MEHANIČKA SVOJSTVA

Kada se saznalo da se svojstva metala osjetno mogu mijenjati nekim

postupcima prerade (zagrijavanjem pa kovanjem, valjanjem i sl.), od tada se
postepeno počelo sa sistematskim istraživanjem osobina metala, odnosno
legura, pa se vremenom razvila nova grana nauke – fizička metalurgija.
Njejn zadatak je da ispituje fizičko-hemijska, posebno strukturna i mehanička
svojstva metala i legura, i da unapređuje metode njihovog istraživanja.

Metali i legure se obrađuju u različite oblike različitim proizvodnim

postupcima. Neki od najznačajnijih industrijskih postupaka su:
• livenje
• valjanje
• istiskivanje
• izvlačenje žice
• kovanje
• duboko izvlačenje

Još u vrijeme kada tehničkih materijala u primjeni nije bilo mnogo vršeno
je njihovo odabiranje, bar u pogledu najosnovnijih svojstava. Vremenom se
razvio čitav niz postupaka ispitivanja kojima je za cilj da se svojstva
materijala što bolje upoznaju i tako što racionalnije iskoriste.

Sve veći broj raznovrsnih materijala u primjeni i sve oštriji zahtjevi u

pogledu kvaliteta nametnuli su potrebu da se izvrši standardizacija i propišu
osnovna svojstva raznih vrsta materijala, a samim tim i standardizacija
postupaka ispitivanja.

Danas, praktično nije moguće zamisliti ni jednu kompaniju koja se

ozbiljno bavi preradom metala, odnosno izradom metalnih proizvoda bez
sopstvene laboratorije sa opremom za različite vrste ispitivanja. U razvojnim
centrima većih industrijskih kompanija i naučno istraživačkim institutima
ispitivanja se vrše u cilju što potpunijeg upoznavanja svojstava materijala,
kao i u cilju poboljšanja tih svojstava kako bi se dobili materijali za nove
proizvode, odnosno nova područja primjene.

Veoma rasprostranjena primjena metala kao gradivnih materijala

pripisuje se prvenstveno njihovim izvanredno podesnim mehaničkim
svojstvima– visokoj čvrstoći uz odgovarajuću sposobnost deformisanja.

S obzirom na način dejstva sile, vrstu naprezanja i uslove pri kojima se

ova svojstva određuju može se načiniti i više podjela mehaničkih ispitivanja.

1
 Prema načinu dejstva sile razlikuju se statička i dinamička ispitivanja.
Pod statičkim ispitivanjima podrazumjevaju se ona koja se obavljaju pri
mirnom dejstvu sile tako da napon postepeno raste, obično ne brže od 10 MPa
u sekundi. Kod dinamičkog ispitivanja sila djeluje udarom ili se učestano
mijenja po određenom zakonu. Broj promjena opterećenja obično se kreće u
granicama od 3 do 20.000 u minuti.

S obzirom na vrstu naprezanja razlikuju se ispitivanja:

- zatezanjem
- pritiskom
- savijanjem
- uvijanjem
- smicanjem itd.
uz mogučnost njihovog kombinovanja. Sva ova ispitivanja mogu se vršiti pri
statičkom ili dinamičkom dejstvu sile tako da je moguće ostvariti dosta veliki
broj raznih kombinacija.

Mehanička ispitivanja najčešće se vrše na sobnoj temperaturi, ali isto

tako na niskim, odnosno povišenim temperaturama.

 Ispitivanje zatezanjem (elastičnost, plastičnost)

Ispitivanje zatezanjem izvodi se na uređajima za ispitivanje zatezanjem

koja treba da obezbedi ravnomjerno prenošenje sile na epruvetu postavljenu u
čeljusti uređaja.
Ispotivanje zatezanjem ponekad se izvodi na gotovim elementima i
dijelovima konstrukcija, koji su pri eksploataciji izloženi zateznim
naprezanjima, da bi im se ustanovila nosivost, odnosno sila potrbna da
izazove prekid.
Odsječci žice, trake, betonskog čelika, cijevi i profila jednostavnijeg oblika
poprečnog presjeka, mogu se bez posebne obrade, podvrgnuti ispitivanju
zatezanjem.
Po pravilu, naročito za tačnija ispitivanja, od materijala ili elemenata koji se
ispituje, izrađuju se epruvete cilindričnog ili prizmatičnog obloka.
Ispitivanje zatezanjem, u poređenju sa ostalim statičkim postupcima
ispitivanja, pruža najpotpuniju sliku o mehaničkim svojstvima metala, pa se
stoga najčešće primjenjuje.

2
Dijagram napon – jedinično izduženje

Razmotrimo cilindrični štap dužine L0 i površine poprečnog presjeka S0

koji je podvrgnut jednoosnoj zateznoj sili F kao što je prikazano na slici 1.1.

ΔL
S0
S

L0 L L0

F
a) b)

Slika 1.1. Izduženje cilindričnog metalnog štapa podvrgnutog zateznoj sili.

a) štap bez dejstva sile; b) štap podvrgnut jednoosnoj zateznoj sili F.

Kao što se vidi sa slike (1.1. a) štap podvrgnut jednoosnoj zateznoj sili
F se izduži od dužine L0 na dužinu L.

Jedinica za napon u Međunarodnom sistemu jedinica (SI) je N/m2 ili

paskal (Pa), odnosno Mpa.

Ponašanje metalnih materijala pri ispitivanju zatezanjem može se

pregledno predstaviti dijagramom na čijoj je ordinati nanijeta sila koja djeluje
na epruvetu, a na apscisi trenutno izduženje.
Ako se na ordinatu nanesu naponi, tj. sile svedene na prvobitni presjek
epruvete: σ = F / S0 , a na apscisu trenutno izduženje (ΔL =L - L0 )svedeno na
jedinično izduženje (ε = ΔL/ L0) dobit će se dijagram napon-jedinično
izduženje, koji pokazuje ponašanje materijala pri ispitivanju zatezanjem.
Kada jednoosna zatezna sila djeluje na štap, kao što je prikazano na
slici 1.1, ona prouzrokuje da se štap izduži u pravcu sile. Takvo pomjeranje se
naziva jedinična deformacija ili jedinično izduženje. Prema definiciji,
jedinična deformacija koja je prouzrokovana dejstvom jednoosne zatezne sile
na metal uzorka, je odnos promjene dužine uzorka u pravcu sile podjeljene

3
početnom dužinom uzorka koji se razmatra. Prema tome, jedinično izduženje
za metal štapa koji je prikazan na slici 1.1, (ili za slične vrste metalnih
uzoraka) je:

L − L0 ∆L
Jedinična deformacija ε = =
L0 L0
gdje je: L0 – početna dužina uzorka; L – nova dužina uzorka posle istezanja.

Karakteristični oblici dijagrama sila – trenutno izduženje, odnosno napon-

jedinično izduženje, pokazani su na slici 1.2. Kriva a odnosi se na krti
materijal a krive b, c i d na različito žilave materijale.

M,K M M
Sila F, odnosno napon F/S0

M,K V V V K
E E E E
P P P P

a b c d

Slika 1.2. Karakteristični oblici dijagrama sila-trenutno izduženje

U svom početnom dijelu kriva ima najčešće pravolonijski tok, što znači da
između sile i trenutnog izduženja postoji linearna zavisnost (Hukov zakon).
Trenutna izduženjaTrenutno izduženje
su u ovom ΔL, odnosno
području izduženje
tako mala da seε mogu mijeriti samo
preciznim instrumentima. Po prestanku linearne zavisnosti (tačka P na
dijagramu sl.1.2) priraštaji dužine za jednake priraštaje sile postaju sve veći,
pa se kriva postepeno savija ka apscisi. Granični napon, do kojeg je izduženje
proporcionalno naponu, naziva se granica proporcionalnosti.

Ako se epruveta u području pravolinijskog porasta napona rastereti,

izduženje će nestati. Epruveta ponovo dobija svoju prvobitnu dužinu,
izduženje je potpuno elastično.

4
 Elastičnost je dakle svojstvo tijela da se vraća svom prvobitnom obliku
nakon prestanka djelovanja vanjske sile.
Pri porastu napona iznad jedne granične vrijednost (tačka E na dijagramu
sl.1.2), epruveta se po rasterećenju ne vraća u potpunosti na prvobitnu dužinu.
Ovaj granični napon naziva se granica elastičnosti.

Kod krtih materijala (sl.1.2 –a) lom nastaje uskoro iznad granice
elastičnosti, dakle prije nego što nastanu veća trajna izduženja eptuvete,
(tačke M i K ; maksimalna sila zatezanja i sila kod koje dolazi do kidanja).

Kod žilavih materijala (sl.1.2 – b,c i d) iznad granice elastičnosti kriva se

sve više povija ka apscisi, pri čemu u jednom manje ili više uzanom području,
nastaje izrazitija promjena pravca a ponekad, čak, i prevoj (sl.1.2 –d).
Pri porastu napona iznad tačke V nastaje jako plastično deformisanje
materijala. Napon pri kojem izduženje počinje primjetno brže da raste nego
do tada naziva se granica razvlačenja. Granica razvlačenja označava prelaz
elastičnog ka plastičnom ponašanju materijala.
Plastično stanje (plastičnost) je svojstvo tijela da se trajno deformira pod
djelovanjem vanjske sile. U toku plastičnog deformiranja, metalni atomi se
trajno pomjere iz svojih početnih položaja i zauzimaju nove položaje (došlo je
do dislokacije). Sposobnost većine metala da se znatno plastično deformiraju
bez loma je jedno od najkorisnijih tehničkih svojstava metala.

Čim se daljim zatezanjem iscrpi mogučnost deformisanja materijala,

nastaje prekid epruvete. Zatezna sila može ili da raste do prekida (sl.1.2 b) ili
da dostigne neku maksimalnu vrijednost (tačka M) posle koje ponovno opada,
dok u jednom momentu ne nastane prekid tj. kidanje (sl.1.2. –c i d, tačka K).

Hukov zakon: linearna ovisnost naprezanja i izduženja

ε=σ/E
ε – elastična deformacija (istezanje, jedinično izduženje)
σ – naprezanje (napon)
E – modul elastičnosti (Pa)

E=σ/ε

5
Dijagrami ovisnosti istezanja i naprezanja za različite materijale

Napon σ , N/mm2 1- tvrdi čelik

2-mehki čelik
3-sivi liv
4-bakar
1 5-alminij

3
4

Slika 1.3. Ovisnost napona i izduženja za različite metale

Jedinično izduženje ε, mm/mm

Naprezanje i deformacije različitih materijala

σ Staklo σ
Nearmirani Krhak materijal
beton

Elasto-plastičan
Guma
materijal

ε ε

6
 σ
Opterećenje

Rasterećenje

Idealno linearan
elastičan materijal

Slika 1.4. Ovisnost napona i izduženja za različite materijale

Statički eksperiment ispitivanja zatezanjem pri povišenim i pri sniženim

temperaturama za konstrukcioni čelik.

σ
σ 25 0C -200 0C

125 0C

225 0C -125 0C
325 0C

0
-25 0C
425 C

a b
ε ε
Slika 1.4. Ovisnost napona i izduženja za konstrukcioni čelik. a)-povišenje
temperature, b)-sniženje temperature.

Povišenje temperature ispitivanja smanjuje otpornost materijala,

granica razvlačenja postaje slabije izražena, a istezljivost se povećava.
Modul elastičnosti E se smanjuje s povišenjem temperature.

Sniženjem temperature ispitivanja rganica razvlačenja postaje jače

izražena, a istezljivost se smanjuje.
Vrijednost modula elastičnosti E se ne mijenja(nepromijenjeni nagib
Hookovog pravca za sve temperature ispitivanja).

7
 ISPITIVANJE ČVRSTOĆE

Pod tvrdoćom se općenito podrazumjeva otpor kojim se neko tijelo

opire prodiranju drugog tijela.
Prema načinu ispitivanja tvrdoće mogu se podijeliti u tri grupe:

 elastični odskok (rijetko se koristi)

 otpornost prema rezanju ili abraziji (ređe se koristi)
 otpornost prema prodiranju (najčešće se koristi)

Elastični odskok. Ovaj tip tvrdoće se mjeri skleroskopom koji

predstavlja aparat za mjerenje visine odskoka malog čekića (malja) sa
dijamantskim konusnim vrhom pošto padne pod uticajem svoje vlastite težine
sa određene visine na površinu ispitivanog materijala. Visina odskoka se
prikaže brojem na dogovorom utvrđenoj skali tako da što je viši odskok, veći
je broj i tvrđi je ispitivani materijal.

Otpornost prema rezanju i abraziji. Pri ispitivanju zaparavanjem, koje

je razvio Fridrih Mos, skala se sastoji od 10 različitih standardnih minerala
koji su poredani po rastućoj tvrdoći. Talk je broj 1, gips je broj 2, itd. do 9 za
korund i 10 za dijamant. Tako npr. ako se nepoznat materijal znatno zapara
brojem 6, a ne brojem 5, vrijednost tvrdoće je između 5 i 6.

Otpornost prema prodiranju. Ovo ispitivanje se obično vrši

utiskivanjem u uzorak predmeta (utiskivača) stalnog i poznatog geometrijskig
oblika pod uticajem statičke sile koja se primjenjuje neposredno.
Postupci ispitivanja tvrdoće statičkim dejstvom sile mogu se podijeliti u dvije
grupe:

1. postupci kod kojih je tvrdoća definisana odnosom sile, kojom je vršeno

utiskivanje, i površine dobijenog otiska.
2. postupci kod kojih se kao osnova za određivanje tvrdoće uzima trajna
dubina otiska.

U prvu grupu spadaju tvrdoće po Mejeru (Meyer), Brinelu (Brinell) i

Vikersu (Vickers), a u drugu tvrdoća po Rokvelu (Rockwell).

Tvrdoća po Brinelu i po Mejeru

Šveđanin J.A. Brinel objavio je 1900. godine postupak prema kojem se

tvrdoća definiše odnosom određene sile, kojom se u ispitivani materijal
utiskuje tvrda čelična kuglica određenog prečnika, i površine nastalog otiska u
materijalu, otisak ima oblik kao na sl.1.5.

8
 F

Slika 1.5. Ispitivanje tvrdoće utiskivanjem čelićne guglice

Tvrdoća po Brinelu (HB) data je izrazom:

2F
HB =
π ⋅ D(− D 2 − d 2 )
gdje je: D – prečnik kuglice
d – prečnik otiska

Za praktično izračunavanje koriste se tablice u kojima se za svaki

prečnik otiska nalazi odgovarajuća vrijednost po Brinelu.

Na sličan način određuje se i tvrdoća po Mejeru (HM), iz odnosa sile

utiskivanja i površine projrekcije otiska tj.:

4⋅F
HM =
π ⋅d2

Na slici 1.6. prikazane su vrijednosti tvrdoća po Mejeru i Brinelu u

zavisnosti od sile utiskivanja za nekoliko različitih materijala. Obe tvrdoće
rastu sa porastom sile utiskivanja, i to najprije brzo a zatim sporije.
Kod mekših materijala, pri većim silama utiskivanja, zapaža se izvjestan pad
tvrdoća po Brinelu.

9
 Sila utiskivanja F, N
Slika 1.6. Mejerova i Brinelova tvrdoća u zavisnosti od sile utiskivanja pri
ispitivanju kuglicom prečnika 10 mm

Tvrdoća po Vikersu
Smit (R. SmitH) i Sanderland (G.E.Sanderland) predložili su da se
umjesto kuglice, kao utiskivač pri ispitivanju tvrdoće, koristi piramida kako bi
otisci bili geometrijski slični, bez obzira na veličinu primjenjenog
opterećenja. Prema kompaniji koja je prva počela da proizvodi aparate sa
piramidom kao utiskivačem, ovaj postupak je poznat kao tvrdoća po Vikersu.
Utiskivač ima oblik piramide sa kvadratnom osnovom i uglom između
naspramnih stranica od 1360 slika 1.7.

Slika 1.7. Oblik utiskivača i otiska kod ispitivanja po Vikersu

10
Tvrdoća po Vikersu definisana je kao:

F 2 F ⋅ cos 22 0 F
HV = = 2
≈ 1.854 2
A d d
d- dužina diagonale

Tvrdoća po Rokvelu

Za razliku od tvrdoće po Brinelu i tvrdoće po Vikersu koje se

izražavaju odnosom sile utiskivanja i površine nastalog otiska, tvrdoća po
Rokvelu određuje se na osnovu trajne dubine otiska koji načini utiskivač u
obliku konusa ili kuglice u ispitivanom materijalu.
Ispitivanje se izvodi tako što se utiskivać najprije optereti početnom silom F0
pri kojoj će dubina otiska iznositi h1(sl.1.8). Tada se komparator, kojim se
mjeri dubina prodiranja, dovede u početni položaj, pa se nanese glavna sila F1
pri kojoj če utiskivač prodrijeti u materijal za dubinu h2. Nakon završetka
tečenja metala, tj. kada se kazaljka komparatora zaustavi, ukloni se glavna
sila, usled čega se kazaljka komparatora vrati za iznos elastične deformacije
ispitivanog materijala. Nastala trajna dubina otiska h3, izražena u jedinicama
po 0,002 mm, uzima se kao mjera tvrdoće.

Slika 1.8. Ispitivanje tvrdoće po Rokvelu sa utiskivačem u obliku konusa

11
 Kod uobičajnog ispitivanja tvrdoće po Rokvelu, kao utiskivač za tvrde
materijale koristi se dijamantski konus sa zaobljenjem na vrhu r=0,2 mm i
uglom konusa od 1200, a za mehke materijale čelična kuglica.

Prema tome, tvrdoća po Rokvelu pri ispitivanju konusom data je izrazom:

h3
HRC = 100 −
0,002
a pri ispitivanju kuglicom:

h3
HRB = 130 −
0,002

12