Marx

Derin MA
Derin MA
Mehmet Ylmaz
www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Derin MA
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Derin MA
Fikir Platformu
Derin MA
Fikir Platformu
Derin MA
indekiler
nsz ....................................................................................................................................................... 6 Yeni balayanlar iin Mslman Marx ................................................................................................. 7 nsann kendine yabanclamas(1): Kapitali anlamak ......................................................................... 13 Marx ve nsann kendine yabanclamas (2): Makinelemek .............................................................. 25 Hi kimsenin Tiranl: Marx, Arendt ve Brokrasi ................................................................................ 35 Ktlkn zdd yilik deildir............................................................................................................. 43 Din Toplumun Afyonudur (Karl Marx)................................................................................................ 50 Komnizm ile Yamyamlk likisi ............................................................................................................ 66 Bir et paras olarak komnist nsann kymeti .................................................................................... 70 Marxn Snfsz Toplumu: Teori ve Pratik .............................................................................................. 75 Sosyalizmden kaan ii olur mu? ......................................................................................................... 79 Solcular, sosyalistler, komnistler ......................................................................................................... 92 deolojiye boyun een nsan ve Makinelemenin rol......................................................................... 99 nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(2) ............................................................................. 107 nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(3) ............................................................................. 113 Aldatlmak gzeldir: Marxist Propaganda(2) ....................................................................................... 121 Yanlmaz kehanetler: Marxist Propaganda(3) ..................................................................................... 136 Karl Marxn en byk suu ................................................................................................................. 140
Fikir Platformu
Derin MA
nsz Marx okumak lzm. mesel 1844 Elyazmalarn, Feuerbach zerine Tezleri, Alman deolojisini, Felsefenin Sefaletini, Komnist Manifestoyu ve Kapitali okumak, zerinde dnmek lzm. Sadece Solu ve solculuu anlamak iin deil, dnyann u anda iinde bulunduu dnce krizini anlamak iin de Marx okumak lzm. Kimdi Karl Marx? ilerin perian hallerine acyan onlar Kapitalizmin altnda ezilmekten kurtarmak isteyen bir idealist? Maddeden gayr hi bir eyin var olmadn iddia eden bir materyalist? Modern insan topluluklarnn arklarn, zembereklerini skp takan bir makinist? Tarihin sebep-sonu zincirlerine mahkm olduunu iddia eden bir determinist? Ters gitmekte olan dnyay ba aa evirip dzeltmek isteyen bir devrimci? Biraz incelerseniz Batl dnrler arasnda Marxn kariyerinin olduka sra d bir yol izlediini grrsnz. Dnya siyasetini, zellikle de 19cu ve 20ci asr bu derecede etkilemi bir baka dnr var m? Zannetmiyorum. Kitaplar zerine o kadar ok yorum yaplm, o kadar erh yazlm ki bu tefsir klliyat ancak kutsal kitaplarn miraslaryla karlatrlabilir. unu da unutmamal tabi: Marxn lmnden ok ksa bir sre sonra Marxist ideolojiden etkilenmi rejimler kuruldu. 20ci asrda insanln yaklak te biri bu ideolojinin etkisindeydi. Sovyet Rusya, in, Kba, Dou Avrupa, Arnavutluk, Kuzey Kore ve Afrikada bir ok lke. 1989da Berlin Duvarnn yklmasndan sonra Marx komnist lkelerin uyguladklar zulmler iin bir gnah keisi haline geldi. Rusyadaki alma kamplar, saylar on milyonlarla llen idamlar, Kamboyal Pol Pot ve Kzl Kmerlerin yaptklar soykrmlar, inde Maonun merkez ve planl komnist ekonomi ile sebep olduu ktlk neticesinde 40 milyon civarndaki inlinin alktan lm Marx okumak lzm. nk 21ci asrn Avrupas ve Amerikas artk dnemeyen bir corafya haline geliyor. Glgesinden bile korkan, artl refleksler veren bir sr, bir grh halini alyor batllar. Eer Dou bir zamanlar Batya kaptrd dnce bayrana yeniden talip olacaksa bunun yolu Karl Marxtan geiyor. Teknoloji ve Para ile imtihan edilen insanln halini ok kapsaml bir biimde tahlil etmi olan Marxtan.
Fikir Platformu
Derin MA
Yeni balayanlar iin Mslman Marx Mslman Marx Ateist Marxa kar! Etrafnzda ben solcuyum diyen ka kii var? Birgn Ya da Cumhuriyet Gazetesi, Trk Solu Dergisi okuyan? Yrylerde Marx, Lenin, Deniz Gezmi ve Atatrk posterlerini yanyana tayan kiileri tanyor musunuz? i sendikalarnda aktif rol oynayan dostlarnz var m? Bu insanlar hasretle beklediimiz sol muhalefeti kuramadlar bir trl. Neden? Marxist ve Marx (Marxa dair ama marxist olmayan) miras ile yzlemedi Trk solcular. Oysa Marx anlalmadan hi bir sol projenin anlalmasna da imkn yok. Leninist, Stalinist, Maoist Hatta Kuzey Avrupann sosyal demokrat modellerini de zemezsiniz. Marxn brakt yerden devam edenleri anlamak iin de gerekli bu okuma; dnya soluna bugnk eklini veren dnrleri anlamak iin: Rosa Luxemburg, Ernst Thlmann, Georg Lukcs, Max Adler, Karl Renner, Otto Bauer, Walter Benjamin, Jrgen Habermas, Marxn genliinden itibaren srarla zerinde durduu Verdinglichung kavramndan bahsetmek istiyorum sze balarken. Hem yaam boyunca terk etmedii hem de mirass olan dnr ve yazarlarn nemle zerinde durduklar temel bir kavram bu. Aslna bakarsanz Karl Marx biz Mslmanlara vahiyle bildirilen bir hakikati dnerek bulmu diye dnyorum. Neden? Muhyiddin bn Arab Hazretlerinin Ftuhat- Mekiyye adl devasa eserin 11ci cildinde bir kuds hadise dikkat eker: Eyay senin iin, seni kendim iin yarattm; kendim iin yarattm kendisi iin yarattm yoldan karmasn (Cilt 11, sf 266)
7
Derin MA
Gnah dediimiz ve birbirinden bamsz gibi grnen eylemlerde hep bu yoldan karma vardr aslnda. Bakas a iken servet yan ile ocuk bedeninden cinsel haz alann yolu ayn yolSUZlukta birlemez mi?Trk stn, Krd, Ermeniyi aa sayan rk ile bir orduyu, bayra ya da topra kutsal iln edenin yollar kesimez mi? Devleti kutsal (ve putsal) kabul eden faistler slma gre irke dm saylmaz mi? Madde ya da eya ile o eylerin Mns arasnda hatal bir ba kurmak demek gnah ilemek. Hak, iyilik, takva, hayet gibi mnlar rk ile, para ile, insan teni ile, hret ile takas etmek. Mny eyletirmek, eylerde Mn aramak. Kuranda putperestlik ve irk konularndaki ayetlere bir de bu gzle bakn. Bedizzaman Hazretlerinin szleri ile: Evet, gnah kalbe ileyip, siyahlandra siyahlandra, t nur-u iman karncaya kadar katlatryor. Her bir gnah iinde kfre gidecek bir yol var. O gnah, istifarla abuk imha edilmezse, kurt deil, belki kk bir mnev ylan olarak kalbi sryor. Bu hakikat biz Mslmanlara teorik olarak bildiriliyor ve uygulamamz icab ediyor. Tamam. Fakat iin matrak(?) taraf u ki koyu bir ateist olan Marxn ahlk sorgulamalarnda da ekirdek kavram yine eyletirme (Alm. Verdinglichung / Versachlichung). Hatta bu kavram anlalmadan Marx anlalamaz dersek abartm olmayz zira kapitalizme kar knn fikr ve vicdan temelinde bu eyletirme var. Derinlemesine mevzuya girmeden nce Marxn bu konuda yerden ge kadar hakl olduunu teslim edelim. Ancak bizce kapitalizm yanl seilmi bir hedef. Bir pozitivizm eletirisi isimli kitabmzda detayl biimde anlattmz gibi sadece kapitalizm deil pozitivist zemine ina edilen btn ideolojiler, liberalizm, ulus-devletler, sosyalizm ve hatta bir ksm slmclk dahi bu eyletirme eletirisinin hedefi olmay hak ediyorlar nk. (Bkz. Dinlerde dnyevleme ve irkinleme srecinden bahsettiimiz irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat isimli makale) Peki Marxn deyimi ile eyletirme ya da kapitalizmin gnah gerekte neye benziyor? Somut olarak gnlk yaama nasl yansyor? Gelin imdi Alvin Tofflerin 3c Dalga isimli kitabndan bir alnt ile konuya balklama dalalm: Henry Ford, nl Model-T otomobili imal etmek iin fabrikasnda 7882 farkl operasyonun icab ettiini sylyordu. Forda gre bunlarn 949u kuvvetli iilerin almasn gerektiriyordu. 3448 operasyon iin normal ii lzmd. Kalan ilerin ise 670si bacaklar olmayanlar, 2637si tek bacakllar, 2si kolu olmayanlar, 715i tek kollu insanlar, 10u da kr insanlar tarafndan yaplabilirdi. Yani fabrikalardaki iblm sebebiyle artk tam insana bile ihtiya kalmyordu. Sadece insan paralar yeterliydi. *...+ Genellikle kapitalizm ile badalatrlan bu durum, sosyalizmin de en temel zelliklerinden biridir, nk ar uzmanlaan ii ile tketici/mteri arasndaki ban koptuu her toplum doal olarak bu noktaya varr. SSCB, Macaristan, Polonya, Dou Almanyadaki fabrikalarda alma Bakanl tam 20.000 tane farkl is kolu tanmlamtr. Sosyalistler de ABD ve Japonya gibi fabrikalarnda karmak uzmanlama teknikleri kullanmaya muhtatlar. Endstriyel sistemlerin kanlmaz bir gesi uzmanlama yani iblm. Bilim ilerledike ve bulularn teknolojik uygulamalar ekonomide yerini aldka i kollar dallanp budaklanyor. Bunda elbette bir ktlk yok. Ama iblm gn geliyor insan blm oluyor Fordun ifadesindeki gibi. alan insanlar tpk bir hammadde gibi grlebiliyor patronlar tarafndan. Bir katsay, istatistik tablolarda bir kolon, krlrsa atlp deitirilebilir bir makine paras oluyor insan
Fikir Platformu
Derin MA
Su kimde? Kapitalizmde mi yoksa Tofflerin dedii gibi reten ii ile tketen mterinin birbirinden uzaklamasnda m? Souk savan bittii, siyas anlamda komnizmin kt yllara kadar Dou Bloku lkelerinde alan iilerin durumu batl meslektalarndan ok farkl deildi. Zaten ar uzmanlamaya, seri retime hayran olan Sovyet liderlerin szlerini ve eylemlerini inceleyen okurlarmz kendi kanaatlerini edineceklerdir. Ancak bu mesafe konusu kendine has zenginliklere sahip. Zira Kapitalin zellikle birinci cildindeki anahtar kavramlardan biri de insann iine, mesleine ve neticede kendine uzaklamas. Kapital adl eser bu meselenin ekonomik, toplumsal, psikolojik ve hatta ahlk vehelerini somut rnekler ve iirsel gzellikte benzetmelerle anlatan paragraflarla dolu. Bunlardan hemen bahsetmek eyletirme kavramnn nemini glgeleyeceinden bir baka makalede konuyu etraflca irdelemekte fayda var. Marx ve Mslman perspektifte eyletirme eyletirmeye geri dnecek olursak Georg Lukacs 1923te yazd Tarih ve Snf Bilinci adl eserinde bu kavram daha da derinlemesine analiz etmi. Btn marxist ve Marx (marxist olmadan fikirlerini benimseyen) okurlarmza tavsiye ederim. Zira Marxn kitaplarnda karmza kan temel sorgulamalar mesel ticar mallarn fetiizmini, insanlarn birbirine ve kklerine yabanclamasn, doay hatta kendimizi bir cisim, bir alet gibi grmemize sebep olan modern materyalizmin marxistler tarafndan da eletirilmesi umut verici. eyletirmenin eletirisi deyince bu kavrama ruhsal bozukluk menzili kazandran Joseph Gabeli, eyletirmeyi marxist felsefenin anahtar kavram kabul eden Lucien Goldmann ve fenomenolojinin kalbine yerletiren Theodor Adornoyu anmak yerinde olur. slma gre de rklktan tecavze, ar tketimden alkol bamllna kadar bir ok nefsan hastaln ve arln perde arkasnda karmza bu kavram kyor. Bu meselelerin bir ksmn daha nce ele aldmz iin burada balklarn anmakla yetinelim. Ama zellikle dikkat ekmek istediimiz nokta Mslmanca perspektif ile Marxn eyletirme perspektifi arasndaki arpc benzerlikler: Pornografi Nasl Sanat Oldu? Kaddafi ve Porno Liberalizm ahlkszdr! Feminizm ve Eril Tahayyl Fahielik, ehitlik ve zgrlk Otomobil, ktidar ve Cinsiyet ifte Cinayet: Tanrnn lmnden nsann lmne Aydnlanmann antaj ve Foucault Estetik Beden Terr Doaya Ruhunu ade Etmek! evrecilie anti-modern bir bak O Gn Bebek Nasl Katil Oldu? Kt insan nasl retilir? Kurtlu hilal Barts ile ilgisi olmayan barts yazs Marxn zaman iinde bir ok konuda fikri deimitir ama eyletirme kavram brakt mirasn sabitlerinden. Mesel 1857de kaleme ald makalelerden tutun da devasa eseri Kapitale kadar
Fikir Platformu
Derin MA
emein kapitalizm tarafndan eyletirildiini daha dorusu alnp satlmas yoluyla bir ey gibi gsterildiini savunuyor: Pamuk sanayii kurulal doksan yl oluyor ngilterede kuaktr varolan bu sanayi kolu bu srede, fabrika iilerinin dokuz kuan mahvetti. lerin hzland dnemlerde, ii a ok byk seviyelere ulat. 1834 byle bir sene oldu. O srada imalatlar, hemen, Yoksullar Yasas Komisyonuna, tarm blgesindeki fazla-nfusun kuzeye gnderilmesini nerdi; aklamalarna gre, oradaki fabrikatrler bu fazla-nfusu emer ve tketebilirdi. Devletin onay ile temsilciler atand. *...+ Manchestera araclar yolland. Tarm iisi listeleri hazrland ve araclare verildi. Araclar brolarnda kendilerine uygun olanlar setiler ve aileler yolland. Bu insan paketleri etiketlerle yolland tpk mal gibi, yk vagonlarnda. Bazlar yaya idi. Sada solda srtenler oldu, kaybolanlar, sanayi mahallelerinde lenler Tarm iileri tpk zenci kleler gibi sistematik bir biimde araclar tarafndan alnp satld ve bu insan ticareti dzenli olarak geliti. 1860 tekstil sektrnn tavan yapt bir yl oldu. Yeniden alacak kollar gerekliydi ve yeniden araclar krsal alanlarda insan eti ticaretine koyuldular. [...] Ama buralardaki nfus fazlas zaten tketilmiti. Fransa ile yaplan ticaretin gelimesi neticesinde ilk anda 10 bin kol gerekiyordu ama bu hzla 50 bine kacakt. nsan eti ticareti yapan araclar yeterince kyl bulamaynca PLC bakanna bir temsilci yolladlar ve fakir ocuklarla yetimleri kullanmak iin msade istediler. (Kapital, Onuncu blm *i gn+, 5ci kesim) Tabi kapitalizmi bu yzden eletirdiinizde bunun tersini savunacak fikr ve vicdan bir temele ihtiya duyarsnz. Yani nsan ve emeini mal gibi gren kapitalist duru karsna konmas gereken alternatif nedir? Emekin bir ey olmadn, kendi bana bir deer/bir kutsal olduunu ya da deerini kutsal bir kaynaktan aldn sylemeniz gerekir. Aksi takdirde emeimi smryorsun, hakkm vermiyorsun! diye kimseye kzamazsnz. nk size yle itiraz edilebilir: Ne hakk Kardeim? Hak ne demek? Ne var bunda? Dnyann dzeni bu. Byk balk kk bal yutar (Bkz. Atilla Yayla ve liberal ahlk) Byle diyen birine EYletirilemeyen bir haktan bahsetmeniz gerekir. EYlerin karsna bir takm satlamazlar, mnlar koyamazsanz siz de kaka-pis kapitalistler kadar materyalist olursunuz. Nitekim Marxn fikirlerinin tartlmaz bir resm ideoloji haline getirildii, dogmalat komnist Rusyada (eski SSCB) insann anonim, istatistik bir kimlikle(!) hammaddelemesi rastlant olmasa gerek. Politik bir din haline gelen Marxizm dinine rakip olacak ekilde mn tayan her eyi yok etmeye azmetmi bir rejimden bahsediyoruz nk. Camilerin kiliselerin devlet emriyle ykld, din adamlarnn tutukland bu dnemde Moskovada atlan bir imza, Lenin ya da Stalinin ufak bir kaprisi ile milyonlarn lme yollanabildii bir rejim. Marxn son derecede meru sorgulamalarla, vicdannn sesini dinleyerek yola k ve Marxist rejimlerin 18ci asr ngiliz kapitalizminden beter bir zulme kap amas Komnist olsun ya da olmasn herkesi dndrmeli phesiz. Peki Marx bugnk anlamda materyalist bir dnr myd? Aslnda deildi. Marxn materyalizm ile olan ilikisini anlamak bugnk materyalistleri kat kat aar. Zira modern materyalistler her trl maneviyat reddeden bir durutalar ekseriyetle. Marxn maneviyat ve materyalizm ile olan ilikisini anlamak iin Epikr ve Demokrit zerine yazd doktora tezine ve Hegeli yorumlayna bakmak gerek. Ancak bu da yetersiz. Marxn ayla, toplumla ve niversitedeki arkada evresiyle kurduu iliki de irdelenmeli. Ancak bunlar masaya yatrldktan sonra Alman deolojisinde kristalleen ve
10
Derin MA
yaamnn sonuna kadar Marx terk etmeyecek olan ateizmi ve Marx (marxist deil) materyalizmi anlayabiliriz. Nasip olursa bu mevzuyu da mstakil bir makalede ele almay daha uygun buluyoruz. Ancak u kadarn syleyelim: Karl Marx her eyden nce bir insand ve hepimiz gibi beer Karl ile insan Karln zt ynlere ekmesinden kaynaklanan bir gerginlik yayordu derin insan zemininde. (Bkz. Derin insan kitab) Bu gerginlik genliinde babasna yazd mektuplarda grnr bir halde idi ama lmne kadar da takip etti onu. Bir yandan beer Karl ekonomik ilikilerdeki soukluk ve teknik konulardaki determinizmi mahede ediyor, bu durum ona her eyin bir sebebi ve bir sonucu olduunu telkin ediyordu. Fakat dier yandan iilerin ezilmesinden rahatszlk duyan insan Karl daha adil bir dzen zlyordu. Kendi deyimi ile zenginlii iiler retiyor ama meyvelerinden yneticiler ve mallar alp satanlar faydalanyordu. Bir baka deyile Marx insanlar, toplumu, ekonomiyi materyalist bir gzle zmlemek istiyordu ama daha Y bir dnya kurmak iin. Bu sebeple onun kitaplarn okurken tek bir ses gelmiyor. Daha ok bir orkestra dinliyor gibisiniz. Ayn konertoyu alsalar da enstrmanlardan farkl sesler kmas gibi Marxtan da farkl sesler geliyor. Vicdann sesini bastramayan nsan Marx ile beraber Ekonomist Marx, Filozof Marx ve Aktivist-Devrimci Marxn hep yanyana yrdn gryoruz. Bu balamda nl bir Marx okuyucusu olarak n salm olan Althusserin epistemolojik kopu tezini reddettiimizi de belirtmek zorundayz. Kanaatimizce byle bir kopma hi olmad Marxn grlerinde. Deien sadece yaad gnlerin ncelii ve eserlerin odaklanma alan idi. Zaten kafas bu kadar iyi alan Karl Marxn Mny reddedecek derecede ahmak bir materyalist olmasna da imkn yok. Aksi takdirde btn eserlerini mnsz zeminlere oturtmak gerekirdi. Bu balamda modern materyalist (=mnsz) bir zeminde iiler birlein, patronu dvelim demekle patronlar birlein, iileri smrelim demek arasnda ahlken bir fark gremiyorum: Sadece et ve kemikten mi ibaretiz? Yokluktan gelen ve lmle yoklua giden, ok zeki de olsa SADECE VE SADECE bir maymun tr mdr insan? BLM DIINDA bir insanlk yoksa Ak yoksa, Sanat yoksa, Gzellik yoksa ve Adalet yoksa Hayatn anlam nedir? Ak olmak hormonal bir abartysa, iyilik enayilikse, neden birbirimizin grtlana sarlmyoruz ekmeini almak iin? Neden bir ocua tecavz edilmesi midemizi bulandryor ve neden fakir bir insana yardm etmek istiyoruz?Taj Mahalin, Ayasofyann, Notre Dame de Parisnin deeri bir ar kovan veya termit yuvasna edeer ise, Mesnev bouna yazld ise neden Hitleri lanetliyoruz ve neden Filistinde can veren bebeklere zlyoruz? Maymun olmann (veya kendini yle sanmann) BLM DIINDA, psikolojik, siyas, ahlk, hukuk yle ar sonular var ki (Maymunist iman kitabnn nsznden) Sonu Muhyiddin bn Arab Hazretlerinin Ftuhat- Mekiyye adl eserindeki o kuds hadisi bir kez daha tekrar edelim: Eyay senin iin, seni kendim iin yarattm; kendim iin yarattm kendisi iin yarattm yoldan karmasn (Cilt 11, sf 266) nsann fizik varlna ramen bir eya olMAdn (Mslmanlar iin) aka ortaya koyan bu sz zerine tefekkr edilmeli. nk bu ksack cmle sadece Mslmanlar deil btn insanl kucaklayacak bir siyaset felsefesinin zeminini tekil edebilir. Zira Hristiyan, Ateist ya da baka inanlara mensup olsalar bile insanlarda bir insanlk onuru algs vardr. Hem Marx hem de Batnn
11
Derin MA
hatr saylr bir ok dnr (ing.) Human Dignity veya (fr.) Dignit Humaine bal altnda ikenceye, tecavze vs kar durmulardr. nsan denilen varlk fakirlii, rk ya da cinsiyeti yznden hakszlklara uratlabilir, hatta ldrlebilir. Ama nsanda indirgenemez, blnemez (in-divisible?) bir benlik ya da birey (= individu) vardr. Eserlerine hakim olan materyalist ve determinist renklere ramen Marxta da indirgenemez, aalanamaz, sayg hak eden, hak sahibi bir birey kavram var. Mslmanlar iin ise nsan yaratlmlarn en onurlusu, en ereflisi, eref-l mahlkattr. Ama bu rtbe kazanlm, antada keklik bir rtbe deildir. Layk olunmas gereken bir eref, eriilmesi gereken bir hedefi belirler. Okuyucularn Ftuhat hakknda kendi yorumlarn yapabilmesi iin sz konusu hadis-i kudsyi izleyen satrlar buraya ekliyorum: *...+ Bilmelisin ki O yaratt her eyi zillet ve muhtalk zelliinde ve onun iin belirledii makamda yaratmtr. Bu nedenle Onun yarattklarndan hi bir ey yaratld makam aamaz. Bunun istisnas insan ve cinlerdir. O onlar izzet makamnda ve dnya hayatndaki nefeslerinin sona ermesiyle ulaacaklar makamn dnda yaratmtr. Bu nedenle onlar mahedenin kendilerine kazandrd makamlara ykselme ve perdenin ardnda bulunmann yol at makamlara inme imknna sahiptirler. Dolaysyla onlar iki grup arasnda berzahtadrlar. Ya krederler ya inkr ederler (el-nsan, 76/3). krederlerse ykselirler, inkr edince aaya derler. Peki iyi-kt ayrmn bu kadar derinden yakalamay bilen bir Marx nasl oluyor da ateizmi seebiliyor? Dine, inanca kar ok sert eletiriler getirebiliyor? Daha da nemlisi din toplumlarn afyonudur diyen bir Marx, emei eyletiren kapitalizme nasl kar duracak? Zahiren basit bir eliki gibi grnse de hadisenin perde arkas biraz daha renkli. Bir kere bizim bildiimiz marxistlerin materyalizmi ile Karl Marxin materyalizmi arasnda byk farklar var. Ama marxistler Marxtan ne denli uzaklatklarnn farknda deiller. kinci nemli nokta ise Marxn yaad dnem ve corafya ile hatta zel hayatyla ilgili zemin. Marxn birey, din, ahlk, hukuk, zgrlk ve materyalizm ile olan ilikilerini lmez isek gelecek blmlerde ele almay mid ediyoruz. Tavsiye okuma Kurtulu Cephesi Sitesi (Marx, Engels, Lenin, Stalin, Mao Zedung, Che Guevera, ve daha bir ok Trke sol referans bedava indirmek iin) Trke yaynlanm olan Marx kitaplar, Kitap Yurdu Sitesi Lire Le Capital de Louis Althusser, Etienne Balibar, Roger Establet et Pierre Macherey La Rification de Joseph Gabel The Frankfurt School: The Critical Theories of Max Horkheimer and Theodor W. Adorno Zoltan Tarr Michael Landmann
Fikir Platformu
12
Derin MA
nsann kendine yabanclamas(1): Kapitali anlamak
Sunu: nsann kendine yabanclamas (Entremdung / Entusserung) Marxn Hegelden devirdii bir kavram. Ancak Marx kapitalizm eletirisi dorultusunda bu kavrama yeni anlamlar yklyor ve kendi dnce sisteminin merkezine oturtuyor. Marx anlamda yabanclama son derecede zengin. Modas gemek yle dursun tam tersine bugn yaamakta olduumuz ve faturasn moderniteye kestiimiz bir ok meselenin zemininde bir yabanclama buluyoruz. Byle bir perspektiften okunduunda Kapital daha dn yazlm gibi taptaze. Fabrikada almay kabul eden bir ii sadece gnde 8 saatini mi veriyor? Yoksa mesleini, edinecei tecrbeleri ve icad etme yetisini de tehlikeye mi atyor? ilerin zehirli gazlardan, kazalardan korunmasn istiyoruz. Peki ya dier kayplar? Toplumsal kazan ve kayplar gz nne alrsak bilalno airlaabilir mi? Cemiyet olarak endstrilemeyi kabul eden toplumlar ne kaybediyorlar? Aile? Gelenek? Ahlk?
Fikir Platformu
13
Derin MA
nsann kendine yabanclamas son derecede renkli bir mevzu olduundan bir ka blmlk bir dizide deerlendirmeyi uygun bulduk. Okuyacanz bu ilk blm tamamen Marxn yazdklarndan oluuyor. YABANCILAMA konusunda Kapitalden setiimiz alntlar bunlar. zleyen blmlerde Marxn gzlemlerinden, Arendtin, Weberin, Soljenitsinin fikirlerinden istifade ederek Kapitaldeki Yanaclamay yorumlayacaz. Bu yolla amzn dertlerine k tutmaya, are aramaya gayret edeceiz. Marxn alma ekli olduka ilgin, siz de bu alntlar okurken ahid olacaksnz. Bir yandan Kant ve Hegel gibi btn sistemci filozoflarn yaptn yapyor. Yani soyutlama yoluyla kavramlar oluturuyor, mevcut sistemleri eletiriyor, kendi kavramlarn ilikilendiriyor. Dier yandan ben bir filozof deilim dercesine gnlk hayattan elle tutulur, gzle grlr rneklerle, gazete haberleri, mahkeme raporlaryla smrye isyan ediyor. Baz ksmlar adeta bir iir gibi benzetmelerle, akalarla bezenmi. Her alntnn sonuna parantez iinde Kapitaldeki referans koyduk. Okuma kolayl iin koyu renkle ve gnmz diline uygun ara balklar ekledik. nemli grdmz baz cmleleri koyu yazdk. Metne uygun resimlerle ssledik TRKYENN GEREK SOL BR MUHALEFETE HTYACI VAR. Eer bu Kapital derlemesi Trkiyenin aydn insanlarna biraz olsun Marx okuma istei verebilirse ne mutlu bize. Gerekte solculuk, sosyalizm ve komnizm polise yumurta atmaktan ok daha akllca bir eydir. Kendisini solcu zannedenlerin konferans basarak, lastik yakarak solcu olamayacaklarn renmeleri gerekiyor artk. (MY) Blm balklar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Makine etkisi ile yabanclama Para-ii kavram: Paralanm ii, paralanm meslekler ve beceriler blm ile yabanclama Fabrika ortam ile doal yolla olumu bir ekonomik doku arasndaki farklar Yaratc zeknn, icad kabiliyetinin gerilemesi, zeky paralayan retim sreleri Ailenin paralanmas, erkekleen kadn (erkekle AYNI-lama sreci) arpk kentleme ile gelen ahlk k Uluslararas ticaret ve endstrilemenin halklar kleletirmesi
Makine etkisi ile yabanclama Emek-gcnn deeri, yalnz yetikin iinin yaamnn devam iin gerekli emek-zaman ile deil, ayn zamanda ailesinin bakm iin gerekli olan emek-zamanyla da belirleniyordu. Makine, bu ailenin btn yelerini emek-pazarna srerek, yetikin erkein emek-gcnn deerini btn allesinin zerine datmtr. Bylece, erkein emek-gcnn deerini drmtr. Drt kiilik bir ailenin emek-gcnn satnalnmas, belki de, eskiden yalnz aile reisinin emek-gcnn satnalnmasndan daha pahalya malolabilir, ama buna karlk imdi bir gnlk emein yerini drt gnlk emek alm ve, bir kiiye gre drt kiinin art-emeinin fazlal orannda, fiyatnda bir dme olmutur. Ailenin yaayabilmesi iin artk bu drt kii yalnz alm olmayacak, kapitalist iin art-emei de oaltacaklardr. Bylece gryoruz ki, makine, sermayenin smrc gcnn balca konusu olan insan malzemesini artrmann yansra, bu smrnn derecesini de ykseltir.
Fikir Platformu
14
Derin MA
Makine, ayrca, daha nce karlkl ilikilerini saptam olan ii ile kapitalist arasndaki szlemede de batan sona bir devrim yapar. Meta deiimini temel alan bizim ilk varsaymmz, kapitalist ile iinin, serbest kiiler ve bamsz meta sahipleri olarak kar karya geldikleri, ve birisinin parayla retim aracna, dierinin ise emek-gcne sahip olduu idi. Ama imdi kapitalist, ocuklar ve reit olmayan genleri de satnalmaktadr. Daha nce ii, serbest bir kimse olarak eklen sahip bulunduu kendi emek-gcn satard, imdi ise karsn ve ocuunu satmaktadr. Artk o bir kle tccar olmutur. ocuk ii aranrken verilen ilanlar ou zaman, eskiden Amerikan dergilerinde kan zenci kle aranrken verilen ilanlara biim olarak pek benzer. Bir ngiliz fabrika denetmeni yle diyor: Blgemdeki en nemli sanayi kentlerinden birinin yerel gazetesinde u ilan dikkatimi ekmiti: 12 ile 20 yalar arasnda genler aranyor; 13 yandan kk grnmemeleri arttr. cret haftada 4 ilindir. Bavurma vb.. 13 yandan kk grnmemeleri arttr ifadesi, fabrika yasasnda yer alan ve 13 yandan kk ocuklarn gnde yalnzca 6 saat alabilecekleri hkmle ilgilidir. ilerin yalarn resmen atanm bir hekimin saptamas da artt. te bunun iin fabrikatr, 13 yandaym gibi grnen ocuklar aramaktadr. Fabrikalarda altrlan 13 yandan kk ocuklarn, saysnda sk sk sramalar gsteren azalmalar, son 20 yllk ngiliz istatistiklerinde de alacak bir ekilde grld gibi ou zaman, fabrika denetmenlerinin kendi tanklklarna gre, ocuklarn yalarn, kapitalistin smr hrsna ve ana-babalarn kirli ticaret gereksinmelerine uygun biimde byk gsteren resmi hekimlerin iidir. Londrann mahut Bethnal Green semtinde her pazartesi ve sal gn her iki cinsten 9 yanda ve daha byk ocuklarn, ipek fabrikatrlerine kendilerini kiraladklar ak bir pazar kurulur. Genellikle haftalk, 1 ilin 8 penidir (bu para, ana-babaya aittir) ve 2 peni de kendim ve ay iindir. Szleme yalnzca haftalktr. Bu pazarn grnts de, orada konuulan dil de utan vericidir. Kadnlarn, ocuklar, ievlerinden alp, nlerine gelene haftal 2 ilin 6 peniden kiralamalar ngilterede de grlr.Yasalara karn, Byk Britanyada canl baca temizleyicisi olarak kullanlmak zere (bu i iin bir yn makine olduu halde) ana-babalar tarafndan satlan ocuklarn says 2.000i aar. (Kapital, Cilt 1, nc Kesim. Makinenin i zerindeki Dolaysz Etkileri, aSermayenin Ek Emek-gcne Elkoymas, Kadnlarla ocuklarn altrlmalar)
Para-ii kavram: Paralanm ii, paralanm meslekler ve beceriler *...+ btn yaam boyunca tek ve ayn basit ii yapan ii, btn vcudunu, bu ilemin otomatik ve zel arac haline getirmitir. Bunun sonucu, bir dizi ilemi ardarda yapan bir zanaatya gre, bu ii daha az zamanda yapar. Ama manfaktrn canl mekanizmasn oluturan kolektif ii, yalnzca bu gibi uzmanlam para-iilerden meydana gelir. Bylece, bamsz zanaata gre, belli bir zamanda daha ok retilir, ya da emein retken gc artmtr. stelik, bu blnm i, bir kez, bir kiinin zel ilevi olarak yerleince, kulland yntem yetkinleir. inin ayn yaln hareketi durmadan yinelemesi ve btn dikkatini onun zerinde toplamas, ona, denemeleriyle istenilen sonuca en az aba
15
Fikir Platformu
Derin MA
harcayarak nasl ulalabileceini retir. Ama daima ayn zamanda yaayan ve belli bir maln manfaktrnde birlikte alan birka kuak bulunduu iin, teknik beceri ve bylece elde edilen iin incelikleri yerlemi hale gelir, birikir ve kuaktan kuaa geer. Manfaktr, aslnda, toplumda hazr bulduu, kendiliinden gelimi mesleki farkllamay iyerinde yeniden oluturmak ve sistemli bir ekilde ilerletmek yoluyla, para-iinin becerisini de gelitirir .te yandan, blnm iin, bir insann yaam boyunca srecek bir ura haline getirilmesi, daha nceki toplumlarda grlen uran kaltsal hale getirilmesi eilimine tekabl eder; bu, kastlar halinde talam olabilecei gibi, belirli tarihsel koullarn bireyde kast dzeni ile atan bir eilim yaratt durumlarda, loncalar halinde katlam da olabilir. Kastlar ile loncalar, bitkiler ile hayvanlarn, trler ve eitler iersinde farkllamasn dzenleyen ayn doal yasalarn ilemesiyle oluurlar; ancak, belirli bir gelime derecesine ulatktan sonra kastlarn kaltsall ve loncaya dahil olmann tekel haline gelii, toplumsal bir yasa olarak belirir. [...] Emein retkenlii yalnz iinin yetenekli oluuna deil, alt aralarn da yetkinliine baldr. Bak gibi, burgu gibi, zmba gibi ayn trden aralar farkl srelerde kullanlabilecei gibi, ayn ara, tek bir srete farkl iler iin kullanlabilir. Ama bir emek-srecindeki eitli ilemler birbirinden ayrlp da her kk ilem, para-iinin elinde zel ve amaca uygun bir ekle girince, daha nce birden fazla ama iin kullanlan aralarda deiiklik yaplmas zorunlu hale gelir. Bu deiikliin ne ynde yaplacan, aracn eski ekliyle kullanld zaman karlalan glkler belirler. Manfaktr, emek aralarndaki farkllamalarla karakterize edilir - bu farkllama sonucu, belli trdeki bu ara, kullanld ie uygun sabit bir ekil alr, ve aralardaki zelleme sonucu, bunlar ancak zel paraiinin elinde en verimli biimde kullanlabilirler. Yalnz Birminghamda 500 tr eki yaplmtr ve bunlarn herbiri, yalnzca belirli bir ie uygun olmakla kalmayp ou zaman bir ve ayn srete bunlarn birka tr yalnzca farkl ilemler iin kullanlmaktadr. Manfaktr dnemi, emek aralarn, her para-iinin zel grevine uygun hale getirerek bunlar basitletirir, gelitirir ve oaltr. Bylece manfaktr, yaln aralarn biraraya gelmesiyle oluan makinenin varolmas iin gerekli maddi koullar da yaratmtr. Para-ii ile onun kulland aralar, manfaktrn en yaln eleridir. (Ondrdnc Blm blm Ve Manfaktr, kinci Kesim - Para-i Ve Onun Aletleri) blm ile yabanclama Baz beden ve zihin clzlklar, toplumdaki iblmnden bile, btn olarak ayrlmaz durumdadr. Ama, manfaktr, ikollarndaki bu toplumsal blnmeyi o derece ileri gtrmekte, ve aynca kendisine zg iblm ile bireyin tam candamarna saldrmaktadr ki, sanayi patolojisine ilk malzemeyi veren ve bu hastal bulatran o olmaktadr. Bir insan blmlere ayrmak, eer haketmise onu lme mahkum etmek, eer haketmemise onu katletmektir. Emeinin blmlere ayrlmas, bir halkn katledilmesidir. blmne dayanan elbirlii, bir baka deyile manfaktr, kendiliinden bir oluum olarak balar. Bir dereceye kadar tutarllk ve genilik kazanr kazanmaz, kapitalist retimin kabul edilen yntemli ve sistemli bir biimi halini alr. (Kapital, Cilt 1, Beinci Kesim - Manfaktrn Kapitalist Nitelii) [...]
Fikir Platformu
16
Derin MA
te yandan, daha nce de belirttiim gibi, rnlerin deiimi, eitli ailelerin, kabilelerin, topluluklarn birbirleriyle iliki kurduklar noktalarda balar; nk uygarln balangcnda, birbirlerinin karsna bamsz olarak kan, bireyler deil, aileler, kabileler ve benzeri topluluklardr. eitli topluluklar, kendi doal evrelerinde, farkl retim aralar ve farkl geim aralar bulurlar. Bylece, retim tarzlar, yaaylar ve rnleri farkl olur. te bu kendiliinden gelien farkllklar, eitli topluluklarn iliki kurmalaryla rnlerin karlkl olarak deiimine, ve dolaysyla bu rnlerin giderek metalara dnmesine yolaar. Deiim, retim alanlar arasnda farkllklar yaratmaz, yalnzca bu eitli eyler arasnda iliki kurarak, bunlar, genilemi bir toplumun ortak retiminin az ok birbirine bal dallar haline getirir. Burada toplumsal iblm, aslnda birbirinden farkl ve bamsz retim alanlar arasndaki deiimden doar. Fizyolojik iblmnn k noktas olduu durumda ise, birbirine kenetli bir btnn zel organlar; her eyden nce yabanc topluluklar ile meta alverii nedeniyle geveyerek koparlar, ve ylesine bamsz duruma gelirler ki, eitli alma alanlarn birbirine balayan tek ba, rnlerin meta olarak birbiriyle deiilmesi olur. Bu durumda, daha nce bamsz olann baml duruma gelmesi, dier durumda ise daha nce baml olann bamszlamasdr. (Kapital, Cilt 1, Drdnc Kesim. - Uretimde blm Ve Toplumda blm) [...] Manfaktr, bunun tam tersi bir ekilde de doabilir; yani, diyelim, hepsi de kat, hurufat ya da ine gibi ayn ya da benzer trden ii yapan birok zanaat, tek bir kapitalist tarafndan bir iyerinde ayn zamanda altrlmak suretiyle. Bu, en yaln ekliyle bir elbirliidir. Bu zanaatlarn herbiri (belki de bir ya da iki ran yardm ile) metan tamamn yapar ve dolaysyla onun retimi iin gerekli btn ilemleri srasyla yerine getirir. Hl eski usul elzanaatlar eklinde alr. Ne var ki, ok gemeden d koullar, iilerin tek bir yerde toplanmasndan ve ayn zamanda almalarndan baka trl yararlanlmasna yolaar. Belli bir srede daha ok sayda maln teslim edilmesi gerekebilir. Bunun iin eldeki i, yeniden blnr. Her zanaatnn eitli ilemleri ardarda yapmas yerine, bu ilemler, yanyana yrtlen, birbiriyle ilikisi olmayan, tek tek iler haline getirilir; her i, ayr bir zanaatya verilir ve iin tm, elbirlii halindeki iiler tarafndan ayn zamanda yaplr. in bylece rasgele paralanmas yinelenir, kendine gre yararl yanlar geliir ve giderek sistemli bir iblm halinde yerleir. Bamsz zanaatnn bireysel rn olmaktan kan meta, herbiri btn ilemin yalnz tek bir ksmn yapan zanaat topluluunun toplumsal rn halini alr. Bir Alman loncasna ait kat yapmnda, ayn ilemler, tek bir zanaatnn birbirini izleyen hareketleri halinde iie gemiken, Hollanda kat manfaktrnde, elbirlii yapan ok sayda ii tarafndan yanyana yrtlen ok sayda ayr ilemler halini almtr. Nuremberg loncasna bal ine yapmcs, ngiliz ine manfaktrnn zerinde ykseldii temel ta olmutur. Ama Nurembergde tek bir zanaat belki de 20 ilemi birbiri ardna yapt halde, ngilterede ok gemeden herbiri bu yirmi ilemden ancak bir tanesini yapan 20 ineci yanyana almaya balam ve kazanlan deneyimler sonucu, bu 20 ilem de tekrar paralanm ve ayr bir iinin zel ii haline gelmitir. (Kapital, Cilt 1, Ondrdnc Blm, blm Ve Manfaktr, Birinci Kesim - Manfaktrn ki Yanl Kkeni)
Fikir Platformu
17
Derin MA
Fabrika ortam ile doal yolla olumu bir ekonomik doku arasndaki farklar Bir meta zerinde harcanan emek-zamannn, onun retimi iin toplumsal olarak gerekli miktar amamas kural, genellikle meta retiminde salt rekabetin etkisiyle domu bir zorunluluk olarak grnr; nk, kabaca sylemek gerekirse, her retici, metan piyasa fiyat zerinden satmak zorundadr. Oysa manfaktrde, tersine, belli miktarda rnn belli srede retilmesi, retim srecinin kendisinin teknik yasasdr. Ne var ki, farkl ilemler, eit olmayan srelere gereksinme gsterdii iin eit srelerde eit olmayan niceliklerde para-mal retilmi olur. Bunun iin de, ayn ii, eer her gn ayn ilemi yaparsa, her ilem iin farkl sayda ii bulunmas gerekir; rnein hurufat manfaktrnde, bir tesviyeciye karlk, drt dkmc, iki krc vardr: dkmc saatte 2.000 harf dker, krc 4.000 harf krar ve tesviyeci 8.000 harf parlatr, Burada gene, elbirlii ilkesini en yaln biimiyle gryoruz; ayn, eyi yapan birok kiinin ayn zamanda altrlmas. Ancak imdi bu ilke, organik bir ilikinin ifadesidir. Manfaktrde uygulanan iblm, toplumsal kolektif iinin nitelik bakmdan farkl ksmlarn yalnlatrmak ve oaltmakla kalmaz, bu paralarn byklklerini, yani her para-i iin gerekli nispi ii saysn ya da ii gruplarnn nispi byklklerini dzenleyen sabit bir matematik iliki ya da oran yaratr. Toplumsal emek-srecinin nitelik ynnden ksmlara ayrlmasnn yansra, bu sre iin nicel bir kural ve oranllk gelitirir. Belli ller iersinde retim yaparken, eitli gruplardaki para-ii says iin en uygun oran bir kez denemelerle saptandktan sonra, bu l, her zel grubun katlar alnarak istenildii gibi bytlebilir. urasn da sylemek gerekir ki, ayn birey, belli trdeki ileri, l byse de, gene eskisi kadar iyi yapar; rnek olarak, gzetim ve denetim ii, para-rnlerin bir aamadan dierine tanmas vb. gsterilebilir. Bu gibi ilerin ayrlmas ve belli iilere verilmesi, altrlan ii saysnda belli bir arttan sonra ancak yararl olabilir ; ama bu artn da her grubu ayn oranda etkilemesi gerekir.
18
Fikir Platformu
Derin MA
(Kapital, Cilt 1, Ondrdnc Blm, blm ve Manfaktr,nc Kesim - Manfaktrn ki Temel Biimi: Heterojen Manfaktr, Seri Manfaktr)
Yaratc zeknn, icad kabiliyetinin gerilemesi, zeky paralayan retim sreleri Elzanaatlar dnemi, bize, pusula, barut, matbaa ve otomatik saat gibi byk bulular armaan etmiti. Ama btnyle alndnda makine, Adam Smithin, iblmne kyasla verdii ikinci derecede rol oynamtr. 17. yzylda makinenin dank olarak kullanlmas byk nem tar, nk zamann byk matematikilerine, mekanik bilimin yaratlmasnda pratik bir temel, itici bir kuvvet salamtr. ok sayda para-iinin birlemesi ile oluan kolektif ii, manfaktr dneminin kendine zg makinesidir. Bir meta reticisinin srayla yapt ve retim srasnda birbirine eklenip karan eitli ilemler, onda eitli yeteneklerin bulunmasn ister. lemlerin birinde fazla g, dierinde fazla beceri, bir dierinde fazla dikkat harcanmas gerekirdi; ama ayn bireyin btn bu niteliklere eit lde sahip olmas olanakszd. Manfaktrn, eitli ilemleri ayrmasndan, bamszlatrmasndan sonra iiler, ar basan niteliklerine gre blndler, snflandlar ve gruplandlar. Eer bunlarn doal yetenekleri, bir yandan, iblmnn zerinde ykseldii temel ise, te yandan, manfaktr ortaya kar kmaz, bunlarda, nitelii bakmndan uygun, ancak snrl ve zel ilevleri olan yeni gler gelitirir. Kolektif ii, imdi, ayn yetkinlik derecesinde olmak zere, retim faaliyetinin gerektirdii btn niteliklere sahiptir ve, bunlar, zel iiler ya da ii gruplarndan oluan btn organlarna yalnzca kendi zel ilerini yaptrmak suretiyle en ekonomik biimde harcar; Para-iinin tek yanll ile eksiklikleri, kolektif iinin bir paras haline gelince, yetkinleir. Tek bir ii yapma alkanl onu, hi bir hata yapmayan bir ara haline getirirken, ileyiin btnyle ilikisinde, bir makine parasnn dzeni ile almaya zorlar. Kolektif iinin, hem basit hem karmak, hem yksek hem dk dzeyde ilevleri olduu iin, yeleri olan bireysel emek-glerinin de farkl eitim dereceleri ve dolaysyla farkl deerleri olmas gerekir. Manfaktr, bunun iin, emek-glerinde bir kademelenmeye ve buna uygun bir cret skalasnn saptanmasna yolaar. Bir yandan bireysel iiler, yaamlar boyunca snrl bir ileve ayrlr ve balanrken, te yandan da, kademelerdeki eitli ilemler, bunlarn doal ve sonradan edindikleri yeteneklerine gre bu iiler arasnda bllm olur. Bununla birlikte, her retim sreci, herkesin yapabilecei baz basit el ilemlerini gerektirir. (Kapital, Cilt 1, Ondrdnc Blm, blm ve Manfaktr,nc Kesim - Manfaktrn ki Temel Biimi: Heterojen Manfaktr, Seri Manfaktr)
Fikir Platformu
19
Derin MA
Ailenin paralanmas, erkekleen kadn (erkekle AYNI-lama sreci) ocuk bakm ve emzirme gibi baz aile grevleri btnyle ortadan kaldrlabilir eyler olmad iin, sermayenin elkoyduu analar, bunun bir aresini bulmak zorundaydlar. Diki, yama ve tamir gibi ev ilerinin yerine, hazr eya satnalnmas geecekti. Bylece evde harcanan emek azaldka, harcanan para miktar artyordu. Ailenin geim giderleri oalyor, kazan fazlasn alp gtryor. Buna ek olarak, yaamak iin gerekli maddelerin tketimi ve hazrlanmasnda tasarruf ve yerinde karar verme olanaksz hale geliyordu. Resmi ekonomi politik tarafndan gizlenen bu olgularla ilgili bol bilgi, Childrens Employment Commissionun fabrika denetmenleri raporlarnda ve zellikle de Reports on Public Healthta bulunabilir. [...] ayrca unu da gstermitir ki, anlatlan koullar altnda ocuklar, annelerinin almalarndan ileri gelen ihmal ve bakmszlk yznden yokolup gittikleri gibi, anneler de ocuklarna kar elem verici derecede yabanclamakta, ou kez lmleri karsnda fazla keder duymamakta ve hatte bazan bunu salamak iin dorudan doruya nlem almaktadrlar. [...] Tarmsal blgelerde olduu gibi fabrika blgelerinde de, hem erkek ve hem de kadn yetikin iiler arasndaki afyon tketimi, her gn biraz daha artmaktadr. Uyuturucu madde satn hzlandrmak baz giriken toptanc tccarlarn balca amacdr. Eczaclar bunu, srm en fazla madde saymaktadrlar. Uyuturucu madde alan ocuklar, ihtiyar adamlar gibi kavrulmakta ya da kk maymunlar gibi kartlamaktadrlar. (nc Kesim. Makinenin i zerindeki Dolaysz Etkileri, aSermayenin Ek Emek-gcne Elkoymas, Kadnlarla ocuklarn altrlmalar) Dantela yapm ile uraan halk arasnda, kralln dier yerlerinde ve hatta uygar dnyada grlmemi bir sefalet ve strap vardr. Dokuz-on yandaki ocuklar, sabahn ikisinde, nde ya da drdnde ul yataklarndan zorla kaldrlmakta, bir dilim ekmek iin gece saat ona, onbire, onikiye kadar altrlmaktadr. Elleri ayaklar yorgunluktan bitkin, vcutlar kavruk, yzleri kire gibi,
20
Derin MA
insanlklar ta gibi bir uyuuklua dnm; dnmek bile insana dehet veriyor. *...+ Virginia ile Carolinal pamuk yetitiricilerini yeriyoruz. Oysa, onlarn zenci pazarlarndan, kamlarndan, insan eti bezirganlndan, kapitalistlerin kr ve kazanlar uruna tller ve yataklk danteller rmek iin srdrlen insanln bu yava yava krm daha m az lanetliktir? (Kapital, Cilt 1, nc Kesim. Smrye Yasal Snrlar Konulmayan ngiliz Sanayi Kollar) [...] Bununla birlikte 1861 Aratrma Komisyonu beklenilmeyen bir sonula karlat: Kuzey Denizi kylarndaki baz tarmsal blgelerde bir yandan kk ocuklar arasndaki lm oran, nerdeyse, en kt fabrika blgelerindekine eitti. Bu yzden Dr. Julian Hunter, bu olay yerinde incelemekle grevlendirildi. Dr. Hunterin hazrlad rapor, VI. Report on Public Health ile birletirildi. O zamana kadar ocuklarn stma ile, ukur ve bataklk blgelere zg dier hastalklardan krldklar sanlyordu. Ama inceleme bunun tam tersini ortaya koydu; yani stmay ortadan kaldran ayn neden, topran kn bataklk, yazn clz bir ayrlk halinden kartlp verimli bir ekim blgesi haline getirilmesi, ocuklar arasndaki olaanst lm orann dourmutu.Dr. Hunterin bu blgede grt 70 salk memuru bu nokta zerinde tam gr birlii iindeydiler. Gerekten de, ekim tarznda devrim, tarma sanayi sistemini sokmutu. Erkek ve kz ocuklarla birlikte alma gruplar halinde alan evli kadnlar, belli bir cret karlnda, btn topluluu kiralayan rgatba tarafndan iftlik sahibinin emrine verilir. Bu alma gruplar bazan kendi kylerinden kp kilometrelerce uzaa giderler; sabah ve akamlar bunlara yollarda raslanr; ksa bir eteklik, gmlek ve izme, bazan da pantolon giyerler; ok salam ve salkl bir grnleri vardr, ama alageldikleri hafif ahlakn yansra, sevdikleri bu hareketli ve bamsz yaamn, evlerinde kvranan talihsiz yavrulara getirdii ldrc sonulara aldnmaz bir halleri vardr. Fabrika blgelerindeki btn olaylar, burada, hem de daha geni llerde yinelenmektedir: gizli ocuk ldrme, ocuklara afyonlu maddeler verilmesi gibi.zel Kurul yesi ve Halk Sal Raporunun bayazar Dr. Simon, Yetikin kadnlarn sanayide geni llerde altrlmas konusundaki derin kayglarm, bu gibi ktlkler konusunda bildiklerim hakl ve mazur gsterebilir. diyor. Fabrika mfettii Mr. Baker ise, resmi raporunda yle sylyor: ngilteredeki sanayi blgelerinde aile sahibi evli kadnlarn kuma fabrikalarnda almalar yasakland gn, bu blgeler iin byk mutluluk olacaktr. [...] Buckingham ve Bedford eyaletlerinde dantelacln bittii yerlerde, hasr rcl balar ve Hertfordshiren geni bir ksmyla Essexin bat ve kuzey kesimlerine kadar uzanr. 1861 yln da, hasr rcl ile hasr apka yapimnda 40.043 kii alyordu; bunlarn 3.815i her yatan erkek, geri kalan 14.913 kiinin 7.000i yirmi yan altnda ocuk olmak zere kadnd. Dantela okullar yerine buralarda da hasr rg okullarn gryoruz. ocuklar hasr rme renimine genellikle 4 yanda, bazan da 3-4 ya arasnda balyorlar. Kukusuz, renim grdkleri de yok. ocuklar, ilkokullara, kendi aralarnda, sahici okul diyorlar ve bylece, yar-a analarnn ngrd gnde 30 yardalk ii bitirmek iin hapsedildikleri bu kanemici yerlerden, ilkokullar ayrdediyorlar. Bu ayn analar, bunlar okuldan sonra ou zaman gece 10, 11, 12ye kadar altryorlar. Srekli olarak slatmak zorunda olduklar kam, dudaklarn ve parmaklarn kesiyor. Londradaki btn hekimlerin genel kans olarak
21
Derin MA
Dr. Ballard, bir yatak odas ile iyerinde her insan iin en az 300 foot kpe gerek olduunu belirtiyor. Ne var ki, hasr okullarnda yer, dantela okullarndan daha cimrice kullanlyor ve bir kiiye 121/2, 17, 181/2 ve 22 foot kpn altnda yer dyor. Komisyon yelerinden Mr. White, bu saylardan en knn, eer bir ocuk, boyutlar 3 foot olan bir kutuya konulsa, burada kaplayaca yerin yarsndan daha azn temsil edeceini sylyor. te ocuklarn, 12 ya da 14 yalarna kadar yaamdan tattklar zevk bu. Sefil ve yar-a yaayan ana-babalarn dndkleri tek ey, ocuklarn elden geldiince ok para kazanmalar. ocuklar ise biraz byr bymez, ok doal olarak ana-babalarna on paralk deer vermiyorlar ve onlar brakp gidiyorlar. Byle yetitirilen insanlar arasnda bilisizlik ve ktln yaygn olmas ok doaldir. Ahlak en dk dzeyde. Kadnlarn pek ounun evlilikd ocuklar vardr ve bu kadnlarn yalar o kadar kktr ki, su istatistikleri ile ilgili olanlar bile aknla drr. Ve bu rnek ailelerin anayurdu, Avrupa iin rnek bir hristiyan lke oluyor; bu szleri, hristiyanlik zerindeki derin bilgisi hi kuku gtrmeyen Kont Montalembert sylyor! Yukarda sz edilen sanayilerde zaten acnacak dzeyde olan cretler (hasr rme okullarnda bir ocuun alabilecei en yksek cret, ender olarak 3 iline ulaabilir), her yerde ve zellikle dantela blgelerinde egemen olan ayn sistemle, nominal miktarnn ok daha altna der (Kapital, Cilt 1, Onbeinci Blm, Makine Ve Byk Sanayi, Sekizinci Kesim. - Byk Sanayiin Manfaktrde, Elzanaatlarnda Ve Ev Sanayiinde Yolat Devrim d. Modern Ev sanayii) arpk kentleme ile gelen ahlk k i snfnn en alkan tabakalarnn ektii alk sancs ile, zenginlerin kapitalist birikime dayanan, kaba ya da ince ar tketimleri arasndaki yakn iliki, ancak ekonomik yasalar bilinince kendini ortaya koyar. Ama yoksullarn barnmas iinde durum byle deildir. retim aralarnn bir merkezde toplanmas lsnde, emekilerin belli bir yere stste yldklarn, tarafsz her gzlemci rahata grebilir; kapitalist birikimin hz ne kadar byk olursa, ii nfusun barndklar yerler de o kadar sefil ve periandr. Servetin artyla birlikte kentlerde grlen imar hareketleri, eski yap mahallelerin yklmas, bankalar, maazalar vb. iin ihanlarnn ykselmesi, i trafii, lks arabalar, tramvaylar vb. iin caddelerin geniletilmesi, yoksullar gittike daha da kt kenar mahallelere srer. te yandan, herkes bilir ki, evlerin pahall ile nitelikleri ters orantldr ve sefalet madenini, ev speklatrleri, Potosideki gm madenlerinden daha byk bir krla ve daha az masrafla smrrler. Kapitalist birikimin uzlamaz kart nitelii ve dolaysyla genel olarak kapitalist mlkiyet ilikileri burada o kadar aktr ki, bu konudaki resmi ngiliz raporlar bile, mlkiyet ve mlkiyet haklar zerinde allagelene aykr den klarla doludur. Sanayiin gelimesi, sermaye birikimi, kentlerin bymesi ve ge1imesi ile birlikte ktlkler de yle hzl ilerlemektedir ki saygdeer kiilere bile saygs olmayan bulac hastalk korkusu yznden, 1847-1864 yllar arasnda salk konusunda Parlamentodan en az on tane yasa km ve Liverpool, Glasgow vb. gibi baz kentlerdeki korkuya kaplan burjuvazi, belediyeleri aracl ile ok sk nlemler almtr. Bununla birlikte Dr. Simon, 1865 tarihli raporunda yle diyor: Genel bir ifadeyle, ktlklerin ngilterede serbeste kolgezdii sylenebilir. nceleme Kurulunun buyruuyla, 1864 ylnda tarm emekilerinin, 1865te de kentteki yoksul snflarn barnma durumlar zerinde bir aratrma yaplmtr. Dr. Julian Hunterin hayran olunacak almalarnn sonular, yedinci (1865) ve sekizinci (1866) Halk Sal raporlarnda grlebilir. Tarm emekilerine daha sonra deineceim. Kentteki meskenlerin durumu konusunda, bir giri olmak zere Dr. Simonin genel bir grn buraya alyorum. Benim resmi grm salt salk asndan olmakla birlikte, insanlk duygular, bu derdin dier yanlarn da grmezlikten gelmemeyi emrediyor. En yksek derecesinde (yani pek kalabalk), kanlmaz olarak, insanlarla bedensel faaliyetlerin pis bir ekilde birbirine karmas, hayvanca cinsel bir plakln gzler nne serilmesi gibi, insandan ok hayvanlara yakan, her trl ar ve haya duygularna ters den bir durum yaratyor. Srekli olarak bu gibi durumlarn etkisi altnda bulunmak, insanda gitgide derinleen yozlamaya yolaar. Bu lanetli durumun iinde doan ocuklar, daha o anda, rezaletin
22
Fikir Platformu
Derin MA
ortasnda vaftiz edilmilerdir. Bylece koullanan insanlarn, baka bakmlardan, z, fizik ve ruh temizlii olan uygarlk atmosferine heves edeceklerini beklemek, bo bir umuda kaplmak olur. (Kapital, Cilt 1, Yirmibeinci Blm Kapitalist Birikimin Genel Yasas Beinci Kesim. - Genel Kapitalist Birikim Yasasnn rneklendirilmesi (b) ngiliz Sanayi i Snfnn ok Dk cret Alan Tabakas) [...] Gen evli iftler, yetikin erkek ve kz kardeler iin iyi rnek oluturmazlar: olaylar grp saptamak mmkn olmamakla birlikte, karde1er aras cinsel ilikiden dolay, bu ie katlan kadnlarn byk straplarla ve bazan lmle yzyze geldiklerini sylemek iin yeter bilgiler vardr. (Dr. Hunter, l.c., s. 137.) Uzun yllar Londrann en berbat mahallelerinde grev yapm olan bir tara polis memuru, kyndeki kzlar iin unlar sylyor: Bunlardaki ak-sakl ve utanmazl, Londrann en berbat yerlerindeki grevim srasnda bile grmedim. ou kez, byk olanlarla kzlar, analarla babalar ayn odada yatp kalkyorlar ve domuzlar gibi yayorlar. (Kapital, Cilt 1, Yirmibeinci Blm Kapitalist Birikimin Genel Yasas Beinci Kesim. - Genel Kapitalist Birikim Yasasnn rneklendirilmesi (e) ngiliz Tarm Proletaryas ) Uluslararas ticaret ve endstrilemenin halklar kleletirmesi Fransada, 18. yzyln ilk yarsnda, 100 farkl trde ipekli kuma dokunmu ve Avignonda, her ran, kendisini yalnz tek bir eit kumaa vermesi, birka eit kuman hazrlanmasn ayn zamanda renmemesi, yasa halini almtr. Belli retim kollarn, lkenin belli blgelerinde younlatran blgesel iblm, her zel olanaktan yararlanan manfaktr sisteminden taze bir drt kazanr. Her ikisi de, manfaktr dneminin genel varolu koullar iersinde olan smrge sistemi ile dnya pazarlarnn almas, toplumda iblmnn gelimesi iin zengin malzeme salar. blmnn, toplumun yalnz ekonomik deil, dier alanlarn da nasl sardn ve her yerde, insan uzmanlatrma ve trlere ayrma sisteminin temellerini nasl attn, ve Adam Smithin ustas A. Fergusona, Kle bir ulus yaratyoruz, zgr vatanda kalmyor. diye feryat ettiren, insandaki, tek bir yetinin dierleri aleyhine nasl gelitiini gstermeye devam etmenin yeri buras deildir. Toplum iersindeki iblm ile bir iyeri iersindeki iblm arasnda saysz benzerlikler ve balar olsa bile, bunlar, yalnz derece bakmndan deil, ama ayn zamanda tr bakmndan da ayrdrlar. Benzerliin en tartma gtrmedii yer, eitli ikollarn birletiren grnmeyen bir ban varolduu durumlardr. rnein, hayvan yetitirici ham-deri retir, derici bu ham-deriden deri retir ve ayakkabc da kundura. [...] Bir iyerinde, iblmnn dayand a priori sistem, dzenli olarak yrd halde, toplumdaki iblmnn de, doann zorlad, reticilerin yasa tanmayan keyfiliklerini denetleyen ve pazar fiyatlarnn barometrik dalgalanmalarnda kendini belli eden a posteriori bir sistem halini alr. yerinde iblm, kapitaliste ait bir ileyiin yalnzca bir parasndan baka bir ey olmayan insanlar zerinde onun tartma gtrmez otoritesi demektir. Toplumdaki iblm ise, rekabetin otoritesinden baka otorite, karlkl karlarn yaratt baskdan baka zorlayc bir g tanmayan bamsz meta reticilerini temasa getirir; tpk hayvanlar aleminde bellum omnium contra omnesin, azok her trn varolu koullarn srdrmesi gibi. iyi, yaam boyunca tek bir para ileme balayan ve onu tmyle sermayenin boyunduruu altna sokan iyerindeki iblmn, retkenlii artran emein bir rgtlenmesi olarak gklere karan burjuva kafas - ki bu ayn burjuva kafas, retim srecinin toplumsal bir denetim ve dzen altna alnmas yolundaki bilinli her giriimi, mlkiyet hakk, zgrlk ve bireysel kapitalistin snrsz gc gibi kutsal eylerin inenmesi olarak
23
Derin MA
yerin dibine batrmaktadr. Fabrika sisteminin tutkulu savunucularnn, toplumsal emein genel bir rgtlenmesine kar, byle bir eyin btn toplumu muazzam bir fabrikaya dntreceini ne srmekten teye bir ey bulup sylememeleri, ok ilgin bir durumdur. Kapitalist retim biimine dayanan bir toplumda, toplumsal iblmnde anari, iyerindekinde ise zorbalk, birbirlerinin karlkl koullar ise, ikollarnn kendi gelimeleri sonucu birbirlerinden ayrld, billurlat ve ensonu yasayla srekli bir durum ald ok eski toplum biimlerinde, tam tersine, bir yandan toplumsal iin bir plan ve zorunlu bir dzen iersinde yrtld bir rgtlenme rneini, te yandan, iyeri iersinde, iblmnn ya hi bulunmadn ya da olsa olsa, gdk, dank ve raslansal bir gelime dzeyinde bulunduunu gryoruz. (Kapital, Cilt 1, Drdnc Kesim. Uretimde blm Ve Toplumda blm)
Fikir Platformu
24
Derin MA
Marx ve nsann kendine yabanclamas (2): Makinelemek *...+ trrrrum, trrrrum, trrrrum! trak tiki tak! makinalamak istiyorum! beynimden, etimden, iskeletimden geliyor bu! her dinamoyu altma almak iin ldryorum! tkrkl dilim bakr telleri yalyor, damarlarmda kovalyor oto-direzinler lokomotifleri! mutlak buna bir are bulacam ve ben ancak bahtiyar olacam karnma bir trbin oturtup kuyruuma ift uskuru taktm gn! (Nazm Hikmet) Bugnk konumuz Entremdung yani yabanclama. Nur yzl, ak sakall Mslman Marx anlattmz geen blmde EYLETRME kavramn anlamayan Marx anlayamaz demitik. YABANCILAMA kavram da Marx dncenin olmazsa olmazlarndan. (Dikkat: bazen Entusserung diye de geiyor, da ait olma, yabanc, teki olma) . Bu kavram hem Marx ve komnizmi anlamak iin gerekli hem de amzdaki baz yeni meseleleri, krizleri zmlemek iin son derecede kullanl. Biz bu makale kapsamnda her ikisini de yapmaya gayret edeceiz. Frankenstein adl romann Karl Marx ile ayn yata olduunu duymu muydunuz? Her ikisi de 1818 ylnda gelmiler dnyaya. Mary Shelley tarafndan yazlan bu roman bizim Marx 25 yanda iken okumu ve ok beenmi. Mehur eseri Kapitaldeki kan emici Kapitalizm metaforu ihtimal bu kitaba bir atf. Zannediyorum ou insann fark etmedii bir eyi grd Marx Frankensteinn sayfalarnda Neydi o?
Fikir Platformu
25
Derin MA
Karl Marx ve kendine yabanclaan insan Okuyanlar hatrlayacaktr, Frankenstein bir korku romanndan ok felsef bir romandr aslnda. Evet, bilim-kurgu sosludur. Ama z felsefdir. Sanrm Marxn kitab sevmesinin sebebi de buydu. ki satrda zetleyecek olursak: Romann kahraman tabiat bilimleri ve felsefe ile uraan bir rencidir, Victor Frankenstein. (Yaratcnn addr bu, canavarn deil). Victor deneyler sonucunda hayat vermenin srrn kefeder ve insan yeniden yaratmak ister. Mezarlardan toplad ceset paralarn birletirir. Fakat netice bekledii gibi olmaz. Yaratk canavarlar, bata yaratcs olmak zere insanlara zarar verir. Romann yazar Shelley (kadnsal bir sezgiyle?) gelecek felaketler konusunda bizi uyarmaktadr adeta. Bilimsel icadlarn altnda ezilirken hl buna ilerleme diyebilen 20ci ve 21ci yzyln insanlarn yani: Henz renci durumundaki insanlk atele oynuyor, Tanr gibi doaya, insanla hkmetmek istiyor. Akl ile dengelenmeyen bilimsel zek/bilgi kontrolden kyor. Atei tutan el nn aydnlatmay umarken kendini yakyor Adammzn dehas ite tam burada! Bilimden korkan, teknoloji ve ekonomi dman gnmz solcularnn aksine tahlil yolunu seiyor Karl Marx. Neyin tahlili? Paray, alma hayatn, ii-patron mnasebetlerini, endstriyellemeyi, fabrikalar, makineleri nsanlarn bunlarla kurduu ilikiyi Teknolojinin srekli gelimesi ve iblmnn ok ileri bir safhaya varmasnn insan ve ahlk neticeleri: lesiye alma yalnz terzi atelyelerinde deil, baka binlerce yerde her gn olagelmekte; *...+ rnek olarak demirciyi alalm. Ozanlarn dedikleri doruysa, demirciden daha canl, daha keyifli insan bulunmazm; sabah erkenden kalkar, gn domadan kvlcmlar samaya balar; yemesi, imesi, uyumas bile bakasna benzemezmi. Normal alsa, gerekten de, fizik ynnden en iyi durumda olan insanlardan biri saylrm. Ama. biz, onun ardna taklp, kente ya da kasabaya inelim, bu gl adam zerinde iin ezici arln ve lkedeki lm oranndaki yerini grelim. Maryleboneda demircilerin yllk lm oran binde 31dir, ve bu oran lkede toplam erkek lm oranndan binde 11 daha yksektir. nsan urann neredeyse igdsel bir kolu olan bu meslek, alma alan olarak hi de kt bir yan olmad halde, srf ar-alma yznden, insan yiyip bitiren bir i halini alyor. Her gn u kadar sayda eki sallayabilir, u kadar adm atabilir, u kadar nefes alabilir, u kadar i yapabilir, ve diyelim ortalama elli yl yaayabilir; ama, u kadar fazla eki sallamaya, nefes almaya, adm atmaya ve yaamn drtte-biri kadar fazla harcamaya zorlanr. Bu abay gsterir, sonuta belli zamanda drtte-biri kadar fazla i kartr, ama 50 yerine de 37 yanda lr. (Kapital, Cilt 1, nc Kesim. - Smrye Yasal Snrlar Konulmayan ngiliz Sanayi Kollar) Bu ksack paragraf bile Kapitalin esiz bir eser olmasn salayan btn faktrlerden rnekler ieriyor aslnda. nsandan yola kyor Marx. Demirciyi ele alyor. Tpk baka paragraflarda iftiyi, iplikiyi, dokumacy ele ald gibi endstrileme ncesi ve sonras mesleklerde yaanan deiimi irdeliyor. Marx dncenin merkezinde bireyleri yok sayan bir kolektivite ya da halka ramen halk yneten Komnist parti gibi bir g oda yok. Merkezde ba harfi byk yazlmak zere nsan var. almak, retmek, rettii ile karnn doyurmak Bunlar insan olmann AYRIL-MAZ birer paras. Ama endstrileme ya da Marxn deyimi ile kapitalist retim biimi bu ayrlmaz ayryor. nsan
26
Derin MA
yabanclayor mesleine, rettiklerine Artk o gl kaslar ve en kahkahasyla tannan bir demirci deil, demir-dkm fabrikasna cret karl saatlerini veren bir emek satcs. Elbette, teknoloji-insan ilikisini, endstrilemenin insan hayat zerindeki etkilerini incelemi bir ok dnr vardr. Simondon, Weber, Simmel, Arendt aklma ilk gelenler. Ama zannediyorum hi kimse Karl Marx kadar ak, anlalr bir dille paylaamad bulgularn, tahlillerini. Yukardaki paragrafta grdnz gibi istatistiklerle dolu Kapital. Sadece istatistik deil iilerin hayatyla ilgili olmak zere gazete haberleri, mahkeme kararlar, alma bakanl mfettilerinin raporlar, patronlarla yaplan mlakatlar Yine bu paragraftaki gibi hemen her konuda duruunu belirliyor Marx. Smr diyor, insan ticareti diyor, ocuklarn patrona sattlar diyor, kadnlar, ocuklar lene kadar altryorlar diyor. Kapitali yazmadan ok nce temellerini att ahlk duruuna sadk ve son derecede tutarl bir biimde (geen blmde anlattmz) eyletirme mercei altnda inceliyor iPatron ilikilerini ve aldanmyor kolay kolay. Yalnz bir noktaya dikkat! Marx neylerse gzel eyler diyen marxistlerin yoluna girmeyelim. Unutmayalm ki Marx bile hayatnn sonuna doru ben marxist deilim demitir. Douundan itibaren insann btn zenginliini, karmakln kucaklamaya alm olan marx dnce ne yazk ki hzla dogmalam ve Marxizm kmtr ortaya. Bunun yannda Marxn tahlilleri ne kadar isabetliyse nerdii zmler(!) de o kadar eyann ve nsann tabiatndan uzak olabilmitir. Nasip olursa devrim, devlet, burjuva, proletarya konularn ilerken bu konulara gireceiz. Son olarak Marxn Ekonomist (bazen de mhendis) olMAmasndan dolay kimi tahlillerde ciddi hatalar yaptn belirtip geelim imdilik. Yabanclamann bilimsel zemini Evet, yazmza balang yaparken andmz Frankenstein adl romann 1818de yazlmas kesinlikle bir rastlant deil. Zira 1800l yllar insanln Tabiatn kysndan FAZLACA uzaklat, Marx ifade ile kendine YABANCILATII bir dnem oldu. Marx henz bir yanda bir bebek iken Savannah adl geminin buhar gcyle Atlantik okyanusunu gemesi(1) ister istemez Arendtin nsanlk Durumu adl kitabn getiriyor akla. nsanlarn dnya hapishanesinden kana doru atlm bir adm. Amerikal bir gazeteciye ait bu cmle ile mevzuya giriyor Hannah Arendt. Sz konusu gazetecinin 1957 ylnda uzaya bir uydu frlatlmasndan dolay duyduu heyecan grnd kadar masum deil belki de? Bu cmle Arendte bir rus bilginin mezar tanda yazan u kehaneti dndrm: insanolu sonsuza kadar Dnyaya akl kalmayacaktr. nsan uzaya kabildii iin dnyadan kurtuluyor, beeriyeti atn sanyor. Aslnda teknik sayesinde seklerleen bir zihniyet var ortada. Madd bir maneviyat icad eden modern insan kendi kibiriyle ba baa . 1950lerin uzay fantezileri yerine Marxn doduu 1800lerde okyanuslar aan buharl gemiler slyor dleri Ve buharl trenler, buhar gcyle ileyen tarm makineleri Bilimsel bulular elbette bu asrda balamad. Ve tabi ki buhar gc dnda bir ok bulu yapld. Ama u Tabiatn kysndan FAZLA uzaklama meselesini anlamak iin buhar makinelerinden istifade etmek gerek. Buhar makineleri icad edilene kadar insan eliyle yaplan mekanik sistemler enerjiyi dardan, ounlukla bir nehirden almak zorundaydlar. Mesel ngilterede suyla ileyen dokuma tezghlar var o yllarda. Ama Tabiatn kaprislerine boyun een mhendis ya da i adam aslnda kyl ile ayn limana demir atm durumda. Yani nasl bir tarla ekinlerin bymesi Tanrnn yadraca yamura bal ise enerjisini nehirden alan fabrika da yle Tanrya muhta. Mesel nehrin sularnn alalmas ya da tamas tarm gibi endstriyi de aksatyor. Tabiata byle gbekten bal olmann getirdii acziyet ise mhendisi, i adamn tevazuya davet ediyor, a gzllk edenleri Tabiat frenliyor.
Fikir Platformu
27
Derin MA
Ah! O eski gzel gnlerTarlasna yaan yamura baktka yamurun da bir Sahibi olduunu hatrlyordu ifti. Sulama motoru ve Sular daresi henz icad olunmamt! Bir kyl iin ekmeini, rzkn veren Tabiat seyretmek kutsal bir kitab okumak gibiydi: Rivayet edildiine gre, Ben srail zamannda bir adam, Musa aleyhisselama gelerek: - Ya Musa! Sen Rabbinle mnacaata gidiyorsun. Ona syle, rzkn bana vermesin! Dedi. Musa aleyhisselam, Allahu Zlcelle mnacaatta bulunarak: - Ya Rabbi! Onu Sen yarattn. Filan kulunun ne dediini biliyorsun, dedi. Allahu Zlcell buyurdu ki: - Evet, Ya Musa! Biliyorum. Git ona de ki: Eer Benden baka bir Rab istiyorsa Benim gklerimi ve yerimi terk etsin. Gitsin kendisine baka bir Rab bulsun. Ya Musa! Ben rzkm hi kimseden, ld gne kadar kesmem, ona syle! u cmleyi sessizce tekrar edin iinizden: Benim gklerimi ve yerimi TERK etsin. Kimbilir ka kii kapy vurup kmak istemitir deil mi? Beer olmann acziyetini TERK etmek, tam anlamyla Tanr olmak te buhar makinelerinin icadyla bu acziyet bir oklarnda hissinin kaybolduunu gryoruz. Demek ki o kadar da dindar deillermi? Demek ki korkudan tapyorlarm? Bir miktar kmr ve suyu yannzda gtrmek artyla zgrsnz, Tabiattan (=Tanrdan) kurtuluyorsunuz ilk defa. Ne demek? Kendimizi biraz o dnemin insanlarnn yerine koymaya alalm. Atmz var. Ama Tanrnn yaratt otu yiyebilirse ilerliyor. Yelkenli kaymz var. Ama Tanrnn yaratt rzgr eserse balk tutmaya gidebiliyoruz Sonra ardan aldnz kmrle ilerleyen bir trene biniyorsunuz. Tabi kmr kim yaratt? diye sorulabilir ama araya bir mesafe (= uzaklama = yabanclama) giriyor. Para vererek aldnz bilet tayor sizi, Tanrnn kmr deil. O biletin parasyla alnan kmrn retim koullarn bilmek zorunda deilsiniz. Hatta bindiiniz trenin kmrle altn da bilmek zorunda deilsiniz. Bir baka deyile tama denen fayda ile onu gerekletiren imkn arasndaki dolayl iliki uzadka uzuyor: Kmr, yanma, buhar, dnme, lokomotif, ekme Bir YABANCILAMA douyor bylece.(2) ll lokomotifleri, buhar makinelerini dnmek gerekmez tabi. Geleneksel ekilde ekmek yapan bir frnc ile ekmek fabrikasnda alan bir iiyi dnn. Un, su, maya vs doru oranda kartran, youran, bekleyen, piiren EKMEK YAPAN bir insan, bir usta. Dier yanda btn ii gn boyunca kamyondan un uvallarn boaltmak olan bir ii. Hamura dokunmuyor, frnn scakln, pimi ekmein kokusunu duymuyor. Bu ii gururla gsn kabartp ben ekmek yapyorum diyebilir mi? Sonunda baardk. ki arkada o son ekmei frndan kardmz gn hi unutmadk. Evin iini enfes bir koku dolduruyordu. O kadar uram, o kadar emek vermitik ki ekmei tutmaya kyamyorduk. Yeni domu bir bebei kucaklar gibi havluya sardk. Ekmein soumakta olan kabuu t t..t diye ok ho bir ses karyordu. Kulamz yaklatrp dinledik ekmeimizi. Tam kitaplarda tarif edildii gibiydi. Kabuun rengi mkemmeldi. Pimeden nce zerine un serpip jiletle yardmz ksmlar imi, kabaran yerlerdeki hava kabarcklar sertlemiti.
Fikir Platformu
28
Derin MA
rkek dokunularla okadk ekmei. Arkadamn yznde adeta efkt ifadesi vard. Gzelliine bakmaya doyamyorduk. Bebeine bakan bir anne-baba gibiydik. Kahkahalarla gldk halimize. Gzlerimizden ya gelmiti. [...] Souduktan sonra birer para kopardk ve tadna baktk. Tam istediimiz gibi eki bir lezzeti vard. Daha nce yaptmz yenilebilir ekmekleri ev halkna tattrmaya urardk. sterdik ki ok gzel olmu desinler, emeimizin karln tekinin dudaklarna asmtk nk. Ama bu kez yle olmad. nk mutluyduk. Eski ekmeklerin nisp baars bizi tatmin ediyordu, alk aryorduk, yeniden, yeniden diyorduk. Ama bu kez farklyd. Bu kez mutluyduk. muRaDmza ermitik. Budayn ekilmesinden, sulanmasndan, ezilip un edilmesinden bizim bebeimize uzanan gayret aac meyvasn vermiti. Ekmek mKeMmeL idi. Biz ekmei yapmtk, ekmek bizi terbiye etmiti (Nefesler) Yabanclamann fikr zemini Yabanclama kavramnn mucidi bizim Marx deil aslnda. Onu kalc biimde etkilemi iki isim olan Hegel ve Feuerbach daha nce kullanmlar bu kavram. Ama yabanclamaya bu derecede merkez bir rol veren ilk dnr zannediyorum yine de Marx olmal. Hatta bu kavram sadece kullanmakla kalmam. Onun kapsamn geniletip farkl alanlardaki yabanclama ilikilerini ihata eden federal bir st anlam kazandrm. Bir baka deyile meta-Yabanclama ya da st-Yabanclama kavramn retmi. Mesel: nsann Tabiattan uzaklamas / Tabiata (ve kendi tabiatna) yabanclamas, alann rettii ile arasna mesafe girmesi, Emekin rne yabanclamas, Dinsel kavramlarn devlet tarafndan smrlmesi, insanlarn kendi inanlarna yabanclamas, Toplumsal hayatn devlet basks altna girmesi, devlet-halk yabanclamas, Sermayenin alanlar ezmesi, insann kendi emeine yabanclamas. sterseniz bu meta-Yabanclamann somut rneklerine bakalm Kapitalden. Marxn gerek hayattan kopmadan bu kadar kaliteli fikir ve kavram retebilmesini takdir edeceksiniz sanyorum: Makine, adale gcn vazgeilmez bir e olmaktan kard lde, adaleleri zayf, vcut gelimesi eksik, ama eklem ve organlar kvrak iileri altran bir ara halini alr. Bu nedenle de kadn ve ocuk emei, makine kullanan kapitalist iin aranan ilk ey olmutur. Emek ve emekinin yerini alan bu gl ara, ok gemeden, ya ve cinsiyet fark gzetmeksizin ii ailelerinin btn yelerini dorudan doruya sermayenin egemenlii altna sokarak; cretli ii saysn artrmann bir arac olup kmtr. Kapitalist hesabna yaplacak zorunlu i, yalnz ocuklarn oyun alanlarna elatmakla kalmam, aile evresinde bireylerin kendileri iin diledikleri gibi harcayabilecekleri zamana ve emee de elatmtr. (Kapital, Cilt 1, nc Kesim. Makinenin i zerindeki Dolaysz Etkileri, a- Sermayenin Ek Emek-gcne Elkoymas, Kadnlarla ocuklarn altrlmalar) Makine konusundaki kullanmdan sonra ticaret alanna uyarlanna bakalm. Marx burada eski zamanlarda ilkel toplumlardaki i blmn ve ticareti ele alyor. Bu doal ticaret ile kapitalist dzenin dayatt ticaretin farkl olduunu vurguluyor. Satr aralarndan szan st-yabanclama kokusuna dikkat: Deiim, retim alanlar arasnda farkllklar yaratmaz, yalnzca bu eitli eyler arasnda iliki kurarak, bunlar, genilemi bir toplumun ortak retiminin az ok birbirine bal dallar
29
Derin MA
haline getirir. Burada toplumsal iblm, aslnda birbirinden farkl ve bamsz retim alanlar arasndaki deiimden doar. Fizyolojik iblmnn k noktas olduu durumda ise, birbirine kenetli bir btnn zel organlar; her eyden nce yabanc topluluklar ile meta alverii nedeniyle geveyerek koparlar, ve ylesine bamsz duruma gelirler ki, eitli alma alanlarn birbirine balayan tek ba, rnlerin meta olarak birbiriyle deiilmesi olur. Bu durumda, daha nce bamsz olann baml duruma gelmesi, dier durumda ise daha nce baml olann bamszlamasdr. (Kapital, Cilt 1, Drdnc Kesim. - Uretimde blm Ve Toplumda blm) Grdnz gibi gl bir soyutlama yapyor Marx, yabanclama meselesini tpk eyletirme gibi dncesinin merkezine alyor. Dinsel alanda ve kendine yabanclama konusunda esin kaynaklarnn Feuerbach ve Bruno Bauer olduunu teslim edelim. Ara ve amalarn birbirine karmas, Parann adeta tanrlamas ise Moses Hessin miras. Kimi marxlar ve marxistler yabanclama kavramnn genlik dnemine ait olduunu iddia etseler de kanaatimce Marx bunu lmne dek terk etmedi. Zaten geen blmde yaynladmz Kapitalin birinci cildinden alnm ksa blmleri okuyarak kendiniz de karar verebilirsiniz. Ama bu yabanclama olgusunun Alman/Avrupal kklerine bakp da meseleyi tekilerin ya da 18ci asrn meselesi zannetmeyin. Biraz ieriden hissetmeye, yaamaya aln kendi gnlk hayatnza odaklanarak. Geceleri evinizi aydnlatan elektrik ampullerine bakn mesel. Eskiden havann kararmasna yakn evin yallar gaz lambalarn hazrlarm. ie denilen bombeli ksmdaki is lekelerini siler, alttaki hazneye gaz koyarlarm. Gaz lambas yanmadnda ise ya gaz bitmi ya fitili iine dm olduundan gereken ev halknca yaplrm. Eskiden k bir yabanc deilmi. Oysa bugn yerini bile bilmediimiz bir barajda ya da termik santralde retilen elektrik trafolardan geerek evimize geliyor. Elektriin ne olduunu tarif edebilecek ka komunuz var? Bu akam klarn yanacandan emin misiniz? Sigorta atmazsa ve ampul salamsa ve, ve, ve Teknik karmakln yan sra toplumun organizasyonundan, alanlarn uzmanlamasndan da kaynaklanan bir YABANCILAMA ile kar karyayz. Elektrikle gelen k, ra ya da gaz lambas kadar bizim deil. Yabanclamann psikolojik zemini Yabanclamann yaantmzdaki btn yansmalarn ele almak kolay deil. Bu sebeple biz de Marx gibi dikkatimizi alma, retme biimlerimizdeki yabanclama zerine younlatrmakta fayda gryoruz. Yani bu yabanclamann alan insanlara yapt etki zerine. nsan son derecede karmak bir varlk. BEN kimdir? Bunu net olarak bilmiyoruz. Ben derken neyi, kimi kasdediyoruz? Derin insan kitabnn Korku Matkab isimli ksmnda izah ettiimiz gibi ben mutlak bir varlk deil. Zihinsel bir inaat. Her an yapm sryor. Ama ben anyor hatta bazen yklabiliyor. Bunun iin de depresyon ve izofreni gibi bozukluklar mmkn oluyor. nsan BENliinin ina srecinin vazgeilmez gelerinden biri de almak, ekmeini kazanmak, hak etmek. Toplumun ve Tabiatn arz ettii zorluklara ramen (ve sayesinde) birisi olmak demek almak: Ryamda bile denizi gryordum. Gndz kardm balklar gece ryamda yakalyordum. Gndz frtnada dengemi kaybedip dtysem gece dimdik ayaktaydm. Gndz satamadm balklar ryamda satyordum. Ben denizi ve balklar altm gibi onlar da
30
Derin MA
beni alyor ekillendiriyordu. *...+ Her yere krek ekerek gidiyorduk. Ellerimiz nasr tutmutu. Bel ve srt kaslarmz glenmiti. Uzaktaki dalgalarn arasnda atlayan kck balklar bile grebiliyordum. Gzlerim keskinleiyordu sanki. Dalgal havalarda a atp ekmek batan ok zordu nk oturmadan, ayakta yaplan bir iti bu. Ama zaman iinde ayak bileklerim ve dizlerim aklland. En sert havada bile dikkatimi yaptm ie verebiliyordum zira vcudum otomatik viteste idi rzgra ve dalgalara uyum salarken. Balklk bedenimi, zekm ve hissiyatm ekillendirmiti. *...+ almak insann geimini salamann ok tesinde bir sre. O yllara geri dnp baktmda bunu gryorum. nsan ekillendiren, zorlayan, her baarszlktan sonra bir daha asla! dedirten, iimizde uyuyan enerjileri hayata geiren almak insana deer katan, kendine saygsn, toplumdaki yerini ve benliini ina eden bir sre. (Liberalizmin Kara Kitab, Liberalizm alan Bireyleri intihara srkler isimli blm) Bu rnekte grlebilecei gibi Tabiatn arz ettii zorluklara ramen almak insana dayanmay, direnmeyi retiyor. alan insan doadan kopard bir maddeyi ve kendi mrnden feda ettii bir zamanla harmanlyor. Emek ile ortaya kan rn yerde bulunmu bir ta gibi sradan bir cisim deil. nsann emeinin kristalletii, zamann, tecrbenin ve becerinin elle tutulur, gzle grlr hale geldii bir ey. Anlam ykl her rn. Marxn 1844 Elyazmalarnda aka ifade ettii gibi retmek demek sbjektiften objektife gemek demek (znelden nesnele). nsan-Marangozun evlatlarn doyurma arzusu, ok sevdii babasndan rendii meslei, ormana gidip en uygun aac setii uzun yryler Btn bunlar bir Masarnde toplanyor. Marangoz yapt masay sattnda biraz nasrl ellerini, biraz yorgun gzlerini, biraz mrn satyor mterisine. Karlk olarak ald para da bir kt paras deil, mn ykl: Aln teri, hell kazan Oysa seri retimle gnde yzlerce masa reten bir fabrikada vida skan bir ii btn bu mn boyutundan yoksun. O yal marangoz gibi sahip deil rettiklerine. Batan itibaren patrona ait bir fabrikada, patrona ait aletlerle, patrona ait malzemeyi iliyor. inin sahip olduu tek ey maa. Bunun iin para, maa, cret kaybolan sbjektiviteyi, mny srtlanyor. Bunun iin dk maal insanlar yksek gelirli tabakann tkettii sigaralar, iecekleri, kol saati ve parfmleri satn almak ve kullanmak istiyorlar. Birisi OLamayanlar sahip OL-mak yolunu tutuyor. Geim derdi deil adam olmak iin para kazanmak gerekiyor. Marka fetiizmi krlan onurlar tamir ediyor. Artk yapt iten gurur duyan bir usta ve ona gvenen bir mteri arasndaki insan iliki yok. Bunun yerine parasyla BEN olmaya alan insanlar var. Ekmek almak iin deil para iin para istiyoruz. Yedike ackmamz bundandr. Yine Marxn 1844 Elyazmalarnda dedii gibi: Ticaretin motoru insanlk deil bencilliktir. Fizik duyularmz ve entelektel yolla oluan mnlar yerine bir yabanclama var: SAHiP OLMAK *...+ zel mlkiyet bizi o kadar aptal ve dar kafal yapt ki bir cisime sahip olmadka kullanamyoruz. ( 1844 Elyazmalar, Savurgan Zenginlik le Snai Zenginlik Arasndaki Ayrm, Burjuva Toplumda blm)
Fikir Platformu
31
Derin MA
[...] Btn bu sonular, u gereklilie tabi bulunurlar: ii, kendi emeinin rn karsnda, sanki yabanc bir nesne karsndaym gibidir. *...+ ii kendi emei iinde kendini ne kadar DIlatrrsa, kendi karsnda yaratt YABANCI, NESNEL dnya o kadar gl bir duruma gelir; kendi kendini ne kadar yoksullatrr ve i dnyas ne kadar yoksul bir duruma gelirse, kendine zg o kadar az eye sahip olur. *...+ i, yaamn nesneye koyar. Ama artk yaamn o paras kendisinin deil, nesnenindir. Demek ki bu ekilde alma ne kadar artarsa, ii o kadar nesnesiz (vasfsz) hale gelir. O, emeinin rn olan ey deildir. yleyse bu rn ne kadar bykse, ii o kadar az kendisidir. inin kendi rn iinde YABANCIlamas, sadece emeinin bir nesne, DIsal bir varolu durumuna geldii anlamna gelmez. Ayn zamanda rn emeinin kendi DInda, ondan kopmu, ona YABANCI, ve onun karsnda bamsz bir g durumuna gelen bir varlk eklindedir. (1844 Elyazmalar, Yabanclam Emek) Tabi burada bir noktaya dikkat etmek gerek. Bu satrlar eer bir modernite eletirisi olarak okursanz daha ok istifade edebilirsiniz. nsan tabiatndaki olumsuzluklarn, bencilliin a gzlln teknoloji ve kapitalizm yoluyla kurumsallatn, devlete ve dnya ticaretine hakim olduunu ok net bir biimde anlyoruz Marxn kaleminden. Ancak bu felsef abay cidd biimde perdeleyen bir etken var: Marx ayn zamanda bir devrimci. Daha sonraki blmlerde detayl biimde gireceimiz bir konu bu. Ama ksaca sylersek en ok zdrap eken snfn yani iilerin devrim yapmasn istiyor. Hatta bu devrim ile kurulacak komnist dzenin kanlmaz bir son, insanlk iin bir tr olgunlama olduunu dnyor. Bunun yannda bizim Marx daha bir ok etken sebebiyle zel olarak Alman burjuvas ve genel olarak burjuva ile kavgal. Nedir bu sebepler? Kuaklar boyu haham yetitirmi dindar bir Yahudi aileden gelmesi, Ailesinin katland yobaz protestan basklar, Prusyada hkm sren siyas bask ve sansr, Fransz ihtillinin fikr sonular, Vs. Eserlerinde her frsatta kh kapitalist kh burjuva olarak adlandrd zengin ve orta-zengin insanlar suluyor. Ona gre iiler dnda hemen herkes iilerin emeini smren parazitlerdir. Tabi z babasnn avukat, kendisinin akademisyen ve gazeteci kimlii, hayat boyunca alp para kazanMAm olmas sebebiyle Marxa da parazit, burjuva ve/veya rant denebilir. Kazanmayan ama para harcamay seven bir insan bizim Marx. Gzel evlerde oturuyor, hizmeti tutuyor, lks yerlerde tatil yapyor Kars Jenny soylu ve zengin bir ailenin kz. Arkada, yolda Engelsin ailesi de varlkl ve Marx iin hi de fena bir ey deil bu! Yabanclamann tarih zemini Evet, Marxn hakl olduu noktalara geri dnecek olursak Bat Avrupallar 16c asrdan itibaren evinin yolunu unutan ocuklar gibiler. Bilim ve teknolojide ilerledike kendilerinden, zlerinden uzaklayorlar. Bu uzaklama ise ne yazk ki gnmze kadar artarak ve dnyaya sirayet ederek
32
Derin MA
sryor. Tabiat onlarn gznde sahip olunan bir ey haline geldi. Korkun bir kavram karmaasna balklama dalyorlar (dalyoruz), kelimelerini kaybediyorlar (kaybediyoruz). Mesel lm ve Hayat ayn bir Hakikatin iki yz deil artk, lm zlmesi gereken bir problem. 16c asrdaki viraja kt giren ve peinden btn dnyay srkleyen Avrupa bugn 21 asrda uurumun dibinde(yiz). Deer denilince alkanlk, paylama, vefa deil kastedilen, dolarn japon yeni karsndaki deeri anlalyor. Mkemmellik eskiden insann kendi kusurlarndan arnmas, ftratna uygun yaamas, erdemle donanmasyd. Avrupada da bu byleydi. Bizdeki insan- kmil gibi parfait yani kusursuz denilen Hristiyan din adamlar vard. Oysa bugn mkemmellik kelimesi performans artryor. Mkemmel bir ev, mkemmel bir i (yksek maa) Mkemmel bir kadn ise erdemiyle deil 90-60-90 lleriyle n plana kan, insan olmadan nce dii olan bir kadn. Bu balamda Marxn alan insanlarn yabanclamas konusunda yazdklar btn gncelliini muhafaza ediyor. Mesel Irakta, Afganistanda binlerce bebek lrken Tokyo, New York ve Londra borsalarnda endekslerin deerleri ykseliyor. Peki kim balatt bu ilerleme adl gerilemeyi? nsanlar nasl YABANCILATILAR kendilerine? Unuttular insanlklarn? Din, sanat, bilim neden yardm etmedi onlara? Sulu kim? Cennetten tapu satacak kadar dnyevleen Vatikan? Hakikat ile Gereki birbirine kartracak kadar akln kaybeden bilim adamlar? Sanatn varlk sebebi olan NE sorusunu unutup NASILda kendini kaybeden boyac-sanatlar? Sanrm dinciler, bilimciler ve boyaclarn hepsi sulu biraz. Ancak bu kaybolma mevzusunu daha nceki yazlarmzda ele aldmzdan burada ilgili referanslar vermekle yetiniyoruz: irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat Ayp sanat olur mu? Zina da byle bir ey ite Bir pozitivizm eletirisi isimli e-kitap Yabanclamann psikolojik zemininde elbette Tabiata ekil verme abas var, aletler, makineler ve fabrikalar yani. nsan Tabiat kullanarak ve ona ekil vererek hayatn devam ettiriyor. En eski yaam biimlerinde doadaki meyveleri toplamak, hayvanlar avlamak suretiyle yaplyordu bu. Sonra insan zeksn kullanarak aletler yapt. Bir ucu beer, dier ucu Tabiatn zorluklarna dnk Tabiat paracklaryd bu aletler. Tabiat ile arasna ksa bir mesafe koydu insan alet kullanarak. Baltann sap ele greydi, keskin yeri ise tabiat dntrmek iindi. Maann sap tutmak iindi, dier ucu ise tutulmaz atee greydi Aletler ve makineler eskinin imknszlarn mmkn kld. Daha uzaa, hzl gitmenin, hatta umann yollarn kefetti insan. Buhar makinesinin icadndan itibaren doaya olan bamllk gzle grnr olmaktan kt. O ksa mesafe bydke byd. nsan ekmeini kard Tabiat artk alnp satlabilen bir mal gibi gryor. Uzaya gidebilen, nkleer silahlarla ehirleri haritadan silebilen bir insan var imdi. Hatta hayvanlarn, bitkilerin ve insanlarn genetik kodlaryla oynayabilen bir insan. Dnya leinde dnecek olursak insan kendi gznde ksmen tanrlat. Dnyadaki hayat yok edebilir, uydular ve internetiyle hereyi grebilir, borsalaryla hereye sahip olabilir Ama dedik ya bu tanrlama sadece ksmen gerekleti. Tanrsal adaletten, tanrsal iyilik ve merhametten eser
33
Derin MA
yok. Bunun iin daha hzl ve daha ucuza retiyor ama retileni adilce paylamann yollarn bulamyor. Belki de iinin mesleine, vatandan devlete yabanclamas / uzaklamas bir glgeler ve yansmalar manzumesinden ibaret? Belki de daha derin bir krlmann, yrtlmann yzeyden hissedilen neticeleri? Zihinlerimizde Hakikat ve Gerekin birbirine karmasndan dolay yaadmz dnyay, bedenlerimizi, tekileri anlamlandramyoruz Kim bilir?
Dipnotlar 1 Aslnda buharl makineden ok yelkenlerini kullanm, sadece rzgr kesilince buhar devreye girmi ama yine de insanln gururu (kibiri?) okanm baya. 2 Yani iaenizi veren Tanr yerine maanz veren bir patron kyor ortaya. Ara sra depremler, su basknlar olunca patronlarn ve krallarn da bir Sahibi olduu hatrmza geliyor. Bir de cenazeler ve mezarlk ziyaretleri kald dededen yadigr, bize Tanr olMAdmz hatrlatacak. Ama yetmiyor.
Tavsiye okuma (tr.) Hristiyanln z (Ludwig Feuerbach ) (tr.) Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu (Friedrich Engels) (tr.) nsanlk Durumu (Hannah Arendt) - Orijinal Metin: (ing.) The Human Condition (ing.) Marx: A Life (Francis Wheen) (ing.) Love, Death, and Revolution in Central Europe: Ludwig Feuerbach, Moses Hess, Louise Dittmar, Richard Wagner(Peter C. Caldwell) (ing.) Bruno Bauer and Karl Marx: The Influence of Bruno Bauer on Marxs Thought (Zvi Rosen) (ing.) Moses Hess: Prophet of Communism and Zionism(Shlomo Avineri) (tr.) Gulag Takm Adalar (Alexander Soljenitsin) (tr.) Rusya Nasl Kurtulur? (Alexander Soljenitsin)
Fikir Platformu
34
Derin MA
Hi kimsenin Tiranl: Marx, Arendt ve Brokrasi Bask rejimlerine artk bir yenisi eklendi, belki en mthi olan: Brokrasi. Son derecede karmak bir brolar aras sistemin gc. Ne biri, ne en iyisi, ne kk bir aznlk ne bir ounluk Kimse sorumlu tutulamaz. Bu sisteme Hi kimsenin tiranl denilebilir. (iddet zerine, Hannah Arendt) Makine mi nsana uyacak yoksa nsan m makineye? nsanlarn yapt ve insandan bamsz bir ileyi temposu olan eylere makine dersek makas ya da eki gibi aletleri bir diki makinesinden ayrd etmi oluruz. Basit bir marangoz atelyesi de yine bu tempo, bu kolektif zekya sahip olMAd iin bir fabrikadan ayrlr. Bilmem katlr msnz ama ayn kriteri insanlardan oluan ama insanln ARTIK kaybetmi organizasyonlara da uygulayabiliriz gibi geliyor bana: Devletler, ordular, byk irketler, Borsa Makine kavramnn snrlarn bu ekilde mekanizmaya doru geniletmek istiyorum. Zira Marxn fikr eserlerinde merkeze ald YABANCILAMA olgusu sadece 1800lerin deil 2000li yllarn sorunlarn tahlil ederken de iimize yarayacak. nk bir mekanizma iinde ROL alan bir insan gerekeni ya da elinden geleni deil kendisine syleneni yapyor. Komutan, mhendis, ustaba, bahekim, siyaseti, gazeteci mteri. Roller insanlar kapsyor, kapatyor, kuatyor. imize yaramaktan te hayatmz kurtaracak bu YABANCILAMA kavram ayet gerektii gibi istifade edebilirsek. Sadece iinin smrlmesi deil dnya bar da sk skya bunun idrak edilmesine bal. nk Marx azck yanld. Kapitalizm kmeyecek Marxn dedii gibi, Liberal Totalitarizme evriliyor. Bu evrilme yabanclama zerinden gerekleiyor.
Fikir Platformu
35
Derin MA
imdi msadenizle biraz aaym: Klla ya da bakla bir insan ldrmek zorunda kaldnz farz edin. Tehdit altnda olsanz bile hem karar vermek hem de uygulamak olduka zor. nk birebir sorumlusunuz ve o insan ldrrkenki fizik yaknlnz tadnz sorumluluu madden temsil ediyor. Peki bir tabanca ile ayn ii yapacak olsanz? Bu biraz daha kolay. nk su biraz da tabancann, merminin. Ya da bu korkun aleti yapp size verenin. Deil mi? Uzun namlulu bir tfein drbnnden bakyor olsanz belki cinayet ilemek daha da kolaylaacak. Peki mesafeyi biraz daha arttralm. Tek kii deilsiniz tetii ekecek olan. dama mahkum edilmi bir suluyu kuruna dizeceksiniz. 5 ya da 10 kiiden oluan bir ekipe dahilsiniz. Komutan sayyor: 1, 2, 3, ATEEE! PAT! PAT! Silahlar patlad. Bir insan bedeni cansz yere dt. Ne oldu? Herkes sulu. Ya da hi kimse sulu deil. nk artk ldren bir insan yok. Bir mekanizma (?=makina) var. Makineletiniz. Mahkemeden biri gelip yanl kiinin idam edildiini sylese bile ne gam? Evinize gidip ocuklarnzla oynayabilir, bahede mangal yapabilirsiniz. nk siz kimseyi ldrmediniz. Mekanizma yapt bunu. ATEEE! diye baran komutan da emir kulu deil mi? Terfi bekleyen bir onba ya da her neyse? Ona idam emrini veren hakim? Muazzam bir hukuk makinesinin dili arklarndan biri sadece. Ben yapmasam bir bakas naslsa yapacakt benim yerime? diyebilir. O halde hakim beyi ve komutan da davet edin mangal partisine. i kebap yapn: Bir mahkum, bir vicdan, bir defne yapra, bir de domates. nsanlara ve vicdanlara ihtiyac yok modern devletlerin. Teknoloji sayesinde kurulabilen btn mekanizmalarda var bu MESAFE sorunu: Brokrasi, Emir-Komuta zincirleri. zetle makinelerin ve fabrikalarn Tabiat ile insan arasna koyduu mesafe bir yabanclama dourdu. Ama yapay makinelerin yan sra yapay organizasyolar da bir yabanclama meydana getiriyor. Totaliter rejimlerde ve ulus-devletlerde brokrasiydi bunun ad. Binlerce bro, karmak formaliteler, imzalar, damgalar, karar veremeyen karar mekanizmalar sorumluluu paralayp blyordu. Ne hi kimsenin ne de herkesin sulu/sorumlu tutulamad bu sorumluluk deirmenleri nice katliam, tehciri, soykrm mmkn kld. nk sorumluluklar tld, unufak edildi! Bir soruyla balamtk: Makine mi nsana uyacak yoksa nsan m makineye? Neden insanlar daha insan mekanizmalar kuramadlar? Yani brokrasinin, ordularn birazck olsun biz insanlara benzemesi mmkn deil miydi? Neden biz makinelere ve mekanizmalara uyum salama gayretindeyiz ve neden tersi olmuyor? Hannah Arendtten dinleyelim: Makina ile alet arasndaki en nemli fark belki de Makine mi nsana uymal yoksa nsan m makineye? eklindeki soru etrafnda bitmeyen tartmalarda sakl. *...+ Eer insan karlat her yenilii ve rn yarnna dahil ediyorsa, insanlarn makinelere icad edildikleri andan itibaren uyumlu olduklarn syleyebiliriz. Makineler gemi zamanlarn basit aletleri kadar hayatmzn ayrlmaz birer paras oldular. Bizce ilgin olan bu uyum sorusunun hl sorulabilmesidir. Aletlere uyum salamamz hi sz konusu oldu mu? Bari ellerimize de uyum salayalm!
Fikir Platformu
36
Derin MA
Makinelerin durumu ise farkl. Aletler elin hizmetisi iken makine insann kendisine uymasn bekliyor. Vcut ritmini ona ayarlamasn, hareketlerini mekanikletirmesini. Bu elbette insann makineye hizmet etmesi demek deil. Ama alma sresi boyunca mekanik sre vcudun ritmine ikame ediliyor. En gelimi, en hassas bir alet bile elin hizmetindedir. Ne onu ynetir ne de yerini alabilir. Oysa en basit bir makine bile bedensel almay gdebiliyor ve hatta tamamen insan emeinin yerini alabiliyor. (nsanlk Durumu - Hannah Arendt) Modern Devlet ve vicdann kamusallatrlmas Duymusunuzdur, Hannah Arendt iin gizli bir marxist denilir. nl marxist Rosa Luxemburga hayran olduunu da biliyoruz. Ne var ki Totalitarizmin Kkenleri adl eseri yaynlannca marxist ve daha genel olarak sol cenahta kyamet kopmu. Sosyalist rejimleri ilerici kabul eden bu insanlar Nazi Almanyas ile Stalin Rusyas arasndaki benzerliklere iaret edilmesinden rahatsz olmular. Aslnda Anti Semitizm, Emperyalizm ve Totaliter sistem adl 3 ana blmden oluan bu eser ok baarl bir soyutlama sunuyor. Bir dier deyile Arendt bu eserinde Marxn yabanclama kavramn olduka arpc bir ekilde kullanyor. Sac, solcu, rk vs hangi ideoloji ile yola karsa ksn totaliter rejimi rahatsz eden ey devletin iine karan vicdan sahibi, zgr insanlar. Totaliter liderin rahat etmesi iin bu insanlar bir ekilde susturmak ve politikann dna itmek gerekiyor. Geen iki blmden hatrlayacaksnz, endstrileme, makineleme, iblm ve uluslararas ticaretin gelimesinden bahsetmi, zellikle buhar makinesi zerinde israr etmitik: nsann kendine yabanclamas(1): Kapitali anlamak Marx ve nsann kendine yabanclamas (2): Makinelemek Bu blmlerde bir sorun olarak sunmutuk yabanclama kavramn. Oysa kendine yabanclam insan ynlarn bir ama deil de ara gibi gren modern devlet iin yabanclama bir sorun deil bir imknd. Kklerinden, geleneklerinden, topraklarndan ve inanlarndan kopmu insan ynlarna ihtiya duyduklar maneviyat retmek suretiyle devlet onlardan her eyi bekleyebilirdi. lmden sonra gelecek bir Cennet ve Cehennem yerine yeryznde mutluluu yakalamak icab ediyordu. Peki Modern Devlet ne verecekti bu insan ynlarna? A) Gereklemesi muhakkak olan zaferlerin, gelecek gzel gnlerin kehanetleri: Naziler biyoloji kanunlar gerei stn(!) Alman rknn zaferini vaadediyorlard, Komnist rejimler ise marxist bir determinizm neticesinde insanln gelitike Komnizme doru gideceini savundular. B) Irk / snf / tarih kkenli bir kibir: Kendisine saygsn yitirmi vasfsz iiler asla kaybetmeyecekleri bir teselliye ihtiya duyuyorlard. stn(!) rklar, atalarn kanyla sulanm kutsal(!) topraklar, urunda akan kanlar ile ereflenen(!) bayraklar, proleterya diktas C) Btn krizleri, asker malubiyetleri, al stlenecek gnah keileri yani i dmanlar: Bu sayede bir trl gelmeyen zaferin gecikmesi aklanabiliyor, halka yaplan bask merulatrlyor, devletin kt idaresinden kaynaklanan sorunlar unutturuluyordu. Nazilerin balca i dman Yahudilerdi. ok bilinmez ama Yahudi av komnist Rusyada da yaplmt. Bunun yannda burjuva snfnn yok edilmesi adna Kulak () denilen toprak sahiplerine byk eziyet edildi. Orta Asya
Fikir Platformu
37
Derin MA
kkenli Trkler de de bu i dman temizliinde paylarna den zulm aldlar. Naziler gibi komnistlerin de alma (=altrarak ldrme) kamplar vard. Bunlard vaadleri alternatif maneviyatnn. 1900lerin zellii ise zulmn endstrilemesiydi. (Bkz. Trkiyenin Ulus-Devlet Sorunu) Yani ortaadaki gibi zalim bir derebeyin ya da toprak aasnn kaprisleri degildi halk ezen. Devlet btn arlyla insanlarn zerine ullanyordu. Cumhuriyet Trkiyesinde de de durum bundan farkl deildi tabi: Mustafa Kemal, Kastamonudaki konumasnda Bu serpuun adna apka denir eklindeki mehur ilann yaptktan hemen sonra *...+ aadaki szleri sarf etmiti: Keskin bir gerek olarak sylyorum *...+ sterseniz bildireyim ki,bu kadar yksek ve nemli bir sonuca ulaabilmek iin gerekirse baz kurbanlar da verelim. Bunun nemli yoktur. apka Kanununun yrrle konma srecinde ve sonrasnda Kayseri, Sivas, Mara, Rize, Giresun ve Erzurum bata olmak zere *...+ isyanlar sonucunda binlerce kii tutukland. Tutuklular yarglamak zere ilgili blgelere gnderilen gezici stiklal Mahkemeleri, (ilerinde ulemann da bulunduu) ok sayda insan apka kanununa muhalefet gerekesiyle idam etti. ( Byk Devrim, Nait Hakk Ulu) Peki ama devlet denilen ey insanlardan olutuuna gre zalim kanunlar dorultusunda idam karar veren hakimler, karar uygulayan cellatlar neden itiraz etmediler? Vicdan sahibi zgr insanlar neredeydi? Neden devlet makinasna kar kimse direnemiyordu? Mesel 1938 Dersim katliamnda veya 1993 zalp katliamnda neden diren(e)medi tetik ekenler ya da ldr emri veren komutanlar? 1920lerin totaliter rejimleri ulus-devlet formatnda kuruldular. Bir insan topluluunu dierlerinden ayrdlar ulusal snrlar ile. Bu snrlar hem dardan gelecek saldrlara bir direni noktasyd hem de ieride devletin bask yapaca yetki alann belirliyordu. Meruiyetini Gkten alan eski model iktidarlar Tanrnn glgesi / Halifesi / Klc / Krbac idi. Yeni iktidarlar ise an modasna uygun bir maneviyata (mn ile donatmaya, iini doldurmaya) ihtiya duydular: Rasyonalite. Hatal bir tercme ile dilimize aklclk olarak gemi olsa da znde akl (fr. raison) deil zeky (fr. intelligence) ycelten, ilhlatran bir maneviyatt bu. Rasyonalite yani analitik zek zerinden pozitif bilimlerin ilhlamas, modern devletin Tanr ile ilikisini kopararak onu souk bir mekanizma haline getirilmesidir. Teknikin devlet yapsna nfuz etmesidir sz konusu olan. Devletin var olma sebebi olan insanlardan soyutlanmasna marx perspektiften baknca bu ok net bir YABANCILAMA / UZAKLAMA srecidir. Bir karnca yuvas ya da ar kovan gibidir artk modern devlet. Yetkisi son derecede snrl kck bcek-memurlar gzlerini kaparlar ve vazifelerini yaparlar. Zek yerini kollektif zekya brakr. Vicdan toz zerrecikleri gibi atomize vaziyettedir. Ahlk endie tamayan bceklerin ilettii kocaman bir sistem Byle bir sitem iinde mesel bir soykrm yapmak ok kolaydr. Bu dier teknik iler gibi kk paralara blndnde artk kimsenin hi bir eyden sorumlu tutulamayaca kesindir. zetle modern devlet sahip olduu teknik-broratik yap sayesinde yukardan verilen emir ile o emiri icra eden memur arasna bir mesafe koymutur. Emirlerin ahlken hatal/kirli/kusurlu olmas memur iin bir endie kayna olamaz. Zaten memur da teknik sebeplerle kendi eylemleri ile o eylemlerin ahlk sonular arasna mesafe koyar. Bir soykrm emrini telgrafla baka bir broya iletmek kadar masum(!) bir iin neresi kt olabilir ki zaten?
Fikir Platformu
38
Derin MA
Brokrasi bu balamda devlet kaynakl iddeti kamufle eden bir yapdr. Eski tiranlarn iddetini tayan unsurlar onlarn askerleri, zindanlar, zicirleriydi. Modern devlette ise bu iddetin taycs brokrasiydi , renksiz ve kokusuz: *...+ahsa/hanedana biat etmeye dayanan feodal dzenlerdekinin tersine modern devlet makinas, tpk endstriyel bir makine ya da bir fabrika gibi kiisellikten arnmtr. Brokratik bir mekanizma onu denetlemesini bilen herkesin elinde kolaylkla alabilir. Dman bir lkeyi igal ettikten sonra rasyonel dzene sahip bir memurlar sistemi przsz ilemeye devam edebilir. Mdrlerin deitirilmesi yeterlidir. Kalan memur ordusu almaya devam edecektir. Zira bu herkesin karnadr, en bata da dmann. (Weber, Sosyoloji Yazlar) zetle siyaset tarihinde yer alan oligarik, mutlak, monarik, ynetim biimlerinin yerini alan brokrasi etkili ve yetkilidir ama sorumlu deildir. nk brokratik devlet tabiat icab kurucularna, halkna ve maksadna YABANCILAMITIR. Arendtin brokrasiyi nitelerken hi kimsenin tiranl demesi de bu yzden isabetlidir . Mslmanca bir perspektifte Marx yabanclama eyletirmeden bahsettiimiz Mslman Marx yazsnn sonu ksmnda Karl Marxa ve marxistlere referans nedir? diye sormutuk. Yani: 1. 2. 3. 4. nsan bir ey deilse, eyaya dair deilse, nsan hak sahibi ise, adalet ve iyilik insan iin bir dev ise, yilik, adalet, hak tek bana birer deer ise, Bu insan deerler para, kr, nvan, g ile deitirilemez ise,
ey olMAyan insan nedir? demitik. Ne yazk ki Marxn eserlerinde ve marxist izgiye sadk yorumcularda bu konuda bir cevap bulamamtk. Ayn ekilde, yabanclama konusundaki tahlillerde Marx yine ok hakl: 1. 2. 3. 4. Yabanclamann olumsuz sonular ve insann kendinden uzaklamas, Bunun bata toplumsal dayanmay ve sonra aileyi ykmas, Kadn erkekletirmesi, ocuklarn alnp satlmas
vb konularinda yerden ge kadar hakl. Ancak yine kanlmaz bir soru geliyor: YabanclaMAm insann referans nedir? Bu eletirilen olgu yani yabanclama eer bir bozulma, bir uzaklama, bir zlme ise (ki bizce de yle) DORUSU nedir? YabanclaMAm, kendinden uzaklaMAm insan nasldr? Kendine YAKIN, TANIDIK, kendini BLEN insan nasl olmaldr? Ailesine ayracak vakti olan kadn, evine ekmek getiren baba, efkat gren ve ana-babaya saygl bir ocuk Brjuvay ve kapitalizmi suluyoruz bu emay bozmakla. Dayanak nedir?? Bu emann ontolojik zemini nedir? Althusserin tabiriyle pratik hmanizmin kayna nedir ? Tamamen sekler ve/veya pozitivist ve/veya rasyonalist zeminde Marxn iyi aile tasavvuru hangi fikr ve vicdan temele dayanr?
39
Derin MA
Evet Marx yaknmalarnda hakldr. Yabanclamann mmkn kld zulmn nndeki tek engel kendine yabanclaMAm insandr. Ama Marxn cevapsz brakt sorulardan biri de bu yabanclaMAm insann kim olduudur. Gerek Marxn kitaplar gerekse marxist siyas tecrbeler ispat etti ki Marxn parmakla gsterdii sulular(!) ve nerdii areler(!) geersizdi. nk iler grnd kadar kolay deildi. Marxtan bu yana geen 150 yl gerek sulunun burjuva, para ya da teknoloji olMAdn gsterdi. Marx fikirlerin dogmalam hali yani marxizm de insan eyletiren ve kendine yabanclatran rejimler dourdu. Temel sorunu tarif etmesi, yabanclama eklinde kavramsallatrmas isabetliydi. Ama zm yntemi yanlt. Bu sebeple Filozof Marx byk bir zafer kazand Devrimci Marxa kar. Neden byle oldu? Sk bir Marx okuyucu olan Hannah Arendt sorunun (=zmn) sistemde deil nsanda olduunu tehis etmiti. Bu byk dnr parman tam yarann stne basm ve yle demitir: nsan determinizme maruz kaldn bilemedii takdirde, zgr olamaz nk kendisini determinizmden kurtarma abasnn baarsdr onu zgr klan. Bir baka deyile Tabiat bilimlerinden aina olduumuz Sebep-Sonu zincirlerini koparmak ile gerek zgrle eriilebilir. Ne var ki Arendtin kasdettii determinizm iki farkl seviyede anlalabilir. Serbestlik ile cism zinciri krmak ve zgrlk ile hayvan/nefsan zinciri krmak. Aalm biraz bu mevzuyu: Canszlarn lme yani anmaya, eskimeye direnemediklerini, canllarn ise beslenme, reme vb yoluyla bir para olsun Can muhafaza ettiklerini, lme direndiklerini syledik. Ku bu yolla SERBEST oldu Zaman ekseni zerinde, tan MECBUR olma halinden kurtuldu, st kata geti. ine CAN SOKULMU, canl madde oldu. nsan da ancak benzeri ekilde bir st kata geebilir. Yani nceki paragrafta anlattmz, ekonomistlerin fayda fonksiyonundan kurtulabildii lde lme direnebilir. nk kular iin talar gibi MECBUR olmak aalk bir durumdur. nsan iin aalk olan ise kular gibi hayvaniyat yasasna yani ekonomistlerin fayda fonksiyonuna MECBUR olmak, hayvanlar gibi yaamaktr. nsann fayda fonksiyonundan kurtulmas elbette yemeden, iemeden, barnaktan ve cinsel hazdan vazgemesi demek deildir. Zaten kular da canl bile olsalar bedenleri itibariyle cansz cisimler gibi fizik kurallarna tabidirler. Kanat rpmayan ku ta gibi der yere. nsan da bedeni itibariyle ta, nefsi itibariyle de hayvan gibidir. Yani alt kattakilerin kanunlarndan tam anlamyla kurtulmu saylmaz. Ama ayn nsan a kald zaman alp kazanmak ister. ald zaman duyduu rahatszlk ve yakaland zaman hrszlkla sulanmas bunun iin bir mn tar. Aksi takdirde yakalanmayacan bildii mddete almak, ldrmek, tecavz etmek hayvaniyat yasasna aykr deildir. Hayvan gibi yaamay ZGRCE seen, haz/zdrap = dl/ceza sisteminden baka snr tanmayan insanlar biyolojik olarak yaasalar da onlar nsan yapan Mndan koptuklar iin lm gibidirler. Tersine, ekonomik karlarna aykr olmasna ramen ekmeklerini paylam olan insanlar biyolojik olarak lm olsalar bile mnen yayorlardr. nk nsann Mnsndan kopmak yerine ekonomistlerin fayda fonksiyonundan kopmay ZGRCE tercih etmilerdir. (Zaman Nedir? Kitab, Hayvan Serbesttir, nsan zgrdr isimli blm) Mslmanca bir perspektifte Marxn zledii insan snf bilinci ile donatlm ii deil kendisi olma uuruyla donatlm insandr. Kendine yabanclaMAm insan nereden geldiini ve nereye gittiini bilen insandr. Yani leceini bilen insandr. lerek onu Yaratana dneceini bilen, yaratlmasnn maksadn bilen, o maksda uygun yaayan insan kendine yabanclaMAmtr.
40
Derin MA
Ancak bu sayede yani kendi olabilmesi sayesinde paradan, nvandan, lezzetli yemeklerden ve cinsel hazlardan daha stn deerlerin varln bilebilir. Aslnda kendini bilen insan iin de fizik beden tpk cansz cisimler gibi determinizme tabidir. Yanabilir. Krlabilir. Bir de nefsi vardr ona yediren, iiren. Bu nefs de determinizme tabidir. Ackr, az sulanr, korkar, eyay arzular, elde edemezse fkelenir Ama bu iki determinizm dnda, daha hakik, daha kalc bir Ben vardr. Bu kalc Ben yok edilemez olduunu bilir.(1)
Sonu Rachel Corrie, Hrant Dink, Furkan Doan gibi insanlarn sayca ok olduu bir lkede baskc siyaset yapmak zordur. nk bu tr insanlar lm tehdidi karsnda dahi adaleti savunurlar. Komnist, faist, liberal ya da demokratik bir rejim olsun fark etmez onlar iin. Sindirilmezler. Elleriyle durduramadklar zulmn nnde dilleriyle dururlar. Onu da yapamazlarsa kalpleriyle direnirler. Rachel, Hrant ve Furkan gibi insanlar yilikin sadece zlenen, masallarda, Hollywood filmlerinde anlatlan bir his olmadn yaayarak yaaTarak gsterirler. Sadece onlar m? Zulm karsnda sesini ykseltebilen milyonlarca isimsiz kahraman ve aramzda yaayan, sadaka ile, hilm ile hayatmzda yilik kvlcmlar uyandran nice insan var. Bu insanlarn gerek olular Azizlerin, Evliyalarn birer efsane olmadnn ispatdr. yilik eriilmez bir ideal deildir. nsann dnyadan daha stn deerler uruna nefsine snr koymay grenmesi elbette devlet eliyle, bir ideoloji ya da mill eitim ile standart bir sre olamaz. Dinlerin ve diyanet gibi kurumlarn rol de bu savata son derecede snrldr. Devlet mekanizmalar gibi din ve dinsel kurumlar, cemaatler yilike erimeyi kolaylatrabilir. yilikin varl, mmkn ve gerekli oluu konusunda insanlar uyandrabilir. Adaletin iledii bir devlet, evltlarna efkat gsteren bir baba, fakirlerin dertlerine koan bir dernek insanlarn kendi ilerindeki iyilii hissetmelerini kolaylatrr. Bu sayede hayata hergn, yeniden yanstmalarn umabiliriz. Ama bu bir umuttur. Netice deildir. MUTLAK yilikin insanlarda tezahr garanti edilemez. Bilim de yapamaz bunu. Niha karar ve eylem yine de nsandadr. Tek tek insanlarda, her bir insanda Soljenitsinin dedii gibi: Ah keke her ey o kadar basit olsayd. Btn ktlkleri ii kararm birileri yapsayd ve btn mesele onlar bulup yok etmekten ibaret olsayd. Ne var ki yi ile Kt arasndaki izgi her insann kalbinden geiyor. Kim kendi kalbinin bir parasn yok etmek ister?
Dipnotlar 1 Yok edilebilen bedenimizi tehdit edebilecek frtna, deprem vb d olaylar aslnda daha ierilerden olup biten bir eyleri bize haber verir. Bir baka deyile korku veren mthi olaylar Ben kimdir? sorusuna cevap arayanlar iin iyi bir frsattr. lgilenen okurlarmz iin faydal linkler verdiimiz bir alnt ile yardmc olmaya alalm. Derin Gz kitab, Seni Yaratann resmini yapabilir misin William? simli blmden:
Fikir Platformu
41
Derin MA
Ama onu en ok etkileyen kitaplardan biri Edmund Burkenin yazd Mthi ve Gzel kavramlarnn kkeni zerine felsef bir sorgulama oldu. (A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful). Diderot ve Kant da etkileyen bu kitapta Burke Mthi (=Sublime) denen eyin Gzellik Matkab gibi estetik bir deer olduunu savunuyordu. nsana korku veren ama ayn zamanda ilh bir sayg, bir h uyandran olaylara baklarn eviren Burke iin doann ykc gc bir Korku matkab idi. Etten, kemikten yaplm beeri ldrebilecek gteki doa iimizdeki nsan ortaya kartyordu metafizik bir korku yoluyla. Bir baka deyile en byk frtnann, depremin, yangnn yok edemeyecei bir Ben vard Benden ieri. Kantn da Yarg Gcnn Eletirisi (Alm. Kritik der Urteilkraft) isimli kitabnda destekledii bu yaklamn Hayet(1) ile paralellii dikkate deer: HAYET: Korku anlamna gelen ve Kurn- Kerimde birok ayette geen Havf ile eanlaml bir kelime. Eanlaml olmalarna karlk, literatrde havf daha ok maddi olan, gzle grlr sebeplerden kaynaklanan korkuyu; hayet ise saygdan doan, mide ynelik, yceltmeyle birlikte bulunan bir korku duyma durumunu anlatmak iin kullanla gelmitir. Havf, dnyev bir korku; hayet uhrev ve ilah bir korku anlamn yklenir olmutur. Bu anlam yklemesinin gnl alakl, boyun eme, itaat biiminde duyulan duyguyu anlatmak iin Arapada kullanlan ve hayet kelimesiyle ise gerek kk, gerek man bakmndan aralarnda hibir ba bulunmayan hu ile hayet arasndaki ses benzerliinden kaynaklanmaktadr. Kurn- Kerm, hayet ve havf kelimelerini, birok yetlerde birbirleriyle e anlaml olarak almtr. Kurnda Allahtan korkmann gerei vurgulanrken, hayet szc kadar havf kelimesi de kullanlm; insana ait bir endienin anlatmnda ise kimi yerde havf denirken, kimi yerde hayet denilmitir. (Sadk bir dostumuzun yorumundan) Tavsiye okuma (tr.) Hristiyanln z (Ludwig Feuerbach ) (tr.) Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu (Friedrich Engels) (tr.) nsanlk Durumu (Hannah Arendt) - Orijinal Metin: (ing.) The Human Condition (ing.) Marx: A Life (Francis Wheen) (ing.) Love, Death, and Revolution in Central Europe: Ludwig Feuerbach, Moses Hess, Louise Dittmar, Richard Wagner(Peter C. Caldwell) (ing.) Bruno Bauer and Karl Marx: The Influence of Bruno Bauer on Marxs Thought (Zvi Rosen) (ing.) Moses Hess: Prophet of Communism and Zionism(Shlomo Avineri) (tr.) Gulag Takm Adalar (Alexander Soljenitsin) (tr.) Rusya Nasl Kurtulur? (Alexander Soljenitsin)
Fikir Platformu
42
Derin MA
Ktlkn zdd yilik deildir Sunu: Krmz gezegen Marx konu alan bu yaz dizisinde iki temel kavram zerinde durduk imdiye kadar: eyletirme ve Yabanclama. Bu blmde Arendtin bir kitabndan oka istifade edeceiz: Ktln Sradanl. Hannah Arendt sk bir Marx okuyucusu. Ama 150 yl ncesinden gelen fikirlerle yetinmiyor. Marx kavramlar alp Sokrates, Kant, Jaspers gibi dier filozoflarn mirasyla harmanlyor; iinde yaad an dertlerine are aryor.
Bu balamda Ktln Sradanl olduka ilgin bir kitap. Neden? 1961 senesinde The NewYorker gazetesi adna bir mahkemeyi izlemeye gnderiliyor Arendt. Yahudi soykrmnda etkin bir rol oynamaktan sulanan Yarbay Adolf Eichmannn srailde yarglanmas sz konusu. Sank yarbay Einsatzgruppen denilen birimlere ve gaz odalarna azami sayda Yahudiyi en az zamanda ve en ucuza sevk etmekle grevli ve mesleini baaryla icra etmi bir Nazi subay. Fakat mahkeme heyeti btn abalara ramen arad insanlk d canavar bulamyor. Eichmann bir eytan deil, sadece emirlere uyan bir devlet memuru nk! Kuruna dizilen insanlar ilk defa grdnde dizlerinin titrediini ve oradan uzaklatn anlatyor. Fanatik deil, sapk deil, deli deil. Eichmannn akl dengesini muayene eden 6 psikiyatr hi bir anormallik bulamyorlar. Fazlasyla normal hatta vasat bir devlet memuru var karlarnda: Yahudilerin ldrlmesiyle hibir ilgim yok. Hayatm boyunca ne bir Yahudiyi ne de Yahudi olmayan birini ldrdm. Hayatm boyunca kimseyi ldrmedim. Bir Yahudiyi veya Yahudi olmayan birini ldrme emri vermedim, kesinlikle byle bir ey yapmadm.
43
Derin MA
1 haziran 1962 gece yars Ramla cezaevinin avlusunda Eichmannn cansz bedeni ipin ucunda sallanrken ayaklarndaki krmz ekose terliklerine kadar normal, sradan, vasat bir devlet memurunun hayat son bulmu oluyordu. Bu vasatlk, Arendtin tabiriyle Banality of Evil ne yazk ki Almanlara ya da Nazilere has bir olgu deil. nsanlar asrlardr Ktlk yilikin zdd, tersi sanyorlar. Adaleti, zulm, iyileri, ktleri bizimkiler ve tekiler zerinden okumaya alyorlar. Yarbay Eichmannn yarglanmasnda ortaya kan Hakikat bize bir ders veriyor: Ktlkn tersi yilik deildir! Bu ders taze bir derstir, btn gncellii ile renilmeyi beklemektedir. srailde bombalarn zerine komik(!) mesajlar yazan ocuklardan Diyarbakr 5 nlu asker cezaevine, Kaddafi rejiminden Abu Graibe, Dersim katliamndan zalp katliamna, Guantanamoya uzanan bir gncellik sz konusudur kanaatimizce. Bu sebeple Arendtin kitabndan baz ksmlarn evirisini notlarmzla beraber sunuyoruz. slm corafyasnda zulmn bir trl bitMEyiini anlamak iin derinletirilmesi gereken bir mevzudur Ktlk(MY) Arendt, Ktln Sradanl, Sf. 460-461 Eichmann ktlk olsun diye ktlk yapan biri deildi. Terfi etme konusunda gsterdii olaanst hassasiyet dnda onu motive eden hi bir ey yoktu. Kariyerine dkn olmak ise bir su deil ki. Yerini almak iin efini ldrebilecek bir insan deildi Eichmann. Ne yaptnn farknda deildi. Hepsi bu. Bu gaflet halidir ki onu aylarca sorgulayan srail polisine neden yarbay rtbesinin zerine kamadn, bunda bir suu olmadn defalarca anlatt. *...+ Eichmann aptal deildi. Akln kullanMAmakt onu asrn en byk sulularndan biri yapan. kisi ayn ey deil. dama giderken bile klielerden baka syleyecek sz bulamamak, hayata bu kadar uzak, gereklere bu derecede yabanc kalabilmek eviri notu: Eichmann gibi bir devlet memurunun kendi MaHReMiyetine, kariyerine bu denli odaklanarak akln kullanmaktan bu kadar MaHRuM olabilmesi gerekten dikkate deer. Arendt burada ngilizcedeki private kelimesini kullanyor. zel hayat terimindeki zel-husus kadar men edilmek, engellenmek, mahrum braklmak anlamlar da var. Akl kullanmak kavramna da okurun dikkatini ekmek isterim. Arendt tpk slm dncesi bykleri gibi iki akl ayrd ediyor: Akl- Mea ve Akl- Mead. A ve e bulmaya, teknik sorunlar zmeye yarayan, en ucuzu, en hzly gren analitik zekdr. Oysa Gazl Hznin Mikat-l Envar adl eserinde belirttii gibi Akl hak ile batl birbirinden ayrd etmeye yarayan ilh bir nrdur. (Ayrca bkz. Nr 35, Bakara 257, )
Arendt, Ktln Sradanl, Sf. 462-470 Elbette sank kendini aklamak iin zgr iradesiyle hareket etmediini, basit bir memur olduunu ve yaptklarnn bir bakas tarafndan da yaplabileceini ileri srebilir. Ama o zaman su istatistiklerine snm gibi olur; belli bir blgede ilenen su miktar belli olduundan o da ngrlebilir bir ey yaptn, zaten birinin bunu yapmas gerektiini iddia etmi gibi olur. Tabi ki insanlarn totaliter
44
Derin MA
rejimlerle (belki de brokrasiyle) bir sistemin arklar haline getirilmeleri, insanlklarna yabanclamalar sosyal bilimler asndan nem tar. Hi kimsenin tiranl olan brokrasinin tartlmasna dahi gerek yok. (Bkz. Hi kimsenin Tiranl: Marx, Arendt ve Brokrasi ) Ama adalet bunlar ancak suun olumasna katkda bulunduu lde dikkate alabilir. Mesel bir hrszlk yapldnda hrszn ekonomik durumu dikkate alnr. Ama bir zr tekil etmez. Hele hrsz cezasz brakmak iin asla kabul edilemez. uras bir gerek ki psikoloji, sosyoloji ve daha ok brokrasi her eylemin sorumluluunu yapan kii yerine u veya bu determinizme balamaya altrdlar bizi. Zahiren daha derin olan bu aklamalar adil midir? Bu tartlr. Ama kesin olan u ki bu tarz determinist teoriler zerine hi bir adalet sistemi kurulamaz. Deterministlere gre ise bildiimiz ekliyle adalet hi de modern deil, hatta khnemi, modas gemi bir ey. Hitlere gre bir gn gelecek, hukukuluk utan verici bir meslek olacakt. Kendisiyle tam bir tutarllk halinde ideal brokrasiyi tarif ediyordu bu szler ile. Okuma notu: Arendt burada felsefe tarihi kadar eski bir noktaya, tabiri caizse bir krlma noktasna iaret ediyor. nsan Beerden ayran adalet duygusuna. Gerekten de zgrlk, zgr irade, Zaman, Eylem, yilik, Su, Ceza vb btn kavramlar bu krlma noktasnda anlam kazanr. Btn siyas akmlara, rejimlere ve hatta sosyolojik ve psikolojik sorgulamalara Arendtin parmak bast Determinizm-zgrlk ekseni zerinde setiiniz yerden bakarsnz. Bu meseleyi daha nce bir kitabmzda yle zetlemitik: nsanlar ktl ZGRCE mi seerler yoksa batan belli midir kt olacaklar / kt davranacaklar? Genlerimizden, beynimizdeki biyolojik sorunlardan ya da yetitiimiz aileden, toplumdan gelen kt drtlere direnebilmek iin manevra kabiliyetimiz var m? Basit grnen bu soruya HIZLI bir cevap vermek YA Adaleti YA da Bilimi yok saymak demek. nk: 1) Ya hayr diyerek tabiat bilimlerinin her eyi BL-diini kabul edeceiz, 2) Ya da evet diyerek iyi-kt ayrmnda nsann tabiat bilimlerinin stnde, Tabiatn stnde bir varlk olduunu savunacaz. Neden? Tenimiz sivri bir ineye ya da kzgn bir demire dayanamyor. Hayvan ya da mekanik bir REFLEKS ile, dnmeden elimizi geri ekiyoruz. Ama an geliyor, iyi / doru / gzel kabul ettiimiz bir ideal, bir dava uruna canmz bile feda edebiliyoruz. Refleks ile eylem arasna skan bir varlk var. Varolu imknn muHaKeMeden alan bir DERN BEN alveriyor, nokta iken izgi oluyor, izgi iken bir satha dnyor. Kanatlar kapal iken kahverengi bir dal parasn andran kelebein masmavi kanatlarn birden avermesi gibi, grnebilen ve grnmeye deer TEK ey bu kanatlarn gzellii! elikiye bakn ki sebep-sonu zincirleri ile rlm bu duvarn gri talarn itebilecek, hatta duvar ykabilecek bir kudret var bu narin kanatlarda: nk mavi kelebein gzellii bizi baka boyutlara tayor. Bergsonun dedii gibi Gzellik teklif edilir, netice deildir. Gzel BULDUUMUZ her iek,
Fikir Platformu
45
Derin MA
her kelebek, her gn bat Bize bizdeki bu gizli gc iaret ediyor. Adna ister yarg deyin, ister tercih, ister baka bir ey. Determinist, bilimsel, materyalist bir kafesin iindeyiz. Tabiatn kurallarna tabi ten kafesi. Ackan, susayan, korkan, yanabilen hatta lebilen ten kafesi. Bu kafes kendi tabiatna TAMAMEN ZIT olan bu mavi kelebei hapsediyor. Trtl olarak girdii kozadan kelebek olarak kan, kanatlarn Zamana aan bir kelebek: zgr irade. Ne garip bir varlk zgr irade. (Zaman Nedir? isimli kitap, ans, Kader, zgr rade konusu)
Arendt, Ktln Sradanl,Sf. 443-450 Kendisiyle iliki kuramayan, yaptklarnn, sylediklerinin FaRKnda olmayan biri elikili konumaktan ya da su ilemekten bir rahatszlk duymayacaktr nk reddedebilir ya da unutabilir. Akl birilerinin ayrcal deildir, herkeste mevcuttur. FaRKnda olMAma hali de zekszlarn ayrcal deil, her insan pusuda bekleyen ve eylemlerimizin doru/yanl oluunu grMEme ihtimalidir. *...+ Akl mesel renme arzusuna kyasla cemiyete ok ey kazandrmaz. Deer retmez, her zaman geerli olacak bir Mutlak yilik iaret etmez. Ahlk ve siyas deeri tarihin nadir zamanlarnda ortaya kar. Her eyin parampara olduu, merkezin evreyi tayamad, kanunsuzluun dnyaya hakim olduu o zamanlarda. Ve en iyilerin ilkelerini yitirdii, vasatlarn cotuu gnlerde. Byle hayat anlarda akl siyasette marjinal bir mesele olmaktan kar. Hemen herkes dnmeden srklenip gitmeye raz olduunda akledenler akta kalr, gze arparlar. nk sr psikolojisine kaplmaylar bir tr eylem olur. *...+ Akl rzgrnn zuhur edii bilin deil iyiyi ktden, gzeli irkinden ayrd edebilme vasfdr. Eichmannn bir canavar olduuna inanmak rahatlatc olurdu. Ne var ki onun gibi insanlarn says olduka ok. Ne sapklar, ne sadistler, korkutucu derecede normaller. Kurumlarmz ve ahlk temellerimiz itibariyle bu normallik btn canavarlklarn toplamndan daha korkutucu. nk Nrnberg mahkemelerinde sank ve avukatlarn binlerce kez tekrar ettiler: Bu yeni sulu tipi yaptklarnn kt olduunu anlayamayaca koullarda su iliyor. Savan bitmesine yakn sulularn soykrm izlerini silmeye alm olmalar acaba yaplan ktlklerin FaRKnda olduunu gsterir mi? Sanmyorum. Bu sadece sava kaybedeceklerini anladklarn gsterir. Sava kazansalard bir sululuk hissedecekler miydi?
Fikir Platformu
46
Derin MA
eviri notu: Almanca dnp ngilizce yazd iin Arendti anlamak her zaman kolay deil. Hele bir de Trkeye evirilmi bir metin okuyorsanz. Esasen akln bir ilevine dikkat ekiyor Arendt. Bir anlamda kendine dardan, eletirel bir gzle bakabilmek, yaptklarnn, sylediklerinin farknda olmak. Orijinal metinde Almanca kokan inability to think deyimini kullanyor ama ngilizcede bu ilevin en uygun etiketlerinden biri discernement olabilirdi. to possess wisdom and be of good judgement yani erdem sahibi olmak, iyi-kt ayrmn doru yapmak. Yine de Arendtin problem zen zek ile iyi-kt ayrm yapan akl ayr tuttuu aikr. Bu yarg ilevini gzn k sayesinde kontrastlar ve konturlar grmesine benzetebiliriz(1): *...+ Biim ve z, genel ve zel, Madde ve Mn, iki zt kutup, biri makbul, dieri sakncal iki ey gibi grlmemeli kanmca. Daha ok ztlklar zerinden birbirlerinin varlklarn nsann nazarna veren akl ynler sz konusu. Mesel geceleyin k yokken cisimleri gremeyiz ve ortalk aydnlandnda (k sayesinde) ztlklar FaRK etmeye balarz. Ztlklarn sayesinde de cisimlerin balad ve bittii yerleri grrz. Ama ok k olduunda sadece k grnr. Bir yaz gn len saati neredeyse gece gibidir. FaRuKiyet azalr. Akam zeri glgeler uzamaya balad zaman eyler netleir. (Zaman Nedir? isimli kitap, blm : lmn Inda Zaman Kavram-7)
Sonu Arendte gre siyas anlamda itaat etmek ve destek vermek arasnda bir fark yok. eyletirme ve Yabanclama yoluyla kklerinden koparlm olan modern insan zulme direnemiyor. yilerin korkak, vasatlarn azgn olduu bir dnyada nsan akla muhta. Eichmannn yarglanmas srasnda Arendt tarafndan yaplan gzlemler modern/ileri toplumlarn gerekte ne kadar geri olduklarn gzler nne seriyor. Ekonomilerimizin, fabrika ve borsalarmzn dzgn ilemesi iin gerekli olan etik bir zemin var. Bu zemini biz modernler ahlk bir zemin sanyoruz. Hrszlarn aldklar paray eit paylamalaryla hrszlk yapMAmak arasna izgi ekemiyoruz. Ne yapaym, sistem bunu emrediyordu diyen Eichmanna savc cesaretle direnmesi gerektiini syleyince cesur olmamz emredilmedi. Byle bir emir verilseydi uyardk demiti. Eichmann idam edildi. Ama Arendti korkutan biz normaller hl hayattayz, modern brokrasilerin adalet amaz da dipdiri karmzda: Herkes suluysa hi kimse suludur denilebilir mi? Marx kavramlar olan eyletirme ve Yabanclamann Mslmanca bir perspektifteki karl akl kullanMAmak ya da irk olabilir diye dnyorum. Mslmann Ahirete alan bu pencereyi kapatmas Yaratan, yaratlma Sebebini, Din Gnn zgrce, bilerek, isteyerek unutmay semesi.
Fikir Platformu
47
Derin MA
Videolar (Amerikal -vasat- devlet memurlar) Madeleine Albright: http://www.youtube.com/watch?v=FbIX1CP9qr4 Bill Richardson: http://www.youtube.com/watch?v=5S1YkQs5nXQ&feature=related Dipnotlar 1 Bir alnt: *...+ Hz. meri bnul-Faruk/Farukun Olu olarak tanyan ve yce kameti hi kimselerin akllarna gelmeyen ince derin ve uzak grll ile bilen ve Hz. Peygamberden onun hakknda; merin dilinin zerinde melein dili vardr; mer konuan deil konuturulandr szlerini iiten o genler byle bir insann nasl kz ocuklarnn gmlmesine seyirci kaldn ve nasl helvadan yaplm putlara tazim ederek cahiliyenin inanlarna kap atn bir trl anlayamyorlard. nk onlar Hz. meri hep farukiyeti ile tanmlard. Cemaatte bulunan bir gen daha fazla
48
Fikir Platformu
Derin MA
dayanamad ayaa kalkt ve Hz. mere dedi ki: Ey Mminlerin Emiri! Siz cahiliyede bu ileri yaparken aklnz yok muydu? Ancak akl olmayan biri bunlar yapabilir! Bir anda Hz. merin yznde ac bir tebessm belirdi ve zerinde durup saatlerce dneceimiz yle bir cevap verdi: Ya Bneyye! ndena akl ve lakin lem tekn indena hidayet yani Ey Evladm! Aklmz vard ama hidayetimiz yoktu. (Kaynak)
Fikir Platformu
49
Derin MA
Din Toplumun Afyonudur (Karl Marx) Gri gn altnda, tozla kapl geni bir ovadaym. Ne bir yol, ne bir imen, ne bir diken, ne bir srgan otu Kamburlar km vaziyette yryen bir grup insana rastladm.Srtlarnda bir un uval ya da kmr torbas arlnda birer canavar(1) tayorlard. Ama bu canavarlar ylesine bir yk deillerdi. Tersine hamallarn sarp sarmalayan gl kaslaryla korkun penelerini insanlarn gslerine saplamlard. rkten balar antik a savalarnn dman korkutmak iin giydikleri miferler gibi insanlarn bann zerinden ayordu. nsanlardan birine sordum, nereye gittiklerini renmek istedim. Bir ey bilmiyordu. Ne o, ne de tekiler. Ama bir yere gidiyorlard muhakkak nk kar konulmaz bir yrme ihtiyac iindeydiler.artc bir ey: Bu yolcularn hi biri hallerinden ikyeti grnmyordu. Boyunlarna aslan, srtlarna yapan bu canavar bedenlerinin bir paras gibi kabullenmilerdi. Yorgun ve ciddi yzlerde bir umutsuzluk yoktu. Srekli umud etmeye mahkm insanlarn teslim olmu edasyla melankolik bir gn altnda, en az o gkyz kadar kederli bir arazide ayaklar toza batm olarak ilerliyorlard. Heyet yanmdan geip gitti ve ufukta yuvarlaklaan yeryznn insan merakndan sakland yere doru uzaklat.Bu srr anlamak iin bir sre inat ettim ama kar konulmaz bir kaytszlk zerime kt, srtlarndaki canavarn onlara verdii arln daha da fazlasyla ezildim. (Baudelaire, Chacun sa chimre -1869-) Din Toplumun Afyonudur Marx hakknda hi bir ey okumam olanlar bile duymulardr bu sz. Marxa gre ezilenler iin bir anestezi, bir tr ideoloji olmutur din, Baudelairein giriteki metninde anlatt gibi dindarlk itiraz etmeden katlanlan, allm bir kleliktir.
Fikir Platformu
50
Derin MA
Bir din dman olarak nlenmesini salayan bu slogann mucidi Marx deil aslnda. Arkadalar Moses Hess ve Heinrich Heinen daha nce yazdklarnda da var bu laf. Ama Marx ile sloganlam. Trk solcularnn slma bakn bugn dahi ynlendiren fikr zemin neydi peki? Daha da nemlisi Marxn din-devlet ilikisine ynelttii eletiriler Mslmanlarn iine yarayabilir mi? Dinsiz (=Ntr?) bir zeminde, proletarya iin marxist bir hukuk, marxist bir ahlk teorisi gelitirildi mi? Ve tabi Hristiyanlktan boalan yere Marxizm talip oldu mu? Acaba ruhbanlar, ritelleriyle kendisi yeni bir din haline geldi mi? Dogmalat m? Bu da dikkate deer bir baka soru. Afyon, eroin, esrar Bunlar unutmak iin kullanr insan. Tahamml edilmez bir hayata tahamml etmek iin. Peki slogann tesine gemek istersek ne anlatyor tam olarak o nl metin(2a)? Neydi Marxn iddias? Din dnyadaki skntlarn tesellisi ve basklar merulatran teorisidir. *...+ Dinin sefaleti hem gerek sefaletin ifadesi hem de bu gereklie itiraz edilmesidir. Din mutsuzluklar altnda ezilen yaratn son nefesi, kalpsiz bir dnyann efkati, ruhsuz bir an ruhudur. Din toplumun afyonudur. Halkn gerekten mutlu olabilmesi iin sahte bir mutluluk olan dinin yok edilmesi gerekir. inde bulunduumuz durumun vehimlerinin yok edilmesini istemek aslnda bu vehimlere ihtiya duyan durumun terk edilmesini istemektir.
Din toplumun afyonudur Evet, Marxn yaad dnemin zihniyeti, takld barlarda vs karlat arkadalarn dine bak da bu aslnda. Yani dindarln modas geiyor hatta gemi. Yal Almanlar kutsal ama daha ok putsal bir devlet algs iindeler. Biraz bizdeki Mill Grler bazen de Kemalistler gibi. Mesel Atatrk koruma kanunu gibi kanunlar var Prusyada. Devletin tanrsal(!) temellerini sorgulayanlar devlet memuru olamyorlar, akademisyenler istedikleri gibi yayn yapamyor, sansr var. Kemalist ideolojiyi korumak iin 28 ubat srecinde insanlara ya dinin ya kariyerin diye bask yaplmt. Benzeri basklar 1840larn Prusyasnda Yahudilere yaplyor mesel. Oysa niversiteli genlerin zihinleri fokur fokur kaynyor. Her gn bir yeni teknoloji ile tanyorlar, Avrupa siyas olarak sarslyor, rejimler yklyor, iiler ayaklanyor, tren, telgraf ve matbaa gibi bulular sayesinde gelimi lkeler hzla entregre olmakta, ekonomik kreselleme balam bile. Sendikalar ve ii hareketleri de kreselleiyor. ngiliz, Alman, Fransz sendikaclar srekli iletiim halinde. Polonyada veya talyada gsteri yapan iilere polis ate mi at? Alman genleri ertesi gn bunu konuuyor. Haliyle bin veya iki bin yllk din metinlerden, tozlu raflarda ryen ncillerden renilecek bir ey kalmadn dnen gen olduka ok. ncilin Tanrsal ahlk silinirken yerini bir
Fikir Platformu
51
Derin MA
racon etiine brakyor. Avrupal solcular tpk liberaller gibi FAYDA ile YLKi birbirine eitlemi, AYNI-latrm vaziyetteler. (2b) Fakat bununla ayn derecede nem tayan bir baka faktr var ki ok daha kiisel. Yahudi kkenli ailesinin Protestan Prusyada grd bask bizim Karln hayat boyunca unutmayaca bir ac, bir eziklik. Baba Marx avukatlk mesleini icra edebilmek iin din deitirmeye zorlanyor. Yahudilere bir ok kstlama getirilmi, seyahat ve alma zgrlkleri din adna kstlanm dnem dnem. Bizim iin anlalmas ok da zor olmayan bir durum: Trkiyede zorla din dersine sokulan bir gayrimslimin slm sevmesini bekleyemezsiniz mesel. Byle bir insan kendi dinine daha sk sarlabilir ama sonunda bkarak btn dinlere de gck olabilir Marx da zaten inanl bir Yahudi deil. Ama bir kimlik, bir aidiyet olarak Yahudiliin byk kymeti var gznde. Yalnz da deil. Bir ok Yahudi o dnemde dier Avrupallar gibi dinden uzaklamlar. Ama Yahudilik bir miras, bir kk, bir ideal olarak yayor. Hatta dinden boalan yeri dolduruyor bu ideal. Yol arkadalarndan Moses Hessin sonradan yolunu ayrmas ve bugn adnn siyonizmin kurucusu Theodor Herzl ile birlikte anlmas rastlant olmasa gerek. Marxn mektuplarnda dedii gibi Yahudilerin refaha kavumas iin Hristiyan Devletin bnyesinde mmkn olduu kadar fazla yark amak gerek!. Evet, Marx din dman deildi. Ama dinsel duygularn devlet tarafndan smrlmesine sinir oluyordu. Vatandalarn hakszlklar karsnda susturulmasnda dinin nemli bir rol oynadn dnyordu. Bu balamda inan Marxn gznde ezilenlerin ideolojisiydi. (2c) Kader deildi Marx gck eden. Kadercilikti. Dinin kendisinden ok diyanet idi onun derdi yani iktidarn oyunca haline gelen, ii saman dolu o korkuluk! Din bir uyuturucu olabilir mi? Amerikal zenci haklarnn savunucusu Martin Luther King bir din adamyd. smini tad bir baka din adamnn, Alman Martin Lutherin kendisinden 5 asr nce yapt gibi zulme kar durdu. Uyuklayan halk uyard, uyandrd. nsan haklarn, zgrl savunmakla dindar olmak arasnda bir eliki grmedi. Tam tersine. nanan bu insanlar iin zulme kar her yolla direnmek bir hak ve bir devdi. slm aleminde hemen aklma gelen isim Bedizzaman Hazretleri, Cezayirli Abdelkader ve Libyal mer Muhtar. Aslnda isimler ok, rnek yaantlar, szleri ve yazl eserleriyle de zulme direnmi Mslmanlar da saymakla bitmez. Gelin grn ki ayn inanlar, ayn kitaplar gn geliyor siyas iktidarn elinde oyuncak oluyor. Her trl baskya, rkla, yksek vergilere boyun edirmek iin halkn dini halka kar kullanlabiliyor. Bir bakmsnz ki caminizin minarelerine Varol smet nn yazan bir mahya asmlar ya da ne mutlu Trkm diyene!. Bir bakyorsunuz Trk silahl kuvvetleri kendi lkesini igal etmi, Mslman Mslmana krdryor ama utanmadan lenleri ehit iln ediyor! (Bkz. Kendi lkesini igal eden ordunun kitab)
Fikir Platformu
52
Derin MA
teki tarafta da ayn manzara tabi. En yakn rnei Guantanamonun, Abu Graibin mimarlar olan lkelerin, Iraka saldran Amerikallarn, Libyaya saldran Franszlarn hl Hal seferleri gibi laflar etmesi, srailde katliam fetvas(!) veren hahamlar Houmuza gitsin ya da gitmesin din duygularn bir anestezi gibi kullanlabileceini kabul etmek zorundayz. Dinin kendisini kastetmiyorum nk herkesin dini farkl bir alglay olabilir. Ama toplumun din ile kurduu iliki doru yoldan saparak sapk bir ekle girebiliyor, Ahiret anlay dnya tutkusuyla kirlenebiliyor. Bu da bir gerek. (Bkz. Zina da byle bir ey ite) lh bir mesaj eletirmek anlamsz aslnda. nk kimsenin kalbinin iini gremeyiz. nananlar iin ad stnde, ilh bir mesajdr. Marx gibi bir ateist ise mesajn ilh vasfn reddederek zetle inanmyorum kardeim, var m? diyebilir. Bu da mmkn. Yani ister Hristiyanlk isterse slma ynelik bir eletiri/reddedi dinin kendisine deil insanlarn o mesajla kurduu ilikiye ynelik olmal. yle alglanmal. Zaten Marxn itiraz da Tanr kavramna deil, az nce akladmz gibi bu inancn insanlarca kullanlmasna: Strausstan Stirnere kadar btn Alman felsefi eletirisi dinsel anlaylarn eletirisiyle snrldr. Hakiki dinden ve gerek deyimiyle Hristiyan ilhiyatndan yola klr. Dinsel anlayn ne olduu ise, yol alndka farkl biimlerde belirlenmeye baland. Kaydedilen ilerleme, egemen olduklar ne srlen metafizik, siyas, hukuk ve ahlak alanlardaki anlaylar da ilhiyata dahil etti. *...+ Son tahlilde insann, dinsel bir varlk olduunu aklamaktan ibaret kald. Dinin egemenlii veri alnd. Ve yava yava her egemen ilikinin dinsel iliki olduu ortaya atld ve sonra, bu, bir din haline, hukuk dini, devlet dini vb. haline getirildi. Her yanda sorun, artk yalnzca dogmalar ve dogmalara olan inant. Dnya gittike daha byk lde kutsallatrld, ta ki saygdeer Aziz Max,*Max Stirner+ onu tamamen kutsallatrncaya ve bylece bsbtn ortadan kaldrlncaya kadar. (Marxn Engels ile birlikte kaleme ald Alman ideolojisinden) Doa boluk kabul eder mi? Galiba etmiyor. Yani din ktdr/ lzumsuzdur gibi bir noktadan yola kanlarn genellikle yeni bir tr imana vardklarn bazen de benim dinim aklmdr dediklerini gryoruz(3). Yukardaki alntda ad geen Stirner ile Marx arasndaki fikr atma bunun en gzel ispat. Neden?
Fikir Platformu
53
Derin MA
Max Stirner (kendisi reddetmekle beraber) anarizmin kurucularndan kabul edilen bir dnr. Sanrm onu en gze u sz zetliyor: Devlet, kendi iddetine hukuk adn verir, bireyinkine ise su . nsann u veya bu ekilde stn bir ama uruna feda edilmesine kar durmu Stirner. Dinlere olduu gibi ideolojilere de kar km. Hristiyanlk konusunda Marx ile anlaabilirlerdi belki ama Stirner komnizmin de bir tr din olduunu hatta kklerinin Hristiyan ahlkna dayandn yazd iin bizim Karln tepesi fena atm. Alman ideolojisinin yardan fazlasnda Stirneri rtmeye alyor. Komnizmin tarihsel ve bilimsel bir zemine dayandn, her trl ahlk badan uzak olduunu savunuyor Marx. Bu mekanist ve deterministik tarihsellik iddias gerekten de insanln kaderine ynelik komnist bir iman. in daha da tuhaf yan slmdaki kader/Kyamet/Ahiret inancndan ok daha fazla teslimiyet gerektirmesi(4) komnist imann. Cemil Meriin tabiriyle modern bir deli gmlei oluyor. Max Stirnerin buradaki haklln yani komnizmin felsef sorgulamadan uzaklatn, ideolojiletiini hatta dinletiini kabul etmek gerek. Stirner ile alay etmek iin abalayp durmas, ona trl isimler takmas vs Marxn aresizliinin bir gstergesi olabilir mi? Korkarm evet! nk daha 17 yanda iken yazd bir kompozisyonda aka ifade ettii gibi Karl Marxn kendine has bir dini var aslnda yani uruna byk fedakrlklar yapabilecei, hayatn adayabilecei bir maneviyat: Genler meslek seimlerini yaparken dev uuruyla hareket etmeliler, kendilerini insanlk iin feda edebilmeliler ve nefisleriyle mcadele ederek erdemli olmaya almallar (Jerrold Seigelin ilgin kitab Marxs Fate: The Shape of a Life) Bu satrlar yazarken henz farknda deil ama bizim Marx bir ok dindarn yapamayaca zverilerle dolu bir hayat yaayacak. Btn mrn, kariyerini, saln hatta ocuklarnn hayatn insanla mutlu bir dnya kurmak iin feda edecek. Evlatlar alktan ve veremden lrken o elinde avucunda ne varsa harcayp devrimcilere silah alacak. Stirnerin iddia ettii gibi Judeo-Kretiyen bir ahlk zemindeyiz sanki? Ne var ki yaznn giri ksmnda aktardm gibi Marx pozitivizmin hakim olduu bir toplumda yayor. Teorilerini kabul ettirmek istedii entelektellerin gznde ne din ne de ahlk kayglar kymetli deil. Hem bu etkiyle hem de gcn Kiliseden alan bir rejime kafa tutma arzusuyla batl inan diyerek kestirip att Hristiyanlktan ve Yahudilikten uzak, bilimsel, rasyonalist bir ideal peinde adammz. Teknolojik olarak bu kadar gelimi olan insanln hl Tanrya ihtiya duymas dnlebilir mi? Yok canm, daha neler! (Bkz. Marx ve nsann kendine yabanclamas (2): Makinelemek) Fakat dier yandan, bizim Karl Hl bir insan! Yahudilerin hakkn savunmak iin dilekeler yazyor, pis hava soluyan, sakatlanan, hakk yenen iilere zlyor, fazla mesai yapt halde paras eksik verilenlerin hakkn aryor, insan bir meta, bir rn, bir cisim gibi gren kapitalizme atyor,
54
Derin MA
kendinden uzaklaan insan uyaryor. yi ama btn bu iddialar pozitif bilimleri, eti, kemii, maddeyi, llebileni aan, akn bir anlam, bir mn, bir maneviyat gerektirmez mi? Y ve KT ayrmn yapmak iin bir mihenk ta, bir kerteriz noktas lzm deil mi? (Ktlkn zdd yilik deildir) Zannediyorum Stirnerin eletirileri yznden bir felsef kriz yayor Marx. Daha dorusu iinden hi kmad bir krizi Stirner ona parmakla gstermi oluyor, kral plak diyor. Korkun bir ikilem: Bir yandan din aptalca bir eydir, bir aldatmacadr diyen bir ses var iinde, her eyi formllere, saylara, deterministik sebep-sonu zincirlerine indirgemek isteyen maddeci, materyalist ve mekanist Marx. Dier yanda kadn iilerin iki imesine, sarho olmasna, ak sak giyinmelerine kzan, alan ocuklarn okuldan uzak kalmasna zlen, i kazalarna kaytsz kalan patronlar sulayan, maan yetiremeyen kadnlarn fahielik yapmasna isyan eden, evli kadnlarn yabanc erkeklerle ayn at altnda almasndan rahatsz olan vicdan kayglar ve ahlk snrlar olan bir Marx. elikili gibi grnse de Marx Marx yapan tam da bu: Onun lokomotifi byle alyor: Ludwig Feuerbachn Hristiyanln z adl eserinden devirdii ama kalbinde hep hissettii (tanrsz) insanlk haysiyeti kavram Marxn ahlk cetveli, vicdan terazisi. te bu haysiyeti korumak iin btn yaamn bir mcadeleye dntryor. Yntemi ise pozitivist, hatta jakoben! nsan nsann smrsnden kurtarmak istiyor ama bunu nsana ramen baarmak istiyor! Bir baka deyile insan nefsini grmezden geliyor. nsanlar muazzam bir makinenin dili arklar gibi gryor, kendisini ise sonsuz bar ve refahn, yeryz cennetinin ba mimar! Ama aslnda bu yolu seerek kapitalizmde en ok kzd eyi kendisi de yapm olmuyor mu? nsanlar eyletirmek (Bkz. Yeni balayanlar iin Mslman Marx ) Oysa ne burjuva Marxn sand kadar kt ne de proletarya Marxn umduu kadar iyi. Daha nce Marx, Arendt ve Brokrasi adl yazmzn sonu blmnde yle demitik: MUTLAK yilikin insanlarda tezahr *siyaset ile+ garanti edilemez. Bilim de yapamaz bunu. Niha karar ve eylem yine de nsandadr. Tek tek insanlarda, her bir insandaSoljenitsinin dedii gibi: Ah keke her ey o kadar basit olsayd. Btn ktlkleri ii kararm birileri yapsayd ve btn mesele onlar bulup yok etmekten ibaret olsayd. Ne var ki yi ile Kt arasndaki izgi her insann kalbinden geiyor. Kim kendi kalbinin bir parasn yok etmek ister? Marxist Ahlk ve Marxist Hukuk Marxn Ahlk kavramyla kurduu iliki snf mcadelesi zerinden gereklemi. Proletaryann burjuva snfna dair her eyi, bu arada ahlk normlar reddetmesi gerektiini savunmu. Zira Komnist Parti Manifestosu(1848) ve Alman deolojisinde(1845) srarla belirttii gibi burjuva ahlk Marxa gre mevcut smr dzenini ayakta tutmak iin kullanlan bir aldatmaca. Bu perspektif sanyorum hayatnn sonuna kadar da deimedi: cret, Fiyat ve Art Deer (1865) veya Gotha Programnn Eletirisi (1875) gibi belgelere baktmzda da tek ahlk ufuk iilerin yaam koullarnn iyiletirilmesi. Amalarn kutsall - ycelii Marxa gre aralar meru klyor. Tpk Churchill gibi. Burjuva ahlkn reddediyor Marx ama Kapitalizmi eletirirken yine burjuva ahlkn referans alyor. Makalenin sonuna koyduum alntlarda grlecei gibi kadn, aile, toplum, hak vb kavram ve
55
Derin MA
deerlere Marxn bak tamamen 1800lerin Avrupa burjuvas gibi. Zaten sefalet iinde geen dnemleri dnda lks yerlerde tatil yapmas, byk evlerde oturmas, nezih mahalleleri tercih etmesi, ocuklarna piyano dersi aldrmas, pahal giysiler alp zel okullara gndermesi, Shakespeareden iirler retmesi Marxn proleter deil burjuva yaamn tercih ettiini gsteriyor Bunun yannda Marx genliinden itibaren silah tayan bir insan. Szl kavgalarn bazen ateli silahlarla yaplacak dellolara dnmesi onun iin bir sorun tekil etmiyor. Faydal olduu mddete iddete kar deil. Bir makale yazmak ya da bir insan kafasna kurun skmak Bunlarn arasnda ou kez fark grmyor Marx! Her ikisi de devrime giden yolda meru(!) admlar. Ama iilerin mutluluu iin baka baz iilerin lmesi/ldrmesini meru klacak bir fikr zemine rastlamadm Marxn eserlerinde. Marx belki de SAVA ve DDETi bal bana birer deer kabul ediyor? Trk solunun devrim ehidi gibi bunlar tayacak deerlere ihtiyac yok? Marxn takipileri ne yaptlar Ahlk ve Hukuk konusunda? Gerekilik / Pragmatizm / Oportnizm geninde Trokiyi buluyoruz ilk nce. Hatrlayacaksnz Trk ordusu neden (artk) darbe yapamyor? isimli makalemizde Curzio Malapartenin bir kitabn tantmtk: Darbe Teknii. Bu kitapta Trokinin yntemlerine ilikin baz bilgiler vermitik. Torkiden sonra bir ka insan hatrlanabilir ki faydalandm eserlerin adlarn tavsiye okuma listesine ekledim: Kapitalizm eletirisini evrensel deerler zerine oturtmaya alm olan Eduard Bernstein, Burjuva ahlk karsna bir proleter ahlk ina etmi olan Roger Garaudy, Sosyalist bir hukukun ilevleri ve tabiat zerine fikir retmi olan Peteris Stucka, Marxist hukuk teorisyeni Evgeny Pashukanis Pozitivist hukuku Hans Kelsen Sonu Yaratl, Hayatn anlam, lm, Ahiret ve lmden sonra yarglanma gibi modas gemi, batl inanlardan uzak olan marxist dnya gr paradoksal bir biimde dindarlara, Dine hizmet etti aslnda. Zira alkanlkla tatbik edilen, kh gelenek kh iktidar oyunca haline gelmi inanlar 18ci ve 19cu yzyllarda temellerinden sarsldlar. Tabi sadece Marxizm ile deil btn modernite ile geldi bu sarsnt. nsanlar fena halde sorgulamaya baladlar: harbinden yau, biz nEye inanyoruz ve nye inanyoruz? Ruhban snf bu sorgulamaya cevap veremedi. Veremezdi de. nk ttslere, kutsal(?) cisimlere, binalara, giysilere hapsolunan, giderek dnyevleen dinler an moda ideolojilerine benziyorlard giderek. Ne doutan dnyev bir ideoloji ne de sonradan dnyevlemi bir din Ahlka, Hukuka, Adalete zemin tekil edemiyordu. Din dnyevileme srecinde ii bo bir zarf haline geldi. lh mesajn z olan zgrlk kaybetti. Komnizm, Faizm ve Liberalizm gibi ideolojiler ise batan itibaren bo birer zarftlar. Kayp zgrlk hi bulmadlar. Serbestlik ile yetindiler. Neden?
Fikir Platformu
56
Derin MA
Komnizm, Faizm ve Liberalizm teorik olarak birbirleriyle atan ideolojidir. Dogmalar byk lde ztlar. Ancak Hannah Arendtin ahane kitab Ktln Sradanlnda iaret ettii bir gerek var ki bu dman kardeleri buluturur(5): Deterministlere gre ise bildiimiz ekliyle adalet hi de modern deil, hatta khnemi, modas gemi bir ey. Hitlere gre bir gn gelecek, hukukuluk utan verici bir meslek olacakt. Kendisiyle tam bir tutarllk halinde ideal brokrasiyi tarif ediyordu bu szler ile. Determinist ve materyalist tercihleriyle marxistler de zgrlk kavramn Serbestlik etrafnda yorumladlar. Yani iinin patron karsnda, vatandan imparator karsndaki serbestlii. Oysa byle bir zemin zerine Adaleti tesis edemezsiniz. Ancak bir racon tesis edebilirsiniz. Hrsz etesi ald paray ET paylar, sapklar kardklar kadna SIRAYLA tecavz eder, Batl lkeler Irakn petroln piyasa sayesinde ADLANE paylar. Racondur bu. Adalet deildir. Konvansiyondur. Krmz kta deil de yeilde durabiliriz mesel. ngilterede trafiin soldan ilemesi ile Adaletin bir ilgisi var m? Adaletin nkoulu zgrlktr. Serbestlik deildir: *...+ ayet insanlarn davranlar tpk hayvanlar gibi nceden kestirilebiliyor hatta sosyal/psikolojik mekanizmalarla belirlenebiliyorsa Adalet ve Hukuk gibi kavramlarn bir anlam kalr m? yle ya, mahkemeye kardmz her katil, her tecavzc annem alkolikti, ocukken babam beni zincirle dverdi gibi determinist, bilimsel bir aklama sunarsa, istatistikler bu aklamalar destekliyorsa sulular ne hakla mahkum edebiliriz? Sulu kelimesini kullanmak bile imknszlar. nk mahkemeler sulanan kiilerin farkl biimde davranma imknlar olduunu var sayarak karar verirler. Bir baka deyile akl banda, zgr ve sorumlu insanlar sulanabilir. Bir deliyi, sarhou, kk bir ocuu, ilala bayltlm bir kimseyi, hayvanlar ve bitkileri sulayamazsnz. Burada garip bir yol ayrmna geliyoruz. Bir yanda mahkemeler ve hatta bizim kendi vicdanmz insanlar yarglyor, suluyor, mahkm ediyor. Kt insan diye kzdmz birinin o ktl yapmaya MECBUR olduunu dnseydik ona ASLA KIZMAYACAKTIK. Demek ki biz bile hayrsz akrabalarmz, riyakr i arkadalarmz, kazk bakkal vicdan mahkememizde sularken peinen ZGR kabul ediyoruz. Tpk mahkemeler gibi.*...+ (Zaman Nedir? kitab, Hayvan serbesttir, insan zgrdr isimli ksm) Tavsiye Okuma (tr.) Karl Marx- Evrensel Zihin (Jacques Attali) (ing.) Marxism and Morality: A Critical Examination of Marxist Ethics (Nicholas Churchich) (ing.) Marx and Ethics (Philip J. Kain) (ing.)Evolutionary Socialism, (Eduard Bernstein) (ing.)My Life: An Attempt at an Autobiography (Leon Trotsky) (ing.) Law and Marxism: A General Theory (Evgeny Pashukanis) (fr.) Quest-ce que la morale marxiste?, ditions Sociales, 1963 (Roger Garaudy) (fr.) LEglise, le communisme et les chrtiens, ditions Sociales, 1949 (Roger Garaudy) Dipnotlar 1 Buradaki alnty konuma diline yakn bir ekilde ve zetleyerek yazdm. Orjinal metnin ad Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk. Eri yaynlarndan kan tercmeden istifade ederek ilgili paragraflar buraya aktaryorum:
57
Derin MA
Almanya konusunda dinin eletirisi zsel olarak sona erdi ve dinin eletirisi de tm eletirinin hazrlk koulunu oluturuyor. (MY: Marx burada Ludwig Feuerbachn yapt teolojik eletirilerin yeterli oluunu teslim ediyor) Yanlgnn kutsala saygsz varoluu, tanrsal oratio pro aris et focisi rtlr rtlmez saygnln yitiriyor. Gn bir stn-insan arad olaanst gerekliinde kendinin yanssndan baka bir ey bulmayan insan, kendi tam gerekliini arad ve aramas da gereken yerde artk ancak kendinin grnn, yani insan-olmayan bulmaya yatkn grnmyor. Din-d eletirinin temelini u oluturuyor: insan yapan din deil, dini yapan insandr. Yani din, henz kendine erimemi ya da oktan yitirmi bulunan insann sahip olduu kendinin bilinci ve kendinin duygusunu oluturuyor. Ama insan, dnyann dnda herhangi bir yere ekilmi soyut bir z deil. nsan, insann dnyas, devlet, toplum anlamna geliyor. Bu devlet, bu toplum, dnyann tersine evrilmi bilinci olan dini retiyor, nk kendileri alt st olmu bir dnya oluturuyor. Din bu dnyann genel teorisini, onun ansiklopedik zetleme kitabn, onun halksal biimdeki mantn, onun tinselci point dhonneurn *onur sorununu+, kendinden gemesini, ahlaksal onaylanmasn, grkemli tamamlaycsn, teselli ve aklanmasnn evrensel temelini oluturuyor. Din insanal zn doast gereklemesini oluturuyor, nk insanal z gerek gereklie sahip bulunmuyor. yleyse dine kar savam vermek, dolayl olarak dinin tinsel aramasn oluturduu dnyaya kar savam vermek anlamna geliyor. Dinsel znt, bir lde gerek zntnn davurumu ve bir baka lde de gerek zntye kar protesto oluyor. Din ezilen insann ili ezgisini, kalpsiz bir dnyann scakln, tinin dtaland toplumsal koullarn tinini oluturuyor. Din, halkn afyonunu oluturuyor. Halkn aldatc mutluluu olarak dini ortadan kaldrmak, halkn gerek mutluluunu istemek anlamna geliyor. Halkn kendi durumu zerindeki yanlsamalardan vazgemesini istemek, halkn yandsamalara gereksinim duyan bir durumdan vazgemesini istemek anlamna geliyor. yleyse dinin eletirisi, dinin aylasn oluturduu bu gzyalar vadisinin tohum halindeki eletirisi anlamna geliyor. 2a Orjinal metinde Chimres (oku. imer) kelimesi geiyor. Bir ka hayvann bileimi mitolojik yaratk. Hristiyan mistisizminde nefsi temsil eden, genellikle yarasa kanatl, kpek bal korkun yaratklardr. Gotik kiliselerin d ksmlarnda grebilirsiniz. Antik tasvirler iin buraya, katolik tasvirler iin de buraya tklayabilirsiniz. 2b Mikro ekonomide retilen kavramlar iinde en nemlilerinden biri fayda (ing. utility) . Bu fayda bireyin tketecei mal veya hizmetten elde edecei memnuniyettir, tatmindir. Ama ekonomik fayda gnlk hayattaki faydal eyler gibi deildir her zaman. Mesel bir paket sigara ekonomik olarak faydaldr. Adam para verip satn alyor ya. Yahut ar yal bir gda ayn biimde faydaldr. eker hastas bile olsanz bir tepsi baklava size faydaldr Yersen! (Liberalizmin kusurlar(3): Liberalizm ahlkszdr!) 2c Gzden kamamas gereken bir baka nokta ise Engelsin din adamlarnn nemli rol oynad halk hareketlerine bak. Snf kavgas perspektifinden deerlendirmi olsa da dine ve din adamlarna nem vermi Engels. Mesel 16c asr banda ilhiyat Thomas Mnzerin liderliindeki hareketi vm, bunun ilk komnist hareket olduunu sylemi. Ancak dini bir propaganda arac, bir topya jeneratr gibi gren komnist dnce FAYDA perdesini kaldrp Yyi grememi. ster Protestanln douunu ven Gramsciye bakalm ister kapitalizmi dinletiren Calvine taarruz eden Blocha, bu dnyev ufkun tesine geebilen birisini gremiyoruz. Trkiyede sol ilhiyat veya
58
Fikir Platformu
Derin MA
Peygamber X, Y ve Z ilk devrimcilerdi balklaryla karmza kan ezberler bu erevede okunmal. Enbiya ve Evliya hazeratn komnizme devirme cretini gsteren bu tayfaya Mslmanlarn gerekli cevaplar vereMEmi olmas ok derin bir cahillikten baka ne olabilir? Bilgisizlik deil, bildiini idrak edemeyen, yarM-aydn cahilliinden baka? 3 nsanlk kadar eski olsa da bitmeyen bir fikr atma bu. Bugnlerde fizik bilimini ilahlatran fizikilere rastlyoruz mesel. (Bkz. algam suyu varsa Tanrya lzum yoktur) Kinatn ve Hayatn kendiliinden ortaya ktna ya da eksi sonsuzdan art sonsuza uzandna iman edenlere dehriyun denilmi yani zamanclar. Zaman, maddeyi ya da Tabiat ilahlatran bu inan ekli hakknda Gazl Hazretleri El-munkizu Min-ad-dall adl eserinde yle der: Birinci snf dehrilerdir. Bunlar en eski feylesflardan bir zmredir. Kainat idare eden ve her eye muktedir olan bir yaratcnn varln inkar etmilerdir. Alemin bir yaratc tarafndan deil de, teden beri kendiliinden mevcut olduunu, canlnn meniden, meninin canldan vcuda geldiini, bylece ebedi olarak devam ettiini iddia etmilerdir ki, bunlar zndklardr 4 Bireyin zgrln (ve sorumluluunu) bu derecede grmezlikten gelen kr bir kader inanc artk iman, inan gibi kelimelerle aklanamaz. Komnist imann deterministik katlna slm aleminde belki Earlerde rastlanabilir, zellikle czi irade konusundaki yorumlarnda. nsann zgr iradesi konusunda Zaman Nedir? isimli kitabmza baklabilir. Mesel Hayvan serbesttir, insan zgrdr isimli blme ya da kitabn sonunda yer alan 3 ksmlk ans, Kader, zgr rade ve Zaman bahsine. 5 Genliinde odasna, niversite yurdundaki dolabna Humeyni posteri asm olan okuyucularmz darlacaklar belki ama slm Devrimi etiketli hareketler iin de ayn yere kayma riski var. Komnizmin temel metinlerinden konuyla ilgili alntlar (Manifesto, Kapital, Elyazmalar) Manifesto, Burjuvalar ve proleterler Burjuvazi, stnl ele geirdii her yerde, btn feodal, ataerkil, romantik ilikilere son verdi. nsan doal efendilerine balayan ok eitli feodal balar acmaszca kopard, ve insan ile insan arasnda, plak z-kardan, kat nakit demeden baka hi bir ba brakmad. Dinsel tutkularn, valyece cokunun, darkafal duygusalln en ilhi vecde gelmelerini, bencil hesaplarn buzlu sularnda bodu. Kiisel deeri, deiim-deerine indirgedi, ve saysz yok edilemez ayrcalkl zgrlklerin yerine, o tek insafsz zgrl, ticaret zgrln koydu. Tek szckle, dinsel ve siyasal yanlsamalarla perdelenmi smrnn yerine, ak, utanmaz, dolaysz, kaba smry koydu. Manifesto, sf. 13, proleter ve komnistler Komnizme kar dinsel, felsefi ve genel olarak ideolojik adan yneltilen sulamalar, ciddiye alnp incelenmeye demez. nsann dncelerinin, grlerinin ve kavramlarnn, tek szckle, insann bilincinin, maddi varlnn koullarndaki, toplumsal ilikilerindeki ve toplumsal yaamndaki her deimeyle birlikte deitiini kavramak iin derin bir sezgiye gerek var mdr? Fikir tarihi, zihinsel retimin, maddi retimin deimesiyle birlikte deitiinden baka neyi tantlar ki? Her yzyldaki egemen dnceler hep o yzyln egemen snfnn dnceleri olmutur. Toplumu devrimciletiren dncelerden szedildiinde, eski toplum ierisinde yeni toplum yelerinin yaratlm olduundan, ve eski dncelerdeki zlmenin eski yaam koullarndaki zlmeyle at ba gittiinden baka bir ey ifade edilmi olmaz. Antik dnya can ekiirken, antik
59
Derin MA
dinler de Hristiyanlk karsnda boyun ediler. Hristiyan dnceler 18. yzylda usu dnceler karsnda yenik dtklerinde, feodal toplum da o gnlerin devrimci burjuvazisiyle lmkalm savana tutumutu. Din ve vicdan zgrl dnceleri, serbest rekabetin bilgi alanndaki egemenliinin ifadesinden baka bir ey deildir. Kapital, Metalarn fetiizmi ve bunun srr Ancak bunlar, emein retkenlik gcnn gelimesi dk bir aamann stne kmad ve bu nedenle de maddi yaam alannda insan ile insan ve insan ile doa arasndaki toplumsal ilikilerin karlkl olarak snrl olduu zamanlarda ortaya kabilir ve varolabilir. Bu snrllk, eskinin doaya tapnmasnda ve halk arasnda yaygn dinlerin teki elerinde yansr. Gerek dnyann, dinsel yansmas, kanlmaz olarak, gnlk yaamn pratik ilikilerinin insana, onun teki insanlar ve doa ile ilikilerini tam anlamyla anlalr ve aklauygun bir iliki olmaktan te bir ey sunmad zaman, ancak o zaman yitip gider. 1844 El yazmalar, lm ve Mlkiyet zerine Trsel bilin olarak insan kendi gerek toplumsal yaamn olurlar ve kendi gerek varoluunu dncede yinelemekten baka bir ey yapmaz; tpk trsel varln, tersine, kendini trsel bilinte dorulad ve kendi evrensellii iinde, dnen varlk olarak, kendisi iin olduu gibi. nsan -demek ki hangi derecede olursa olsun tikel bir birey ve tikellii onu bir birey ve gerek bireysel bir toplumsal varlk durumuna getirir- demek ki bir o kadar da btnselliktir, dnsel btnsellik, gereklikte ya toplumsal varoluun hayranlkla seyri ve gerek zevki, ya da yaamn insanal belirtilerinin btnsellii olarak varolan, dnlm ve duyulmu toplumun kendisi iin varoluu. Demek ki dnce ile varlk geri birbirinden ayrdrlar, ama ayn zamanda bir arada bir birlik olutururlar. lm, trn belirli birey zerindeki kat yrekli utkusu gibi grnr ve onlarn birliini yalanlyora benzer; ama belirli birey, belirli bir trsel varlktan baka bir ey deildir, ve byle olduu iin de lmldr. Nasl ki zel mlkiyet, insann hem kendi kendisi iin nesnel, hem de ayn zamanda tersine yabanc ve insanal-olmayan bir nesne durumuna gelmesi, yaamnn belirtisinin yaamnn yabanclamas, gereklemesinin gereklikten yoksunlamas, yabanc bir gereklik olmas olgusunun duyulur davurumundan baka bir ey deilse, zel mlkiyetin olumlu kaldrlmas, yani insanal yaam ve insanal varln, nesnel insanlarn, insanal yaptlarn, insanlar iin ve insanlar tarafndan duyulur temellk de, tpk yle, sadece salt, dolaymsz yararlanma anlamnda, sadece sahip olma, malik olma anlamnda anlalmaldr. nsan kendi evrensel varln evrensel bir biimde, demek ki btnsel insan olarak temellk eder. Dnya ile insanal ilikilerinin herbiri, grme, iitme, koklama, tat alma, dnme, seyir, duygu, irade, etkinlik, sevgi, uzun szn ksas bireyselliinin tm rgenlikleri, kendi biimleri iinde, apansz toplumsal rgenlikler olan rgenlikler gibi, nesnel davranlar ya da nesne ile ilikilerinde, nesnenin temellk, insanal gerekliin temellkdrler; nesne ile ilikileri, insanal gerekliin belirtisidir; insanal etkinlik ve insanal acdr bu; nk, insanal anlamda kavrandnda, ac, insann kendinden duyduu zevktir. zel mlkiyet bizi ylesine alklatrm ve snrl klmtr ki, bir nesne ancak ona malik olduumuz, demek ki *o nesne+ bizim iin sermaye olarak varolduu, ya da bizim tarafmzdan arasz sahip olunduu, yenildii, iildii, giyildii, iinde oturulduu vb., ksacas bizim tarafmzdan kullanld zaman bizimdir, -her ne kadar zel mlkiyet sras geldiinde sahip olmann kendisinin btn bu dolaysz gereklemelerini ancak geim aralar olarak etkisi iine alr, ve her ne kadar bunlarn ara hizmeti grd yaam, zel mlkiyet yaam, emek ve sermayeletirme ise de. Btn bu fizik ve entelektel duyular yerine, demek ki, btn bu duyularn yaln yabanclamas, malik olma duyusu belirmitir. nsanal varlk, kendinden yola karak kendi i zenginliini dourmak iin, bu mutlak yoksullua indirgenmeliydi.
60
Derin MA
Kapital Cilt I, Altnc Kesim. - Normal gn in Savam, Emek-Zaman Yasasyla Zorunlu Snrlandrma, ngiliz Fabrika Yasalar, 1833ten 1864e Sermayenin, ignn, nce normal st snrna kadar uzatmas ve ardndan bundan da teye, 12 saatlik doal gnn snrna uzatlmas yzyllar aldktan sonra, 18. yzyln son te-birinde, makinelemenin ve modern sanayiin douuyla birlikte, bunu, younluu ve boyutlar bakmndan bir andran mthi bir snr tanmazlk izledi. Ahlakn ve doann, yan ve cinsiyetin, gecenin ve gndzn btn snrlar ykld. Eski statlerdeki o ok yaln gndz ve gece kavramlar bile, ylesine karmakark hale geldi ki, daha 1860ta bir ngiliz yargcnn, gndzn ve gecenin ne olduklarn hukuken aklayabilmesi iin tam Talmuda yarar bir bilgelik gstermesi gerekmiti.Sermaye lgn bir cmb iindeydi. nceleri bu yeni retim sisteminin grlt patrtsyla akna dnen ii snf, biraz kendine gelir gelmez, direnmeye balad ve bu, ilk kez, makinelemenin doum yerinde, ngilterede oldu. Ne var ki, alan halkn 30 ylda koparabildii dnler szden ibaret kald. Parlamento 1802 ve 1833 arasnda 5 l Yasas kard, ama bunlarn uygulanmas, gerekli memur giderleri vb. iin bir kuruluk denek koymamak kurnazln da gsterdi. Kapital Cilt I, Yedinci Kesim. ilerin Fabrika Sistemi, Tarafndan tilmeleri Ve ekilmeleri, Pamuklu Sanayiinde Bunalmlar Ama iiler, yalnz fabrika iersinde fabrika sahiplerinin, darda ise yneticilerin deneylerinden, cretlerin indirilmesinden, i yokluundan, yoksulluk iinde kvranp sadakaya muhta olmaktan, lordlarla avam kamarasi yelerinin vgl nutuklarndan strap ekmekle kalmyorlard. Pamuk ktl sonucu ilerinden atlan talihsiz kadnlar, bylece toplum dna srlm oldular; ve imdi iler yeniden canland ve i oald halde, bu talihsiz snfn yesi olmaya devam ettiler ve belki de bu byle srp gidecektir. Kasabada imdi son 25 ylda grdmden ok daha fazla gen orospu var. Kapital Cilt I, Sekizinci Kesim. Byk Sanayiin Manfaktrde, Elzanaatlarnda Ve Ev Sanayiinde Yolat Devrim, C. Modern Manfaktr Bahsi Byk bir manevi yozlamaya uramakszn bir kiremit ocandan geip kurtulmak bir ocuk iin olanakszdr en narin yllarnda kulaklarn dolduran kaba konumalar, hi bir eitim grmeden yaryabanil bir ekilde byrlerken edindikleri pis, baya ve yzkzartc alkanlklar, onlar, daha sonraki yaamlarnda yasa tanmayan, ahlaksz ve sefih bir insan yapar. Yaam tarzlar korkun bir ahlakszlk kaynadr. Usta ii ve grubun ba olan her ustaba yannda alan 7 iiye, kulbesinde yatacak yer ve yiyecek salar. Ailenin yesi olsun olmasn, erkekler, olanlar ve kzlar ou zaman iki, bazan da odal havasz kulbelerde hep birarada, yerlerde yatarlar. Gnlk ar almadan sonra bitkin den bu insanlar, ne salk, ne temizlik, ne de ahlak kurallarna dikkat edecek durumdadrlar. Bu kulbelerden ou, danktr, pislik ve toz-toprak yuvasdr. Gen kzlar bylesine bir ite altran bu sistemin en byk ktl, bunlar, ta ocukluklarndan balayarak daha sonraki btn yaamlar boyunca srecek bir ahlakszlk zincirine balamasdr. Daha doann kendilerine kadn olduklarn retmesine kalmadan, bu kzlar, kaba ve kfrbaz olan ocuklar haline gelirler. zerlerinde birka kirli paavra, bacaklar yardan fazla ak, salar ve suratlar kir-pas iinde olan bu ocuklar, btn ahlak ve utanma duygularn kmsemeyi ve bunlarla alay etmeyi renirler. Yemek zamanlarnda ayrlara boylu boyunca uzanrlar ya da yakndaki bir kanalda ykanan olanlar seyrederler. Ensonu gnlk ar ileri bitince, daha iyice olan elbiselerini giyerler ve erkeklerle birlikte meyhanelerin yolunu tutarlar. ocukluk yalarndan balayarak btn bu snf arasnda ar iki dknl pek doaldr. in en kt yan, kiremitilerin, btn umutlarn yitirmi olmalardr. Aralarnda biraz iyice olan birisi, Southallfield rahibine, eer kiremitiyi islah ederseniz, eytan da islah etmeyi deneyebilirsiniz efendim, demiti!
61
Derin MA
Kapital Cilt I, Onbeinci Blm, Makine Ve Byk Sanayi, Sekizinci Kesim. Byk Sanayiin Manfaktrde, Elzanaatlarnda Ve Ev Sanayiinde Yolat Devrim, E. Modern Ev Sanayi Buckingham ve Bedford eyaletlerinde dantelacln bittii yerlerde, hasr rcl balar ve Hertfordshiren geni bir ksmyla Essexin bat ve kuzey kesimlerine kadar uzanr. 1861 yln da, hasr rcl ile hasr apka yapimnda 40.043 kii alyordu; bunlarn 3.815i her yatan erkek, geri kalan 14.913 kiinin 7.000i yirmi yan altnda ocuk olmak zere kadnd. Dantela okullar yerine buralarda da hasr rg okullarn gryoruz. ocuklar hasr rme renimine genellikle 4 yanda, bazan da 3-4 ya arasnda balyorlar. Kukusuz, renim grdkleri de yok. ocuklar, ilkokullara, kendi aralarnda, sahici okul diyorlar ve bylece, yar-a analarnn ngrd gnde 30 yardalk ii bitirmek iin hapsedildikleri bu kanemici yerlerden, ilkokullar ayrdediyorlar. Bu ayn analar, bunlar okuldan sonra ou zaman gece 10, 11, 12ye kadar altryorlar. Srekli olarak slatmak zorunda olduklar kam, dudaklarn ve parmaklarn kesiyor. Londradaki btn hekimlerin genel kans olarak Dr. Ballard, bir yatak odas ile iyerinde her insan iin en az 300 foot kpe gerek olduunu belirtiyor. Ne var ki, hasr okullarnda yer, dantela okullarndan daha cimrice kullanlyor ve bir kiiye 121/2, 17, 181/2 ve 22 foot kpn altnda yer dyor. Komisyon yelerinden Mr. White, bu saylardan en knn, eer bir ocuk, boyutlar 3 foot olan bir kutuya konulsa, burada kaplayaca yerin yarsndan daha azn temsil edeceini sylyor. te ocuklarn, 12 ya da 14 yalarna kadar yaamdan tattklar zevk bu. Sefil ve yar-a yaayan ana-babalarn dndkleri tek ey, ocuklarn elden geldiince ok para kazanmalar. ocuklar ise biraz byr bymez, ok doal olarak ana-babalarna on paralk deer vermiyorlar ve onlar brakp gidiyorlar. Byle yetitirilen insanlar arasnda bilisizlik ve ktln yaygn olmas ok doaldir. Ahlak en dk dzeyde. Kadnlarn pek ounun evlilikd ocuklar vardr ve bu kadnlarn yalar o kadar kktr ki, su istatistikleri ile ilgili olanlar bile aknla drr. Ve bu rnek ailelerin anayurdu, Avrupa iin rnek bir hristiyan lke oluyor; bu szleri, hristiyanlik zerindeki derin bilgisi hi kuku gtrmeyen Kont Montalembert sylyor! Yukarda sz edilen sanayilerde zaten acnacak dzeyde olan cretler (hasr rme okullarnda bir ocuun alabilecei en yksek cret, ender olarak 3 iline ulaabilir), her yerde ve zellikle dantela blgelerinde egemen olan ayn sistemle, nominal miktarnn ok daha altna der. Kapital Cilt I, kinci Kesim. Art-Emek Hrs, maltc Ve Boyar Byle (yasay ihlal ederek ar altrma yoluyla) elde edilen kazan, birok kimse iin kar konulamayacak kadar ekici bir ey gibi geliyor; daima, yakalanmama olasln hesaba katyorlar; ve stelik, yakalanp da mahkum olanlarn dedikleri ceza miktarnn kkln grnce, yaptklar i farkedilse bile bundan gene krl kacaklarn dnyorlar. Bu ek zamann, gn boyunca yaplan kk miktarlardaki hrszlklarn tamamyla elde edildii durumlarda, durumu saptama konusunda deneticilerin karsna byk glkler karmaktadr. Sermayenin, iinin yemek ve dinlenme zamannda yapt bu kk hrszlklar fabrika deneticileri, dakikalarn arlmas birka dakikann trtklanmas diye adlandrdklar gibi, iilerin kullandklar teknik terim de, yemek zamanlarnn kemirilmesidir. Grlyor ki, byle bir ortamda, art-deerin, art-emekle yaratlmas artk sr olmaktan kmtr. ok saygdeer bir bay, bana, Gnde bana on dakikalk ar alma izni verecek olsanz, cebime ylda fazladan bin sterlin koymu olursunuz. demiti. Anlar krn eleridir. Kapital Cilt I, nc Kesim. - Makinenin i zerindeki Dolaysz Etkileri Erkek ve kz ocuklarla birlikte alma gruplar halinde alan evli kadnlar, belli bir cret karlnda, btn topluluu kiralayan rgatba tarafndan iftlik sahibinin emrine verilir. Bu
62
Derin MA
alma gruplar bazan kendi kylerinden kp kilometrelerce uzaa giderler; sabah ve akamlar bunlara yollarda raslanr; ksa bir eteklik, gmlek ve izme, bazan da pantolon giyerler; ok salam ve salkl bir grnleri vardr, ama alageldikleri hafif ahlakn yansra, sevdikleri bu hareketli ve bamsz yaamn, evlerinde kvranan talihsiz yavrulara getirdii ldrc sonulara aldnmaz bir halleri vardr. Fabrika blgelerindeki btn olaylar, burada, hem de daha geni llerde yinelenmektedir: gizli ocuk ldrme, ocuklara afyonlu maddeler verilmesi gibi. zel Kurul yesi ve Halk Sal Raporunun bayazar Dr. Simon, Yetikin kadnlarn sanayide geni llerde altrlmas konusundaki derin kayglarm, bu gibi ktlkler konusunda bildiklerim hakl ve mazur gsterebilir. diyor. Fabrika mfettii Mr. Baker ise, resmi raporunda yle sylyor: ngilteredeki sanayi blgelerinde aile sahibi evli kadnlarn kuma fabrikalarnda almalar yasakland gn, bu blgeler iin byk mutluluk olacaktr. Kapitalist smrnn ocuklarla kadnlar zerinde yolat ahlk yozlamas, F. Engelsin, Lage der Arbeitenden Klasse Englands adl yaptyla ve dier yazarlarca o kadar enine boyuna anlatlmtr ki, ben, burada, yalnzca deinmekle yetiniyorum. Kapital Cilt I, Onbeinci Blm, Makine Ve Byk Sanayi , Sekizinci Kesim. Byk Sanayiin Manfaktrde, Elzanaatlarnda Ve Ev Sanayiinde Yolat Devrim c. Modern Manifaktr Byk bir manevi yozlamaya uramakszn bir kiremit ocandan geip kurtulmak bir ocuk iin olanakszdr en narin yllarnda kulaklarn dolduran kaba konumalar, hi bir eitim grmeden yaryabanil bir ekilde byrlerken edindikleri pis, baya ve yzkzartc alkanlklar, onlar, daha sonraki yaamlarnda yasa tanmayan, ahlaksz ve sefih bir insan yapar. Yaam tarzlar korkun bir ahlakszlk kaynadr. Usta ii ve grubun ba olan her ustaba yannda alan 7 iiye, kulbesinde yatacak yer ve yiyecek salar. Ailenin yesi olsun olmasn, erkekler, olanlar ve kzlar ou zaman iki, bazan da odal havasz kulbelerde hep birarada, yerlerde yatarlar. Gnlk ar almadan sonra bitkin den bu insanlar, ne salk, ne temizlik, ne de ahlak kurallarna dikkat edecek durumdadrlar. Bu kulbelerden ou, danktr, pislik ve toz-toprak yuvasdr. Gen kzlar bylesine bir ite altran bu sistemin en byk ktl, bunlar, ta ocukluklarndan balayarak daha sonraki btn yaamlar boyunca srecek bir ahlakszlk zincirine balamasdr. Daha doann kendilerine kadn olduklarn retmesine kalmadan, bu kzlar, kaba ve kfrbaz olan ocuklar haline gelirler. zerlerinde birka kirli paavra, bacaklar yardan fazla ak, salar ve suratlar kir-pas iinde olan bu ocuklar, btn ahlak ve utanma duygularn kmsemeyi ve bunlarla alay etmeyi renirler. Yemek zamanlarnda ayrlara boylu boyunca uzanrlar ya da yakndaki bir kanalda ykanan olanlar seyrederler. Ensonu gnlk ar ileri bitince, daha iyice olan elbiselerini giyerler ve erkeklerle birlikte meyhanelerin yolunu tutarlar. Kapital Cilt I, Onbeinci Blm , Makine Ve Byk Sanayi , Sekizinci Kesim. Byk Sanayiin Manfaktrde, Elzanaatlarnda Ve Ev Sanayiinde Yolat Devrim ocuklar, ilkokullara, kendi aralarnda, sahici okul diyorlar ve bylece, yar-a analarnn ngrd gnde 30 yardalk ii bitirmek iin hapsedildikleri bu kanemici yerlerden, ilkokullar ayrdediyorlar. Bu ayn analar, bunlar okuldan sonra ou zaman gece 10, 11, 12ye kadar altryorlar. Srekli olarak slatmak zorunda olduklar kam, dudaklarn ve parmaklarn kesiyor. Londradaki btn hekimlerin genel kans olarak Dr. Ballard, bir yatak odas ile iyerinde her insan iin en az 300 foot kpe gerek olduunu belirtiyor. Ne var ki, hasr okullarnda yer, dantela okullarndan daha cimrice kullanlyor ve bir kiiye 121/2, 17, 181/2 ve 22 foot kpn altnda yer dyor. Komisyon yelerinden Mr. White, bu saylardan en knn, eer bir ocuk, boyutlar 3 foot olan bir kutuya konulsa, burada kaplayaca yerin yarsndan daha azn temsil edeceini sylyor. te ocuklarn, 12 ya da 14 yalarna kadar yaamdan tattklar zevk bu. Sefil ve yar-a yaayan ana-babalarn dndkleri tek
63
Derin MA
ey, ocuklarn elden geldiince ok para kazanmalar. ocuklar ise biraz byr bymez, ok doal olarak ana-babalarna on paralk deer vermiyorlar ve onlar brakp gidiyorlar. Byle yetitirilen insanlar arasnda bilisizlik ve ktln yaygn olmas ok doaldir. Ahlak en dk dzeyde. Kadnlarn pek ounun evlilikd ocuklar vardr ve bu kadnlarn yalar o kadar kktr ki, su istatistikleri ile ilgili olanlar bile aknla drr. Ve bu rnek ailelerin anayurdu, Avrupa iin rnek bir hristiyan lke oluyor; bu szleri, hristiyanlik zerindeki derin bilgisi hi kuku gtrmeyen Kont Montalembert sylyor! Kapital Cilt I, Dokuzuncu Kesim. Fabrika Yasalar, Bu Yasann Salk Ve Eitim le lgili Maddeleri, Bunlarn ngilterede Yaygnlamas Madenlerde alan kadnlar arasnda ahlak, fabrikada alanlara gre daha m dktr? ktlerin oran, fabrikadaki kzlardan belki biraz fazladr. Ama siz fabrikadaki ahlak durumunu da tam yeterli grmyorsunuz deil mi? Hayr. Siz olsanz, kadnlarn fabrikalarda almasn da yasaklar mydnz? Hayr, yasaklamazdm. Peki niin? nk fabrikalardaki i, kadnlar iin daha haysiyetli de ondan. Ama gene de ahlaklar iin sakncal buluyorsunuz deil mi? Kmr ocaklarnn evresinde olduu kadar deil; ama ben bunu toplumsal ynyle ele alyorum, yalnz ahlak ynyle deil. Kzlar zerindeki toplumsal ynden aalanma son derece zc. Bu 400-500 kz, ilerde maden iilerinin kars olunca, erkek, bu yozlamadan byk ac ekiyor ve evlerini terkedip kendilerini ikiye veriyorlar. Kadnlarn almasn, kmr ocaklarnda durdurduktan sonra, demir fabrikalarnda da durdurmak gerekmez mi? Baka iyerleri adna konuamam. Demir ileriyle, kmr madenlerinde toprak stnde alan kadnlarn durumlar arasnda bir fark var mdr? Bu konuyu hi kafamda evirip evirmedim. Bunlar birbirinden ayran belirli bir fark gryor musunuz? Bunu hi dnmedim, ama evlere yaptm ziyaretlerden biliyorum ki, bizim blgemizde durum pek berbat Kadnlarn almasnn onu alaltt her durumda, buna mdahale eder miydiniz? Bu sanrm yle zararl oluyor: ngilizlerde en iyi duygular, anann rettikleridir. Kapital Cilt I, Yirmibeinci Blm, Kapitalist Birikimin Genel Yasas Emekileri ile ailelerine konut diye herhangi bir ahr yeterli bulan toprakbeyi, kira konusunda en etin pazarlklara girimekten de utanmaz. Buras, oca, helas, penceresi, bir hendekten baka akarsuyu, bahesi olmayan tek odal bir kulbe olabilir, ama emeki bu haksz durum karsnda bile aresizdir. Ve sal koruma yasalar, ancak kat zerinde varolan l szcklerdir ve uygulanmalar geni lde, bu gibi inleri konut diye kiralayan malsahiplerinin keyfine braklmtr. Parlak ama pek az grlen durumlara bakarak, ngiliz uygarlnn yzkaras olan bu gereklerin ezici arln gzden karmak hakszlk olur. Bugnk konut durumunun berbatl ortadayken, bu konuda uzman gzlemcilerin, bu halin, sayca yetersizlik karsnda ok daha kk bir felaket olduunu sylemeleri, durumun gerekten korkun olduunu gsteriyor. Krsal blgedeki emeki konutlarnn az aza dolu oluu, yalnz iin salk ynn nemseyenler iin deil, insanca ve ahlakl bir yaam srdrlmesini dileyenler iin de, yllardr derin bir kayg kayna olmutur. Krsal blgelerde bulac hastalklarn yaylmasyla ilgili haberlerde daima bu ar kalabaln, hastaln nlenmesi konusundaki her trl abay etkisiz duruma getirdii zerinde srarla durulmas, sanki ayn kalemden km gibi, ayn tmcelerle yinelenir durur. Krsal yaamn salk zerindeki ok yararl etkilerine karn, bulac hastalklarn yaylmasna elverili olan bu nfus younluunun, ayn zamanda, bulac olmayan hastalklarn ortaya kmalar iin de uygun bir ortam yaratt gene tekrar tekrar belirtilir. Krsal nfustaki bu ar younluun ktlklerini belirtenler, daha byk ktlkler karsnda da susmamlardr. Bunlarn balca konular, yalnzca sala zararl etkiler olduu halde, bu konudaki dier ilikiler zerinde de hemen daima ayn ilgiyle durmular ve dikkatleri ekmilerdir. Evli ya da bekar her iki cinsiyetten yetikin kimselerin, ufack bir odada sk sk yatp kalkmalarnn
64
Derin MA
ok sk grlen durumlar olduunu ve bu durumda her trl ar ve haya duygularnn zedelendiini, ahlakn zorunlu olarak bozulduunu raporlarnda bir inan olarak belirtmilerdir. rnein, Buckighamshiren Wing blgesinde, bir tifo salgn konusundaki son yllk raporun ekinde Dr. Ord, ateler iinde kendisine gelen, Wingraveden bir delikanlnn hastalnn ilk gnlerinde dokuz kiiyle ayn odada uyuduunu, iki hafta iinde bunlardan birka tanesinin de hastala yakalandn ve birka hafta iinde bu dokuz kiiden beinin ateinin ykseldiini ve bir tanasinin de ldn sylediini belirtir. Salgn srasnda Winge giden St. George hastanesi hekimlerinden Dr. Harveyden tpk bu rapora benzeyen bilgiler alnmtr. Ateli bir hastala tutulan gen bir kadn, babas, anas, pi ocuu, kardei iki delikanl, herbirinin birer pii olan iki kz kardei hepsi 10 kii ile birlikte ayn odada yatyordu. Birka hafta nce ise, bu odada 13 kii kalyordu. Kapital Cilt I, Beinci Kesim, Genel Kapitalist Birikim Yasasnn rneklendirilmesi, e. ngiliz Tarm Proleteryas ocuk lmleri konusunu ele alan ve bu arada da ekip sistemine deinilen Halk Sal Raporundan basnn ve dolaysyla ngiliz kamuoyunun haberi olmamtr. Buna karlk, komisyonunun son raporu, basna, daima iine gelen, sansasyonel bir haber salamtr. Liberal basn, Gney Adalar saknlerinin ahlaklarn dzeltmek iin gney kutbuna zel misyonerler gnderen kibar beylerle hanmlarn ve Lincolnshirei dolduran dolgun maal devlet kilisesi rahiplerinin kendi malikanelerinde ve kendi gzleri nnde byle bir sistemin uygulanmasna nasl izin verdiklerini sorarken, daha kibar ve ince basn, kendi z evlatlarn bylesine bir klelie satabilen krsal nfusun bu kaba yozlamas zerinde derin dncelere dalmakla yetinmiti! *...+ Bazan kilise yardm kurulu yeleri, bazan patronlar tarafndan, okul andayken ocuklarn altrmalar, aksi halde kendilerine de yol verilecei tehdidi ile kar karya kalrlar. Her trl zaman ve g kayb, iilere ve ocuklarna yklenen ve bedeli denmeyen yorgunluklarn verdii ac ve straplar, kalabalk kulbeleriii ya da alma ekiplerinin bozucu etkilerinin, ocuklarn ahlak zerindeki tahribat her an izleyen ana-babalarn duygular
Fikir Platformu
65
Derin MA
Komnizm ile Yamyamlk likisi Kapitalizm SADECE insann insan smrmesidir. Komnizm ise insann insan YEMESDR! Marxn kapitalizme ynelik en ar eletirisi insan eyletirmesi (Verdinglichung/Versachlichung) yani bir mal gibi alnp satlma derekesine indirgemesiydi. Biz de bu konuyu Yeni balayanlar iin Mslman Marx isimli makalemizde derinlemesine ilemitik. Trkiyeli solcular pek bahsetmiyorlar ama komnizmin tarihinde insanlarn birbirlerini yiyecek olarak kulland dnemler de var. Belki bir tecavz olayndan bile daha eyletirici bir eylem insan eti yenilmesi. ster istemez baz sorular geliyor akla: nsan yeme vakalar komnizmin doal sonucu mu yoksa proletarya devriminde bir yol kazas m? Lenin, Stalin ve Troki komnist miydi yoksa Marx yanl m anladlar? Rusyada, inde ya da Kamboyada uygulanan ekliyle komnizm Marxtan bir sapma m? Komnizmin marxist yorumu da insan eyletirir mi? Komnist olMAyan devrimler, mesel slm referans alan devrimler yntem ve sonu bakmndan komnizme benzeyebilir mi?
Fikir Platformu
66
Derin MA
Fikir Platformu
67
Derin MA
Fikir Platformu
68
Derin MA
Fikir Platformu
69
Derin MA
Bir et paras olarak komnist nsann kymeti Etrafnzdaki insanlara bir bakn, o gler yzl komunuz, yardm sever bakkalnz, manavn konukan raYoldan geen seyyar satclar, ocuklarnzn efkatli retmeni yerinizdeki alkan insanlar Yzlerini, huylarn hatrnzdan geirin bir bir Bir gn gelip de bu insanlarn birbirlerini yiyebilecei aklnza gelir mi? phesiz Ukraynallar da sizin gibi dnyorlard. Ama komnizme, zel mlkiyetin iptaline, kolektivist tarm politikasna direnen halk hizaya getirmek iin Stalin onlara iyi bir ders verecekti: Holodomor! Ktlk neticesinde aileler blnd. Polis tekilt GPUnun belgelerine gre aileler en zayf yelerini ya da gelinlerini yediler. Yetikinler ocuklarn ldrp yemeye balad. 2500 civarnda insan yamyamlktan tutukland ama gerek rakam bunun ok zerindeydi. (Timothy Snyder, Bloodlands) Stalinin emriyle uygulanan kolektivist tarm politikalarna direnen insanlarn a braklarak ldrlmesi yaklak olarak Hitlerin Yahudileri katlettii dneme tekabl ediyor. (Bkz. Ukraynadaki Komnizm ile Yamyamlk likisi zerine resimler) Fakat batl tarihiler uzun sre bu dosyay amak istemediler. nk o dnemde Komnist Rusya zgr Dnyann kymetli bir mttefiki idi. Eli kanl bir diktatr olan Hitleri yenmek iin ibirlii yaplan Stalinin de en az Hitler kadar cani olduunun duyulmas hi yakk almazd. kinci Dnya savann sonuna kadar Amerikan ve Rus askerleri propaganda filmlerinde kucaklarken, birlikte votka ierken boy gsteriyorlard, cici ekiptendi Ruslar. Almanlar ve Japonlar ise ikence vs yapan kaka-pis ekip. Dnya kamuoyuna kafa kartrc bilgiler vermeye gerek yoktu. Bizimkiler iyi, tekiler ktyd. Fakat Kzlha grevlilerinin
70
Fikir Platformu
Derin MA
hazrlad raporlarda yazanlar komnizmin, sosyalizmin ve solculuun salkl biimde bir kez daha sorgulanmas gerektiini gsteriyor: ocuklar yamyam yetikinlerden korumak iin Harkov yaknlarnda bir yetimhanede toplamtk. Birden sessizletiklerini fark ettik. Gidip baktmzda aralarndan en kk olan, Petrusu yiyorlard. *...+ Bazlar azlarn Petrusun yaralarna dayayp kann iiyorlard. Ufakl tekilerin elinden kurtardk ve bir keye ekilip aladk Komnizmin (varsa) bir suu insanlar yamyamlatrmas deil, DEVRM YOLUYLA nsan btn insanlarda ortak olan vasflara -yeme, ime, reme, lme- indirgemesi olabilir. (Bkz. Derin Gz kitab) Ancak bylesi bir fikr-vicdan zeminde insanlar hayatta kalmak iin her eyi yapmaya hazr hale gelir ve dier insanlar birer ET PARASI olarak grr. Ama bu zaviyeden bakldnda kapitalizm, liberalizm ve hatta slmclk bile zan altnda kalabilir. Neden byle olur? nk mesele komnizmin NE olduunun tesinde, nsann NE olduu ile alakal. Yamyamlama - ET PARASIlama srecini incelerken tam de bu sebeple gemii bugne balayan yollar gn yzne karmak gerekiyor. Yani insann insan smrd kapitalizmden insann insan yedii komnizme nasl geildi? Bu sreci incelerken arkeolojik bir yaklam iinde olmakta fayda gryorum: Devrimci komnistleri, Lenini, Stalini, Maoyu, Pol Potu adammz Karl Marxa balayan izgileri kefetmek, KOMNST DEVRM olgusundan komnizmi soyutlamak ve ardndan salt Devrime bakmak. Elbette Ruslarn yan sra Komnist inde insanlarn alktan birbirlerinin ocuklarn ve mezarlardaki cesetleri yedikleri 1958-1960 dnemi hatrlanabilir. Yakn tarihe merakl okuyucularn bildii gibi sorunun kayna zel mlkiyetin iptali ve komnist Maonun planlanm kollektivist tarm politikalar idi. Proleterya devriminin bu yol kazasnda da 30 ila 50 milyon inlinin (insann) ld tahmin ediliyor. (1a ve 1b)
Fikir Platformu
71
Derin MA
Ne var ki alk dnemi dnda da politik sebeplerle insan eti yenmesi vakalar var komnist lkelerde. Mesel 1960larn ortasndan itibaren, Maonun kltrel devrimi esnasnda baz devrimci doktrinleri ispat etmek iin de insan eti yenildi.(1c) Karacier gibi stn nitelikli organlar in Komnist Partisinin liderlerine ayrlyordu. Aratrmac-Yazar Zheng Yinin yapt almalar neticesinde yamyamln komnist liderlerce tevik edildii hatta kurumsallat kt ortaya.(1d) Sadece Guangxi eyaletinde mideye indirmek iin ldrlen insan says 10.000i geti. Baka kaynaklar ise 100.000 insann yenildiinden bahsediyor.(1e) Bunun yannda Kamboyada (2) komnist Kmerlerin 1970lerde sebep olduklar yamyamlk vakalar hatrlanabilir ama komnist devrimlerdeki bu ufak aksaklklarn tesine de geip tarihten dersler karmak gerek. Zira Marx insanlk onurunu ve emei ycelterek yola km iken komnistlerin ok ksa bir srede nasl insan eti yiyen bir dzen(!) kurabildiklerini anlamak dnya barna daha fazla katkda bulunabilir, ahs kanaatim budur. Devrim: DEVR-mek deil EVR-mek! Kk bir etimoloji notuyla balarsak Devrim (fr. Rvolution) bizdeki inKLaB(3) gibi dnmekten geliyor. Bir makine parasnn eksen etrafnda dnmesi ya da 16c asrdan sonra kullanld ekliyle siyas bir dzenin EV-irilmek suretiyle BA AAI gelmesi! (Devir, deveran, yldz ve gezegenlerin gne etrafnda dnmesi) Marxn dilinde ve kaleminde de byle idi bu i. Yani devrim demek dev-ir-mek, basit bir isyan ile zalim bir kraln tahttan indrilmesi deildi. nk kraln yerine baka kral, bozuk dzenin yerine baa bir bozuk dzen gelebilirdi. Btn eserlerinde ve nutuklarnda grlebilecei gibi Marx devrim yanl kurulmu, TERS bir bir DZenin evirilerek DZ bir DZen haline getirilmesiydi. Peygamberleri devrimci gibi grmek/gstermek isteyen kimi dindar insanlar bunu zalim bir dzenin adil bir dzene EV-irilmesi sanabilir ama bu ahmaka bir hata, tam bir HAMAKAT olur. Zira Marx iin devrim yoluyla DZ-eltme ayn zamanda batl inan ve afyon olan her trl ahlk referansnn, ahiret ve ilh yarg inancnn da DZ-eltilmesini (=dnyevlemesini) kapsar! yilik yerine fayda, mn yerine madde konur. (Bkz. Din toplumun afyonudur isimli makalemiz). Yani Marx anlamda devrim sadece siyas rejimin devir-ilmesi deil retim biimlerinin, zenginlii paylama eklinin fakat en bata zihinleri ve kalpleri EV-irmek suretiyle insanlar da DZ-eltmek demektir. Bunu anlatmak iin fotoraf makinelerindeki ters grnt olgusunu bir metafor olarak kullanr Marx. Engels ile birlikte kaleme aldklar Alman deolojisinden okuyalm gerisini(4): Fikirlerin, anlaylarn, ve bilincin retimi, her eyden nce dorudan doruya insanlarn maddi faaliyetine ve karlkl maddi ilikilerine (alm. Verkehr), gerek yaamn diline baldr. nsanlarn anlaylar, dnceleri, karlkl zihinsel ilikileri (alm. geistige Verkehr), bu noktada onlarn maddi davranlarnn dolaysz rn olarak ortaya kar. Bir halkn siyasal dilinde, yasalarnn, ahlaknn, dininin, metafiziinin vb. dilinde ifadesini bulan zihinsel retim iin de ayn ey geerlidir. Sahip olduklar anlaylar, fikirleri, vb. retenler insanlarn
72
Derin MA
kendileridir, ama bu insanlar, sahip olduklar retici glerin belirli dzeydeki gelimiliinin ve bu gelikinlik dzeyine tekabl eden -ve alabilecekleri en geni biimlere varncaya kadarkarlkl ilikilerinin koullandrd gerek, faal insanlardr. Bilin hi bir zaman bilinli varlktan (alm. das bewusste Sein) baka bir ey olamaz ve insanlarn varl, onlarn gerek yaam sreleridir. nsanlar ve sahip olduklar ilikiler tm ideolojilerinde sanki camera obscuradaym *.n. fotoraf makinesinin iindeki karanlk oda+ gibi ba aa evrilmi bir biimde grlyorsa, nesnelerin gzn, atabakas zerinde ters durmalarnn onlarn dolaysz fiziksel yaam srelerinin yansmas olmas gibi, bu olgu da, insanlarn tarihsel yaam srelerine ayn eyin olmasndan ileri gelmektedir. [...] Yaam belirleyen bilin deil, tersine, bilinci belirleyen yaamdr...(5) Dipnotlar: 1a Hungry Ghosts: Maos Secret Famine (Jasper Becker) 1b Maos Great Famine: The History of Chinas Most Devastating Catastrophe (Frank Diktter) 1c Tibet, Tibet Une histoire personnelle dun pays perdu (Patrick French), sayfa 222den itibaren 1d Stles rouges : du totalitarisme au cannibalisme (Zheng Yi) 1e Tibet: A quand lIndependance? (Armeline Dimier) 2 Pin Yathay, Tu vivras, mon fils (tr. Yaayacaksn olum) LArchipel yaynlar, Ekim 2000, kolektivist tarm/gda politikalar, alk ve yamyamlk ile ilgili sayfalar: 146-148, 153-161, 179-183 Yazar Kzl Kmerlerden kan anlatyor kitapta. Kapitalizme, burjuvaya, aydnlara atklar sava neticesinde (sayfa 89-95) ehirleri boaltyor, paray yasaklyor ve ekonomiyi durduruyorlar. ou Fransada okumu Komnist liderler bu arada Kamboya halkna kar bir soykrm uyguluyorlar. Toplam nfusu 7,5 milyonu gemeyen bir lkede yaklak 2 milyon insan bu soykrm esnasnda ldrlyor. Ayn konuda bir ka kitap daha nermek gerekirse: Le Cambodge. Une tragdie de notre temps, (Philippe Richer), yaynevi: Presses de Sciences Po, 2001. Crimes, terreur, rpression, (Stphane Courtois), yaynevi: Robert Laffont, 1997. Le Gnocide Khmer rouge : une analyse dmographique, (Marek Sliwinski), yaynevi: Harmattan, 1995. 3 Kuran- Kerimde 130 civarnda yerde tekil ve oul (KuLB) halde geen kalp, bir mastar olarak, Arap dilinde bir eyi bir ynden teki yne evirmek (Rgb) anlamn tar. Trkedeki KaLBetmek (bir halden bir baka hale evirmek), inklap (bir halden bir baka hale gei veya geirme) bu kktendir. Kalbin bu eklinin trevleri (takallb, nKLaB, mnkalib, mnkaleb) 30 ksur ayette geer. *...+ Arap dilcilerine gre, bir mastar olan kalbin insann gnlne ad olmas, gnln ok sratle deime ve halden hale gemeye yatkn bir yapya sahip bulunmasndandr. Nitekim, Hz.Peygamber (SAV) bile, Allah Mukallib el-Kulb (kalpleri halden hale sokan) diye anarak, kalbin hem varlk yapsndaki temel zelliine, hem de filolojik yapsna dikkat ekmitir (Kaynak) 4 Alman ideolojisi 1845te yazlm ama hemen yaynlanmam. lk basks yanlmyorsam Rusa, Franszcaya tercmesi ancak savatan sonra yaplabilmi.
73
Derin MA
5 Makalede sunulan alntnn yapld paragrafn kesintisiz hali: Fikirlerin, anlaylarn, ve bilincin retimi, her eyden nce dorudan doruya insanlarn maddi faaliyetine ve karlkl maddi ilikilerine (alm. Verkehr), gerek yaamn diline baldr. nsanlarn anlaylar, dnceleri, karlkl zihinsel ilikileri (alm. geistige Verkehr), bu noktada onlarn maddi davranlarnn dolaysz rn olarak ortaya kar. Bir halkn siyasal dilinde, yasalarnn, ahlaknn, dininin, metafiziinin vb. dilinde ifadesini bulan zihinsel retim iin de ayn ey geerlidir. Sahip olduklar anlaylar, fikirleri, vb. retenler insanlarn kendileridir, ama bu insanlar, sahip olduklar retici glerin belirli dzeydeki gelimiliinin ve bu gelikinlik dzeyine tekabl eden -ve alabilecekleri en geni biimlere varncaya kadarkarlkl ilikilerinin koullandrd gerek, faal insanlardr. Bilin hi bir zaman bilinli varlktan (alm. das bewusste Sein) baka bir ey olamaz ve insanlarn varl, onlarn gerek yaam sreleridir. nsanlar ve sahip olduklar ilikiler tm ideolojilerinde sanki camera obscuradaym *fotoraf makinesinin iindeki karanlk oda+ gibi ba aa evrilmi bir biimde grlyorsa, nesnelerin gzn, atabakas zerinde ters durmalarnn onlarn dolaysz fiziksel yaam srelerinin yansmas olmas gibi, bu olgu da, insanlarn tarihsel yaam srelerine ayn eyin olmasndan ileri gelmektedir. Gkten yeryzne inen Alman felsefesinin tam tersine, burada, yerden gkyzne klr. Baka deyile, etten ve kemikten insanlara varmak iin, ne insanlarn sylediklerinden, imgelerinden, kavradklarndan ve ne de anlatld, dnld, imgelendii ve kavrand biimiyle insandan yola klr; gerek faal insanlardan yola klr ve bu yaam srecinin ideolojik yansma ve yanklarnn gelimesi de, insanlarn bu gerek yaam srelerinden hareketle ortaya konulabilir. Ve hatta insan beyninin olaanst hayalleri (alm. Nebelbildungen) bile deneysel olarak saptanabilen ve maddi temellere dayanan, insanlarn yaam srelerinin zorunlu yceltmeleridir. Bu bakmdan ahlak, din, metafizik, ve ideolojinin tm geri kalan ksm ve bunlara tekabl eden bilin biimleri, artk o zerk grnmlerini yitirirler. Bunlarn tarihi yoktur, gelimeleri yoktur; tersine, maddi retimlerini ve karlkl maddi ilikilerini gelitiren insanlar, kendilerine zg olan bu gerek ile birlikte hem dncelerini, hem de dncelerinin rnlerini deitirirler. Yaam belirleyen bilin deil, tersine, bilinci belirleyen yaamdr. Birinci durumda, sanki canl bir bireymi gibi bilinten yola klmaktadr; gerek yaama tekabl eden ikinci durumda ise, gerek yaayan bireyin kendisinden yola klr ve bilince de o bireyin bilinci olarak baklr
Fikir Platformu
74
Derin MA
Marxn Snfsz Toplumu: Teori ve Pratik 80li yllarda bir yaz tatiliydi. Trkiyede 12 eyll darbesinin izleri, yasaklar btn arlyla zerimizdeydi hl. Erdek yaknlarnda bir koydaki yazlk evdeydik. Tl komumuza Polonyadan bir niversiteli gelmiti renci deiim programyla. Uak mhendisi olacakt bu sar sal, ince yapl ve ok zeki misafirimiz. Tartmakla geiriyorduk btn gnmz. Komnist sistem ile 80lerin Trkiyesini karlatryorduk. Okullar, ticareti, yiyecek fiatlarn Bir retmen aylk maayla ne kadar et alabilirdi? Ev kiralar yksek miydi? Yaz tatili yapabiliyorlar myd? Polonyal renci aknlk iindeydi. Israrla soruyordu yazlk evlerinizi ve kayklarnz devletten kiralamak iin ne kadar dediniz? Bizim 10 ksr yandaki Anadol marka otomobiller bile onun gznde byk bir lkst. zel mlkiyetin bu kadarn buz dolaplarmzdaki ve sofralarmzdaki bolluu bir trl kabul edemiyordu akl. Uzun uzun konutuktan sonra Bu koydaki insanlar bakan vb st tabaka mdr? diye sorarak hepimizi artt. Aslnda yle ahm ahm bir durum yoktu ortada. ou retmen ailelerinden oluan komularmz da bizim gibi 60-70 metre karelik yazlk evlerdeydi. Yllarn tasarrufu, bozdurulan bilezikler ve ek ilerin birikimiydi bu lks. Gecekondudan hallice, tek katl, konforsuz evler naat srasnda bazsnn paras bitmi, at bile yaptramamt. nlerinde ufak birer baheleri vard. Denize merakl olanlarn 4-5 metrelik fiber kayklar sahilde duruyordu. Bu manzarayd bizim Polonyal renciyi oka sokan. Biz ise Polonyallarn yarm kilo kyma ya da ikolata, arap gibi lks mallar iin matbu formlar doldurmalarn, kimlik gstermelerini, saatlerce, bazen gnlerce sra beklemelerini anlamyorduk. Gnlk hayatlar sava halindeki bir lkedekine benziyordu. Oysa Polonya geni ovalara, verimli topraklara sahip bir lkeydi. Bir ok komnist lke gibi endstrilemiti. Mhendis, doktor vb kaliteli elemanlar bizdekinden kat kat fazla olmalyd. Okuma yazma oranlar da Trkiyeden ok daha yksekti. Onlarn refah seviyesi neden 10 ylda bir darbe olan Trkiyenin gerisinde kalsnd?
Fikir Platformu
75
Derin MA
Devlet domates salas satar m? Devletin ticaretle megul olmas halk iin zararldr. *...+ Ticaretteki kr sermaye orannda olduu ve devletin elinde byk bir servet bulunduu iin, ekonomik giriimleriyle sermayesi az olan tccarlar zor duruma sokar. Bu halka zarar verir. *...+ Devlet halkn elindeki mallar ya hakszca alr ya da ucuz fiatla elde eder. Tccar devlet ile rekabet edemez, politik tercihler sebebiyle devlet fiatlar ile oynar+. nsanlar ellerinde para kalmad iin ailelerini geindiremez olurlar. mitsizlik iine den halk almay brakr. Devletin toplad vergiler de bu yzden azalr. *...+ Halkn i ve yaam dzeni bozulur. lke kalknmas ve geliimi sekteye urar. Zira devletin ziraat ve ticaret yapt alanlarda tacir ve ziraati almayacak, ii de altrmayacaktr. *...+ Devletin serveti ancak vergi kalemlerinin ok olmasyla oalr. Dzenli vergiler servet sahiplerine zulmetmekle ve onlarn faydalarn gzetmekle elde edilir. *...+ Devletin, devlet erkinin ve her frsatta adaleti ihll eden zalimlerin ziraatilik yapmas da lkeye zarar verir. *Mallar istedikleri fiattan alp satabildikdikleri iin halka zarar verirler+. (bn Haldun, Devlet, sf. 53-58) 14c asrda yaam bu byk alim ekonomik g ile siyas gcn ayn elde toplanmasnn zulm getireceini daha o zamandan saduyu ile grm. Son satrlar daha da ilgin. Zira her frsatta adaleti ihll eden zalimler diyerek sadece devlete deil fiat speklasyonlarna kap aabilecek monopollere, kartellere kar da bir uyar var. Liberal zulm konusunu Liberalizmin Kara Kitabnda teferruatyla ele aldmz iin burada Marxa ve komnizme odaklanmaya devam edeceiz. Marxa ilham kayna olmu sosyalist ve komnist dnrlerden itibaren mlkiyet KAVRAMI hep tartmalarn odandadr. Marxn temel referanslar olan Manifestoda ve Kapitalde de mlkiyet olgusuna komu kavramlar olan emek, fiat mekanizmalar, zel mlkiyet, retim mallarnn mlkiyeti ve devletin ekonomiye mdahelesini buluruz. Bu kavramlarn yorumlanmas ve uygulanmas deiik komnizm trleri dourmu. Farkl lkelerde farkl uygulamalar grlm. Fakat ne yazk ki normal solcular gibi Mslman/slmc solcular da okumuyor sol literatr. Ne Marxn yazdklarn ne de Rosa Luxemburg, Ernst Thlmann, Georg Lukcs, Max Adler, Karl Renner, Otto Bauer, Walter Benjamin, Jrgen Habermas gibi dnrleri okumuyorlar. Sadece ne isteMEdiini bilen(!) yaramaz ocuklar gibi kapris yapyorlar. Amerika ne yaparsa tersini istiyorlar. Sanrm buradan kt Mustafa Akyolun tabiriyleAbdestli Sosyalizm dediimiz ucube. Bugn iinde yaad dnyay anlamayan, korkan, Amerikaya kzp bunun tersi sosyalizm bize uyar diyen bir yar-aydn snf tredi. Bu konuya daha nceki bir ka yazmzda deinmitik: slamatorlar aptalla abdest aldrd! Mslman Paradan an-Namaz m? lerleme korkusu Aslnda Trkiye komnizmi hi tecrbe etmedi denilemez. nk Turgut zal ile liberallemeye balayan 80lerin Trkiyesi bile bir ok bakmdan yine de birazck komnist saylrd. retim aralarnn mlkiyeti serbestti ama devlet meydan bo brakmyordu. Devletin kuma, ayakkab, eker rettii fabrikalar vard mesel. Belediyelerin et, sabun, bakkaliye satt maazalar ve buna benzer bir ok kurulu toplam ekonominin iinde olduka ar basyordu. Hatta OYAK gibi kurulular vastasyla Trk Silahl Kuvvetlerinin domates salas satt, askerlere zorla zel(!) hayat sigortas yaptrd kurumlar vard. Bunlarn meruluu imdilerde tartlyor ama sanrm halen aktifler. Hatta Trk Silahl Kuvvetleri AXA isimli Fransz sigorta irketiyle ortaklaa yap
76
Derin MA
yor bu HEM ZORUNLU HEM ZEL hayat sigortas iini. Yani gneydouda ldrlen ve yaralanan Trk askerlerinin srtndan yaplan krlarn bir ksm Fransaya aktarlyordu! Devlet ekonomik hayata bu derecede dahil olunca ister istemez ekonomik ve endstriyel hayat siyasetin glgesinden kamad. Mesel tarm mamullerinin ve demir, eker, ila, imento gibi temel rnlerin fiatlarn hkmet ya da uzman komisyonlar belirliyordu. Seimler yaklarken devlet fabrikalarna hi ihtiya olmad halde bir ok ii alnrd oy karlnda. Yine seimler yaklarken hkmet kyllerin oylarn almak iin bozuk, rk, kalitesiz olmasna bakmadan ellerindeki rnleri satn alrd. Tabi bu rnlerin satlma imkn olmad iin devlet depolarnda rr ve imha edilirdi. Yani devlet genellikle ekonomik faaliyetlerini ZARARINA yapard. Halktan toplanan vergiler esnaf ve sanayiciye zarar verecek biimde kullanlyordu zetle! Devletle boy lemeyeceini bilen zel yatrmc da bu sektrlere girmezdi. Trkiye bu kolektivist ve devleti politikalar yznden uzun yllar kendi sanayisini geri brakt nk bir rant lkesiydi. Toplu paras olan bankadan faiz almay tercih ediyordu. Yatrm yapmak, i kurmak o kadar riskli ve o kadar krszd ki. Trkiyede mal ve hizmet reten firmalarn yurtdyla rekabet etmesi de bu ldren atmosferde imknszd. Tandm bir ok kk patron ithal ettikleri yedek paralar ya da hammaddeyi ekebilmek gmrkte aylarca bekler, rvet ve brokrasi yznden san ban yolard. Bu yar-komnist dzen drst ve alkan insanlarn engellendii hatta cezalandrld, tembel, rveti ve ahlkszlarn dllendirildii bir sistemdi. Dviz girdisi ok az olan Trkiyede benzin karneyle satld. Kt ya da mrekkep ithal edemeyen gazetlerin baslamad zamanlar oldu. Elektrik kesintilerine de almtk. Ya, eker gibi maddeleri almak iin sraya girilirdi Ecevitin ve Demirelin ynettii o lkede. Polis bakkallara baskn yapp ampul, soba gaz vs stoklayan esnafa ceza keserdi. Trkiyenin btn enerjisi lkeyi geri brakmak iin harcanyordu. Ecevit ve Demirel bu konuda ok baarlyd. Geriydik! Gerilikte ve vasatlkta eitlenmitik. Sonu Kara gzler, alev gzler arr beni uzak diyarlara Akn ve barn hkm srd yerlere Acnn olmad Savan yasak olduu yerlereSana rastlamasaydm eer Bu kadar ac ekmezdim Glmseyerek yaardm hayatm Mahvettin beni kara gzlm Ebediyyen mutsuz ettin beni
Fikir Platformu
77
Derin MA
Kara gzlm, ate gzlm Korkun ve gzel gzlm Ne ok seviyorum seni, Nasl da korkuyorum senden Belli ki uursuz bir saatte tanmm seni (Otchi Chornye) Bu Rus halk arksnn szleri adeta sosyalizmin tarihini zetler gibidir. Uursuz bir saatte tanr proleterya Marx ile. 1800lerin Avrupasnda Kapitalist dzenin klesi gibi alan iiler acnn, savan olmad, akn ve barn hkm srd bir yeryz cennetinin dn kurarlar. Snf atmalar m var? topyamz snfsz toplum olsun. Zenginler fakileri mi eziyor? Mlkiyeti kaldrdk gitti Gerekirse yerekimi kanunlarn da iptal ederiz. Btn dnya iileri birlesin yeter! Netice? Tpk arkdaki gibi: Gzel ve korkun. Birincisine ak oldular, ikincisini buldular: Ebed mutsuzluk. nsann insan piirip yedii, herkesin allk, sefalet ve zillette eit olduu bir dzen kurdular sosyalistler: Komnizmin (varsa) bir suu insanlar yamyamlatrmas deil, DEVRM YOLUYLA nsan btn insanlarda ortak olan vasflara indirgemesi olabilir. (Bkz. Derin Gz kitab) Ancak bylesi bir fikrvicdan zeminde insanlar hayatta kalmak iin her eyi yapmaya hazr hale gelir ve dier insanlar bir ET PARASI olarak grr. Ama bu zaviyeden bakldnda kapitalizm, liberalizm ve hatta slmclk bile zan altnda kalabilir. Geen blmde komnist tarm politikalar yznden a kalan ve kendi ocuklarn yiyen zavall Ukraynallardan bahsetmitik. (Bkz. Bir et paras olarak komnist nsann kymeti) Ancak sadece bu ideolojinin deil DEVRM kavramnn znde sorunlu olduunu, slm devrimlerin de bu tr facialara yol aabileceini sylemitik. Gelecek blmde Marx ile komnizmin sular arasndaki muhtemel balar sorgulamaya gayret edeceiz.
Fikir Platformu
78
Derin MA
Sosyalizmden kaan ii olur mu? Orakla biilen, ekile ezilen iiler Trk solcular komik duruma dmekten korktuklar iin bu mevzulara pek girmezler ama sosyalist lkelerde iilere yaplan eziyet ou kez kapitalist lkelerdekini gemitir. Hatta sosyalist hkmetlerin iilere yapt bask o kadar fazla oldu ki iiler kamasn diye ehirlerin etrafn duvar ve dikenli telle evirmek zorunda kaldlar! Nasl bir rejimdi ki bu, nbetteki askerler silahlarn brakp sosyalizmden katlar. iler sosyalizmden kurtulmak iin camlardan atladlar. Elektrikli tellere taklp can verdiler. Tneller kazdlar duvarn altndan geebilmek iin. Nerede? Dou Almanyada. Yani iki Almanyann birlemesinden nceki sosyalist Almanya. 1953 senesi mays ortasnda Birleik Sosyalist Parti (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) maalar arttrmadan alma sresini %10 arttrd. Kapitalin birinci cildini okumamlar m acaba? Diye dnyor insan. nk Karl Marx bu kitapta ngiliz kapitalistleri tam da ayn eyi yapmakla suluyor : ileri cret demeden fazla altrmakla. Geelim. ekoslovakyadaki iiler de sosyalizmin nimetlerinden(?) pek memnun deiller o sra. Aralarnda Pilsen ve Skodann da bulunduu 129 fabrikada olaylar km, Stalinin portreleri yaklyor. Neyse, Dou Almanyann sosyalist liderleri diken stndeler yani. Berlinde ilk grevler balyor 11 haziranda. Sosyalist hkmet geri adm atmyor. fke abucak saryor btn lkeyi: Dresde, Leipzig, Magdebourg, Ayaklanmalar, basn brolar devlet daireleri baslyor, yzbinler ayakta. Sosyalist Parti birinci sekreteri Walter Ulbricht Sovyet Ordusunu imdada aryor Devrim Dman ve bat komplosu diye niteledii bu hareketi bastrmak iin. Sosyalistlerin hak arayan insanlar sularken bugnk Arap diktatrler gibi konumas bir rastlant m acaba? Bu da dikkate deer bir baka soru.
Fikir Platformu
79
Derin MA
zelletirsek de mi smrsek, kamulatrsak da m smrsek? 1800lerde ngilizlerin vahi kapitalizmi 5 yandaki ocuklar mal gibi alp satyordu. Sefalet iinde fuhua srklenen kadnlar, paralanan aileler Ve bunlarn su orta durumundaki politik - din geleneksel altyap. Marxn sz ve eylemi bu smr dzenine bir bakaldr idi. (Bkz. Yeni balayanlar iin Mslman Marx ve Din Toplumun Afyonudur) Sermayenin siyas otoriteye sz geirmesi ve halka zulm etmesiydi temel mesele. Marxizmin muzaffer olduu lkelerde ise bu zulm sistemi orap gibi tersine evrildi ama yine iinin kafasna geirildi: Politik g burjuva ve saz arkadalarn yok ederek, halkn zenginlemesini engelleyerek sermayeye hakim oldu. Tarm arazileri, fabrikalar, bankalar kamulatrld. Netice? Yine zulm idi. Solcu, sac, dinci ya da liberal olmay brakn 5 dakikalna. Bir an arkanza yaslanp dnn. ilerin smrlmesine tepki olarak domu bir ideolojiden bahsediyoruz yani marxizmden. Bu ideolojiyi uygulayan Dou Alman sosyalistleri baka bir lkenin ordusunu yardma aryor. Neden? Smrye direnen kendi iilerini ezmek iin! Ve tanklar yryor halkn stne. Rus askerleri insanlara geliigzel ate ayorlar. Tanklarn ve mermilerin sosyalist iiler tarafndan retilmi olmas bir ey deitirmiyor. Marxist-Leninist kurunlarla 50 ii lyor aln terini savunurken! 3000 kiiyi Ruslar tutukluyor, 13.000 kiiyi de Sosyalist Parti.(1) Bu olaylarn ardndan 19 milyon Dou Alman vatandandan 3 milyonu batya kayor. Herkesin kap kurtulmak istedii, adna sosyalizm denen bu yeryz cenneti, bu kzl sevgi yuvas(!) o kadar ok insan kaybediyor ki 13 Austos 1961de 48 km uzunluunda bir duvar ile Dou Berlin bir ak hava hapishanesi haline getiriliyor.(2) Sosyalist hkmetlerin iileri smrmesi, itiraz edenleri ldrmesi, alma kamplarnda, srgnlerde harcamas bir istisna mdr? Almanyadaki ii kymndan 3 sene sonra 1956 ekiminde bu kez Macaristanda 3000 insann lmne, 13.000 yaralanmaya yol aan asker harekt Komnist Parti Manifestosunun idealleriyle badar m? Hemen btn Marxist-Leninist lkelerde hak arayan iileri, sendikaclar, grevcileri ldren/ldrten hkmetlere rastlyoruz. Bunlarn hepsine birden topyaya giderken tezahr etmi mnferit yol kazas diyebilir miyiz? ilerin refah iin(!) gerekletirilen bir baka katliama daha bakalm isterseniz: 1968 ylnda 6500 Rus tanknn 450.000 askerle birlikte ekoslovakyay igal etmesi Sosyalistlerin katliam listesi istisna saylamayacak kadar uzun. Rusya, Macaristan, ekoslovakya, Almanya, Macaristan, in, Tibet, Kuzey Kore, Kamboya, Afganistan Evet, bu paragrafa balk olarak zelletirsek de mi smrsek, kamulatrsak da m smrsek? sorusunu koyduk. Zira ne Piyasa Fetiizmi ne de Devlet Fetiizmi insanlara adalet getirebildi bugne kadar. Aslnda bunlarn her ikisi de gerekli mekanizmalar. Her birinin uzmanlk alan ayr. Ama biri dieri zerine tahakkm kurduunda, piyasa ya da devlet Hukukun stnde tutulduunda varlan yer zulm. 1800lerin ngilteresi liberal totalitarizmi yani piyasa diktasn test etti. Devlet ticaretin ve ekonominin yani Yce ve Putsal Piyasann enstrman haline geldi. Ekonomik kayglar Hukukun stnde
80
Derin MA
tutuldu. ngiltere hem dnyay smrd hem de kendi halkn. Sosyalist rejimler ise tam tersini test ettiler. Ticaret ve ekonomi Yce ve Putsal Devletin enstrman yapld. Netice? 100 milyon ceset! Sava filan deil. Salgn hastalk deil. Rejim deiiklii sadece. Katili ile ayn lkenin nfus kdn tayan 100 milyon insanck. Alman Almanlar ldryor, Rus Ruslar, inli inlileri. Tabi biri geldi diye teki gidecek deil ya. 1980den itibaren Thatcher ve Reagan ile yeni bir liberalizm modasnn ykseliine tank olduk, oluyoruz. Her trl iddeti, medyay, ulusal ordular, IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas kurulular birer enstrman haline getiriyor bu g. Mesel ili halkna ikenceyle, zulmle dayatlan liberal dzen. Atilla Yayla gibi iyi niyetli Trk liberalleri demokrasinin liberalizm ile atmayacan savunadursunlar. kenceci Pinochetnin destekisi liberal guru Hayek aka tersini sylyordu hem de ilili bir gazetecinin gznn iine bakarak: Personally I prefer a liberal dictator to democratic government lacking liberalism. (= ahsen liberal bir diktatr liberal olmayan demokratik bir hkmete tercih ederim.) Liberal bir peygamberin onay ve desteiyle gerekleen bu zgrletirme olduka kanl geti: Binlerce yargsz infaz, gzaltnda kayp, sakat kalan insanlar ve sakatlanan hayatlar Barollerde diktatr Pinochet, (3) ngiltere babakan Thatcher ve Manev(!) nder Liberal Hayek Hazretleri! Liberal Totalitarizm: Zincirin ne renk olsun canm? Her nedense Trk liberalleri bu konuyu pek amaz. Ama liberalizmin ZORLA HALKA DAYATILMASI bir tek ilide mi grld diye sormak gerekir. Liberal totalitarizm yani devlet adamlaryla i adamlarnn birlik olup halk soymas Gney Amerikaya zg bir sorun mudur? Kesinlikle hayr. Mesel Avrupa Birlii de halkn karlarna ve demokratik tercihlerine aykr bir ok karar ald ve uygulamaya koydu. Neden? Liberalizme uygun olmas iin. Salk, gda gvenlii, enerji datm ve daha bir ok alanda halkn aleyhine kanunlar kt, kyor. Kimin lehine? Brkselde lobicilik yapan byk firmalar ve bankalar. ada klelik yntemleri, evre kirlilii, tketim lgnl Gerek u ki insanlar kendi sorumluluklarn kabul edip hrslarna snr koymak istemiyorlar. Nefsan drtleri onlar nereye ekerse oraya gidiyorlar. Milyarlarca insann cimrilii, lks merak, para hrs, gelecek korkusu kanalizasyon ukuru gibi bir yerde toplanyor ister istemez. Bu kk ve masum(!) pislikler bir araya toplannca ortaya yle korkun canavarlar kyor ki aa bu uzaydan m geldi? diye ap kalyorlar karsnda. Hele bir de sava veya benzeri bir karklk varsa bir kurtarc beklemeye balyorlar. Marx var, Lenin ya da Stalin var. Olmazsa Hitler var. O da olmad, Hayek veya Friedman ne gne duruyorlar? nsanlar bazen alp satma serbestliini dokunulmaz-tartlmaz iln edip bir Para tanrsna tapyorlar, bazen de kendilerinin yap-A-mad iyilikleri yapacak, zor gnlerde onlar koruyup gzetecek bir Devlet tanrsna. Her ikisi de meru ve gerekli olan bu iki kurum bylece eletirilmez, hata yapmaz ve hesap vermez hale gelerek ilahlayorlar! Helvadan yaplm putlar gibiler. stn rk, Para ve Devlet gibi putlar da helva putlarla ayn avantaj sunuyor: Yutulabilirler! Biz de yutuyoruz zaten. Yoksa her yeni gn akl kullanmak, vicdann sesini dinlemek, yiden, Gzelden, Dorudan yana tavr koymak, bu feraseti, cesareti ve azmi gstermek gerekirdi. zel keyiflerimizden, hobilerimizden fedakrlk edip tekilerin dertleriyle dertlenmek icab ederdi. Ne kadar yorucu. Ne kadar zor insan olmak. Devlet ya da Piyasa bu zgr iradenin yerine ikame edilince tehlikeli bir hal alyor.
Fikir Platformu
81
Derin MA
Trk solcular neden susuyorlar bu konuda? Komnist Rusyann k, inin devlet kapitalizmine geii, sosyalizmi uygulam Kba, Polonya, Yugoslavya, Macaristan gibi ok sayda lkenin ektikleri aclar solcular keye sktryor. Gnmzn solcular artk reddi miras peinde. Aslnda bizim fikirlerimiz hi uygulanmad ki deyip kyorlar iin iinden. Her ekonomik krizden sonra panie kaplp Durun! Durun! Gerek liberalizm bu deil ki diye kaz eviren liberallere ne kadar da benziyorlar Kolay deil, marxist-leninist politikalarn kurban olmu insanlarn says 100 milyon civarnda. (Bkz. Komnizmin Kara Kitab) Baz teorik detaylarda birbirinden ayrlsa da sosyalizmin deiik trleri kriz dnemlerinde ba gsteriyor. Halkn arzusuyla deil kanl devrimler ile geliyorlar iktidara. Egemen olduklar lkelere alk, sefalet hatta yamyamlktan baka bir ey getirmiyorlar. (Bkz. Bir et paras olarak komnist nsann kymeti ) Orakla biilen, ekile ezilen iileri grdke insann hepsi Marxn suu mu? diye soras geliyor. Ve tabi hl hayatta olanlar iin ikinci bir soru: nsana saygl bir sosyalizm kurulamaz m? Sosyalizmin iileri ezmesinin sebebi Stalin ya da Maonun psikopat oluu deilmi. Buraya kadar verdiimiz rnekler ve aklamalar sayesinde bunu grdk. Gerek sorun devletin sermayeyi enstrman haline getirmesi. Polis, yarg, yasama, sermaye, basn, emek, retim, istihdam, sosyal gvenlik Btn bunlar tek bir elde toplannca Hele bir de modern dnyann teknik imknlar ile donatldysa! Ortaya yle bir diktatrlk kyor ki. Btn gemi imparatorluklar, en insafsz krallar ve sultanlar bile masum kalyorlar yannda. (Ancak bunun tam tersinin de ayn ekilde felaketlere kap atn yukarda ksaca hatrlattk. Adna ister neo-liberalizm diyelim ister vahi kapitalizm(4). Tatbikat ayn: Sermayenin devleti, insanlar, doay enstrmanlatrmas. Bkz. Liberalizmin Kara Kitab) Sonu Marxn fikirlerine ve gnmzdeki uzantlarna odaklanacak olursak temel eksende Marx ve takipilerini HATALI buluyorum. Bu byk hata onlar da KATLAMLARINDAN DOLAYI SORUMLU yapyor gzmde. Aadaki paragraflarda bu kritik noktay biraz aacam. Nasib olursa ileride her bir hata iin ayr bir makale yazmak, Marxn ve marxistlerin szlerine yer vermek daha isabetli olacaktr diye dnyorum. Okurlarn kendi kararlarn verebilmeleri iin Komnist Parti Manifestosundan bu kusurla ilgili ksmlar bu yaznn devamna, dipnotlardan sonraki blme ekledim. ahsi kanaatim sosyalizmin bu kusurlardan temizlenmesinin imknsz olduudur. Eer bugnk solcular bu kusurlar ile sosyalizm adna yaplan ii katliamlar arasndaki balanty fark ederlerse zaten demokrat oldular demektir. Solcu demokrat ya da sosyal demokrat deil. Sadece demokrat
82
Derin MA
Fakat meselenin daha acil bir yn var. O da bugn slamc kesimde hl yank bulan bir devrim zlemi. Devrim kan ile, ter ile kazanlr vb eklinde sloganlaan bu duru bazen ran hayranl bazen Amerikan dmanl ile zdeleiyor, bazen de Abdestli Sosyalizm olarak kyor karmza. Zhd, dnya malndan uzaklamay kafasna gre yorumlayan, nefs ile yaplmas gereken mcadeleyi kurumsallatran, devletletiren bir duru bu, kanaatimizce ok sakat. Mslmann iyiliini Mslmana ramen, devlet eliyle retmeyi hedefleyen bu ekip Marxa ve takipilerine ok yakn duruyor. Gemite inin iyiliini iye ramen retmeyi hedefleyen sosyalistlerin 100 milyon insan nasl ldrdklerini analiz etmek bu bakmdan gelecee dnk bir nem tayor. nk slmc etiketle yaplacak bir devrimin, tabiri caizse 1850 model yeil marxistlerin Mslmanlara verebilecei zarar ok byk. Evet Nedir Marxn fikir ve eylemlerini sosyalizmin ii katliamlarna balayan kusur? zel Mlkiyetin/retim aralarnn mlkiyetinin devlete transferi, Devrimci fke, Jakobenizm, insanlara, halka eyletirici biimde, tepeden bak. Neden bu yola giriyor Marx ve arkadalar? nk Marx etkileyen fikr bir zemin var. 1800lerde kendisine sosyalist /komnist diyen Avrupal aydnlar sefaletin suunu HUKUKSUZLUKTA deil PARAda aryor. Paray ve/veya mlkiyet olgusunu yok ederek sefaleti de yok edeceklerini vehmediyorlar. Oysa gerek sorun retim biimlerinde, ticarette ve iletiimde yaanan TEKNK devrimler. Hzlanan retim ve ticaret o asra kadar hi grlmemi bir sermaye birikimine imkn tanyor. Teknolojinin ve ticaretin ilerlemesi ile deien dnyada EN FAKR insan ile EN ZENGN insan arasndaki fark hzla byyor. Sermaye, teknik bilgi, retim kapasitesi vb gler daha 1800lerde kresellemeye balyor. Bu durum o gne kadar siyasetilerin, ekonomistlerin, filozoflarn ngremedii bir ey. lekleri, cetvelleri aan bir sarsnt, ayn anda meydana gelmi bir ka deprem gibi adeta. Kimse ne dneceini bilemiyor ama teknik ilerleme insanlarn dnmesini beklemiyor! Muazzam miktardaki ekonomik deeri, mal ve hizmeti ok ksa zaman dilimlerinde retmek mmkn oluyor birden bire. Bu durum ise muazzam bir sermaye birikimine imkn tanyor. Nfusun bir ksmnn elinde toplanan bu zenginlik Avrupa lkelerindeki g dengelerini alt-st ediyor. Yeni zenginler siyas g pastasndaki paylarn arttrrken kaybedenler tamamen kleleiyor. Basit bir model zerinde temsil edecek olursak: Kk bir kyde yaayan becerikli balklarn teki balklara gre yllar getike, AZICIK zenginlemesi mmknd. Ama bu birikim dier kyllere zarar verecek boyutlara ulamyordu. Biraz daha byk bir ev, daha iyi yeme ve giyinme imkn, belki bir hizmeti. Peki balklardan biri gldeki btn balklar bir saatte yakalamann yolunu kefederse ne olur? te 1700lerin ortasndan itibaren buna benzer bir durum var. Gitgide glenen zengin bir aznlk o gne kadar sadece krallara layk olan bir yaam biimine talip oluyor. zel yetenekleri, sermayeleri, iktidarla sk ilikileri var. Ancak dier yandan FAKR
83
Derin MA
ounluk yetersiz beslenmeden len bebekleri iin tabut bile alamyor. Gnde 18 saat allan fabrikalarda havalandrma yok. Doru drst test edilmeden kullanma sunulan makineler her gn insanlarn ellerini, kollarn koparyor. Sakatlanan veya yalanan iilerin haklarn savunacak yasal bir ereve yok. Sendika yok. Grev yapan iilerin zerine ordu gnderiliyor bir ok Avrupa lkesinde. Uluslararas siyas alkantlar, isyanlar ve savalar da bu depremlere elik ediyor: Fransz ihtilli, Napoleonun komu lkeleri igali, ABDde kleliin kaldrlmas, smrge savalar, kanl biimde bastrlan ii ayaklanmalar Bu tabloyu ksmen ok iyi tahlil edebilen Marx ve dier sosyalist/komnist dnrler ok gzel fikirler retiyorlar: alma saatlerinin yasalarla snrlanmas, ocuklarn kle gibi satlmasnn engellenmesi, ilerin hak mcadelesinin ticaret gibi kresellemesi Ancak iyi tahlil edemedikleri noktalarda radikal durular alyorlar. Her eyin sulusu, gnah keisi olarak grdkleri burjuva ne yaparsa, ne isterse tersini yapmak suretiyle bir ideoloji oluuyor. Burjuvaya tersinden endeksli bu ideoloji ister istemez yobaz liberallik gibi ikinci bir deli gmlei oluyor: Mlkiyetin veya retim aralar mlkiyetinin devlete transferi (fabrika, tarla, vs), snfsz bir toplum projesi, herkesin istedii meslekte, istedii zaman alabilecei ama herkese ekmek verecek bir dzen, burjuva ahlk dedikleri geleneklerin, dinin ve btn manev mihenk noktalarnn reddi Bu dzene gemek iin ise u an ayakta olan her eyi devirecek bir devrim! Marxn da dahil olduu damar demokrasiyle ve reformlarla hareket etmek istemiyor. Amalarn aralar merulatraca ynndeki kan olduka salam biimde kk salyor zihinlerde. Egemen snflarn ezilenlere kar insafsz tavrlar intikamc bir zihniyeti kkrtyor. Burjuva snfna kar siyas mcadele yapmaktan bahsedilmiyor bir noktadan sonra. Tek zm onlar (dman) imha etmek! Ekmek derdindeki ii snfnn yerine geni halk kitleleri konuyor giderek. Maddelemi, homojenlemi, EY-lemi bir gruh artk proleterya. Kksz, amasz Kendi karlarn savunmuyor, zaferi zafer iin, devrimi devrim iin istiyor. Sava bitince zlen askerlere benziyorlar. Gidecek evi olmayan, Sava ev edinen askerler gibiler. Marxn kendisi de bu mitomaniye kaplm vaziyette. Grtlana kadar borta, ocuklar lyor sefaletten. Mcadele fetiizmi denebilecek bir durumda Marx. Tam bir cinnet hali! Erdem bakmndan yerinde sayan insanlk ise ina ettii evin altnda ezilen bir usta gibi. Devrim, brokrasi, piyasa, rklk bu tabloda nizam yerini alyor. zerinde ksaca durmak istediimiz son nokta ise bir tr Jakobenizm, insanlara, halka eyletirici biimde, tepeden bak. Marx ve takipileri burjuva egemenliinde kar ktklar ne varsa kzl bir sosla kendi ideolojilerine dahil ediyorlar yeniden: Jakoben bir fikr zemin, proleterya diktas, ideal dnyaya ulamak iin geici bir totalitarizm, stn insan tasavvuru, kendini am bir sper-komnist profili, insan- kmil yerine ikame edilen bir Kmil i! Ne var ki ksa bir dnem iin tasavvur edilen geici totalitarizm bir trl gemiyor. ktidar tatl. Devrimden sonraki ilk saatlerde btn devrimciler muhafazakr oluyor. Komnist partinin i kavgalarnda en tehlikeli, en acmasz insanlar ykseliyor Silah arkadalarnn kafalarn keserek. KGBnin atas olan eka kuruluyor. Bir tr devrim muhafz. Liderleri eletiren herkes yok edilmeli. Komu komuyu ihbar ediyor, oul babay. Stalini anma treninde glmsemedi diye filenenler var sosyalist rejimlerde. Yz ifadesi bile devletin mal artk!
Fikir Platformu
84
Derin MA
Toplama kamplar, ikence odalar, srgnler Rejim devrim dman etiketiyle i dman retiyor. Tpk Kemalistlerin Krtleri, Ermenileri, dindarlar hedef gstermesi gibi. Rejimin uygulad terr meru gstermek iin ihtiyac var buna. Yahudiler, Polonya asll Ruslar, byk toprak sahipleri, resm tezlerle uymayan tipteki komnistler En ar bedeli aydnlar dyor. Sanatlar, yazarlar, bilim adamlar. Sovyet Rusya gemiin ve gelecein zerinden geiyor kzl bir silindirle. Ahr haline getirilen kiliseler, camiler, sinagoglar, katledilen din adamlar, yaklan kitaplar. Bir Rus lgnl m? Ne yazk ki deil. inde kltrel devrim ayn trden ykmlar getiriyor pepee. Kamboya, Kba Dnyann neresinde uygulanrsa uygulansn Marxn fikirleri alk ile sefaletin yan sra manev ve kltrel ykm getiriyor. Neden? Bunu da gelecek blmlerde greceiz.
Fikir Platformu
85
Derin MA
Dipnotlar 1 Histoire de lAllemagne, XIXe- XXe sicle. Le long chemin vers lOccident (Heinrich August Winkler) 2 The East German Leadership and the Division of Germany: Patriotism and Propaganda 1945-1953 (Dirk Spilker) 3 Les annes Condor : Comment Pinochet et ses allis ont propag le terrorisme sur trois continents ( John Dinges, William Bourdon, Isabelle Taudire) 4 The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism (Naomi Klein) Liberal totalitarizm zerine makaleler (tr.) Vodafone: Paran Kadar Konu! - Bir Liberal Ahlkszlk rnei (tr.) Liberal Totalitarizm kendine i dman m retiyor? (tr.) Liberalizm ve Totalitarizmin Dn Tavsiye Okuma (ing.) Law, Legislation and Liberty, The Political Order of a Free People (F. A. Hayek) (ing.) Statecraft: Strategies for a Changing World (Margaret Thatcher) (ing.) The Enigma of Capital and the Crises of Capitalism (David Harvey) (ing.) Zombie Capitalism: Global Crisis and the Relevance of Marx (Chris Harman) (fr.) Histoire du libralisme en Europe (Philippe Nemo) (fr.) Les formes de lactivit politique : Elments danalyse sociologique, du XVIIIe sicle nos jours (Antonin Cohen, Bernard Lacroix, Philippe Riutort, Brigitte Gati) (fr.) La fin de leurolibralisme (Jacques Sapir)
Fikir Platformu
86
Derin MA
Komnist Parti Manifestosundan konuyla ilgili blmler Blm1, Burjuvalar ve Proleterler Burjuvazi, stnl ele geirdii her yerde, btn feodal, ataerkil, romantik ilikilere son verdi. nsan doal efendilerine balayan ok eitli feodal balar acmaszca kopard, ve insan ile insan arasnda, plak z-kardan, kat nakit demeden baka hi bir ba brakmad. Dinsel tutkularn, valyece cokunun, dar kafal duygusalln en ilhi vecde gelmelerini, bencil hesaplarn buzlu sularnda bodu. Kiisel deeri, deiim-deerine indirgedi, ve saysz yok edilemez ayrcalkl zgrlklerin yerine, o tek insafsz zgrl, ticaret zgrln koydu. Tek szckle, dinsel ve siyasal yanlsamalarla perdelenmi smrnn yerine, ak, utanmaz, dolaysz, kaba smry koydu. 1882, Rusa basknn nsznden Ama durum bugn ne kadar da farkl! Rekabeti ile Avrupadaki -bykl kkl- toprak mlkiyetinin temellerini sarsan devasa bir tarmsal retim iin Avrupa g, Kuzey Amerika iin pek uygundu. Buna ek olarak, bu, Birleik Devletlere, muazzam snai kaynaklarn, Bat Avrupann ve zellikle ngilterenin bugne dek varolan snai tekelini ksa zamanda kracak bir enerjiyle ve lekte kullanma olanan da verdi. Her iki durum da, bizzat Amerika zerinde, devrimci bir tepki yaratyor. Tm
87
Fikir Platformu
Derin MA
siyasal yapnn temelini oluturan iftilerin kk ve orta boy toprak mlkiyetleri, dev iftliklerin rekabeti karsnda adm adm kyor; ayn anda, sanayi kesimlerinde ilk kez bir proletarya kitlesi ve mthi bir sermaye younlamas geliiyor. *...+Komnist Manifestonun amac, modern burjuva mlkiyetinin yaklamakta olan kanlmaz zln iln etmekti. Ama Rusyada, hzla gelien kapitalist vurguna ve henz gelimekte olan burjuva toprak mlkiyetine karlk, topran yarsndan fazlasna kyllerin ortaklaa sahip olduklarn gryoruz. imdi sorun udur: Byk apta zayflam olsa bile, gene de, ilkel bir ortak toprak sahiplii biimi olan Rus obinas, dorudan doruya komnist ortak mlkiyetin st biimine geebilir mi? Ya da, tersine, ilknce, Batnn tarihsel evrimini oluturan ayn zlme srecinden mi gemelidir? Buna bugn verilebilecek tek yant udur: Eer Rus Devrimi, Batdaki bir proleter devriminin habercisi olur, ve bunlar, bylelikle, birbirlerini tamamlarlarsa, Rusyadaki mevcut ortak toprak sahiplii, komnist bir gelimenin balang noktas olabilir. Blm1, Burjuvalar ve Proleterler Burjuvazi, nfusun, retim aralarnn ve mlkiyetin dank durumuna giderek daha ok son veriyor. Nfusu bir araya toplam, retim aralarn merkeziletirmi, ve mlkiyeti birka elde younlatrmtr. Bunun zorunlu sonucu, siyasal merkezileme oldu. Ayr karlara, yasalara, hkmetlere ve vergi sistemlerine sahip bamsz ya da birbirleriyle gevek balara sahip eyaletler, tek bir hkmete, tek bir hukuk dzenine, tek bir ulusal snf karna, tek bir snra ve tek bir gmrk tarifesine sahip tek bir ulus iinde bir araya geldiler. Burjuvazi, ancak yzyl bulan egemenlii srasnda, daha nceki kuaklarn tmnn yaratm olduklarndan daha youn ve ok daha byk retici g yaratt. Doa glerine egemen olunmas, makine, kimyann sanayiye ve tarma uygulanmas, buharl gemiler, demiryollar, elektrik telgraf, koskoca ktalarn tarma almas, nehirlerin suyollar haline getirilmesi, yerden bitercesine nfus oalmas toplumsal emein barnda bylesine retici glerin yatmakta olduunu daha nceki hangi yzyl sezebilmitir? u halde gryoruz ki: burjuvazinin kendisini onlara dayanarak glendirdii retim ve deiim aralar, feodal toplum ierisinde yaratlmlardr. Bu retim ve deiim aralarnn geliiminin belirli bir aamasnda, feodal toplumun retimde ve deiimde bulunduu koullar, tarmn ve imalt sanayinin feodal rgtlenmesi, tek szckle, feodal mlkiyet ilikileri, gelimi bulunan retici glere artk ayak uyduramaz hale geldiler; bir o kadar ayakba oldular. Bunlar krlmalydlar; krldlar. Bunlarn yerini, kendisine uygun den bir toplumsal ve siyasal yap ile, ve burjuva snfnn iktisadi ve siyasal egemenlii ile birlikte, serbest rekabet ald. Gzlerimizin nnde buna benzer bir hareket yer alyor. Kendi retim, deiim ve mlkiyet ilikileri ile modern burjuva toplumu, bylesine devasa retim ve deiim aralar yaratm bulunan bu toplum, ller diyarnn byleriyle harekete geirdii gleri artk kontrol edemeyen bycye benziyor. Sanayi ve ticaretin tarihi, on yllardan beri, modern retici glerin, modern retim koullarna kar, burjuvazinin ve onun egemenliinin varlk koulu mlkiyet ilikilerine kar isyannn tarihinden baka bir ey deildir. Bu konuda, tm burjuva toplumunun varln dnemsel yinelenmeleriyle her keresinde daha tehdit edici bir biimde sorguya eken ticari bunalmlarn szn etmek yeterlidir. Bu bunalmlar srasnda yalnzca mevcut rnlerin deil, daha nceleri yaratlm retici glerin de byk bir ksm dnemsel olarak tahrip ediliyor. Bu bunalmlar srasnda, daha nceki btn alarda anlamsz grlecek bir salgn ba gsteriyor -ar retim salgn. Toplum kendisini birdenbire, gerisin geriye, geici bir barbarlk durumuna sokulmu buluyor; sanki bir ktlk, genel bir ykm sava, btn geim aralar ikmalini kesmitir; sanki sanayi ve ticaret yok edilmitir; peki ama, neden? nk ok fazla uygarlk, ok fazla geim arac, ok fazla sanayi, ok fazla ticaret vardr da ondan. Toplumun elindeki retici gler, burjuva mlkiyet ilikilerinin ilerlemesine artk hizmet etmiyor; tersine, bunlar, kendilerine ayak ba olan bu ilikiler iin ok gl hale gelmilerdir,
88
Fikir Platformu
Derin MA
ve bu ayak balarndan kurtulduklar anda, burjuva toplumunun tamamna dzensizlik getiriyor, burjuva mlkiyetinin varln tehlikeye sokuyorlar. Burjuva toplum koullar, bunlarn yaratt zenginlii kucaklayamayacak denli dardr. Peki, burjuvazi bu bunalmlar nasl atlatyor? Bir yandan retici glerin byk bir ksmn zorla yok ederek; te yandan yeni pazarlar ele geirerek, ve eskilerini de daha kapsaml bir biimde smrerek. Yani, daha yaygn ve daha ykc bunalmlar hazrlayarak, ve bunalmlar nleyen aralar azaltarak. Burjuvazinin feodalizmi yerle bir ettii silahlar, imdi, burjuvazinin kendisine kar evrilmitir. Ama burjuvazi kendisine lm getiren silahlar yaratmakla kalmam; bu silahlar kullanacak insanlar da var etmitir, -modern ii snfn- proleterleri. Burjuvazi, yani sermaye, hangi oranda geliiyorsa, proletarya da, modern ii snf da ayn oranda geliiyor -i bulduklar srece yaayan ve emekleri sermayeyi artrd srece i bulan bir emekiler snf. Kendilerini para para satmak zorunda olan bu emekiler, btn teki ticaret nesneleri gibi, bir metadrlar, ve bunun sonucu olarak, rekabetin btn ini klarna, pazarn btn dalgalanmalarna aktrlar. Blm 2, Proleterler ve Komnistler Mevcut mlkiyet ilikilerine son verilmesi, hi de komnizmin ayrc bir zellii deildir. Gemiteki btn mlkiyet ilikileri, tarihsel koullardaki deimeler sonucu, durmadan tarihsel deimelere uramlardr. rnein Fransz Devrimi, burjuva mlkiyetinin lehine, feodal mlkiyeti kaldrmtr. Komnizmin ayrc zellii, genel olarak mlkiyetin kaldrlmas deil, burjuva mlkiyetinin kaldrlmasdr. Ama modern burjuva zel mlkiyet, rnlerin retilmesinin ve mlk edinilmesinin snf kartlna, ounluun aznlk tarafndan smrlmesine dayanan sisteminin nihai ve en tam ifadesidir. Bu anlamda, komnistlerin teorisi tek bir tmcede zetlenebilir: zel mlkiyetin kaldrlmas. Biz komnistler, insann kendi emeinin meyvesi olarak, kiisel mlk edinme hakkn kaldrmay istemekle sulandk; o mlkiyet ki, her trl kiisel zgrln, eylemin ve bamszln temeli olduu iddia edilir. Glkle elde edilmi, bizzat edinilmi, bizzat kazanlm mlkiyet! Burjuva biimden nceki bir mlkiyet biimi olan kk zanaat ve kk kyl mlkiyetinden mi sz ediyorsunuz? Bunu kaldrmaya gerek yok; sanayideki gelime bunu zaten byk l de yok etmitir ve hl da gn be gn yok ediyor. Yoksa modern burjuva zel mlkiyetten mi sz ediyorsunuz? [...] Kapitalist olmak, retimde yalnzca salt kiisel deil, toplumsal bir konuma da sahip olmaktr. Sermaye kolektif bir rndr, ve ancak birok yenin birleik eylemiyle, hatta son tahlilde, ancak toplumun tm yelerinin birleik eylemiyle harekete geirilebilir. Demek ki, sermaye kiisel deil, toplumsal bir gtr. u halde, sermayeyi ortak mlkiyete, toplumun tm yelerinin mlkiyetine dntrmekle, kiisel mlkiyet toplumsal mlkiyete dntrlm olmaz. Deien, yalnzca mlkiyetin toplumsal karakteridir. Mlkiyet, snf karakterini yitirir. imdi de cretli emei alalm: cretli emein ortalama fiyat, asgari cret, yani emekiyi bir emeki olarak yaatmak iin mutlaka gerekli geim aralar miktardr. Demek ki, cretli emekinin kendi emei aracl ile mlk edindii ey, yalnzca salt kendi varln srdrmeye ve yeniden retmeye yeter. Biz emek rnlerinin bu kiisel mlk edinilmesini, insan yaamnn devam ve yeniden-retimi iin yaplan ve geriye bakalarnn emeine komuta edecek hi bir fazlalk brakmayan bu mlk edinmeyi hi bir biimde
89
Fikir Platformu
Derin MA
kaldrmak niyetinde deiliz. Bizim ortadan kaldrmak istediimiz tek ey, ierisinde emekinin salt sermayeyi artrmak iin yaad ve yaamasna ancak egemen snfn karnn gerektirdii lde izin verilen bu mlk edinmenin sefil karakteridir. Burjuva toplumda, canl emek, birikmi emei artrma aracndan baka bir ey deildir. Komnist toplumda ise, birikmi emek, emekinin varln geniletme, zenginletirme, gelitirme aracndan baka bir ey deildir. Demek ki, burjuva toplumda, gemi, bugne egemendir; komnist toplumda ise, bugn, gemie egemendir. Burjuva toplumda, sermaye, bamsz ve kiiseldir, oysa yaayan birey bamldr ve kiisel deildir. Ve bu durumun kaldrlmasna, burjuvazi, kiiselliin ve zgrln kaldrlmas diyor! Ve hakl da. Burjuva kiisellii, burjuva bamszl ve burjuva zgrl kukusuz hedefleniyor. zgrlk ile, mevcut burjuva retim koullar altnda, serbest ticaret, serbest alm ve satm kastediliyor. [...] Tek szckle, bizi, mlkiyetinizi ortadan kaldrmaya niyetlenmekle suluyorsunuz. Elbette; bizim niyetimiz de zaten budur. Emein artk sermayeye, paraya, ya da ranta, tekelletirilebilecek toplumsal bir gce dntrlemeyecei andan itibaren, yani kiisel mlkiyetin artk burjuva mlkiyete, sermayeye dntrlemeyecei andan itibaren, o andan itibaren, kiiselliin yok olduunu sylyorsunuz. yleyse, itiraf etmelisiniz ki, kiisel demekle, burjuvadan, orta snf mlk sahibinden bakasn kastetmiyorsunuz. Bu kii, gerekten de, ortadan kaldrlmal, ve olanakszlatrlmaldr. Komnizm kimseyi toplumun rnlerini mlk edinme gcnden yoksun brakmaz; yapt tek ey, onu, byle bir mlk edinme araclyla, bakalarnn emeini boyunduruk altna alma gcnden yoksun brakmaktr. zel mlkiyetin kaldrlmasyla her trl almann duraca ve genel bir tembelliin kk salaca itiraz ne srlmtr. Ona baklrsa, burjuva toplumun aylaklk yznden oktan yerle bir olmas gerekirdi; nk alanlar hi bir ey edinemiyorlar, bir eyler edinenler ise almyorlar. Bu itiraz btnyle, sermaye olmaynca artk cretli emein de olamayaca safsatasnn bir baka ifadesinden ibarettir. [...] Komnist devrim, geleneksel mlkiyet ilikilerinden en kkl koputur; gelimesinin, geleneksel dncelerden en kkl kopuu getirmesinde alacak bir ey yoktur. Ama artk komnizme ka yneltilen burjuva itirazlar brakalm. Yukarda grdk ki, ii snfnn devrimde ataca ilk adm, proletaryay egemen snf durumuna getirmek, demokrasi savan kazanmaktr. Proletarya, siyasal egemenliini, tm sermayeyi burjuvaziden derece derece koparp almak, btn retim aralarn devletin, yani egemen snf olarak rgtlenmi proletaryann elinde merkeziletirmek iin, ve retici glerin tamamn olabildiince abuk artrmak iin kullanacaktr. Balangta bu, elbette, mlkiyet hakkna ve burjuva retim koullarna despota saldrma dnda; dolaysyla iktisadi bakmdan yetersiz ve savunulamaz gibi grnen, ama hareketin ak ierisinde kendisini aan, eski toplum dzenine daha baka saldrlar zorunlu klan ve retim biimini tamamyla devrimciletirmenin bir arac olmas bakmndan kanlmaz olan nlemler dnda gerekletirilemez. Bu nlemler elbette farkl lkelerde farkl olacaktr. Bununla birlikte, u aadakiler en ileri lkelerde olduka genel bir uygulanabilirlie sahip olacaklardr:
90
Derin MA
1. Toprak mlkiyetinin kaldrlmas ve btn toprak rantlarnn kamu yararna kullanlmas. 2. Ar bir mterakki ya da kademeli gelir vergisi. 3. Btn miras haklarnn kaldrlmas. 4. Btn mltecilerin ve asilerin mlklerine el konulmas. 5. Sermayesi devletin olan ve tam bir tekele sahip bulunan bir ulusal banka aracl ile kredinin devlet elinde merkeziletirilmesi. 6. Haberleme ve ulam aralarnn Devlet elinde merkeziletirilmesi. 7. Devlet tarafndan sahip olunan fabrikalarn ve retim aralarnn artrlmas; bo topraklarn ekime almas, ve genel olarak topran, ortak bir plan uyarnca iyiletirilmesi. 8. Herkes iin eit alma ykmll. Sanayi ordular kurulmas, zellikle tarm iin. 9. Tarmn imalt sanayileri ile birletirilmesi; kent ile kr arasndaki ayrmn, nfusun lke yzeyine daha eit bir biimde dalmasyla yava yava kaldrlmas. 10. Btn ocuklar iin devlet okullarnda parasz eitim. Bugnk biimi ierisinde ocuklarn fabrikalarda altrlmalarna son verilmesi. Eitimin snai retimle birletirilmesi vb., vb..
Fikir Platformu
91
Derin MA
Solcular, sosyalistler, komnistler
Marx, Marxizm, Mlkiyet ve Trk Solu zerine yazmaya baladmzdan beri solcu okurlardan tepki mesajlar geliyor. Kimi zelden yazp kfr basyor, kimi Biz solcular bile komnizm ile sosyalizmin tarifi konusunda anlaamazken diye balyan yorumlar brakyor. Marx, Engels ve takipileri bu iki kelimeyi bazen e anlaml, bazen de tamamlayc anlamlarda kullandlar. Ancak bizim solcularmzn bu iki kelimenin bugnk anlam konusunda bir fikir birlii iinde bulunMAy gerekten ok tuhaf bir durum. Gemite solcularmz komnizm/sosyalizm uruna lm bile gze aldlar, ikence grdler 12 Eyll darbecilerinin elinde. Baz solcular silahland, bombal, molotof kokteylli eylemlerle baka insanlarn canna kyd. Eer hl kendi aralarnda neyin ne olduu konusunda anlaamyorlarsa durum gerekten vahim. lenler byk ihitimal pisi pisine gitti. Dier insanlar lDRenler ise onun bunun tetikisi olmu, kimse kusura bakmasn. Bugn hl ben solcuyum diyen insanlar biliyorlar m acaba sosyalizm nedir? Komnizm, Marxizm, Leninizm, Maoizm, Trokizm Bunlar tarif edebilirler mi? Sanmyorum. Solcu olMAyan insanlar kadar bile sol literatr okumadan solcu oldularsa(!) eer buna
92
Derin MA
ancak hamakat denir. Yine kimse kusura bakmasn. Eski abileri gibi unun bunun tetikisi olmaya devam edeceklerdir: Trk solu uyanyor Yumurtann sars, solcu olmu yars Roni Marguliese yumurta atan kendisine solcu diyorsa Geelim. Nedir komnizm ve sosyalizm ? Daha dorusu bu iin babalar nasl, neye gre ayrd etmiler iki kavram? Buna odaklanalm biraz. Marx Alman deolojisi (1846) adl eserinde komnizmi Mevcut durumu silen/deitiren gerek hareket diye tarif eder. Bilerek ve isteyerek devrim ile devrimden sonra kurulacak dzeni zdeletirir yani. Komnizm devrimcidir, devrim de komnisttir. Somut olarak? zel mlkiyetin kaldrlmas (sonradan fikir deitirmitir), retimin ve ticaretin ortak/merkez bir organ tarafndan planlanmas/dzenlenmesi. Komnist Parti Manifestosunda (1848) ise komnist devrim yle tarif edilir: Geleneksel mlkiyet ilikilerinden ve geleneksel fikirlerden EN RADiKAL Biimde kopma. 1890daki Almanca basknn nsznde ise Engels bu belgeye Sosyalist Manifesto adn vermenin uygun olMAyacan zira 1840larda sosyalist hareketin ii snfn kapsamadn syler. Oysa yine Engelse gre komnistler politik deiikliklerle yetinmek istemeyen, toplumun tepeden trnaa yeniden organize olmasn tavizsiz biimde isteyen iilerdir. Daha sonraki tarihlerde yaynlanan kitap ve brorlerde hem Marx hem de Engels snfsz toplumu kastederken kh sosyalizm kh komnizm diyorlar. Yani dnemin rzgrlarna gre bu iki kelime bazen e anlaml oluyor, bazen de siyas rakipleri tekiletirmek iin kullanlyor: Biz gerek komnistiz oysa onlar sadece sosyalist olabilirler. Gotha Programnn Eletirisinde (1875) Marx komnizmi tarif ederken retim aralarnn mlkiyetinin ortak olduu kooperatif bir toplum diyor mesel Alman deolojisindekinden farkl olarak. nk zel mlkiyet konusunda ok itiraz geliyor. Bazen de sosyalizm ve komnizm devrimin evrelerinin ad oluyor. nce sosyalizm kurulmal, ardndan gerekli koullar gerekleince komnizme geilmeli vs. Bir baka tanm ise herkesin gc lsnde retime katld, ihtiyac lsnde rnlerden istifade ettii bir dzen. Tabi kimin neye nail karar verecei belirlenmedii iin uygulama tpk kapitalizm gibi oluyor: En gller (komnist parti yeleri vs) en zayflar yani iileri eziyor. (Bkz. Sosyalizmden kaan ii olur mu?) 1919 yani komnist enternasyonalden itibaren kelimelerin anlam yine deiiyor. 1980lerde komnist sistemin tamamen kmesine kadar olan dnemde komnist kelimesi Rus devriminin ve SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii) yanllarnn ismi oluyor. Bugn yakn gemie baktmzda kimi lkelerin isimlerinin sosyalist, merkez ynetim organlarnn ise komnist ad aldn gryoruz. Gerek u ki isim farkl da olsa balangta Marxn nclk ettii temel fikirler muhafaza ediliyor: ii snf ezilmektedir, Bunun sebebi zenginler, kurulu dzen, din ve geleneklerdir,
93
Derin MA
Zenginlerin, dinsel inanlarn, kurulu dzenin ters evirilmesi ve/veya imha edilmesi gerekmektedir, Mlkiyet kavram yok edilmeli, retim, ticaret ve tketim devletin denetiminde olmaldr, Demokratik yollarla yaplan reformlar, yava dnmler kabul edilemez, Gerkirse kan dklebilir, Kapitalizmin kan dkmesi de komnizme hizmet etmektedir. Bu bakmdan smrgelerde Afrikal veya Asyal halklarn ezilmesi, geleneksel yaam biimlerinin kapitalizm eliyle yok edilmesi faydaldr. Zaten tarihin yasalar icab btn dnya komnist olacaktr. Bu deli samas gibi grnen fikirler ne yazk ki uygulamaya kondu ve daha nceki blmlerde anlattmz gibi 100 milyon civarnda insann sefalet iinde lmesine sebep oldu. Komnist lkeler ve tabi bata Rusya mthi bir bir propaganda makinesiyle neredeyse btn insanl uyuttu. Btn soykrmlar, alklar, ikenceler ortaya kmya balaynca akl sahibi eski komnistlerin nemli bir ksm sosyal demokrat oldular. Damardan komnist insanlarn aznda sosyal demokrat aailayc, dlayc bir anlam tayor. Devrimden, kan dkmekten vaz gemi olduklar iin onlar davaya ihanet ettiler. Gerek u ki devletin ekonomiye dorudan mdahelesi son derece sakncal. Bunu tarih gsterdi. Biz de komnizmin ekonomik boyutunu ve sakncalarn nceki yazlarmzda: Sosyalizmden kaan ii olur mu? Marxn Snfsz Toplumu: Teori ve Pratik Bir et paras olarak komnist nsann kymeti Ancak btn bunlar devletin sosyal bir rol oynamasna engel deil. Her lkenin kendi ihtiyalarna bal olarak a insanlara, depremzedelere, eitim veya salk kosunuda yardma muhta olanlara devlet el uzatabilir. Bu bakmdan sosyal demokratlar demokrasinin iinde saygdeer aktrler haline gelebilirler. Zira komnizmin kanl gemii bizi liberalizmin korkun kusurlarn grmekten alkoymamaldr. nsan bir yeme-ime-elenme makinesi deildir. Homo-economicus kafesine hapsedilen insan tasavvuru ve bunun zerine ina edilen toplumlar bizi elbette hataya yneltecektir. Gerek liberalizm gerekse komnizmin ayn fikr ve vicdan zemin zerinde ykselmi olmas da ayr bir tefekkr vesilesi tekil eder.
Fikir Platformu
94
Derin MA
nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(1) Kirpiler ve nsanlar Souk bir k sabah ok sayda kirpi snmak zere bir araya toplanr. Ama ksa sre sonra dikenlerin batmas yznden yeniden uzaklarlar. Isnma ihtiyac onlar tekrar bir araya getirdiinde dikenler yine batar ve mekle diken arasnda gidip gelirler, ta ki birbirlerine katlanabilecekleri uygun mesafeyi bulana kadar. Bunun gibi, insanlar da hayatn tekdzeliinden kurtulmak iin bir araya gelirler ama tekilerin naho ve sknt verici zellikleri yznden uzaklarlar. (Arthur Schopenhauer(*) , Yaam Bilgelii zerine Aforizmalar, 1851) nsanlar sadece yalnzlktan kamak iin bir araya gelmiyorlar elbette. Birlikte almak, retmek iin hemen herkes Schopenhauern kirpileri gibi tekilere muhta. Ancak insanlarn kirpilerden bir fark var: Yaam koullarn srekli iyiletirme arzusu. lkel yaam biimleriyle yetinmiyor insanlar. Kirpiler gibi doada bulduklarn yemek yerine tarm yapyorlar. Maaralarda yaamak yerine ev yapyorlar, hastahane, okul, yol, kpr vs. Kirpilerin dikenleri belli bir boydan sonra uzamayabilir ama bizim dikenlerimiz uzamaya devam ediyor hl. nternet bize yetmiyor, daha hzl internet istiyoruz, cep telefonundan erimek istiyoruz Bunda kzacak, darlacak bir ey yok sanrm. nk insann tabiat bu. Yeni doan ocuklar iine doduklar ortam ilerlemi deil normal kabul edip zerine yeni bir eyler koyuyorlar: Daha hzl, daha lezzetli, daha byk, daha ucuz Oullarn dikenleri babalarnkinden uzun oluyor her asrda.
Fikir Platformu
95
Derin MA
Ama biz ekmeimizi, pastamz, ikolatal gofretimizi, televizyonumuzu rettike bunlar retme/satn alma gc olMAyan insanlara daha ok batyor dikenlerimiz. Onlar yine de bizim yanmzda kalmak zorundalar snmak iin. Temel mesele bu. G deil gcn kontrol, g ile kurulan iliki. Marxist devrimin teknik ve ekonomik zemini : lk nce devrilen neydi? Tfek icad olmadan, mertlik bozulmadan(?) nceki dnemlerde bir ehir dleyin. Bu ehrin valisi, tccar, imam, kads olun 5 dakikalna. Ya da sradan bir vatanda. Cemiyeti ilgilendiren Her hangi bir meseleyi tekilerle tartrken mesleiniz ne olursa olsun paylatnz ortak saysal parametreler olacaktr: Bir atn hz, tayabilecei yk miktar, Bir insann gnlk yemek ihtiyac, Topran verimi, Dokumac ve mlekilerin retim hz, nsan mr, Kllarn uzunluu, oklarn menzili Bu ehir basit bir ehirdir. ehrin en zengin insanlar ile en fakirleri arasndaki fark nemsiz saylabilir. Byk bir evde oturan, ipeklere, altnlara brnm, hizmetilerine emirler yadran bir zengin ile a gezen bir insan arasndaki uurum komularn yardmyla biraz rtlebilir, makul seviyeye getirilebilir. Bu basit ehirlerin lkesi de basit bir lkedir. Ad konmasa bile Kapital topraktr. Altndaki maden, stndeki tahl ve hayvan, iinden geen yollar, kysndaki limanlar Topran hakimi hem ekonomik hem de asker hakimiyet sahibi demektir. Toprak iin siyaset, toprak iin sava, toprak iin diplomasi yaplr. Bu lkede para sadece ticareti kolaylatran bir aratr. Hkmdarn ve ok zengin dier kimselerin, baronlarn, kontlarn, toprak aalarnn zenginlikleri de toprakla llr. Bunlarn dnda kolay kolay KAPTALLEM PARA bulamazsnz. imdi yukarda verdiimiz parametrelerin bir gecede yz ile, bin ile arpldn farz edin. Mesel bir tarla sahibi bir ylda rettii budayn 100 mislini o yaz retiyor. 100 kere fazla yk tayabilen atlaryla yz kere daha hzl giderek budayn uzak ehirlerde satyor SADECE BR KA GN NDE! Kazand parayla ehre geri dnp daha da krl baka bir ie yatryor Byle bir mucizeden sonra baz ansl tccarlarn ve toprak sahiplerinin HIZLA VE BYK MKTARDA PARA biriktireceklerini tahmin edebilirsiniz. Eskiden kuaklar boyu birikim gerektiren miktardaki bir kapital artk bir mre hatta bir ka yla sabilecektir. Bu yeni zengin vatandalar elbette lkenin hkmdaryla rekabet edebilecek kadar zenginleecektir, bu da kanlmaz. Bir baka deyile iktidara ortak hatta talip olacaklardr. nk TOPRAK = KAPTAL emasndan yeni bir dnyaya getik: PARA = KAPTAL.
Fikir Platformu
96
Derin MA
Tamamen fantastik gibi grnse de makineler sayesinde(=yznden) 1700lerden itibaren dnyann byle bir deiim srecine girdiini sylemek yanl olmaz. Mesel ngilterede ilk defa servise konan buharl trenler ile at arabalarn karlatrn. Asrlarca at arabalarn gelitiren, at saysn, tekerlek yapsn vs yava yava iyiletiren bir halk birden bire buharl trene geiyor. stelik bir saatte 50 km gidebilen bu trenler ksa bir sre sonra raylar 140 km hza sahip daha modern versiyonlara braktlar. Yine o adaki savalara, kendisini meden iln etmi milletler ile ilkel halklara bakarak DEMN HIZI hakknda fikir edinebilirsiniz. zellikle Afrikadaki smrge savalarnda zavall insanlar topraklarn (=kapitallerini) mzrak ve deriden kalkanlar ile savunurken ngiliz askerlerinin toplar ve makineli tfekleri vard. rnein 1879da Zulu Krallnn yutulmasyla sonulanan muharebeler genellikle bir ka yz ngiliz askeri ile 5-6 bin Zulu savas arasnda yaplyordu. Bir ka yz teknisyen yardmyla ileyen makinelerin isiz brakt onbinlerce ngiliz tarm iisi gibi Zulu savalar da teknik asimetri sebebiyle ezildiler. Son derecede arpc bulduum bir baka rnek ise Karadenizin hakimiyeti iin Rus ve Osmanl ordusu arasndaki muharebelerdeki teknik asimetridir. Osmanl bahriyesinin topu subaylar hatralarnda zrhla kapl Fransz yapm gemilere isabet ettirdikleri gllelerin geri sekip denize dmesine hayretle seyrettiklerini yazarlar. Yine Fransz mhendislerin icad olan para tesirli gllelerin isabet ettii gvertelerdeki insanlarn bir anda lmesi byk panie yol ayormu Osmanl gemilerinde. Aslnda bu deiimler eskisi gibi yava olsayd insanlar bir ekilde uyum salayabilirdi. Eskisi gibi yani 1600l yllara kadar olduu gibi. Fakat DEMN HIZI en az kendisi kadar byk bir sorun tekil etti, hl da ediyor. Uyum kabiliyeti en yksek olanlar ile en yava/anssz/tembel olanlar arasndaki uurum derinlemeyi srdryor. Tabi ticar ve teknik gelimelerin tahlili ok detayl olarak yaplabilir ama okumakta olduunuz Marx ve Marxizm incelemesi kapsamnda en mhim nokta iki GELME TRNN birbirini beslemesi kanaatimce. Yani DAHA HIZLI retim, retilen mallarn mteriye DAHA HIZLI ulamas, krn DAHA HIZLI birikmesi, biriken sermaye ile telgraf, tren vb alanlardaki yeni gelimeleri finanse edilmesi Trkiyenin Ulus-Devlet Sorunu adl kitapta anlattmz gibi : Aslnda Fransa 28 Haziran 1889 tarihli kanundan 100 yl nce, 1789 Devrimini takip eden yllarda ada birok Avrupa devleti gibi ulusa EL KOYMA ihtiyac duymutu. Zorunlu askerlik hizmetinin de devrim yllarnda gene Fransada ortaya kmas elbette bir rastlant deildi. 5 Eyll 1798de JeanBaptiste Jourdan tarafndan hazrlanan bir baka kanuna gre Btn Franszlar askerdir ve vatanlarn savunmak zorundadrlar denildi. Aslnda bu, dnemin sava koullarnn hazrlad bir ihtiyat: Endstri devrimi sayesinde 1800l yllardan itibaren savalar da hzla endstrileti. rnein Hiram Maxim dakikada 500 mermi atabilen ilk makineli tfeklerden birini icad etti. Bu bir tek askerin 100 tfee eit bir ate gcne sahip olmas demekti. Gene bu teknik ilerleme sayesinde acemi bir asker ok sayda profesyonel askeri ldrebiliyordu. Patlayclarn asker kullanm yaygnlat. Svari taarruzlar gibi ustalk ve kahramanlk gerektiren manevralarn savan sonucu zerindeki etkisi azald. Fabrikalarda hzla ve ucuza retilebilen silahlar ile sradan vatandalar donatmak ve byk ordular kurmak ok daha ucuz, kolay ve hzl bir hal ald, Trenin yaygnlamas sayca ok byk ordular ehirlerden sava alanlarna tamay bir sorun olmaktan kard, Telegraf sayesinde uzak cephelerde savaan ordularn idaresi mmkn oldu.
Fikir Platformu
97
Derin MA
Dier yandan Avrupann nfusu hzla artyordu, 1800den nce 200 milyondan az olan bu say mesel 1915te 500 milyonu bulmutu. Gnlk gazetelerin yaygnlamas ile insanlar blgesel kimlikleri dnda yeni renkler kattlar kimliklerine: Franszca veya Almanca konuanlar, Protestanlar, iiler, Bu kimliklerin her biri siyas rant salama potansiyeline sahipti Avrupal g odaklar iin. Mesel Rusyann ekim devriminden sonra ii snf algsn byk baaryla kullandna tank oluyoruz. zetlersek, bu adan itibaren btn dnyay etkileyecek, daha nceki devirlerde grlmemi garip bir ey oluyor Avrupada. Teknik ilerleme ile ticar ilerleme GDEREK ARTAN BR HIZDA birbirini besliyor. Bu anlamda Fransz ihtilali, Alman ve talyan ulus-devletlerinin douu ya da komnist devrimlerden nce, hepsini tetikleyen bir ilk devrim olarak grlebilir bu Teknik-ticar devrim. Zira yldrm hzyla gelen bu ilk DEVR-ilme kendisinden sonraki siyas tercihlerin, ideolojilerin, IRK VE SINIF KAVGALARINI MMKN KILIYOR. Bu devrim kendisinden sonraki devrimler iin gerekli olan teknik ve ekonomik zemini douruyor. Dipnotlar (*) Karl Marx ile hemen hemen ayn ada yaad nl Alman dnr Schopenhauer. 1860ta biyolojik hayat son bulana kadar modern dnyay, endstrilemeyi ve kentlemeyi tecrbe etti. Metnin devamnda bu ideal mesafenin insanlar iin nezaket kurallar olduunu sylemesi olduka manidar.
Fikir Platformu
98
Derin MA
deolojiye boyun een nsan ve Makinelemenin rol alma ritmini iiden almayan, tersine kendi ritmini iiye dayatan mekanik sistemler hem fabrikalara hem de dnya ekonomisine bir btn olarak ekil verdiler. O adan gnmze siyas rejimler, devrimler ve savalar da ritimlerini otomatik makinelerden aldlar. Marx ve nsann kendine yabanclamas (2): Makinelemek isimli blmde bu makinelerin etkisini tek tek insanlar asndan tartmtk. Oysa bir de cemiyet asndan baklmal makineleme olgusuna. Bu sebeple insan topluluklarnn ideolojilere, beyin ykamaya, rkla, militarizme, devrimlere ve topyekn savalara hazr hale getirilmesinde makinelerin rolnden bahsedeceiz yaknda. Bu blm sadece Karl Marxtan bir alnt ve bir ka fotoraftan oluuyor. Gelecek blme zihinleri hazrlamak ve bir para tefekkr maksadyla: Makine, adale gcn vazgeilmez bir e olmaktan kard lde, adaleleri zayf, vcut gelimesi eksik, ama eklem ve organlar kvrak iileri altran bir ara halini alr. Bu nedenle de kadn ve ocuk emei, makine kullanan kapitalist iin aranan ilk ey olmutur. Emek ve emekinin yerini alan bu gl ara, ok gemeden, ya ve cinsiyet fark gzetmeksizin ii ailelerinin btn yelerini dorudan doruya sermayenin egemenlii altna sokarak; cretli ii saysn artrmann bir arac olup kmtr. Kapitalist hesabna yaplacak zorunlu i, yalnz ocuklarn oyun alanlarna elatmakla kalmam, aile evresinde bireylerin kendileri iin diledikleri gibi harcayabilecekleri zamana ve emee de elatmtr. (Karl Marx, Kapital, Cilt 1, nc Kesim. Makinenin i zerindeki Dolaysz Etkileri, a- Sermayenin Ek Emek-gcne Elkoymas, Kadnlarla ocuklarn altrlmalar)
Fikir Platformu
99
Derin MA
Fikir Platformu
100
Derin MA
Fikir Platformu
101
Derin MA
Fikir Platformu
102
Derin MA
Fikir Platformu
103
Derin MA
Fikir Platformu
104
Derin MA
Fikir Platformu
105
Derin MA
Fikir Platformu
106
Derin MA
nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(2) Hayatta en ok kullandmz eyler en byk eylerdir. Bunlarn alternatifi yoktur. Hayatdir. HAVA, SU ve YER byledir mesel. Ama biz bunlardan mahrum kalmadmz srece farkna varmayz ve daha kk eyler peinde koarz. Para kazanmak iin koturup dururken zerinde yrdmz, evlerimizi ina ettiimiz YERin farknda olmayz. Ta ki YERi YERinden sarsacak bir deprem olsun, zerinde yrdmz YERin de bir nimet olduu bize hatrlatlsn Tabiat tarafndan Marxn yaad dnemin en YER SARSICI icadlarndan biri Amerikal McCormickin mekanik bier-dveri oldu, sene 1831. Eskiden yzlerce tarm iisinin ekmek kapsyd byk bir iftliin hasad. Ama artk hasad yapan bir makine vard. iye gerek yoktu. Bu tarm makineleri giderek geliecek, Wattn buhar makinesiyle birleerek daha da hzlanacakt. Watt makinesinin gcn kyllere ve patronlara anlatabilmek iin at ile karlatryor, beygir gc ifadesini kullanyordu. Tabiatn beygiri artk bir canl varlk, bir hak sahibi ya da bir nimet deildi. Beygir tek bir VASFINA indirgenmi, FAYDA penceresinde Beygir = G olmutu. Pozitivizmin ayak sesleriydi bunlar: iler (=baz nsanlar) FAYDA penceresinde retim gc derekesine dyorlard. nk beygire FAYDA penceresinden baknca insan da beygir ve makine ile karlatrlabilirdi. Byk ehirlerde anonimleecek olan insan kydeki kimliinden syrlyor, SOYUNUYOR, rlplak kalyordu. nsann bir komu, bir akraba, bir kul, bir hak sahibi olduu unutulacakt. retime katlma gc, satn alma gc, savama kapasitesi Bundan sonra insanlar da giderek hepsinde ortak olan beer, nefsan, hayvan vasflara indirgendiler. Birbirine rakip gibi grnse de liberalizm, faizm ve komnizm gerekte bu kusuru haizdir. nk her de ayn fikr ve ahlk zemini paylar: Pozitivizm lleMEyen, saylaMAyan deerleri hie sayarlar: Faydac ve objektiftirler. Gzellik gibi Adalet de grecelidir, rlativisttir. -Ya slmclk? O da yle midir? Bkz. Dipnotlar(1) -
Fikir Platformu
107
Derin MA
Kyamet kopmu gibi bir dnya Tabi bu YERsizleme her insan iin ayn sertlikte olmad. PARANIN TEK DEER OLMAYA BALADII bu yeni dnyada bazlar olduka anslyd. Bilgisini, becerisini, toplumdaki hretini ya da sermayesinu kullanabilenler kendilerine refah adacklar oluturdular. Devrimleri ve dnya savalarn mmkn klacak olan YERsizleme Vasfsz insanlar iindi. nk onlar madd olarak en altta kalrken tpk ansllar gibi maneviyattan da mahrum olacaklard. Byk insanlk dibi buldu 1800lerde.
Peki kknden sklen bu insanlar ne oldular? Tarlalarn terk eden zavalllar bir anda ehirdeki fabrikalarn vasfsz ve anonim iileri haline geldiler. Dier iiler ile deitirilebilir, bir yedek para gibi. Marxn Kapitale dipnot olarak ekledii satrlardan reniyoruz ki iiler patronlar msade etmedii iin kiliseye gidemiyorlar. ocuklarna terbiye veremiyorlar. Endstrileme ile bilrlikte sokak ocuklarnn saysnda byk art oluyor kentlerde. Yani ailesinin rzkn topraktan karan ve kiliseye gidip hamd eden bir kyl yok artk. Patron izin vermedii iin dua edemeyen ve ailesini zaten grEmeyen, barlarda, genelevlerde teselli arayan bir ii snf douyordu ngilterede. Evet, bu endstri kurbanlar fabrikalardaki seri retim, iblm ve uzmanlama sebebiyle saatlerce vida skarak ya da bir frna kmr atarak altlar, haftada 7 gn, gnde 18 saat! GEL-eneksel hayatlarndaki bir marangoz ya da bir balk gibi yaptklar iten gurur duyamayacaklard artk. (Bkz. Liberalizmin bireyleri intihara srklemesi meselesi, Liberalizmin Kara Kitab) Henry Ford, nl Model-T otomobili imal etmek iin fabrikasnda 7882 farkl operasyonun icab ettiini sylyordu. Forda gre bunlarn 949u kuvvetli iilerin almasn gerektiriyordu. 3448 operasyon iin normal ii lzmd. Kalan ilerin ise 670si bacaklar olmayanlar, 2637si tek bacakllar, 2si kolu olmayanlar, 715i tek kollu insanlar, 10u da kr insanlar tarafndan yaplabilirdi. Yani fabrikalardaki iblm sebebiyle artk tam insana bile ihtiya kalmyordu. Sadece insan paralar yeterliydi. *...+ Genellikle kapitalizm ile badalatrlan bu durum, sosyalizmin de en temel zelliklerinden biridir, nk ar uzmanlaan ii ile tketici/mteri arasndaki ban koptuu her toplum doal olarak bu noktaya varr. SSCB, Macaristan, Polonya, Dou Almanyadaki fabrikalarda alma Bakanl tam 20.000 tane farkl is kolu tanmlamtr. Sosyalistler de ABD ve Japonya gibi fabrikalarnda karmak uzmanlama teknikleri kullanmaya muhtatlar. *...+ Bilim ilerledike ve bulularn teknolojik uygulamalar ekonomide yerini aldka i kollar dallanp budaklanyor. Bunda elbette bir ktlk yok. Ama iblm gn geliyor insan blm oluyor Fordun ifadesindeki gibi. alan insanlar tpk bir hammadde gibi grlebiliyor patronlar tarafndan.
108
Fikir Platformu
Derin MA
Bir katsay, istatistik tablolarda bir kolon, krlrsa atlp deitirilebilir bir makine paras oluyor insan Su kimde? Kapitalizmde mi yoksa Tofflerin dedii gibi reten ii ile tketen mterinin birbirinden uzaklamasnda m? (Yeni balayanlar iin Mslman Marx) Karl Marxn hayat adeta byk insanln Tanrdan kopuunun bir zeti gibi. Karln babas Heinrich Yahudilere yaplan basklardan ylm vaziyette. Kiliseye gidip drt ocuunu vaftiz ettiriyor, sene 1824. Aslnda Hristiyanla inanmyor baba. Sadece FAYDA/TEHDT penceresinden bakyor bu hadiseye. Ahireti terk etmek zorunda hissediyor kendisini Dnya iin. Ayn yl ilk elektrik motorunun icad edildiini reniyoruz. Ertesi sene 1825, ngilterede ilk demiryolu hattnn kurulmas. Tanrya kulluktan kurtulup Devlette kulluk eden insanlar beygirden kurtulup buharl trene kavuuyorlar. Su geirmez kumalarn, elektrik pillerinin, saatte 5000 gazete basan matbaann (1851), 100 km hz yapabilen trenlerin dnyasnda Tanrya ayracak ne vakit var ne de ihtiya. (Bkz. algam Suyu Varsa Tanrya Gerek Yoktur). Su kimin? Tanry gereksiz klan makinelerin mi yoksa Tanry bir FAYDA/ TEHDT penceresinden gren (=grmeyen) insanlarn m? 1800lerden gnmze icad edilen ve yaygnlaan rnler olmadan bugn yaamamz mmkn deil. lalar, elektrik enerjisi, matbaa, trenler, modern ehirler Fakat ne acayiptir ki kimyasal ve biyolojik silahlar, makineli tfek, atom bombas da bu zaman aralnda icad edildi. Trenlerle daha byk ordular tand, telgrafla daha geni cephelerin koordinasyonu saland. Tarmsal ve endstriyel retim ticaret ile birlikte hzlanrken sava da hzland. nsan ldrmenin hzl, ucuz, modern ve ada yollar bulundu! Ulus-Devlet bu devirde icad edildi. Ulus denilen geni halk kitlelerinin beyni ykand matbaa ve mill eitim sayesinde. Her insan asker dodu ilk defa Fransada (5 Eyll 1798). Irklk bu devirde icad edildi. Milyonlarca insan birbirlerine insan olarak deil siyah/beyaz/stn rk/aalk rk vs gzyle bakt. Teknik ilerleme nsann znelliini, subjektifliini tahrip etti. Tanrdan kopu nsan btn insanlarda ortak olan beer vasflarna indirgedi: Alk, tokluk, barnma, sosyal ykseli, cinsel arzu Nazilerin Irk teorileri bu indirgemenin hemen hemen dibi bulmasdr sanrm. Ten rengi, kafatas ls derekesine indirilen Eref-l Mahlkat. Ne ac. Ne ac verici. Daha aas var m? Var. nsan piirilip yenecek et derekesine indiren komnizm. (Bkz. Bir et paras olarak komnist insann kymeti) Bunun iin kknden koparlma hissi duyduk burada. Yllarca dallarn ge, kklerini YERe sokan bir ceviz aacna yle diyebilir misiniz? haydi git buradan, artk YERin yok. Aslnda o YER hi olmad. Sen kendi kendini aldatmtn. Bas git artk! Kkleri ile yere tutunan bir aac DEVRemezsiniz. Ama ya sel vurup da topra srklemise, aacn kkleri akta ise, aa zeminsiz kalmsa? Bu yzden zeminsiz kalan insanlk gibi tek tek insanlar da kendi lkelerinde gurbeti durumuna dtler; hl da dyorlar. Bu yzden terk ettikleri kyleri, gelenekleri, akrabalar bu Byk nsanla korkun bir zdrap veriyor: Kknden koparlma hissidir bu zdrabn kayna. Sabahleyin gne ykselirken Dnya bir deniz, yemeyen keriz diye hayata saldran kksz insan nce btn madd ihtiyalarn karlyor. Sonra gece karanlnda yalnz kalnca Artk hi bir ey eskisi gibi olmayacak ve her ey daha ktye gidecek! diye alayarak bana ekiyor yorgann. Etrafnzdakileri gzleyin. Bu izofrenik yaam tarzn srdren bir ok insan greceksiniz. Yaratl MaKSaDna uygun bir insan OL-mayanlarn areyi sahip OL-makta aradklarna aHiD olacaksnz. O uurum yok mu ahh o uurum! Satnaldklarmzla, mevki ile, lks otomobil ve konutla, yemek tarifleri ve son moda giysilerle bir trl dolmayan o uurum (Bkz. Derin nsan kitab)
Fikir Platformu
109
Derin MA
Bu ekilde 21ci asrdaki halimize bakarak 1800lerin insanlarn anlayabiliriz. Sosyal gvenlik rol oynayan arkada ve akraba balarndan mahrum kalyorlar ilk defa. Ekmeini kazanma ekli deiti. Kyden kente geldikten sonra ocuklar kentli olurken ana-baba kyl kaldlar. Aile de yrtlyor, aile kurumu aile olmaktan kyor. Vehmedilen YERin yok olmas (=vehim oluunun idraki) Kirpiler ve nsanlardan bahsettiimiz geen blmde ksaca zetlediimiz HIZLI DEMLER bize kendimize dair bir gerei retti: Farknda olmadan istifade ettiimiz soyut bir YER tasavvurunu. Bir baka deyile btn toplumsal ve ekonomik hayatn bu YER, bu ZEMN zerinde durduunu rendik. Ama bu renme ykc bir renme idi. O soyut zemini yok ettik. Bindiimiz daln ne ie yaradn anlamak iin onu kestik. Ve dmeye baladk! Hl da dyoruz. Yine bu dme sayesinde rendik ki makinelerimiz ve paralarmz o imha ettiimiz soyut zeminin yerini tutMAzm. Neydi o soyut YERin kimyas? Hukuk dzen ile Teknik ve ticar hayatn eklemlendii GEL-enekler ve inanlard. Gemiten beri sre-GEL-en, yle ya da byle inanlan, korkulan, umut ve hayret edilenlerdi. Yldrmlar kim akyor? Yamuru kim dkyor? Baz eyler bilinemezdi, yaplmazd. Aypt, gnaht. Faiz, a gzllk ya da evlilik ncesi ilikiye yeltenen birinin aya m krld? Oh olsundu. Tanr cezasn vermiti ite! Sevaplar ve gnahlar ile ekonomik fayda ve zararlar hayal bir ekilde balantlyd. Veba salgn, kuraklk ve depremler Tanrnn gazabyd. Gnahkrlarn suuydu bunlar; kiliseye, camiye gitmeyenlerin yznden oluyordu. ok alan, ok kreden ifti MUTLAKA iyi bir hasat yapacakt. Dinler, batl inanlar, gelenekler, alkanlklar, komu hakkna, ana babaya, imparatora sayg ve Tanrya iman i ie gemiti. Bu soyut zemin aslnda Hakikatin kendisi deil insanlarn rd bir zemindi. Kh dnya ipi, kh Ahiret ipiyle rlm, sakat, hasta bir zemindi. Ama yetiyordu. nk insanlar teknik olarak zayft. Bilemedikleri, yapamadklar ok ey vard. Bu yetersizlikleri, beceriksizlikleri sebebiyle kendi fikr ve vicdan zeminlerini imtihan edemiyorlard. Bu ekilde geldiler 1800lere kadar. Ama artk etin bir imtihan gelecekti. Asrlardr sregelen ataerkil zihniyeti, kadn erkek ilikilerini, ehirlemeyi, inanlar, deer yarglarn, ahlk lleri, retim biimlerini, adalet anlayn, zenginlikleri paylamay, savalar, siyaset Sosyal bilimlerin konusu olabilecek ne varsa her eyi bir asrda DEVR-ecekti bu Teknik-ticar devrim. Yerine hi bir ey koymadan Sonu Giderek artan bu korku ve gvensizlik hissi artk btn devrimlere ve dnya savalarna ak bir kapdr. Faizm, rklk ve her trl fanatizm bundan sonra gelecektir. nsanlk aacnn kkleri sklmtr. Komnizm ya da faizm Aa devrilecek olduktan sonra saa ya da sola devrilmesinin bir ehemmiyeti var m ki? Fizik dnya deil ama insanlarn zihni deprem sonras bir ehir gibi. Ayakta duran, altna girip snlacak hi bir ey yok. Kyamet kopmu, YER insanlarn ayaklarnn altndan ekilmi sanki! Karl Marxn yazd Kapitalin birinci cildinde alntlad mahkeme kararlarnda, gazete
110
Derin MA
haberlerinde bu durum adeta elle tutulur bir ekilde sunuluyor. Makineleen tarm isiz kalan yzbinlerce tarm iisini perian ediyor. Kylerinden, ailelerinden kopan insanlar bir para ekmek iin her eyi yapmaya hazrlar. Bu vahi kapitalizm yznden Marxn tabiriyle nsan artk eyleiyor, bir meta, alnp satlan bir hammadde oluyor. O dnemin edeb eserleri de bu sefaleti ve kurumsallaan zulm anlatr mkemmel bir ekilde, mesel Oliver Twist (1838) ya da Sefiller (1862). Nazm Hikmetin tabiriyle Byk insanlk perian bir halde. nsann icad olan Para ve Teknoloji vastasyla oyunun zarlar yeniden atld. Bazlarna de geldi, bazlarna hepyek. ansl snflar dnda kalan insan topluluklar btn insanlarda ortak olan nefsan vasflara indirgeniyor: Alk ve lm korkusu. Zulm yeni deil. Klelik yeni deil. Ama artk zulm endstrileiyor, devletleiyor 1800lerde. Gemite daha ok veba salgnlar veya Hal istilalar srasnda grlen eziyet artk ZaMaNa ilimi. Yeni dnya dzeni (=kaosu) hasta deil, hastaln bizzat kendisi olmu: mZMiN eziyet. 21ci asrda Dnya savalarnn bittiini, insanlarn bir arada yaamaya alt UYGAR/MEDEN/CIVILIZED bir dnyadan bahsedebilir miyiz? Gerekte durum 1800lerden daha kt. nk gemite kle olan Byk nsanlk diri olarak FAYDALI idi. hi olmazsa diri halde tutuluyordu, yaamaya hakk (=gc) vard. Bugn ise ayaklarnn altndaki petrol almak iin toprak stnde gezen, ne Dow Jonesa ne de NASDAQa etkisi, PYASAYA KATKISI OLMAYAN insanlarn ldrlmesi daha FAYDALI. Dnya ekonomisi byyor, bilim ve teknoloji ilerliyor, toplam zenginlik artyor. Ama dnya ekonomisine FAYDASI olMAyan insanlarn alktan lmesi ya da dpedz imha edilmesi ekonomik adan tercih edilen bir durum! (Bkz. Liberalizm ve ahlk meselesi, Liberalizmin Kara Kitab) Peki btn bu zulm dzenine (=dzensizliine) Karl Marx gibi isyan ederek bir devrim yapmak gerekir mi? Ya da 1800lerde, 1900lerde yaplan devrimler are miydi? Hayr, deildi. Devrimler hatayd. Bugn slm devrim d kuranlar dier btn devrimciler gibi hata iindedirler. nk meseleler, onlar reten zihin yaplaryla ile zmlenemez (2) nsanlar, zellikle de Mslmanlar karlatklar ktlklerin aresini AKILda aramaldr. Ktlkn cisman tecelllerine taarruz etmek are olamaz. Ktlkn zdd yilik deildir stelik kurumlar, Paray ya da Teknolojiyi kt kabul etmek, g ile erdem arasnda AYNILIK ba kurmak ancak hamakat olur.(3) Bu sebeple gzlerimi kaparm, devrim yaparm demek zihin tembelliidir. Bunun yerine gzlerimi aarm, gerekeni yaparm demek gerekir. Zira makalemizin banda insanlarn 2000 yldr tepe tepe kullandklar, kullana kullana bkmadklar BOZUK bir fikr ve vicdan zeminden bahsetmitik. te teknik ilerleme ile bu zemin aniden KaHR oldu, insan tabiatnn en korkun veheleri ZuHuR etti. Akl sahipleri teNZiH yoluyla idrak ettiler ki gerekte sevgiye, iltifata layk olan insan deilmi. Onun kusurlarn rten, SeTR Edenmi.(4)
Fikir Platformu
111
Derin MA
Dipnotlar (1) Ya slmc akmlar? Komnizm, faizm ve liberalizmin glgesinde, srekli yenilmenin verdii aalk kompleksi ve eziklik hissiyle ne yaplabilirdi? Ne yapld? Makineyi, Teknolojiyi, Paray AKLEDECEK AYDIN CESARET gsterilmedi ne yazk ki. Kh Gllere yaranmak iin, bunlara endeksli, kh direnmek iin, tersinden endeksli biimde, AKLIN ESER OLMAYAN, REFLEKS OLARAK DOMU ada ve Mslman tepkiler slmizm(ler) de ne yazk ki dier pozitivist ideolojiler gibi nsann mutluluunu nsansz bir makine ile ina etmeye talip oldular; nsan iin, nsana ramen! Mslman aydnlarn ve siyas liderlerin iinde debelenip durduklar Sosyalist-slm(!), Liberalslm(!), Irk-slm(!), Ulus-Devleti slm(!) ve Devrimci- slm(!) yorumlarna baktmzda bu aresizlii ve hamakat mahede ediyoruz. Oysa mevcut siyas tartmalarn mdahilleri ne yazk ki meselenin KK ksmna odaklanmyorlar. ok daha kolay ve rant getirici olan yapyorlar: Bir yne devrilmenin tekinden daha iyi olduunu savunmakla harcyorlar btn enerjilerini. (2) Albert Einstein (3) Paradan ve Teknolojiden, kara kediden korkmak sihirli talardan medet ummak gibidir. Bu tr saplantlardan henz kurtulMAm olan insanlar normal Mslmanlardan ayrd etmek iin onlara islamator diyoruz. Bu konuda tavsiye okuma: Mslmanlar Paradan an-Namaz m? slm devrimler de yozlaabilir mi? slamatorlar aptalla abdest aldrd!
(4) Hikem-i Ataiyye erhi (Ahmed Mahir Efendi) Hak Tel sen Onu grmekten perdelisin. Zira eyadan bir ey Onu perdeleseydi Onun varln kuatm olurdu. *...+ Kahir ancak Haktr, bilmiyor musun? Gzlere apak zhir olan Hak Tel rtl deildir. Perdeli olan ancak nefsan sfatlarla sfatl olan insandr. (Cilt I, 34c Hikmet, sf 78) Ey mrid, sana ikram eden aslnda sendeki setre ikram etmitir. Bu yzden hamd ve sena senin ayplarn rten iindir. Sana ikram ve teekkr eden aypl insan vlmeye ve teekkre layk deildir. (Cilt I, 138ci Hikmet, sf 237) Ey mrid, seni Haktan Onunla birlikte olan bir ey perdelemedi: Onunla birlikte bir mevcud vehmetmen perdeledi. *...+ bir nehir zerindeki aa glgelerinin gemilerin geiini engelleyemedii ve geciktiremedii gibi Ak ve Vahdet Deryasnda grnen Kudret eserleri HAKKn uhduna hicab olamaz. *...+ Rzgrn sesini aslan sesi zannedip adrndan kamayan adam engelleyen aslan deil adamn vehmidir. (Cilt I, 141ci Hikmet, sf 240-241)
Fikir Platformu
112
Derin MA
nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(3) Sunu: Alman deolojisi Karl Marxn yakn arkada Friedrich Engels ile birlikte 1845 ylnda yazdklar bir deneme. Yaync bulamadklar iin 1930lara kadar baslmayan bu kitabn Franszca ilk basks 1940larda yaplm. zetle komnist / sosyalist / solcu camia zerindeki etkisi gecikmeli olmu. Trke tercmesi de mevcut. Sahneye kmas gecikmi bir kitap ama ierdii fikirler sebebiyle marxizmi anlamak iin son derecede faydal, arkeolojik adan ise vazgeilmez. Zira marxizmi embriyon safhasnda grebiliyorsunuz. Marx ve Engels dnemin anti-komnistlerini, topik sosyalistlerini vs eletirirken marxizmin ne olMAdn tarif ediyorlar. Bir baka deyile ideolojilerini Proudhon, Weitling, Feuerbach, Bauer ve Stirnere ramen ina ediyorlar. Marx materyalizmin, devrim fikrinin, messes nizama itirazlarn kristalletii, ideolojiletii bu mutfak-kitap okunmad mddete marxizmin anlalmasna imkn yok kanaatimce. (Max Stirner ile yaplan fikr atmadan da bahsetmitik daha nce: Din Toplumun Afyonudur) Sonuncusunu okuyacanz blmlk bu seride insanln 1800lerde yaad byk oku tahlil etmeye altk. Akln, Vicdann modasnn getii, dinden, ahlktan bahsetmenin gericilik sayld bir an balangcndayz. Kelimelerin anlamlar bile kayboluyor: yilik ile FAYDAnn arasndaki snr silikleiyor mesel. yi bir davran ile iyi bir kazan AYNI zannediliyor artk. Siyas ve iktisad tarihin kesiiminde mahede ediyoruz ki bu YER SARSINTILARI nsan kknden skyor ve devrimlere, ideolojilere, byk savalara, kurumsal rkla ve soykrmlara msait bir hale getiriyor. Alman deolojisini Marx ve Engelse yazdran ortam ite bu yaamsal sarsntlarn ard ardna geldii ortamdr. blmlk bu serinin Alman deolojisini anlamaya katk salayacan umuyoruz. Bu makaleye balamadan nce ilk iki blm okumakta byk fayda var: nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(1) nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(2) Dikkate deer ikinci bir nokta ise dorudan Mslmanlar ilgilendiriyor: slmc / slm etiketler tasalar dahi btn ideolojilerin, devrimlerin hata olduunu rendik bu makaleleri yazarken.
113
Derin MA
Mslman aydnlar sadece Mslman olmay becerebildiklerinde ALLAH-, Muhammed-i, Kuranist vs araylardan da kurtulabilirler. Otomatik, nsansz zmler peinde koanlarn artk pozitivizme hizmet ettiklerini idrak etme saati geliyor. nsan derin ve karmak bir varlk. nsan devre d brakarak insanlar bir arada yaatma aray ancak bir zindan inaat olabilir. Bu hatann slm adna yaplmas Mslmanlar iin korkun bir ykm tekil ediyor bizim gzmzde. Peygamberimiz (SAV)i devrimci zannedenlerin, sol ilahiyat, sosyalist slm gibi tehlikeli araylar peinde koanlarn da nihayet Hakikate gh olmas duasyla(MY) Makinele-N-mek ve Makinele--mek Makinelerle donaNrken makineye dnmek; Tehizatn efendisi iken klesi olmak nsann 18ci ve 19cu asrdaki devrimlere, dnya savalarna ve soykrmlara hazr hale geliini anlamak iin nce bu KOPMAYI anlamak gerek. Aslnda nsan nceleri nefsini mdafa ve ardndan bunun teKML olan kolaylklar iin hep alet yapt. lk aleti elleri oldu insann. Hayvanlardaki boynuzun, krkn, zehirli dilerin aksine eller insana sabit bir kullanm iin verilMEmiti. Okayan eller yumruk atabilir ya da yrtc bir pene olabilirdi. Aristotelesin Hayvanlarn Ksmlar zerine isimli ahane denemesinde (1) anlatt gibi btn aletlerin yerine geen eller nsana net bir stnlk veriyordu. Parmaklarn ayrlp birlemesi, drt parman karsnda duran baparman ksa ve gl oluu zerine uzun uzun tefekkr eden Aristoteles ellerimizin zeknn bir uzants olduunu savunarak balyor el ile ilgili paragraflara. (14ten 20ci paragrafa kadar) Hayvanlarn bir ouna doar domaz yrme, yzme kabiliyeti veren Tabiat nsana elleri vererek ona bir yn gsteriyordu: Teknik KMiLiyet. lerleme nsann kaderiydi bu anlamda: Daha hzl, daha sert, daha fazla, daha scak, daha gzeli aramak Dallardan yuva yapan kularn aksine insanlarn evleri de bu teKML izgisine uygun olarak geliecekti. Tabiata uyum salayan hayvan ve bitkilerin tersine insanlar Tabiat kendilerine uydurdular. Aslnda baka areleri de yoktu. Biyolojik zayflk ve madd tatminsizlik adeta bir mesajd nsan iin: Burada sana niha mutluluk yok, Asl Vatanda deilsin. Geici olarak buradasn. Yani bir bakma eller nsana bu dnyann yabancs olduunu hatrlatan, Tabiat ile arasna mesafe koyduran ilk aletler oldu. nsanlarn yaptklar en ilkel ara gereler de bu mesafeyi arttracak cinstendi: Hayvan krknden giysiler, kesemediklerini kesen bak ve baltalar, ilk barnaklar, av ve toplayclktan tarma gei Ama makineler farkl. Makineler insana kendi ritimlerini dayattlar. Diki inesi ile diki makinesi arasndaki fark bu. retimi kolaylatrmann ve hzlandrmann dnda bir mesele. Makinenin istedii hzda dikmek zorunda tekstil iisi: Makina ile alet arasndaki en nemli fark belki de Makine mi nsana uymal yoksa nsan m makineye? eklindeki soru etrafnda bitmeyen tartmalarda sakl. *...+ Eer insan karlat her yenilii ve rn yarnna dahil ediyorsa, insanlarn makinelere icad edildikleri andan itibaren uyumlu olduklarn syleyebiliriz. Makineler gemi zamanlarn basit aletleri kadar hayatmzn ayrlmaz birer paras oldular. Bizce ilgin olan bu uyum sorusunun hl sorulabilmesidir. Aletlere uyum salamamz
114
Derin MA
hi sz konusu oldu mu? Bari ellerimize de uyum salayalm! Makinelerin durumu ise farkl. Aletler elin hizmetisi iken makine insann kendisine uymasn bekliyor. Vcut ritmini ona ayarlamasn, hareketlerini mekanikletirmesini. Bu elbette insann makineye hizmet etmesi demek deil. Ama alma sresi boyunca mekanik sre vcudun ritmine ikame ediliyor. En gelimi, en hassas bir alet bile elin hizmetindedir. Ne onu ynetir ne de yerini alabilir. Oysa en basit bir makine bile bedensel almay gdebiliyor ve hatta tamamen insan emeinin yerini alabiliyor. (nsanlk Durumu - Hannah Arendt) Makineler tek tek insanlara kendi ritimlerini dayatrken yine 1800lerden itibaren makineleen bir dnya gezegeni gryoruz. lkel aletlerin nsan - Tabiat arasna koyduklar mesafe, yabanc olma hissi giderek artyor. Marx bir gzle makinelerin iilere yapt bask da bylece kreselleiyor. nk tek tek evlerde, kk atlyelerde kullanlan makineler giderek fabrikalarda gruplayor. Fabrikalar birbirlerine tren yollar ile balanrken kk pazarlar da telgraf ile balanarak byk piyasalar geliyor meydana. Aslnda ortada fizik bir piyasa varl yok. Pariste, Londrada, New Yorkta brolar var. Hammadde ya da maml mallarn arz ve talebi konusundaki bilgi dolayor. Daha nce kk ehirlere hapsolan ticar bilgi nce ulusal menzile eriyor matbaa ile, ardndan da uluslararas menzile. O zamanlar telgraf, telefon ve imdi internet sayesinde arz, talep, alm-satm bilgileri giderek artan bir hzda dolayor. Geen blmn Kirpiler ve nsanlar isimli paragrafndan hatrlayacaksnz: Baz iftilerin mucizev(!) bir biimde 100 kere daha hzl retip mal satmalar halinde zenginlii de 100 kere daha hzl biriktireceklerinden bahsetmitik. 18ci asrda Avrupa burjuvazisinin glenmesini aklamak iin kullanmtk bu modeli. Ancak bu birikme sreci sona ermi deil. Yani teknoloji sayesinde ekonomik faaliyetlerin hzlanmasyla PARANIN bir ara olmaktan kp kendi bana bir g haline gelmesi bu gn de srmekte. Yeni bir g bu. Gemiteki zengin insanlarn gcnden farkl. Nasl ki matbaadan nce bir basn/medya gcnden bahsedemezsek ticar faaliyetlerin hzlanmasndan nce de para gcnden bahsedemeyiz. inde yaadmz asrda baz firmalarn hatta zel kiilerin bir devlet kadar zenginleebildiklerine tank oluyoruz. Ve tabi (kapitallemi) parann gcne sahip olan bu insanlar ve kurulular siyasete, medyaya, savalara mdahale edebiliyor. Szgelimi ABDyi Iraka saldrmaya iten Halliburton gibi firmalar ya da ilide Salvador Allendenin devrilmesinde ITT firmasnn oynad rol hatrlanabilir. Makineleen nsann Makineleen Dnyas 1800lere geri dnecek olursak Teknik ilerleme sadece fabrikalar deil yaam alanlarn da dntrmeye balyor. Mesel Pariste bir ka sokan elektrik ile aydnlatlmasna tank oluyor bizim Karl Marx. 1851de Blazer adl buharl gemi ngiltere ve Fransay (Dover ile Calais ehirleri) bir telgraf kablosu ile baladnda bir proleter devrimin niha zaferi iin heyecanlanyor. Her engelin ald, insann giderek Tabiata stn geldii(!) bir a bu Marxa gre. Tabiat bile devir-ilirken Avrupann kokumu imparatorluklar ayakta kalabilir mi? Zalim burjuva? O sadece proleteryann mutlak zaferine giden yolu aan bir buldozer btn komnistlerin gznde, Marx da bunlara dahil.
Fikir Platformu
115
Derin MA
Dedik ya teknik ve ekonomik btnleme yolunda dnya o devirde. Ulusal matbaalarn ardndan uluslararas haber ajanslar geliyor. Bir Alman Yahudisi olan Julius Reuter 1853te ilk haber ajansn kuruyor Londrada. retim ve ticaret gibi haberleme de kresellemekte. Burjuvann glenmesi ve siyasete ortak oluu ister istemez iilerin rgtlenmesini douruyor. 1822 nemli bir tarih: ngilterede ii sendikalar ve grev yasalarca tannyor artk. Sosya list kelimesi de o yllarda kullanlmaya balyor. Avrupa ve Amerikadaki ii rgtleri birbirlerinden haberdarlar. Kendisine sosyalist/komnist diyen aydnlar gibi sendika yneticileri de seyahat ediyor, mektuplayor ve birlikte eylemler gerekletiriyorlar. zetle teknik ve ticar kreselleme burjuva gibi proletaryann da kresellemesini douruyor. Bugn de devam ediyor tabi 1800lerde balayan bu teknik ve ekonomik kreselleme. Bu sebeple dikiz aynasndan Marxa bakarken Byk Pencereden nmzdeki yolu da kollamak gerek. Haberleme uydular, cep telefonlarndan gnderilen videolar, bir lkede tasarlanp btn dnyada satlan giysiler, yiyecekler hatta filmler Biz teknolojiyi kullanrken KALICI biimde etkileniyoruz ve dnm geiriyoruz. Mesel Afganistanda Amerikan askerlerince ldrlen bir ocuun can ekimesi naklen ekranlarmza gelmesi basit bir hadise deil. Gzlerimiz binlerce km tesini grrken ellerimiz bal. aresizlik hissi insanlar bir seim yapmaya itiyor: Umursamazlk ya da nihilizm. Hereye zlen, hi bir eyle tam olarak ilgilen(E)meyen insanlar oluyoruz. nternetteki forumlarda kanl fotoraflar, videolar geziyor. Libyadan m gelmi yoksa Filistinden mi? Fakat sorun daha da karmak: nk ocuklar anne-babalarnn tepkisine bakarak zulm karsnda takinmalar gereken tavr reniyorlar. Akam yemeinde TVnin kumandasyla zaparken yzlerce insann zdrabna tank olduktan sonra bir saniyede bir komedi filmine ya da futbol mana geiyoruz. nsanlarn komik filmler seyretmesinde ya da futbol oynamasnda elbette bir ktlk yok. Ama kafasna bombalar yaan ocuklar gnlk hayatn sradan olaylar ile ayn karelere, ayn ekranlara, ayn saniyelere sdrmak yok mu? Mesele tam burada. TVnin ZAMAN ve ZEMiNi hayatn gereklerini rtyor zihinlerimizde. Mesel 8 dakikalk bir akam haberlerinde ayn ekran karesi 1 dakikalna ikiz dourmu bir pandaya veriliyor; sonra seller altnda len 10 bin Brezilyalya. Oysa gerek hayatta hemen yanbanzda bir insan lse byle kaytsz kalabilir misiniz? Bir ey yap(A)madan zulm, alk, sefalet, sava seyretmek insanlmza zarar veriyor. Yeni model bir kol saati, FB-GS ma ve polis kurunuyla len bir ocuk ayn ZAMAN ve ZEMiNi igal ettii mddete teknoloji bizi bozmaya devam edecek. Peki su teknolojide mi yoksa onunla kurduumuz sapk ilikide mi? 1800lerde teknik ilerlemeyle hzlanan uzaklama - yabanclama ve eyleme devam ediyor. nsansz uaklar vuruyor artk sivilleri. Katiller ile len insanlar arasndaki mesafe giderek byyor. nsansz uaklar retenlerin, Halliburton, BlackWaters gibi katil firmalarn hisse senetleri borsada satlyor. Katillere ortak olmak yasalara aykr deil.
Fikir Platformu
116
Derin MA
Sonu nsann Tabiatla ve kendi tabiatyla bann zayflad bir dnemde koptu o DEViR-i-ci frtna. Endstri devrimiydi ad. Para ve Teknoloji tanrla talip oldu. Birgn imknsz olann ertesi gn teknolojiyle mmkn oluu, asrlarca almay gerektiren miktarda parann kimilerince bir ylda kazanlabilmesi btn dengeleri oynatt yerinden. nsanlar tutunacak dallara, kesin ve mutlak fikirlere ihtiya duydular. sizlik mi vard? Yahudilerin suuydu. Alk? Pis burjuva. aresi? Devrim. Ahiretten umudunu kesen insanlk yeryz cennetleri peinde kotu. Yeryzndeki zulm getiren dzen(-sizlik) DEViR-iilmeliydi. Gelenekler, din, ahlk Btn bunlar zalimlerin afyonuydu, byk insanlk uyutuluyordu. (Bkz. Din Toplumun Afyonudur) Irklk, snf tassubu, piyasa fetiizmi Felaketler ideolojileri kovalad, ideolojiler ise dnya savalarn. Kklerinden sklen nsan devir-mek, devrim stne devrim yapmak ne kolayd artk. ki dnya sava ve takip eden souk sava dnemi sonunda yeniden kk salmay grenebildik mi? Koskocaman bir HAYIR olabilir cevap. yi ama ne Stalin kald ne de Hitler. Ortadounun bir ka smrge valisini saymazsak totalitarizm bitti diyemez miyiz yine de? Ne yazk ki yeni bir totalitarizm tr kt artk ortaya. ok daha sinsi bir totalitarizm. Para ve Teknolojinin sentezinden doan garip bir g. Michel Foucaultnun deyimiyle: Modernite bir zaman dilimi dei bir zihniyettir. Endstri Devriminin aslnda hi bitmediini, baz vasflaryla srekli devrim yaptn kabul etmek durumundayz. Tpk 1800lerde hzlanan trenler gibi 2000lerde de rnlerin, bilginin, parann artan bir hzda dolamas bizi hazrlksz yakalad ve aklmz kullanMAmakla yeni bir canavar rettik. Liberal Totalitarizm adl bu yeni canavar nasib olursa yaknda inceleyeceiz. Dipnotlar 1 Bu gzel kitap bugn ne yazk ki antik bir zooloji kitab zannedilebiliyor. Gerekte bir tr Hikmetler Kitab (Hz Gazl) olarak kabul edilir ve o gzle (=aklla) okunursa bambaka gzelliklere vesile olacaktr. (Eng. On the parts of animals, Fr. Des parties des animaux (Yunanca karlatrmal), Gr. , Ar. Kitb al-Hayawn ( ) , Lat. De Partibus Animalium)
Fikir Platformu
117
Derin MA
iler iin, iiye ramen: Marxist propaganda(1) Auschwitzteki Nazi alma kampnn giri kapsndaki slogan : ARBEIT MACHT FREI , Trkesi almak zgrletirir. Bu kampta Yahudiler, rejim kartlar ve sava esirleri toplanyordu. Bir milyon civarnda insan kampa geldikleri anda dorudan gaz odalarna gnderildi ya da kuruna dizildi. Toplam olarak 200 ila 300 bin insan, bilimsel deneyler, gardiyanlarn iddeti, hastalk, eksik beslenme ld. Nazizm ile Marxizm gerek teoride gerekse pratikte byk benzerlikler arz eder. Bunlardan bir tanesi de totaliter propagandadr. zellikle totaliter vasfnn altn izmekte fayda gryoruz zira bu siyas partilerin oy toplamak iin yaptklarndan olduka farkl. Totaliter rejimler siyas rejimlerin aksine halk siyasetin dna itecek biimde propaganda yaparlar. Bu ok zel iletiim eklinde insan topluluklar bir koyun srs gibi gdlmek istenir. Siyaseti ve devleti meru klan gerek hizmetin, gnlk hayatn yok edildii bir iletim dili kullanlr. Mutlaka gelecek olan(!) soyut zaferler hedeflenir mesel. stn(!) Alman rknn zaferi, proleteryann aydnlk(?) gelecei... Bu yeni dil sayesinde cemiyeti oluturan fertler adeta metal paralar gibi eritilerek tek bir kitle oluturulur, totaliter perspektifte insanlar hammaddeye dntrlr. Uygulamada ise toplumu sava veya soykrm srasnda kullanmadan nce ina edilmesi gereken fikr ve vicdan zemindir bu. Daha dorusu bir inaat deil nsan nsan yapan Akl ve Vicdann imhasdr hedeflenen: Varlm Trk varlna armaan olsun! diye haykr(TIR)arak ocuklar devlete kurban edilmeye hazr hale getirilir. Bundan sonra o ocuklarn ldrlmesi ya da katil haline getirilmesi mesele deildir. (Bkz. O Gn Bebek Nasl Katil Oldu?) Marxtan gnmze kadar uzanan zaman diliminde ortaya km, marxist fikir geleneine balanm insanlarda zaman iinde deien ok. Ama etiketi ne olursa olsun, komnist, sosyalist, maoist, leninist, stalinist aydnlarda sabit olan bir ey var: Totaliter propaganda. Trkeye Mutlu Ak Yoktur adyla evrilen iirinden tandmz Louis Aragon (1897-1982) gibi byk bir air bile bir istisna oluturmuyor ne yazk ki. nsanlk iin hl byk tehlike arz eden totaliter propaganday ve bu yalan makinesini gerekli klan ilm zemini gelecek blmlerde inceleyeceiz.
Fikir Platformu
118
Derin MA
Bu giri blmnde tipik bir komnist aydn(?) olan Louis Aragonun Komnist Propagandaya katklarndan rnekler vermekle kifayet edelim. Front Rouge (Kzl Cephe) adl iirinde doktor ve mhendislerin kuruna dizilmesinden grlmemi bir mutluluk duyan komnist sanatnn(?) nsan eyletirilmesine, hammaddelemesine de dikkat edin: I) Milyonlarca insann ar iler yznden ld, ikence grd, alktan birbirini yedii sovyet alma(?) kamplar ve komnist gizli polisi eka hakknda: Son derecede verimli bir bilimden ve insann yeniden eitilmesinden bahsetmek istiyorum. O eitim ki suluyu faydal insana eviriyor, dnk toplumun karanlk glerle bozduu adam yarnn insan yapyor Tarihin yasalarna gre. Beyaz Denizden Baltk Denizine alan kanaln mthi tecrbesi gstermitir ki toplumun alt tabakalarndan gelen binlerce kadn ve erkek eka polisi tarafndan ikna edilebilmi, yaplacak iler karsnda mesel bir hrsz baka bir meslee geebilmitir. Newtonun bana den elma fizik iin ne ise bu muazzam tecrbe de tarih nnde yeni bilimin rol iin odur. nsann maymunluktan insanla getii dneme benzer bir a yayoruz. Proleterya denen bu yeni snfn tarihi bir grevi stlendiine tank oluyoruz: insann insan tarafndan yeniden eitilmesi. (Sosyalist bir gerekilik iin - Pour un ralisme socialiste, Paris, 1935) II) 1956da Sovyet tanklarnn Macaristana girmesi, 25.000 insan ldrmesi ve 200.000 insann lkeden ka hakknda: Macar ii snf enerji dolu bir hareketle Nagynin hkmete ald Hitler ve Vatikan yandalarna yolu kapatt ve lke ynetimine el koydu. Bu proleterya hkmeti i barn tesisi iin Sovyet ordusunun katksn istedi. Fransz komnist partisi olarak Macar ii hkmetini destekliyoruz. Faist hayvanlarn, feodallerin ve kilise prenslerinin bitmeyen tarruzlarna kar Komnist Rusyann ii ve kyl ordusunun yardma koMAmas zaten dnlemezdi. (Fransz Komnist Partisinin resm yayn organ lHumanit Gazetesi, 27 octobre 1957) III) Kendi yandalar, komnist parti yeleri ve kzl ordu subaylar da dahil olmak zere milyonlarca Rusu (=insan) ldrten, memurlara kotalar ve idam hedefleri veren Stalin hakknda: Teekkrler Stalin! Teoride ve pratikte onu rnek alan bu insanlar iin teekkrler. Teekkrler Stalin! Fransann bamszlnn garantisi, bar arzusu ve ii snfnn gelecei olan bu insanlar yetitirdii iin teekkrler! O proleterya ki gkyzne ykselmek olan kaderinden hi bir ey onu vaz geiremez! (Les lettres franaises, Mart 1953)
Fikir Platformu
119
Derin MA
Stalin iin yas ilan eden fransz komnist partisi
Fikir Platformu
120
Derin MA
Aldatlmak gzeldir: Marxist Propaganda(2) Ben bir diktatr deilim, sadece demokrasiyi basitletirdim diyordu Adolf Hitler. Ellerin ve ayaklarn zincire vurulmasndan daha beter olan akllarn ve vicdanlarn zincire vurulmasdr. Fizik zulme direnmenin engellenmesi bir gn alabilir. Ama ya insanlar direnme arzularn yitirdilerse? Zincirlendiklerinin farknda deillerse? Hatta o zincirleri canlar pahasna savunmalar gerektii onlara kabul ettirilmise? Komnizm, Marx, Marxizm konulu bu yaz dizisine balarken Karl Marxn kapitalizme isyan ettiini, (bizce) hakl olarak insanlarn eyletirilmesine (Verdinglichung / Versachlichung) ve yabanclamasna (Entfremdung) kar ktn anlatmtk. Ne var ki Karl Marx kendi vicdann dinleyerek kt devrimcilik yolunda korkun bir hata yapt. Vicdannn sesini, kalbinde hissettii insan deerleri devrim yoluyla politik bir enstrman haline getirdi. nsan topluluklarnn en karmak vehelerinden biri bu: nsan gzellikler, iyilikler ANCAK yava yava ve insan yolla yaylabilir, tekilere aktarlabilir. ayet tersini yaparsanz, yani acele edip de Y, DORU VE GZEL OLANI afilere, mitinglere ve nutuklara sktrrsanz, tekilere devlet eliyle, kanun, yasa ve ceza ile dayatrsanz bundan SADECE zulm doar. (Bkz. Bir et paras olarak komnist nsann kymeti) Bu balamda faizm, nazizm, komnizm ve 21ci asrn bels olan liberal totalitarizm ayn ukura alan kanallar gibidir. Neden byledir? Aalm: nsan devirmek iin kknden skmek gerekir demitik getiimiz blmlerde. Teknolojik ve ticar ilerlemelerin insanlar kklerinden kopardn, nsann bu deiimi AKL-etmekten imdilik aciz olduunu savunmutuk. Teknolojinin ve Parann ktlk retmesi sz konusu deil elbette. Borsadan, finans dnyasndan, nkleer enerjiden, elektronikten ve gen biliminden korkan, bunlarla salkl bir iliki kuramayan insanlarn meselesi bu:
121
Derin MA
nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(1) nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(2) nsan devirmek iin kknden skmek gerekir(3) Bu kksz insanlar ki zgrlklerini kaybederek devrimlere, soykrmlara, dnya savalarna msait bir hale geldiler. Peki bu KKSZLEME srecinden KLELEMEye gei nasl oldu? Tek bir kelimeyle cevap verecek olursak : Propaganda! Bize kelimelerimizi, dncelerimizi ve deerlerimizi kaybettiren totaliter propaganda. Perdenin ucunu kaldrmaya baladk ilk blmde: iler iin, iiye ramen: Marxist propaganda(1) nk zgrlklerini yitiren halklar nce kelimelerini kaybederler. Deer yarglar ve vicdan ilkeler ferd olmaktan kp diktatrn elinde bir enstrman olur. Kiisel yarg silinip norm ve standartlara balanr. Mesel Trk kimliinin en ar biimde yaraland dnem 1930larn faist Trkiyesidir. nk bu dnemde NORM-allemitir Trklk vurgusu. Ve Trk kimlii bayraklar, silahlar ve asker trenlerle herkes iin bir kalba, AYNI ekle sokulmutur. yle ki oluan cinnet ortamnda insanlar iir bile yazamaz oldular: Ik k dalga dalga bayram Senin destann duydum senin destann yazacam Sana benim gzmle bakmayann mezarn kazacam Seni selamlamadan uan kuun yuvasn bozacam. nsan olmadan Trk olmaya kalknca ne kularn yuvasn bozmak, ne Dersim katliam, ne Varlk vergisi ne de 6-7 Eyll olaylar vicdanlar rahatsz edemezdi haliyle. (Bkz. irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat) Gelecek blmlerde liberal totalitarizm ve Beyin Ykama, Psikolojik harp gibi kavramlar biraz daha derinlemesine aacaz. imdilik bir ka propaganda malzemesi ile okurlarmz tefekkre davet ediyoruz. Kastl olarak komnist, anti-komnist afileri farkl malzemelerle kartrdk. Btn ideolojilerin kelimeleri, akllar ve vicdanlar gasp etme yntemlerinin ortak oluunu vurguladk. Bu yazmzda link verdiimiz makalelerin nda afiler zerinde dnrseniz gelecek blmler iin iyi bir hazrlk olacaktr. Karmak ve bazen tahamml edilmesi ok zor olan gnlk yaamn afilerle nasl kolaylatna dikkat edin: Gnah keileri kim? Yahudiler? Burjuva? Entelekteller? Patronlar? Siyasetiler? Kck halk neden devasa biimde resmedilen Maonun, Stalinin ve Hitlerin ayaklar altnda, tek vcud halinde ne halde? lmsz, ulu nderlerin vaad ettii nurlu ufuklar nerede? Asker, kyl ve ii hangi liderin benliinde erimi, anonim olmu? Hangi ahtapotun kollar nereye uzanyor? Hangi vampirin ellerinde kan var? Dost ve dmann netletii, yaplmas gerekenin aikr olduu hayal dnyasn, afilerdeki basit, net, tutarl aklamalar 19cu asr iilerinin gerek yaam ile karlatrn zihninizde. sizlik ve ak korkusu iinde yaayan Avrupal iilerin gzyle grn biraz olsun dev iilerin tek bir yumruk olup
Fikir Platformu
122
Derin MA
minnack patronlar ezdii bu lunapark. Dini afyon iln edenlerin afyonlaan ideolojilerini gzle tetkik edin. (Bkz. Din Toplumun Afyonudur (Karl Marx) isimli makalemiz)
Fikir Platformu
123
Derin MA
Fikir Platformu
124
Derin MA
Fikir Platformu
125
Derin MA
Fikir Platformu
126
Derin MA
Fikir Platformu
127
Derin MA
Fikir Platformu
128
Derin MA
Fikir Platformu
129
Derin MA
Fikir Platformu
130
Derin MA
Fikir Platformu
131
Derin MA
Fikir Platformu
132
Derin MA
Fikir Platformu
133
Derin MA
Fikir Platformu
134
Derin MA
Fikir Platformu
135
Derin MA
Yanlmaz kehanetler: Marxist Propaganda(3) Moskova Metrosunun btn dnyadaki tek metro olduunu sylemek yalandr. Tabi Bolevikler btn dier metrolar ykacak gce sahip olmad srece. Bir baka deyile YANILMAZ KEHANETLER totaliter rejimlerin dnyay ele geirme planlarn ele verir. nk totaliter lider ancak tamamen kontrol altndaki bir dnyada btn YALAN KEHANETLER gerekletirebilir, *Gereklere hkmedebilir+ (The Origins of Totalitarianism, Hannah Arendt, 1) Sadece marxistlere zg olMAyan, faist, Kemalist ve slamc btn devrimleri kapsayan bir baka meseledir bu, gelecekten haber vermek, YANILMAZ KEHANETLERDE BULUNMAK. Naziler biyolojinin yanlmaz rk kanunlarna gre tasavvur etmilerdi das tausendjhrige Reich dedikleri, 1000 yl srecek olan hakimiyetlerini. 28 ubat zulmnn Genel Kurmay Bakan Hseyin Kvrkolu da 1000 yllk bir mr bimiti o faist rejime. Marxizm ise Tarihin YANILMAZ yasalarna dayamt srtn. Komnist Manifestoda, Kapitalde ve komnizmin btn temel metinlerinde ne kan bir ge bu. Peki teoride insan haysiyetini ycelten marxizmin bu trl kehanetlere bavurmasnn sebebi neydi? Eer marxizm iyi bir ey ise marxistler neden YANILMAZ KEHANETLER uydurma ihtiyac hissettiler? Neden marxizmin gzelliklerini(?) olduu gibi anlatmadlar insanlara? Bylece ortak bir akl ve gnl birlii ile ilerlenir, Marxn dedii gibi btn dnya iileri KOLAYLIKLA birleebilirdi.
136
Derin MA
Baz marxistler bunu yle savunuyorlar: Bir sava hali sz konusuydu, proletaryaya umut vermek, motive etmek iin Marx buna mecburdu. Bu savunmay 1800ler iin kabul edebiliriz ama 20ci asrn komnistlerinde de deien bir ey olmad. Mesel Jean Paul Sartre 1954te yapt Moskova gezisinin ardndan Komnist Rusyada fikir zgrlnn mkemmel olduunu ve bu lkenin hayat standard bakmndan 10 yl iinde batl lkeleri geride brakacan sylemiti. Ayn Jean Paul Sartre 1975te yapt bir mlakatta ise Fransz Komnist Partisine yardm etmek iin bilerek yalan sylediini itiraf etti. Aslnda Stalinin soykrmlar biliniyordu 1950lerin Fransasnda. Komnist lkelerde aydnlara yaplan bask ve ikenceler de biliniyordu. Zaten Sartre komnizme verdii destek yznden Albert Camus gibi aydnlardan ar eletiri ald. Ama 1956da zgrlk isteyen macarlarn Komnist Rusya tarafndan tanklarla ezilmesine kadar bu ideolojiyi desteklemekten vaz gemedi. Evet, neden marxistler gelecekten haber verir? Neden YANILMAZ KEHANETLER sadece marxistlerin deil hemen btn devrimcilerin vazgeilmezi olmutur? Sanrm bu sorunun cevab Marxn yakn dostlarndan birinin u szlerinde gizli: Tanr akna, btn nyarglar ve dogmalar yktktan sonra halkn beynini ykama sras bize mi geldi?(Sosyalist Prudhonun Karl Marxa hitab, 1864) Bu szden sonra aralarnn fena halde aldn tahmin edebilirsiniz. Marx Prudhonu komnist hareketten dlamakla kalmam, onu aalamak iin zel bir metin bile kaleme alm. Sanyorum Marxn bu kadar kzmasnn gerek sebebi Prudhonun SONUNA KADAR hakl olmasyd. Bir baka anarist olan Stirnerin dedii gibi komnizm hzla bir dogma haline geliyor; Marxn zihinlerden ve kalplerden kovduu din inanlarn tahtna talip oluyordu. (Bkz. Din Toplumun Afyonudur) Ama biz bu yaznn kapsamnda BEYN YIKAMA boyutuna odaklanalm.
Bir dnya yarattm, yalnz ikimiz iin - Beni falanca ile aldatyorsun ! - Sen delirdin mi ? - - Kskanlna tahamml edemiyorum, kp hava alacam biraz. - Biliyordum zaten, onun yanna gidiyorsun deil mi?
Fikir Platformu
137
Derin MA
Vehim zindanndaki insan dardan gelen bilgileri kullanarak kurtaramaz kendisini. Dardan gelen bilgileri kendi vehim sistemine dahil eder, yanldn gsteren her yeni bilgi zindann duvarlarn biraz daha kalnlatrr. Gerek olmayan, aldatmacay gerek gibi, gerek olan da aldatmaca gibi yaamaya baladktan sonra geri dnmek zordur. erisi ile dars birbirine karmtr artk. Neden byledir? nk beyin ykamann esas YALAN DELDR, Gerek Dnyadan Kurgu Dnyaya KAITIR. Bir bakma kurallar belli bir oyun gibi dnebilirsiniz bunu. Mesel futbol mana gidersiniz. Takmnzn renklerinde apka ve bayraklar vardr elinizde. Ksa bir sre iin Fenerbaheli olup gnlk dert ve tasalarnz evde brakrsnz. Futbol denen oyunun kurallar 90 dakikalna btn Tabiat kanunlarnn yerine geer. Hakemin dd Yerekimi kanunu kadar determinist olur. Mesel attnz gole hakem ofsayt derse ok zlrsnz. Dedik ya 90 dakikalna bilerek, isteyerek kaptrrsnz kendinizi oyuna. Gerek hayattan kopamazsanz man tad olmaz zaten. Mesel attnz gol gerekte top denen bir cismin iki direk arasndan gemesidir, fizik anlamda nemsizdir. Tabi siz elenmek, ma heyecann yaamak iin bu Kurgu Dnyaya bilerek girersiniz ve karsnz. Ama maa gelen baz insanlar iin stadn iindeki Kurgu Dnya dardaki Gerek Dnyann yerini alr. Ma srasnda lrm Fenerbahe iin diye arklar syleyenler 90 dakika bitince baklarn ekip teki takmn seyircilerini ldrmeye kalkarlar, tekilerin formasn yakabilirler. Bu zavall insanlar iin Gerek Dnya yle karmak ve yle iinden klmaz bir hal almtr ki stadn iindeki basit ve tutarl olan Kurgu Dnyada rahat bir nefes alrlar. Ne isizlik, ne alk, ne borlar, ne gelecek korkusu, ne tinerci kardei ne evi terk eden annesi Bizim renklerimizi giyenler ve tekiler vardr orada. Dost ve dman bellidir. Bu sebeple dnyann bir ok yerinde rk hareketlerin ifade alan olmutur stadyumlar. Kumar masasndan kalkamayan, iki iesine, bilgisayar oyunlarna yapan mptela da byledir. (Bkz. O Gn Bebek Nasl Katil Oldu?) Normal bir aktivite ile kurulan sapk bir iliki vardr ortada. Kendi iinde tutarl, basit, ngrlebilir bir dnya zlemi. Bir tr narkoz Totaliter propaganda gereklerden kurguya ka esnasnda filiz verir, zgr bir dnya tasavvurundan basit ve ngrlebilir olana doru. Halk ynlar kklerinden sklm olmann verdii korku ve gelecei greMEmenin endiesi iindedir. (Bkz. Kknden sklme: Blmler 1, 2, 3) Hayattaki rastlantlar, ngrlemeyen olaylar tahamml edilmez bir hale gelmitir. Fakat btn bunlarn yannda bir sebep daha vardr ki o da insan zeksnn TUTARLI, AIKLANABLR olan ngrlemez olana tercih etmesidir. Halklarn beyinlerini ykaTmaya bu kadar gnll olmas aslnda yaamak zorunda olduklar hayat reddetmeleridir. (The Origins of Totalitarianism, Hannah Arendt, 1) Arendtin bu aklamalarn Karl Marxn zellikle Londrada iken bizzat yaad koullarla paralel olarak canlandrn gznzn nnde. Yeni domu ocuuna beik alacak paray denkletiremeyen bir babann bir ka ay sonra ayn bebek iin tabut paras arad bir Londra. Bor para bulamad iin ocuunu tabutsuz gmen insanlar sizce yaadklar dnyay kabul edebilir miydi? Basit bir Kurgu Dnya ok daha akla uygun gelmez miydi? Hey dostum, bebein lm senin suun deil, su seni
138
Derin MA
smren kraln / burjuvann / Yahudilerin / Masonlarn / Her kap aldnda alacakllar geldi diye yerlerinden srayan bu insanlar belki ekmek kadar ihtiya duyuyorlard basit ve ngrlebilen bir dnya tasavvuruna.
Dipnotlar 1 Bu devasa eserin ilk iki cildinin Trkeye evirildiini grdm. ncy bulamadm. Koyduum alntlar nc cilttendir, Totalitarian Movement isimli blm, sayfa 350 ve izleyen sayfalar, (Meridian Books, 7ci bask, Eyll 1962) Eer Trkesini biliyorsanz referansn yorum olarak paylamanz rica ediyorum, Trke tercmeler: Totalitarizmin Kaynaklar 1 / Antisemitizm Totalitarizmin Kaynaklar 2 / Emperyalizm
Fikir Platformu
139
Derin MA
Karl Marxn en byk suu Marxn kabahati byk. Ama onu sulamak grnd kadar kolay deil. Zira ok sayda liberal ve slmc da okka altna gidebilir! Komnizm adna ilenen cinayetler, igaller, soykrmlar bugn hl sahipsiz. Gerek Trkiyenin solcular gerekse Avrupann sosyalistleri bu konular amaktan holanmyor. Oysa geen blmlerde bahsettiimiz gibi proleterya diktas yle acayip bir rejim oldu ki iiler bile kh koarak kh tnel kazarak katlar komnizmden. Kaamayanlar? Rejime kurban edildiler. Yz ksr milyon insann cesedi halnn altna sprld : Bir et paras olarak komnist nsann kymeti Sosyalizmden kaan ii olur mu? Fakat Karl Marx bakalarnn iledii cinayet ve ikencelerden dolay sorumlu tutamayz. Stalin, Pol Pot, Mao, Castro Bugnk solcularn gerek meselesi u: Marx yanl anlalm ve fikirleri saptrlm mdr yoksa marxizm adna yaplan katliamlardan sorumlu mudur? Su komnizm de midir yoksa btn ideolojilerin ve devrimlerin zulme yol amas mdr sz konusu olan? Konuya balklama dalmak iin nl bir dnrden, tham Ediyorum (fr. jaccuse! ) adl ak mektubuyla tannan Emile Zoladan yardm alalm: Yz bin franklk byk ikramiyeyi kazanan Marsilyal iiler gidip mlk almlar ve hi almadan yaayacaklarn beyan etmiler. Evet, hepiniz aynsnz. Bir hazine bulmak ve bir keye ekilip bencillik ve tembellik iinde tknmak. Zenginlere svp duruyorsunuz ama
140
Derin MA
kaderin size gnderdii serveti fakirlere verecek cesaretiniz yok. Mutlu olmay hak etmiyorsunuz. Burjuvalara duyduunuz fke zulme direnmek deil sadece kskanlk. Onlarn yerine burjuva olmadnza isyan ediyorsunuz. Sizin bu dlek ve zevk dkn rknzdan doacak katilleriniz kafanz uurup cesedinizi kokumu plerin iine atacak! Devrimci ve anarist Souvarine Germinal adl romanda byle haykryor fkesini. fkesini haykrrken slmclarn da ska dtkleri fikr bir tuzaa dyor: Proletaryay ve burjuvay adeta iki farkl rk gibi tasavvur etmek, Fakirleri MUTLAK iyi sanmak, zenginlere ise adeta eytan rol bimek, Devrim yoluyla mutluluk retmeyi ummak. Roman kahraman Souvarine iilerin hak mcadelesi dedikleri eyin znde adi bir kskanlk olduunu idrak ediyor. ilere hakaretler yadrrken aslnda gizli gizli kendi aptallna kzyormu gibi geldi bana. yle diyebilirdi mesel: Ne kadar aptalm, ii ya da patron hepsinin nefis sahibi insanlar olduklarn neden gremedim daha nce? Toplumun ferdlerine zengin-fakir gzlyle bakmak yerine zaman zaman her insann nefsine yenik debildiini idrak edebilseydim keke. Ktl insanlarda deil eylemlerde aramalydm. Bir Devrim Teknisyeni olarak Karl Marx Evet Karl Marx siyaset felsefesinin en byk dnrlerinden biri. Kapital adl eserinde Endstri devriminin mthi bir tahlilini yapm. Sermayenin, teknolojinin, uluslararas ticaretin ve glenen burjuva snfnn dili arklarn, minik vidalarn bir saat tamircisinin sabryla skp yeniden takm. Fakat ne yazk ki dnmek iin oluturduu kavramlar bir sre sonra deimez, deimesi teklif bile edilemez hakikatler olarak kabul etmi. Oysa bir tek insan bile hayat boyunca deer yarglarn, inanlarn, tketim biimini vs defalarca deitirebilir. stelik insanlarn tek bir vasfn seip o toplumun TEK temsili unsuru yapamazsnz. Mesel Kadnlar-Erkekler diye okuduunuz bir ehir halk kyller-ehirliler ya da Krtler-Trkler diye okunabilir. nanlar, gelir seviyeleri, meslekleri zetle insan topluluklar karmak ve dinamik yaplardr. Tabiat bilimlerinde DETERMNST BMDE geerli olan sebep-sonu ilikilerini siyasete, psikolojiye, hukuka, ekonomiye uygularsanz cidd bir yntem hatasna dersiniz. Frlatlan bir topun ilk hz ve frlatma as size dme noktasn verebilir. Ama bir insann ya da toplumun YARINK durumu BUGNK verilerden yola karak, matematiksel bir NGR ile hesaplanamaz. Gelecek henz gelmedi ve ne bugn, ne geen hafta ne de geen asr gelecei ihtiva etmiyor. Tarih (=Zaman) yaanr, grlmez. Bugn hla bir ok solcu, slmc ve liberalin yapt (1) gibi Karl Marx da bu hataya dyor ite. Sosyal bilimlerin kapsamndaki olaylar, savalar, devrimleri, ekonomik krizleri sebep-sonu zincirleriyle birbirine balyor. Bu MUTLAK ilikiler, NLENEMEZ ykseli ve dler neticesinde tarihsel determinizm dediimiz dogmalamaya hatta lgnla kap ayor. zetleyecek olursak marxizmin fikr zemininde iki bozukluk var: nsanlar ve insana dair kavramlar, insanlarn ve toplumlarn hallerini birbirinden ayr cisimlermi gibi vehmetmek, Sebep - sonu ilikisinde bir KuDRet olduunu sanmak, sebeplerin sonular ihtiva ettiini vehmetmek, vuku bulan olaylar gemiin KAINILMAZ sonular sanmak.
Fikir Platformu
141
Derin MA
Tezimizi ispat iin Marxtan bir ka rnek dinleyelim: 1. lm insan trnn *determinizm kurban olan+ birey zerine acmasz bir zaferidir. Komnizm, Tarihin srrnn zlmesidir. Tarih Komnizmi dourma eyleminden ibarettir. (1844 El Yazmalar) 2. Snflar aras mcadeleyi ilk ortaya atan tarihi ben deilim.Benim katkm snf mcadelesinin KAINILMAZ biimde proletarya diktasna varacan gstermek olmutur.Ki bu dikta da KAINILMAZ bir biimde snfsz bir toplum douracaktr. (5 Mart 1852, Louis Bonapartein 18 Brumairei) 3. Asyann sosyal devletinde insanlk byk bir devrim yapmadan kaderini yazabilecek mi? ngilizlerin iledikleri sular ne olursa olsun bunlar Tarihin uuraltndan kp gelen ve devrimi balatacak sebeplerdir (8 Austos 1853, Hindistandaki ngiliz hakimiyetinin muhtemel sonular, New York Daily Tribune) 4. Ortaa Almanyasnda gllerin yaptklar ktlklerin intikamn alan gizli bir rgt vard. Bir evin kapsnda krmz bir ha iareti grdnzde o ev sahibinin cezalandrlacan anlardnz.Bugn o gizemli ha Avrupann btn evlerini iaretliyor. Tarih yarglyor, proletarya infaz edecek! (14 Nisan 1856, Peoples Paper) Deiik yllarda yazlm bu satrlar tuhaf bir Marx sunuyor bize. Tarihi adeta bir yaratl sreci gibi gren, Komnizmin mutlak(!) zaferine bu yaratln niha meyvas gibi iman eden bir Marx. Geici bir heyecan ya da propaganda amacyla sylenmi szler mi? Hayr. Dogmalama Marxn ve marxizmin ayrlmaz bir paras. O kadar ki en yakn dostlar bile Marx uyarma ihtiyac hissediyor: Tanr akna, btn nyarglar ve dogmalar yktktan sonra halkn beynini ykama sras bize mi geldi?(Sosyalist Prudhonun Karl Marxa hitab, 1864) Komnizm nedir? Kapitalizme kar bir alternatif? Siyas bir sistem? retilen zenginliklerin daha adilane paylalmasn salayan bir rejim? Hibiri deil. Bir ok yolda gibi Teknisyen Marx da Cenneti yeryznde kurma peinde: Komnizm kurulmas gereken bir devlet deildir. Bir ideal de deildir. Komnizm bugnk durumun yklmasdr. Toplam retimin toplum tarafndan planland komnizmde sabah ava kabilirim, leden sonra balk tutabilir akam edebiyat eletirisi yapabilirim. Balk, avc ya da eletirmen olmam gerekmez. Bugn insanlarn hep ayn ite alt bir toplumda yayoruz. Komnist bir toplumda boyac diye bir meslek olmayacak. Sadece boya yapan insanlar olacak. Komnist devrim ve zel mlkiyetin iptali sayesinde -ki ikisi birbirinden ayrlmaz- her insan istedii ileri renebilecek ve istedii zaman, istedii ite alabilecek. (Alman deolojisi, 1845) Evet Bizim Marx dogmalar, mutlak zaferleri, lmden nce gidilecek cennetiyle bir dnrden ok sahte bir peygamber gibi. Yolda Wilhelm Weitlingi hatrlatyor ister istemez; nsanln hali ve olmas gereken hal (1838) adl kitabnda kendisini Hz sa (A.S.) ile karlatran svireli ii Weitlingi. Peki Marx kadar zeki ve kltrl bir insan nasl oluyor da insanlarn part-time balk ve edebiyat eletirmenlii yapabileceine inanyor? Hayatnda hi bir zaman fabrikada almam ve ticaretle uramam olmasnn etkisi var phesiz. Ama meselenin kayna sanrm baka yerde. Teknisyen Marx her eyi, ticareti, retimi, siyaseti ve bu arada insanlar, duygular, korku ve mitleri sistemletirmek istiyor. Zamann sonsuz ak esnasnda gzne arpan her karalty yakalamak, kk kutulara hapsetmek ve sonra bunlar laboratuarda incelemek. Ancak takdir edersiniz ki ne gerek
142
Derin MA
hayat ne de Tabiat laboratuarlara smaz. Duvara inelenmi ve numaralanm yzlerce kelebek lsnn aritmetik toplam bir adet uan kelebek etmez.
Ama Marx pozitivist erevede doup bym bir insan. Bu yzden Zaman kavram ile bir sorunu var. (Bkz. Zaman Nedir? Kitab, Fizikilerin Zaman adl blm) Haliyle Teknisyen Marx pozitivizmi aamyor. Kk kutulara koyduu kelebek lleri ile bir teori yapmak daha kolay. Oraya buraya uan, hangi iee konaca belli olmayan CANLI bir kelebee gre ok daha kolay Marxn yapt. Bir baka deyile Marx iin en byk problem insan. Ne yapaca nceden kestirilemeyen insan. Akl almaz bir BELRSZLK faktr olan insan. nk insanlarn vicdanlar olduu gibi nefisleri de var. Bazen acyorlar birbirlerine. Bazen kutsal olduuna inandklar bir deer iin mallarn, hatta canlarn feda ediyorlar. Ama bazen de mala mlke, nvana dkn olabiliyorlar. Smrlen bir ii bir bakyorsunuz piyangodan kazand parayla bir mlk alm, rant yiyor. Gel de mn skma herifin! Devrim otomatik bir makinedir, insansz alr O halde ne yapmal? Komnist devrimin ihtiya duyduu snf bilinci nasl oluacak? ou okuma yazma bile bilmeyen milyonlarca iiyi birer burjuva ocuu olan Marxn, Engelsin kltr seviyesine nasl ykselteceksiniz? Yunan felsefesinden Avrupa Tarihine, Makro ekonomiden Hegel felsefesine uzanan engin bir kltr var Marxn. ilere Kapitalin cildini bile okutamazsnz ki. te zurnann zrt dedii yer buras. Kapitalin, Alman deolojisinin ve daha nice metnin tartmaya at o gzel fikirler, Marxn ve arkadalarnn i dnyasn yanstan, akla, kalbe hitab eden o samimi isyanlar pe. Bunun yerine karmak dnyay basite indirgeyen, dostu, dmandan, siyah beyazdan ayran, grileri silip spren nutuklar ve brorler yazlyor. nk devrim yaplacak. nk halk ynlarnn katlm lzm. Gbek kayan, bidon kafal iiler yapacak devrimi. Propagandaya, sloganlara, afilere sacak kk krmz haplar lazm. Kapitali yutturamazsnz iilere. Tabi sadece komnist devrimler deil btn devrimler, ideolojiler ve totaliter rejimler iin geerli bu BASTLETRME: iler iin, iiye ramen: Marxist propaganda(1) Aldatlmak gzeldir: Marxist Propaganda(2) Yanlmaz kehanetler: Marxist Propaganda(3) enmezseniz Kapitalin birinci cildindeki fikr derinlii Komnist Parti Manifestosundaki aforizmalarn sl ile karlatrn. Biraz entelce ifade edersek: Sbjektif komnizm yerine objektif
143
Derin MA
komnizm konuyor Marx ve Engels tarafndan. Bylece gerekleiyor derin komnizmin idam. Neden yaplyor bu?
nk ii komnizmden ANNAMAAAZ. Kendisi iin neyin iyi, neyin kt olduunu bilemez. Onlarn kafasn kartrmayacaksn. Sloganlar vereceksin. Fabrikann grltsnde bara bara sylenebilecek, i k uranm bir meyhanede sarho kafalara bile girebilecek bir rn-komnizm Artk komnizm deil bu. Naylon orap, Coca Cola ya da Ne Mutlu Trkm diyene tarz objektif bir rn-felsefe, bir ideoloji. Sonradan Marxa bile ben Marxist deilim dedirtecek kadar ypranan bu izm ite byle douyor. Bunun iin, yani iiler cahil, yorgun, dindar, ukura dkn, ayya ve bazen de bencil olduklar iin; Marx Komnizmi insansz bir sistem olarak tasavvur ediyor, iileri politikann dna itiyor. ilerin mutluluu iin, iye ramen: retim birlikte hareket eden bireylerin elinde toplandktan sonra kamusal g politik vasfn yitirecek. Politik g bir snfn bir dier snf ezmek iin organize olmasdr. Eer proletarya tek bir egemen snf olarak birleir ve iddetli bir biimde eski retim ilikilerini yok ederse btn snflar ve bu arada kendi snfn de yok etmi olacaktr. (Komnist Parti Manifestosu) Akla, vicdana, ksaca nsana gerek duymayan bir makine artk komnist devlet. Proletarya diktasyla kurulacak snfsz toplum aslnda bir brokrasiden ibaret. Karsnda insanlarn minnack kald devasa bir brokrasi. Liberal dnr Hayekin ekonomiyi politikadan kurtarma abasna ne kadar da benziyor bu manevra: Putsal Devlet neylerse gzel eyler(!) ya da Piyasa tanrs neylerse gzel eyler(!) Her iki seenekte de vicdan bir mekanizmaya transfer ediliyor. yi, Gzel ve Doru yasalarla tarif edilmi. Ya slmc(?) rejimler? Brokrasi Mslmanlarken halk dinden uzaklamyor mu? Oru tutmayana para cezas, namaz klmayana sopa! Hata yapmaz ve hesap vermez kabul edilen ruhban snf halkn gnah ilemesine polis gcyle engel olurken tpk Marx gibi yeryz cennetinin mhendisliini yapmyor mu? nsan bir bilardo topu deildir! Hayat denen imtihann karmza kard durumlar ve nefsimizin, i dnyamzn ald halleri arpan bilardo toplarna benzetebilir miyiz? nsann eylemlerine hammadde olan umutlar, korkular, fkeler, sevinler, beklentiler birbirlerine arparak yeni hareketler balatan bilardo toplar mdr? Istakann ilk vuru asn ve hzn bildiimiz takdirde hangi toplarn hangi deliklere gireceini kesin olarak ngrebilir yani determine edebilir miyiz? Bunu iddia etmek iin umutlar, korkular, fkeler, sevinler, beklentiler diye sraladmz duygularn hayatn her dneminde birbirinin ayn olmas gerekir. Bir baka deyile sebepsonu zincirleriyle balanmak zere Beni BEN yapan her mnnn bu kelimelere hapsedilebilir
144
Fikir Platformu
Derin MA
olmas gerekir. Ama bu da yetmez! znt, sevin, ak, nefret gibi duygularn her insan iin ayn biimde, ayn younlukta ve iddette yaanmas gerekir! (Bkz. Zaman Nedir? Kitab,zgr rade konusu)
Evet, marxistler hatal. Marx da hatalyd. Yreindeki HAKLI isyan mekanize bir devrime dntrd iin hatal. Akl ve Vicdan zemininden koptuu, insansz politika yapmaya, ideolojiye ve devrime yeltendii iin hatal. Ama liberaller ve slmclar da ayn derecede hatal. Kim daha ok katliam yapt? Potansiyel olarak kim daha tehlikeli? Bilmiyorum. Ama ceset yartrmay bir kenara brakacak olursak btn ideolojiler birer deli gmlei ve btn devrimler birer hatadr. Pozitivist zeminde gelien her ideoloji nsan eyletirir, ftratna yabanclatrr. Bu balamda slmclk da normal Mslmanlk ile atan bir duruma gelebilir. Komnizme geri dnecek olursak Bizim takdir ettiimiz Marxa ne oldu? Sefalete, smrye isyan eden, Sermaye ve Devletin el ele verip iiyi, kyly ezmesine kafa tutan o gen nerede? Bu insan Marx nasl oldu da zulmleri onaylayan, kan dkmek iin adeta frsat kollayan bir devrimci Marxa dnt? Marxn hatas Komnist Devrimi, snfsz toplumu nsann stnde tutmas oldu. Neticeye odaklandka dnrlerin teknisyen-lemesi de kanlmaz. Ok ile hedefi vurmak istemek ne byk bir kibir gstergesi, esas olan okun DORU atlmas deil midir? diyordu Konfiys. Marxn hatas insanlk kadar eskiydi: Kibir. Her eyi anlamak, her eyin teorisini yapmak. Hedefi vurmak istemek. Kendi yaam sresi iinde komnist devrimi gerekletirmek, snfsz toplum yaratmak ve zulm yeryznden kaldrmak. Tam tersi oldu. Komnist lkelerde insanlar defalarca birbirlerinin etini yiyecek derekeye dtler. Ve Marx masum deil. Zamanla kavgal olduu iin masum deil. Tarihi sistemletirmek istedi. Oysa Tarih de Zaman gibidir, grnmez, yaanr: Zaman geip gittikten sonra geriye dnp BAKtmzda gemiimiz bir ehrin yollarna benziyor. Hayatn nemli seenekleri birer ke ba gibi. Sularmz, baarlarmz, d krklklar, ikiye, e ayrlan kavaklar, kararszlk iinde dnp durduumuz meydanlar, kmaz sokaklar Peki hayatn kendisi, u an, u yaamakta olduumuz an byle mi? Gemiimiz katlam, kristalize olmu, Meknlam. Oysa hayatn hammaddesi Mekn deil Zaman! Hayatn yaanmas gerekir, GRnmesi deil! *...+gemie BAKarken Meknlatrdmz hatralarmz yznden gelecei de bir mmkn yollar haritas sanyoruz. Sanki geride braktmz ayak izlerine benzer, nceden izilmi yollar varm gibi tahayyl ediyoruz. Gemite aldmz kararlara bakarak bir harita izmek ve gelecein de bir tr harita olduunu sanmak Adeta dikiz aynasndan gerideki yola bakarak ndeki virajlar, kavaklar tahmin etmeye alan bir src gibi yayoruz hayat. (Bkz. Zaman Nedir? Kitab,zgr rade konusu)
145
Fikir Platformu
Derin MA
Sonu nsan acayip bir varlk. Her insan i dnyasndaki zenginliklerden tr son derecede ZEL. Sevgilerimiz, korkularmz, aklarmz, inanlarmz bize zel. Ben am diyen iki insann o ak yaamas, hissetmesi birbirinden ok farkl olabilir. Namaz klan yzlerce insann kalbine bakabilsek yzlerce farkl inan bulabiliriz. Fakat insan ayn zamanda GENEL veheleri olan bir varlk. Yemesi, imesi, derisinin rengi, kazand ve harcad para, kilosu, boyu, konuurken kulland dilin grameri Hatta att tekme ve tokat, etrafna fiziken zarar verme gc! nsan ZEL olan i dnyas ile GENEL olan d dnyas arasnda bir yerde. ki dnyann birbirine etkisi mZMiN ve karmak. Midem ard iin yzm asabilirim, etrafma sknt verebilirim. Ya da zc bir haber sonucu midem aryabilir. ve D dnyalarmzn arasnda net bir snr yok. Oysa Marx gibi sistemci dnrler ne yazk ki insanlarn d dnyalarna dair vasflardan bir ya da ikisine odaklanarak fikr makineler icad ediyorlar ki biz bunlara ideoloji diyoruz. Sonu -izm ile biten bu fikir makineleri bizim yerimize dnyor, sorduumuz her soruya basit cevaplar retiyor: Karnn m a? Yahudilerin suu! Evine haciz mi geldi? Kahrolsun kapitalizm! are mi aryorsun? Tabi ki devrim. Devirelim bu dzeni! Aklmz, vicdanmz ideolojilere, devrimlere, brokrasiye ya da piyasa emanet etmek tehlikeli. nk herkes iin AYNI sorun, AYNI zm AYNI yntem olunca netice totalitarizme varyor. nsan topluluklar btn insanlarda ortak olan vasflara indirgeniyor: Korku, yeme ime arzusu, hayatta kalma abas nsan hem ZEL hem de GENEL bir varlktr. Bunlar birer vasf deil birer yndr. nsan konu alan disiplinlerin ite bu hakikati ASLA gzard etMEmesi gerekiyor. Hele insanlarn mutluluunu hedefleyen siyas projeler sz konusu ise. Tabiat bilimlerinde faydal olan sistemci yaklam nsana dair mevzularda tam ters etki yapyor. Felsefe tarihine baktmzda Karl Marxn yalnz olmadn gryoruz. Kinat NET bir biimde kategorize etmeye alm btn dnrler bir yerden sonra tkezlemiler. Bu tkezlemenin sebeplerini ok iyi bir biimde tahlil etmi olan Henri Bergsonun stpk Kant gibi istemci araylaryla nl Alman dnr Immanuel Kanta ynelik eletirisinden bahsetmitik daha nce. Bergsonun eserinin ad : Manev Enerji (Energie Sprituelle). Sistemci felsefenin zayflklar ok gzel eletiren bu makaleden bir alntyla szlerimize son veriyoruz: Bildiiniz gibi Immanuel Kantn almalar arasnda isimleri Kritik der diye balayan eser adeta dnrn adyla zdelemitir: Saf Akln Eletirisi, 1781 (Kritik der reinen Vernunft) Pratik Akln Eletirisi , 1788 (Kritik der praktischen Vernunft) Yarg Kabiliyetinin Eletirisi, 1790 (Kritik der Urteilkraft) Tabi kritik ya da eletiri deyince gnlk hayattaki karlklarn deil Kant anlamlarn dnmek gerekir.*Bir eyi mmkn klan koullar ve onu oluturan en yaln, katksz "kategorileri"+ *...+ te Bergson Manev Enerjinin ilk blmn tekil eden uur ve Hayat adl ksma bu eletirel yaklam eletirerek balar: Felsefenin amac her insann kendine sorduu hayat sorulara yant aramaktr: Kimiz biz? Nereden geliyoruz? Nereye gidiyoruz? Normalde bu sorunlar ve aradmz cevaplarla bizim
Fikir Platformu
146
Derin MA
aramzda bir ey yok, onlarla yz yzeyiz. Ama fazla sistematik bir dnr sorunlarla bizim aramza yeni sorunlar sokuyor: Bir ey aramadan nce onu nasl arayacanz bilmeniz gerekmez mi? Dnmenin, bilmenin ve eletirmenin ne olduunu bilin ki bunlar kullanarak temel felsef sorulara yant arayn. Byle vaktinden nce domu bir sorgulama insandaki ilerleme arzusunu baltalayabilir. Yola kmadan nce btn engelleri saptama ve zm arama gayreti yerine sadece ilerlesek engel sandmz bir ok eyin birer serap gibi dalp gittiine tank olacaz. Hakikatin doal karmakl/dinamiklii yerine kendi ihdas ettikleri ve kontrolleri altnda olan kavramlarn basitliini gryorlar bu filozoflar. Hakikati tecrbe etmek yerine kendi prizmalarndan, pencerelerinden gzlyorlar. Byle sistemci yaklamlarn avantajlar var tabi: Sahiplerinin gururlarn okuyor, ilerini kolaylatryor ve mutlak bilgiye eritii vehmini oluturuyor onlarda. Dipnotlar 1 Adam Smith, Friedrich Hayek, Ayn Rand gibi koyu liberallerin savunduu bir kavram var: Bencilliin erdemi! Bireysel arzularn, ekonomik tercihlerin hukuktan stn grlmesi de denebilirdi ama o zaman herkes yutmazd tabi. Geelim. Bu kavramn mucidi Bernard Mandeville 1705te yaynlad The Grumbling Hive, or Knaves Turnd Honest adl metinde insanlarn nefsan tutkularnn, para hrsnn birbirini dengeleyeceini, neticede bar, huzur reteceini sylyor : O gzelim arab eri br asma bitkisine borlu deil miyiz? Eer kendi haline brakrsanz asmann dallar birbirine girer. Ama kuru kalm dallar keserseniz teki dallar geliir. Alk btn korkunluuna ramen bize yemek yedirmek iin gereklidir. Erdem insanlarn/milletlerin ilerlemesini salamaz(5b, orijinal metin) Liberal totalitarizm bize homo economicus modelini dayatyor, yani Para Kazanan Hayvan. retme, tketme, alma ve satma serbestliini bize zgrlk diye yutturuyor. (Bkz. Zaman Nedir? Kitab, Hayvan Serbesttir, nsan zgrdr isimli blm)
Fikir Platformu
147

Marx

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Marx

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Derin MA

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

nsann kendine yabanclamas(1): Kapitali anlamak

Solcular, sosyalistler, komnistler

Stalin iin yas ilan eden fransz komnist partisi

You might also like