιωτι-
κά, τα «εξιδιασμένα» μέρη, ενώ η ο-
μοφωνία είναι απαραίτητη για κάθε
εργασία διακοσμητική, λειτουργική,
η αναστηλωτική στους κοινούς χώ-
ρους (Pοτντα, είσοδο, διαδρμους
κ.ά.).
Aυτή μως η διάσπαση και ο διαμε-
λισμς χώρων και επιφανειών έχει α-
ποβεί έντονα αρνητικς για την αρχι-
τεκτονική και αισθητική εντητα του
συνλου. Σήμερα ο Nας της Aνα-
στάσεως είναι ένα συνονθύλευμα
χώρων λατρείας (εκκλησίες, παρεκ-
κλήσια, προσκυνήματα) αλλά και χώ-
ρων εξυπηρέτησης των μοναχών -
Συνέχεια στην 12η σελίδα

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 11

 Συνέχεια απ την 11η σελίδα
φυλάκων του (υπνοδωμάτια, αποθή-
κες, μπαλκνια, αυλές, κλιμακοστά-
σια κ.λπ.) σε μια πρωτγνωρη και α-
ξεδιάλυτη μείξη και πολυπλοκτητα.
H μακρχρονη και σύνθετη ιστο-
ρία του διαβάζεται σε μεγάλο βαθμ
με δραματική αμεστητα στις τοιχο-
δομίες, στα δάπεδα, στις κολώνες
με τα ποικίλα σε υλικ και ποιτητα
κιονκρανα, τους πεσσούς, τα πο-
λυάριθμα αρχιτεκτονικά μοτίβα και
τις επίσης πολυποίκιλες τεχνοτρο-
πίες ψηφιδωτών και αγιογραφιών.
Φορέας ιστορικής μνήμης αλλά
και φορέας της σύγχρονης θρη-
σκευτικής έκφρασης με έντονη τη
διαφορετικτητα στην καλλιτεχνική
παράδοση και την αισθητική αντίλη-
ψη των θρησκευτικών κοινοτήτων, ο
μεγάλος Nας αποτελεί αληθιν κα-
θρέπτη του εσωτερικού δράματος
του Xριστιανισμού.
O ακραίος νεωτερισμς σε ανά-
γλυφες παραστάσεις και ψηφιδωτά
των Λατίνων, η έντονη αρμενική πα-
ράδοση (χι στην καλύτερη αισθητι-
κή της έκφαση) των μονοφυσιτών
Aρμενίων και η βυζαντινίζουσα συ-
νέχεια σε ψηφιδωτά και μαρμαρ-
γλυπτα των Eλληνορθδοξων, δια-
λαλούν μια κραυγάζουσα δυσαρμο-
νία, που δεν χαρακτήριζαν καμιά α-
π τις προηγούμενες μεγάλες οικο-
δομικές και διακοσμητικές φάσεις
του Nαού της Aναστάσεως.
Eτσι ο σημερινς προσκυνητής
που έρχεται απ τα πέρατα της γης
μπαίνει στο σεβάσμιο χώρο του Φρι-
κτού Mυστηρίου και μ’ ένα σφίξιμο
στην ψυχή συνειδητοποιεί άμεσα
και έντονα τη σύγχρονη χριστιανική
πραγματικτητα: τι δηλαδή είναι
μακρύς και δύσκολος ο δρμος, που
θα οδηγήσει στην επανένωση των
χριστιανών λου του κσμου χι μ-
νο σε κοινή πίστη αλλά και σε αισθη-
Nας της Aναστάσεως, κορυφαίο μνημείο της Xριστιανοσύνης. τική εναρμνιση και έκφραση αυτής
της πίστης μέσα στο κορυφαίο μνη-
μείο της. H ορθή αντιμετώπιση σύμ-
φωνα με την ιστορική πορεία της
καλλιτεχνικής έκφρασης στο μνη-
μείο είναι και γνωστή και αδιαμφι-
σβήτητη: η μακραίωνη βυζαντινή
καλλιτεχνική παράδοση του τπου έ-
δωσε σ’ λες τις μεγάλες του φάσεις,
(Παλαιοχριστιανική, Mεσοβυζαντινή,
Σταυροφοριακή) τη μεγαλοπρέπεια
και τη λαμπρτητα που αξίζει στον
Πανάγιο Tάφο. H παράδοση αυτή συ-
νεχίζεται και σήμερα στα ελληνορθ-
δοξα μέρη χωρις διακοπή. Tο πρ-
βλημα μως παραμένει, αφού το κοι-
ν χριστιανικ πνεύμα δεν έχει γίνει
ακμα κοιν για λα τα δγματα στον
τπο της μεγάλης θυσίας του Iησού...

Yποσημειώσεις: 1. Πρβλ. Aρχιεπ. Iακώβου

Kαπενεκά, Oι Aγιοι Tποι της Παλαιστίνης και το
Tάγμα των Aγιοταφιτών, εν Iεροσολύμοις, 1982.
2. Bλ. πρχειρα, K.M. Kenyon, Digging up
Ierusalem, London, 1974.
3. Γενικά για την ιστορία του I. Nαού κατατο-
πιστικ είναι το έργο του V.C. Gorbo, Il Santo
Sepolcro di Gerusalemme, 3 τμοι, Ierusalem 1981
και επίσης: B. Tζαφέρη, Aγιοι Tποι, Aθήνα 1987.
4. Πρβλ. J. Wilkinson, Egeria’s travels to the
Holy Land, Jerusalem, 1981, σ. 127: «...the
decorations really are too marvellous for words».
5. Πρβλ. J. Wilkinson, Jerusalem Pilgrimage
1099-1185, London, 1988, σ. 126 κεξ.
6. Bλ. Ch. Coüasnon, The Church of the Holy
Sepulchre in Jerusalem, London 1974, s. 58 κεξ.
7. Bλ. L. Bulst–Thiele, Die Mosaiken der
«Auferstehungskirche» in Jerusalem und die Bauten
der Franken im 12. Jahrhundert, περιοδ.
«Frühmittelalterlichen Studien, 13. Band, 1979, σ.
422 κεξ.
8. Πρβλ. X.E. Kατσιμπίνης, O τρούλλος του
Nαού της Aναστάσεως του 1868, Aθήνα,1981.
Aριστερά: Πανάγιος Tάφος. Πρσοψη του Iερού Kουβουκλίου μετά την πυρκαγιά του 1808. Δεξιά: Πανάγιος Tάφος. Tο ε- 9. Bλ. A. Rock, ofm, The status quo in the Holy
σωτερικ με την πλάκα του Tάφου. Places, Jerusalem, 1989.

12 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993

 AΦIEPΩMA

Aνασκαφές στο Γολγοθά

H αποκάλυψη και ανάδειξη του σημείου της Σταυρώσεως του Xριστού
Tων Γ. Π. Λάββα αρχήν στην απφαση γι’ αυτήν την ε-
Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών, Eμπει- πέμβαση.
ρογνώμονα του Πατριαρχείου Iεροσολύμων Προηγήθηκε συστηματική και λε-
πτομερειακή μελέτη και αποτύπωση
Θ. Mητρπουλου ολκληρης της περιοχής του Γολγο-
Aρχιτέκτονα Tεχνικού Γραφείου του Πα- θά, που έφερε στο φως και προβλή-
τριαρχείου Iεροσολύμων ματα ευστάθειας του I. Bράχου λγω
των μεγάλων σεισμικών ρωγμών του
«Kαι ελθντες εις τπον λεγμενον πετρώματος. Tα στατικά αυτά προ-
Γολγοθά, ο έστι λεγμενος Kρανίου βλήματα ενδυνάμωσαν ακμα περισ-
τπος, έδωκαν αυτώ πιείν ξος μετά στερο την άποψη για την απελευθέ-
χολής μεμιγμένον ...σταυρώσαντες δε ρωση του φυσικού Bράχου απ το
αυτν διεμερίσαντο τα ιμάτια αυτού σημαντικ βάρος των λιθίνων πλα-
βαλντες κλήρον...» (Mάρκ.: ιε’ 22). κών με την απομάκρυνσή τους.
Eκτς απ τις σεισμικές ρωγμές ε-
TO EΛΛHNOPΘOΔOΞO Πατριαρχείο πίδραση στο στατικ πρβλημα του
Iεροσολύμων μ’ επικεφαλής τον Mα- εναπομείναντος αυθεντικού Bράχου
καριώτατο Πατριάρχη Διδωρο A’, έχουν και οι προηγούμενες επεμβά-
συνεχίζοντας τις εργασίες συντηρή- σεις και ίσως και οι τελευταίες ανα-
σεως, αποκαταστάσεως και αναδεί- σκαφικές(3) διερευνήσεις (1968-75)
ξεως(1) εις τον Πανίερο Nα της Aνα- που έγιναν στην ανατολική πλευρά
στάσεως πραγματοποίησε το 1988 του σε μεγάλο βάθος.
την αποκάλυψη και ανάδειξη του I.
Προσκυνήματος του Γολγοθά, του Aνασκαφές
σημείου ακριβέστερα, που έλαβε Eδώ είναι χρήσιμη μια μικρή παρέ-
χώραν το γεγονς της σταυρώσεως κβαση και αναφορά στις ανασκαφές
του Iησού, πως το διηγούνται οι αυτές των περασμένων δεκαετιών
γραπτές πηγές και η χριστιανική πα- ’60 και ’70, πίσω απ το Προσκύνημα
ράδοση. του Γολγοθά, σ’ ένα χώρο στεν, -
Yπεύθυνοι για την τεχνική και αρ- που η ανασκαφική τομή έφθασε σε
χαιολογική πλευρά της επεμβάσεως βάθος 12,5 μ. Στην περιοχή CI απο-
αυτής απ το Πατριαρχείο Iεροσολύ- καλύφθηκαν τα θεμέλια της Kωνστα-
μων ήταν οι υπογράφοντες αυτ το
άρθρο. Στα επμενα θα δοθεί έτσι
μια σύντομη έκθεση της εργασίας
αυτής και θα διατυπωθούν μερικά
πρώτα πορίσματα.
H επέμβασή μας αυτή απέβλεπε
στην απομάκρυνση των λιθίνων
πλακών, που με στεντητα χρνου
τοποθετήθηκαν εκεί σ’ αντικατά-
σταση προηγούμενων, μετά τη με-
γάλη πυρκαϊά του 1808(2) απ τους
Eλληνες με πρωτομάστορα τον Mυ-
τιληναίο Kάλφα Kομνην, για να
Kάτοψη της ανασκαφικής τομής στην περιοχή του Γολγοθά. Σκίτσο του F. Diet Fernandez.
Γολγοθάς. H μεγάλη ρωγμή που διασχίζει το βράχο απ A προς Δ με πλάτος μέ-
χρι και 12 εκ. Eίναι διαμπερής και φθάνει σε μεγάλο βάθος.
προστατεύσουν τον Iερ Bράχο.
Στην (φωτογραφία της σελίδας 14)
φαίνεται η μορφή του Προσκυνήμα-
τος, πως διαμορφώθηκε μετά την
πυρκαϊά του 1808, με τις απλές, χον-
δρές και χωρίς καλλιτεχνική επιμέ-
λεια πλάκες απ τοπικ λίθο, που έ-
φεραν ήδη φθορές και παραμορφώ-
σεις σ’ ορισμένα σημεία. Kάτω απ σα και ελεύθερα το Θείο Bράχο, θε-
την Aγία Tράπεζα υπάρχει μια οπή, -
που μπορούσε ο προσκυνητής να βά-
λει το χέρι του για να εγγίσει τον αυ-
θεντικ Bράχο του Mαρτυρίου, χω-
ρίς μως να μπορεί να συλλάβει έν-
νοια και μορφή του σταυρικού χώ-
ρου.
H επιθυμία, λοιπν, του Kλήρου και
των προσκυνητών να θεάζονται άμε-
μιτή και κατανοητή, οδήγησε κατ’
ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH
ντίνειας βασιλικής (γράμματα K, L).
O τοίχος B φαίνεται, σύμφωνα με τον
μελετητή των ανασκαφικών αυτών
δεδομένων FIORENTINO FERNA-
NDEZ DIEZ, να είναι παλαιτερος α-
π τα κωνσταντίνεια θεμέλια και
χρονολογείται με μεγάλη πιθαντη-
τα στον B΄ μ.X. αιώνα.
Oι τοίχοι D και C και ένας κυκλικς
φούρνος, που ήλθαν επίσης στο
φως, χρονολογούνται επίσης σε προ-
κωνσταντίνεια περίοδο και σχετίζο-
νται μάλλον με τα ειδωλολατρικά κτί-
σματα του Aδριανού, δηλαδή να και
ειδωλολατρικά αγάλματα, που ο Pω-
μαίος αυτοκράτορας τοποθέτησε
στη θέση αυτή το 135 μ.X., ως γνω-
στν.
Kατά πάσα πιθαντητα τα λείψανα
D και C είναι οι αναλημματικοί τοίχοι
του ειδωλολατρικού συγκροτήματος
(DIEZ). Σημαντικ εύρημα είναι επί-
σης το σπήλαιο CIIII, το οποίο αρχικά
έπρεπε να χρησίμεψε ως τάφος, αρ-
γτερα μως μετατράπηκε σε λα-
τρευτικ χώρο. H χρονολογία που
προτείνεται απ τον F. DIEZ για τη
μετατροπή απ τάφο σε λατρευτικ
χώρο, είναι ο πρώτος μ.X. αιώνας,
χρονολγηση που στηρίζεται στη με-
λέτη της κεραμεικής του.
Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει
μια μεγάλη διαμπερής ρωγμή (αρι-
στερά απ το CIII), που εντοπίσθηκε
πίσω απ τους καλυμμένους με κο-
Συνέχεια στην 14η σελίδα
13
Συνέχεια απ τη 13η σελίδα
νίαμα τοίχους του σπηλαίου και δημι-
ουργήθηκε απ ισχυρ σεισμ την ί-
δια προφανώς εποχή, δηλ. τον πρώτο
μ.X. αιώνα.
Tης ρωγμής αυτής η συνέχεια βρί-
σκεται στο παρεκκλήσιο του Aδάμ,
κάτω ακριβώς απ το σημείο της
Σταυρώσεως αλλά στο επίπεδο του ι-
σογείου του Nαού της Aναστάσεως.
Oπως είναι γνωστ και σύμφωνα με
την παράδοση των Iουδαίων χριστια-
νών, ο Σταυρς του Xριστού στήθηκε
πάνω απ το σημείο της ταφής του
Aδάμ για να ξεπλυθεί το προπατορι-
κ αμάρτημα. Eδώ τελειώνει η παρέ-
κβαση και αναφορά στις προηγούμε-
νες έρευνες γύρω απ το χώρο της
επέμβασής μας.
O Bράχος
H εργασία μας άρχισε την Tετάρτη
27-4-88 και κράτησε οκτώ περίπου ε-
βδομάδες(4).. Πρώτα αποκολλήθηκαν
και απομακρύνθηκαν οι σημαντικού
βάρους πλάκες που είχαν πάχος 12-
35 εκ. και ακουμπούσαν επάνω σε ε-
πίσης παχύ στρώμα-«γέμισμα» απ του Bράχου) και οι αρχαιολογικές
κονίαμα, ξύλα, γύψο, «αγελαίους» λί-
θους (που αναφέρει η περιγραφή του
Nεοφύτου μετά τη διαμρφωση του
Προσκυνήματος το 1810), που απο-
δεικνύει την ταχύτητα με την οποία
έγινε, λγω των περιορισμών, χρονι-
κών και άλλων, του τουρκικού φιρμα-
νίου επισκευής, η κάλυψη της λης
αυτής επιφάνειας εμβαδού 11 τ.μ.
περίπου.
Mετά τον καθορισμ του αποκαλυ-
φθέντος τμήματος του Προσκυνήμα-
τος φάνηκαν τσο το ανάγλυφο του
φυσικού βράχου, σο και άλλα υπο-
λείμματα διαμορφώσεων και επεμβά-
σεων προηγούμενων περιδων, τα ο-
ποία περιγράφονται με συντομία πα-
ρακάτω.
Tο ανάγλυφο του πετρώματος α-
ποκαλύφθηκε σ’ λη τη φυσική του
απλτητα. Πρκειται για ασβεστολι-
θικ πέτρωμα, μαλακίτη λίθο ειδικ-
τερα, γκρίζου χρώματος με διαφορε-
τική σκληρτητα κατά περιοχές, με
ακαννιστη μορφή, εξάρσεις και βυ-
θίσματα. Tρία σημεία στην αποκαλυ-
φθείσα επιφάνεια του βράχου πα-
ρουσιάζουν εντυπωσιακ ενδιαφέ-
ρον και φαίνονται να είναι φορτισμέ-
να με ιστορικές αναφορές και γεγο-
ντα: α) η μεγάλη διαμπερής ρωγμή
δεξιά της Aγίας Tραπέζης, β) η λίθινη
υποδοχή στο κέντρο και πίσω απ κή γωνία και κάτω απ το στρώμα-
την Aγία Tράπεζα και γ) τα χαράγμα-
τα σταυρών μαζί με δύο ή τρία (;) δά-
πεδα προηγούμενων περιδων και
διαμορφώσεων αριστερά της Aγίας
Tραπέζης. Aς τα προσεγγίσουμε πε-
ρισστερο:
α) η μεγάλη αυτή ρωγμή διατρέχει
το ορατ πλέον μέρος του Bράχου α-
π A. προς Δ. σε λη την έκταση και
έχει πλάτος μέχρι και 12 εκατ. σε ορι-
σμένα σημεία. Eίναι συνεχής, ασφα-
λώς διαμπερής και αναμφισβήτητα
το αποτέλεσμα ενς ισχυρού σει-
σμού, που φαίνεται να έσχισε το
Bράχο του Γολγοθά βαθιά στο ση-
μείο εκείνο. Aυτματα έρχεται στο
νου η φράση του ευαγγελιστή Mατ-
θαίου «...και η γη εσείσθη και αι πέ-
τραι εσχίσθησαν...» (κεφ. KZ΄), που α-
ναφέρεται στο σεισμ την ώρα της
Σταυρώσεως.
β) Tο δεύτερο εύρημα εντοπίσθη-
14 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
O Bράχος του Γολγοθά. H αποκάλυψη του σημείου της Σταυρώσεως του Iησού.
κε στο βύθισμα του Bράχου, πίσω α-
κριβώς απ την Aγία Tράπεζα, προ-
στατευμένο με μαρμάρινη πλάκα.
Πρκειται για μια λίθινη υποδοχή κυ-
κλικής μορφής, μερικώς θραυσμένη,
που φαίνεται να είχε τοποθετηθεί ο
Σταυρς του Mαρτυρίου. Aκμα και
αν δεν είναι η αρχική αυθεντική υπο-
δοχή αλλά μια άλλη μεταγενέστερη,
διατηρεί εξ ολοκλήρου τη σημασία
της, γιατί δείχνει την αυθεντική θέση
της τοποθετήσεως του Σταυρού.
γ) Tέλος, η τρίτη ενδιαφέρουσα
περιοχή βρίσκεται αριστερά της
Aγίας Tραπέζης. Στη βορειοανατολι-
«γέμισμα» διασώθηκαν μερικά λεί-
ψανα μαρμαροθετήματος δαπέδου
(;), που η πιθαντητα να είναι μια απ μορφώσεων του ιερού χώρου – πιθα-
τις πρώτες με καλλιτεχνική επιμέ-
λεια διαμρφωση του Προσκυνήμα-
τος (ίσως η κωνσταντίνεια;) δεν μπο-
ρεί ν’ αποκλεισθεί.
Σε κατώτερο στρώμα και επάνω σε
παλαι, λευκ επίχρισμα του φυσι-
κού Bράχου διαπιστώθηκαν χαράγ-
ματα σταυρών. Σχήμα και απλοϊκτη-
τα των χαραγμάτων αυτών παρου-
σιάζουν μια εντυπωσιακή ομοιτητα
με τ’ αντίστοιχα που βρέθηκαν σε ο-
στεοφυλάκιο στην τοποθεσία
Talpiot, μεταξύ Iερουσαλήμ και Bη-
θλεέμ, τα οποία αποδίδονται σε Iου-
δαίους χριστιανούς και χρονολογού-
νται μαζί ανάλογα άλλα παραδείγμα-
τα απ την Παλαιστίνη (π.χ. τάφοι
της Sanhedria, ιερή σπηλιά Bηθα-
νίας, κ.ά.), απ τον 1ο μέχρι τον 3ο
μ.X. αιώνα. H μεγάλη αυτή ομοιτητα
των χαραγμάτων βοηθά, ενδεχομέ-
νως, και στη χρονολγηση των σταυ-
ρών του Γολγοθά, με την έννοια τι
μπορεί το λείψανο αυτ του επιχρί-
σματος να διασώθηκε απ την πρώτη
φάση της ζωής του Προσκυνήματος,
δηλαδή τους πρώτους χριστιανικούς
αιώνες, που η λατρεία του χώρου α-
π τους Iουδαίους χριστιανούς θα
πρέπει να θεωρείται βεβαία.
Προς N. που τελειώνει ο Bράχος
διασώθηκαν τμήμα λοξού τοίχου με
κατεύθυνση απ B. προς N. (που συ-
νεχίζεται και κάτω απ την Aγία Tρά-
πεζα), και σε χαμηλτερη στάθμη
τμήματα δύο ακμα δαπέδων. Πρ-
κειται για δάπεδα παλαιοτέρων δια-
ντατα του 11ου και 12ου αιώνα.
O λοξς τοίχος, που αναφέρθηκε,
φέρνει επίσης στη μνήμη τη σχετική
περιγραφή του Pώσου ηγουμένου
Δανιήλ (1106-7 μ.X.), ο οποίος γρά-
φει: «...η σταύρωση του Kυρίου και ο
ιερς ούτος Bράχος περιβάλλονται
απ ένα τοίχο...»(5).
Mνήμη
Πέρα απ τη νέα εικνα και αίσθη-
ση του I. Προσκυνήματος του Γολγο-
θά, που αποκτήθηκε μετά την τελευ-
ταία αυτή επέμβαση(6), χρήσιμα θεω-
ρούμε και τ’ αρχαιολογικά και τοπο-
γραφικά δεδομένα, που εντοπίζονται
στην αποκαλυφθείσα επιφάνεια του
Bράχου. Aνάμεσα στ’ άλλα, επαλη-
θεύεται ακμα μια φορά, πσο ατυ-
χής υπήρξε στο σχετικά πρσφατο
παρελθν, η προσπάθεια αμφισβήτη-
σης της αυθεντικτητας του χώρου
της Σταυρώσεως, με το επιχείρημα
τι ο χώρος αυτς επιχώθηκε και στη
συνέχεια καλύφθηκε με τα αδριάνεια
ειδωλολατρικά κτίσματα απ το 135-
325 μ.X. Eτσι, κατά τους αμφισβη-
τίες(7), ξεχάσθηκε ο αυθεντικς T-
πος του Mαρτυρίου στο χρονικ αυ-
τ διάστημα της ειδωλολατρικής λα-
τρείας και χρήσεως του χώρου. Tα
δεδομένα, μως, δείχνουν πως ο αυ-
θεντικς αυτς Tπος διασώθηκε
στη μνήμη των ανθρώπων, αφού η Iε-
ρουσαλήμ ουδέποτε γνώρισε διακο-
πή ή ερήμωση στη λειτουργία της ως
ζωντανού οικιστικού κέντρου.
Eτσι και στο κρίσιμο αυτ διάστημα
135-325 μ.X. η ιστορική μνήμη της
ζωντανής πλης μετέφερε απ γε-
νεά σε γενεά την παράδοση για το
δράμα, που έλαβε χώρο στο συγκε-
κριμένο χώρο της Σταυρώσεως.
Aπ την άλλη μεριά οι τοπογραφι-
κές διαπιστώσεις (σεισμικές ρωγμές
μαρτυρίες (σπήλαιο του Aδάμ με λα-
τρευτική χρήση στον 1ο μ.X. αιώνα
στην ανατολική πλευρά και χαράγμα-
τα σταυρών επάνω και δίπλα στο ση-
μείο της Σταυρώσεως του Γολγοθά)
για πολύ πρώιμες εκδηλώσεις τιμής
και λατρείας στο χώρο αυτ, μαρτυ-
ρούν τι η ζωή του Προσκυνήματος
αρχίζει ήδη απ τον 1ο μ.X. αιώνα και
χι με τον M. Kωνσταντίνο και την α-
νέγερση των λαμπρών κτισμάτων
του αρχιτέκτονα Zηνβιου.
Yποσημειώσεις:
1) Oι εργασίες αυτές γίνονται στο πλαίσιο
της μεταπολεμικής (1960 και μετά) συμφωνίας
των τριών θρησκευτικών κοινοτήτων του Eλλη-
νορθδοξου Πατριαρχείου Iεροσολύμων, της
Kουστωδίας της Aγίας Γης (Kαθολικών) και
του Aρμενικού Πατριαρχείου. T’ αποτελέσματα
των εργασιών αυτών δημιουργούν διάφορα αι-
σθητικά προβλήματα, που είναι μοιραία, αν λά-
βουμε υπ’ ψη τις βαθιές διαφορές της παράδο-
σης –καλλιτεχνικής και άλλης– των τριών δογ-
μάτων μέσα στους αιώνες.
2) H προστατευτική αυτή κάλυψη με λίθινες
πλάκες συνεχίζει προγενέστερο παρμοιο μέ-
τρο, πως δείχνουν σχετικές απεικονίσεις του
Γολγοθά (Γκραβούρες των Dr. Drapper και B.
Amico του 17ου αιώνα). H πρακτική αυτή φθά-
νει ίσως μέχρι την εποχή των Σταυροφρων
(12ος αιών.), ενώ πριν φαίνεται πως ο Bράχος
ήταν προστατευμένος αλλά αρατος. H προθε-
σμία του σουλτανικού φιρμανίου για την επι-
σκευή του ναού το 1808 ήταν 13 μήνες μνον.
3) Για τις ανασκαφές αυτές προβλ. Xρ. Kα-
τσιμπίνη, The uncovering of the Eastern side of
the Hill of Calvary and its base new lay–out of the
Canon’s Refectory by the Greek Orthodox
Patriarchate, περιοδ. LIBER ANNUS, XXVII,
Jerusalem, 1977, σ. 197–208 και επίσης: F. Diez
Fernadez, La Recherche Archeologique au Saint
Sepnlchre, περιοδ. Monde de la Bible, Mαρτ. –
Aπρίλ. 1984, σ. 28–36 και του ιδίου: The last
archeological excavations on Golgotha (αδημο-
σίευτο χειργραφο, που έθεσε στη διάθεσή μου
και για το οποίο ευχαριστώ θερμά).
4) Προβλημ Γ. Λάββα – Θ.Mητρπουλου,
Φρικτς Γολγοθάς: η αποκάλυψις του σημείου
της Σραυρώσεως του Θεανθρώπου, περιοδ.
«Nέα Σιών, Iεροσλυμα 1988, σ. 315–346».
5) Προβλ. J. Wilkinson, Jerusalem Pilgimage
1099–1185, London, 1988, σ. 126 κέξ.
6) Tο προσκύνημα προστατεύεται σήμερα με
ειδική κατασκευή απ μεταλλικ πλαίσιο και
κρύσταλλο, που επιμελήθηκαν ο καθηγητής Π.
Παναγιωτπουλος και ο πολιτικς μηχανικς
M. Ξυγομαλάς του Eργαστηρίου Mεταλλικών
Kατασκευών του Aριστοτελείου Πανεπιστημί-
ου Θεσσαλονίκης.
7) Προβλ. Ch. Wilson, Golgotha and Holy
Sepulchre, London 1906 και πρσφατα: Dan
Bahat, Does the Holy Sepulchre Church mark the
burial of Jesus?, περιοδ. Biblical Archaeology
Review, 12 (1986), Nt. 3, σελ. 26 κέξ.
 AΦIEPΩMA

H Bασιλική της Bηθλεέμ

Kτίσθηκε πάνω στο Σπήλαιο της Γέννησης του Xριστού απ τον M. Kωνσταντίνο και την Aγ. Eλένη
Tου Bασιλείου Tζαφέρη
Aρχαιολγου Ph. D., υποδιευθυντή της Δι-
ευθύνσεως Aνασκαφών της
Aρχαιολογικής Yπηρεσίας του Iσραήλ

ΣTHN ΠAΛAIA Διαθήκη καλείται

«Bηθλεέμ της Iουδαίας» για να δια-
κρίνεται απ μια άλλη Bηθλεέμ, που
βρισκταν στη ντια Γαλιλαία. Συ-
χνά μως αναφέρεται και ως Eφρα-
θά, νομα που δήλωνε χι μνον τη
Bηθλεέμ αλλά και λη τη γύρω πε-
ριοχή της.
H θέση της αρχαίας Bιβλικής Bη-
θλεέμ είναι άγνωστη μέχρι σήμερα,
μως απ τα τελευταία αρχαιολογι-
κά ευρήματα φαίνεται τι πρέπει να
προσδιοριστεί προς τα δυτικά της
σημερινής.
Στους πρώτους τρεις αιώνες του
χριστιανισμού ήταν ένα μικρ και α-
σήμαντο χωρι. Oι Eβραίοι κάτοικοί
της είχαν διωχθεί απ τον αυτοκρά-
τορα Aδριαν και οι λίγοι που έμει-
ναν ήσαν εθνικοί και χριστιανοί.
H τύχη της άλλαξε ριζικά τον 4ο
αιώνα, ταν ο αυτοκράτορας Kων-
σταντίνος και η μητέρα του Eλένη
χτίσανε πάνω στο Σπήλαιο της Γέν-
νησης του Xριστού μεγαλοπρεπή O Oίκος Eφραθά, πως αλλιώς ονομάζεται η Bηθλεέμ. Eργο του B. Barskij. (Aπ το βιβλίο «Tπος και Eικνα. Xαρακτικά ξέ-
Bασιλική, γεγονς που την έβγαλε νων περιηγητών για την Eλλάδα, 18ος αιώνας - A΄», εκδ. «Oλκς», Aθήνα 1979.
απ την αφάνεια και την κατέστησε
σπουδαίο προσκυνηματικ και λα- λούθησε την καταθλιπτική τύχη Tα επιπρσθετα και μεταγενέστε- που άλλοτε εκτεινταν σ’ λο το
τρευτικ κέντρο. της Iερουσαλήμ και λης της Πα- ρα κτίρια των μοναστηριών, των μήκος της δυτικής πλευράς, χωρί-
Mετά την αραβική κατάκτηση, η λαιστίνης. Oρθοδξων, των Λατίνων και των στηκε σε μικρούς χώρους και έχει
Bηθλεέμ πάλι περιέπεσε στην αφά- Στο 19ο αιώνα, με τη ροή του νέ- Aρμενίων, έχουν αλλιώσει το αρχι- τελείως παραμορφωθεί. H μεγάλη
νεια και την παρακμή. Tο 1101, στέ- ου κύματος των χριστιανών προ- κ της σχέδιο και έχουν παραμορ- ξύλινη διπλή Πρτα της Bασιλικής
φθηκε στη βασιλική της ο Bαλδουί- σκυνητών απ την Eυρώπη και τις φώσει την πρώτη μεγαλοπρεπή της με τα σκαλισμένα αραβουργήματα
νος ως πρώτος βασιλιάς του Bασι- άλλες χριστιανικές χώρες, άρχισε η πρσοψη. και τους σταυρούς χρονολογείται
λείου των Σταυροφρων της Iερου- πνευματική και οικονομική της ανα- Aπ τις αρχικές τρεις κεντρικές απ το 1227 και είναι αφιέρωμα δύο
σαλήμ. Tην ίδια περίπου, εποχή, α- συγκρτηση, που συνεχίζεται μέχρι εισδους, στη δυτική ψη, έμεινε Aρμενίων προσκυνητών.
νακηρύχθηκε Eπισκοπή. σήμερα. μνον η μεσαία, αλλά και αυτή έχει Tο εσωτερικ της Bασιλικής σώ-
Mετά την αποχώρηση των Σταυ- Bρίσκεται στην ανατολική πλευρά σμικρυνθεί κατά τα δύσκολα χρνια ζεται στην αρχική του μορφή. Eίναι
ροφρων το 1187, η Bηθλεέμ ακο- της σημερινής Bηθλεέμ. της Tουρκοκρατίας. O Nάρθηκας, πεντάκλιτη βασιλική και τα κλίτη
χωρίζονται με σαράντα μονλιθες
κολνες.
Tο μεγαλύτερο μέρος του Σπη-
λαίου της Γέννησης είναι σκαλισμέ-
νο στο φυσικ βράχο, ενώ το υπ-
λοιπο είναι χτιστ. H τελική διαμρ-
φωση του Σπηλαίου, ως επίσης και
λος ο εσωτερικς του διάκοσμος,
χρονολογούνται απ τον 12ο αιώνα.
Στη ντια και βρεια πλευρά της
Bασιλικής υπάρχουν διάφορα φυσι-
κά σπήλαια και παρεκκλήσια, τα ο-
ποία συνδέονται με γεγοντα της
Γέννησης του Xριστού, πως η σπη-
λιά των αθώων νηπίων, το παρεκ-
κλήσιο του Aγίου Iωσήφ του Mνή-
στορα, ο τάφος του Aγίου Iερωνύ-
μου κ.ά.

Tο κτίριο
Oλκληρο το κτίριο της Bασιλι-
κής χρονολογείται απ τον 6ο αιώ-
Aποψη της Bηθλεέμ και της παρακειμένης Mονής των Aρμενίων. Eργο του B. Barskij. (Aπ το βιβλίο «Tπος και Eικνα. Xα- να, εκτς απ ορισμένες αλλαγές
ρακτικά ξένων περιηγητών για την Eλλάδα, 18ος αιώνας - A΄», εκδ. «Oλκς», Aθήνα 1979. Συνέχεια στην 16η σελίδα

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 15

Συνέχεια απ την 15η σελίδα
και προσθήκες στο χώρο του Nάρ-
θηκα. H ξύλινη οροφή κατασκευά-
σθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα,
ενώ το πέτρινο δάπεδο είναι λίγο
αρχαιτερο. Tο ξυλγλυπτο εικο-
νοστάσι έγινε το 1764.
Aπ’ λον μως τον εσωτερικ
διάκοσμο της Bασιλικής, τη μεγα-
λύτερη καλλιτεχνική και ιστορική
αξία έχουν τα ψηφιδωτά των τοί-
χων και οι εικνες οι ζωγραφισμέ-
νες πάνω στις μονλιθες κολνες.
Aρχικά, ο μωσαϊκς διάκοσμος
κάλυπτε λους τους εσωτερικούς
τοίχους της Bασιλικής και περιείχε
διάφορα εικονογραφικά θέματα α-
π τη ζωή, το Πάθος και τα θαύμα-
τα του Xριστού, αγγέλους, προφή-
τες, προσωπογραφίες αγίων και
μια τεράστια απεικνιση του «Δέ-
ντρου του Iεσσαί»
Στις δύο επιμήκεις πλευρές του
κεντρικού κλίτους και πάνω απ
τις κολνες ήταν απεικονισμένο έ-
να ενδιαφέρον θέμα, πρωττυπο
και σχεδν άγνωστο στη χριστιανι-
κή εικονογραφία. Στον βρειο τοί-
χο απεικονίζονταν επτά τοπικές
Σύνοδοι και στο ντιο οι επτά Oι-
κουμενικές με τη χρονολογική
τους σειρά.
Oι τοπικές απεικονίζονταν έχο-
ντας ως σκηνικ τρίκλιτες Bασιλι-
κές με τρούλλο, οι δε Oικουμενι-
κές με μια διπλή καμάρα. Στο κεν
του μεσαίου κλίτους και στα ενδιά-
μεσα των καμαρών ήταν γραμμέ-
να, στην ελληνική γλώσσα και πε-
ριληπτικά, τα πρακτικά κάθε Συν-
δου. Oι ζωγραφιστές εικνες πάνω
στις κολνες απεικονίζουν διαφ-
ρους αγίους της Aνατολικής
Eκκλησίας. O εικονογραφικς ρυ-
θμς είναι ανάμικτος. Aνατολικο-
δυτικς, πως ανάμικτες είναι και
οι επιγραφές που γράφονται ελλη-
νικά και λατινικά.
Πρβλημα χρονολγησης των
μωσαϊκών και των εικνων δεν υ-
πάρχει, γιατί η ελληνική επιγραφή
που σώζεται στη ντια πλευρά του
εγκάρσιου κλίτους της Bασιλικής
αναφέρει και το νομα του εικονο-
γράφου Eφραίμ, αλλά και το χρνο Bηθλεέμ. Tο εσωτερικ του Σπηλαίου της Γέννησης. Δεξιά και αριστερά οι δύο κάθοδοι προς το Σπήλαιο. Στο κέντρο ο τ-
της διακσμησης, 1169. πος της Γέννησης.

H ιστορία της Bασιλικής της Γέννησης

H BAΣIΛIKH της Γέννησης του αυτο-
κράτορα Iουστινιανού, είναι κτισμένη
πάνω απ τα ερείπια μιας άλλης Bασι-
λικής που κι αυτή κτίσθηκε πάνω στα
ερείπια μιας άλλης αρχαιτερης Bασι-
λικής η οποία είχε κτισθεί το 325 απ
την Aγία Eλένη.
Tα ιστορικά γραπτά κείμενα πολύ
συχνά μιλούν για την πρώτη αυτή βα-
σιλική και περιγράφουν τον εσωτερι-
κ της διάκοσμο. Oμως, πολύ ελάχι-
στα αναφέρονται στο σχέδι της. Tο
κεν το συμπλήρωσαν οι αρχαιολογι-
κές ανασκαφές και ανακαλύψεις.
Tο 1934, έγιναν στο χώρο της σημε-
ρινής Bασιλικής αρχαιολογικές ανα-
σκαφές οι οποίες έφεραν σε φως αρ-
κετά υπολείμματα της πρώτης βασιλι-
κής της Aγίας Eλένης. Σύμφωνα με τα
ευρήματα αυτά το Σπήλαιο, που γεν-
νήθηκε ο Xριστς ήταν σκεπασμένο
με οκταγωνικ κτίσμα και οι προσκυ-
νητές μπορούσαν να το δουν μέσα α-
π ένα άνοιγμα, που υπήρχε στο κέ-
ντρο. Tο οκτάγωνο κτίριο συμπληρώ-
νεται απ πεντάκλιτη βασιλική, που
δεν έχει νάρθηκα, αλλά μέγα τετρά-
γωνο αίθριο. Tα δάπεδα της βασιλικής
και του οκταγώνου ήσαν στρωμένα με
πολύχρωμα μωσαϊκά. H βασιλική του
4ου αιώνα παρέμεινε χωρίς βασικές
αλλαγές επί 200 σχεδν χρνια, μέχρι
τα μέσα του 6ου και ττε, επί Iουστι-
νιανού, αντικαταστάθηκε με τη σημε-
ρινή.
Tο οκτάγωνο διαδέχθηκε τρίκογχο
Iερ Bήμα κάτω απ το οποίο βρίσκε-
ται το Σπήλαιο. Προστέθηκε επίσης
νάρθηκας και διατηρήθηκε το αίθριο.
H νέα βασιλική του Iουστινιανού, αν
και μεγαλύτερη, δεν είχε τη μεγαλο-
πρέπεια και την ομορφιά της πρώτης.
O ίδιος ο αυτοκράτορας δεν έμεινε ι-
κανοποιημένος απ το νέο κτίριο και
διέταξε, σύμφωνα με μεταγενέστερη
μαρτυρία, την τιμωρία του υπεύθυνου
αρχιτέκτονα.
Πολύ λίγα γνωρίζουμε για τον εσω-
τερικ διάκοσμο της βασιλικής του
Iουστινιανού. Σύμφωνα μως με μετα-
γενέστερες περιγραφές πρέπει να ή-
ταν πλούσιος και εντυπωσιακς.
Πάνω στο δυτικ τοίχο του Nάρθη-
κα που έβλεπε προς την αυλή, υπήρχε
ψηφιδωτ με την παράσταση της Γέν-
νησης του Xριστού και της Προσκύνη-
σης των Mάγων. H εικνα αυτή ήταν η
αιτία που έκανε τους Πέρσες επιδρο-
μείς το 614 να σεβασθούν τη βασιλική
και να μην την κάψουν.
Tα δύσκολα χρνια της αραβικής
κατοχής, 639-1099, επέφεραν βαθμι-
αία την τελική καταστροφή της ξύλι-
νης στέγης και τον αφανισμ του ε-
σωτερικού διακσμου.
Oι Σταυροφροι με τη συμμετοχή
του βυζαντινού αυτοκράτορα Mανου-
ήλ Kομνηνού, την επισκεύασαν και τη
διακσμησαν εκ νέου με ψηφιδωτά
και τοιχογραφίες. Oλος ο εσωτερικς
αυτς διάκοσμος έγινε απ Eλληνες
και Oρθδοξους ζωγράφους και σύμ-
φωνα με τον εικονογραφικ ρυθμ
της Aνατολικής Oρθδοξης Eκκλη-
σίας.
Στις αρχές του 17ου αιώνα η Bασιλι-
κή βρισκταν σε άθλια κατάσταση. H
επίσκεψη του Φραγκίσκου Kουαρεσμί-
ου, στα μέσα του 17ου αιώνα και η λε-
πτομερειακή περιγραφή των μωσαϊ-
κών που άφησε, έχουν μεγάλη ιστορι-
κή αξία και σπουδαιτητα, γιατί αν ο
Φραγκισκανς αυτς μοναχς ερχ-
ταν στη Bηθλεέμ εκατ χρνια αργ-
τερα δεν θα μπορούσε να ιδεί πάρα
μνο ελάχιστα «σπαράγματα» ψηφι-
δωτών, αυτά που διατηρούνται και σή-
μερα.

16 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993

O τπος της Γέννησης του Xριστού με τον ασημένιο αστέρα που συμβολίζει το φωτειν άστρο της Γέννησης του Xριστού. Γύρω στο αστέρι στα λατινικά: «Eδώ η Παρ-
θένος Mαρία γέννησε τον Iησού Xριστ» (1717).

Bηθλεέμ. Πέτρινο παλαιοχριστιανικ βαπτιστήριο απ τη Bασιλική της Γέννησης Tμήμα μωσαϊκού δαπέδου απ την αρχική Bασιλική της Γέννησης στη Bηθλεέμ
Φέρει την ελληνική επιγραφή: «Kαι ων Kύριος γιγνώσκει τα ονματα αυτών». που κτίσθηκε απ την Aγία Eλένη τον 4ο αιώνα.

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 17


Eικνες και κειμήλια
Oι καλλιτεχνικοί θησαυροί των Aγίων Tπων στο Πατριαρχικ Mουσείο Iεροσολύμων
Tου Aθανασίου Παλιούρα
Kαθηγητή Bυζαντινής Aρχαιολογίας
του Πανεπιστημίου Iωαννίνων
OI KATA καιρούς περιπέτειες των ιε-
ρών προσκυνημάτων της Aγίας Γης,
του ίδιου του Πατριαρχείου Iεροσο-
λύμων, κατέστρεψαν και αφάνισαν
μεγάλο αριθμ εικνων, κειμηλίων,
εκκλησιαστικών σκευών, αργυρ-
χρυσων μικροτεχνημάτων και άλλων
πολύτιμων αντικειμένων. O πλούτος
των καλλιτεχνημάτων που συσσώ-
ρευσε ανά τους αιώνες η απλή πίστη
των προσκυνητών που προσέρχο-
νταν απ λα τα μέρη του κσμου
και οι σπουδαίες δωρεές ηγεμνων,
αρχντων και αυτοκρατρων, ακο-
λούθησε συχνά την τύχη, τους κιν-
δύνους και τις μαρτυρικές δοκιμα-
σίες των ορθοδξων προσκυνημά-
των. Σε λη την έκταση της Παλαι-
στίνης. Στα Iεροσλυμα και στις
Λαύρες, στα Mοναστήρια και στα α-
σκηταριά, στους ενοριακούς ναούς
και στα καθίσματα.
Eκθέματα
Mικρς αριθμς απ σαρκοφά-
γους, ενεπίγραφες ταφικές πλάκες,
λυχνίες, πήλινες «ευλογίες», ανά-
γλυφα και ολγλυφα γλυπτά, νομί-
σματα, λειψανοθήκες, μικρογραφη-
μένα χειργραφα, εικνες, τρίπτυχα,
σμάλτα, σταυροί ευλογίας, ευαγγε-
λιοκαλύμματα, δισκοπτηρα, μίτρες,
άμφια, επιτάφιοι, ασημένια πινάκια,
πρπες και πολλά άλλα χρυσά, αργυ-
ρά, πήλινα, χάλκινα, γυάλινα και σι-
δερένια αντικείμενα έχουν συγκε-
ντρωθεί με στοργή και επιστημονική
μέθοδο και αποτελούν σήμερα το
Mουσείο του Eλληνορθδοξου Πα-
τριαρχείου στα Iεροσλυμα.
Eτσι μπορεί ο προσκυνητής να
περιεργαστεί απ κοντά και να πά-
ρει μια ιδέα απ τη Συλλογή των εκ-
θεμάτων, εκτιμώντας μ’ αυτ τον
τρπο το μικρ καλλιτεχνικ θη-
σαυρ που έχει ταξινομηθεί, και συ-
γκριτικά να υπολογίσει και τι έχει
στο μεταξύ εξαφανιστεί. Eννοείται
τι πολλά αντικείμενα, ιδιαίτερα ιε-
ρά σκεύη και εικνες, βρίσκονται
και χρησιμοποιούνται ή στολίζουν
τους οικείους χώρους, τους ναούς
δηλαδή, τις μητροπλεις και αυτν
τον Πατριαρχικ οίκο.
Πέρα απ αυτά, μικρτερες ή με-
γαλύτερες συλλογές, χρησιμοποιού-
μενες ή αποθηκευμένες, βρίσκονται
στα γνωστά Oρθδοξα ιστορικά και
καθαγιασμένα Mοναστήρια ανά την
Aγία Γη, στην έρημο του Iορδάνη και
ιδιαίτερα στη Λαύρα του Aγίου Σάβ-
βα, στο κοινβιο του Aββά Θεοδοσί-
ου, στα Mοναστήρια του Aγίου Γε-
ωργίου του Xοζεβίτη, του Aγίου Γε-
18 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
AΦIEPΩMA
Iερουσαλήμ. Πατριαρχική Πινακοθήκη. Eικνα της Παναγίας. (18ος αιώνας).
ρασίμου, του Σαρανταρίου Oρους,
του Aγίου Iωάννου του Προδρμου
και βέβαια του Tιμίου Σταυρού στα
Iεροσλυμα.
Aπ τον πλούτο αυτν το μεγαλύ-
τερο μέρος δεν έχει συστηματικά
δημοσιευθεί και γι’ αυτ είναι αδύ-
νατο στον ερευνητή να εκτιμήσει
συνολικά την ιστορική αξία και την
καλλιτεχνική ποιτητα των ιερών α-
ντικειμένων. Kατά καιρούς βλέπουν
το φως της δημοσιτητας ειδικές ε-
πιμέρους επιστημονικές εργασίες,
που αποτελούν συμβολές στη μελέ-
τη των καλλιτεχνημάτων που ανή-
κουν στη δικαιοδοσία του πατριαρ-
χείου Iεροσολύμων και της Aγιοτα-
φικής Aδελφτητος. Aλλωστε, αυτή
η ίδια η φύση και η δομή του Πα-
τριαρχείου και των διαφρων προ-
σκυνημάτων, σ’ ένα χώρο μάλιστα
τον οποίο ανταγωνίζονται άλλα χρι-
στιανικά δγματα, αλλά και θρησκεί-
ες, δεν διευκολύνει την άνετη μελέ-
τη και έρευνα για λγους που ο κα-
θένας καταλαβαίνει.
Παρ’ λες αυτές τις δυσκολίες και
τα μύρια προβλήματα, κάποιες συνο-
πτικές και καλαίσθητες εκδσεις α-
ποτελούν άθλο και απευθύνονται
στον ενημερωμένο αναγνώστη και
τον προσκυνητή που έρχεται με λα-
χτάρα κι έχει κάνει σκοπ της ζωής
του την επίσκεψη των αγίων τπων.
Eννοούμε τους «Aγίους Tπους»
του εκδοτικού οίκου Σλωνα και Nί-
κου Tζαφέρη, με κείμενα του αρχαι-
ολγου και ανασκαφέα πολλών Iε-
ρών περιοχών Bασιλείου Tζαφέρη,
μοναδικές φωτογραφίες του Kάρο
Nταλμπαντιάν και επιμέλεια του κα-
θηγητή Παλιούρα, «Tο Mοναστήρι
του Tιμίου Σταυρού στα Iεροσλυ-
μα» του ίδιου εκδοτικού οίκου και
του ίδιου συγγραφέα καθώς και τον
προσεγμένο εικονογραφημένο Oδη-
γ του Mουσείου του Eλληνορθοδ-
ξου Πατριαρχείου της Iερουσαλήμ,
επίσης του Bασιλείου Tζαφέρη.
Aυτά, βέβαια, πέρα απ τα γενικά
«Προσκυνητάρια», την πληθώρα
δηλαδή των περιγραφών και εντυ-
πώσεων των Aγίων Tπων απ διά-
φορους συγγραφείς που έρχονται
συνεχώς στη δημοσιτητα και α-
πευθύνονται στο πλήθος των προ-
σκυνητών.
Eικνες
Aπ απψεως παλαιτητος ελάχι-
στες είναι οι εικνες που σώζονται
απ τη βυζαντινή περίοδο. Oι περισ-
στερες ανήκουν στη μεταβυζαντι-
νή φάση και ο μεγαλύτερος αριθμς
στους τελευταίους δύο αιώνες. Προ-
έρχονται απ ντπιους καλλιτέχνες
ή αποτελούν αφιερώματα ή παραγ-
γελίες σε ορθδοξους ζωγράφους
άλλων περιοχών, ιδιαίτερα των ελ-
λαδικών τμημάτων.
Aπ τις βυζαντινές εικνες αξίζει
να αναφερθεί η Bάπτιση του 14ου
αιώνα, που προέρχεται απ το πα-
ρεκκλήσιο της Aγίας Θέκλας και εί-
χε εκτεθεί στην Eκθεση της Bυζα-
ντινής τέχνης που είχε διοργανώσει
το Συμβούλιο της Eυρώπης το 1964
στην Aθήνα (Kατάλογος Eκθεσης, α-
ριθμ. 178).
Kάποιες σπουδαίες εικνες βρί-
σκονται στους πατριαρχικούς χώ-
ρους ή στα προσκυνήματα του Nαού
της Aναστάσεως, στο Nα της Kοι-
μήσεως της Θεοτκου στη Γεθση-
μανή, στο Nα της Γεννήσεως του
Xριστού στη Bηθλεέμ, στο Mονα-
στήρι του Aγίου Λαζάρου στη Bηθα-
νία, στο Mοναστήρι της Mεταμορ-
φώσεως στο ρος Θαβώρ πάνω απ
τη Nαζαρέτ, στο στελεχωμένο ήδη
ανδρικ Mοναστήρι του Tιμίου
Σταυρού. Aξιλογες εικνες απ ά-
ποψη ιστορίας και τέχνης βρίσκο-
νται στα δύο μεγαλύτερα μοναστή-
ρια του Aγίου Σάββα και του Aγίου
Γεωργίου του Xοζεβά.
H σχέση των προσκυνημάτων των
Aγίων Tπων με τα άλλα μεγάλα
θρησκευτικά και καλλιτεχνικά κέ-
ντρα της Oρθοδοξίας καθρεφτίζεται
στις εικνες και τα κειμήλια που έρ-
χονται απ την Kωνσταντινούπολη,
την Aλεξάνδρεια, το Σινά, το Aγιον
Oρος, την Kρήτη, τα Iωάννινα και τις
χώρες της βορειοανατολικής Eυρώ-
πης, ιδιαίτερα τη Mολδοβλαχία, τη
Pωσία, τη Γεωργία και την ευρύτερη
περιοχή της Mαύρης Θάλασσας.
Παρ’ λο το ελάχιστο καλλιτεχνικ
υλικ που σώζεται σήμερα, εντού-
τοις δειγματοληπτικά μπορεί ο ση-
μερινς ερευνητής να οριοθετήσει
και υπολογίσει την αμφίδρομη σχέ-
ση που στους περισστερους αιώ-
νες υπήρχε απ και προς τους Aγί-
ους Tπους και τον υπλοιπο Oρθ-
δοξο κσμο.
Θα χρειαστεί ένα μεγαλεπήβολο
πργραμμα έρευνας, σπουδής, κα-
ταγραφής, καταλογογράφησης, φω-
τογράφησης και δημοσίευσης του
υπάρχοντος καλλιτεχνικού πλούτου
για να εξαχθούν και τα ανάλογα συ-
μπεράσματα.
Iερά κειμήλια
Πάνω στο ίδιο σκεπτικ βασίζεται
και η έρευνα και η γνώση των πάσης
φύσεως ιερών κειμηλίων που φυ-
 H Γέννησις του Xριστού. Mικρογραφία 11ου αι. (0,086X0,152). Πατριαρχική Bιβλιοθήκη Iεροσολύμων.

λάσσονται με ιερ δέος στα Προ-

σκυνήματα, τα Mοναστήρια, στο
Nα της Aναστάσεως και στο Πα-
τριαρχείο.
Πλούσιες συλλογές αγίων λειψά-
νων φημισμένων ασκητών της ερή-
μου, που προσκυνούνται σε πολύτι-
μες και άριστα τεχνουργημένες λει-
ψανοθήκες, θαυμάσιοι χρυσοποίκιλ-
τοι ή σε σκαλιστ ξύλο, ή σμαλτωμέ-
νοι σταυροί ευλογίας, μοναδικής α-
ξίας ιερά άμφια κεντημένα με χρυ-
σοκλωστές ή ασημοκλωστές, που
βγήκαν απ φημισμένα εργαστήρια
κεντητικής, ολχρυσα ή αργυρά ή
χάλκινα εκκλησιαστικά σκεύη και
προπαντς ο Σταυρς, το μεγαλύτε-
ρο σωζμενο τεμάχιου του Tιμίου
Ξύλου, αποτελούν την ιερή παρακα-
ταθήκη και την καλλιτεχνική κληρο-
νομιά της πρώτης χρονικά εκκλη-
σίας της Xριστιανοσύνης.
Δεν πρέπει ποτέ να λησμονεί ο ε-
ρευνητής τις ιστορικές περιπέτειες
της Eκκλησίας των Iεροσολύμων.
Aφού για ένα μακρύ διάστημα η έ-
δρα του Πατριαρχείου αναγκάστη- Bάπτισις. Mικρογραφία 11ου αι. (0,080X0,152). Πατριαρχική Bιβλιοθήκη Iεροσολύμων.
κε να μεταφερθεί στην Kωνσταντι-
νούπολη, στο κτιριακ συγκρτημα 1890), ο οποίος συνέλεξε ,τι είχαν του 3ου αι. με 117 μικρογραφίες και δευτικ σημείωμα του καθηγητή
που ως σήμερα υψώνεται το Mε- αφήσει άθικτο μέχρι την εποχή του γ) στον κώδικα Tάφου 14, του 11ου Bοκοτπουλου.
τχι του Παναγίου Tάφου. Aυτ ση- οι λεηλασίες, οι καταστροφές, οι αι. με 93 μικρογραφίες. Oι μικρογρα- Tα τρία προαναφερθέντα μικρο-
μειώνεται για να φανεί μέσα απ πυρκαγιές των ελληνικών μοναστη- φίες εμπνέονται και ερμηνεύουν γραφημένα χειργραφα αποτελούν
ποιες αντιξοτητες και δυσχερείς ριών και οι αρπαγές Pώσων και Δυτι- συγχρνως τα αντίστοιχα κείμενα, καλλιτεχνικ καρπ των Bιβλιογρα-
χειμώνες πέρασε το Πατρειαρχείο. κοευρωπαίων. H Bιβλιοθήκη του Πα- που αναφέρονται στην Παλαιά ή την φικών εργαστηρίων της Kωνσταντι-
Kαι να συνεκτιμηθεί η απώλεια κά- τριαρχείου Iεροσολύμων είχε την Kαινή Διαθήκη, σε ιστορικά γεγον- νούπολης, εξαίσια δείγματα του αι-
θε φορά του Iερού και καλλιτεχνι- καλή τύχη να καταλογογραφηθεί α- τα ή απεικονίζουν σκηνές απ τη σθητικού επιπέδου της πνευματικής
κού πλούτου. π τον μεγάλο Eλληνα ιστορικ και ζωή της φύσης. Oι περισστερες ει- και καλλιτεχνικής ζωής και κοινω-
παλαιογράφο Aθανάσιο Παπαδ- κονογραφούν ομιλίες των Πατέρων νίας της βυζαντινής αυτοκρατορίας
Xειργραφα πουλο – Kεραμέα, μια μοναδική δη- της εκκλησίας, πως π.χ. ο κώδιξ στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Συμπέ-
λαδή και πολύτιμη συμβολή στη διε- Tάφου 14, που περιέχει 16 Λγους ρασμα: Oι δυναττητες, οι δυνά-
Eνα ξεχωριστ θησαυρ του Πα- θνή βιβλιογραφία. του αγίου Γρηγορίου του Θεολγου μεις, οι εξουσίες, η τεχνική και η τέ-
τριαρχείου Iεροσολύμων αποτελούν Aνάμεσα στα πολλά και αξιλογα και σχλια άλλων συγγραφέων. χνη ανήκουν στην Kωνσταντινούπο-
τα 1750 περίπου ελληνικά Xειργρα- χειργραφα πρώτη θέση κατέχουν Mερικές απ τις θαυμάσιες μικρο- λη. Aπ εκεί τροφοδοτούν πνευμα-
φα της βυζαντινής και μεταβυζαντι- τρία με θαυμάσια εικονογράφηση. γραφίες του τελευταίου κώδικα εί- τικά και καλλιτεχνικά τα Iεροσλυ-
νής περιδου, που είναι ο πυρήνας Aναφερμαστε: α) στο λειτουργικ χαν παλαιτερα (1974) παρουσια- μα, ψυχική πατρίδα κάθε χριστια-
της περίφημης Bιβλιοθήκης του, έρ- ειλητάριο Σταυρού 109, του 11ου στεί σε ημερολγιο τοίχου της Eθνι- νού. Tο παγκσμιο χρέος, που υπάρ-
γο του Πατριάρχη Nικδημου (1883- αι., β) στο βιβλίο του Iώβ Tάφου 5, κής Tραπέζης της Eλλάδος με συνο- χει ως τις μέρες μας.

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 19

 Aριστερά:
Παλαιές θή-
κες φιρμα-
νίων. Πα-
τριαρχικ
Aρχείο Iε-
ροσολύ-
μων.

Δεξιά: Pά-
φια του Πα-
τριαρχικού
Aρχείου
των Iερο-
σολύμων με
πατριαρχι-
κή αλληλο-
γραφία.

Tο Iστορικ Aρχείο
Aποτελεί πηγή πληροφοριών για τη ζωή και τη δράση του Πατριαρχείου απ τον 12ο αιώνα ώς σήμερα
Tου Aγαμέμνονα Tσελίγκα
TO IΣTOPIKO αρχείο του Πατριαρχείου
Iεροσολύμων, που πρσφατα ταξινο-
μήθηκε και καταγράφτηκε απ το Iστο-
ρικ και Παλαιογραφικ αρχείο του
Mορφωτικού Iδρύματος της Eθνικής
Tράπεζας, αποτελεί μια αστείρευτη
πηγή πληροφοριών για τη ζωή και τη
δράση του Πατριαρχείου απ τον 12ο
αιώνα ως σήμερα. Στεγάζεται σε ιδιαί-
τερο κτίριο μέσα στο πατριαρχικ οι-
κοδομικ συγκρτημα και αποτελείται
απ έξι δωμάτια με εκατοντάδες κατά-
στιχα και πολλές χιλιάδες έγγραφα.
H κατανηση της δομής ενς αρχεί-
ου προϋποθέτει τη γνώση της διοικητι-
κής δομής του οργανισμού που το πα-
ρήγαγε και γι’ αυτ είναι απαραίτητη
μια σύντομη αναφορά στο θέμα αυτ.
Πατριαρχείο
Ως τον 16ο αιώνα το Πατριαρχείο με
την Iερά Σύνοδ του αποτελούν ξεχω-
ριστ διοικητικ οργανισμ απ τις δι-
οικήσεις των κατά τπους μονών και
επισκοπών. Aπ την εποχή μως του
Πατριάρχου Δωροθέου του A΄ του επι-
λεγμενου Aττίλα (1507-1537), ταν
με την οθωμανική κατάκτηση ανασυ-
γκροτείται το Πατριαρχείο, η μοναστι-
κή Aδελφτητα, που διέμενε μέσα στο
να της Aναστάσεως, συνδέθηκε με
το Πατριαρχείο και θεωρούσε τον ε-
κάστοτε Πατριάρχη ως ηγούμεν της.
Συν τω χρνω Πατριαρχείο και Aδελ-
φτητα αποτελούν ένα και το αυτ
σώμα με την επωνυμία «Iερν Kοινν
του Παναγίου Tάφου» διοικούμενο α-
π τον πατριάρχη, την Iερά Σύνοδο και
τους τρεις «γέροντες» (τον σκευοφύ-
λακα, τον δραγουμάνο και τον καμα-
ράση) στους οποίους αργτερα προ-
στίθεται και τέταρτος (ο γέρων αρχι-
γραμματεύς).
Kατά την παρεπιδημία του Πατριάρ-
χου στην Kωνσταντινούπολη, φαιν-
μενο συχντατο αφού υπήρχε πάντο-
τε ανάγκη υποστήριξης των συμφερ-
ντων του Πατριαρχείου με κατευθείαν
παραστάσεις στην Yψηλή Πύλη, διορί-
ζονταν επίτροποι του Πατριάρχου, οι
οποίοι διεξήγαγαν λες τις υποθέσεις
του στην Παλαιστίνη. Aπ τα μέσα του
19ου αιώνα, ταν αναδιοργανώνεται
το διοικητικ του Πατριαρχείου έχου-
με τρεις σαφώς διαχωρισμένες υπη-
ρεσίες, την Oικονομική Eπιτροπή, την
Kτηματική και την Aρχιγραμματεία.
Tο υλικ
Tο αρχειακ υλικ είναι ταξινομημέ-
νο κατά τμήμα δραστηριτητας (Oικο-
νομικ, Kτηματικ, Προσκυνητικ, Δι-
οικητικ, Aλληλογραφία και Kαταλοί-
πων) και κατά μορφή υλικού (κατάστι-
χα ή λυτά έγγραφα). Στο Oικονομικ
Tμήμα παρουσιάζεται η οικονομική
διαχείριση πάσης φύσεως υποθέσεων,
απ την καταβολή χαρατσιού, φιλοδω-
ρημάτων στους εκάστοτε πολιτικούς
άρχοντες, την πληρωμή ενοικίων για
πτωχούς ορθδοξους ως την πληρω-
μή εργατών για την ανοικοδμηση να-
ών και την καταγραφή δανειακών ομο-
λγων.
Eδώ για παράδειγμα υπάρχει το κα-
τάστιχο για την οικοδομή της μονής
του Aγίου Σάββα απ τους πατριάρ-
χες Δοσίθεο και Xρύσανθο απ το έ-
τος 1681. Tο Kτηματικ περιλαμβάνει
κατάστιχα με τις καταγραφές διαφ-
ρων ιδιοκτησιών ανά την Παλαιστίνη
και μια πολυάριθμη σειρά αραβικών
κυρίως εγγράφων με τίτλους ιδιοκτη-
σιών.
Eδώ υπάρχει και το παλαιτερο
πρωττυπο έγγραφο γραμμένο σε
περγαμηνή και σε αραβική γλώσσα με
χρονολογία 1166. Aναφέρεται στην α-
γορά ενς αμπελιού απ τη Mονή του
Συμεών του Θεοδχου (Kαταμνας),
και υπογράφεται στα ελληνικά απ
τον Γαβριήλ πρεσβύτερο της Aγίας
Aναστάσεως. Aς σημειωθεί τι και για
το παραμικρ κτίσμα υπάρχει συνεχής
σειρά εγγράφων που καλύπτει διάστη-
μα τριών και τεσσάρων αιώνων. Eδώ
επίσης υπάρχει και το έγγραφο με τις
υπογραφές των μαστρων που ανοι-
κοδμησαν το Iερ Kουβούκλιο μετά
την πυρκαγιά του 1808.
Στο Προσκυνητικ Tμήμα συνα-
ντούμε κατάστιχα με καταγραφές των
ονομάτων των προσκυνητών και των
δωρεών τους απ τις αρχές του 19ου
αιώνα. Στο Διοικητικ Tμήμα εκτς α-
π τους κώδικες των αποφάσεων των
Iερών Συνδων υπάρχει μια μεγάλη
σειρά επισήμων χαλιφικών και σουλτα-
νικών εγγράφων, που αναφέρονται
στα ιδιοκτητικά και τελετουργικά δι-
καιώματα του ελληνικού ορθοδξου
Πατριαρχείου επί των Iερών Προσκυ-
νημάτων.
Tέλος στα τμήματα Aλληλογραφίας
και Kαταλοίπων έχουμε περί τους 400
τμους εξερχμενης και εισερχμε-
νης αλληλογραφίας απ τις αρχές του
19ου αιώνα, καθώς και πλήθος παρ-
μοιων φακέλων με διοικητική και προ-
σωπική αλληλογραφία πατριαρχών και
άλλων αγιοταφιτών πατέρων.
H περαιτέρω μελέτη του Aρχείου
αυτού είναι βέβαιο, πως άλλωστε
φαίνεται και απ τη δημοσίευση της
καταγραφής του (MIET, IΠA, Aθήνα
1992) θα ανοίξει καινούργιους ορίζο-
ντες στην έρευνα της ιστορίας του ελ-
ληνισμού και της ορθδοξης Eκκλη-
σίας απ τη Pωσία και τα βαλκανικά
κράτη, τη Mικρά Aσία, τη Mέση Aνατο-
λή ως την Aυστραλία και την Aμερική,
γιατί η πνευματική ακτινοβολία του
Πατριαρχείου δεν περιορίζεται μνο
στα ρια της Παλαιστίνης, αλλά σ’ λο
τον κσμο, που υπάρχουν ορθδοξοι
χριστιανοί που προσβλέπουν και επι-
ζητούν τη χάρη του φωτς της Aνα-
στάσεως.

20 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993


Πατριαρχική Bιβλιοθήκη
Iδρύθηκε στα χρνια της Aραβοκρατίας και περιλαμβάνει συλλογές χειρογράφων και εντύπων βιβλίων
Tου Aγαμέμνονα Tσελίκα
O IΣTOPIKOΣ της Eκκλησίας Eυσέ-
βιος αναφέρει τι ταν ο επίσκοπος
Aιλίας (Iεροσολύμων) Aλέξανδρος
ανέλαβε την επισκοπή το 213, εν-
διαφέρθηκε ιδιαίτερα για την παι-
δεία και τη συναγωγή συγγραμμά-
των λογίων της εποχής του και τι
αυτς ίδρυσε για τη φύλαξή τους ει-
δική βιβλιοθήκη.
H πληροφορία αυτή έχει τεράστια
σημασία, γιατί αυτή η βιβλιοθήκη υ-
πήρξε ο πυρήνας για την οργάνωση
απ τον ίδιο στα Iεροσλυμα θεολο-
γικής Σχολής με το νομα «Διατριβή
Kατηχήσεως», που δίδαξαν σπου-
δαίοι λγιοι μεταξύ των οποίων και
ο πολύς Ωριγένης. Σύμφωνα πάλι με
τον ίδιο ιστορικ, αλλά και απ άλ-
λες έμμεσες πηγές, πως απ την
παρουσία και την κατηχητική δράση
πολλών προσωπικοτήτων, συνάγε-
ται το συμπέρασμα, τι και άλλες
πλεις της Παλαιστίνης εκοσμούντο
απ αξιλογες βιβλιοθήκες.
Πέρα μως απ τις πληροφορίες
αυτές σήμερα δεν σώζεται τίποτε,
κανένα απτ τεκμήριο της βιβλια-
κής παραγωγής. Oι λεηλασίες, οι
δηλώσεις και οι καταστροφές εξα-
φάνισαν κάθε ίχνος. H σημερινή Bι-
βλιοθήκη του Πατριαρχείου Iεροσο-
λύμων ανάγει την αρχή της μέσα
στα χρνια της αραβοκρατίας, αρχι-
κά χι τσο σαν συγκροτημένο τμή-
μα του πατριαρχικού οίκου, αλλά
σαν χρηστική συλλογή βιβλίων με
ιερά κείμενα κυρίως απ την Aγιο-
ταφική Aδελφτητα και τις άλλες
μοναστικές κοιντητες, πως η μο-
νή της Mεγάλης Παναγιάς ή του Aγί-
ου Σάββα.
Hδη το έτος 877 ο διάκονος του
H Iερουσαλήμ κατά τους Bυζαντινούς χρνους, απ τον μωσαϊκ χάρτη του 6ου
μ.X. αιώνα της Mάδηβας.
AΦIEPΩMA
Tμήμα της Bιβλιοθήκης. Tα χειργραφα.
ναού της Aναστάσεως Θεδωρος
γράφει ένα χειργραφο με κείμενα
του Aμφιλοχίου «κελεύσει του ...πα-
τρς ημών Nώε προέδρου της φιλοχρί-
στου μεγαλοπλεως Tιβεριάδος» (κωδ.
Πετρουπλεως 216). Ή ακμη κατά
τα τέλη του 9ου αι. γνωρίζουμε απ
δύο κώδικες της Πετρουπλεως
(αρ. 53 και 54) τι υπήρχε αντιγραφι-
κ εργαστήριο στα Iεροσλυμα, το
οποίο κατείχε παλαιά αντίγραφα
των Eυαγγελίων. Oσο ερχμαστε σε
νεώτερα χρνια, κατά τον 12ο και
13ο αιώνα, λο και πληθαίνουν πα-
ρμοιες ειδήσεις, που προέρχονται
απ τα σημειώματα των ίδιων των
γραφέων στο τέλος των χειρογρά-
φων τους.
Για παράδειγμα ο Pδιος μοναχς
Συμεών ή Σάββας του Kρακος το
1232 «εν καιρώ του χειμώνος» έγραψε
στα Iεροσλυμα ένα κώδικα με κεί-
μενα του Θεοφυλάκτου Bουλγαρίας
(Bατικ. 648) και μάλιστα ζητεί συγ-
γνώμη απ τους αναγνώστες γιατί
ένεκα του ψύχους τα γράμματά του
είναι κάπως άτεχνα.
Eντυπα
Aπ την εποχή του πατριάρχη
Γερμανού (1537-1579) έχουμε τις
πρώτες ειδήσεις για προσπάθεια συ-
γκρτησης βιβλιοθήκης στον πα-
τριαρχικ οίκο, προσπάθεια που συ-
νεχίστηκε εντοντερη κατά τον ε-
πμενο αιώνα με την άνοδο στο
θρνο λογίων πατριαρχών, πως
του Nεκταρίου και του Δοσιθέου.
Xειργραφα και έντυπα βιβλία
συρρέουν χι μνο απ τις παλιστι-
νιακές μονές, αλλά και απ πολλά
μέρη της Eλλάδας.
ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH
Tον 18ο αιώνα παράλληλα με την
ίδρυση ελληνικής σχολής επιχειρεί-
ται απ το διδάσκαλο Iάκωβο τον
Πάτμιο η ταξινμηση των βιβλίων,
χειρογράφων και εντύπων, ώστε αυ-
τά να χρησιμεύσουν ως βάση διδα-
σκαλίας. Tτε καθορίζεται και συ-
γκεκριμένος τπος για τη φύλαξή
τους, που ήταν τα δώματα της Kα-
μαρασίας (της υπηρεσίας δηλαδή
που διοικούσε τα εσωτερικά του Πα-
τριαρχείου).
H Bιβλιοθήκη γνωρίζει απ ττε
άλλοτε μεν περιδους εγκατάλειψης
και αδιαφορίας και άλλοτε περισσής
φροντίδας και περιποίησης. O πα-
τριάρχης Kύριλλος B΄ συλλέγει πολ-
λά χειργραφα και ιδρύει ειδικ τμή-
μα βιβλιοθήκης στη Σχολή του Σταυ-
ρού (1856). Kατπιν ο πατριάρχης
Nικδημος A΄ (1888) δίνει εντολή για
τη σύνταξη ειδικού καταλγου των
χειρογράφων και τέλος ο ίδιος πα-
τριάρχης αναθέτει στον χαλκέντερο
παλαιογράφο Aθανάσιο Παπαδπου-
λο Kεραμέα τη σύνταξη επιστημονι-
κού καταλγου, που άρχισε να δημο-
σιεύεται στην Πετρούπολη το 1891.
O Kεραμέας σε τρεις τμους περι-
γράφει τις τρεις μεγάλες συλλογές
χειρογράφων που συγκροτούν σή-
μερα το κύριο σώμα της Bιβλιοθή-
κης, δηλ. 645 χειργραφα του Πα-
τριαρχείου, 706 της Mονής Aγίου
Σάββα και 147 της Mονής του Σταυ-
ρού και άλλων μικροτέρων συλλο-
γών. Eπίσης, ο διάκονος και βιβλιο-
θηκάριος Kλεπας Kοικυλίδης το
1899 εξέδωσε συμπληρωματικ κα-
τάλογο απ 161 χειργραφα.
Περιεχμενο
Tο περιεχμενο των χειρογράφων
φυσικ είναι να αναφέρεται σε θέ-
ματα θρησκευτικά, απ τα ιερά κεί-
μενα της Παλαιάς και της Kαινής
διαθήκης ώς τις ολιγφυλλες λει-
τουργικές ακολουθίες, που χρονο-
λογούνται απ τον 7ο και 8ο αιώνα.
Yπάρχουν, μως, και πολλά της
θύραθεν παιδείας με φιλολογική ύ-
λη, μαθηματική, νομική, καθώς και
κατάστιχα αρχειακά. Eπί πλέον υ-
πάρχουν και χειργραφα σε γεωρ-
γιανή, αιθιοπική, αραβική, σλαβική,
συριακή και αρμενική γλώσσα.
Σήμερα ο αριθμς τους με νεώτε-
ρες έρευνες και εισαγωγές απ ατο-
μικές συλλογές έχει αυξηθεί σημα-
ντικά και ήδη υπάρχει πργραμμα
πληρέστερης καταλογογράφησης,
μικροφωτογράφησης και συντήρη-
σής τους σε συνδυασμ με την πλή-
ρη ανακαίνιση του κτιρίου της Bι-
βλιοθήκης, που μπορεί πως και
πρώτα να αποτελέσει μια λαμπρή α-
κτίδα ελληνικής παιδείας στη Mέση
Aνατολή.
21
 Oι πατέρες της Mονής του Aγίου Σάββα (φωτογρ. I. Mεϊμάρη)

O Mοναχισμς στην έρημο

H Iουδαία ως τ
πος ασκήσεως και προσευχής αναρίθμητων οσίων μοναχών
Tου Iωάννου Mεϊμάρη
Δρ Φ. αρχαιολ
γου και αραβολ
γου, ερευνη- λου Aντωνίου «η έρημος επολίσθη υ-
τού του Kέντρου Eλληνικής και Pωμαϊκής
Aρχαι
τητος του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών
THN TPAXEIA και αφιλ ξενη έρημο
ανατολικά της Iερουσαλήμ, την ο-
ποία μπορούμε να διακρίνουμε σε ο-
ρεινή, εκείνη δηλαδή της Iουδαίας
και σε πεδινή, εκείνη την μεταξύ Iε-
ριχούς, Iορδάνου και Nεκράς Θάλασ-
σας, στην οποία έζησε ο άγιος Iωάν-
νης ο Πρ δρομος, τη διέσχισε ο Kύ-
ριος με τους μαθητές του κατά τις
μετακινήσεις του και πέρασε σαρά-
ντα μέρες και νύχτες νηστεύοντας
και πειραζ μενος απ τον διάβολο,
διάλεξαν αναρίθμητοι σιοι μοναχοί
ως τ πον ασκήσεως.
Mοναχοί προερχ μενοι απ διαφο-
ρετικές πατρίδες με μ νο σκοπ να
ζήσουν μακριά απ τον κ σμο και
τους δικούς τους, αλλά κοντά στα
μέρη, που έζησε ο Kύριος και έτσι
με το σκληρ αυτ τρ πο ζωής να
κερδίσουν την Oυράνιο πολιτεία.
Oπως γράφει ο βιογράφος του μεγά-
μενο Kυριακ ν). Mία άλλη σπουδαία
π μοναχών εξελθ ντων απ των ι-
δίων και απογραψαμένων την εν τοις ρημο του Iορδάνου ήταν αυτή του
ουρανοίς πολιτείαν». (Bίος Aντων.
κεφ. 14`). Eπέλεγαν κυρίως απομα-
κρυσμένα βαθιά φαράγγια που διέ-
θεταν πολλά απ κρημνα σπήλαια και
προπάντων νερά και στην ησυχία του
περιβάλλοντος αυτού μπορούσαν να
αφιερωθούν στην προσευχή.
Aββάς Γεράσιμος
Aπ τους πρώτους μοναχούς που
ήλθαν στην έρημο της Iουδαίας περί
τα μέσα του 4ου αιώνος ήσαν ο άγιος
Xαρίτων απ το Iκ νιο της M. Aσίας,
ο οποίος ίδρυσε πρώτα τη λαύρα Φα-
ράν N.A. της αγίας Π λεως, ύστερα
την λαύρα Δουκά στους κρημνώδεις
βράχους επάνω απ την Iεριχώ και
τέλος, την λαύρα Σουκά κοντά στη
Θεκωέ (η λαύρα απετελείτο απ μια
μικρή ομάδα μοναχών, οι οποίοι ζού-
σαν καθένας χωριστά σε ένα σπήλαιο
και συγκεντρώνονταν μ νο την Kυ-
ριακή στην κοινή εκκλησία, το λεγ -
ταγ ταν απ την Mελιτηνή της Mι-
μορφή που εγκαταστάθηκε στην έ-
θε σε ώριμη ηλικία 29 ετών, ντας ιε-
Aββά Γερασίμου του Iορδανίτου απ ρεύς και πρωτομ νασε στην λαύρα
τη Λυκία, στον οποίον αποδίδονται οι
ιστορίες του λέοντος και του νου
με τις καμήλες και ο οποίος είχε ε-
φαρμ σει ένα διαφορετικ τρ πο ζω-
ής των μοναχών. Σύμφωνα με το σύ-
στημα αυτ ένα κοιν βιο αποτελού-
σε το κέντρο της λαύρας στο οποίο
έμεναν οι αρχάριοι μοναχοί, ενώ οι
αναχωρητές επέστρεφαν το Σάββα-
το φέρνοντας τα εργ χειρά τους για
πούλημα, κοινωνούσαν στις λειτουρ-
γίες του Σαββάτου ή της Kυριακής
συμμετείχαν στην κοινή τράπεζα των
μοναχών, έπαιρναν τα εφ δια της ε-
βδομάδος και γύριζαν πίσω στην έ-
ρημο. O Aββάς Γεράσιμος εκοιμήθη
το 475 μ.X.
Aγιος Eυθύμιος
O κύριος μως ιδρυτής του μονα-
χισμού στην έρημο της Iουδαίας ή-
ταν ο άγιος Eυθύμιος (377-473). Kα-
κράς Aρμενίας· στην Παλαιστίνη ήλ-
Φαράν επί 5 χρ νια.
Στη συνέχεια κατέφυγε μαζί με τον
συνασκητή του Θε κτιστο αναζητώ-
ντας μεγαλύτερη ησυχία στα απ -
κρημνα σπήλαια του Xειμάρου
Mukellik 411 μ.X., που ίδρυσαν δική
τους λαύρα. Aλλά γρήγορα το νέο
τους καταφύγιο έγινε γνωστ και
πολλοί μοναχοί, κάτοικοι των γύρω
περιοχών καθώς και σκηνίτες Aρα-
βες έσπευδαν να τον συναντήσουν.
O άγιος τους νουθετούσε και θε-
ράπευε τους ασθενείς τους. Mεταξύ
των θεραπευθέντων ήταν και ο γιος
του σαρακηνού φυλάρχου Aσπέβε-
του, ο οποίος έπασχε απ παράλυση.
Mετά τη θεραπεία του γιού του ο
Aσπέβετος και ολ κληρη η φυλή του
έγιναν Xριστιανοί το 422 μ.X. Tη προ-
τροπή του αγίου Eυθυμίου ο Aσπέβε-
τος χειροτονήθηκε απ τον πατριάρ-

22 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993

χη Iεροσολύμων επίσκοπος Παρεμ-
βολών με το νομα Πέτρος και ήταν
ο πρώτος Aραβας επίσκοπος που α-
ντιπροσώπευσε τους σκηνίτες χρι-
στιανούς στην Oικουμενική Σύνοδο
της Eφέσου το 431 μ.X.
O άγιος θα εγκαταλείψει και αυτήν
την περιοχή αναζητώντας την ησυχία
που είχε χάσει και θα εγκατασταθεί
σε ένα σπήλαιο στην περιοχή του
Khan el Ahmar το 426 μ.X. Eκεί τον
βρήκε ξανά ο Aσπέβετος-Πέτρος, ο
οποίος κινούμενος απ αισθήματα
ευγνωμοσύνης και αγάπης προς το
πρ σωπ του κτίζει για χάρη του το
428 μ.X. τις βασικ τερες οικοδομές
μιας νέας λαύρας.
H λαύρα αυτή πήρε το νομα του
αγίου και έφθασε σε μεγάλη ακμή ι-
διαίτερα μετά την Oικουμενική Σύνο-
δο Xαλκηδ νος το 451 μ.X., οπ τε με
την φωτεινή παρουσία του αγίου έγι-
νε το κάστρο της Oρθοδοξίας στην
Παλαιστίνη. O Aγιος Eυθύμιος εκοι-
μήθη το 473 μ.X.

Aγιες μορφές
H περίοδος της ακμής του μοναχι-
σμού στην έρημο της Iουδαίας συνε-
χίσθηκε υπ την άξια καθοδήγηση
μεγάλων επίσης αγίων μορφών, -
πως Mαρτυρίου του μετέπειτα πα-
τριάρχου Iεροσολύμων (478-486),
Hλία (457-518), επίσης πατριάρχου
Iεροσολύμων (494-518), Θεοδοσίου
του Kοινοβιάρχου (423-529), Σάββα
του ημασμένου (439-532), Kυριακού
του αναχωρητού (449-557), Iωάννου
του Hσυχαστού (454-459) κ.ά.
Kατά τη διάρκεια της ζωής τους ι-
δρύονται τα μοναστήρια, πως το
Kοιν βιο του Aγίου Mαρτυρίου κο-
ντά στο δρ μο Iερουσαλήμ–Iερι-
χούς, το μεγάλο κοιν βιο του αββά
Θεοδοσίου το 479 μ.X., επάνω στο
δρ μο που κατέβαινε απ την περιο-
χή της Bηθλεέμ προς τον Iορδάνη, η
μεγάλη λαύρα του Aγίου Σάββα το
483 μ.X. μεταξύ Bηθλεέμ και Nεκράς
Θάλασσας.
Eπίσης ιδρύονται η μονή της Yπε-
ραγίας Θεοτ κου στην λαύρα Xουζι-
βά που βρίσκεται στον κεντρικ δρ -
μο Iερουσαλήμ–Iεριχούς, απ τον ο-
ποίο περνούσε μεγάλος αριθμ ς
προσκυνητών, η μονή του Tιμίου
Προδρ μου στον Iορδάνη, η μονή
του Σαρανταρίου Oρους και πλήθος
άλλων μονών, τις οποίες η περσική
εισβολή το 614, η αραβική κατάκτη-
ση το 638 και οι ακολουθήσαντες αι-
ώνες αραβικής κατοχής απομ νω-
σαν απ τα μεγάλα κέντρα της Bυζα-
ντινής Aυτοκρατορίας με δυσμενείς
επιπτώσεις.

Tα κτίσματα
Oσον αφορά στα κτίσματα η έκτα-
ση και η διαρρύθμιση κάθε μοναστη-
ριού, διέφερε απ το ένα στο άλλο,
και πως γνωρίζουμε έπαιρνε τις δια-
στάσεις και τη μορφή που του επέ-
τρεπε η θέση στην οποία κτιζ ταν,
ούτως ώστε οι μοναχοί να ζουν με α-
σφάλεια και να ικανοποιούνται οι βα-
σικές τους ανάγκες.
Oι αρχαιολογικές έρευνες αποδει-
κνύουν τι τα περισσ τερα απ αυτά
εγκαταλείφθηκαν και κατεστράφη-
σαν. Mε το πέρασμα των αιώνων λα
σχεδ ν είχαν ξεχασθεί και μ νον οι
βίοι των αγίων και ιδιαίτερα εκείνοι
Πορτάρης της Mονής του Aγίου Σάββα (φωτογραφία απ το αρχείο I. Mεϊμάρη).
που εγράφησαν απ τον Kύριλλο τον
Σκυθοπολίτη, ο οποίος έχοντας μο-
νάσει διαδοχικά στις μονές του αγί-
ου Eυθυμίου και του αγίου Σάββα
(544-557) ήταν γνώστης των πραγ-
μάτων καθώς και λιγοστά Oδοιπορι-
κά προσκυνητών των Aγίων T πων,
διέσωσαν πολλά και ενδιαφέροντα
στοιχεία.
Tον περασμένο αιώνα με το μεγά-
λο ρεύμα των ορθοδ ξων προσκυνη-
τών ξαναζωντάνεψε το ενδιαφέρον
για τα μοναστήρια και τα κρυμμένα
ασκηταριά και στη δεδομένη κατάλ-
ληλη στιγμή η αγιοταφιτική αδελφ -
τητα, η οποία έχει μια συνεχή παρου-
σία στους Aγίους T πους απέκτησε
πάλι την κυρι τητα των τ πων αυτών
και μη φειδομένη χρημάτων ανέστη-
σε απ τα ερείπια τις μονές του Tιμί-
ου Προδρ μου, Aββά Γερασίμου,
Xουζιβά, Σαρανταρίου Oρους και αβ-
βά Θεοδοσίου, στις οποίες μονάζουν
καθώς και στα γύρω ασκητήρια ορ-
θ δοξοι μοναχοί.
Σήμερα οι παραπάνω μονές μαζί με
τη λαύρα του αγίου Σάββα δίνουν
στον μοναχ που ζει σε αυτές και
στον κάθε Xριστιαν προσκυνητή το
αίσθημα της συνέχειας του αρχαίου
μοναστικού βίου και μια γεύση του
τρ που ζωής των πρώτων μοναχών
και των αγίων ιδρυτών τους.

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 23

 AΦIEPΩMA
Tα μοναστήρια
της ερήμου
Oι κυριτερες μονές στην περιοχή της Iουδαίας
Tου Iωάννου Mεϊμάρη
Δρ. αρχαιολ γου και αραβολ γου, ερευνητού
του Kέντρου Eλληνικής και Pωμαϊκής Aρχαι -
τητος του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών.
Tο Mοναστήρι
του Aγίου Σάββα
TO MONAΣTHPI του Aγίου Σάββα
βρίσκεται στη μέση της ερήμου με-
ταξύ Bηθλεέμ και Nεκράς Θαλάσ-
σης, κτισμένο στη δυτική πλαγιά
του χειμάρρου των Kέδρων. Περι-
κλείεται απ υψηλ τείχος και δύο
πύργους και περιλαμβάνει την ε-
ντς του σπηλαίου θεκτιστη εκ-
κλησία του Aγίου Nικολάου που κα-
θιέρωσε ο Aγιος το 484 μ.X., το ησυ-
χαστήριο του αγίου, την κεντρική
εκκλησία του Eυαγγελισμού της Θε-
οτκου (μέσα στην οποία φυλάσσε-
ται σήμερα το λείψανο του Aγίου
Σάββα), τον τάφο του αγίου και το
κοιμητήριο των πατέρων στην αυλή
της εκκλησίας, το σπήλαιο και πα-
ρεκκλήσιο Iωάννου του Δαμασκη-
νού, τα παρεκκλήσια των Aρχαγγέ-
λων, του Aγίου Γεωργίου και του
Aγίου Iωάννου του Xρυσοστμου.
Eπίσης περιλαμβάνει τη Bιβλιοθή-
κη, τον Πύργο του Iουστινιανού και
πολλούς άλλους χώρους. Eκτς μο-
νής βρίσκεται ο δεύτερος πύργος,
το αγίασμα, τα σπήλαια του Aγίου
Σάββα, των αγίων Ξενοφώντος, Iω-
άννου και Aρκαδίου, Iωάννου του
Hσυχαστού, της Aγίας Σοφίας (μη-
τέρας του Aγίου Σάββα) και πλήθος
άλλων σπηλαίων που φιλοξένησαν
χιλιάδες μοναχούς απ τα χρνια
που ιδρύθηκε η λαύρα το 483 μ.X.
μέχρι σήμερα.
H συνεχής επί 15 σχεδν αιώνες
πολυτάραχη ιστορία της Mονής με
τη χορεία των μοναχών ομολογη-
τών, μαρτύρων, αγίων και το πλή-
θος των θεολγων, υμνογράφων,
ποιητών, αγιογράφων, αντιγραφέων
και μεταφραστών πατερικών συγ-
γραμμάτων γις τις πνευματικές α-
νάγκες της αδελφτητας, αλλά και
τις ανάγκες πολλών άλλων μονών,
καθώς και των ορθοδξων χριστια-
νών της Aνατολής, ανέδειξαν τη μο-
νή του Aγίου Σάββα το μεγαλύτερο
πνευματικ φάρο της Oρθοδοξίας
και το πνευματικ φυτώριο, στο ο-
ποίο προσέβλεπαν, αναζητώντας
πνευματικούς ηγέτες λες οι π-
λεις και μονές της Παλαιστίνης, της
Συρίας και της Mεσοποταμίας.
24 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
Tο Mοναστήρι
του Aββά Θεοδοσίου
του κοινοβιάρχου
Tο αρχαίο Kοινβιο του Aββά Θε-
οδοσίου είχε κτισθεί πάνω απ τη
φυσική σπηλιά, στην οποία κατά την
παράδοση κατέλυσαν οι Mάγοι επι-
στρέφοντας στην πατρίδα τους. Στη
σπηλιά αυτή ετάφησαν ο Aββάς Θε-
οδσιος καθώς και άλλοι μετά απ
αυτν πατέρες. Στο Kοινβιο αυτ ο
μοναχικς βίος έφθασε στην πιο τέ-
λεια και οργανωμένη μορφή του. O
Θεοδσιος συνεδύαζε στη μοναχική
πολιτεία την παιδεία με τη μοναχική
άσκηση και φιλοπονία.
Mεταξύ των μοναχών, οι οποίοι έ-
ζησαν εδώ συγκαταλέγονται ο Iωάν-
νης Mσχος, και οι πατριάρχες Iε-
ροσολύμων Mδεστος και Σωφρ-
νιος. Tο μοναστήρι έστω και με λί-
γους μοναχούς λειτουργούσε μέχρι
τον 15ο αιώνα, οπτε και εγκαταλεί-
φθηκε οριστικά.
Tο σημεριν μοναστήρι έχει κτι-
σθεί στη θέση του αρχαίου κοινοβί-
ου, το οποίο περιήλθε στην κατοχή
της αγιοταφιτικής αδελφτητος το
1858 και η οποία ξανάκτισε το κτίριο
που βλέπουμε σήμερα. Bρίσκεται
μεταξύ Bηθλεέμ και λαύρας του Aγί-
ου Σάββα επάνω στον αρχαίο δρμο
που οδηγεί απ τη Bηθλεέμ προς
την κοιλάδα του Iορδάνου. Περιβάλ-
λεται απ τείχος εντς του οποίου
προστατεύονται το σπήλαιο, η Eκκ-
λησία και τα κελιά των μοναχών.
Tο μοναστήρι
του Xουζιβά
Tο μοναστήρι του Xουζιβά βρί-
σκεται στην έρημο προς ανατολάς
της αγίας Πλεως μέσα στη χαρά-
δρα Wady el Qilt, κτισμένο στο βρά-
χο αριστερά του αρχαίου ρωμαϊκού
δρμου και του υδραγωγείου μετα-
ξύ Aγίας Πλεως και Iεριχούς. Στις
αρχές του 5ου αιώνος έζησαν σε
σπήλαια γύρω απ μια εκκλησία, η
οποία ήταν αφιερωμένη στον πρω-
τομάρτυρα Στέφανο πέντε Σύριοι
μοναχοί.
Περί τα τέλη του 5ου αιώνος στη
λαύρα αυτή έζησε ο άγιος Iωάννης
ο Xοζεβίτης, μετέπειτα μητροπολί-
της Kαισαρείας της Παλαιστίνης και
τον 7ο αιώνα ο άγιος Γεώργιος ο
Xοζεβίτης. Tο μοναστήρι του Xουζι-
Συνέχεια στην 26η σελίδα
H μονή Xουζιβά και ο μακαριστς ηγούμενος π. Aμφιλχιος (φωτογρ. I. Mεϊμάρης).

O χείμαρρος, ο νερμυλος και ο κήπος της μονής Xουζιβά (φωτογρ. I. Mεϊμάρης).

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 25

Συνέχεια απ τη 24η σελίδα
βά σήμερα φέρει τα ονματα των
δύο αυτών αγίων. H λαύρα ήκμασε
απ τον 6ο μέχρι τον 8ο αιώνα και
φημιζταν για την αυστηρτητα του
βίου των ασκητών της.
Eίλκυσε πολλούς αναχωρητές για
την ερημικτητα, το διερχμενο πη-
γαίο νερ, τη γειτνίασή της με τον
κεντρικ δρμο Aγίας Πλεως - Iερι-
χούς και την ανεξάντλητη πηγή των
θαυμάτων της υπεραγίας Θεοτκου,
η οποία θέλει τη μονή ως οίκον της.
H μονή καταστράφηκε το 614 απ νέκαθεν προσείλκυε μεγάλα πλήθη
τους Πέρσες· εξακολουθεί δε να υ-
φίσταται, ταπειντερα μως μέχρι
τον 12ο αιώνα και σχεδν σε ερείπια
μέχρι το 1878 οπτε την ανοικοδ-
μησε η αγιοταφική αδελφτης.
H μονή σε περίοδο ακμής είχε ε-
ντς και εκτς στα σπήλαια του χει-
μάρρου πάρα πολλούς μοναχούς·
αυτ μαρτυρούν οι 212 ελληνικές ε-
πιγραφές του κοιμητηρίου της, το ο-
ποίο ανεκαλύφθη τον περασμένο
αιώνα μέσα σε σπήλαιο.
Σ’ αυτ ήταν βαμμένοι μοναχοί α-
π λο το γνωστ ορθδοξο κσμο
της Aνατολής εντπιοι (Γαζαίοι,
Aσκαλωνίτες, Mαϊουμαίοι), Aντιο-
χείς, Δαμασκηνοί, Aιγύπτιοι, Aρα-
βες, Pωμαίοι, Kαππαδκες, Eλλαδι-
κοί, Aρμένιοι, Iσαυροι, Kίλικες, Bεσ-
σοί και ένας Iνδς.
Tο μοναστήρι
του Σαρανταρίου Oρους
Tο Σαραντάριον Oρος βρίσκεται
323 μέτρα πάνω απ τη γη του Eλισ-
σαίου (έξω απ την Iεριχώ) και 492
μέτρα πάνω απ την επιφάνεια της
Nεκράς Θαλάσσης. Eίναι δυσπρσι-
το και απκρημνο· το ταύτιζαν με το
Oρος Aζαζέλ της Γραφής, στο οποίο
οδηγούσαν και κατακρήμνιζαν τον
αποδιοπομπαίο τράγο.
Φημιζταν ως κατοικία δαιμνων.
Ωνομάσθηκε Σαραντάριον επειδή
ταυτίσθηκε με τον τπο της επί σα-
ράντα ημέρες παραμονής του Kυρί-
ου, ο οποίος επίστευσε και πειρά-
σθηκε απ τον διάβολο: «Kαι ην εκεί
εν τη ερήμω ημέρας τεσσαράκοντα
πειραζμενος υπ του Σατανά, και
ην μετά των θηρίων και οι άγγελοι
διηκούουν αυτώ. (Mαρκ. A΄ 13). Tο
φοβερ αυτ ρος, αφού με αυτν
τον τρπο καθαγιάσθηκε, έγινε π-
Tο ανακαλυφθέν κοιμητήριο της Mονής του Mεγάλου Eυθυμίου κατά τη διάρκεια
των ανασκαφών το 1976-79. (Φωτογρ. I. Mεϊμάρης).
26 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
Eικνα του Aββά Γερασίμου (φωτογρ. I. Mεϊμάρης).
λος έλξεως πολυάριθμων αναχωρη-
τών απ τους πρώτους ήδη χριστια-
νικούς χρνους.
Tα σπήλαια του Σαρανταρίου με-
τεβλήθησαν σε φιλπονες κυψέλες
αναχωρητών, οι δεήσεις και οι ψαλ-
μοί των οποίων ακουγντουσαν μέ-
ρα και νύχτα. Tο σπήλαιο, στο οποίο
διέμεινε ο Kύριος μετατράπηκε σε
εκκλησία και με την πάροδο του
χρνου κτίσθηκε μοναστήρι και ξε-
νώνας στους πρποδες του βουνού
κοντά στο νερ και στους κήπους
του για τους ευλαβείς προσκυνη-
τές. Στη μακραίωνη ιστορία της η
μονή του Σαρανταρίου γνώρισε την
ερήμωση και εγκατάλειψη. Tα γρα-
φικά οικοδομήματα που βλέπουμε
σήμερα ανήκουν στο τέλος του πε-
ρασμένου αιώνα ταν το μοναστήρι
περιήλθε ξανά στην κατοχή της α-
γιοταφιτικής αδελφτητος. Eίναι α-
π τα πιο γραφικά προσκυνήματα
των Aγίων Tπων· η θέα απ εδώ εί-
ναι θαυμάσια και απαράμιλλη.
Tο μοναστήρι
του Aββά Γερασίμου
Tο μοναστήρι του Aββά Γερασί-
μου βρίσκεται στην έρημο μεταξύ
Iεριχούς και Nεκράς Θαλάσσης σε
μικρή απσταση απ τον Iορδάνη
ποταμ. Eχει κτισθεί στη θέση που
ήταν η Mονή Kαλαμώνος.
H ακριβής θέσις της αρχαίας Mο-
νής του Aββά Γερασίμου που ήταν η
πρώτη που ιδρύθηκε στην έρημο
του Iορδάνου μας είναι άγνωστη.
Tο μοναστήρι
του Tιμίου Προδρμου
στον Iορδάνη
«Kαι εγένετο εν εκείναις ταις η-
μέραις, ήλθεν Iησούς απ Nαζαρέτ
της Γαλιλαίας, και εβαπτίσθη υπ εντοπισθεί ο τάφος του αγίου, το
Iωάννου εις τον Iορδάνην». (Mάρκ.
A΄ 9-10).
Tο κοσμοϊστορικ γεγονς της
Bαπτίσεως του Kυρίου απ τον Iω-
άννη έλαβε χώρα σύμφωνα με την
παράδοση της Eκκλησίας Iεροσολύ-
μων ανατολικά της Iεριχούς στο πέ-
ρασμα του ποταμού που συνήθιζε
να βαπτίζει ο Iωάννης. Στο μέρος
αυτ απ τα χρνια της αγίας Eλέ-
νης εκτίσθησαν εκκλησίες για να τι-
μήσουν την Aγία Tριάδα, τον Iωάννη
τον Bαπτιστή και τον προφήτη Hλία
τον Θεσβίτη.
Tο Mοναστήρι του Προδρμου εί-
χε κτισθεί δυτικά του τπου της βα-
πτίσεως του Xριστού πάνω σε ένα ύ-
ψωμα, εκεί που κατά την παράδοση
ήταν η σπηλιά του Aγ. Iωάννου.
Eπειδή ο τπος της βαπτίσεως α-
πιστών ιδιαιτέρως κατά την εορτή
των Θεοφανείων το Mοναστήρι, διέ-
θετε μεγάλους ξενώνες και οι μονα-
χοί του ησχολούντο με τη φιλοξε-
νία, την περίθαλψη αλλά και την κα-
τήχηση εκείνων, οι οποίοι επιθυμού-
σαν να βαπτισθούν στον Iορδάνη.
Tο έργο της κατηχήσεως ανελάμβα-
ναν οι «φωτισταί», οι οποίοι ήσαν ε-
νάρετοι και ηλικιωμένοι μοναχοί.
Tο μοναστήρι του Προδρμου δεν
εγκαταλείφθηκε ποτέ ολοσχερώς,
επειδή μως ήταν ερειπωμένο περί
το 1780-90 οι οθωμανικές αρχές το
ανατίναξαν με το πρσχημα τι ε-
χρησιμοποιείτο ως καταφύγιο λη-
στών.
Tο 1873 ο Mοναχς Mάξιμος έπει-
σε του βεδουΐνους να απομακρυν-
θούν απ αυτ και το 1885 ο Πα-
τριάρχης Nικδημος αναλαμβάνει
την εκ βάθρων ανέγερσή του.
Tο 1927 καταστρέφεται απ σει-
σμ, αναστηλώνεται και λειτουργεί
μέχρι τον αραβοϊσραηλιν πλεμο
του 1967. Eκτοτε βρίσκεται εντς
στρατιωτικής ζώνης έχοντας υπο-
στεί μεγάλες ζημιές. Eυχμεθα σύ-
ντομα να λειτουργήσει και πάλι.
Tα ερείπια της μονής
του Mεγάλου Eυθυμίου
Tα ερείπια της μονής του Mεγά-
λου Eυθυμίου βρίσκονται στην έρη-
μο, ανατολικά της Iερουσαλήμ περί-
που 17 χιλιμετρα, νοτίως της οδού
Iεροσολύμων - Iεριχούς. Tο μονα-
στήρι αυτ στο μακραίωνο βίο του,
οκτώ περίπου αιώνων, καταστράφη-
κε πολλές φορές απ βαρβαρικές ε-
πιδρομές και απ σεισμούς.
Aπ τον 14ο αιώνα και μετά το
μοναστήρι κατοικείται πτε απ μο-
ναχούς και πτε απ αραβικές φυ-
λές που κατά καιρούς εξουσιάζουν
την περιοχή. Aνασκαφές στα ερεί-
πια της μονής έγιναν τα έτη 1928-
30 απ τον D. J. Chitty εκ μέρους
της βρετανικής Aρχαιολογικής
Σχολής Iεροσολύμων, τα έτη 1976-
79 απ τον αρχαιολγο I.E. Mεϊμά-
ρη εκ μέρους του τμήματος Aρχαι-
οτήτων του Iσραήλ και αργτερα
στις αρχές της δεκαετίας του 1980
έγιναν αναστηλωτικές εργασίες α-
π τον Y. Hirschfeld εκ μέρους του
τμήματος Aρχαιοτήτων του Iσραήλ
και του εβραϊκού Πανεπιστημίου Iε-
ροσολύμων.
Aπ τις ανασκαφές αυτές έχουν
κοιμητήριο της μονής, η εκκλησία
και πολλοί άλλοι χώροι. Eκφράζεται
η ευχή, πως το Πατριαρχείο Iερο-
σολύμων αποκτήσει πάλι την κυρι-
τητα των ερειπίων της μονής, την α-
ναστηλώσει και αποκαταστήσει τη
λειτουργία της.
 Mονή Aββά Γερασίμου, εργαστήριο κατασκευής κεριών.

Aριστερά: Λαύρα του Aγίου Σάββα. Tο σπήλαιο και ο τάφος του Aγίου Iωάννου του Δαμασκηνού. O άγιος ασκήτευσε στη Λαύρα και εδώ έγραψε τα περισστερα συγ-
γράμματά του. Δεξιά: O ηγούμενος της Λαύρας του Aγίου Σάββα, Aρχιμανδρίτης Σεραφείμ.

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 27

Tο μοναστήρι του Aγίου Σάββα, κτισμένο στη δυτική πλαγιά του χειμάρρου των Kέδρων (φωτογρ. I. Mεϊμάρης).

Tο Xατζήδικο ταξίδι
H οργάνωση και οι κυριτεροι σταθμοί των προσκυνηματικών ταξιδιών στους Aγίους Tπους
Tο λιμάνι της Γιάφφας (αρχαία Iππη) ήταν ο πρώτος σταθμς των προσκυνητών των Aγίων Tπων.
Tου Aγαμέμνονα Tσελίκα
OI AΓIOI τποι πάντοτε φάνταζαν
στην ψυχή του κάθε χριστιανού σαν
ένας τπος κάπου στην άκρη του κ-
σμου, που απ κει και πέρα άρχιζε ο
ουρανς. Aν πατούσες το πδι σου
στο βράχο του Γολγοθά, αν ακου-
μπούσες το χέρι σου στον τάφο του
Xριστού, αν λουζσουν στον Iορδά-
νη, είχες τη βέβαιη ελπίδα πως ένα
κομμάτι απ την αγιτητα του τπου
περνούσε στο σώμα και την ψυχή
σου. Tτε η πίστη σου γινταν πιο
στέρεη, πιο χειροπιαστή, πιο ανθρώ-
πινη, αφού είχες τη δυναττητα να
περπατήσεις σ’ λα εκείνα τα μέρη
που τσες φορές τα είχες ονευρευ-
τεί και τα ’χες ζωγραφίσει με το δικ
σου τρπο ακούγοντάς τα απ το
Eυαγγέλιο, ή βλέποντας άλλες φα-
νταστικές παραστάσεις στους τοί-
χους και στις εικνες των εκκλησιών.
Oι τσες ιστορίες που είχες ακούσει
για τους Pωμαίους στρατιώτες, τους
28 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
AΦIEPΩMA
βυζαντινούς ακρίτες, τους Πέρσες
που άρπαξαν το Tίμιο Ξύλο, τους πο-
λέμους με τους Aραβες, τους Φρά-
γκους και τους Tούρκους δημιουρ-
γούσαν στη φαντασία σου ένα κσμο
τρομακτικ και άξενο.
Oσοι άνθρωποι είχαν κατορθώσει
να ταξιδέψουν στους Aγίους Tπους
και να γυρίσουν πίσω στην πατρίδα
τους, διηγινταν αλλκοτες ιστορίες
για το μακριν ταξίδι σε στεργιά και
θάλασσα, για πολιτείες περίεργες,
για γλώσσες άγνωστες, για ανθρώ-
πους με συνήθειες διαφορετικές. Kι
μως η πίστη πως πάνω κει στο Γολ-
γοθά ή στον Aγιο Tάφο μπορείς να
γονατίσεις, να πεις τις αμαρτίες σου
και ν’ αγιαστείς, απδιωχνε το φβο
του άγνωστου ταξιδιού και το μνο
που έμενε ήταν η ελπίδα και ο πθος,
πως κάποτε θ’ αξιωνσουν να κάνεις
ένα τέτοιο ταξίδι.
Tο ταξίδι ήταν μεγάλο και μακριν,
που και αν βρισκσουν, στο Mοριά,
τη Mακεδονία, τη Θράκη, τη Bλαχία,
τη Pωσία, τον Πντο, την Aνατολή
και τη Kαραμανία, την Kρήτη και την
Kύπρο. Eπρεπε να ταξιδέψεις μέρες
πολλές στη στεργιά και το ίδιο πολ-
λές και στη θάλασσα, με χίλιους δυο
κινδύνους και κακουχίες, σε μέρη
ξένα και σε καιρούς δύσκολους, ώ-
σπου να πατήσεις το πδι σου στ’ ά-
για χώματα.
Eπρεπε χρνια και χρνια να μα-
ζεύεις γρσι γρσι τα χρήματα για να
πληρώσεις τα έξοδα του ταξιδιού
σου. Kαι ακμη να οικονομήσεις τις
δουλειές που άφηνες πίσω σου και
τα υπάρχοντά σου, γιατί το ταξίδι ή-
ταν μακρχρονο, ο κίνδυνος μεγά-
λος και ποιος ξέρει, μπορεί να σ’ α-
ξίωνε ο θες να πέθαινες εκεί και να
σ’ έθαβαν στην Aγία Σιών.
Πολλές είναι οι μαρτυρίες σπου-
δαίων περιηγητών, πλούσιων αρχ-
ντων ή καλογέρων που είχαν επιχει-
ρήσει να ταξιδέψουν και να γνωρί-
σουν ή να προσκυνήσουν τους Aγί-
ους Tπους. Για τον απλ μως λα
το ταξίδι αυτ φαινταν ακατρθω-
το και γι’ αυτ σαν κάποιος το επιχει-
ρούσε και γύριζε πίσω, γινταν δε-
κτς σαν ήρωας και νικητής και με
περηφάνεια ήθελε να τον φωνάζουν
χατζή.
H λέξη είναι αραβική και σημαίνει
τον μουσουλμάνο προσκυνητή της
Mέκκας και της Mεδίνας. Στα χρνια
μως της τουρκοκρατίας για τους
Eλληνες ορθοδξους σήμαινε τον
προσκυνητή των Aγίων Tπων και ή-
ταν τίτλος τιμητικς.
Aπ τη μια μεριά η υπαγωγή της
Παλαιστίνης στην οθωμανική αυτο-
κρατορία και η ανάπτυξη της ναυσι-
πλοΐας στην Aνατολική Mεσγειο με
την παρουσία μεγάλων εμπορικών
πλοίων των ευρωπαϊκών δυνάμεων,
κι απ την άλλη η διάρθρωση ενς
δικτύου αγιοταφικών μετοχίων, σ’ -
λη τη Bαλκανική και τη Mικρά Aσία ε-
νεθάρρυνε πολλούς σε καιρούς ει-
ρήνης να επιχειρήσουν ένα τέτοιο
ταξίδι χωρίς βέβαια να αποκλείουν
το ρίσκο των πειρατικών ή των λη-
στρικών επιδρομών.
Eμίν Xατζή
H καλλιέργεια και η διάδοση της
προσκυνηματικής ιδέας απ μέρους
του ορθοδξου Πατριαρχείου αποτε-
λούσε ένα μέσο χι μνο οικονομι-
κής ενίσχυσής του, αφού οι προσκυ-
νητές προσκμιζαν ως δώρα σημα-
ντικά χρηματικά ποσά και πολύτιμα
αντικείμενα, αλλά και μέσο ενίσχυ-
σης του κύρους του Πατριαρχείου α-
πέναντι και στους μουσουλμάνους
και στους χριστιανούς των άλλων
δογμάτων. Kαλά καλά απ τον 13ο
αιώνα και ακμη περισστερο κατά
τον 17ο αιώνα καταβάλλεται ιδιαίτε-
ρη προσπάθεια για την οργάνωση
των προσκυνηματικών ταξιδιών και
την ασφάλειά τους μέσω συγκεκρι-
μένων οδηγιών και προσώπων που α-
ναλαμβάνουν το έργο του οδηγού,
του Eμίν Xατζή, πως ονομαζταν.
Tα αγιοταφικά μετχια στην Kων-
σταντινούπολη, τη Σμύρνη και τη Xίο,
ήσαν οι κυριώτεροι σταθμοί αυτών
των ταξιδιών ανάλογα με τον τπο
εκκίνησης, που συγκεντρώνονταν οι
προσκυνητές και ναυλώνονταν ακ-
μη και ειδικά καράβια. Στα 1739 κά-
ποιοι καλγεροι απ την Πάτρα ξεκί-
νησαν για τους Aγίους Tπους.
Eφτασαν στο Nαύπλιο και απ κει
νησί νησί έφταναν στη Xίο. Aπ τη
Xίο πληρώνοντας ναύλο 5 ριάλια και
με φραντζέζικο καράβι πέρασαν στην
Eφεσο και απ εκεί περνώντας απ
την Kω, τη Pδο και την Kύπρο έφτα-
σαν στη Γιάφφα. Γύρισαν ένα χρνο
μετά, πάλι απ τον ίδιο δρμο και πά-
λι με καράβι φραντζέζικο.
H Iππη
H Γιάφφα, η Iππη, ήταν το λιμάνι
της Παλαιστίνης που χρησιμοποιού-
σαν οι προσκυνητές για τους Aγίους
Tπους. Aπ κεί και πέρα άρχιζε ένα
άλλο ταξίδι που δεν επεφύλασσε λι-
γτερες ταλαιπωρίες και περιπέτει-
ες. Tα κατάστιχα και τα έγγραφα του
πατριαρχικού αρχείου μας δίνουν
μιαν αρκετά εύγλωττη εικνα. Oι
Oθωμανοί διοικητές και οι επιτπιοι
άρχοντες, σέχιδες και φελάχοι, τζέρ-
μιδες (φρουροί) και γεννίτσαροι,
μουμπρουξίδες (τελωνειακοί) και α-
γάδες του τπου, δεν έχαναν καμμιά
ευκαιρία στο να μην εκμεταλλευτούν
τους προσκυνητές με χίλια δύο προ-
σχήματα και απάτες απ τη στιγμή
που θα πλησίαζε η βάρκα στο καράβι
τους για να τους αποβιβάσει στη
στεργιά. Tο ίδιο γινταν και σε κάθε
πλη απ’ που θα περνούσε το καρα-
βάνι τους, πως απ τη Λύδα και τη
Pέμλη και τα δερβένια στα βουνά
πριν την Aγία Πλη. Aυτς είναι ο λ-
γος που το Πατριαρχείο ανάμεσα στα
άλλα του αιτήματα για προνομιακή
μεταχείριση ενέτασσε και τον ακριβή
προσδιορισμ του «καφαριού», του
φρου των μη μουσουλμάνων προ-
σκυνητών. Eνας απ τους πιο παλι-
ούς σουλτανικούς ορισμούς ανάγε-
ται στην εποχή των Mαμελούκων και
έχει χρονολογία 1215.
1706. Oρισμς διά τους τζερμίδες
της στράτας του Γιάφφα και τους φε-
λάχιδες πσα καφάρια ήγουν μαϊδιά
να παίρνουν εις τον άνθρωπον.
1722. Φερμάνι διά να μη παίρνουν
καφάρια απ τους προσκυνητάς ο
πασάς της Iερουσαλήμ και του Pε-
μπλίου.
1732. Φερμάνι του σουλτάν Mαχ-
μούτη διά τους προσκυνητάς να μην
Oρισμς του Σουλτάνου Σουλεϊμάν του Mεγαλοπρεπούς 1526. Aρχαίο αντίγραφο του ορισμού του Oμάρ (636 μ.X.).
τους παίρουν εις Γιάφφα και Iερου- προσκυνητής έπρεπε απ το ξεκίνη- Kαι μετά, το Mεγάλο Σάββατο, εκ-
σαλήμ παραπάνω απ το συνηθισμέ- μά του να έχει προετοιμαστεί πνευ- στατικοί να δουν το Aγιο Φως, σαν α-
νον καφάρι, μήτε να ενοχλώνται καθ’ ματικά. Eπρεπε να νηστεύειι και να στραπές να γυρίζει γύρω γύρω απ
οδν ερχμενοι απ Iππη εις Iερου- προσεύχεται σ’ λη τη διάρκεια του το Iερ Kουβούκλιο και να φωτίζει το
σαλήμ. ταξιδιού, και ταν έφτανε, να παρα- να της Aναστάσεως. Tτε λοι οι
1790. Oτι οι εν Iερουσαλήμ και εν κολουθεί λες τις λειτουργίες, να κποι, οι ταλαιπωρίες, τα έξοδα, η
Iππη και εν πάση τη Παλαιστίνη οι προσκυνήσει λους τους καθαγια- ξενητιά βρίσκανε την ανταμοιβή
Tούρκοι αγοραίοι και εξουσιασταί να σμένους τπους στα Iεροσλυμα, τους. Tτε καταλαβαίνεις πσο αλη-
μη κακολογώσι μηδέ να κακοποιώσι τον Πανάγιο Tάφο, το Γολγοθά, τη θινή είναι η πίστη σου, σαν αγγίζεις
τους Pωμαίους ραγιάδες και μονα- Γεθσημανή, τον τάφο της Γεννήσε- στο κερί σου το θείο φως. Aισθάνε-
χούς και προσκυνητάς και τα ευκτή- ως, το Oρος των Eλαιών, μετά στη σαι λυτρωμένος απ τις ανθρώπινες
ρια αυτών. Bηθλεέμ το Σπήλαιο της Γεννήσεως αμαρτίες σου και ταπεινά ανοίγεις
και απαραίτητα στον Iορδάνη. Aν την ψυχή σου να γεμίσει απ τη θεία
Φροι μπορούσε κατπιν πήγαινε ως την Tι- χάρη για να ξαναρχίσεις μια νέα ζωή.
βεριάδα, στο Oρος Θαβώρ, τη Nαζα- Aυτήν άλλωστε την έννοια έχει και
Δεν ήταν μως μνον αυτ. Για να ρέτ, στο Oρος των Mακαρισμών και το πατριαρχικ έγγραφο που δινταν
μπουν στο Nα της Aναστάσεως έ-
στην Kαπερναούμ. Kαι αν ακμα ο έντυπο σε πολλούς προσκυνητές.
πρεπε πάλι και εκεί να πληρώσουν προσκυνητής ήταν και μοναχς και Hταν η αναγνώριση του πνευματικού
στους Tούρκους άλλο φρο, απ τον
ήθελε να προσκυνήσει τους τπους και σωματικού τους αγώνα, αλλά και
οποίο απαλλάσσονταν τα παιδιά και των μεγάλων ασκητών, πήγαινε στον της αφειδώλευτης προσφοράς αφιε-
οι γυναίκες, και ακμη ώσπου να
Aγιο Γεράσιμο, στο βάθος της Iερη- ρωμάτων προς τον Πανάγιο Tάφο. Tα
φτάσουν στον Iορδάνη ποταμ έπρε- χούς, ή στον Aγιο Σάββα, στην έρη- Iεροσλυμα έτσι γίνονται η κοινή πα-
πε να πληρώσουν πολλά ακμη. O
μο. Oλοι πάντως περίμεναν την ημέ- τρίδα του κάθε χριστιανού, γιατί εκεί
προσκυνητής στους Aγίους Tπους ρα του Πάσχα και φρντιζαν τη Mε- αναγνωρίζει την απαρχή της ζωής
υπαγταν αυτματα κάτω απ την
γάλη Eβδομάδα να ζήσουν στους ίδι- του, που κι αν ευρίσκεται, που κι
προστασία του πατριαρχείου, που ή- ους τπους, πως ττε, το θείο δρά- αν ζει. Eκεί στον Πανάγιο Tάφο, που
ταν αυτ πλέον υπεύθυνο για ,τι έ-
μα, να πάρουν το δρμο απ το Πραι- ήταν και το νειρο του παππού του
κανε, και ακμη φρντιζε για τη δια- τώριο και να ανηφορίσουν το λιθ- Bιζυηνού να κάνει «το μνον της ζω-
μονή του στα διάφορα σπίτια και μο-
στρωτο ως τον Γολγοθά. ής του ταξίδιον».
ναστήρια μέσα και έξω απ τα Iερο-
σλυμα. Σε περιδους ειρήνης και η-
συχίας τα Iεροσλυμα αντηχούσαν
απ τις φωνές και το πλήθος των
προσκυνητών που ο καθένας μιλού-
σε τη δική του διάλεκτο και φορούσε
τη δική του ξεχωριστή φορεσιά. Γίνο-
νταν θα έλεγες μια πλη των Pω-
μιών, αφού τσο το πατριαρχείο σο
και τα άλλα μοναστήρια, του Aγίου
Bασιλείου, των Aγίων Θεοδώρων,
του Aγίου Xαραλάμπους, η Mεγάλη
Παναγιά, η Aγία Aννα, η Παναγία η
Σεϊδανάγια, το μοναστήρι του Aγίου
Nικοδήμου ή της Φακής, το μετχι
της Γεθσημανής, ο ξενώνας του Aγί-
ου Iωάννου του Προδρμου, ο
Aρχάγγελος, γέμιζαν απ κσμο.
Προσκύνημα
Tο προσκυνηματικ ταξίδι για τον
ορθδοξο χριστιαν δεν ήταν ένα
ταξίδι περιηγητικ. Σκοπς ήταν η
σωτηρία της ψυχής και ο αγιασμς Tο ιερ συγκρτημα του Nαού της Aναστάσεως (Παναγίου Tάφου) σε παλιά
του σώματος. Για το λγο αυτ ο γκραβούρα.
ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 29

H Zήτεια στο Πατριαρχείο
Eνας θεσμ
ς οικονομικής επιβίωσης των προσκυνημάτων της Xριστιανοσύνης στην Παλαιστίνη
Aπανταχούσα του Πατριάρχη Iεροσολύμων Δοσιθέου Nοταρά. Aριστερά το 1683 και δεξιά το 1694.
Tου Kρίτωνα Xρυσοχοΐδη
Eρευνητή στο Kέντρο
Bυζαντινών Eρευνών του E.I.E.
H IΣTOPIA του Πατριαρχείου Iερο-
σολύμων συνδέεται άμεσα, αν δεν
ταυτίζεται, με την ιστορία και την
τύχη των προσκυνημάτων της Xρι-
στιανοσύνης στην περιοχή της Πα-
λαιστίνης.
Aυτ ισχύει ιδιαίτερα μετά την α-
ραβική κατάκτηση στον 7ο αιώνα, -
ταν το ποίμνιο μειώθηκε δραματικά
και η κύρια φροντίδα της εκκλησίας
ήταν η διάσωση και διατήρηση των
Aγίων Tπων. Kαι τούτο γιατί για τον
ενιαίο χριστιανικ κσμο, ανατολικ
και δυτικ, τα προσκυνήματα δεν έ-
παψαν να αποτελούν ενωτικ σύμ-
βολο και σημείο αναφοράς.
Ωστσο, για τη διαιρεμένη Xρι-
στιανοσύνη, και ιδιαίτερα μετά την
πρώτη σταυροφορία, γίνονται ση-
μείο αμφιλεγμενο και αντικείμενο
30 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
AΦIEPΩMA
έντονων ανταγωνισμών. H κατοχή
και ο έλεγχς τους ανάγονται σε
μείζον εκκλησιαστικ θέμα και χι
μνον, ιδίως κατά τους τρεις τελευ-
ταίους αιώνες.
Σελίμ A΄
O τερματισμς της κατοχής της
Παλαιστίνης απ τους Mαμελούκους
της Aιγύπτου και η κατάληψη της Iε-
ρουσαλήμ απ τους Oθωμανούς, το
1517, αποτελούν την αφετηρία της
νέας ιστορικής περιδου του ορθ-
δοξου πατριαρχείου.
O σουλτάνος Σελίμ A΄ αναγνώρισε
την κυριτητα των ορθοδξων στα
σημαντικτερα προσκυνήματα των
Aγίων Tπων (να της Aναστάσεως,
Πανάγιο Tάφο, σπήλαιο της Γεννή-
σεως στη Bηθλεέμ κ.λπ.) παραχωρώ-
ντας συγχρνως προνμια και φορο-
απαλλαγές. Eπιπλέον η προσάρτηση
της ανατολικής λεκάνης της Mεσο-
γείου στην οθωμανική επικράτεια
συνετέλεσε στην αποκατάσταση της
ελεύθερης επικοινωνίας με την υπ-
λοιπη αυτοκρατορία, γεγονς που
διευκλυνε τη διακίνηση και τις επα-
φές των μοναχών του Aγίου Tάφου
με τον ορθδοξο κσμο και κατέστη-
σε εφικτή την αποδημία προσκυνη-
τών στους ιερούς τπους της Παλαι-
στίνης.
Oι ρυθμίσεις του Σελίμ δεν έγιναν
αποδεκτές απ τους Λατίνους. Aξιο-
ποιώντας τους ρους των γαλλο-
τουρκικών κυρίως δρομολογήσεων
αποκτούν βαθμιαία την κυριτητα σε
ορισμένα προσκυνήματα, παρά τις α-
ντιδράσεις των Oρθοδξων. Eξάλ-
λου οι εκκλησιαστικές έριδες μεταξύ
ορθοδξων και καθολικών στην Aνα-
τολή, που πυροδοτήθηκαν μετά την
ανάρρηση στο θρνο της Kωνστα-
ντινουπλεως του Kυρίλλου Λουκά-
ρεως (1620), με την εκλεκτική προ-
σέγγιση προς τα προτεσταντικά κρά-
τη και η ίδρυση της Sacra
Congregatio de Propaganda Fide
(1622), ξυναν και τον ανταγωνισμ
για την κατοχή των προσκυνημάτων.
Στο χορ του οξύτατου ανταγωνι-
σμού, ο οποίος συστηματικά υπο-
δαυλίζεται απ τους διπλωματικούς
αντιπροσώπους των καθολικών χω-
ρών στην Yψηλή Πύλη, εισέρχονται
σταδιακά απ τον 16ο αιώνα και οι
Aρμένιοι. Για δύο περίπου εκατοντα-
ετίες, ώς τα μέσα του 18ου αιώνα, τα
προσκυνήματα, κύρια και δευτερεύ-
οντα, αλλάζουν επανειλημμένα κα-
τχους. Πολεμικά γεγοντα, διπλω-
ματικές σκοπιμτητες και πολιτικές
συγκυρίες ευνοούν κάθε φορά κά-
ποιον απ τους αντιμαχομένους.
H σκπιμη διατήρηση της ρευστ-
τητας στο ιδιοκτησιακ καθεστώς
των προσκυνημάτων έδινε αναμφι-
σβήτητα στην οθωμανική πύλη τη
διακριτική ευχέρεια για διπλωματι-
κούς ελιγμούς.
 Aπέβαινε, μως, και διπλωματικά
χρήσιμη, γεγονς που είχε ιδιαίτερη
βαρύτητα.
Aν, μάλιστα, ληφθεί υπψη η μαρ-
τυρία του Πατριάρχου Iεροσολύμων
Δοσιθέου (1669-1707), τα ποσά που
απαιτούντο για την έκδοση ενς δια-
τάγματος ήταν διπλάσια απ εκείνα
που κατεβάλλοντο στο ταμείο του
σουλτάνου, εξαιτίας της παρεμβά-
σεως μεσαζντων αξιωματούχων
της οθωμανικής διοικήσεως.
Oπως είναι εύλογο, η αντιμετώπι-
ση του προβλήματος απαιτούσε τε-
ράστια χρηματικά κονδύλια, γεγονς
που οδήγησε το ορθδοξο πατριαρ-
χείο σε διαρκή οικονομική αιμορρα-
γία.
Kαι η διατήρηση της κατοχής των
προσκυνημάτων δεν ήταν το μνο
πρβλημα που έπρεπε να αντιμετω-
πισθεί.
Δαπάνες
Σεβαστ ήταν το κστος των δα-
πανών για τη συντήρηση των πολυ-
πληθών ναών και μονών της περιο-
χής. Oι επισκευαστικές εργασίες α-
ποτελούσαν θέμα άμεσης προτεραι-
τητας, εφσον ήταν συνυφασμένες
με το καθεστώς ιδιοκτησίας των κτι-
ριακών συγκροτημάτων. Oποιος επι-
σκεύαζε ακμη και το παραμικρ
τμήμα κτιρίου ήγειρε αυτομάτως και
δικαιώματα κατοχής. Δεν είναι τυ-
χαίο τι μετά τη μεγάλη πυρκαγιά
του 1808 που κατέστρεψε το να της
Aναστάσεως, ο Eλληνας Πατριάρχης
Πολύκαρπος και οι Aγιοταφίτες, με ι-
διαίτερη επιμονή επιδίωξαν και επέ-
τυχαν την έκδοση φιρμανίου, βάσει
του οποίου μνον αυτοί ανέλαβαν
την ανοικοδμηση του καταστρεμ-
μένου ναού.
Tέλος, δεν ήταν ευκαταφρνητα
τα ποσά που απαιτούνταν για τις λει-
τουργικές δαπάνες της Aγιοταφικής
Aδελφτητας και τη διατήρηση της
ομαλής ροής του προσκυνηματικού
ρεύματος προς την Παλαιστίνη.
Oι τρεις αυτές μεγάλες κατηγο-
ρίες δαπανών, καθώς και ο κάθε φο-
ρά επικρεμάμενος κίνδυνος αλώσε-
ως των Iερών Tπων απ τους αλλο-
δξους, περιέχονται ως συνεχώς ε-
παναλαμβανμενο μοτίβο στις εκ-
κλήσεις των Aγιοταφιτών για την πα-
ροχή οικονομικής βοηθείας και στις
πατριαρχικές εγκυκλίους προς τους
«απανταχού» ορθοδξους.
H κατάσταση δεν μπορούσε να α-
ντιμετωπισθεί μνο απ τις έκτα-
κτες εισφορές ή την παραχώρηση
μετοχίων εκ μέρους των ορθδοξων
ηγεμνων. Eίναι γνωστ τι οι ηγε-
μνες της Mολδαβίας και της Bλα-
χίας παραχώρησαν είκοσι μία μονές,
με λη την περιουσία τους, ως μετ-
χια στον Πανάγιο Tάφο, ενώ προσο-
δοφρα μετχια λειτουργούσαν, ιδι-
αίτερα στον 17ο αι. στην Iβηρία.
Eξάλλου και οι γενναιδωρες προ-
σφορές πλουσίων ομογενών μνον
έκτακτες περιστασιακές ανάγκες ή-
ταν δυνατ να καλύψουν.
H λύση του οικονομικού προβλή-
μαος της Σιωνίτιδος εκκλησίας θα α-
ναζητηθεί στη συστηματική οργάνω-
ση και αξιοποίηση της ζητείας.
Eισφορές
Ως ζητεία, η οποία πολλές φορές
απαντάται και με τον ρο ελεημοσύ-
νη, πρέπει να προσδιορισθούν οι ει-
σφορές εις χρήμα ή εις είδος που
καταβάλλονται εκ μέρους των πι-
O νας της Aναστάσεως, στα Iεροσλυμα. Eργο του B. Barskij. (Aπ το βιβλίο «Tπος και Eικνα. Xαρακτικά ξένων περιη-
γητών για την Eλλάδα, 18ος αιώνας - A΄» εκδ. «Oλκς», Aθήνα 1979).
στών για την ενίσχυση κάποιου εκ-
κλησιαστικού ιδρύματος, Πατριαρ-
χείου ή μονής και έχουν έκτακτο και
προαιρετικ χαρακτήρα.
Oι διενεργούντες τη ζητεία μονα-
χοί αποκαλούνται ταξιδιώτες ή διακο-
νητές και είναι υπεύθυνοι για το ταξί-
διν τους. O ρος «ταξίδιον» έχει δι-
πλή έννοια. Σημαίνει αυτ καθ’ αυτ
το διακνημα της περιοδείας που α-
ναλαμβάνει ο εντεταλμένος μονα-
χς, αλλά απ τον 17ο αι. με τον ρο
«ταξίδιον» προσδιορίζεται και η γεω-
γραφική περιοχή μέσα στην οποία ο-
φείλει να διενεργήσει τη ζητεία.
Mολοντι η ζητεία ασκήθηκε απ
λα τα εκκλησιαστικά ιδρύματα, τα
πατριαρχεία Aλεξανδρείας, Aντιο-
χείας, τις μονές του Aγίου Oρους, το
Σινά και γενικά λες σχεδν τις μο-
νές της ορθδοξης Eλληνικής Aνα-
τολής, στο πατριαρχείο Iεροσολύ-
μων βρήκε την τέλεια εφαρμογή της
ως οικονομικού θεσμού.
Σύμφωνα με τις ώς τώρα γνωστές
μαρτυρίες, το θεσμ της ιεροσολυ-
μίτικης ζητείας εγκαινίασε ο πα-
τριάρχης Γερμανς (1537-1579). Aυ-
τς πρώτος ήρξατο περιοδεύειν τ-
πους και επαρχίας ελέους χάριν πα-
ρά των χριστιανών. Ωστσο ως τα
μέσα του 17ου αι. η ζητεία διενεργεί-
ται μάλλον περιστασιακά, χωρίς ορ-
γανωμένο πλαίσιο και συγκεκριμέ-
νες οδηγίες. Aπ την εποχή αυτή -
μως σταδιακά συστηματοποιείται και
βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη στα
χρνια της πατριαρχείας του Δοσι-
θέου Nοταρά.
Aπανταχούσα
Σύμφωνα με την εκκλησιαστική
τάξη, κάθε φορά για να πραγματο-
ποιηθεί η ζητεία απαιτούνται: α) έγ-
γραφο του πατριάρχη Iεροσολύμων,
που πολλές φορές έχει τη μορφή α-
πανταχούσας (η ονομασία προέρχε-
ται απ τις δύο πρώτες λέξεις της
στερετυπης προσφωνήσεως του
εγγράφου: Oι απανταχού ευρισκ-
μενοι... χριστιανοί), απευθυνμενο
προς τον επίσκοπο στην περιοχή του
οποίου θα διενεργηθεί η ζητεία. Tο
έγγραφο αποτελεί συγχρνως αίτη-
ση αδείας, συστατικ του ή των απο-
στελλομένων αγιοταφιτών καθώς
και εξουσιοδτηση για τη συλλογή
των ελεημοσυνών· β) έγκριση του
κατά τπους επισκπου με την οποία
δίδεται η δυναττητα ασκήσεως της
ζητείας μέσα στα ρια της δικαιοδο-
σίας του. Kαι τούτο γιατί εκτς των
οικονομικών παραμέτρων η ζητεία
συνδυάζεται με την τέλεση ιεροπρα-
ξιών. Eλλειψη αδείας θα μπορούσε
να θεωρηθεί, σύμφωνα με το Kανο-
νικ Δίκαιο, ως «πράξις παρ ενο-
ρίαν». Eίναι χαρακτηριστικ τι ο ί-
διος ο Πατριάρχης Iεροσολύμων
Xρύσανθος, προκειμένου να τελέ-
σει λειτουργία στο αγιοταφικ μετ-
χι της Kωνσταντινουπλεως, λαμβά-
νει έγγραφη άδεια του Oικουμενικού
Πατριάρχη.
O αγιοταφίτης ταξιδιώτης και η συ-
νοδεία του περιοδεύουν στις πλεις
και στα χωριά της καθορισμένης για
αυτούς περιοχής (στο «ταξίδι» τους),
κηρύττουν, τελούν ιεροπραξίες και
συλλέγουν την ελεημοσύνη των πι-
στών, η οποία καταγράφεται στο κα-
τάστιχο της ζητείας. Oι εγγραφές σε
αυτ αφορούν κατά καννα τη μνη-
μνευση ενς ή περισστερων ονο-
μάτων σε κάποια εκκλησιαστική ακο-
λουθία. Στις πληρέστερες εγγραφές,
κατά μίμηση των τουρκικών φορολο-
γικών καταστίχων, καταγράφονται
οικογενειακά σύνολα: το νομα και
το επίθετο, αν υπάρχει, του συνδρο-
μητή, τα ονματα των γονέων, της
συζύγου και των παιδιών. Στις π-
λεις, ταν οι εγγραφές είναι πολλές,
τα ονματα καταχωρίζονται κατά ε-
νορία ή κατά συντεχνία στις οποίες
οι εγγραφμενοι ανήκουν. Στη συνέ-
χεια προσδιορίζεται το είδος της εκ-
κλησιαστικής μνημονεύσεως που εί-
ναι πάντα αντίστοιχη με το προσφε-
ρμενο ποσ. Δεν είναι λίγες οι περι-
πτώσεις, στις οποίες οι προσφορές
γίνονται σε είδος (σπίτια, εργαστή-
ρια, γεωργικές εκτάσεις και ακμη
ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH
μεμονωμένα καρποφρα δένδρα,
πολύτιμα αντικείμενα, άμφια, ζώα ή
και «μερτικά» πλοίων). Oι τελευταί-
ες, αξιολογούνται, κοστολογούνται
και προσδιορίζεται η αντίστοιχη εκ-
κλησιαστική μνημνευση. Tο κστος
των μνημονεύσεων καθορίζεται απ
την επισημτητα της εκκλησιαστικής
τελετής ή και απ τη συχντητα με
την οποία θα εκφωνηθούν τα ονμα-
τα των πιστών. Tα βαπτιστικά ονμα-
τα των εγγραφών αντιγράφονται
στους κώδικες των παρρησιών ή των
προθέσεων για να μνημονεύονται
στις ιερές ακολουθίες.
Kώδικες
H τεράστια έκταση της ιεροσολυ-
μίτικης ζητείας, τσο γεωγραφικά
σο και αριθμητικά, σε λη την πε-
ρίοδο της τουρκοκρατίας, μαρτυ-
ρείται απ τις εκατοντάδες χιλιάδες
ονματα που βρίσκονται καταγραμ-
μένα στους σχετικά λίγους διασω-
θέντες αντίστοιχους κώδικες. Kαι
αποδεικνύουν την ευρύτατη αντα-
πκριση του ορθδοξου πληρώμα-
τος στις εκκλήσεις της αγιοταφικής
αδελφτητας.
Oι μηχανισμοί λειτουργίας ενς
εκκλησιαστικού οικονομικού θε-
σμού, πως η ζητεία, ίσως ξενίζουν
το σημεριν αναγνώστη. Ωστσο για
την εποχή που αναπτύχθηκε αποτε-
λούσε λειτουργική και αναγκαία
πρακτική. H πεισματική εμμονή
στην, με κάθε ουσία, διάσωση και
διατήρηση συμβλων, πως τα προ-
σκυνήματα της Παλαιστίνης, αποτέ-
λεσε θεμελιώδη παράγοντα για την
επιβίωση και τη διαφύλαξη της ορ-
θδοξης ταυττητας σε χαλεπούς ι-
στορικούς χρνους.
Mολοντι οι συνολικές αποτιμή-
σεις είναι παρακινδυνευμένες, θα
μπορούσε να υποστηριχθεί τι πε-
ρισστερο ο οβολς των άσημων πι-
στών παρά οι ανώδυνες προσφορές
των επώνυμων ηγεμνων διατήρη-
σαν την ηγεμονική παρουσία των
Eλλήνων στους Aγίους Tπους.
31
 AΦIEPΩMA

Προσκυνητάρια των Aγίων Tπων

Eίναι χειργραφα που χρησιμοποιούντο ως περιηγητικά βιβλία για λα τα μνημεία της Παλαιστίνης
Tου Σωτ. N. Kαδά
Eπ. καθηγητής Bυζαντινής Aρχαιολογίας του A.Π.Θ.
ΠPOΣKYNHTAPIA των Aγίων Tπων
ονομάζονται τα χειργραφα που πε-
ριέχουν την περιγραφή της Iερουσα-
λήμ και των λοιπών αρχαιολογικών
χώρων και μνημείων της Παλαιστί-
νης. H ονομασία τους οφείλεται στην
πρώτη λέξη που προηγείται τις πε-
ρισστερες φορές στον τίτλο του,
πεζού και σπάνια ποιητικού, κειμέ-
νου και, πως είναι φυσικ, σχετίζε-
ται με το περιεχμενο και τη χρήση
τους. Eτσι, πρκειται για χειργραφα
που γράφονταν για να χρησιμεύσουν
βασικά ως περιηγητικά βιβλία, που
μπορούσαν να προμηθευτούν οι
προσκυνητές των Aγίων Tπων, ώ-
στε να πλησιάσουν και να γνωρίσουν
καλύτερα τα ιερά προσκυνήματα.
Παράλληλα, δεν ήταν ασήμαντη η
ψυχική ωφέλεια τσο των συγγραφέ-
ων απ τη σύνταξη των Προσκυνητα-
ρίων σο και των πιστών απ την α-
νάγνωση των κειμένων τους. Aυτ Kοιν πάντως στοιχείο σ’ λους που
άλλωστε φαίνεται καθαρά στους 18
δεκαπεντασύλλαβους στίχους που
βρίσκονται συχνά στο τέλος: «Ως ώ-
δε διηγήθηκα περί τους σεβασμίους
/ τπους της Iερουσαλήμ και πάγκα-
λους αγίους... Oσοι το κτάσθε, αδελ-
φοί, και αγοράσετέ το, / μεγάλον
πλούτον έχετε, πάντα φυλάγετέ το. /
Eτι δε εν τω οίκω σας ελάβετε ευλο-
γίαν / απ την Iερουσαλήμ, την πλιν
την αγίαν... Aιτείτε και περί εμού λύ-
σιν αμαρτημάτων, / πως να λάβω ά-
φεσιν εκ των εμών πταισμάτων...».
Συγγραφή
Eλληνικά χειργραφα, που εντάσ-
σονται σ’ αυτή την κατηγορία, σώζο-
νται αρκετά σε ελληνικές και ξένες
βιβλιοθήκες και συλλογές. Tα αρχαι-
τερα χρονολογούνται στις αρχές
του 16ου αι. και συγκεκριμένα μετά
απ την τουρκική κατάκτηση της Πα-
Tο Aγιο Σπήλαιο στον ιερ να της Γεννήσεως της Bηθλεέμ: κάτω απ
πεταλμορφο τξο εικονίζονται η Θεοτκος αριστερά, ο Iωσήφ δεξιά και
ο Xριστς - βρέφος στο κέντρο (χειργραφο Mεγίστης Λαύρας, έτ. 1732).
λαιστίνης (1517), οπτε ξανάρχισαν οι
ιερές αποδημίες των Eλλήνων προς
τους Aγίους Tπους, που είχαν ατο-
νήσει σημαντικά κατά τους προηγού-
μενους αιώνες. Περισστερα, μως,
είναι σα ανήκουν στον 17ο και στο
πρώτο μισ του 18ου αι., ενώ κατπιν
σταματά σχεδν απτομα η παραγω-
γή τους και τη θέση τους παίρνουν
πλέον τα παρμοια έντυπα βιβλία,
που συνεχίζονται ως τις μέρες μας.
Για πολλούς λγους, και κυρίως ε-
ξαιτίας της ιδιάζουσας φύσης αυτών
των χειρογράφων, είναι εύλογο να υ-
ποθέσουμε τι συντάχθηκαν μέσα
στην Παλαιστίνη. Σε μερικά μάλιστα
αναγράφεται και το συγκεκριμένο
μέρος: Iερουσαλήμ, μονή Aρχαγγέ-
λων, λαύρα Aγίου Σάββα κ.λπ. Δεν εί-
ναι μως απίθανο ορισμένα να γρά-
φηκαν ή να αντιγράφηκαν και έξω α-
π αυτή απ προσκυνητές που είχαν
ήδη επιστρέψει στις πατρίδες τους.
Oι συγγραφείς τους θα πρέπει να
ήταν καλλιγράφοι, οι οποίοι έγραφαν
και άλλα χειργραφα, αν και δεν απο-
κλείεται πολλοί να ασχολήθηκαν α-
ποκλειστικά και μνο με αυτ το εί-
δος. Δυστυχώς ελάχιστα Προσκυνη-
τάρια υπογράφονται απ επώνυμους
γραφείς, που είναι κυρίως μοναχοί,
πως: Δανιήλ, Συμεών, Aκάκιος, Xα-
ρίτος, Aθανάσιος, Xατζηιωάννης κ.ά.,
ενώ τα περισστερα παραμένουν α-
νυπγραφα και επομένως ανώνυμα.
αποκαλύπτεται μέσα απ τις περι-
γραφές των μνημείων, είναι η ιδιαίτε-
ρη αγάπη τους προς τους Aγίους T-
πους, η οποία τους μεταβάλλει ταυ-
τχρονα σε ευλαβείς περιηγητές.
Περιεχμενο
Eξετάζοντας τώρα το περιεχμενο
των Προσκυνηταρίων παρατηρούμε
πρώτα πρώτα τι μολοντι είναι χει-
ργραφα μικρού σχήματος (διαστ.
21x16 ή 16x11) και αποτελούνται κα-
τά καννα απ λίγα φύλλα (30-50)
διαθέτουν μια αρκετά κατατοπιστική
περιήγηση λων σχεδν των μνημεί-
ων, ιδιαίτερα των χριστιανικών, που
βρίσκονται διάσπαρτα στο έδαφος
της Παλαιστίνης.
Πιο αναλυτικά, μετά απ μια σύ-
ντομη γενική εισαγωγή για τους Aγί-
ους Tπους και τη σημασία τους, αρ-
χίζουν αμέσως με την περιγραφή της

Oκτώ μοναστήρια της Iερουσαλήμ: Aγιος Eυθύμιος, Aγία Aννα, Aγιος Γεώργιος (2 Tο μοναστήρι του Tιμίου Προδρμου στην έρημο του Iορδάνη, η λίμνη της Γεν-
φορές), Aγία Θέκλα, Aγιος Iωάννης ο Πρδρομος, Aγιος Iάκωβος του Zεβεδαίου νησαρέτ, ο ποταμς Iορδάνης και η Nεκρά Θάλασσα, αρχικ γράμμα Π (χειρ-
και Aγιος Iωάννης ο Θεολγος (χειργραφο συλλογής Σ. Kαδά, α΄ μισ 18ου αι.). γραφο Mεγίστης Λαύρας, έτ. 1732).

32 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993

Tο μοναστήρι του Aγίου Γεωργίου στο χωρι Πετζαλάς· ο νας της Γεννήσεως Tο μοναστήρι του Oσίου Θεοδοσίου του κοινοβιάρχου· η λαύρα του Aγίου Σάββα
στη Bηθλεέμ· αρχικ γράμμα Π (χειργραφο Mεγίστης Λαύρας, έτ. 1732). (χειργραφο συλλογής Σ. Kαδά, α’ μισ 18ου αι.).

Tα παλάτια του Δαβίδ, που είναι η πρώτη μικρογρα- Eξι μοναστήρια της Iερουσαλήμ: Παναγία, Aγιος Nι- Tο ρος των Eλαιών με ορισμένα σχηματοποιημένα
φία στα εικονογραφημένα Προσκυνητάρια των A- κλαος, Aγιος Γεώργιος, Aγιος Δημήτριος, Aγιος ελαιδεντρα και τον ιερ να της Aναλήψεως στην
γίων Tπων (σπάραγμα χειρογράφου Mονής Δοχει- Θεδωρος, Aγία Aικατερίνη (χειργραφο Mεγίστης κορυφή του (χειργραφο συλλογής Σ. Kαδά, α’ μισ
αρίου, β’ μισ 17ου αι.). Λαύρας, ετ. 1732). 18ου αι.).

Iερουσαλήμ και των προσκυνημάτων
που περιβάλλονται μέσα στο ισχυρ λογία της Παλαιστίνης.
τείχος της, περνούν κατπιν στα
μνημεία που βρίσκονται έξω απ αυ-
τή στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα,
πτε σε μικρή και πτε σε μεγάλη α-
πταση, και καταλήγουν συνήθως
στην Iππη και σπάνια συνεχίζουν
μέχρι και τη Bηρυττ.
Aξία
H σύντομη αυτή ανάλυση του πε-
ριεχομένου τους είναι αρκετή για να
διαπιστώσει κανείς εύκολα τη μεγά-
λη αξία αυτού του είδους των χειρο-
γράφων. Γενικά μπορούμε να πούμε
τι αποτελούν ένα νέο και εντελώς
ξεχωριστ φιλολογικ είδος, που
καλλιεργήθηκε κατά την περίοδο της
τουρκοκρατίας και με το οποίο συ-
μπληρώνεται ένα μεγάλο κεν στη
νεοελληνική γλώσσα και φιλολογία.
Πράγματι, με τα Προσκυνητάρια των
Aγίων Tπων αυξάνονται οι πηγές
για την έρευνα και παρέχονται χρή-
σιμα στοιχεία σε σους ασχολούνται
κυρίως με την ιστορία, τη γεωγρα-
φία, την τοπογραφία και την αρχαιο-
Eιδικτερα αυτά μας παρέχουν πο-
λύτιμες πληροφορίες για τη μελέτη
της πλης των Iεροσολύμων και για
άλλα σημαντικά γεγοντα που συνέ-
βησαν στην Παλαιστίνη.
Aκμη, αξιλογα είναι τα στοιχεία
που αναφέρονται στις τύχες των ιε-
ρών προσκυνημάτων και προπαντς
στην κατοχή και φροντίδα τους απ
το ελληνορθδοξο πατριαρχείο και
την αγιοταφική αδελφτητα, στα ήθη
και έθιμα των κατοίκων της περιο-
χής, στην τελετή του αγίου φωτς
κατά την εορτή του Πάσχα, στις συ-
νήθειες των διαφρων εθνών και
χριστιανικών δογμάτων μέσα στο
να της Aναστάσεως και τη ζωή πολ-
λών αγίων και άλλων προσωπικοτή-
των που έδρασαν και πέθαναν στην
Παλαιστίνη.
Mάλιστα, λα αυτά θεωρούνται συ-
χνά αξιπιστα και αρκετά σημαντικά,
επειδή συμφωνούν κατά το πλείστον
με τα πορίσματα των αρχαιολογικών
ερευνών και αναφέρονται σε μια μα-
κρά χρονική περίοδο τριών περίπου
αιώνων, παρατίθενται με απλή γλώσ-
σα και σαφήνεια και χαρακτηρίζονται
απ την επαφή με το χώρο και την α-
μεστητα των εντυπώσεων.
Eπιπλέον, είναι βέβαιο τι τα κεί-
μενα των Προσκυνηταρίων έγιναν η
αιτία να αυξηθούν τα προσκυνηματι-
κά ταξίδια προς τους Aγίους Tπους
και επομένως και τα οικονομικά οφέ-
λη που προέρχονταν πλουσιοπάροχα
απ τους προσκυνητές και απ τα ο-
ποία είχε μεγάλη ανάγκη το πατριαρ-
χείο Iεροσολύμων στους συχνά δύ-
σκολους αγώνες του για την ανακαί-
νιση και τη διατήρηση των ιερών
προσκυνημάτων.
Eικονογράφηση
Προσθέτουμε εδώ και την εικονο-
γράφηση που κοσμεί ορισμένα Προ-
σκυνητάρια και τα κάνει να υπερέ-
χουν ποιοτικά. Περιλαμβάνει ένα
πλήθος απ μικρογραφίες, των οποί-
ων ο μεγάλος αριθμς (50-80) εξη-
γείται απ τις εξαιρετικά μικρές δια-
στάσεις, που εμφανίζουν στο σύνολ στα κείμενα των Προσκυνηταρίων.
τους, εκτς απ ορισμένες περιπτώ-
σεις, που είναι δυνατ να καταλαμ-
βάνουν και ολκληρη την επιφάνεια
της σελίδας.
Πρκειται για αρχιτεκτονήματα και
διάφορα σχέδια, που εικονογραφούν
το κείμενο, πλάι στο οποίο τοποθε-
τούνται και παριστάνουν κυρίως να-
ούς και μονές, καθώς και άλλα θέμα-
τα, πως είναι: πλεις, βουνά, ποτά-
μια, πηγές, λίμνες κ.λπ. Aντίθετα
σπανίζουν σ’ αυτά οι αφηγηματικές
σκηνές και οι απεικονίσεις ανθρώπι-
νων μορφών, ζώων και φυτών.
Aκολουθεί, τέλος, που υπάρχει, η
διακσμηση αυτών των χειρογρά-
φων, που αποτελείται συνήθως απ
ένα απλ επίτιτλο στην αρχή και απ
πολλά, φυτικά ή ανθικά, αρχικά
γράμματα σε επιμέρους εντητες
του κειμένου. Kαι τα δύο, εικονογρά-
φηση και διακσμηση, ανήκουν στο
πολύ διαδεδομένο κατά τη μεταβυ-
ζαντινή περίοδο είδος της λαϊκής ζω-
γραφικής και, πως είναι φυσικ,
προσδίδουν μια ιδιαίτερη ομορφιά

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 33


Θρησκευτικές τελετές
Πώς τελείται η εορτή των Xριστουγέννων στην αγία πλη της Bηθλεέμ
Tου Eπισκπου Πορφυρουπλεως Aλεξίου
KAΘ’ HN στιγμήν η γη της Eπαγγε-
λίας, η γη των απεσταλμένων και
των προφητών του Θεού, εδέχθη
την θεϊκήν συγκατάβασιν, ήτοι την
σάρκωσιν του Θεού Λ!γου του Σω-
τήρος ημών Iησού Xριστού, κατέστη
Γη Aγία, αλλά συγχρ!νως και το κέ-
ντρον του Xριστιανισμού. Eκτοτε
καθίσταται π!λος έλξεως πάντων
των πιστευ!ντων εις τον Θεάνθρω-
πον Iησούν Xριστ!ν.
Eις την γην αυτήν, !που ετέχθη,
έζησε, εδίδαξε εθαυματούργησε, ε-
σταυρώθη, ανέστη και ανελήφθη εις
ουρανούς ο Yι!ς του Θεού και Σω-
τήρ ημών Iησούς Xριστ!ς ανεπτύ-
χθη ο θρησκευτικ!ς και λειτουργι-
κ!ς χαρακτήρ της πρώτης χριστιανι-
κής εκκλησίας.
Mε την επιφοίτησιν του Aγίου
Πνεύματος εις το Yπερώον της α-
γίας Σιών, γεννάται η πρώτη χρι-
στιανική εκκλησία, με το κήρυγμα
των αγίων Aποστ!λων. Eνταύθα, εις
το Yπερώον το πρώτον παρεδ!θη,
34 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
AΦIEPΩMA
Λειτουργία στην έρημο στην πηγή Aϊν Φάρα (Mαρτύριο του Aγίου Xαρίτωνος).
υπ! του Mεγάλου Aρχιερέως Xρι-
στού, η θεία λατρεία και συγχρ!νως
εξελίσσεται τούτο εις κέντρο, λα-
τρευτικ!ν και λειτουργικ!ν.
Aυτοί οι Aγιοι T!ποι καθίστανται
κέντρα θρησκευτικά, λατρευτικά και
συγχρ!νως τελετουργικοί χώροι, οι
οποίοι τους πιστούς εξυπηρετούν
και ελκύουν τους απανταχού ευρι-
σκομένους χριστιανούς.
Mε την καθίδρυσιν επί των αγίων
T!πων (ήτοι του Παναγίου Tάφου,
του Φρικτού Γολγοθά, του Σπηλαίου
της Γεννήσεως του Kυρίου εν Bη-
θλεέμ και λοιπών αγίων τ!πων) να-
ών μεγαλοπρεπών υπ! της ευσεβε-
στάτης μητρ!ς του M. Kωνσταντί-
νου, Aγίας Eλένης, το 326, ο Πανίε-
ρος να!ς της Aναστάσεως του Kυρί-
ου, καθίσταται έκτοτε το θρησκευτι-
κ! λατρευτικ!ν και λειτουργικ!ν κέ-
ντρον της Mητρ!ς Eκκλησίας.
Mοναχικν τάγμα
Tο Mοναχικ!ν Tάγμα, το οποίον ε-
τέθη προς διαφύλαξιν των Πανα-
γίων Προσκυνημάτων, το «Tάγμα
των Σπουδαίων», (σήμερον Aγιοτα-
φιτική Aδελφ!της) με ηγούμενον
τον Eπίσκοπον και Πατριάρχην Iερο-
σολύμων, ο Πανάγιος Tάφος υπήρξε
το κέντρον της λειτουργικής ζωής
της Eκκλησίας Iεροσολύμων και α-
νεπτύχθη το λεγ!μενον Iεροσολυμι-
τικ!ν Tυπικ!ν, το οποίον αποτέλεσε
τον πυρήνα του σύγχρονου τυπικού
της Eκκλησίας.
Aπ! διαφ!ρους πηγάς έχομε περι-
γραφάς των μεγαλοπρεπών τούτων
τελετών των οποίων προΐστατο ο
Eπίσκοπος Iεροσολύμων.
Eις τας Kατηχήσεις του Aγίου Kυ-
ρίλλου επισκ!που Iεροσολύμων και
το Oδοιπορικ!ν της Συλβίας, προ-
σκυνητρίας εκ της Δύσεως, του 4ου
αιώνος μ.X. ευρίσκομεν ολ!κηρον
τελετουργικ!ν σύστημα, το οποίο
διετηρήθη μέχρι του Z΄ αιώνος και
εν συνεχεία διεμορφώθη ως έχει
σήμερον.
Aι σύγχρονοι τελεταί της Eκκλη-
σίας Iεροσολύμων ουδ!λως διαφέ-
ρουν κατά τον τύπον, πυρήνα, των
τελετών του 4ου και 5ου αιώνος μ.X.
Aι μεγάλαι τελεταί της Σιωνίτιδος
Eκκλησίας, τελούνται καθ’ !λην την
διάρκειαν του έτους επί των Aγίων
Προσκυνημάτων εις ανάμνησιν των
σπουδαιοτέρων γεγον!ταν του επι-
γείου βίου του Kυρίου ημών.
Tέλος, εις τον Πανίερον να!ν της
Aναστάσεως του Kυρίου, τελείται
και νυν, !,τι ετελείτο κατά τους χρ!-
νους εκείνους υπ! του «Tάγματος
των Σπουδαίων», υπ! των Aγιοταφι-
τών μοναχών κατά τον 4ο αιώνα μ.X.
Eκτ!ς του Nαού της Aναστάσεως,
τελετουργικοί τ!ποι υπήρξαν τ!τε
και νυν η Bασιλική της Γεννήσεως
της Bηθλεέμ, ο να!ς της Aναλήψε-
ως εις το Oρος Eλαιών, και το Yπε-
ρώον εις τον λ!φον Συών, η Γεθση-
μανή, ο Tάφος της Yπεραγίας Δε-
σποίνης ημών Θεοτ!κου.
Tελεταί
Aι μεγάλαι σύγχρονοι τελεταί της
Eκκλησίας Iεοροσολύμων σήμερον
είναι: α) των Xριστουγέννων εν Bη-
θλεέμ, β) η Bαϊοφ!ρος, γ) του Θείου
Nιπτήρος, δ) του Eπιταφίου εν τω
Πανιέρω ναώ της Aναστάσεως, ε)
του Aγίου Φωτ!ς, στ) της Aναστάσε-
ως και του Eσπερινού του Θείου Πά-
σχα και ζ) του Eπιταφίου της Yπερα-
γίας Θεοτ!κου εν Γεσθημανή.
Eν συντομία θα περιγράψω, την
τελετή των Xριστουγέννων, εν τη α-
γία π!λει της Bηθλεέμ, κατά την ε-
ορτήν της κατά σάρκα γεννήσεως
του Iησού Xριστού και θεού ημών.
H !λη τελετή άρχεται της 24ης
Δεκεμβρίου την παραμονήν της ε-
ορτής των Xριστουγέννων και έχει
ούτως:
Tην 24ην Δεκεμβρίου περί ώραν
9ην ή 11ην πρωινήν, ο Mακαριώτα-
τος Πατριάρχης Iεροσολύμων φέ-
ρων τα παράσημα αυτού, συνοδευ-
!μενος απ! την Iεραρχίαν και τον
κλήρον του θρ!νου, καθώς και απ!
το διπλωματικ!ν σώμα προπορευο-
μένων των εν Iεροσολύμοις Oρθο-
δ!ξων Προσκ!πων μετά μουσικών
οργάνων και των κωδώνων του Mε-
γάλου Kωδωνοστασίου του ναού
της Aναστάσεως κρουομένων ανα-
χωρεί διά την Πύλην του Δαυΐδ προ-
πορευομένων των Pαβδούχων (Kα-
βάσηδων) επιβιβάζεται του Πα-
τριαρχικού αυτοκινήτου καθώς και
!λα τα μέλη της συνοδείας αυτού
και κατευθύνεται προς την π!λιν
Bηθλεέμ.
Kαθ’ οδ!ν προς την Bηθλεέμ, δι’
ολίγον σταματά διά μέσω της οδού
Iερουσαλήμ-Bηθλέεμ, εις την Mο-
νήν του Προφήτου Hλιού, !που τον
υποδέχονται τον Mακαριώτατον
Πατριάρχην, ο ηγούμενος της μο-
νής με μύρα, ο Δήμαρχος δημοτικοί
σύμβουλοι, Kοινοτικοί παράγοντες
και Mουχτάρηδες των περιχώρων
της Bηθλεέμ, των κωδώνων της μο-
νής χαρμοσύνως κρουομένων. Mε-
τά την ολιγ!λεπτον τούτην στάσιν ο
Mακαριώτατος και πάλι επιβιβάζε-
ται του αυτοκινήτου αυτού καθώς
και τα μέλη της συνοδείας αυτού
και !λοι οι επίσημοι οι οποίοι τους
ακολούθησαν.
Tο Πατριαρχικ! αυτοκίνητον συ-
νοδεύουν έφιπποι αστυνομικοί, τι-
μητική φρουρά εις τύπον των τριών
Mάγων και κατευθύνεται η !λη πο-
μπή εις την αγίαν Bηθλεέμ εις την
αυλήν της Bασιλικής της Γεννήσε-
ως, τον ερχομ!ν του Πατριάρχου,
εις τα πλήθη των πιστών, προαναγ-
γέλουν χιλιάδες πρ!σκοποι μετά
μουσικής αφιχθέντος του Mακαριω-
τάτου, υποδέχονται αυτ!ν εις ορι-
σμένο τ!πω.
O Δήμαρχος, ο διοικητής της π!-
λεως και ο Πατριαρχικ!ς Eπίτροπος
μετά μύρων και θυμιαμάτων, μετά
του Iερού Kλήρου λαμπροφορού-
ντων, προπορευομένων των φανών,
των εξαπτερύγων και Λαβάρων. O
Mακαριώτατος ενδύεται τον Πα-
τριαρχικ!ν αυτού Mανδύαν, το κα-
λοσωρίζει ο Πατριαρχικ!ς Eπίτρο-
πος και ευλογεί τους πιστούς, οι δε
χοροί ψάλλουσι μελωδικώτατα το
τροπάριον «η Γέννησίς Σου Xριστέ»
και η !λη πομπή κατευθύνεται προς
τον να!ν της Γεννήσεως και κατέρ-
χεται εις το Aγιον Σπήλαιον της
Γεννήσεως του Xριστού, ενταύθα ο
Mακαριώτατος θυμιά τον «Aστέρα»,
ο T!πος της γεννήσεως, την Φάτ-
νην και !λον το Aγιον Σπήλαιον, ύ-
Λιτανεία στην εορτή της Yψώσεως του Tιμίου Σταυρού.
στερον προσκυνά αυτ!ς, οι αρχιε-
ρείς και οι επίσημοι. Eξέρχεται του
Aγίου Σπηλαίου και ανέρχεται εις το
«Kαθολικ!ν» της Bασιλικής, ευλο-
γεί τους πιστούς και ανέρχεται εις
τον θρ!νον του και ευθύς άρχεται η
ακολουθία των Bασιλικών Ωρών με-
τά της θείας λειτουργίας του M. Bα-
σιλείου ή μ!νον του M. Eσπερινού.
Mετά το πέρας της τελετής ο Mα-
καριώτατος και η συνοδεία του α-
νέρχεται εις τα δώματα της Mητρο-
π!λεως !που αναπαύονται άπαντες
μέχρι Nυκτ!ς.
«H Γέννησις
του Xριστού»
Tη νύχτα περί την 10.30 μ.μ. κρου-
ομένων των κωδώνων της Aγίας
Bηθλεέμ, κατέρχεται ο Mακαριώτα-
τος εις τον να!ν, διά της θύρας, !-
που το Πέτρινον Bαπτιστήριον. Eκεί
τον αναμένουν προς υποδοχήν, ο
Kλήρος εν αμφιέση και θυμιάματα,
ο Mακαριώτατος ευλογεί φορώντας
τον M. Mανδύαν και οι χοροί ψάλ-
λουσι το τροπάριον «η Γέννησίς
Σου Xριστέ» και το «Eις πολλά έτη
Δέσποτα». O Mακαριώτατος ανέρ-
χεται εις τον θρ!νον και άρχεται η
ακολουθία της Λιτής και του
Oρθρου εξαιρουμένου του καθί-
σματος «Δεύτε ίδωμεν πιστοί».
O χορ!ς ψάλλει το «Πολυέλαιον»
και ο Πατριάρχης μετά των αρχιερέ-
ων και των κληρικών ενδύονται τα
άμφια αυτών. Περί το μεσονύκτιον,
12ην ακριβώς, εξέρχονται πάντες,
του Iερού Bήματος, και κατευθύνο-
νται προς το Aγιον Σπήλαιο του Mα-
καριωτάτου ευλογήσαντος την
Aγίαν είσοδον» ψάλλουσι πάντες ο-
μού το «Δεύτε ίδωμεν πιστοί πού ε-
γεννήθη ο Xριστ!ς· ακολουθήσω-
μεν λοιπ!ν ένθα οδεύει ο Aστήρ...
εν Bηθλεέμ της Iουδαίας».
Eισερχ!μενος ο Mακαριώτατος
εις το Aγιον Σπήλαιον θυμιά τον T!-
πον της Γεννήσεως τον Aστέρα και
την Φάτνην και !λο το Σπήλαιον, οι
χοροί ψάλλουσι τα μεγαλυνάρια α-
ναγιγνώσκει το Eυαγγέλιον της Γεν-
νήσεως του Kυρίου και εν συνεχεία
αναπέμπει ευχάς, υπέρ του σύμπα-
ντος κ!σμου και αναγινώσκει το
«Πατριαρχικ!ν Mήνυμα των Xρι-
στουγέννων απ! το Aγιον Σπήλαιον
προς άπαν τον χριστιανικ!ν κ!σμον.
Oι χοροί ψάλλουσι το «Xριστ!ς γεν-
νάται» ο Πατριάρχης προσκυνά οι
αρχιερείς και οι επίσημοι τον Aστέ-
ρα και την Φάτνην και εξέρχονται
εις την βασιλικήν της Γεννήσεως,
Iερουσαλήμ. Mεγάλη Παρασκευή. Λιτανεία της Aποκαθηλώσεως.
ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH
λιτανεύοντες πέριξ τρις, ψάλλοντας
τα τροπάρια, Aγει νυν πάσα η γη εις
το μέσον του ναού δέεται ο Πα-
τριάρχης υπέρ ειρήνης του σύμπα-
ντος κ!σμου και κατευθύνεται εις
το «Kαθολικ!ν» της βασιλικής, α-
νέρχεται εις τον θρ!νον και ψάλλει
τα διπλάς καταβασίας, των Xριστου-
γέννων, δέχεται εν συνεχεία τας ευ-
χάς των επισήμων.
Συνεχίζεται η ακολουθία του
Oρθρου και ακολουθεί η Πατριαρ-
χική και συνοδική θεία λειτουργία
του Mακαριωτάτου Προεξάρχο-
ντος τη ιδίαν ώραν, τελείται, δευ-
τέρα θεία λειτουργία εν τω αγίω
Σπηλαίω υπ! Aρχιερέως και κληρι-
κών, η !λη τελετή λήγει περί 4ην
πρωινήν ώραν.
Mετά την θείαν λειτουργίαν, ο
Mακαριώτατος και τα μέλη της συ-
νοδείας και οι πιστοί παρακάθηνται
εις ε!ρτιον τράπεζαν, την οποία ευ-
λογεί, ο Mακαριώτατος και εύχεται
τοις πάσι Xρ!νια Πολλά.
Tην πρωίαν δέχεται τους κατοί-
κους της π!λεως και εύχεται αυτοίς
Xρ!νια Πολλά εις την σάλα της Mη-
τροπ!λεως.
Tην 10ην πρωινήν αναχωρεί δια
την αγίαν π!λιν Iερουσαλήμ και πά- Φωτογρ
λιν επισήμως μετά της συνοδείας
αυτού των κωδώνων της Aγίας Bη-
θλεέμ κρονομένων χαρμοσύνως
τον ύμνον.
«Δ!ξα εν Yψίστοις Θεώ και επί
γης ειρήνη».
Φωτογραφίες αφιερώματος
GARO NALBADIAN
AΓAMEMNONAΣ TΣEΛIKAΣ
Eυχαριστούμε τον εκδοτικ οίκο E.
TZAΦEPH A.E. για το φωτογραφικ
υλικ και τα σχεδιαγράμματα που α-
ντλήσαμε απ το έργο «AΓIOI
TOΠOI» του αρχαιολγου - βυζαντι-
νολγου Bασιλείου Tζαφέρη. Tο κεί-
μενο για τη Bασιλική της Bηθλεέμ
(σελ. 15,16,17) είναι απ το ίδιο βιβλίο.
35

ΔIΣKOI
Tης Γιώτας Συκκά
OΠOIOΣ κρατήσει στα χέρια του το
δίσκο του Γιώργου Mαρίνου, με το
κατακκκινο εξώφυλλο, στο οποίο
κυριαρχεί –με τεράστια γράμματα– ο
τίτλος «O παίκτης», ενδεχομένως να
αναρωτηθεί, τι σημαίνει. Γιατί παί-
κτης κι χι κάτι άλλο. Στη δεύτερη ή
τρίτη ακραση, θα καταλάβει τι ήθε-
λε να πετύχει ο Στάμος Σέμσης, ο ο-
ποίος έγραψε τη μουσική. «Eίναι ο
“παίκτης” που παίζει με τα δικά μας
συναισθήματα, αυτς που βλέποντάς
τον, γελάμε αλλά και δακρύζουμε, εί-
ναι μως και ο “παίκτης” που σπρώ-
χνει τη δική του σπάνια καλλιτεχνική
στφα στα άκρα, για να μας κάνει να
γελάσουμε ή να δακρύσουμε», σημει-
ώνει ο συνθέτης, προσπαθώντας να
αιτιολογήσει το ανμιο ύφος.
Tις διαφορετικές πλευρές του παί-
κτη, του Γιώργου Mαρίνου, μοναδι-
κού Eλληνα σουμαν, που μπορεί να
υπερβάλει, να σαρκάζει, να γίνεται
δηκτικς. Kαι δραματικς. Aυτ εί-
ναι απ τα ωραιτερα σημεία του δί-
σκου και το διαπιστώνει ο ακροατής
στα τραγούδια «Tango», «Mια νύχτα
στο Bοτανικ» (ακούγεται ο Δ.
Xορν), καθώς και το τρυφερ τρα-
γούδι που έγραψε στα γαλλικά η Mε-
λίνα Aδαμοπούλου. Aντίθετα το τσι-
φτετέλι του δίσκου είναι εντελώς ξέ-
νο στο ύφος του ερμηνευτή.
Eυαίσθητοι και οι στίχοι του Γιώρ-
γου Θεοφανπουλου (γιου του Mά-
νου Xατζιδάκι) ο οποίος περιγράφει
με ευαισθησία τα συναισθήματα του
παίκτη, τη σκέψη, τη μοναξιά του, τα
οράματά του... (SYMPHONY).
 H τριάδα: Πρωτοψάλτη, Kρα-
ουνάκης, Nικολακοπούλου συνεργά-
ζεται και πάλι για το νέο δίσκο της
πρώτης. «Aνθρώπων έργα»
(Polygram). Δίσκος, με τον οποίο
μπορεί κανείς να διαφωνεί αλλά και
να συμφωνεί. Nα διαφωνεί για τον
τρπο ερμηνείας της Aλκηστης Πρω-
τοψάλτη, χαρακτηριστικ των τελευ-
ταίων χρνων, που εδώ γίνεται ακ-
μη πιο έντονο. Nα έχει αντιρρήσεις
για την «κραυγαλέα» της παρουσία,
που δεν έχει σίγουρα σχέση με τα
τραγούδια. Aρκεί να βάλει κανείς
στο πικάπ το «Kυκλοφορώ κι οπλο-
φορώ» των ίδιων δημιουργών. Nα
διαφωνεί με κάποιους αφαιρετικούς
στίχους της Λίνας Nικολακοπούλου.
(O γιε, ο γιε, ο γιε, ο γιε / σε ένα ά-
δειο πιάτο εμαγιέ / θα φάω το γάλα
μου) ή το (Πριν κατέβει στο πρσω-
π σου / και στο συνειδητ το υπ τη λέξη του θεάτρου και την έχει
σου / ...). Nα διαφωνεί και με το ύφος
κάποιων τραγουδιών που θυμίζει ε-
κείνο του προηγούμενου δίσκου της
ερμηνεύτριας.
Yπάρχουν, μως, και οι καλές
στιγμές. Που δείχνουν τις διαστάσεις
της φωνής της Πρωτοψάλτη, αλλά
και την άνεση που έχει ο Kραουνά-
κης να μεταπηδά απ το ένα είδος
στο άλλο.
36 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
Eλληνες αεί παίδες
«Mήδεια» του Mποστ στο θέατρο «Στοά»
Tου Γιάννη Bαρβέρη
Ω πνεύμα πλούσιο, σπάνιο, που οι
στίχοι είναι για σένα
παιγνίδι παιδιαρίστικο χωρίς μπε-
λά κανένα,
ο στίχος σου στο τέλος του ποτέ
του δεν κουτσαίνει,
η ρίμα, λες και μνη της, γυρεύο-
ντάς σε πγαίνει.
Aνδρ. Λασκαράτος,
«Περί ομοιοκαταληξίας»
ΣYNIΣTA ουρανομήκη «αυθάδεια»
που τίκτει ζείδωρο χιούμορ να χρησι-
μοποιείς τον Eυριπίδη ως ήρωα του
έργου σου «Mήδεια» και να τον βά-
ζεις, ικέτη σου, αφού σε εξυπηρετή-
σει σε εντελώς σύγχρονα σατιρικά
σου σχ"λια, να εμπνέεται απ" σένα
την πλοκή της δικής του «Mήδειας».
Ή ακ"μη το να περιφέρεις τον Oιδί-
ποδα – έκπτωτο μονάρχη στον B"λο,
σουλατσαδ"ρο μπροστά στα ανάκτο-
ρα μιας Mήδειας που σκοτώνει τα
παιδιά της επειδή λαγνουργούν προ-
σθιοπισθίως με ψευδευλαβείς καλ"-
γριες ή παιδοτρίβες μοναχούς κι α-
κ"μα επειδή δεν παίρνουν τα γράμ-
ματα – αλλά απ’ το ταχυδρομείο "-
που... εργάζονται.
Mπροστά σ’ αυτές και τ"σες άλλες
χωρίς προηγούμενο ανατροπές του
υπερρεαλιστή Mποστ πιστεύω πως
θα ωχριούσαν και οι πιο προωθημέ-
νοι μέτοχοι της «Aνθολογίας του
μαύρου χιούμορ» του Aντρέ Mπρε-
τ"ν, δηλαδή ο Φουριέ, ο Aλλαί, ο
Σουίφτ, ο Mπορέλ, ο Bασέ, η Kάριν-
γκτον, ο Γκράμπε, ο Mπρισέ, ο Kρα-
βάν.
Iδού που ο αγέραστος συγγραφέας
της θρυλικής «Φαύστας» (1963) ξα-
ναχτυπά. Mε σπάνιους ομοιοκατάλη-
κτους δεκαπεντασύλλαβους, ακ"μα
και προπαροξύτονους, με εξωφρενι-
κή γλωσσική πολυαρχία, με το χιού-
μορ του αγγελικού δολοφ"νου της
σύμβασης, της κάθε σύμβασης, με
τους ακρ"τατους συνειρμούς του
που ενώνουν άσχετες μεταξύ τους
τραγωδίες, ύφη, στυλ, σχέσεις, λέ-
ξεις, πρ"σωπα, χρ"νους. O Θ. Παπα-
γεωργίου υποδέχεται αυτ" το σπαρ-
ταριστ" παρωδιακ" υλικ" με απί-
στευτη νηφαλι"τητα, σαν να συμβαί-
νουν τα πάντα ως τίποτα. Kαι ως η-
θοποι"ς (Tροφ"ς) αλλά και ως σκη-
νοθέτης τεχνολογεί τη γλώσσα του
Mποστ με ύπουλη σοφία και συνεργ"
ακρίβεια: η γνώση των συντακτικών
αναπνοών αυτής της γλωσσικής συ-
νωμοσίας υπαγορεύει και τους σκη-
νοθετικούς τρ"πους. O Παπαγεωργί-
ου, απλούστατα, αποδίδει την παρω-
δία μη παρωδών. Eμπιστεύεται τον
κρουστ" και τέλειο μηχανισμ" του
Mποστ, θεωρώντας πως ",τι ανατρε-
πτικ" λέγεται και γίνεται είναι απ"-
KPITIKH
λυτα φυσιολογικ". Eκεί βρίσκεται το
κλειδί της μέγιστης αποτελεσματικ"-
τητας της παράστασής του: στο "τι
αντιμετωπίζοντας ρεαλιστικά το μη
ρεαλιστικ" εξάγει αβίαστα το υπερ-
ρεααλιστικ". Tαυτ"χρονα το στολίζει
με τελειοθηρικές μινιμαλιστικές λε-
πτομέρειες εξαιρετικού γούστου
προερχ"μενες απ" άλλα είδη θεά-
τρου και καθιστάμενες χιουμοριστι-
κά ερεθιστικές κατά την ένταξή τους
σ’ αυτ" (π.χ. το φτερ" καλάμου της
Mήδειας στο κεφάλι της ως ενοχλη-
τική μύγα στη μούρη του τροφού, η
ψυχωσική καθαρι"τητα του χώρου,
τα σποράκια της Aντιγ"νης στο πά-
τωμα). Aλλά για να παραχθούν αυτά
μαζί με "λη την πρ"κληση της ανελέ-
ητης αποδ"μησης που ορθώνει ο
Mποστ, χρειάζεται γνώση της κλασι-
κής δ"μησης μιας παράστασης. Πρέ-
πει να ξέρουμε να ράβουμε την καλή
για να μας πετύχει ένα φ"ρεμα φ"-
δρας. Kαλά ο Παπαγεωργίου.
Tι να πεις για τη μοναδική στ"φα
του θεάτρου μας Λήδα Πρωτοψάλτη;
H δική της Mήδεια στρεβλώνει εντε-
λέστατα δι"τι είναι απ" τους ιδρυτές
του ευθέος, κατεδαφίζει εκπληκτικά
δι"τι έχει χτίσει με πετραδάκι και λά-
σπη. Περνάει την αντικομφορμιστική
ιδεολογία της λέξης αυτού του αντι-
θεάτρου επειδή έχει βαθιά πονέσει
τροφοδοτήσει με αποσταγματική
ποίηση.
Στα χνάρια αυτά της αποδοχής
μιας φυσικ"τητας του αφύσικου
πλαισιώνουν τους δύο ηθοποιούς,
στο μέτρο που η υποκριτική ωριμ"-
τητα επιτρέπει στον καθένα να υπο-
δυθεί την αφέλεια και την ανωριμ"-
τητα με γνήσια αφέλεια οι: Π. Oρκ"-
πουλος, με το εκρηκτικ" κοστούμι
Θέατρο
«Στοά». Mέ-
ντη Mποστα-
ντζγλου,
«Mήδεια». O
Θανάσης Πα-
παγεωργίου
(Tροφς) και
η Λήδα Πρω-
τοψάλτη (Mή-
δεια). Σκίτσο
Eλλη Σολο-
μωνίδου -
Mπαλάνου.
του Iάσονα αλλά και με τη δική του
εύχυμη ρητορική ειρωνεία, Aιμ. Φου-
ντούκη στη ζουμερή καλ"γρια του
«πηδάτε με κι ας κλαίω», Δημ. Παπα-
δ"πουλος στον υστερικ" του Eυριπί-
δη, Π. Bασιλειάδης στον απολαυστι-
κ" κυνικ" αλητάμπουρα Oιδίποδα, Γ.
Aναστασάκης στον εξωστρεφώς λά-
γνο αρσενοκοίτη μοναχ", M. Aλβα-
νού στην καλντεριμιτζού Aντιγ"νη.
Mαζί τους μοχθούν τα κορίτσια του
Xορού που, υπ" την ευφάνταστη κα-
θοδήγηση της Aλβανού δίνουν την
ψυχή και τη δροσιά τους στη σοβα-
ρώς σοβαροφανή χορογραφία.
O ίδιος ο Mποστ εξασφαλίζει το ύ-
φος του με το ύφος του σκηνικού και
των ξεκαρδιστικών κοστουμιών του.
O B. Δημητρίου γράφει μια μουσική
που, απλή και ευχάριστη, συνάδει
προς την δήθεν αθω"τητα του "λου
και παράλληλα εξοικονομεί άλλοθι
για την ελαφρά κοιλίτσα του διαλ"-
γου Iάσονα – Tροφού προς το τέλος.
O Mποστ και η βραδιά "μως δεν
περιγράφονται με και απ" κριτικές.
Περιγράφονται ίσως με θλιβερές, ά-
θλιες μιμήσεις. Iδού το δείλαιο έ-
γκλημά μου:
Mε ρίμας ωμοιωκαταλίκτους
και ηδέας εβελίκτους
ζέβγος πέδων στιν Στοά
σφαγιαζώμενον βοά.
Tου αιμάσωντος αφτού ωργίου
προΐστατε ο Παπαγεοργίου.
Yπάρχη κε διάλημα πριν απ το τέλος
διά να πάφση ωλίγον ο γέλως,
οπτε η Προτοψάλτι ακονίζει τας μαχέρας
ως γνείσιον εβριπήδειον τέρας.
Tτε εις το μπαρ τργομεν τωστ
που κάνη ρίμα κε με τον Mπωστ.
(Aυτή είναι η μ"νη φορά που τρέ-
μω την υπερβάλλουσα ευσυνειδησία
του τυπογραφικού δαίμονος).
KYKΛOΦOPHΣAN BIBΛIO
Raymond Queneau «Tο απ-
κρυφο ημερολγιο της Σάλι
Mάρα», μετ. Aχιλλέας Kυριακί-
δης, εκδσεις «Opera», Aθήνα
1993, σ.σ. 237.
H Σάλι Mάρα, μια νεαρή ελα-
φρμυαλη Iρλανδέζα με κλίση
στις ξένες γλώσσες, αποφασίζει
Xαρίστε βιβλία!
να συγγράψει το απκρυφο ημε-
ρολγιο της στα γαλλικά προς τι-
μή του αγαπημέου καθηγητή της
γαλλικών που επέστρεψε στην
πατρίδα του. Tης δίνεται έτσι η
Xρήσιμα βιβλία και λευκώματα για χριστουγεννιάτικα δώρα
XPIΣTOYΓENNIATIKA βιβλία, λευκώ- φος του 19ου αιώνα διηγείται με τρπο α-
ματα πολυτελή και χρηστικά είναι τα πλ και τρυφερ τη ζωή και τα πάθη του
δώρα των ημερών. Iησού επιβεβαιώνοντας τι υπήρξε πά-
Aλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Διηγή- ντοτε ένας μεγάλος φίλος των παιδιών.
ματα των Xριστουγέννων», εκδσεις Jan Kurrels «Aστρολογία για την ε-
«Aρμς», Aθήνα 1993, σ.σ. 107. ποχή του Yδροχου», μετ. Πέπη Aθή-
Kαρκαβίτσας - Mωραϊτίδης - Kντο- νη – Στέση Aθήνη, εκδσεις «Παπαδ-
γλου - Παπαδιαμάντης «Διηγήματα πουλος» Aθήνα 1993, σ.σ. 190, τιμή
των Xριστουγέννων», εκδσεις 4.000 δρχ.
«Aρμς», Aθήνα 1993, σ.σ. 107. Πολυτελής και συγχρνως χρηστική
«H σταχομαζώχτρα», «Στο Xριστ, έκδοση, το λεύκωμα αυτ αποτελεί ένα
στο Kάστρο», «O Aμερικανς», «Yπηρέ- απ τα πιο σύγχρονα βιβλία αστρολογίας
τρα», «Φώτα - Oλφωτα»: Πέντε διηγή- που απευθύνεται τσο στον αρχάριο σο
ματα του Σκιαθίτη διηγηματογράφου και και στον εξειδικευμένο μελετητή παρέχο-
έναν πρλογο του N.Δ. Tριανταφυλλ- ντάς του λα τα νέα δεδομένα για την ε-
πουλου περιλαμβάνει το πρώτο απ τα ποχή του Yδροχου που ανατέλλει τώρα
δύο βιβλία των εκδσεων «Aρμς», αφιε- και θα διαρκέσει περίπου δύο χιλιάδες
ρωμένα στα Xριστούγεννα. Tο δεύτερο χρνια. Eκτς απ τις γραφικές παρα-
βιβλίο, με σχλιο του αναπληρωτή καθη- στάσεις που βοηθούν στη χάραξη ενς α-
γητή της AΣKT Kωνσταντίνου Γ. Ξυν- στρολογικού χάρτη, το λεύκωμα περι-
πουλου για την εικονογραφία του Γιώρ- λαμβάνει μια ενδιαφέρουσα αναδρομή
γου Kρδη που κοσμεί και τους δύο τ- στην ιστορία της αστρολογίας, λεξικ α-
μους, περιλαμβάνει τα διηγήματα «Θείον στρολογικών ρων καθώς και μια ανάλυ-
δυναττητα να εξερευνήσει τα ά-
δυτα της ξένης γλώσσας και της
«μικρής αθάνατης» ψυχής της.
Φιλίπ Λαμπρ «Eνα καλοκαίρι
στη Δύση», μετ. Λένα Mιλιλή,
εκδσεις «Pοές», Aθήνα 1993,
σ.σ. 304, τιμή 2.000 δρχ.
Στην καρδιά του δάσους, στα
βουνά του Nοτιοδυτικού Kολορά-
ραμα» του Aνδρέα Kαρκαβίτσα, «Πα-
ραμονή Xριστούγεννα», «Γιάννης ο Bλο-
γημένος» και «Xριστούγεννα στη σπη-
λιά» του Φώτη Kντογλου, «O αναπο-
διασμένος» και «Bαρυχειμωνιά» του
Aλέξανδρου Mωραϊτίδη και «O Xαρα-
μάδος» του Aλέξανδρου Παπαδιαμάντη.
Kεκαυμένος «Στρατηγικν», μετ.
Δημήτρης Tσουγκαράκης, εκδσεις
«Aγρωστις», Aθήνα 1993, σ.σ. 295.
Eκεί ζούσε ένα ανάπηρο παιδάκι, ο
Aμάλ με τη μητέρα του που απελπισμένη
άπλωσε το χέρι της να πάρει το χρυσάφι
του Mελχιρ για τον μικρ της γιο. Tο βι-
βλίο βασίζεται στο λιμπρέτο της ομώνυ-
μης περας του Tζιαν - Kάρλο Mεντι
και τα κέρδη της έκδοσης θα διατεθούν
για την ενίσχυση της Eλληνικής Eταιρίας
Προστασίας και Aποκαταστάσεως Aνα-
πήρων Παίδων καθώς και της Eταιρείας
ση των χαρακτήρων των ζωδίων συνο-
δευμενη απ δώδεκα αυθεντικές απει-
κονίσεις τους.
Michael Kennedy «Λεξικ Mουσικής
της Oξφρδης», εκδσεις Γιαλλέλη,
Aθήνα, τρεις τμοι.
«Tο καλύτερο λεξικ αυτού του μεγέ-
θους» έγραψε η εφημερίδα «Γκάρντιαν»
για την αναθεωρημένη και εμπλουτισμέ-
ντο, ένας νεαρς Γάλλος, ο «ξένος Προστασίας Σπαστικών. νη έκδοση του τρίτομου «Λεξικού Mου-
Γραμμένο λίγο μετά το μέσον του 11ου σικής της Oξφρδης». Περιλαμβάνει
φοιτητής» θα πάει να δουλέψει
αιώνα το «Στρατηγικν του Kεκαυμέ- Kαρλου Nτίκενς «H ζωή του Kυρί- 11.000 λήμματα ποικίλης μουσικής θεμα-
για το καλοκαίρι. Για να φθάσει
νου» αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές αυ- ου μας», μετ. Στέφανου Pοζάνη, εκ- τολογίας: συνθέτες, εκτελεστές λων των
μως σε αυτή την εξωπραγματική,
τής της περιδου. Διτι μέσα απ τις συμ- δσεις «Yψιλον», Aθήνα 1993, σ.σ. 80, ειδών, διάσημες ορχήστρες και μουσι-
άγρια γη θα χρειασθεί πρώτα να
βουλές του Στρατηγού προς το γιο ή τους τιμή 800 δρχ. κούς οργανισμούς, ονομασίες και στοι-
αντιμετωπίσει τους ανθρώπους
γιους του, φανερώνεται ουσιαστικά η α- Γραμμένη το 1849 απ τον Kάρολο χεία για τις σπουδαιτερες μουσικές δη-
του δρμου, τυχοδιώκτες και πε-
ριπλανώμενους κάθε είδους.
Mαρίνα Tσβετάγεβα «Γήινα
σημεία. Hμερολγια 1917-
1920», μετ. Iωάννα Σαββίδου,
«Λογοτεχνία των πέντε ηπεί-
ρων», Aθήνα 1992, σ.σ. 211.
πλή καθημεριντητα, οι κοινωνικές και
οι προσωπικές σχέσεις των πολιτών και
κυρίως οι αντιλήψεις και η κοσμοθεωρία
λης της περιδου. Eτσι εμφανίζεται
μπροστά στα μάτια μας μια κοινωνία που
δεν αποτελείται, πως συνήθως συμβαί-
νει, μνον απ αυτοκράτορες, στρατη-
γούς και πολεμχαρους στρατιώτες, ούτε
Nτίκενς για τα παιδιά του, η μικρή αυτή ι-
στορία του Xριστού δημοσιεύθηκε για
πρώτη φορά το 1943 ενώ σήμερα μετα-
φράζεται για πρώτη φορά στη γλώσσα
μας. O κλασικς αυτς μυθιστοριογρά-
μιουργίες, μουσικούς ρους και δομικές
μορφές, ιστορία και λειτουργικτητα των
οργάνων, φυσιογνωμίες της μουσικογρα-
φίας και της μουσικοκριτικής, τίτλους
μουσικών βιβλίων κ.λπ.
Tα ημερολγια της Mαρίνας
Tσβετάγεβα δεν καταγράφουν
μνο τα εξωτερικά γεγοντα. Aν
και σκιαγραφούν θαυμάσια μια ε-
ποχή που αναστάτωσε τη Pωσία
περιορίζεται σε ίντριγκες, παρασκήνια
και πολεμικές επιχειρήσεις.
Aγγελου Σ. Bλάχου «ο Tσούφης»,
εικον. Xρήστος Γεωργίου, εκδσεις
Eγκέφαλος και νηση
Tι είναι ο εγκέφαλος και πώς λει- John R. Searle «Nοήσεις εγκέφαλοι και
τουργεί η διαδικασία της νησης; H προγράμματα», D.E. Harding «Tο να
σο και ολκληρο τον κσμο, απέ- «Philomel», Aθήνα 1993, σ.σ. 143. επιστήμη και ο φιλοσοφικς στοχα- μην έχεις κεφάλι» Richard Dawkins
χουν πολύ απ μια απλή περιγρα- Mυθολγημα ονομάζει ο Aγγελος σμς προσπαθούν να προσεγγίσουν «Eγωϊστικά γονίδια και εγωιστικά μιμί-
φή συμβάντων. Δίνουν μια καθη- Bλάχος την ιστορία που έγραψε το 1943 ένα θεμελιώδες ζήτημα. δια» Harold J. Morowits «Ξαναανακα-
μεριντητα που τα εσωτερικά ταν ήταν 28 χρονών και η οποία βλέπει λύπτοντας τη νηση», A.M. Turing
γεγοντα δεν είναι απλώς αντίλα- Douglas R. Hofstadter–Daniel C. «Yπολογιστικές μηχανές και νοημοσύ-
το φως της δημοσιτητας μνον σήμερα Dennett «Tο εγώ της νησης. Φαντα-
λος του έξω κσμου αλλά γίνο-
μεταφρασμένη συγχρνως σε εννέα ακ-
νται συχνά η κυρίαρχη φωνή.
μα γλώσσες. Λεύκωμα με 144 σχέδια του
Xρήστου Γεωργίου, το βιβλίο περιλαμβά-
Σπύρου Tσίρου «Tο φως του
νει μια ιστορία που εκτυλίσσεται στον α-
βράχου», εκδσεις «Kέδρος»,
νήσυχο κσμο του δάσους που οι συ-
Aθήνα 1992.
γκρούσεις είναι συνεχείς, που το καλ
σίες και στοχασμοί για τον εαυτ και
την ψυχή», μετ. Mυρτώ Aντωνοπού-
λου, εκδσεις «Kάτοπτρο», Aθήνα
1993, σ.σ. 567.
Mε μια συλλογή είκοσι επτά συναρ-
παστικών κειμένων οι δύο επιμελητές
νη» και Christopher Cherniak «Tο αίνιγ-
μα του σύμπαντος και η λύση του».
W. Ritchie Russell - A. J. Dewar
«Eξηγώντας τον εγκέφαλο», μετ. Bί-
βιαν Kουσουλάκου, εκδσεις «Tρο-
χαλία», Aθήνα 1993, σ.σ. 177.
«O βράχος δεν είναι αυτφωτο
μάχεται το κακ, η ζωή το θάνατο και η του τμου προσπαθούν να φωτίσουν α- Tι είναι πνος; Tι είναι μνήμη; Πώς
σώμα... Oμως, ένας βράχος, μια μο-
έχθρα την ομνοια. π διαφορετικές πλευρές το πρβλημα σκεφτμαστε; Tο βιβλίο προσπαθεί να
ναδική φορά στους αιώνες, πλημ-
μύρισε χρώματα που λάμπουν ακ- της νησης και της συνείδησης. Aνάμε- απαντήσει στα ερωτήματα αυτά, ενώ
Tζιαν - Kάρλο Mεντι «O Aμάλ και οι
σα στους δοκιμιογράφους και τα κείμε- συγχρνως μιλάει για τα νευρικά κύττα-
μα...». Tο κλίμα μέσα στο οποίο ε- νυχτερινοί επισκέπτες», μετ. Eρρίκου νά τους περιλαμβάνονται οι X.Λ. ρα και τον τρπο που συνδέονται και ε-
κτυλίσσεται η υπθεση των διηγη- Mπελιέ, εκδσεις «Ωκεανίδα», σ.σ. 47, Mπρχες «O Mπρχες κι εγώ», Στανι- νεργοποιούνται, για τις ψυχοσωματικές
μάτων του Σπύρου Tσίρου, ιστο- τιμή 1.500 δρχ. σλάφ Λεμ «H πριγκίπισσα Aνείπωτη», ασθένειες, τις εγκεφαλικές κακώσεις
ρίες παλιές και καινούργιες, είναι Tη νύχτα που γεννήθηκε ο Xριστς Thomas Nagel «Tι νιώθει κανείς ντας και τα ψυχοφάρμακα, καθώς και για το
χριστουγεννιάτικο, θρησκευτικ. στο δρμο τους για τη Bηθλεέμ, οι τρεις νυχτερίδα», «Eίναι ο Θες ταοϊστής;», πώς ο εγκέφαλος μαθαίνει.
μάγοι στάθηκαν σε ένα φτωχικ καλύβι.

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 37


KINHMATOΓPAΦOI
Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε
πρώτα να τηλεφωνείτε.
Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ)λμπι Στέρεο.
A£HNA™
A' ΠPOBOΛHΣ
AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, τηλ. 6423271 - 6462253
Air Condition
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 6-8.35-11 μ.μ.
ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234-Kολλέγιο,
τηλ. 6715905)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 8.20-11 μ.μ.
Aπγευμα 6.20 Nτένις ο τρομερς
AEΛΛΩ* (Πατησίων, 8214675)
Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.
AΘHNA (Aβύδου 93, Aνω Iλίσια, τηλ. 77.92.568)
Mυστηριώδεις φνοι στο Mανχάταν (κωμωδ. K) Ωρες
6.30-8.20-10.30 μ.μ.
AΘHNA* (Στάση Kεφαλληνίας, τηλ. 8233149)
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 8.50-11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 5.15-7 H γη πριν αρχί-
σει ο χρνος
AΘHNAION* (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 7782122) Air
Condition
Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.
AΛEΞANΔPA* (Kαλλιθέα. Tηλ. 9560306)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 3-5-7-9-11 μ.μ.
Kαθημερινώς ώρα 5-7 μ.μ. μεταγλωττισμένο - ώρα 9-11
μ.μ. με υπτιτλους. Σάββατο - Kυριακή μεταγλωττι-
σμένο ώρα 3-5-7 μ.μ.
AΛEΞANΔPA* (Πατησίων - O.T.E., Tηλ. 8219298 - 8832666)
Tο πιτσιρίκι (κωμωδ. K) Ωρες 8.40-11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 5-6.45 Xριστουγεννιάτι-
κη ιστορία
AΛOH* (Πατησίων 300 - Iακωβάτων 25, τηλ. 2286978 -
2237660)
Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 6.20-8.30-10.45 μ.μ.
AΛΦABIΛ–BAR CINEMA* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521)
Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 6.45-8.50-11 μ.μ.
AMΠEΣE* (Oδ. Bουλιαγμένης τηλ. 9011063)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.15-7.50-10.25 μ.μ.
ANΔOPA* (Eρυθρς Σταυρς, τηλ. 6919815)
Tσο μακριά, τσο κοντά (A) Ωρες 7-10 μ.μ.
ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316 - 7785449)
Tο πιτσιρίκι (κωμωδ. K) Ωρες 8.40-11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις 5-6.45 Xριστουγεννιάτικη ι-
στορία
ANNA NTOP* (Γλυφάδα τηλ. 8946617)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 8.15-11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 4.10-6.05 Nτένις ο τρο-
μερς
AΠOΛΛΩN* (Oδς Σταδίου, τηλ. 3236811)
Aλαντίν (κινούμ. σχέδια K) Ωρες 4.20-6.20-8.20-10.20 μ.μ.
Kαθημερινώς μεταγλωττισμένο ώρα 4.20-6.20 μ.μ., με υ-
πτιτλους 8.20-10.20 μ.μ.
AΣTEPIA AΣΣOΣ - ONTEON* (Kηφισίας 334, τηλ. 6208521)
O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 10.50 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις 4.35-6.30-8.25 Nτένις ο τρο-
μερς
AΣTOP* (Σταδίου τηλ. 3231297)
O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 10.20 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις 4.35-6.30-8.25 μ.μ. Nτένις ο
τρομερς
AΣTPON* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 6922614)
ΘEAMATA
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.
AΣTY* (Oδς Kοραή τηλ. 3221925)
Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρες 4.30-7.25-10.20 μ.μ.
ATΛANTIΣ* (Λεωφ. Bουλιαγμένης Πλ. Kαλογήρων τηλ.
9711511)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 4.20-6.20-8.20-10.20 μ.μ.
Kαθημερινώς μεταγλωτισμένο ώρα 4.20-6.20 μ.μ. Mε υπ-
τιτλους 8.20-10.20 μ.μ.
ATTAΛOΣ* (Nέα Σμύρνη τηλ. 9331280)
O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 1 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 5.10-7.05-9 μ.μ. Nτένις
ο τρομερς
Kυριακή πρωί ώρα 11.30 Nτένις ο τρομερς
ATTIKA* (Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8674252 - 8674078)
O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 5.10-7.05-9 μ.μ. Nτένις
ο τρομερς
ATTIKON* (Oδς Σταδίου, τηλ. 3228821)
Aγριες νύχτες (περιπέτεια A) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ.
AΦAIA* (Kαλλιθέα, τηλ. 9595534)
Iνδοκίνα (περιπ. K)
AXIΛΛEYΣ* (Πατησίων 177, τηλ. 8656355)
Aγρυπνος στο Σιάτλ (κοινων. K) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ.
ΓAΛAΞIAΣ* (Aρχή Λεωφ. Mεσογείων - Aμπελκηποι, τηλ.
7773319)
Aλαντίν (κινούμ. σχέδια K) Ωρες 5-7-9-11 μ.μ.
Kαθημερινώς ώρα 5-7 μ.μ. μεταγλωττισμένο, ώρα 9-11
μ.μ. με υπτιτλους. Σάββατο - Kυριακή μεταγλωττι-
σμένο ώρα 3-5-7 μ.μ.
ΔANAOΣ* (Λεωφ. Kηφισίας - Πανρμου, τηλ. 6922655) SR
Διαθέτει parking
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 6.30-8.50-11 μ.μ.
ΔIANA* (Hλ. Σταθμ. Mαρούσι, τηλ. 8028587)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ. Kυ-
ριακή ώρα 4 Xελωνονιντζάκια Nο-3 πολεμιστές στην
Iαπωνία
EΛΛH* (Oδς Aκαδημίας, τηλ. 3632789)
Tο πιτσιρίκι (κωμωδ. K) Ωρες 8-10.20 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 4.30-6.15 Xριστουγεν-
νιάτικη ιστορία
EMΠAΣΣY* (Πατριάρχου Iωακείμ 5 Kολωνάκι, τηλ.
7220903)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 5.50-7.40-10.25
μ.μ.
ETOYAΛ* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα τηλ. 9510042-
9592611)
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 6.30-8.50-11 μ.μ.
ZINA* (Λ. Aλεξάνδρας στ. Σνια 6422714)
O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 5.10-7.05-9 μ.μ. Nτένις
ο τρομερς
IΛION (Tροίας Πατησίων στάση Aγγελοπούλου, τηλ.
8810602)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.45-7.55-10.30 μ.μ.
INTEAΛ* (Oδ. Πανεπιστημίου, τηλ. 3626720)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.15-7.50-10.30 μ.μ.
KAΛYΨΩ* (Δημ. Σταδίου - Kαλυψούς Kαλλιθέα τηλ.
9510950, 9510909)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 8.15-11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 4.10-6.05 Nτένις ο τρο-
μερς
KINHMATOΘEATPO PEΞ (Πανεπιστημίου 48, τηλ.
3614591 - 3625842)
Tσο μακριά, τσο κοντά (A) Kαθημερινώς 7-10 μ.μ.
KOPONET* (Oδς Φρύνης Παγκράτι τηλ. 7521521 -
9029964)
O φυγάς (περιπ. K) Ωρες 11 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 5.10-7.05-9 Nτένις ο
τρομερς
Kυριακή πρωί ώρα 11.30 Nτένις ο τρομερς
MAPΓAPITA* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα, τηλ. 9568370)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.
MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 1* (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mα-
ρούσι. Tηλ. 6208939)
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 5.30-7.50-10.10 μ.μ.
MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 2* (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mα-
ρούσι, τηλ. 6208939)
Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) Ωρες 5.50-8-10.20 μ.μ.
METAΛΛEION* (Παγκράτι, τηλ. 7511515)
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ.
METPOΠOΛITAN* (Λεωφ. Bουλιαγμένης Πλ. Kαλογήρων
τηλ. 9706010)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 7.35-10.20 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 3.30-5.30 Nτένις ο τρο-
μερς
MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ.
8620232)
Aλαντίν (κινούμ. σχέδια K) Ωρες 5-7-9-11 μ.μ.
Kαθημερινώς ώρα 5-7 μ.μ. μεταγλωττισμένο, ώρα 9-11
μ.μ. με υπτιτλους. Σάββατο - Kυριακή ώρα 3-5-7 μ.μ.
μεταγλωττισμένο
NANA* (Bουλιαγμένης, τηλ. 9711285)
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 5.30-7.50-10.10 μ.μ.
NIPBANA* (Λεωφ. Aλεξάνδρας, τηλ. 6469398)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 5.35-8.20-11.05
μ.μ.
OΠEPA AΣΣOΣ - ONTEON* (Oδς Aκαδημίας 57. Tηλ.
3622683)
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 8-10.20 μ.μ.
Aπογευματινές παραστάσεις ώρα 4.30-6.15 H γη πριν αρ-
χίσει ο χρνος
OPΦEYΣ* (Aρτέμωνος 57 - Aγ. Iωάννης Bουλιαγμένης,
τηλ. 9019724)
Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρες 7.15-10.15 μ.μ.
OΣKAP* (Aχαρνών 330 - K. Πατήσια. 2281563)
Aνατέλλων ήλιος (περιπέτεια K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.
ΠAΛAΣ* (Παγκράτι, 7515434)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 6-8.35-11 μ.μ.
Σάββατο - Kυριακή ώρα 3.45 μ.μ. Γκιούλιβερ - Λούκυ Λουκ
Kυριακή πρωί ώρα 11 Γκιούλιβερ - Λούκυ Λουκ
ΠΛAZA* (Λ. Kηφισίας Φλκα, τηλ. 6921667 - 6917722)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 5-7-9-11 μ.μ.
Kαθημ. ώρα 5-7 μεταγλωττισμένο, ώρα 9-11 με υπτιτ-
λους. Σάββατο - Kυριακή μεταγλωτισμένο ώρα 3-5-7
μ.μ.
ΠTI ΠAΛAI* (Bασιλέως Γεωργίου B' Pιζάρη, τηλ. 7291800 -
7243707)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 4.20-6.20-8.20-10.20 μ.μ.
Kαθημερινώς μεταγλωττισμένο ώρα 4.20-6.20 μ.μ. Mε υ-
πτιτλους ώρα 8.20-10.20 μ.μ.
PAΔIO ΣITY AΣΣOΣ - ONTEON* (Πατησίων Στάση Λυσσια-
τρείο, τηλ. 8674832)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 5.30-8.15-11 μ.μ.
ΣOΦIA (Aργυρούπολη τηλ. 9927447, 9917094)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.30-8.05-10.30 μ.μ.
ΣTOYNTIO* (Πλ. Aμερικής, τηλ. 8619017)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 5-7-9-11 μ.μ.
Kαθημερινώς 5-7 μεταγλωτισμένο, ώρα 9-11 με υπτιτ-
λους. Σάββατο - Kυριακή μεταγλωτισμένο 3-5-7 μ.μ.
TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147)
Δύσκολος στχος (περιπ. A) Ωρες 6-8.10-10.20 μ.μ.
TPIANON (Πατησίων-Kοδριγκτώνος, τηλ. 8215469)
Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 5.40-8.20-11 μ.μ.
TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422)
Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.
ΦIΛIΠ AΣΣOΣ-ONTEON* (Πλ. Aμερικής - Θάσου 11,
8647444-8612476)
Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρες 5-7.50-10.45 μ.μ
HMIKENTPIKOI
AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608)
Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 6-8.15-10.30 μ.μ.
ANTAMΣ* (Aιγάλεω, τηλ. 5989226)
Nτένις ο τρομερς (K) Ωρες 6-8-10 μ.μ.
NTAΛIA (Aιγάλεω, τηλ. 5981432))
Mαθήματα πιάνου (K)
ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 4.20-6.20-8.20-10.20 μ.μ.
Kαθημερινώς μεταγλωτισμένο ώρα 4.20-6.20 μ.μ. Mε υ-
πτιτλους 8.20-10.20 μ.μ.
TPIA AΣTEPIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2826873)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 4.20-6.20-8.20-10.20 μ.μ.
Kαθημερινώς μεταγλωτισμένο ώρα 4.20-6.20 μ.μ. Mε υ-
πτιτλους 8.20-10.20 μ.μ.
ΦOIBOΣ (Περιστέρι, τηλ. 5711105)
Nτένις ο τρομερς (K) Ωρες 6.30-8.30-10.30 μ.μ.
ΣYNOIKIAKOI
ANNA NTOP (πλατ. Γλυφάδας, τηλ. 89.46.617)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 8.15-11 μ.μ.
Aπογευμ. παραστάσεις ώρα 4.10-6.05 Nτένις ο τρομερς
ΠPOAΣTIΩN
ΔIANA* (Mαρούσι, τηλ. 8028587)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ.
ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13)
ΣOΦIA (Aργυρούπολη, τηλ. 9927447)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ.
¶EIPAIA
A' ΠPOBOΛHΣ
AΠOΛΛΩN* (Πασαλιμάνι, τηλ. 4297502)
Tα μαύρα φεγγάρια του έρωτα (A) Ωρες 7.45-10.30 μ.μ.
Aπογευμ. παραστάσεις ώρα 3.40-5.35 Nτένις ο τρομερς
ATTIKON ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλ. Aγ.
Kωνσταντίνου - Hρώων Πολυτ., τηλ. 4175897)
Aλαντίν (κιν. σχέδια K) Ωρες 4.20-6.20-8.20-10.20 μ.μ.
Kαθημερινώς μεταγλωτισμένο ώρα 4.20-6.20 μ.μ. Mε υ-
πτιτλους ώρα 8.20-10.20 μ.μ.
ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρι-
κς Σταθμς, τηλ. 4816276)
Mνο Παρασκευή - Kυριακή ώρα 8.30 μ.μ.
ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ PEΞ (Aγ. Διονύσιος)
Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K)
ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388)
Sliver (ερωτικ A) Ωρες 5.30-7.50-10.10 μ.μ.
KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Hλιουπ-
λεως - 7ης Mαρτίου, τηλ. 4915598)
Kάθε Παρασκευή και Σάββατο ώρα 9 μ.μ.
ΠNEYMATIKO KENTPO ΔHMOY KOPYΔAΛΛOY (Γρηγ.
Λαμπράκη -Tαξιαρχών, τηλ. 4970475)
Mνο Σάββατο - Kυριακή ώρα 8 μ.μ.
ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232)
Bαρομετρικ χαμηλ (περιπ. K)
ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλατεία Δη-
μαρχείου τηλ. 4115354)
Aνατέλλων ήλιος (περιπ. K-13) Ωρες 5.10-7.45-10.20 μ.μ.
ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982)
Eναρξη απ πρωίας δύο έργα. Tο μικρ Tκιο - σεξ

AΘHNA (Δεριγνύ 10, τηλ. 82.37.330). Nηλ Σάιμον «Eνα αταίριαστο ζευγάρι». Π. Φιλιππίδης, T.
Xαλκιάς.
AΘHNΩN (Bουκουρεστίου 10, τηλ. 32.35.524). Eυγ. O’ Nηλ «Πέρα απ’ τον ορίζοντα». Kατερίνα
Mαραγκού, Γ. Kαρατζογιάννης
AKAΔHMOΣ (Iπποκράτους 17 & Aκαδημίας, τηλ. 36.25.119, 36.03.835). Δ. Ψαθά «Eνας βλάκας
και μισς». Δ. Πιατάς. ΠAIΔIKH ΣKHNH: T. Γεωργέλη «O Kοντορεβυθούλης και η Πονηρή
Aλεπού» - «H Kοκκινοσκουφίτσα και ο Λύκος Tρελογιατρς» (Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).
AKPOΠOΛ (Iπποκράτους 9 - 11, τηλ. 36.08.666, 36.43.700). Nέα Eλληνική Σκηνή. Aριστοφάνη
«Λυσιστράτη». Θ. Kαρακατσάνης.
AΛAMΠPA (Πατησίων και Στουρνάρη 53, τηλ. 52.27.497, 52.44.400). Aλ. Γαλανού «Tα Kκκινα
Φανάρια». M. Tζιραλίδου, Στ. Zαλμάς, Eλ. Φίλιππα, Eιρ. Iγγλέση.
AΛIKH (Aμερικής 4, τηλ. 32.44.146). Mπέρναρ Σω «Ωραία μου Kυρία». Aλ. Bουγιουκλάκη, Στ.
Ληναίος, Γ. Mοσχίδης.
AΛKYONIΣ (Iουλιανού 42-46, τηλ. 88.15.402). Mοντέρνο Θέατρο Γιώργου Mεσσάλα. Nεανική
Σκηνή. Σαμ Σέπαρντ «Σοκ». Γ. Mεσσάλας, N. Aλέξη. Kεντρική Σκηνή. Aλ. Λιδωρίκη «Λρ-
δος Bύρων». Γ. Mεσσάλας, Nτ. Θεμελή (Tετ., Σαβ., Kυρ. 6.30 μ.μ.).
ALDEBARAN (Xαρ. Tρικούπη 134, τηλ. 36.12.217). Iδεοθέατρο Aντώνη Aναστασάκη «Kοσμο-
γονία Oρέστη» (Παρ., Σάβ., Kυρ. 9.15 μ.μ.).
AΛΦA (Πατησίων 57 & Στουρνάρη, τηλ. 52.38.742, 52.25.032). Mπωμαρσαί «Oι γάμοι του Φίγκα-
ρο». Γ. Παρτσαλάκης, Δ. Xατούπη.
AMOPE (Πριγκηποννήσων 10, τηλ. 64.42.869, 64.68.009). KENTPIKH ΣKHNH: Σαίξπηρ «Δωδε-
κάτη Nύχτα» Λ. Φωτοπούλου, Oλια Λαζαρίδου, Aρης Λεμπεσπουλος. EΞΩΣTHΣ: Φιτζ.
Kους «Tο τελευταίο τρένο» Aννα Mακράκη, Σοφία Σεϊρλή. ΠAIΔIKH ΣKHNH: Tάκη Σαρρή
«Oνείρου Oδύσσεια». Θέατρο Kούκλας (Kυρ. 11 π.μ., 3 μ.μ.)
ANOIXTO ΘEATPO (Kάλβου 70 - Γκύζη, τηλ. 64.45.749). Aισχύλου «Oρέστεια». M. Σγουρδαίου,
M. Xατζησάββας, Z. Pχας (Παρ., Σάβ., Kυρ. 8 μ.μ.).
ANTIΘEATPO (Tήνου 14 και Πατησίων, τηλ. 82.20.207). Aυγ. Στρίντμπεργκ «O Xορς του Θα-
νάτου». M. Ξενουδάκη.
AΠOΘHKH (Σαρρή 40, πλ. Aγ. Aσωμάτων, τηλ. 32.53.153). O Mπέτι «Eγκλημα στο νησί των κα-
τσικιών». K. Kαστανάς.
AYΛAIA (Kουντουριώτου και 2ας Mεραρχίας, Πασαλιμάνι, τηλ. 42.96.414). K. Παπαπέτρου «Πέ-
τα τη μαμά απ’ το παράθυρο». M. Λεζές, N. Γκίνη.
BEAKH (Στουρνάρη 32, τηλ. 52.23.522). Kεχαΐδη – Xαβιαρά «Δάφνες και πικροδάφνες». Στ. Φα-
σουλής, K. Pηγπουλος, M. Xρυσομάλλης, Γ. Mπέζος.
BEMΠO (Kαρλου 18, τηλ. 52.29.519, 52.21.767). Nιλ Σάιμον «Sweet Charity».Σμ. Γιούλη, Xρ.
Πολίτης, M. Tλη.
BEPΓH (Bουκουρεστίου 1, τηλ. 32.35.235). Zαν Kοκτώ «Tα ιερά τέρατα». Xρ. Φράγκος, Tζ. Pου-
σέα.
BPETANIA (Πανεπιστημίου 7, τηλ. 32.21.579). Yβ Zαμιάκ «O κύριος Aμιλκάρ». N. Tσακίρογλου,
Xρ. Διαβάτη, Π. Xαϊκάλης.
ΓKΛOPIA (Iπποκράτους 7, τηλ. 36.09.400). Σαίξπηρ «Tο ημέρωμα της στρίγγλας». Γ. Kιμούλης,
M. Παπακωνσταντίνου.
ΔHMOTIKO ΘEATPO KAΛΛIΘEAΣ (Kρέμου 123 και Φιλαρέτου, τηλ. 95.87.715, 95.84.832). Θεα-
τρική Oμάδα «Tέσσερα». Σ. Π. Tέιλορ «Oλοι αυτοί οι καλοί άνθρωποι» - μουσικ ονειρ-
δραμα. N. Xατζπουλος (έως και 31/12).
ΔHMOTIKO ΘEATPO ΠEIPAIA (τηλ. 41.78.351). «Aγάπη, πάμε... κρεβάτι». Γ. Πάντζας, M. Iωαν-
νίδου.
ΔIANA (Iπποκράτους 7, τηλ. 36.26.956). A. Σακελλάριου - Z. Γιαννακπουλου. «Oι Γερμανοί ξα-
νάρχονται». Σ. Mουστάκας, M. Mπονέλλου.
ΔIONYΣIA (Aμερικής 10, τηλ. 36.24.021). Aντον Tσέχωφ «O Γλάρος». K. Δανδουλάκη, Γ. Φέρ-
ΘEATPA
της.
EΘNIKO ΘEATPO - KENTPIKH ΣKHNH (Aγ. Kωνσταντίνου 22, τηλ. 52.33.322). A. Mπένετ «H
τρέλα του Γεωργίου Γ'». Γ. Mιχαλακπουλος, Eρση Mαλικένζου.
EΘNIKO ΘEATPO - KATINA ΠAΞINOY / PEΞ (Πανεπιστημίου 48, τηλ. 33.01.880). Mολιέρου «O
Mισάνθρωπος».
EΘNIKO ΘEATPO - KOTOΠOYΛH / PEΞ (Πανεπιστημίου 48, τηλ. 33.01.880). Tζορτζ Oργουελ
(διασκευή Πίτερ Xολ) «H φάρμα των ζώων». M. Aλκαίου, Γ. Mούτσιος.
EΘNIKO ΘEATPO - NEA ΣKHNH (Aγ. Kωνσταντίνου 22, τηλ. 52.33.322, 52.23.242). Aνρί Mο-
ντερλάν «H πλη που πρίγκιπάς της ήταν ένα παιδί». B. Eυταξπουλος, M. Pευματάς.
EΘNIKO ΘEATPO - ΠAIΔIKH ΣKHNH (Aγ. Kωνσταντίνου 22, τηλ. 52.33.322, 52.23.242). Kάρμεν
Pουγγέρη «Aντζελίνα, η Σταχτοπούτα» (Kυρ. 3-5.30 μ.μ.).
EΛYZE (Nυμφαίου 12, Iλίσια, τηλ. 77.82.354, 77.71.766). Xανς Kρίστιαν Aντερσεν «Mαγεμένοι
Kύκνοι». Παιδαγωγική Σκηνή Tζένης Φωτίου (Σαβ. 3 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ., 3 μ.μ.).
EΛΠIΔAΣ (Aριστοτέλους 53 & Σμύρνης, τηλ. 82.29.030). T.X. Mάνερς «Πεγκ, καρδούλα μου...».
Eλενα Tσαλδάρη.
EΞAPXEIΩN (Θεμιστοκλέους 69, τηλ. 33.00.879). Aρθουρ Mίλλερ «Tο Tίμημα». T. Bουτέρης,
Aν. Δεκαβάλλα.
EPEYNAΣ (Iλισίων 21, Zωγράφου, τηλ. 77.80.826). ΠAIΔIKH ΣKHNH. Nτ. Γουντ «O άνθρωπος -
ψωμί». Aγγ. Bελουδάκη (Σάβ. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).
EMΠPOΣ (Pήγα Παλαμήδη 2,, Πλ. Aγ. Aναργύρων, Ψυρρή, τηλ. 32.38.990) Nτ. Mάμετ «Aμερι-
κανικς Bούβαλος». Δ. Kαταλειφς, Γ. Kέντρος, Δ. Tάρλοου.
ΘEATPO TOY HΛIOY (Φρυνίχου 10, Πλάκα, τηλ. 32.31.591, 92.27.784). Tζέιμς Mπάρι «Πήτερ
Παν». Δ. Bασιλειάδου, Aντ. Διαμαντής (Σαββ. 4 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. – 4 μ.μ.
ΘEATPO TEXNHΣ-KAPOΛOΣ KOYN (Δ. Aρεοπαγίτου και Φρυνίχου 14, τηλ. 32.22.464,
32.36.732). Σαίξπηρ «Oπως σας αρέσει». Γ. Λαζάνης, K. Γέρου, Π. Mουστάκης.
ΘEATPO TEXNHΣ-YΠOΓEIO (Πεσμαζγλου 5, τηλ. 32.28.706, 32.29.703). Λρκα «Γέρμα». Pένη
Πιττακή.
ΘEATPAKI (Aδμήτου 54, τηλ. 86.41.322, 86.52.505). Γ. Zέριγγα «Περίσκεψη».
ΘEATPIKH ΣKHNH (Nάξου 84 - Πλ. Kολιάτσου, τηλ. 22.36.890). Nτέιβιντ Mάμετ «Tέρμα τα γκά-
ζια». Aντ. Aντωνίου, N. Aσίκη.
ΘEMEΛIO (Λέσβου 3, τηλ. 86.43.310). K. Γκολντνι «O Iμπρεσάριος απ τη Σμύρνη». N.
Bασταρδής.
ΘYMEΛH (Mοσχονησίων 32 πλ. Aμερικής, τηλ. 86.57.677). Tζ. Φερρέττι. «H Σταχτοπούτα» (Σάβ.
4 μ.μ., Kυρ. 11.15 π.μ. - 4 μ.μ.).
KAΛOYTA (Πατησίων 249, τηλ. 86.75.888 - 86.11.311). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Kαι μαζί και...
μνος». B. Tσιβιλίκας, Aννα Kαλουτά. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Θίασος «Θεατρικοί Oρίζοντες». Στ.
Σπυρπουλου «Σαλτσογιαουρτοπλεμος στο σούπερ μάρκετ» - μιούζικαλ (Σάβ., Kυρ. 3
μ.μ.).
KAΠΠA (Kυψέλης 2, τηλ. 88.31.068). «Tο Hμερολγιο της Aννας Φρανκ». Δημ. Παπαμιχαήλ,
Eλένη Kούρκουλα.
KAPAΓKIOZHΣ KOYKΛOΘEATPO Θ. ΣΠYPOΠOYΛOY (Λαμπρινής – Eρσης 9, πλ. Λαμπρινής,
τηλ. 26.29.046, 29.32.000). (Kυρ. 11.00 π.μ.–5.30 μ.μ.)
KAPAΓKIOZHΣ TOY AΘANAΣIOY (Πν. Kέντρο Δήμου Mοσχάτου, Πλ. Mεταμορφώσεως, τηλ.
41.31.226, 90.11.636). Παραστάσεις Kαραγκιζη (Kυρ. 11.30 π.μ.)
ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). P. Λονγκ - Nτ. Φρένκελ Φρανκ «Tσέχωφ - Tο
Mιούζικαλ». Γρ. Bαλτινς, Σ. Bσσου, Eλλη Πασπαλά.
ΛYPIKH ΣKHNH - OΛYMΠIA (Aκαδημίας 59, τηλ. 36.12.461). Λέχαρ «H Xώρα του Mειδιάματος»
(Σάβ.), Mασνέ «Θαΐς» (Kυρ.-Tετ.).
MAΣKEΣ (Λήθης 6 & Aγ. Mελετίου 107, τηλ. 86.12.509). Mπ. Tσικληρπουλου «Ωχ, τα νεφρά μου».
MEΓAPO MOYΣIKHΣ (Λεωφ. Bασ. Σοφίας, τηλ. 72.82.333). AIΘOYΣA ΦIΛΩN THΣ MOYΣIKHΣ.
Συναυλία Kαμεράτα - Eκκλ. Oργανο (Σαβ., Kυρ.). AIΘOYΣA ΔHMHTPH MHTPOΠOYΛOY.
Tαινίες Tσάρλι Tσάπλιν με συνοδεία πιάνου (Kυρ.).
METAΛΛAΞH (Yμηττού 56 και Mαραθώνος - αίθουσα Γκουέρνικα - Kαμίνια, τηλ. 48.28.647,
41.30.761). Aν. Mπελεγρή «O Mέταλλος, ο Kλουν και ο Kκκινος».
MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048 - 82.32.578). Eνεκεν - Bέμπερ «Kυρία Προέδρου». B. Tρι-
φύλλη, Π. Kοντογιαννίδης.
MONTEPNOI KAIPOI - ΠAPOΔOΣ (Γεννηματά 20, τέρμα Πανρμου, τηλ. 69.29.090). Aντον
Tσέχοφ «Θείος Bάνιας» (Παρ., Σαβ., 9.15) ΠAIΔIKH ΣKHNH. Θεατρικ Παιχνίδι - Oμάδα
Πάροδος (Σαβ. 3 μ.μ. - 4.30 μ.μ.).
MOYΣOYPH (Πλ. Kαρύτση 6, τηλ. 32.32.391). K. Γουτερχαουζ «Tο τραγούδι μας». Aγγ. Aντω-
νπουλος, B. Παναγοπούλου, Eλ. Φωτίου.
OΔOY ANTIOXEIAΣ (Aντιοχείας 1 και Πιπίνου, τηλ. 88.32.050). Φραντς Kάφκα «η Δίκη». Π. Oι-
κονομοπούλου, Aντ. Aλεξίου.
OΔOY EPMOY (Eρμού 106, Mοναστηράκι, τηλ. 32.14.950, 86.40.555). Λρκα «H θαυμαστή
μπαλωματού». M Pαζή, T. Xρυσούλης.
OΔOY KEΦAΛΛHNIAΣ (Kεφαλληνίας 16, τηλ. 88.38.727). T. Nτορστ «O Φερνάντο Kραπ που έ-
γραψε ένα γράμμα». Mπ. Aρβανίτη, Γ. Bγλης.
OΔOY KYKΛAΔΩN (Kεφαλληνίας και Kυκλάδων 11, Kυψέλη, τηλ. 82.17.877). «Nέα Σκηνή»
Λευτέρη Bογιατζή. Γ. Xορτάτση «Kατσούρμπος». N. Zορμπάς, Στ. Λιβαθινς.
ΠANEΛΛHNION (Λεωφ. Συγγρού 106, τηλ. 92.34.197) Mπεθ Xένλι «Eγκλήματα καρδιάς». Kα-
τερίνα Bασιλάκου, Aννα Φνσου, Eύα Kοταμανίδου.
ΠEPOKE (Oδυσσέως 2 - Πλ. Kαραϊσκάκη, τηλ. 52.40.040, 52.32.132). Eπιθεώρηση «Aπ το ωχ
στο Πασ...ωχ». Στ. Ψάλτης, N. Παπαναστασίου.
ΠEIPAMATIKO ΘEATPO THΣ ΠOΛHΣ (Σταδίου 4, τηλ. 32.22.035). Bασ. Aνδρεπουλου «Aγρια
Παιχνίδια». Tατιάνα Λύγαρη, Kίμων Pηγπουλος.
ΠOΛYTEXNO (Mαυρομιχάλη 157 & Δ. Aκρίτα - Παναθήναια, τηλ. 64.26.666,
64.11.048). Παιδική Σκηνή. Aλαν Eϊκμπορν «Aρατοι Φίλοι». Δημ. Iωακειμίδης
(Kυρ. 11 π.μ.-3 μ.μ.).
ΠOPTA (Mεσογείων 59, τηλ. 77.11.333). Σ. Xιλ - Σ. Mάλατρατ «H γυναίκα με τα μαύρα». Aλ.
Aλεξανδράκης, Δ. Kατρανίδης. MIKPH ΠOPTA Ξένιας Kαλογεροπούλου. Pάινερ Xάχφελ-
ντ «O Mορμλης» (Σαβ. 3 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).
PIAΛTO (Kυψέλης 54 & Aγ. Mελετίου, τηλ. 82.18.973, 88.27.000). Γκολντνι «Kαβγάδες στην
Kιτζα». N. Δαφνής, Γ. Γεωγλερής, N. Nικολάου. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Θίασος ’81. «Oι περι-
πέτειες του Bαρνου Mινχάουζεν» (Σαβ. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ.-3 μ.μ.).
ΣOYΠEP ΣTAP (Aγ. Mελετίου και Πατησίων, τηλ. 86.42.888). Eπιθεώρηση «Δώσε τούρτα στο
λα». Nτίνος Hλιπουλος, Nίκος Pίζος, Zωζώ Σαπουντζάκη.
ΣTOA (Mπισκίνη 55 Zωγράφου, τηλ. 77.02.830). Mποστ «Mήδεια». Λ. Πρωτοψάλτη, Θ. Παπα-
γεωργίου.
ΣYΓXPONO ΘEATPO (Nορντάου 12–14, Πλ. Γκύζη, τηλ. 64.58.222). Πέτερ Bάις «H ανάκριση».
Bασίλης Διαμαντπουλος, Mαρίνα Γεωργίου.
ΣΦENΔONH (Mακρή 4, Mακρυγιάννη, τηλ. 9235296). Mορφές απ το έργο του Bιζυηνού.
Aννα Kοκκίνου.
TEXNOXΩPOΣ (Πρώην εργοστάσιο Φιξ, Πατησίων 307, στάση Kλωναρίδη). Oμάδα Θέαμα.
«Στο βάθος ...βάθος αμέτρητο».
TZENH KAPEZH (Aκαδημίας 3, τηλ. 36.36.144, 36.25.520). Aρθουρ Mίλλερ «O θάνατος του
Eμποράκου». K. Kαζάκος, Δ. Mπεμπεδέλη, Γ. Kυρίτσης. Παιδική Σκηνή: «Παιδική Aυλαία»
Γ. Kαλατζπουλου. Aριστοφάνη «Eιρήνη» (Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).
XATZHXPHΣTOY (Πανεπιστημίου 38, τηλ. 36.27.248, 36.10.171). Λ. Mιχαηλίδη - B. Mακρίδη
«Tο ...κοριδο της χρονιάς». Π. Mιχαλπουλος, Γ. Mρτζος.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 19 ΔEKEMBPIOY 1993

OINOΣ O AΓAΠHTOΣ ΓEYΣEIΣ
Iδανικ
σερβίρισμα
Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου

TEΛIKA τίποτα δεν είναι πιο απλ απ το να

προσφέρετε με επισημ τητα και διακριτικ τητα ένα
κρασί που αξίζει αυτής της τιμής, αρκεί να προσέξετε
μερικά ενδιαφέροντα σημεία.
Mη σερβίρετε ποτέ απ μεγάλο ύψος δι τι δημιουρ-
γείται απώλεια αρωμάτων. Φέρνετε το λαιμ του μπου-
καλιού κοντά στο ποτήρι χωρίς να ακουμπήσουν και α-
φήστε το κρασί να χυθεί μαλακά στις πλευρές του πο-
τηριού.
Για να προλάβετε την τελευταία σταγ να, που κινδυ-
νεύει να λερώσει το τραπεζομάντηλο, περιστρέψτε το
μπουκάλι ελαφρά καθώς το σηκώνετε. Σκουπίστε το
λαιμ του μπουκαλιού μ’ ένα καθαρ πανί, πριν σερβί-
ρετε στο επ μενο ποτήρι προς τα δεξιά σας.
Oι σωστές θερμοκρασίες σερβιρίσματος, για κάθε
κρασί: Tου Hλία Δελλγλου
Oλοι μας, λίγο ή πολύ, έχουμε ακούσει κάτι σχετικ
με τις διάφορες θερμοκρασίες στις οποίες θα πρέπει να
σερβιριστεί ένα κρασί.
Kατά π σον μως λες αυτές οι φήμες είναι αληθινές
Παγωμένο σουφλέ σοκολάτας
και ποια είναι η ακριβής αιτιολ γηση του λου φαινο-
μένου; Tης Mαρίας Xαραμή κο και λαμβάνει τα πρεπούμενα εύσημα του ιε-
Eίναι γεγον ς τι για κάθε κρασί υπάρχει μια ιδανι- ρατείου. Διτι φίλοι αναγνώστες, ακμη και η
κή θερμοκρασία διατήρησης στην κάβα, αλλά και μια Kίτρινοι κ κκοι, λέσχη των καθ’ ύλην αρμοδίων σοκο-δοκιμα-
άλλη, αυτή του σερβιρίσματος στο γεύμα, στην οποία χρήμα, εμπ ριο, σήματα στών, η μεγάλη σα να λέμε στοά εξηναγκάσθη
ηδύ, εσύ, σώμα να παρακολουθήσει μια συνεδρία γάλακτος, ξυ-
μως πρέπει να φτάσει το κρασί ομαλά, βαθμιαία και
νίζοντας ολίγον τα μούτρα της. H γεύση εξελίσ-
χωρίς βίαιες αυξομειώσεις. (Nίκος Σιδέρης, σεται; Nαι, παρά τους θύλακες που αντιστέκο-
T σο τα λευκά κρασιά σο και τα ροζέ, θα πρέπει να το Xάικου της σοκολάτας)
νται. «Mια μεγάλη σοκολάτα αρκείται στον εαυ-
διατηρούνται στην κάβα μας στους 10-12 βαθμούς Kελ- τ της. Aποδυναμώνοντας τους κκκους κακάο
MEXPI πρτινος ο αριθμς-κλειδί για τους σο-
σίου περίπου, θερμοκρασία η οποία θα παραμένει στα- “ονομασίας προέλευσης” με την προσθήκη γά-
κολάτρεις υπήρξε το 69. H εκατοστιαία περιε-
θερή χειμώνα καλοκαίρι, ανεξαρτήτως, κλιματολογι- λακτος η κουβερτούρα αποφυσιούται», επιμένει
κτικτης σε κακαμαζα του θρυλικού πλακιδίου
κών συνθηκών. Aυτά τα κρασιά θα πρέπει να σερβίρο- ο Christian Constant, αιώνιος παρτιζάνος της
της VALHRONA εθεωρείτο ως το nec plus ultra
νται στους 10 βαθμούς Kελσίου, δηλαδή περίπου στη extradry.
της σοκολατένιας Eδέμ. Eν τούτοις ο αδηφάγος
θερμοκρασία συντήρησης της ιδανικής κάβας. Διά τους αντίστοιχους Eλληνες chocoholies
και ακρεστος καταναλωτισμς διψά για ρεκρ
της πικρής έχω νέα ταιριαστά με τα γούστα
Eίναι γνωστ τι αυτού του είδους τα κρασιά διαθέ- μάλλον παρά για αρμονία. Kατά συνεκδοχήν και
τους. Πικρά. Στη μικρή μου έρευνα μεταξύ των
τουν συχνά ένα πρωτογενές άρωμα, που οφείλεται κυ- οι γαστρονομικές σταθερές άρδην αλλάζουν σε
πλακιδίων της αγοράς μνον η Gourmande της
ρίως στην ποικιλία απ την οποία προέρχονται και ένα μεταβλητές. Oπτε σε μια φρενήρη πορεία το
εταιρίας Poulain περιέχει 70% κακαμαζα. Oι υ-
φρουτώδη χαρακτήρα λ γω επιτυχημένης ζύμωσης. Γι’ σχεδν 70% έγινε 80, 90 ...100%, στερεά του κα-
πλοιπες φτωχτατες. Aπ 21-40% «Bon pour l’
κάο. H σοκολάτα αυτή απλώς δεν τρωγταν. Πι-
αυτ το λ γο, μ νο σ’ αυτές τις θερμοκρασίες σερβιρί- κρή, επίπεδη, βραχείας επίγευσης.
Orient» υποτονθορύζει ο κύριος Mισεγιάννης.
σματος αξιοποιούνται αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστι- Προκειμένου να επιτύχετε το επιθυμητ αποτέ-
Oι επιφανείς σοκολατοπατέρες πέφτουν σε λεσμα στην παρασκευή γλυκισμάτων προσθέ-
κά τους. συλλογή. H πρσω και ανοδική πορεία έχει απο-
Tα βαθυκ κκινα κρασιά, τα πλούσια σε σώμα και στε καλής ποιτητος κακάο. Tο εφήρμοσα επι-
στραγγισθεί έως το μη περαιτέρω. Ξύνουν την τυχώς στο γιορτιν γλύκισμα που ακολουθεί.
πολύπλοκη σύνθεση και τα σωστά παλαιωμένα με το ι- κούτρα και το υπογένειον. Mονδρομος. Tι απο-
διαίτερο bouquet που χαρακτηρίζονται κρασιά ποι τη- μένει πέραν της πισθεν κατηφρας και μιας Yλικά για 6 άτομα
τας, σερβίρονται στη θερμοκρασία των 18-19 βαθμών συνακλουθης ανασκευής του παρελθντος; 300 γρμ. πικρή κουβερτούρα θρυμματισμένη,
Kελσίου. Eίναι γεγον ς τι τα κρασιά αυτά ανέπτυξαν (Eις το σημείο τούτο ακούγεται σαν ηχητική υ- 3 κρκους + 3 ασπράδια αυγών, 50 γρ. κακάο,
σπάνια αρώματα μέσα στο μπουκάλι κατά την παλαίω- πκρουση νοσταλγική μουσικούλα απ ξυλφω- 100 γρ. ζάχαρη, 0,4 λίτρου κρέμα γάλακτος υ-
σή τους και, μαζί με τα αρώματα του δρύινου βαρελιού, νο). Kυρίες και Kύριοι, σας αναγγέλλω την επά- γρή, ξύσμα 1 μανταρινιού, αλάτι.
συνέθεσαν το περίφημο bouquet, το οποίο μπορεί πολύ νοδο της σοκολάτας γάλακτος. Ooh yeeaah!!
Oρθώς αναγνώσατε, γάλακτος! Aνάμνηση σχο- Eκτέλεση
εύκολα να καταστραφεί εάν δεν προσέξουμε την ιδανι- λικού κυλικείου, κυρούλας, σινεμά Σαββατιάτι-
κή θερμοκρασία του σερβιρίσματος. Περιτειχίζουμε με μια λωρίδα αλουμινχαρτο
κο τέσσερις με έξι. πλάτους 20 εκ. την πήλινη φρμα του σουφλέ
Oμως, το μορφο παιχνίδι του σερβιρίσματος διαθέ- Tο καταναλωτικ αίτημα ήταν η διαρκώς αυ- και το στερεώνουμε.
τει και άλλα μυστικά και συγκεκριμένους καν νες, η ε- ξανμενη γευστική ένταση. Kαιρς να διδάξου- Mουσκεύουμε τη ζελατίνα σε κρύο νερ.
φαρμογή των οποίων θεωρείται πλέον απαιραίτητη για με τα αρώματα. Προϋποτίθεται φυσικά ένας πε- Aναμιγνύουμε τους κρκους με τη ζάχαρη και
την απ λαυση της μυσταγωγίας του φαγητού. πειραμένος, ευαίσθητος σοκολατιέρης και ακρί- χτυπάμε το μίγμα έως του ασπρίσει.
Iσως δεν φανταστήκατε ποτέ τι υπάρχει μια σοβαρή βεια στις δσεις ώστε να δημιουργηθεί μια Συνεχίζουμε να χτυπάμε μέσα σε χλιαρ
σχέση μεταξύ του χρώματος του τραπεζομάνδηλου και σπουδαία κουβερτούρα γάλακτος. Aφ’ ενς. Kαι μπαιν-μαρί μέχρι να δέσει ελαφρώς αγκαλιάζο-
του χρώματος του κρασιού το οποίο σερβίρουμε στο αφ’ ετέρου ένας υπερ-ραφινάτος ουρανίσκος ντας το κουτάλι.
για να την εκτιμήσει», επισημαίνει ο Robert
τραπέζι. Λυώνουμε την κουβερτούρα σε χαμηλή φω-
Linxe. Mάγιστρος του συναφιού. H νέα αυτή γε- τιά.
T σο στα καλά εστιατ ρια, σο και στα επίσημα γεύ- νιά διαφέρει ουσιωδώς απ τη γηραιά γάλακτος
ματα των σπιτιών μας η επιλογή του χρώματος του πργον της. Kαθ’ σον περιέχει λιγτερη ζάχα- Aναμιγνύουμε την κουβερτούρα με το ξύσμα
τραπεζομάνδηλου γίνεται συνήθως ανάλογα του σερ- ρη και περισστερο κακάο, φθάνοντας και το και το μίγμα των κρκων.
βίτσιου, του περιβάλλοντος χώρου, του γούστου της οι- 64% (constant) και βεβαίως εμπλουτίζεται απ Zεσταίνουμε 2 κ.σ. νερ και διαλύουμε τη ζε-
κοδέσποινας ή τη γιορταστική ατμ σφαιρα των ημε- μεγάλες κρέμες. Aρωματίζεται με φρέσκο πορ- λατίνα.
τοκάλι, ρούμι, καραμέλα βουτύρου, ρύζι σου- Προσθέτουμε στο μίγμα σοκολάτας.
ρών. Θα μπορούσαμε ωστ σο να προσθέσουμε και ένα
φλέ. Iδανικά ζεύγη αντιθέτων πως το τραγανι- Aναμιγνύουμε το κακάο με την κρέμα γάλα-
ακ μη παράγοντα που είναι το σωστ χρώμα του κρα-
στ και η βελουδένια πυκντητα που αργά θα κτος στο mixer έως του σφίξει η κρέμα. Προ-
σιού, που πρέπει να αναδεικνύεται στο τραπέζι αντι- σθέτουμε στη σοκολάτα ανακατεύοντας απαλά
λυώνει στο στμα σας, συνυπάρχουν. H πικρή υ-
κρύζοντας το ιδανικ του φ ντο. γείας επιβάλλεται μετά το γεύμα. Kάθε άλλη χτυπάμε τ’ ασπράδια με το αλάτι σε σφιχτή μα-
Πιθανώς για μερικούς το συγκεκριμένο θέμα θεωρεί- στιγμή μπορείτε να χαρείτε τη γάλακτος. ρέγγα. Προσθέτουμε στα υπλοιπα ανακατεύο-
ται αρκετά... «προχωρημένο». Σύντομα μως θα ασχο- Στην πραγματικτητα της αγοράς η μωρουδί- ντας προς μία κατεύθυνση.
ληθούμε και με αυτ για εσάς τους απαιτητικούς και στικη αυτή σοκολάτα δεν απεσύρθη ποτέ, αφού Aδειάζουμε μέσα στη φρμα και παγώνου-
προχωρημένους. σταθερά διατηρούσε ένα 40% των πωλήσεων. με το σουφλέ στην κατάψυξη επί 6 ώρες.
Aπλώς σήμερα αναθεωρείται επί το πλέον άγλυ- Kαλή Xρονιά!

ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 39

 T HΛEOPAΣH EPTZIANA
Tης Mίκας Tασούλη
 Hχοι και μουσικές, προσαρμο-
σμένα στο κλίμα και την ατμσφαιρα
των Xριστουγέννων, πλημμυρίζουν

Oι «άλλες» γιορτές
σήμερα τα ερτζιανά. Hθη και έθιμα,
τραγούδια ελληνικά και «εισαγμε-
να» απ κάθε άκρη της γης, αναμνή-
σεις και ευχές ανατρέπουν ευχάρι-
στα τη συνηθισμένη ροή των προ-
γραμμάτων των ραδιοφωνικών
σταθμών. Mεταξύ άλλων:
Mακριά απ την απατηλή λάμψη της τηλερασης  O Λάμπρος Λιάβας μας παρου-
σιάζει χριστουγεννιάτικα ταξίδια,
Tης Ππης Διαμαντάκου που ξεκινούν απ την Eλλάδα για να
περάσουν σε λο τον κσμο, ήθη, έ-
ΣOYΞEΔAKIA και μπουζουκάκια, θιμα, συνήθειες, σύμβολα ακμη και
νταούλια και βιολιά, Nτίκενς και κα- γαστριμαργικές λεπτομέρειες με τη
λικάντζαροι, περες και ορατρια, συνοδεία, βεβαίως, χριστουγεννιάτι-
μπαλέτα αλλά και μπαλετάκια, αστέ- κης μουσικής, που ο Λυκούργος
ρια και αστεράκια συνθέτουν την ε- Aγγελπουλος συναντά τον Λούις
Aρμστρονγκ και οι καλαντίστες της
ορταστική προσφορά των καναλιών
Θράκης τη Mαχάλια Tζάκσον. Aπ
για μία ακμη χρονιά. Eίναι η ασημ- τις 7 έως τις 10 το πρωί, ο ΣKAΪ 100,4
σκονη μιας τηλερασης, που μας προτείνει «Xριστούγεννα χι μνο
βομβαρδίζει ολκληρη τη χρονιά με λευκά μα και… πολύχρωμα».
δυστυχίες και βία, που πνίγει τη χα-
ρά της ζωής στο αίμα και τον τρμο  Xριστουγεννιάτικες κλασικές
και για λίγες μνο ημέρες μοιάζει ν’ μουσικές παρουσιάζονται απ την
αγωνίζεται να δώσει την ψευδαί- εκπομπή της Λιάνας Mαλανδρενιώ-
σθηση στο κοιν της τι μπορεί να τη σήμερα στις 7 το πρωί απ τους
το διασκεδάσει. 97,1 μεγακύκλους. Aκούγονται επι-
λογές και αποσπάσματα απ έργα
Oχι τι μπαίνει στα έξοδα. Mερικά
μεγάλων μουσουργών, που εξυ-
δεντράκια στολισμένα, μερικές μνούν τη γέννηση του Θεανθρώπου.
πούλιες και φτερά, ένας-δυο τρα- Eπίσης, στις 7 απγευμα ο «Aντέν-
γουδιστές της μδας, που εμφανί- να» μεταφέρεται στη χιονισμένη Aυ-
ζονται στις καθημερινές σειρές, δί- στρία για να παρουσιάσει ένα χρι-
πλα στους αγαπημένους ήρωες, αυ- στουγεννιάτικο πργραμμα, βασι-
τούς που έμαθε το τηλεοπτικ κοι- σμένο στις μοναδικές ερμηνείες των
ν να θεωρεί «δικούς του ανθρώ- Πλάθιντο Nτομίνγκο, Nτινε Γουρ-
πους» και έτσι νιώθει σαν να βρέθη-
καν λοι αυτοί οι λαμπεροί στο δικ
του χώρο, στο δικ του σαλνι και η
μικρή οθνη των γυάλινων ψευδαι-
σθήσεων κάνει το χρέος της, γιορτι-
νή και «φιλάνθρωπος».
Aναπαράσταση
Για μία φορά ωστσο ας γίνουμε
αιρετικοί, εκλεκτικοί, εικονοκλά-
στες. Aς αρνηθούμε αυτές τις κατα-
σκευασμένες γιορτές, τις κονσέρ-
βες ενς χριστουγεννιάτικού ή
πρωτοχρονιάτικου γλεντιού, με τα
αστέρια της πίστας και της νύχτας,
που παρελαύνουν στολισμένα για
να τραγουδήσουν ένα–δυο σουξε-
δάκια, κατά προτίμηση του καινούρ-
γιου τους δίσκου, που μλις κυκλο-
φρησε και του οποίου τις πωλήσεις
έχει καθιερωθεί κάπως έτσι να προ-
ωθούν τέτοιες ημέρες, διά των τη-
λεοπτικών σου.
Aς αρνηθούμε αυτή την αναπαρά-
σταση «εορταστικής ατμσφαιρας»,
που δεν έχει τίποτε αυθεντικ και
γι’ αυτ είναι πάντα το αποκορύφω-
μα του τηλεοπτικού κιτς. Aς αρνη-
θούμε τις πούλιες, τα φρου-φρου
και τα πλαστικά δεντράκια, τις έτοι-
μες κατασκευασμένες χριστουγεν-
νιάτικες εικνες των καναλιών, την
αποχαύνωση μπροστά στην απατη-
λή λάμψη της μικρής οθνης, που
κάνει τη μοναξιά ακμη πιο θλιβερή.
Φυσικά αυτές τις ημέρες τα κανά-
λια και τα προγράμματά τους δεν α-
πευθύνονται σ’ εκείνους που έχουν
εναλλακτικές λύσεις, αλλά στους α-
ναγκαστικά εξαρτημένους απ αυτά
για την ψυχαγωγία τους, ωστσο α-
40 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 ΔEKEMBPIOY 1993
Kαλές Γιορτές με... λιγτερη τηλεραση
κριβώς αυτούς είναι που δεν έχουν
σκεφτεί καθλου οι διοργανωτές
των τηλεοπτικών «εορταστικών»
προγραμμάτων.
Για τις ημέρες των ρεβεγιν, ττε
που γνωρίζουν τι μεγάλο μέρος
του κοινού δεν βρίσκεται μπροστά
στη μικρή οθνη, έχουν ετοιμάσει
τα «γλέντια» κονσέρβες, σου γυρι-
σμένα κάποιο μεσημέρι πριν
δυο–τρεις εβδομάδες, που λοι
φορούν τα καλά τους και έχουν, υ-
ποτίθεται, διαολεμένο κέφι σαν να
έχουν βάλει τα δυνατά τους να θυ-
μίσουν σ’ εκείνους τους μοναχι-
κούς, που δεν έχουν τη δυναττητα
συμμετοχής σε αληθινά γλέντια τι
χάνουν ή πώς θα μπορούσαν να πε-
ράσουν τη βραδιά τους αν δεν ήταν
καθηλωμένοι μπροστά στη μικρή ο-
θνη. Aυτοί μως οι τηλεθεατές έ-
χουν ανάγκη να ξεχαστούν με μια
πολύ καλή ταινία ίσως, με ένα πρ-
γραμμα ξεχωριστ, φτιαγμένο με α-
γάπη και χι υποχρεωτικά «εορτα-
στικ». Tση είναι μάλιστα η αδια-
φορία των καναλιών, ώστε δεν δι-
στάζουν να ξεθάψουν παλιά προ-
γράμματα, που έχουν χιλιοπροβλη-
θεί γι’ αυτές τις «νεκρές διαφημι-
στικά βραδιές».
Eπιλογές
Γι’ αυτ κι εμείς προτείνουμε
γιορτές χωρίς τηλεραση ή τουλά-
χιστον με αυστηρές επιλογές προ-
γραμμάτων. Προτείνουμε Xριστού-
γεννα που θα οργανώσουμε έτσι -
πως μας αρέσει με τις δικές μας ει-
κνες, φορώντας τις δικές μας δα-
ντέλες και πούλιες, ή ακμη τα χο-
ντρά μάλλινα πουλβερ μας γιατί
δεν έχουμε κανένα κέφι να γιορτά-
σουμε.
Xριστούγεννα με φίλους, με γεί-
τονες, ή απλά με αναμνήσεις, πίνο-
ντας τσάι ή τρώγωντας λιχουδιές, α-
κούγοντας ραδιφωνο, παλιούς δί-
σκους ή καινούργια CD, κοιτώντας
παλιές φωτογραφίες, αυτ θα είναι
το δώρο στον εαυτ μας, η χαρά του
να επιλέξει μνος του τις «εικνες»
των φετινών του Xριστουγέννων.
Eικνες σαν κι εκείνες που τον
βοηθούν τυπωμένες αράδες στα βι-
βλία να φτιάξει και να χαθεί μέσα
τους, να ονειρευτεί άλλους τπους,
άλλους ανθρώπους, άλλες σχέσεις
μαζί τους πιο ζεστές, πιο ανθρώπι-
νες, ίσως σαν εκείνες που περιγρά-
φει ο Kντογλου σ’ ένα χριστουγεν-
νιάτικο διήγημά του, για τις εποχές
που ο κσμος είχε τις πρτες του α-
νοιχτές για να γεμίσουν τα σπίτια
γέλια και ευχές:
«Mπαίνανε στο σπίτι με χαρά,
βγαίνανε με πιο μεγάλη χαρά. Παίρ-
νανε αρχοντικά φιλοδωρήματα απ
τον κουβαρντά τον νοικοκύρη, κι α-
π τη νοικοκυρά λογιώ-λογιώ γλυ-
κά, που δεν τα τρώγανε, γιατί ακμη
δεν είχε γίνει η Λειτουργία, αλλά τα
μαζεύανε μέσα σε μια καλαθιέρα».
Aλλά πιο κάτω ο Φώτης Kντο-
γλου γίνεται προφητικς:
«Aβραμιαία πράγματα! Tώρα στε-
γνώσανε οι άνθρωποι και γινήκανε
σαν ξερίχια απ τον πολιτισμ! Πάνε
τα καλά χρνια!».
γουικ και Pούγκερο Pιμντι.
 Πάρτι γίνεται σήμερα το βράδυ
στον Flash 9,61. H Iφιγένεια Γιαννο-
πούλου και η Nένια Γλύπτη καλούν
τους ακροατές σε ξέφρενα ραδιοα-
κούσματα, τα οποία θα διαρκέσουν
απ τις 10 το βράδυ έως τις 12 τα με-
σάνυχτα. Eπίσης, στις 9 το πρωί μία
ομάδα νηπιαγωγών του Πανεπιστη-
μίου Aθηνών θα παρουσιάσει τα
Xριστούγεννα, πως τα είδαν και
τα αφηγούνται παιδιά απ λο τον
κσμο.
 H EPA 2 προτίμησε σήμερα να
αναμεταδώσει το διήγημα του Aλέ-
ξανδρου Παπαδιαμάντη «Tο σπιτά-
κι στο λιβάδι», που ηχογραφήθηκε
για την κρατική ραδιοφωνία το
1983. Aκούγεται η Σαπφώ Nοταρά.
H εκπομπή μεταδίδεται στις 22.30
το βράδυ.
 Στον Aθήνα 9,84 ο Zακ Mενα-
χέμ προσφέρει σήμερα, στις 5 το α-
πγευμα, μία καθαρά χριστουγεν-
νιάτικη εκπομπή. Πέρα απ τα δυο
τρία γνωστά τραγούδια που θα α-
κουστούν, ο Zακ Mεναχέμ βρήκε
χριστουγεννιάτικα τραγούδια απ
διάφορες χώρες του κσμου και κυ-
ρίως απ την Aργεντινή, την Tσεχο-
σλοβακία και την Oυγγαρία. Bέ-
βαια, οι χριστουγεννιάτικες μελωδίες
θα συνοδευθούν και απ ένα κείμε-
νο, στο πνεύμα των ημερών.
 Πολλή μουσική, εκπομπές με
καλεσμένους απ λο τον κσμο, οι
οποίοι μιλούν για τα Xριστούγεννα
στη χώρα τους και τραγούδια απ
περασμένες δεκαετίες συνθέτουν σή-
μερα το πργραμμα του «Kαναλιού
1» του Πειραιά.