I.

ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

kinci Dnya Savanda Trkiyede Alman Beinci Kol Faaliyetleri

Sleyman SEYDI1*

Abstract

Crete, the largest island in Mediterranean Sea after Cyprus, is a strategically important island. The conquest attempt started in 1645 was nalized after 25 years by General Fazl Ahmet in 1669. Henceforth there emerged no sort of problem on the island under Ottoman rule until 19th century. But the Cretan Greek broke out in revolt many times as a result of nationalism brought on by the French Revolution throughout the 19th century and the incitements of eminent European countries as well. With these uprisings, Crete became an international debate. The attitude of European countries in particular, played a crucial part with regard to the solution of this conict. Apprehending international affairs is only possible when the countries display their attitudes to each other. In this respect, it was of extremely vital importance for Ottoman Empire what behaviour Prussia, which became a prominent power in the last quarter of the 19th century, would exhibit on the Crete conict. Yet German government was also closely concerned about Crete. However, while European newspaper were encourang German and English interference with the Crete in their news on one hand, German Ministery of Foreign Affairs on the other, was claiming that Germany had been giving support to the Ottoman assumptions over the Crete conict. Thats why raising the matter in all its openness will bring about a better understanding of the relations and the maintained policy between the two countries in the period
Keys Words

Crete, Germany, Ottoman, Abdulhamit, autonomy, uprising

Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Isparta.

420

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

Giri

kinci Dnya Savann byk ksmnda tarafsz kalmay tercih eden Trkiye, savan bandan itibaren lkeye akn eden yabanc istihbarat birimlerinin sebep olduu istihbarat ve propaganda savalarnn yaand bir arena haline gelmekten kurtulamad. Bunlarn banda Nazi istihbarat birimleri geliyordu. Hitler iktidara geldii 1933 ylndan itibaren kendisini iktidara tayan istihbarat ve propaganda faaliyetlerini lke dna da tad. Bu anlamda iktidara geldikten hemen Hitler Trkiyede de bir yaplanmaya girdi ve savan balamasyla da istihbarat ve propaganda faaliyetlerini younlatrd. Bunun zerine Trkiye, Nazilerin nfuz kurmasna engel olmak isteyen ngiltere bata olmak zere irili ufakl yaklak 20 lke istihbaratnn da faaliyet gsterdii bir arena haline geldi. Sava sresince bata stanbul, Ankara, zmir, Adana bata olma zere Trkiyeye konulanan Alman istihbarat ve propaganda kurulular, 1941 yl ortalarndan itibaren stnl ngilizlere kaptrdklarndan dolay terk etmek zorunda kaldklar Ortadouya ynelik faaliyetlerini de Trkiyeden ynettiler. Bir anlamda Trkiye ayn zamanda Nazilerin Ortadou istihbarat ve propaganda merkezi haline geldi. kinci Dnya Sava yllar, henz on be yln yeni dolduran Trkiye Cumhuriyetinin varlnn - sonraki yllarda dhil - hi olmad ekliyle tehdit altnda olduu yllardr. Ekonomik glk ve buna bal olarak askeri anlamda dnemin nemli glerine kar koyacak modern bir ordudan yoksun olan cumhuriyetin yeni bir dnya savana dhil olmasnn getirecei sonucu kestirmek hi de g deildi. Cumhuriyetin kuruluu ile birlikte lkede Bat tarznda radikal reformlar gerekletirilmi, bu yolda nemli mesafeler alnmt. Trkiyenin sonun ne olacan kestiremedii yeni bir atmann iine girme lks yoktu. Aslnda Trkiye bu srete Bat ile Atatrkn temel-

lerini att ve nnnn ittifakla sonulandrd bir anlama zemini yaratlmt. Bu hem Batnn siyasi deerlerini benimsemenin bir sonucuydu hem de lke gvenliini salamnn bir yoluydu. Buradan bakldnda Trkiye savan banda mtteklerin safndayd. Atatrkn kurmak istedii ama artlarn ancak savan balangcnda olutuu Bat ile ittifaka girmenin temel mant belki de atmada bir taraf olmak deil, Hitler ve Mussolininin sebep olduu atmay kendi corafyasndan uzak tutmakt. Bu anlamda Trkiyenin savan balangcndaki tehdit alglamas Hitlerden ziyade daha yakn corafyasndaki talyadand. Hitler nasl olsa Orta Avrupada bir yerde durdurulurdu1. Ama Fransann igali ve Balkanlara inii Trkiyenin tereddtlerini arttrd ve belki de pek ihtimal vermedii savaa dhil olma ihtimali an meselesi olunca Trkiyenin mttek yanls tutumu daha ziyade savaan gler arasnda kendini sava d tutacak bir dengeye doru kayd. Bundan sonra Trkiyenin kendisini dorudan tehdit eder konuma gelen Almanyann isteklerine daha fazla cevap vermek zorunda brakt. Zaman zaman Almanya lehine olacak tavrlar taknd. Bu arada savaan taraarn savataki stratejilerinde Trkiyenin kendileri iin hayati neme sahip olmasndan dolay gsterdikleri youn basknn da gz ard edilmemesi gerekir. Almanyann, Sovyetleri yenmek ve ngilterenin Ortadoudaki nfuzunu sona erdirmek iin Trkiyeyi kendi izgisinde tutmaya; ngilterenin de, Almanyann bu giriimi karsnda blgedeki karlarn ve pozisyonunu korumak iin Trkiyenin Alman nfuzuna girmesini nlemeye ihtiyac vard. Bu bir anlamda Trkiyeyi, ngiltere ve Almanyann blgede zaman gelmeden birbirlerine kar son kozlarn oynamaya engel olan yaam1 Cemil Koak, Gemiiniz tina ile Temizlenir, stanbul 2009, s. 344-34.

421

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

sal nemde bir cora konuma getirdi. Bunun dourduu sonu ise ekonomik ve askeri anlamda zayf olan Trkiyenin corafyasnn sunduu esiz frsattan istifade ile sava sresince, uygulamas tartmal olsa da tarafsz bir lke konumunda kalmay baarmasyd. Trk tarafszlnn da bir snr vard. Nitekim savan tamamna yakn srede bir ekilde tarafsz kalabilen Trkiye, topraklarnda istihbarat ve propaganda savann yaand bir arena olmaktan kaamad. Trkiye, ngiltere ve Almanyann, zaman zaman da Sovyetler Birliinin stanbul ve Ankara merkezli propaganda ve istihbarat faaliyetlerine belli oranda gz yummak durumunda kald. stanbul, sava boyunca Almanya, ngiltere, Sovyetler Birlii, Fransa, talya ve ABD gibi dnemin ileri gelen lkelerinin istihbarat elemanlarnn yannda, Macaristan, Polonya, ekoslovakya, Romanya gibi Alman igali altndaki lkelerin de gizli servisini hesaba katarsak, irili ufakl yirmiye yakn istihbarat biriminin konuland bir ehir hline geldi2. Trkiyeyi kendilerine karargh edinen zellikle Alman ve ngiliz istihbarat kurulular, birbirlerinin hareketleri hakknda srekli bilgi topluyorlard. Zira sava etrafnda cereyan ettii ve tarafsz lke konumunda olmasndan dolay savaan her iki tarafn bykeliliklerinin de faaliyet gsterdii Trkiye savaan taraarn dnyaya alan en nemli penceresi konumundayd. Bundan dolay ngilizler, zmir ve evresinden Nazi igalindeki Adalara ve Balkanlardaki Alman igali altndaki topraklara sabotaj ve bilgi toplama amal ajanlar gnderirken, Alman ajanlar da Ortadouda ngilizlere kar Arap isyan organize etmek iin Trkiye zerinden Irak ve Suriyeye szyorlard3. e2 3 Barry Rubin, Istanbul Intrigues, stanbul 2002, s. 5-6, 28. ngiliz Mill Arivi (eski ad Public Record Ofce- bun-

riye ynelik faaliyetlerin yannda Almanlar Trkiyeden Suriye, Irak ve ran bata olmak zere Ortadoudaki istihbarat ve propaganda faaliyetlerini sevk ve idare ediyorlard.
I-Nazi Propagandasnn Hedendeki Trkiye

Birinci Dnya Savann Alman toplumu zerinde yaratt olumsuz etkiyi iyi deerlendiren Hitler, Versailles Antlamasnn Almanya zerinde yaratt kompleksi de frsat bilen Hitler gelitirdii faist propaganda ile partisini 1933 ylnda iktidara tad. Bir anlamda Hitler, dnya tarihinde politikalarnn merkezine propaganday oturtan nadir liderlerden biridir. Hitlerin hedeerinden biri, II. Wilhelmin Dou ile politik, ekonomik ve asker karakterdeki ilikilerini politikasnn temel hedeflerinden biri haline getirdi. II. Wilhelmin Badat demiryolu projesi, onun da hayali idi. Bu anlamda Nazi rejimi politikalarnn ou, kinci Reich dnemi ile rtmekteydi. Bu politikalarn bir paras olarak onun hedeerinden biri ngiliz imparatorluuna son vermek ya da zayatmak olduundan daha 1935 ylnda bu politikaya uygun yaam alanlar (Wirschaftsraum) oluturmaya balad. Dr. Kurt Khler, Dr. Oluf Krkmann ve Dr. Wilhelm Eliers tarafndan hazrlanan Nfuz mntkalar politikas-Kltr politikas Almanya iin byle bir hayat sahasnn, Alman yaylmas iin elverili bir sahay oluturan Avrupann dou ve gney dousu ile n Asya ve Msr olabileceini vurguladlar. Balkan memleketleri organik olarak Almanyaya baldr ve bunlar Kk Asyaya doru bir kpr vazifesi grrler. Anadolu ise jeopolitik bakmdan btn n Asya ve Msr iin bir geittir. Dolaysyla Alman nfuzunun, Almanya iin kymet biilmez derecede byk neme sahip olan n Asyaya sokulmas yolunda en mhim
dan sonra, PRO diye yazlacaktr) PRO/KV3, SIME Report, 18 October 1941.

422

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

istinat noktasnn ve hareket yerinin Trkiye olaca phe gtrmez bir gerektir4. Nazi politikalar iinde bu denli nemli bir role sahip olan Trkiyenin, Alman beinci kol faaliyetlerini ba hedeerinden biri olaca aktr. Nitekim Trkiye zerinde Alman nfuzunu tesis edebilmek iin Nazilerin, iktidara geldiinden beri cidd politikalar oluturduklarn ve Trkiyede kendilerini destekleyecek bir kitle oluturmak ve mevcudu artrmak iin birtakm faaliyetler yrttklerini gryoruz. Bunlar, mmkn olduu kadar fazla Trk rencilerinin Almanyada eitim almalar iin gayret gstermek ve Trkiyede eitim alan renciler arasnda Alman propagandas yapmak, Trk eitim sistemine nfuz etmek ve Basn yayn zerinde nfuz kurmak eklinde zetlemek mmkndr. Cumhuriyetle birlikte balayan Trk eitim reformunun gereklemesinde Almanya nn da nemli katks oldu. Trk eitim sistemindeki reform hareketinden de istifade ile, Trkiyenin bilim adamna duyduu ihtiyac iyi deerlendiren Nazi Almanyas, Trkiyeye retim eleman ve bilim adam gndererek Trk eitim kurumlarna nfuz etmeye alt. Mesela 1933te Ankarada Yksek Ziraat Enstits kuruldu. retim elemanlar Alman olan bu okulun mdr de Dr. Friedrich Falke oldu5. Trkiyeye gelen Alman bilim adamlar; ikili anlamalar erevesinde gelenler, Nazi ideolojisi ile ters dp daha rahat ortamda almak iin Trkiyeyi tercih edenler ve Nazi rklndan kaarak Trkiyeye snan Yahudi bilim adamlar olmak zere kategoride ele alnabilir. Birinci gruba dahil bilim adamlar Trkiyeye gnderilmeden nce, Nazi taraftar kitlenin nasl yaratlabileceine dair seminer verilmek zere eitim
4 Herbert Melzig, Yakn arkta Alman Propagandas Hakknda Bir Muhtra, Alaeddin Kral Basmevi, Ankara 1940, s. 101-102. Kemal Turan, Trk-Alman Eitim likilerinin Tarihi Geliimi, stanbul 2000, s. 285-287.

kampna (Schlungslager) alndlar. Eitim sonunda, Trkiyeye gnderilmeden nce, bu retim elemanlarna Mnihteki Alman Akademisi Kltr ve Siyas Departman tarafndan cidd oranda para verildi. nc grup ise, yani 1933 ylnda Trkiyeye snan birok Yahudi asll bilim adam, propagandadan ziyade bilimle uraarak Trk yksek retimine katkda bulundu6. Alman hkmeti, Trkiyedeki Alman okullarnda faaliyet gsteren Alman grevlilerini de istihbarat ve propaganda gibi illegal alanlarda kulland. stanbuldaki Alman okulunda grevli 20 kadar Alman retmenden 18i Nazi Partisi yesiydi. Almanyadaki Trk rencilerini de elde ederek, onlar vastasyla Alman propagandas yaptlar7. Nazi propagandas yapan Alman hocalar, Ankara Yksek Ziraat Enstits, stanbul niversitesi, stanbul Teknik niversitesi ile teknik okullarda younlatlar. Bunlarn abalar sonu verdi ve 19. yzyl reformlarndan kalma Fransz retim programlarndan Alman retim programlarna dn oldu. Trkiyede bu kadar ok sayda Alman niversite hocasnn almas, Trk rencilerinin ounun yabanc dil olarak Almancay semesi sonucunu dourdu. Doal olarak Trkiyede Almanca retmeni ihtiyac artt8. Bu da Nazi Almanyasna Trkiyeye propaganda elemanlar gndermek iin iyi bir frsat verdi. Hem Nazi yanls bilim adamla6 FO 371/23041 C 20852/94/18 Hugessen to Halifax, no. 727 (237/57/G/39) 16 December 1939, Alman Propaganda Bakanlnn Yakn Dou Departman eski danman Dr. Melzigin Almanlarn Yakndouya ynelik propaganda faaliyetleri hakknda hazrlayp hazrlad memorandum. Bu memorandum Melzig tarafndan Trk hkmetine de sunuldu; Sleyman Seydi, Zor Yllar: 2. Dnya Savanda Trkiyede ngilizAlman Propaganda ve istihbarat Sava, Ankara 2006, s. 19. Turan, a.g.e., s. 285-87. Bu konuda detayl bir deerlendirme iin ayrca bkz: Faruk Hakan Bingn, Nazi Almanyasndan kaarak Trkiyeye Snan Alman Bilim Adam ve Sanatlar, Baslmam Yksek Lisans Tezi Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1990. Johannes Glasneck, Trkiyede Faist Alman Propagandas, Onur Yaynlar, Ankara 1976, s.38-39.

423

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

r, hem de Alman retmenlerin tamamna yakn Nazi propagandas iin alan birer ajand. Nitekim ksa sre ierisinde pek ou polis takibine alnd. Mesela 6 Ocak 1941 tarihinde Ankara Park Otelde Alman Profesr Vorhlzer tutukland. Onun arkasndan Leyla Turgut adl bir kadn ve hemen sonrasnda da baka bir Alman Profesr Balling ve onun metresi talyan asll Manzini tutukland. Bu son ikisi bir saat iinde serbest kalmasna ramen Vorhlzer ve Leyla Turgutun tutukluluk hali devam etti. Profesr Vorhlzerin odasnda, Alman Basn Ataesi Schmidt-Dumonttan bir mektup bulundu. Mektupta Dumont, Alman Propaganda Bakanlnn okul kitaplar ve propaganda yaynlar iin gerekeni yapacan yazyordu. O, resm grevi Konsolos yardmcs olarak gzken ancak aslen Nazi propaganda liderlerinden olan Alfred Chapeaurouge ile de temas hlindeydi9. Vorhlzerin odasnda bulunan ve yine Alman konsolosluuna yazlm raporda, Trkiyede halkn ounluunun Alman yanls olduu, sadece hkmetin ve aznlk bir aydn kesimin ngiliz yanls olduu iddia ediliyordu. Vorhlzer, Trk hkmeti tarafndan grevlendirilmiti. Ancak, belki Trk Emniyet gleri deil ama Trk Mill Eitim Bakanl, onun Alman propaganda materyalleri dattndan habersizdi. En azndan o ana kadar yle olduunu iddia ediyordu. Vorhlzer yakalannca, ileri Bakanl yetkilileri de bizzat karakola giderek ele geen belgeleri inceledi. Ayrca Alman konsolos Seiler de, Vorhlzer ile grmek istedi; ancak bu istek, geri evrildi. Bu olay, Trk polis yetkililerini, Almanlarn Trkiyede cidd yeralt faaliyetleri yaptna inandrd. Bundan sonra btn Almanlar daha sk takibe alnd. niversitede grev yapan be Alman hoca daha, polis karakoluna getirilip sorgulandktan
9 HS 3/224, D/H38 to D/H1 15 January 1941.

sonra serbest brakld. Almanlara kar Trk otoritelerinin taknd bu sert tutum, ngilizleri sevindirdi. Almanlar Trkiyede gittike zor durumda kalyorlard. nk Trk otoriteleri, kara listeye aldklar yabanc topluluklara, lkede fazla rahat vermeyebiliyordu. Hkmetin politikasna gre, zel irketler eleman almnda dikkatli olmak zorundaydlar10. Ancak Mart 1941 itibaryla Bulgar snrna kadar gelip Trkiye zerine bask kurmaya baladklarndan Almanlara kar sert tedbir almak Trk hkmeti iin o kadar kolay olmayacaktr. Ekonomik artlarn yaratt zorluun halk zerindeki etkilerini deerlendiren Alman propagandas, Trkiyede bir hayli etkili oldu. zellikle Mihver propagandas, Almanyada lisans ve yksek lisans renimi gren renciler arasnda etkiliydi. Zaten Almanyada eitim gren Trk rencilerin ounun Alman yanls olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bunun en nemli sebebinin Alman propaganda ajanlarnn bu renciler ile ilgilenmesi ve onlara iyi davranmas olduu sylenebilir. Almanlar tarafndan desteklenen niversite rencileri iinden bir grup, ngiliz vefaszl ve Alman cesareti zerine dedikodular yayyor; kendilerine verilen dergi ve kitaplar bedava olarak datyorlard. Bunu yaparken acele davranmyorlar, gerekli artlar oluturduktan sonra da propagandalarn yapyorlard. Bunun dnda Trkiyedeki niversite retim yelerinin bir ksm, ders arasna Almanya lehine szler sktryorlard. Sylediklerinin propaganda olmad, btn dnyann bildii gerekler olduu eklindeki bu sylemlerin, renci zerindeki etkisi cidd boyuttayd. Profesr Arndt, nitrojen zerine verdii derste ngiliz ablukas Alman nitrojen endstrisinin gelime10 HS 3/224, D/H 38 to D/H1, 15 January 1941; Seydi, a.g.e., s. 22.

424

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

sine neden oldu; ayrca dier endstriyel alanlarda da gelimelere sebep olan bu abluka, u an Almanyann baarsna yol ayor diyordu. Trkiyede yaayan Ermenilerin de bu faaliyet ierisinde yer aldklar grlr. Dr. Mimidian, Ermeni genliine Hitler sevgisini alamak iin cidd aba sarf ediyor ve sonu alyordu11. Ayrca Alman elilii, birok okulun ktphanesini zenginletirmek iin madd yardmda bulundu. Ancak bu kitaplar daha ok resimlerle sslenmi propaganda kitaplaryd. Bunun dnda okullara, lmler de hediye edildi. rencilerin kendilerine de kitaplar hediye ediliyordu. Alman elilii veya konsolosluu, Leibzig Bibliyogra Enstitsnden kitap isteyen rencilere komik yatlar karlnda kitaplar gndermekteydi. Bunun yannda Alman Ktphanesi, ngiliz Ktphanesinin aksine gayet iyi donanmlyd. Dier okullara oranla eitim creti ucuz olan Alman Okulu da, Alman propaganda yuvasyd. Alman retmenler, rencileri gcendirmemek iin azami aba sarf ediyorlard. Alman okulunda renciler, retmenlerinin ynlendirmesiyle gittikleri Alman evlerinde ok iyi karlanrlard. Ylda en az iki defa, renime devam eden ve Alman okullarndan mezun olan rencilerin davet edildii balolar dzenlenir, hatta baz rencilere renimlerinin devam iin para bile verilirdi. retmenler sk sk bedeva denilebilecek cretlerle geziler dzenlerdi. retmenler ile renciler arasndaki dostane ilikiler, daha ok yazn Tarabyada Alman elilii mlknde verilen yaz partilerinde kurulurdu. Ayn zamanda Alman yanllar tarafndan byk partiler verilir ve bu partilere doktorlar, niversite profesrleri de davet edilirdi. Buralarda yanstlan grler, Trkiyenin asl ve ebed dmannn ngiltere ve Rusya olduu ynndeydi.
11 HS 3/225, Gedyes minute, 21 September 1942.

Eitim yolu ile yaplan propagandadan ksa vadede sonu almak zordu. Trk toplumu zerinde ksa sre iinde Naziler lehine kamuoyu oluturmann yolu, Trk basn zerinde kurulacak nfuzdu. Bu amaca ulamak iin rvet dhil her yol denendi. Basn kazanmak iin uygulanan yntemlerden biri, bilgilendirme gezisi ad altnda Trk gazetecileri Almanyaya davet etmekti. 1935 ylnda bir grup Trk gazetecinin Almanyaya davet edilmesi ve Hitler tarafndan kabul edilmesi bu amaca ynelikti. Bu olay ayn zamanda Trkiyeye ynelik geni apl Alman propaganda faaliyetinin balangcyd. Propaganda Bakanlnn Trkiye masas sorumlusu Knothe tarafndan ayarlanan bu seyahate on drt gazeteci katld. Almanyann Ankara Basn Ataesi Dr. Schmidt-Dumont da Trk gazetecilere elik etti. Bu esnada Knothe, baz stanbul gazetecileri ile uzun srecek bir temas kurmay baard. Trk gazetecilerin Almanyay ziyaretinden nce Dr. Gobbels, Cumhuriyet bayazar Yunus Nadinin yazlarndan memnuniyetsizliini dile getirdi. Alman Propaganda Bakanl, Cumhuriyet bayazarn kendi propagandalar iin kazanmaya nem veriyordu. Bu ziyaret dn, yazlarnda Almanya kart grlere yer veren Nadiyi kazanmak iin, Propaganda Bakanlnn Basn Departman ve Savunma Departmanlarnn giriimi oldu. Sonucun ok da baarsz olduu sylenemez. Zira Nadi sava, yllarnda Alman yanls tutumuyla nlenecektir. Bunun dnda stanbul, Beyolu ve Journal dOrient gibi daha az nemli stanbul gazetelerine de, rvet vermek iin birtakm giriimlerde bulunuldu. Mesela stanbul gazetesinde alan Emrullah adnda anne tarafndan talyan olan bir gen, Almanya lehine yaz yazmak iin ikna edildi. Bu gazeteci ayrca talyan yanls yazlarndan dolay Mussolini tarafndan da kabul edildi. Nazi iktidarnn ilk yllarnda Tr-

425

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

kiye ile ilgili asker ve ekonomik istihbarat, Sava Bakanlndan Yzba Wesphaln ibirlii ile Dr. Rudi Khler tarafndan yrtld. Bu faaliyetler sonucu 1936 ylnda, Propaganda Bakanl iin cidd malzemeler topland. Bu bilgiler Propaganda Bakanl tarafndan kullanlmak zere, tercme iin Dileri Bakanlna gnderildi. Von Havemann 1937 ylnda, Yaam Alan ve Kltr politikalar erevesinde Nazi Partisinin Dileri Departman tarafndan, Trkiyede parti organizasyonunu kurmak amacyla grevlendirildi. Havemann, Trkiyedeki Nazi Parti organizasyonunun propaganda faaliyetlerini, bakanlnn istedii ekilde organize etti. Basn Ataesi Dr. Schmidt-Dumonta, Trkiyenin i durumu hakknda bilgi toplamak iin zel para aktarld. zmir ve civar, Almanlarn ilgilendikleri yerlerin banda geliyordu. Buraya yerleen Alman istihbarat elemanlar, blgedeki hareketlilii gzlemliyor ve rapor ediyorlard. Blgede bulunan ve blgeye gelen Almanlarn hepsinin, istihbarat amal burada bulunduklarna dair inan yaygnd. Bunlardan Eugen Unz, zmirde Almanlar iin casusluk yapyordu12. Bunun yannda Almanlar, dier kanallar zerinden de Trkiye zerinde nfuz kurmaya alt. Alman asker Ataesi General Rhode ve Deniz Ataesi Amiral Marvitz, I. Dnya Savanda mcadele etmi emekli Trk generaller ile dostluu gelitirmeye altlar. Mesela General Kazm Dirik ile bu anlamda temas hlindeydiler. Bunun yannda propaganda ajanlar Almanyada eitim grm ve okullarda, teknik ilerde, demiryollarnda, madencilik ve endstriyel alanda, hkmet iinde etkili olmu kiilerle temaslarn gelitirdiler.
12 FO 371/ 23871, R 10922/7717/44, Hugessen to FO, no. 597, 24 13 October 1939.

Bunun yannda Almanlarn yayd dedikodular, hemen hemen tm lkeye yaylr ve eitimli insanlarn dahi inanaca derecede etkili olurdu. Bu sylentiler, insanlar panie itmeye yeterli oluyordu. Almanlar adna bu dedikodular yayanlarn banda, beinci kol faaliyetinde usta olan Ermeniler geliyordu. Mihver lkelerinin sosyal merkezleri de propaganda amal kullanlyordu. talyan merkezi Casa dItaliada lmler gsteriliyor, seminerler ve konserler veriliyordu. Teutonia Club, daha ziyade casusluk merkeziydi. stanbulda bulunan Ses ve ark isimli iki byk sinema, Almanlar tarafndan ynlendiriliyordu. Burada sadece Alman lmleri gsteriliyor ve Almanlarn sinemalara gitmesi iin bask yaplyordu. zellikle Ses sinemas, Trkiyedeki en iyi sinemalardan biri olmasndan dolay, seyircilerin buray tercih etmesi, Alman propagandas iin de uygun ortam yaratyordu. Alman tekeli ayn zamanda bfelerde de hkimdi. Bfelerin ou, kendilerine yksek pay verdiinden dolay, sadece Alman gazetelerini satmakta srar ediyorlard. Ayrca satclar, gazete alanlara, dnyadaki gelimeler zerine yorumlar da yapyordu. Elbette stanbulun en hareketli caddesi olan stiklal Caddesinde bu tr olaylarn nemsiz olduu sylenemezdi. Bu faaliyetler, zellikle gen nfus zerinde etkili oldu. Ancak yine de Trk kamuoyunda Hitlere ve arkadalarna kar sempati yoktu. Trk ordusu Alman modelinde olmasna ramen gen askerler daha ziyade Mtteklerden tarafayd.
II-Trkiyede Alman Propagandasnn Yaplanmas

ktidara geldii 1933 ylndan itibaren Trkiye iinde propaganda amal bir yaplanmaya giden Hitler, sava balarnda bu yaplanma faaliyetlerine hz verdi. Aslnda Naziler iktidara geldikten hemen sonra Trkiyede geni bir yaplanmaya gitmilerdi. Gazete ve radyo yaynlar ile Trk ka-

426

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

muoyunu etkilemek iin gayret gsterdiler. Gazete, radyo yaynlar ve bu yaynlara bilgi salayan haber ajanslar, propaganda faaliyetlerinin en younlat alanlard. Zaten Sava balaynca elilik bnyesinde Alman haber ajans Deutsche Nachrichten Bro (DNB) etrafnda, stanbul ve Ankara bata olmak zere, Trkiye ve Ortadouya ynelik propaganda ve istihbarat tekilatlar oluturdular. Almanlar, Trkiyede nfuz elde edebilmek ve bilgi toplamak amacyla grevlileri rvetle elde etmeye altlar ve cidd oranda da baarl oldular. Trkiyedeki Alman propagandas nce balamas hasebiyle, en etkili olanyd. ngilizlerin propaganda faaliyeti Alman propagandasn etkisiz hle getirmek iin kar propaganda olarak ortaya kt. Nazilerin iktidara gelmesinden sonra Alman asker istihbarat birimi Abwehr ve Nazi rejimi istihbarat biriminin temel kuruluu Sicherheitsdients (SD), stanbulda konulanmaya balamlard. kinci Dnya Sava balad andan itibaren ise stanbulda hibir kafe, otel ve restoran yoktu ki Abwehrin Trkiye temsilcisi Dr. Paul Leverkhnn orada ajan olmasn. stanbuldaki Pera Palas ve Park Hotel ise dnyann nde gelen casuslarnn bulutuu yerlerin banda geliyordu13. SDnin Ankaradaki temsilcisi, Alman Bykeliliinde ticar atae grevi ad altnda faaliyet gsteren Ludwig Moyzischdi. SDnin Trkiyedeki temel fonksiyonu, Trkiye ve Ortadounun siyas durumu hakknda rapor tutmak ve Trkiyedeki Alman unsurlar izlemekti. Moyzischin yardmclar, Waldemar Fast ile sekreterleri Frau Liebkirchener ve Fraulein Schrchendi. Suriyeli Calaleddin Auf, ayn zamanda ngilizler iin de alan lhan Bayramolu, Klaus von Muhle ve DNB temsilcisi olarak grev yapan Wal13 HS 3/237, Force 133 report no. 2, S/SB/H.26, 10 Mart 1944; Seydi, a.g.e., ss 33-35.

ter Brell, SDnin Trkiyedeki balca ajanlar arasndayd. Bunun yannda resm grevi Basn Ataeliinde Konsolosluk olan Julius Seiler ve onun yannda alan Patek, Moyzischin en yakn ibirlikileri ve en gvendii kiilerdi. Ayrca Moyzisch, Bakatip Albert Jenke, Gerhardt von Walther ve Helmet Allardt ile de ibirlii hlindeydi14. Alman propaganda ve istihbarat tekilat, genellikle bulunduu lkedeki bykelilik ve onun bnyesindeki Basn Ataelii etrafnda rgtlenirdi. Dolaysyla Trkiyedeki Alman propagandas, Alman Basn Ataesi Schmidt-Dumontun elindeydi. Deutsche Nachrichten Bro (DNB)nun Trkiye temsilcisi Brell de, Alman propaganda mekanizmasnn iki numaral ismiydi. Bunun yannda Hitlerin Dou Bakan Alfred Rosenberg de, Balkanlarda ve Ortadou lkelerinde olduu gibi, Trkiyede de Nazi propagandas iin bir yaplanma ierisindeydi. Bu anlamda yurtdnda yaayan btn Almanlar, Nazi Partisinin Yabanc lkeler Organizasyonunun (Auslandsorganisation) isteyerek veya istemeyerek birer yesi ve ayn zamanda alan olmaya zorland. Zaten Alman Gestapo (Hitlerin Gizli Polisi) tekilat, yurtdnda yaayan her bir Alman hakknda dosya tutar ve onlar Alman propaganda servisinin hizmetine alrd. Auslandsorganisationa girmeyi reddeden Almanlarn pasaportlarna ve Almanyadaki mal ve mlklerine el konulur, hatta daha da olmazsa Almanyadaki akrabalarna bask yaplrd15. Trkiyedeki Alman propaganda tekilat, dorudan doruya Trkiyedeki Almanlar arasnda tekilatland ve
14 PRO, KV6/8, 30 Mays 1945 tarihli SIMEnin Kapp sorgulamasndan zet. 15 Trkiyede Alman Propagandasnn Gizli Faaliyeti, Tan, 9 Aralk 1939; ayrca bkz: Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), letiim Yaynlar, C I, stanbul 1996, s. 475.

427

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

Trkiyedeki Almanlar, Trkler arasnda propaganda yapacak ekilde organize etti. Dier lkelerde olduu gibi, Alman propaganda mekanizmas, bulunduklar yerlere gre mahalli gruplara (Ortsgruppe) ayrld. Ankarada, stanbulda ve zmirde birer mahalli grup vard ve btn bu gruplar, Landesgruppenleiter grubu ene balydlar. Bu gruplarda yer alanlarn bir ksm, hkmet hesabna alan ve Trkiye btesinden maa alan Almanlard. Mesela Ankaradaki ef muavini, Trk okullarnn birinde Almanca retmeniydi. Trkiyede grev yapan Nazi propaganda tekilat mensuplarnn ana grevlerinden biri; stanbul, Ankara ve zmirde yabanc dilde kitap, gazete ve dergi satan yerlerde dolaarak Trk ve yabanc btn okuyucularn ne gibi eserler okuduklarn ve temayllerini tespit etmek ve buralarda Nazizme sempatisi olan kimseler elde etmekti. Nazi propagandas, Ankarada mahall gruplara ayrlarak Blok bekisi (Blochuvart) ad verilen liderler tayin etti. Yeniehir, Cebeci ve Karaolanda birer blok bekisi vard. Karaolan bekisi, yine Ankara okullarnn birinde retmendi. Bu bekilerin grevleri arasnda, blgeleri dhilinde bulunan Almanlar gz hapsine almak; onlarn Almanya haricindeki Almanca yaynlar takip edip etmediklerini kontrol etmek; Nazizme sempati gsteren Trkleri etrafna toplayarak, onlara btn Alman yaynlarn vermek ve ayrca Alman yanls Trklerin kitap, dergi ve gazete karmalarna yardm etmek; Yahudi dman yaynlar para ile himaye etmek; yerli Nazileri merkezle temasa geirmek ve bunlar neticesinde edindikleri bilgileri rapor hlinde merkeze sunmak vard. stanbuldaki tekilat ise daha geniti. stanbulda Teutonia Club, Alman Kilisesi, Trkische Post Gazetesi, Alman bar ve birahaneleri Alman propaganda ve istihbarat merkezi gibi ilev gryordu. Teuto-

nia Club, Alman mahalli tekilatnn merkeziydi. Alman ve Nazi dostu olan Trklerle birlikte bu klpte dzenlenen balolara ve elencelerle etkili Trk evrelerine szmaya allrd. Alman Kilisesinin vazifesi, Alman hizmeti ve ocuk mrebbiyeler vastasyla, bilhassa st dzey mevki sahibi kimselerin evlerine girerek devlet srlarn renmekti. stanbuldaki Alman birahaneleri de birer istihbarat merkezi gibiydi. Burada alan Almanlar, Alman istihbaratnn birer elemanydlar. Masalar arasnda dolarken iittiklerini merkeze bildirirlerdi.16 Almanlar kiisel temas birahaneler, kahvehaneler vastasyla salyorlard. Alman Deutsche Nachrichten Bro (DNB) Ajans ise, Trk basn-yayn kurulularna haberlerin yannda siyas, iktisad, hatta edeb makaleler sunarak onlar Nazi politikalarnn lehine ynlendirmeye alrd. Yani DNB sadece sradan bir haber ajans deil, ayn zamanda Alman istihbarat ve propaganda elemanlarnn kmelendikleri bir kurulutu. Merkezi Ankarada olan DNBnin stanbulda da bir brosu vard. DNBnin Trkiye temsilcisi Walter Brell, Basn Ataesi Dr. Schmidt-Dumonttan sonra Alman propagandasnn Trkiyedeki iki numaral ismiydi. Dr. Iwo Jorda sorumluluundaki DNBnin stanbul brosu ise Ayaz Paa, Gmsuyu Caddesinde faaliyet gsteriyordu. DNB, Trkiyenin dnda Irak, Suriye, Filistin, Msr ve randaki siyas ve ekonomik gelimeler ile ilgili raporlarn yannda bu lkelerdeki radyo yaynlarn ve gazeteleri de takip edip rapor hlinde Berline aktaryordu. Arap gazetelerinin yaynlar ve Arap radyolarnn dinlenmesi, Cemil Hanc ve Ahmed Nedim isimli iki Arap ile Fayzat adl bir ranl tarafndan gerekletiriliyordu
16 Alman Propaganda ve stihbarat Tekilat Nasl alyor?, Tan, 11 Aralk 1939.

428

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

Sava balar balamaz Alman Bykelilii ve ona bal DNB etrafnda stanbula konulanan Alman ajanlar, stanbul ve civarnda seyreden ve limanlara demirleyen gemilere sabotaj yapma ihtimalleri zerinde altlar. zellikle Trkiye savaa girecek olursa Trkiyenin nemli ulam alarna ynelik sabotajlar, allan bu plnlarn temelinde yer alyordu. Ancak Alman propaganda organizasyonuna szmay baaran MAH bu planlarn birounun uygulanmasna engel oldu.17 Ayn zamanda Trk istihbarat, Alman propaganda organizasyonunu ngilizlere ifa ederek Almanlarn Trkiyede daha fazla glenmesini engellemeye altr18.
III-Ortadouya Ynelik Alman Faaliyetleri

Alman istihbarat ve propaganda elemanlar, sadece Trkiyede deil, e zamanl olarak Ortadou lkelerine de yerleerek, ngiliz emperyalizmine tepkili olan Arap milliyetiler ile temasa getiler. Aslnda Almanyann genel anlamda Ortadouya ynelik cidd propaganda kampanyas, savatan bir yl nce balamt. 1938 ylnn balarndan itibaren, sava boyunca Berlin radyosu, Arap dnyas zerinde nfuz kurdu. Alman niversitelerinde alan Arap retim elemanlar ve Filistin, Irak ve ngilizlerin hkim olduu dier Arap lkelerinden srlenlerin byk katklaryla Berlin radyosunun Araplara ynelik programlar geni bir dinleyici kitlesine ulat. Filistin Mfts Hac Emin el-Hseyni, Raid Ali Geylani, Irakl gazeteci olan Yunus el-Bahri ve dier Araplar, Almanlar ile ibirlii yaparak Berlin radyosunun faaliyetlerine g kattlar. Berlin Radyosunun zellikle ngiliz emperyalizminin hedeeri ve Yahudilerin ngiliz ve Mttekler zerindeki etkisine dair propagandas, Arap dnyas ze17 FO 371/23871, R 8810/7717/44, Colonel Arnold to FO, no. 585, 6 October 1939. 18 HS 3/238, D/Q to D/ Q2 and DH13, no. 9344, 25 November 1942.

rinde etkili oldu. Bu yaynlar Arap milliyetiliini kkrtt ve bir anlamda da glendirdi. Arap dnyasnn bamszlnn, Yahudiler ile ibirlii hlinde olan ngiliz emperyalizminden korunmas ynndeki propaganda yank buldu. Alman propagandasnn temel amalarndan biri, ngilizlere kar tepki yaratmak ve eer mmknse Arap dnyasnda silahl isyan karmakt. Bunun iin Alman yaynlar anti-semitizmi de iledi. Araplara, Yahudilerin ngilterenin yardmyla Filistinde bir devlet kuracaklarn ve Araplar buradan karacaklarn anlatan Alman radyo yaynlar, ngilizlerin btn Ortadouyu koloniletireceini, bunu yaparken de Yahudileri kullanacan programlarda iliyordu. Yahudilerin, Mslmanlarn ba dman olduu ve Yahudileri ldrmenin Allah katnda sevap olduu da belirtiliyordu19. Anti-semitizm propagandasnn Arap lkelerinde baarl olmas zerine Almanlar, 1941 ylnn sonlarna doru benzer propaganday stanbulda da balattlar. stanbuldaki Trk i adamlarna ynelik Yahudilerin kannz emmesine, ticaretinizi elinizden almasna daha ne kadar msaade edeceksiniz eklinde anti-semitik propagandalar yaplmaktayken, halka ynelik faaliyetler de sz konusuydu. Mesela mteri olarak taksiye binen Alman ajanlar, kamuoyu oluturmada yadsnamayacak role sahip olabilecek taksi ofrlerine Yahudilerin Trkleri smrdklerini anlatyorlard. Bir gn yine taksiye binen bir Alman ajan, ofrden Eype doru gitmesini ister. Yol boyunca grd fabrikalarn kime ait olduu sorusuna Trklerin cevab karlnda, kendilerinin kandrldn bu fabrikalarn hepsinin Yahudilere ait olduunu, Yahudilerin Trkleri smrdn, ancak bunun yaknda sona
19 Seth Arsenian, Wartime Propaganda in the Middle East, The Middle East Journal, Vol. II, October 1948, ss. 415-421; Seydi, a.g.e., ss. 36-37.

429

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

ereceini syler20. ngiliz raporlar antisemitizm propagandasna stanbulda da hz verilmesinin sebebini, Sovyet igalinin baarl olmas durumunda Almanlarn, ayn anda Kafkaslardan ve Bulgar snrndan Trkiyeyi igal etmek ve slam lkelerinde btn Yahudilerin ldrlmesini de ieren bir isyan balatmak iin alt yap oluturma gayretleri olarak yorumlamaktadr. Bunun iin Yahudiler de rahatsz edilerek panik havas yaratlmaya alld. Mesela Yahudilere telefon edilerek yava yava yol hazrlklarna balamalar, aksi hlde geride kalanlarn katledilecekleri sylendi.
IV-Alman propagandasnn Ortadou organizasyonu Trkiyeye tanyor

Fransann yenilerek savatan ekilmesine kadar Suriyedeki Fransz gvenlik servisleri Mihver ajanlarnn bu lkeye szmasna kar ihtiyatlydlar. Ancak Suriyedeki Fransz komutanlar, De Gaullen direni arsn kulak ard edip Vichy hkmetinin kontrol altna girmeyi tercih edince, Suriye zerinden Ortadouya szan Alman ve talyan ajanlar blgede serbest hareket eder hle geldi.21 Hatta 6 Nisan 1941 tarihinde, Alman destekli Raid Ali Geylaninin bir grup subayn destei ile hkmeti ele geirmesi ve Basradaki ngiliz askerlerinin lkeden kmasn istemesi, ngilizleri zor durumda brakt. Suriyeden sonra Irakta da Alman nfuzunun artmas zerine Iraka mdahale eden ngiliz kuvvetleri, 30 Maysta Raid Aliyi iktidardan uzaklatrarak duruma hkim oldular. Ayn anda Suriyede de denetimi salayarak Hr Fransann denetimine alan ngilizler, Austos aynda da Sovyetler Birlii ile ran igal edip blgede Alman nfuzunu etkisizletirdiler.22 Mtteklerin Suriye, Irak ve ran igali, Almanlarn Or20 HS 3/218, D/H 44 to SOE, 19 December 1941. 21 H. O. Dovey, The Intelligence War in Turkey, Intelligence and National Security, Vol. 9, No. 1 (January 1994), s. 59. 22 Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou, stanbul 2004, s. 170-177.

tadoudaki istihbarat ve propaganda faaliyetlerine cidd bir darbe vurdu. gal sonras bata Raid Ali olmak zere birok Alman yanls Arap ve ranl ile birlikte Alman ajanlar da bahsi geen lkelerden kaarak Trkiyeye sndlar. Mtteklerin blgeyi igal ederek duruma el koymas, Almanlarn Ortadoudaki istihbarat ve propaganda faaliyetlerine cidd anlamda darbe vurunca bu darbeyi tamir iin Almanlar, Trkiyeyi kendilerine zorunlu olarak merkez setiler. Bu gelimeler Almanlar Trkiyede yeniden yaplanmaya itti. Ortadoudaki faaliyetlerini de Trkiyeden ynlendirmeye baladlar. zellikle Mtteklerin bahsi geen igalinden sonra, bu lkelerde Almanlar ile ibirlii yapan Irak, ran, Filistin ve Suriyeli ngiliz kart yaklak iki yz kii, mlteci statsnde stanbula gelip yerleti. Zaten Trkiyedeki Alman propaganda ve istihbaratnn younlat yer, stanbuldu. Bu yeni gelenler ile birlikte stanbuldaki Alman propaganda organizasyonu daha da glendi. gal sonras stanbuldaki yeni yaplanma erevesinde, Almanyann Beyrut eski Konsolosu Julius Seiler, Almanlarn Ortadou propagandas genel sorumlusu olarak Trkiyeye atand. DNBden Franz Reichert de bir grup Suriyeli gazeteci ile birlikte stanbulda Arap Brosu kurdu. gal ncesi Abwehrin Suriye lideri olan Rudolf Roser, nce stanbula sonra da Ankaraya alnarak, bir mddet Suriyeye ynelik Alman faaliyetlerini organize etti. Ocak 1942 ylnda ise, Oriental Bureau (Dou Brosu)nun bana getirilen Roser, Araplar arasnda propagandadan sorumlu kii oldu. Daha nce Suriyede bulunduu srada kendisinin yardmcln yapan Alfred de Chapeaurouge ve Paula Koch, onun yardmclar olarak atand. Ancak ksa sre sonra Chapeaurouge, stanbula alnd ve Suriye ile Iraktan srlen Mihver yanls Araplar organizeden sorumlu kii olarak grevlendirildi.23 Paula
23 Dovey, a.g.m., 61

430

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

Koch da skenderuna alnd. Ankara daha ok asker istihbaratn topland merkez konumuna gelirken, stanbul ise Arap mltecilerin gelmesiyle ile Alman yanls Arap propaganda faaliyetlerinin merkezi hline geldi. Gerilla faaliyetleri ve parat birliine katlmak iin seilen Araplar ise, bu eitim iin Trkiyeden daha uygun bir yer olan Alman igali altndaki Atinaya gnderildi. Trkiyeye gelen mlteciler arasndan da, Arap dnyasna ynelik propaganda faaliyeti iinde aktif olarak alacak bir grup seildi. Chapeaurouge, bu grubun bana stanbulda DNB alan olarak gzken Fraulein Krussu getirdi. Bayan Krussn osi stanbul Park Oteldeydi ve burada almak iin kendilerine iki oda kiralamlard. Be Arap ve iki ranl, Krussn yardmcln yapmaktayd. Krussn banda bulunduu bu ekibin grevi Alman basn iin Arap lkelerinden bilgi toplamak ve Berlinden Farsa ve Arapa yayn yapan radyolara materyal hazrlamakt. Chapeaurougein stanbuldaki brosunda tedbir iin ok az propaganda uzman vard. Geri kalan mlteciler, birok yerel Gauleiter (Nazi lideri) bakanlnda stanbuldaki hcrelerde organize oldular24. 1941 yl sonlarna doru Almanlar, propaganda ve istihbarat amacyla istihdam edilen nemli sayda alannn olduu Adana ve skenderunda da konsolosluklar atlar. Adana Konsolosu, nceden Trabzon Konsolosu olan Herman Homan-Volkersambd. Blgenin nemine binaen byle tecrbeli, akll ve etkileyici bir kiilie sahip olan bir konsolosun atanmas, Almanlar iin elbette nemliydi. Nitekim Konsolos Homan-Volkersamb, zamannn ounu Adanadan ziyade Suriye ile irtibat daha kolay salayabilecei Hatayda geirdi. stanbuldan sonra Hatay, Ortadouya ynelik Alman casusluk ve propoganda organizasyonla24 Seydi, a.g.e., s. 41.

rnn ikinci merkezi konumuna getirildi. Dr. Homannn yannda Kuds Mfts Hac Emin el-Hseyni iin iki Arap alyordu. Bunlardan biri, ngilizlerin tehlikeli ajan olarak vasandrdklar Suriyeli Nebih el Azmeh, dieri ise daha nce Mftnn yardmcln yapan Filistinli Arap zzet Darwazaht25. Almanyann skenderun Konsolosu ise, Hans Ulrich von Schweinitzdi. Onun yardmcs, daha nce Suriyede Rudolf Roserin yardmcs olan Paula Kochd. Ancak Paula Koch daha sonra Adanaya tand. Ayrca Almanlar Mersine de zel nem verdiler. Hatta ngilizler Mersini, Alman Deniz Kuvvetleri Komutanlnn istihbarat merkezi olarak gryordu. Deutsche Levant-Linen mmessili ad altnda ticar grevli gzken Ernest Friedrich Labod, Mersinde iyi bilinen bir Alman ajanyd. Esas grevi, Suriyedeki sabotaj ilerini organize etmekti. Mersin ve skenderunda Almanlarn yannda talyan Konsolosluu da benzer gayretler ierisindeydi. Suriyenin mttekler tarafndan igalinden bir mddet nce, talyan rahip ve rahibeler din kisve altnda skenderuna gittiler. Ancak polis tarafndan buray terk etmeleri istendi. skenderundaki Fransz Vichy Hkmeti Konsolosluu da Mihver ile ibirlii yapyordu. Alman, talyan ve Franszlarn bu l organizasyonu, Halepten kaan mttek kart kiileri ajan olarak kullanyordu. Bu kiiler, Halepteki akrabalaryla snrda herhangi bir kontrol olmadndan ok rahat temasa geebiliyorlard. Hataydan gneye doru illegal olarak gemek de ok zor olmuyordu. Rudolf Roserin de dahil olduu Alman istihbarat elemanlar, Antep-Urfa yrelerine keif gezileri dzenliyordu26.
25 HS 3/218, 183/98/inf., 14/12/41. German Intrigues In Turkey, and Near East Plans. 26 a.g.b.

431

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

Almanlar adna alan Vichy Fransas nn stanbulda kurduu Donanma stihbarat, Deniz Yzba de Vaisseau Perraudn; Ankaradaki asker organizasyon ise, Yzba Rondotun sorumluluundayd. Ancak Vichy Fransasnn Suriyedeki nemli istihbarat eleman olan Yzba Ollionun Suriyede tutuklanmasndan ve oradaki istihbarat organizasyonun dalmasndan sonra Rondot izini kaybettirdi. stanbulda faaliyet gsteren Mihver bloundan olan Macarlarn da stanbulda faaliyetleri vard. talyan organizasyonlarn faaliyeti bir hayli fazla olmasna ramen etkisizdi. Macar Ticar Ataesi Ferene Csikinin Almanlar hesabna alan nemli bir ajan olduu dnlyordu. Msrl biri ile evli olup Macar Asker Ataesinin metresi olan Ursula Bayumi, zellikle telsiz iletiimi ile ilgili olarak Almanlar hesabna alan bir ajand. 1942 yl balarnda Trkiyeden kovulan Gyula de Kovacs adndaki Macar da, Almanlar iin alyordu. syana kadar Irakta yaam ve bu lkede bulunan yerel ajanlardan toplad bilgileri Trkiyedeki Almanlara iletmiti. Sonu olarak, Trkiyedeki Alman stihbarat organizasyonu, geni ve detayl bir yaplanmaya sahipti. Trk ya da Arap orijinli bir Mihver ajan iin Trkiye-Suriye snrnda seyahat etmek zor bir olay deildi. Uzun Suriye snrn birok ayr rgt ya da devlet kontrol ediyordu. Hr Fransann istihbarat birimi olan Speciaux ile Suriye Jandarmas ve ngiliz birlikleri, snrdaki gvenlii artrmak iin koordineli olarak alyordu. Trkiye-ran snrnda ise durum farklyd. Bu vahi corafyada Trkiyenin ana ura, Alman ajanlarn rana giriini engellemek deil, Sovyet ajanlarn Trkiyeden uzak tutmakt. Batda ngilizler ile olan ibirliini, zellikle rann Sovyetler ile ortaklaa igalinden sonra, burada grmek zordu27.
27 HS 3/237, German relations with Neutrals, no: M.I.2(a), 23 March 1942.

1942 ylnda Almanyann Trkiyedeki propaganda grevlilerinde deiiklie gidildi. Chapeaurouge ve Schmidt-Dumont, 1942 Hazirannda grevlerinden alndlar; Dumontun yerine Walter Brell atand. Bu arada eski gestapo olan Dr. Wilhelm Hamburger, Trkiyeden ngilizlerin mal almasn nlemek ve Almanya ile al-verii salamak amacyla kurulan LockadeKommandn sorumlusu olarak atand. V-Alman Yanls Basn Modern haberleme aralarndan etkin olarak yararlanmak isteyen Almanlar, zellikle basn etkin olarak kullanmaya istekliydiler. Almanlarn dorudan denetim altnda bulundurduklar ya da bastklar yaynlar vard. Bunlar, Franszca yaynlanan Beyolu ve stanbul dergileri, Trke yaynlanan Yeni Dnya, Goebbelsin Bakanl tarafndan Franszca, Almanca, ngilizce ve Trke yaynlanan Signal ile Almanca yaynlanan gnlk Trkische Posttu. Signal daha ziyade Alman ordusunun kahramanl ve silah gc ile Alman ekonomi ve sanayisinin stnl ve Trk-Alman dostluu gibi konular iliyordu. Trkische Post, Birinci Dnya Sava sonras Trkiyeye atanan ilk Alman Bykelisi Rudolf Nadolnynin giriimi ile kuruldu. Aralarnda Deutshe Bankn da bulunduu Alman irketleri, gazeteye para destei salyordu. Bunun yannda, Vlkischer Beobachter ve Deutsche Allgemeine Zeitung gibi Almanyada Trke ve Almanca olarak baslan gazeteleri, stanbuldaki Alman kitapevlerinden edinmek mmknd. stanbuldaki Alman kitapsnn yneticisi Erich Kalis, aslnda propaganda ileri ile meguld ve zellikle de posta ile yaplan Alman propaganda datmnn merkezi durumundayd28. Tabi bu kitaplarda Alman ajanlar28 HS 3/224, D/H 98 to SO2 London, 16 June 1941; ayrca bkz. Cemil Koak, a.g.e, ss. 471-472; Mustafa Ceyhan, kinci Dnya Sava Yllarnda Yabanc Propaganda ve Trk Basn, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1985, s. 46-51.

432

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

na ait posta kutusu da vard. Ayrca Alman eliliinde ya da stanbuldaki Alman Teutonia Clubda Alman sava lmleri de gsterilirdi29. Trkische Postun zellikle Almanca bilen Trkler arasnda cidd bir datm sz konusuydu. Alman propogandasnn bayraktarln yapan gazete, yabanc ajanslardan gelen haberlerin yaynlanmasn yasaklayan yasadan kurtulmak amacyla, Anadolu Ajansndan mttekler aleyhine kullanlabilecek baz balklar stununa tayordu. Bu ekilde hem mttekler hem de mttek yanllarna kar karalama kampanyas yapyordu. 13 ubat 1942 de, Akbaba dergisinden, Churchille Ak Mektup eklindeki haber baln stununa tad. Bu haberle Trkische Post deil, kendi amac iin lkeyi savaa srklemeye alyor iddiasyla Hseyin Cahit Yaln babakana ikyet eden Akbaba sulanacakt. Benzer ekilde 21 ubatta Balk teknesine kar yeni bir ngiliz Kahramanl, 3 ubatta Zenciler kendilerini kk gren Amerika iin lyorlar eklinde balklar att. 9 ubattaki yaz daha saldrgan ifadeler ieriyordu. Bunun yannda olay arptan haberler de yaynlyordu. Anadolu Ajansnn ngiliz Al veri merkezinin dnda gsteri balkl haberinin altna, ngiliz Gizli Servisinin metotlarna kar gsteri diye yazyordu. Yine Anadolu Ajansnn Silahl bir Alman ajan teslim olmayp ate amas zerine yaralanp ld haberini, ran asll Alman ngilizler ldrd eklinde verdi. Propagandann amalarndan biri, Trk-ngiliz ilikilerini zora sokmakt. 24 Ocakta Singapurdan stanbula balkl yaz ise, tamamen propaganda kokuyordu. Bu yazda, ngiltere ile Rusyann dostluunun Trkiye iin her zaman tehlike anlamna gelecei temas ileniyordu. 31 Ocakta ise, ngilterenin Moskova lehine Avrupa
29 Seth Arsenian, a.g.m., ss. 425-426.

gc olmaktan ekildiini yazyordu. Ayrca ngilterenin rlandada 400 yldan beri terr estirdiinden bahsediyordu. 9 Ocakta ise, ngiliz Dileri Bakan Anthony Edenin Trkiyeye yeni bir gvence verdiini, bunun altnda Trkiyenin tarihindeki tecrbelerden yola karak Moskovaya olan gvensizliin yatt iddia ediliyordu. Edenin amac, Sovyetler iin zaman kazanmaktan baka bir ey deil deniyordu. Almanlar, Haziran 1941 tarihinde Sovyetlere saldrnca Turanclar etrafnda bir propaganda gelitirmeye balad. Haftalk mizah ve kir dergileri Akbaba, Karikatr, Bozkurt, Beyolu, Yurt ve nar dergileri zaten Alman yanls yaynlaryla biliniyordu. Dergilerde yaynlanan yazlar ve karikatrlerde Alman propagandasnn izleri rahatlkla grlmektedir. Yunus Nadi tarafndan La Rpublica adl Franszca eki ile karlan Cumhuriyet gazetesi, Almanlarn szcs olarak n salmt. Gazetenin asker editrln yapan emekli general Erkilet, gnlk savan seyrini Alman bak asyla deerlendiriyordu. Almanlar ayn zamanda baz Trk basnna da nfuz etmeyi baardlar. stanbuldaki Alman elilii, Republiqueden be bin nsha alyor ve muhtemelen bunu kendisi bedava datyordu30. 1941 ve 1942 yllarnda General Erkilet, General Erden ve Nuri Paa ile von Papen ve Hitler dhil Nazi ileri gelenleri arasnda grmeler gerekleti. General Erkilet, Dou cephesine gidip savan gelecei ile ilgili grmelerde bulunurken Nuri Paa, Orta Asyada bamsz devlet kurma plnlarn gndeme getirdi. Sovyetleri igal ile megul olan Almanya da, bu plnlar ile ilgileniyor gzkt. Zira bu faaliyetler, Moskovay zor durumda brakabilirdi. stelik bu kiiler, Trkiyede Alman propagandasna yazlar ile destek olan insanlard. Trk hkmeti bu olaylara sessiz kald. Bunun nemli
30 Seydi, a.g.e., s. 60-62.

433

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

sebeplerinden biri, Ruslarn Krtleri beinci kol faaliyetlerinde kullanmasyd. Trkiye de buna karlk Turanc faaliyetlere gz yumuyordu31. ngilterenin Ankara Bykelisi Hugh Knatchbull-Hugessenin basklar dorultusunda, Trkiyenin defalarca yasaklamasna ramen Alman propagandas bir ekilde basnda devam ediyordu. Yine Alman yanls yayn yapan Beyolu gazetesinin bu yndeki yaynlar, stanbulda kitaplarda sattayd. Ayn zamanda ocuklar tarafndan sokaklarda ve feribotlarda da satlyordu. Gazetede yer alan haberler ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetlerinin defalarca talyan hastanelerini bombalad, ngiliz generallerin korkak olduu, ngilizlerin srekli olarak denizlerde ticaret losuna saldrd, ngiliz asker operasyonlarnn ok gln olduu eklinde Alman propagandas kokuyordu32.
VI-Gazete Dndaki Alman Propaganda Faaliyetleri

Gazeteler dndaki Alman propagandas, posta ile bror datmak, Almanya dndaki dinleyicilere radyo yayn yapmak, kiisel kontak kurmak ve fslt kampanyas dzenlemek eklinde geliti. tina ile hazrlanan brorler, daha ziyade stanbuldaki rmalara ve i adamlarna gnderildi. zellikle i adamlarna gnderilen brorlerde, Almanya ile yaplan ticaretin nemine ve kazancna vurgu yaplyordu. talyan ve Alman radyo istasyonlar Trke yaynlarna, 21 Kasm 1939 tarihinden itibaren balamlard. Almanlar; Trkiyeye ynelik Berlinden drt, Bkre, Sofya ve Tirandan birer olmak zere gnde on beer dakikalk toplam yedi defa yayn yapyordu. Haber bltenleri, gzel mzik ve elence programlaryla e31 Jacob M. Landau, Pan-Turkism: from Irredentism to Cooperation (London: Hurst & Company, 1995), s. 113. 32 HS 3/225, D/H 98 to SOE, 320/98/prop., 5 March 1942, ayrca bkz. Uur Mumcu, 40larn Cad Kazan (Ankara: Umag, 1998); Emrullah Tekin, Alman Gizli Operasyonlar ve Trkler, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul 2002, s.131-150.

lenceli hle getiriliyordu. Londra radyosu ise, Alman ve talyan yaynlarndan bir gn nce Trke yayna balamt. lk balarda Berlinden yaplan radyo yayn, Londradan yaplan Trke yaynlardan daha da poplerdi. Bir de Berlinden Atinaya ynelik yaplan yayn vard. Bu yayn, Trkiyede yaayan Rumlar arasnda da youn ilgi gryordu. Bu yaynlarda, ngilterenin Trkiyeyi yar yolda brakaca ve karanla itecei, Trkiyeyi kendi amac iin kulland temalar hkimdi33. Almanlarn Trkiyede yaptklar propaganda faaliyetlerinden biri de, Alman rmalarnn Trkiyedeki mterilerine veya potansiyel mterilerine mektup gndermekti. Almanyann i ve d dnya ile olan durumu dikkate alndnda savatan galip kaca, Alman ekonomisinin olduu kadar Alman halknn moralinin de iyi olduu, Trk-Alman ekonomik ilikilerinin ne denli nemli olduu ve savaa ramen bu ilikinin normal ekilde devam edebilecei bu mektuplarda ilenen propagandann ana temalarn oluturuyordu. Ayrca Polonya ile savamalarnn sebebini, ngilterenin sebep olduu atmay sona erdirmek eklinde izah ediyorlard. Bu trden propaganda faaliyetlerine kar polisin birtakm tedbirlere bavurduu grlmektedir. Mersin polisi, Almaya ile ticaret yapan rmalara baskn yaparak bu trden propaganda ierikli mektuplara el koydu34. 1940 yl yaznda Almanlar, Trkiyeyi Halep ve Musulu ele geirmeye cesaretlendirici ynde propaganda yapmaya baladlar. zellikle Alman elilii yetkilileri, bu trden szleri Ankara Palas Otelinde dillendirmeye baladlar35. Bunun zerine nn, Fransz Bykelisini konuta aya davet
33 FO 271/25017, R 3183/318/44, Denison Ross to Randall (Ministry of Information), 24 February 1940. 34 FO 371/23871, R 10206/7717, Hugessen to FO, no. 658, 10 November 1939. 35 FO 371/25017, R 6603/318/44, Hugessen to FO, no. 592, 19 June 1940.

434

DAS ERSTE INTERNATIONALE SYMPOSIUM ZU DEN DEUTSCH-TRKISCHEN HISTORICHEN UND KULTURELLEN BEZIEHUNGEN 8-10 OKTOBER 2009

ederek Trkiyenin ne imdi ne de gelecekte herhangi bir toprak talebi peinde komadn ve hem Almanyann hem de talyann Suriyedeki faaliyetlerinin Trkiyeyi memnun etmediini dile getirdi. Bu lkeler tarafndan evrilmenin Trkiye asndan olumlu karlanmad syleyerek, Alman propagandasnn etkisini azaltmaya alt36. Okur-yazar orannn dk olmas ve radyo yayn ulaan blgelerin kstl olmas yannda, radyo sahibi insanlarn azl da dikkate alnrsa o yllarn Trkiyesi iin basn ve radyo yolu ile propaganda, dar bir evreye hitap ediyordu. Belki de propagandann hede, tm lke deil lkenin kaderine yn veren elit kesimdi. Bu, doru bir tespit olmakla beraber Almanlar, nfusun geri kalann da ihmal etmediler. zellikle karikatr ve dedikodu yayma kampanyalar ile cahil kesime de ulamaya altlar. Almanlar, sava balaynca tepki ekmesinden dolay ara verdikleri Trkiyeye ynelik kltrel propaganda faaliyetlerine, 1942 yl balarnda von Papen liderliinde verdikleri resepsiyon ile tekrar baladlar. Bu kltrel faaliyetlerden biri de konserler ile Alman mziini n plna karmakt. Ancak Ankaraya gnderdikleri Erna Sack, ikinci snf bir arkcyd. Senfoni ise, tam bir komediydi. Beethovenin sekizinci senfonisini alarken Bat mzii ile aras pek de iyi olmayan Saraolunun, eer bu sekizinci senfoni ise ben ne olaym trnden serzenite bulunduu rivayet edilir. Ancak 28-31 Mart 1942 tarihinde Berlin Filarmoni Orkestras Ankaray ziyaret ederek Halkevi, Ankara Palas, Konservatuar ve ankaya Kknde drt konser vererek bu olumsuz imaj gidermeye alt37. Almanlarn propaganda amal giritikleri ilerden biri de, Antkabir iin yaplacak yarmaya ileri gelen Alman mimarlarla bavurmak oldu. Kazan36 FO 371/25017, R 6603/318/44, Hugessen to FO, no. 597 DIPP, 20 June 1940. 37 FO 371/33367, R 4870/481/44, Michael Grant to W. Blake, 12 April 1942.

dklar takdirde Trk kamuoyunda byk bir sempati elde edeceklerdi. Antkabir projesine bavuran Alman mimarlardan bir tanesi, bir talyan ve Trk mimar ile birlikte son e kald. Ancak Trkiyenin gnl bu ii bir Trke vermek ve bylesi nemli bir konuyu propaganda malzemesi yaptrmamakt. Nitekim de yle oldu.
Sonu

Sonu itibaryla 1941in balaryla 1944 yl ortalarna kadar Alman istihbarat ve propaganda faaliyetleri Trkiyede nemli oranda etkili oldu. Trkiye, Alman zelinde ve genelde de yabanclarn lkedeki propaganda, istihbarat ve beinci kol faaliyetlerini bir anlamda kontrol altnda tutmaya alt. Trkiyenin, bata deindiimiz Nazi kuvvetlerinin Trkiyeyi igalini nlemeye ynelik Almanlara verdii tavizler olmakla birlikte zellikle propaganda ve istihbarat bilgilerinde daha ziyade ngilizler ile ibirlii yaptna dair nemli kantlar vardr. Bu arada Trkiye sava sresince lkede faal olan Naziler bata olmak zere yabanc istihbarat birimlerini ynlendirmeye alt ve bunu belli lde de baard. Asrn casus olarak bilinen iero olay38 da son noktada Trk stihbaratnn bir maharetiydi. Bunun yannda zellikle lkedeki Nazi faaliyetlerini snrlandrmak iin zaman zaman ngilizlere bilgi verdi. Ancak 1944 yl ortalarnda Trkiye, Almanya ve Japonya ile siyasi ilikilerini kestikten sonra Almanlarn lkedeki beinci kol faaliyetleri ciddi anlamda kstlad. Aslnda Almanlar savata Mtteklere kar stn konumlarn kaybetmeye baladklar 1943 yl itibaryla ve cephelerde ciddi gerileme olduu 1943 yl sonlarndan itibaren Trkiyeye ynelik daha ziyade sava sonras Sovyet tehdidi zerinde durup Trkiyenin mttekler ile aktif ibirlii yapmasn nlemeye alt. Ancak 1944 yl ortalarndan
38 iero olay iin bkz. Sleyman Seydi, iero Olay: 1940larda Ankarada stihbarat Savalar, Toplumsal Tarih, Say: 121, Ocak 2004, s. 92-99.

435

I. ULUSLAR ARASI TARH VE KLTREL YNLERYLE TRK-ALMAN LKLER SEMPOZYUMU 8-10 EKM 2009

sonra artk Mttekler Trkiyede etkin konuma gelince Trkiyedeki Alman faaliyetleri etkisini yitirdi.

436