Dimitrije Bogdanović

KNJIGA O KOSOVU

VELIKOALBANSKI NACIONALIZAM U NOVIM USLOVIMA

Širokom potvrdom nacionalnih prava albanske narodnosti u organizaciji i političkoj, ekonomskoj i

kulturnoj stvarnosti kosovske autonomije, nisu, na žalost, oslabljeni koreni velikoalbanskog
nacionalizma. Naprotiv: od 1945. do danas nacionalistički pokret među jugoslovenskim Albancima,
kako na Kosovu tako i van ove pokrajine, nalazi ce u porastu. Od 1968. godine - u izvesnom pogledu
i pre toga - mora ce već govoriti o pravoj eskalaciji tog nacionalizma, sa njegovom jasnom
tendencijom da ce "problem Kosova" internacionalizuje.

Prvi ozbiljan, masovan i upozoravajući sudar sa albanskim nacionalizmom na Kosovu odigrao ce

pred sam kraj rata na širem terenu Metohije. Kosovska operacija za uništenje nemačke grupe E u
njenom povlačenju iz Grčke [15. X - 20. XI 1944] samo je delimično uspela. Oslobođena od
nemačkog okupatora, oblast je dobrim delom bila i dalje pod kontrolom albanske nacionalističke
organizacije "Bali Kombtar": po terenu su operisale naoružane grupe balista, pri kojima su ce
nalazili engleski vojni predstavnici, a cela je oblast bila pokrivena mrežom ilegalnih revolucionarnih
komiteta, koje je, kao centralno telo, objedinjavao komitet u Prizrenu. Početkom novembra, još u
toku druge faze kosovske operacije, došlo je do sastanka Druge prizrenske lige i balističkog vojnog
rukovodstva za Kosovo, na kome je donesena odluka da ce na Kosovu i Metohiji formiraju četiri
grupe otpora, koji će delovati na područjima Skopske Crne gore, Šare, Drenice i Kopaonika.
Komiteti koji ce organizuju posle oslobođenja Kosova i Metohije [Prizren, Orahovac, Suva Reka i
dr.] predstavljaju ilegalne organizacije na nacionalno-klasnoj osnovi. U njima su pretežno trgovci,
intelektualci, hodže, bogatiji seljaci, a bilo je čak i pojedinih narodnih odbornika koji su bili birani
neposredno po oslobođenju iz njihovih redova. Nacionalistička organizacija je, dakle, infiltrirala
organizaciju nove vlasti na Kosovu i Metohiji. Komiteti su održavali vezu sa balističkim grupama,
slali nove odmetnike u šumu, snabdevali baliste oružjem i drugim materijalom. Oni takođe šire
propagandu o nacionalno-političkoj potlačenosti Albanaca u komunističkoj Jugoslaviji, prodiru u
redove NOVJ odnosno Jugoslovenske armije i šire dezerterstvo, razvijaju parolu o "Velikoj
Albaniji", koju podržavaju i saveznički oficiri pri balističkim grupama. Karakteristično je da su
balisti širili propagandu da ce Srbija nalazi pred pobunom, a da će u Albaniji doći do engleskog
iskrcavanja.[1]

Oružane akcije balista u Metohiji dobile su mestimično karakter i razmere ustanka. Glavno žarište
toga ustanka bilo je u Drenici, a operacije protiv balista, u kojima su učestvovale i dve brigade HOB
Albanije, započete su metodičnom ofanzivom početkom decembra 1944. Objavljene su neke važnije
zapovesti Operativnog štaba HOB i PO Kosmeta štabovima potčinjenih jedinica za čišćenje
balističkih bandi u Drenici. Komandant operacije bio je Fadil Hodža.[2] Ocena političke i vojne

1
situacije, prilikom preduzimanja ove operacije, bila je veoma realistična: "neprijatelj je uspio", kaže
ce u zapovesti od 2. decembra 1944, "da na pojedinim delovima te oblasti čvrsto ce poveže sa
masama da bi eventualno organizovao sela na otpor protivu nas". Zahteva ce najveća obazrivost i
obzir prema običajima i radu šiptarskog naroda i najstrože zabranjuje pljačka, nasilje i samovoljno
zlostavljanje stanovništva, jer ove operacije imaju veliki značaj "za dalji razvoj bratstva i jedinstva
naroda Kosova i Metohije", ali je postupak pri izvođenju operacija zbog toga ne manje strog i
odlučan: "Neprijatelja koji bude davao otpor treba žestoko i odlučno napasti i uništiti. Zarobljene
vojnike i oficire ne smijete ubijati nego ih sprovoditi Operativnom štabu Kosmeta. Pošto ce ovlada
terenom razoružanje izvršiti samo nad neprijateljski raspoloženim elementima a mobilizaciju
poštenih seljaka sprovoditi na principu dobrovoljnosti. One koji .ne žele da priđu HO vojsci takođe
razoružati. U toku borbe kuću ili kuće iz kojih ce puca i daje žestok otpor smatrati bunkerom i kao
takve uništiti. Paljevinu sela vršiti samo onda, i to po odobrenju Štaba brigade, ako ce selo utvrdi i
čitavo selo daje otpor. O ovome strogo voditi računa. Imovinu zlikovaca odbeglih konfiskovati
ostavljajući najnužnije za potrebe preostalih članova porodice. Ulazeći na teritoriju naseljenu
šiptarskim življem pronaći način za uspostavu kontakta sa selima da bi im ce stavilo do znanja da
ono selo koje bude utočište šiptarskim bandama biće strogo kažnjeno".[3]

Vrhovni štab HOB i POJ zaveo je 8. februara 1945. Vojnu oblast i Vojnu upravu na Kosmetu i
imenovao štab Kosovske divizije. Naime, tek u toku januara i februara 1945. u teškim, skoro
jednomesečnim borbama, umirena su žarišta balističkog ustanka u predelu Drenice. No ilegalni
nacionalistički pokret održavao ce neko vreme i posle toga: zahvaljujući delovanju
kontrarevolucionarnog komiteta u nekim krajevima Metohije [Orahovac] marta i aprila 1945. mere
narodne vlasti su teško sprovođene u život. Vojna uprava ce zato zadržala na Kosovu i Metohiji sve
do jula 1945. godine.[4]

Prvi direktni sudar nove Jugoslavije sa albanskim nacionalizmom na Kosovu, decembra 1944. do
februara 1945. godine, prema tome, bio je veoma žestok. Ustanak i oružana formacija balista
ugušeni su energičnom akcijom trupa, a nekoliko meseci posle toga razbijena je i ilegalna mreža
balista na teritoriji Jugoslavije. Tek tada su stvoreni uslovi za punu političku i državnopravnu
integraciju Kosova i Metohije u novoj Jugoslaviji, za konstituisanje kosovsko-metohijske
autonomije. Odluka o "prisajedinjenju", doneta u Prizrenu 9. jula 1945, dobija u svetlu tek ugušene
pobune i kontrarevolucije naročiti prizvuk.

Prisustvo albanskog nacionalizma, međutim, osećalo ce i dalje na Kosovu i Metohiji. Treća

prizrenska liga, osnovana u Americi 1946. sa istovetnim programom kao prethodne dve - a to je
stvaranje "Velike Albanije", obara ce svim propagandnim sredstvima protiv Jugoslavije, naročito
posle 1948. i sukoba sa Albanijom u sklopu opšte konfrontacije sa Kominformom i SSSR-om. Sukob
Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. omogućio je Albaniji da povede protiv Jugoslavije
kombinovanu propagandno-diverzantsku borbu, sa nacionalističkim parolama, pod plaštom
"marksizma-lenjinizma". Od tada ce u kosovskom zbivanju javlja i taj elemenat, koji
velikoalbanskom nacionalizmu i hegemonizmu daje vid "leve" revolucionarnosti i radikalizma,
pogotovu posle sukoba Tirane sa Moskvom i vezivanja Albanije za Kinu [1961]. Pored te političke i
propagandne aktivnosti sračunate na dugi rok, ubacivane su iz Albanije diverzantsko-terorističke
grupe, kao nekada kačačke bande između dva rata, koje su ubijale naše graničare i pripadnike snaga
bezbednosti, političke aktiviste, i zavodile teror nad srpskim stanovništvom. Ubacivano je oružje,
koje je, uz ono zaostalo od balista, predstavljalo opasnost od novih pobuna. Akcija nasilnog

2
prikupljanja oružja i sistematskog pretresanja terena radi toga, koju je na Kosovu i Metohiji
sprovodila Služba državne bezbednosti od kraja 1954. sve do sredine 1957. godine, sa oštrinom koja
je prelazila svaku meru i pretvarala ce u teror nad stanovništvom, nije bitno izmenila situaciju u
oblasti. Za sve to vreme nije prestajalo plansko dejstvo albanskog nacionalizma, koje ce ogledalo u
trajnom, takoreći hroničnom pritisku na Srbe da ce iseljavaju iz oblasti, u podsticanju demografskog
potiska i eksplozije albanskog stanovništva, i u njegovom vanrednom i neprirodnom pojačavanju
velikim, do sada još neizbrojanim prilivom albanske narodnosti, pod vidom političke emigracije iz
Albanije.

Na Četvrtom plenumu CK SKJ na Brionima 1966. diskvalifikovano je dotadašnje ponašanje Službe

bezbednosti i njenoga rukovodioca Aleksandra Rankovića, ali je tom prilikom osuđena i tzv.
"unitaristička" orijentacija u nacionalnoj politici. Među mnogim gresima ove službe navodio ce
posebno teror nad Albancima na Kosovu i Metohiji, a to je ujedno trebalo da bude drastičan primer
jedne velikodržavne, unitarističke i opet velikosrpske politike, koju je, prema oceni Brionskog
plenuma, sprovodio Aleksandar Ranković. Istorija Brionskog plenuma nije još poznata u svim
pojedinostima neophodnim za nepristrastan sud istoričara, ali je nesumnjivo da je bez obzira na
obrazloženja, tada sproveden zaokret u nacionalnom pitanju, u položaju i odnosima republika i
autonomnih jedinica. Tada su otvoreni putevi ka ustavno pravnoj reviziji jugoslovenske federacije,
sa nesumnjivim jačanjem samostalnosti pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, kao jednim od
glavnih obeležja te revizije. Isto tako, na Kosovu dolazi do prave bujice nacionalističkih
raspoloženja, stvara ce klima revanšizma i progona Srba i Crnogoraca. Udarna je parola -
iseljavanje: "Šta čekate, što ne idete, hoćete li da vas mi izbacujemo!" Ističu ce zastave, istovetne sa
državnom zastavom HP Albanije, i drugi albanski nacionalni simboli. Pojačava ce teror nad srpskim
i crnogorskim stanovništvom. Nastavlja ce sa većim intenzitetom i punom slobodom ono što ce
krišom ili polulegalno radilo u prethodnom periodu. Primećuje ce široka nacionalistička solidarnost
raznih slojeva, a pogotovu sve izraženija infiltracija partijskih redova. Insistira ce na nacionalnom
ključu, koji ce primenjuje ne samo rigorozno nego i neosnovano, čak i na štetu ekonomskih interesa
pokrajine. Sistematski ce sprovodi nacionalna smena kadrova i preuzimanje odgovornih funkcija u
političkim telima, upravi i radnim organizacijama. Albanska omladina izložena je pravoj plimi
nacionalističke indoktrinacije, a izvesni jubileji - kao pet vekova Skenderbega - dovode izvesne
sredine do stupnja histerije. U propagandi protiv "velikosrpskog hegemonizma" prelazi ce na
otvoreno antisrpski kurs. Započinje kampanja protiv službe zaštite spomenika srpske kulture,
uporedo sa pokušajima podmetanja požara ili oštećivanja tih spomenika. Školovanju srpske dece
stvaraju ce nepremostive prepreke, stručnjaci srpske narodnosti fizički ce napadaju, i u toj
pogromaškoj atmosferi iseljavanje Srba i Crnogoraca počinje da dobija karakter masovnog bekstva.
Uporedo s tim, u diskusijama o reorganizaciji jugoslovenske federacije prvi put ce tada izlazi sa
zahtevom da Kosovo dobije status republike, s pozivom na nacionalno načelo. tj, na načelo
samoopredeljenja naroda, i sa argumentom brojnosti; isto tako, prvi put ce zahtev za republikom
Kosovo pretvara i u zahtev da ce u toj novoj republici ujedine svi Albanci Jugoslavije, što je otvaralo
veoma složen problem položaja u federaciji i integriteta ne samo Srbije nego i Makedonije i Crne
Gore.

Apsolutno ce ne može reći da ove "pojave" na Kosovu i van kosovske pokrajine nisu bile poznate.
Upozorenja su dolazila sa raznih strana, ali su sve primedbe i sva strahovanja od pretvaranja toga
talasa u masovni kontrarevolucionarni, antisrpski i antijugoslovenski pokret frontalno odbačeni i
osuđeni kao izraz "velikosrpskog nacionalizma" i "unitarizma". Veoma je karakteristično da je tada,

3
a videćemo i kasnije, glavna formula kojom je velikoalbanski nacionalizam uspešno paralisao sve
pokušaje svoga efikasnijeg suzbijanja upravo stara kominternovska formula o "velikosrpskom
hegemonizmu". Posle 1966. godine obilato je korišćena i etiketa "prebrionskih snaga",
"rankovićevštine" i slično, a jedan od metoda za obezbeđivanje prostora i stvaranja sigurnog
"zaštitnog pojasa" oko Kosova bilo je ućutkivanje sredstava informisanja, kojim je sprečen normalni
i neophodni protok informacija u javnost, pa čak i u državna i partijska tela.

Drastičan izraz dobila je odbranaška taktika albanskog nacionalizma u redovima SKJ povodom XIV
plenuma CK SK Srbije, posvećenog temi "Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost",
29. i 30. maja 1968. godine. Upozorenje članova CK Dobrice Ćosića i Jovana Marjanovića da ce na
Kosovu radi o opasnoj eskalaciji albanskog nacionalizma, antisrpstva i antijugoslovenstva -
odbačeno je u oštrom protivnapadu i potpunoj političkoj diskvalifikaciji Ćosića i Marjanovića kao
"nacionalista", sa njihovim isključenjem iz Centralnog komiteta. [5] Nije ce moralo dugo čekati na
dalju eskalaciju albanskog nacionalizma, pa i na obistinjavanje nekih zlih slutnji osuđenih članova
CK SK Srbije: uoči albanskog nacionalnog praznika, 27. novembra 1968. dolazi do organizovanih
masovnih demonstracija na Kosovu, sa težištem u Prištini; udarnu snagu činila je omladina -
albanski studenti Prištinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta.[6] Bitno je za ocenu
tih zbivanja na Kosovu da su ona bila nacionalistički i šovinistički usmerena [parola "Smrt srpskim
ugnjetačima!"], i da su demonstracije pretile da prerastu u pobunu protiv zakonitog poretka i
jugoslovenske države. U Prištini ce pred kraj toga dana okupilo vrlo mnogo Albanaca iz drugih
gradova i oblasti Kosova [Uroševac, Peć, Prizren, Drenica], ali je u zoru 28. novembra došlo do
intervencije jedinica JNA, pred kojim ce okupljena masa rasturila, tako da nije došlo do upotrebe
oružja. No, demonstracije su izbile istog dana i u Tetovu, sa zahtevom da ce "albanski" delovi SR
Makedonije priključe Kosovu. Demonstrante je oštrim nastupom suzbila i rasturila makedonska
milicija.

Nacionalistički neredi na Kosovu ispoljili su nekoliko važnih stvari: prisustvo i dejstvo

antijugoslovenske Treće, prizrenske lige; sposobnost ilegalne organizacije da pokrene mase i da
zapreti pobunom koja prelazi granice jedne republike; neobičnu solidarnost nacionalista i izvesnog
broja zvaničnih funkcionera i albanskih komunista na Kosovu. Sem toga, ispoljila ce odmah i taktika
nacionalističkog pokreta: da frontalnim odbijanjem istinitih optužbi, umanjivanjem značaja
događaja, sistematskim zataškavanjem činjenica i njihovog pravog značenja ne samo u sredstvima
informacija nego i u najvišim partijskim i državnim forumima, i najzad veoma agresivnim
protivnapadom na tzv. "velikosrpski nacionalizam i revanšizam" - spreči preduzimanje efikasnijih
političkih i bezbednosnih mera, kojima bi bila ugrožena matica i kadrovska baza pokreta. Štaviše,
zahvaljujući tendencioznom i očito neistinitom tumačenju, po kome ce poricalo nacionalističko
značenje očigledno nacionalističkih i šovinističkih pojava i dejstava, postizala ce izvesna vrsta
legalizacije samog pokreta u svim njegovim slojevima, od onih u masama albanske narodnosti do
onih u najvišim partijskim forumima Pokrajine, Republike i Federacije. Tako ce može reći ne samo
da nije izvučena nikakva pouka iz kosovskih događaja 1968. godine nego je, u stvari, tada bio
osvojen nov prostor i formulisana platforma za dalju eskalaciju velikoalbanskog nacionalizma.

Razdoblje posle 1968. godine odlikuje ce krajnje brutalnom i drskom politikom pripreme za sledeći
korak, koji će uslediti u pogodnom trenutku - 1981. Štite ce i konsoliduju kadrovi, čak i oni koji su
eksponirani u demonstracijama; diskvalifikuju ce i politički likvidiraju srpski, pa i albanski kadrovi
koji ce usude da ce suprotstave nacionalističkom kursu. Iseljavanje Srba dobija u ubrzanju i sve više

4
liči na proterivanje; u radnim i partijskim organizacijama sprovodi ce čistka srpskih, crnogorskih i
drugih nepoćudnih kadrova. Na udaru su srpski spomenici i groblja, čak i spomenici iz NOB-a.
Pretnjama, ucenama, premlaćivanjima, paljevinama, silovanjem i ubistvima stvara ce kod Srba
psihoza potpune pravne, lične i imovinske nesigurnosti, tako da su u ovom periodu, posle 1968,
konačno raseljena mnoga srpska sela ili zaostale srpske kuće u albanizovanim naseljima širom
Kosova i Metohije. Albanci na srpskim imanjima žanju žito, otimaju stoku, kose livade, odnose
krstine požnjevenog žita, a žrtvu, pogotovu ako ce opire, pretuku. Vesti o tome, koje su ce isprva
probijale u prištinsko "Jedinstvo", od 1972. godine nalaze ce pod zabranom [embargom], sa
obrazloženjem da ce njihovim iznošenjem u javnost raspiruje nacionalna mržnja i otežava borba
albanskih kadrova protiv albanskog nacionalizma, tvrdilo ce da je to uopšte "preuveličavanje" i
nepotrebno dramatizovanje, iza kojeg stoje čak i namere prikrivenog neprijatelja da produbljuje jaz
između naroda i narodnosti govoreći o onome što razjedinjuje umesto o onome što spaja. Tako ce i
za iseljavanje Srba i Crnogoraca tvrdilo da je to prirodan, ekonomski motivisan proces, iza kojeg ne
stoji nikakva prinuda. Za mnoge teške incidente, zlostavljanja i štete odgovornost ce prebacivala na
dečji nestašluk ["Deca"]. No, sukobi su sve ozbiljniji: albanska studentska omladina sukobljava ce sa
svojim srpskim i crnogorskim kolegama, koji su primorani da protestuju zbog očigledne
diskriminacije u stipendiranju, dodeljivanju domova i tako dalje; brutalno ce napadaju čak i učenici
srednjih škola [napad na srpsku decu u Klini, 15. maja 1972]; na udaru su i pripadnici turske
narodnosti i Romi koji odbijaju da ce deklarišu kao Albanci. Prilikom popisa stanovništva 1971.
godine izvršene su ne male zloupotrebe u pribrajanju Turaka, Roma i Muslimana [Gorana] albanskoj
narodnosti. Naročito je karakteristično u ovom periodu otvoreno povezivanje kosovskih albanskih
nacionalista sa HP Albanijom. širom su otvorena vrata propagandi indoktrinaciji omladine i uopšte
albanskih masa na Kosovu velikoalbanskim pa čak i enverovskim idejama. Uz rigorozno odvajanje
albanske narodnosti od drugih naroda i narodnosti Jugoslavije, a posebno Srbije, Makedonije i Crne
Gore, uz zatvaranje u krug nacionalne i posebno jezičke i kulturne isključivosti, Albanci su u
Jugoslaviji preplavljeni knjigama, štampom i naročito udžbenicima iz Albanije, često sa otvoreno
antijugoslovenskim tezama i koncepcijama. Kosovo ce kao autonomna pokrajina sve više ponaša
secesionistički u prisvajanju prava da direktno opšti i uspostavlja raznovrsne odnose sa HP
Albanijom, da ce javlja kao isključivi i obavezni posrednik u kontaktu svih drugih faktora i ustanova
u republici i federaciji sa ovom susednom državom. Dogodiće ce čak i neshvatljive povrede ugleda i
dostojanstva jugoslovenske države i njenog šefa, a da na to niko ne reaguje. Obrnuto, svaki ce ispad
pokriva autoritetom pokrajinskog rukovodstva, ma čijem je čelu tada Mahmud Bakali. Na neki način
je ova nacionalistička eskalacija došla do svog vrhunca glorifikacijom Prizrenske lige u proslavi,
prihvaćenoj i na republičkom i na jugoslovenskom nivou, 5-11. juna 1978. Ta proslava, sa
međunarodnim naučnim skupom, trebalo je da afirmiše ciljeve Prizrenske lige upravo u onome što je
osnova svih njenih potonjih reinkarnacija [1943, 1946]: u velikoalbanskom i rasističkom konceptu
"etničke Albanije", Albanije u kojoj ne bi više moglo da bude mesta ni za koju drugu narodnost.

Nova upozorenja na pravu prirodu i domet ovoga nacionalističkog kursa završavala su ce redovno
loše po one koji su ta pitanja pokretali. Jovo Šotra, prvoborac i član Pokrajinskog komiteta, uz to i
poslanik u Veću naroda Skupštine Jugoslavije, u čijim upozorenjima i kritikama 1971, 1973. i 1976.
nije bilo ne samo neistina ili poluistina nego ni prizvuka neke opštije političke kritike, eliminisan je
bez milosti iz političkog života: na sednici PK 20. juna 1973. isključen je iz PK kao jedan od
"kontinuiranih nosilaca kontralinije koja je deo mračnih neprijateljskih snaga", i umro
nerehabilitovan i onda kada su već svi mogli da shvate da je bio u pravu [novembra 1981].

5
Do nove i daleko opasnije eksplozije albanskog nacionalizma došlo je 1981. godine, nepunih godinu
dana posle smrti predsednika Jugoslavije, Josipa Broza Tita. Studentske demonstracije su izbile
najpre 11. marta, a 16. marta je došlo do paljevine konaka Pećke patrijaršije; 25. marta bilo je nereda
u Prizrenu, 26. u Prištini, 30. u Obiliću; i pored toga, izbijanje novih masovnih demonstracija 1.
aprila u Prištini i nizu drugih kosovskih gradova i naselja [Podujevo, Vučitrn, Lipljan, Glogovac,
Gnjilane, Đakovica, Uroševac, Kosovska Mitrovica, Vitina] delovalo je kao iznenađenje;
demonstracije su trajale tri dana, i po mnogo čemu su podsećale na one iz 1968, ali su ih obimom,
žestinom, pripremljenošću i upornošću daleko prevazišle. Centralna parola "Kosovo-republika!"[7]
izrazila je prvu etapu u programu velikoalbanskih nacionalista, iza koje je stajao iredentistički cilj
izdvajanja iz Jugoslavije i pripajanja Albaniji svih teritorija koje su nastanjene Albancima. Za
smirivanje demonstracija, čiji ce odjek već osećao i u nizu makedonskih gradova počev od Skoplja,
morali su biti upotrebljeni armija, milicija i specijalne snage bezbednosti. Tako je uz velike napore i
izvestan broj ljudskih žrtava na obe strane sprečeno prerastanje ovih nereda u oružani ustanak. Na
Kosovu je moralo da bude zavedeno i vanredno stanje sa zabranom o ograničenom kretanju [2-8.
aprila 1981].

Politička zbivanja u vezi sa demonstracijama od 1981. godine spadaju već u naše vreme, o kojem
istoričar ne može još ništa da kaže. Štampa, televizija i druga sredstva informisanja omogućavaju -
ne bez teškoća - da ce javnost upozna sa onim što ce na Kosovu događalo i što ce događa. Javnost je
pogotovu upoznata sa nizom političkih akcija i dokumenata koji su od tada doneti u najvišim
državnim i partijskim telima, tako da to ovde nije neophodno izlagati. Međutim, neke ce stvari ipak
moraju istaći. Pre svega, 1981. je pokazala da albanski nacionalizam, sada već i kao otvoreni
iredentizam, dobija zabrinjavajući rast. Drugo, da ce u metodima njegovog dejstvovanja primenjuju i
mnogi davno poznati, takoreći klasični metodi: kako u političkom manevrisanju, pokrivanju i
"čuvanju" kadrova te izbegavanju prave i dosledne diferencijacije tako i u merama političkog
pritiska i nasilja u sprovođenju glavnih, dalekosežnih ciljeva. A glavni je cilj da ce stvori platforma
za internacionalizaciju "kosovskog problema" u jednoj konačno izmenjenoj demografskoj i etničkoj
situaciji Kosova, a potom i drugih oblasti u Jugoslaviji gde žive Albanci. Rasistička parola "etnički
čistog Kosova" je jedna od glavnih operativnih parola, koja ce, na žalost, uprkos svim ocenama,
analizama i proklamovanim merama efikasno sprovodi u život. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa
Kosova, pa čak i iz onih opština "uže" Srbije gde Albanci imaju većinu [Preševo, Bujanovac,
Medveđa], nastavlja ce nesmanjenim intenzitetom. Toj ključnoj pojavi celoga ovog istorijsko-
političkog kompleksa moramo, zato, i ovde posvetiti posebnu pažnju.

Prema nekim delovima iz Izveštaja o iseljavanju Srba i Crnogoraca sa Kosova, koji je 1982. godine
za Republičku i Saveznu skupštinu izradila zajednička komisija Republičkog i Saveznog izvršnog
veća, koji su objavljeni u dnevnoj štampi, može ce dobiti sasvim jasna slika o obimu, karakteru i
uzrocima iseljavanja Srba i Crnogoraca. S obzirom na značaj ovog pitanja, koristićemo ovde makar
sumarno izvesne informacije iz tog izvora.[8]

Pre svega, u analizi ove demografske, ali i nacionalne situacije mora ce poći od statističkih podataka
o nacionalnoj strukturi stanovništva SAP Kosova prema popisima od 1948, 1953, 1961, 1971. i
1981. Zabeležen je znatan porast ukupnog broja stanovnika Kosova, uz apsolutno smanjenje broja
Srba i Crnogoraca u toj pokrajini.

Uz apsolutno smanjenje dolazi i proporcionalno umanjenje broja odn. relativnog učešća srpskog i

6
crnogorskog stanovništva u ukupnom broju stanovnika Kosova. Najveće relativno učešće Srba
zabeleženo je 1948: 23,62%, da bi već 1953. bilo smanjeno na 23,49%, godine 1961. skromno
povećano na 23,55%, da bi 1971. opalo na 18,35%, a u 1981, čak na 13,2%. Te godine, 1981,
zabeležen je i pad apsolutnog broja u odnosu na 1971: 209.792 prema 228.264, što znači apsolutni
manjak za 18. 472. Ca Crnogorcima je slična situacija: njihovo relativno učešće je beležilo izvestan
porast u periodu do 1961: 3,85% pa 3,88% i 3,90% [pri čemu treba imati u vidu i uslovnu vrednost
statističkog opredeljivanja u ovoj nacionalnoj kategoriji popisa], ali od 1961. drastično opada: sa
3,90% na 2,54% u 1971. i 1,7% u 1981. Tome odgovara apsolutno smanjenje broja deklarisanih
Crnogoraca na Kosovu: 1948. ih je bilo 28.050, 1961. godine 37.588, da bi ih 1971. godine bilo
31.555, a 1981. svega 26.875, znači 4680 manje za deset godina, odn. 1175 manje nego u prvom
posleratnom popisu. Ako ce uzme u obzir prirodni priraštaj [kod Srba na Kosovu oko 1,5%, a kod
Crnogoraca oko 1,2% godišnje], onda je obim stvarnog iseljavanja zapravo mnogo veći. Prema
grubom proračunu Republičkog zavoda za statistiku Srbije iz SAP Kosova ce u periodu od 1961. do
1982. godine više iselilo nego doselilo Srba za 85.061, a Crnogoraca za 16.783 [zajedno -101.844].
Nije bez značaja ni podatak da je procenat iseljenih u odnosu na ukupan broj stanovnika Pokrajine,
prema popisu iz 1971, kod Srba bio 9 ****, a kod Crnogoraca 13 **** veći nego kod Albanaca,
čime ce rečito svodi na pravu meru argumenat o "podjednakom iseljavanju Albanaca sa Kosova". To
pogotovu postaje jasno kada ce ima u vidu rast stanovništva albanske nacionalnosti u Pokrajini: od
498.242, koliko ih je bilo 1948 [68,45% relativnog učešća], preko 524.559 [64,91%] 1953, 646.605
[67,07%] 1961, od 916.168 [73,66%] u 1971. i 1,227.424 [77,5%] u 1981. godini Za sve to vreme i
ukupni broj Albanaca u Jugoslaviji beleži ubrzani porast, posle izvesnog perioda stagnacije [između
1948. i 1953], ali sa neobično velikim brojem u prvom popisu - 1948: 750.431; 1953: 754.245; 1961:
914.733; 1971: 1,309.523; 1981: 1,730.878. Isto tako, u razdoblju od 1961. do 1981. u 19 od ukupno
22 opštine u Pokrajini došlo je do apsolutnog smanjenja broja stanovnika srpske i crnogorske
nacionalnosti, naročito drastično u opštinama Kačanik, Glogovac, Vučitrn, Podujevo, Srbica i
Dečani, pa i u Kosovskoj Kamenici i Kosovskoj [Titovoj] Mitrovici. Prema podacima do kojih su
došle opštinske komisije na teritoriji SR Srbije bez teritorija pokrajina - u periodu od 1961. do 1981.
doselilo ce sa Kosova najmanje 66.000 stanovnika. Veoma su indikativni i podaci o smanjenju broja
srpskih i crnogorskih domaćinstava u pojedinim opštinama Kosova. Prema evidenciji iz 1975.
godine [a od tada ce stanje veoma pogoršalo] u opštini Podujevo u selu Donje Ljupče od 35 srpskih
porodica ostala je bila samo jedna, Srbovac - od 60 samo jedna, Revuće - od 40 broj srpskih
porodica spao je na 8, Livadica - od 47 na 21, Velika Reka - od 40 na 4, Gornja Repa - od 20 na 1,
Gornja i Donja Lepašica - od 200 na 20, Belo Polje - od 60 na 2, Dobri Do - od 40 na 2, Donja
Dubica - od 450 na 10; ili u opštini Vitina, u selu Buzovik - od 50 srpskih kuća nije bilo više nijedne,
Drobeš - od 80 ostalo je samo 10 itd. Većina iseljenih je, prema konstataciji u Izveštaju, prodala
svoju imovinu [kuće, zemlju, šumu, voćnjake] prilikom iseljenja, ali relativno veliki broj lica [oko
20%] svoju imovinu nije stigao ni da proda.

U raspravi o uzrocima iseljavanja bilo je vrlo mnogo pokušaja da ce pažnja javnosti i političkih
foruma skrene na tzv. "nepolitičke uzroke", da ce cela pojava shvati kao prirodan migracioni proces
socijalno-ekonomskog karaktera; ka tome ce išlo naročito u izvesnim delovima analize koju je
pripremila komisija same Pokrajine. Međutim, iz izveštaja zajedničke komisije Republičkog i
Saveznog izvršnog veća veoma ce jasno vidi da je u pitanju dugoročna, smišljena, dobro
organizovana i stalna neprijateljska aktivnost velikoalbanskog nacionalizma i iredentizma, te da ce
uzroci iseljavanja svode na političke okolnosti u kojima srpskom narodu na Kosovu već decenijama
nije više bilo opstanka.

7
Pritisci za iseljavanje, direktni ili indirektni, prema izveštaju zajedničke komisije, ispoljavali su ce
naročito kao:
- zauzeće zemlje; pričinjavanje materijalne štete ili uništavanje useva; seča šume, zasada voća i
vinograda; ubijanje stoke; paljenje imovine; trovanje i zagađivanje bunara; sprečavanje korišćenja
vode za navodnjavanje; eksproprijacije zemljišta itd.;
- pretnje, maltretiranja, vređanja, napadi [posebno na žene i decu], silovanja, smišljeno izazivanje
svađa, tuče, ubistva, krvna osveta i sl.;
- skrnavljenje groblja i spomenika i ometanje svečanosti i verskih obreda;
- stvaranje atmosfere izolovanosti i nesigurnosti, razni oblici psiholoških pritisaka, stvaranje psihoze
iseljavanja, bojkot na razne načine itd.;
- pričinjavanje teškoća u ostvarivanju svakodnevnih životnih potreba [korišćenje prodavnica, pijaca,
prevoza i slično];
- teškoće u ostvarivanju prava građana pred nadležnim organima [dugo čekanje, otezanje postupka,
neizvršavanje presuda i rešenja, itd.];
- nedostatak zaštite od strane nadležnih organa [pravosudni organi, organi unutrašnjih poslova i drugi
organi uprave, inspekcije itd.];
- odsustvo blagovremene i odgovarajuće društveno-političke i društvene aktivnosti na suzbijanju
pojave pritisaka, delovanje neprijatelja i rešavanju sporova i sukoba;
- diskriminacija u ostvarivanju prava [izdavanje dozvola za izgradnju kuća; nepoštovanje
ravnopravnosti jezika; nepoštovanje prava iz radnog odnosa i sl.];
- pritisci za prodaju imovine i nenormalni uslovi prodaje [prodaja imovine unapred određenom licu
albanske narodnosti; prodaja po nepovoljnoj ceni; delimično plaćanje prodate imovine;
odugovlačenje sa izvršavanjem prenosa imovine], eksproprijacija imovine bez adekvatne naknade
itd.

Naglašeno je u ovoj analizi da su ovakvi pritisci počeli da ce ispoljavaju još u vreme okupacije i
drugog svetskog rata,[9] a da je to nastavljeno i u posleratnom periodu sa različitim intenzitetom
[svakako i u predbrionskom periodu, do 1966], da bi ce naročito pojačalo u 1968. i 1981. godini,
uprkos svih preduzetih mera neposredno posle rata za vraćanje lica iseljenih za vreme fašističke
okupacije.[10]

Izveštaj navodi masu raznovrsnih primera koji ilustruju ove pritiske. Mučni su primeri razdvajanja i
izolacije pa i maltretiranja srpske dece, a pogotovu huškanja albanske dece da napadaju srpsku i
crnogorsku decu ili da čine štete susedima ili javnim dobrima. Pale ce i uništavaju usevi, pušta ce
stoka u zasade i obrađene njive, uzurpira ce zemljište, zagrađuju izvori, pali letina, demoliraju kuće,
napadaju deca dok čuvaju stoku; žene i ženska omladina iz straha od različitih maltretiranja ne smeju
da odlaze na njive radi obrade zemlje niti da izlaze iz svojih dvorišta. U primere najgrublje rasne
segregacije spadaju slučajevi kad Srbi i Crnogorci moraju da čekaju da u prodavnicama poslednji
budu usluženi, a dešavalo ce da ne dobiju robu dok je ne zatraže na albanskom jeziku. Isto ce
događalo i u drugim prilikama, npr. kod državnih i drugih organa [vađenje dokumenata kod organa
uprave, kupovine putnih karata itd.].

Najteži su pritisci, razume ce, ubistva, raširenija u selima nego u gradovima. Na teritoriji opštine
Vučitrn ubijen je Srbin zato što nije hteo da izvrši naređenje suseda Albanca da uništi svoje svinje;
na teritoriji opštine Titova Mitrovica ubijen je Srbin koji je isterao sa svoje njive namerno puštena

8
goveda jednog Albanca koja su uništavala njegove useve; na teritoriji opštine Podujevo ubijen je
Srbin na pragu svoje kuće zato što nije hteo svoje imanje da proda u bescenje; na teritoriji opštine
Priština ubijen je Srbin gvozdenom šipkom, naočigled žene i dece, zato što sa svoje strane **** nije
sklonio zapregu po zahtevu Albanca, i drugi slučajevi. Tom spisku treba dodati i surovo ubistvo
dvadeset dvogodišnjeg Danila Milinčića u naručju njegove majke Danice, koje je juna 1982. godine
izvršio Albanac Musa Ferati, na Daničinoj njivi kod crkve Samodreže. Ubistvo, u kome su
učestvovala i dvojica maloletnika, Ferati je propratio rečima: "Ovo ne može da bude srpska
zemlja".[11] Samodreža ima samo osam srpskih kuća, od kojih je šest bez naslednika.

Zbog nanošenja štete na imanju, raznovrsnog maltretiranja i ubistva muža 1968. godine usred
dvorišta, žena je morala da proda imovinu i da ce sa petoro maloletne dece iseli sa Kosova; jednom
doseljeniku koji živi na teritoriji opštine Zvezdara u Beogradu, dok je obrađivao zemlju maloletnici
su kamenovali zeta, zatim ga ranili iz pištolja, da bi ga, u bekstvu, na kućnom pragu i na očigled
trogodišnjeg deteta, ubio prosvetni radnik albanske narodnosti; žena ubijenog morala je da napusti
kuću i imanje, koje posle toga obrađuju i koriste susedi albanske nacionalnosti, dok ona i dalje plaća
porez na prihod od poljoprivrede. Žena iz Kline, čijeg je muža 1944. godine ubio komšija Albanac
zbog imanja, morala je posle njegove smrti da proda zemlju tom istom licu, ubici svog muža, i da ce
zatim sa porodicom iseli u Srbiju. Imovina je prodavana u bescenje, a cenu su određivali Albanci iz
sela kolektivno, kao u slučaju jednog iseljenika iz opštine Đakovica.

Sve su to slučajevi koji pripadaju već davno poznatom repertoaru zločina u genocidu nad srpskim
narodom, koji ce na ovom području izvodi već više stotina godina. Potpuno istovetni slučajevi naći
će ce u bilo kom spisku zuluma, Rakićevom iz 1910, ili u zvaničnom spisku srpske vlade iz 1899, ili
u spisku ruskih konzula iz 1875, austrijskih poverenika iz 1900, ili pećkih Srba iz 1864. itd.

Posebno mesto u stvaranju šovinističke klime i psihoze, ali i u direktnom nasrtaju na temelje srpskog
nacionalnog opstanka na Kosovu imaju napadi na srpsku pravoslavnu crkvu i sveštenstvo, o čemu
dokumentovano govori opširan izveštaj Svetog arhijerejskog sabora SPC, objavljen u "Glasniku"
7/82, u kome ce govori o napadima na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu, koji kako
tamo stoji, traju već decenijama. Veliki je spisak zločina, šteta, uvreda i zlostavljanja, a u celini ce
objavljuje i tekst pisma koje je povodom toga Sabor uputio 19. maja 1969. predsedniku SFRJ, Josipu
Brozu Titu, tražeći od njega zaštitu. U tome pismu Sabor konstatuje da ce povodom konkretnih
slučajeva više **** obraćao nadležnim organima SR Srbije, kao i Saveznom izvršnom veću, ali ce
stanje ne popravlja. "Donekle ovo nasilje popusti, da bi ce javilo na drugom kraju u još ozbiljnijem
vidu. Za poslednju godinu dana ono uzima sve teže oblike. Ne samo da je u pitanju uništavanje
useva u poljima, uništavanje šuma [man. Devič, Dečani, Gorioč kod Peći], rušenje nadgrobnih
spomenika [Kos. Vitina i dr.], nego i fizički napadi, čak i na žene i monahinje [prošle godine u man.
Binču kod Kos. Vitine, u Mušutištu kod Prizrena, tako i ovog proleća u man. Deviču, gde je naneta
teška telesna povreda igumaniji istog manastira, sekirom ranjen jedan iskušenik man. Dečana,
kamenom udaren u glavu jeromonah man. Gorioča, kamenjem napadani sveštenici u okolini
Kosovske Mitrovice itd.], što je dovelo do iseljavanja naših vernika iz tih krajeva". U svom
odgovoru od 23. maja 1969. godine Tito izražava žaljenje zbog postupaka koji su navedeni u pismu
SPC, "a koji predstavljaju povredu Ustava SFRJ". Kao Predsednik SFRJ, on će učiniti sve "da ce
spreče izgredi i nezakoniti postupci, te da ce obezbijedi slobodan život i integritet svih građana, kao i
sigurnost njihove imovine". Radi toga je on dostavio pismo SPC, sa svojim gledištem "o potrebi
preduzimanja odlučnih mera za zaštitu zakonitosti", Izvršnom veću SR Srbije. Izveštaj Sabora SPC

9
iz 1982, međutim, sadrži podatke i o nasiljima i napadima na crkvu i sveštenstvo sve do marta 1982,
koji govore o neometanoj, pa čak i zaštićenoj eskalaciji velikoalbanskog šovinizma na Kosovu i
Metohiji, odnosno na teritoriji raško-prizrenske eparhije.

Fusnote:

1 S. Nešović - B. Petranović, AVNOJ, 736, nap. 7; upor. V. Dedijer, Jugosl.-alb. odnosi, 127-128. B.
Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd 1980, 435.

2 Zbornik l/19, 746, nap. (br. 211).

3 Zbornik 1/19, 741, 744-745 4 (br. 211). U sledećim zapovestima, kako su ce borbe razvijale, ton
postaje sve oštriji: br. 212, 213, 216.

4 S. Nešović - B. Petranović AVNOJ, 736. nap 7; upor Zbornik 1/19 759 nap 2 (br. 215).

5 Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost 14 sednica CK SK Srbije. Maj 1968,

Beograd 1968, 100-116 i 297-300 (Dobrica Ćosić), 89-100 (Jovan Marjanović).

6 Podroban opis demonstracija pojavio ce u štampi tek nedavno NIN br. 123 od 8. januara 1984, str.
54-56.

7 Neke parole koje su ce pojavile na demonstracijama "Hoćemo republiku", "Živela Republika

Kosovo", "Dole buržoazija", "Trepča radi, Srbija koristi", "Živeo Adem Demaći" (u zatvoru), "Dole
revizionizam", "Mi smo Albanci, a ne Jugosloveni", "Mi smo deca Skenderbega, vojska Enver
Hodže", "Republiku milom ili silom" itd.

8 "Politika" 30. septembra do 4. oktobra 1982.

9 Mi bismo podsetili i na čitav stogodišnji period pre 1912, kada su Srbi trpeli upravo takve pritiske,
što govori za primenu oprobanih i vekovnih iskustava u potiskivanju i proterivanju Srba sa njihovog
ognjišta.

10 Razume ce, ne bi trebalo zaboraviti da je upravo na Kosovu bio zabranjen povratak iseljenih lica
zbog predstojeće revizije agrarne reforme i kolonizacije, i da dve mešovite komisije za reviziju na
Kosovu i Metohiji "nisu uspešno završile svoj posao zbog velikih poteškoća na koje su nailazile
praktično u svome radu"; nadležnost je preneta na Oblasni NOO, tako da ce čitav posao naprosto
izgubio u administraciji, delom i zbog sabotiranja sprovođenja revizije, a podaci s kojima ce
raspolaže apsolutno su nepouzdani: S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 368-372.

11 Posle ovoga gnusnog zločina prema kući Feratija Albanci sela Samodreže proglasili su bojkot, po
običajnom pravu najtežu društvenu kaznu. Vid. o tome: NIN br. 1641 od 13. VI 1982, 12-13.

10