ASR-I SAADETTE SLM HUKUKUNUN OLUUMU Prof. Dr.

Hayreddin Karaman Birinci Blm CAHLYE DEVK ARAP HUKUKU Giri A-Aile 1- Evliliin eitleri 2- Evliliin Mnileri 3- Mehir 4- Evliliin Sona Ermesi A) Talk (Boama): B) Hul': C) l: D) Zhr: E) ddet: 5- Vasiyyet Ve Miras A) Vasiyyet: B) Miras: A) Kan Hsml: B) Anlama Ve Akid: B- Muamelt (Borlar Ve Eya) Hukuku 1- irket Akdi 2- Mudrabe Veya Krz Akdi 3- Selem Akdi 4- Borlanma Ve Faiz 5- Rehin 6- Al-Veri ekilleri A) Mnbeze, Mlmese Ve Hasat Bey'i: B) Hileli Arttrma (Nec): C) Borlunun Satlmas: C- Ceza Hukuku 1- Ksas 2- Diyet D- Muhakeme Usul 1- Kasme 2- sbat kinci Blm HZ. PEYGAMBER DEVRNDE FIKHIN TEMEL ZELLKLER (FIKIH DOUU) Giri I. Fkhn Devirleri A- Mekke Devri B- Medine Devr 1- Fkh Kaidelerinin Ortaya k ekli 2- Bu Devir Fkh'nn zellikleri A) Tedri Aa) Zaman inde Tedri: Ab) Hkmler inde Tedri: B) Kolaylk C) Nesih I. Hz. Peygamber Devrinde Fkh nc Bolm HZ. PEYGAMBER DEVRNDE USUL 1- Kur'n-I Kerim A) Muhtevas Ve Balaycl: B) Geli ekli C) Kur'n-I Kerim'in Yazlmas Ve Kitaplatrlmas D) Baz Ayetlerin Yrrlkten Kaldrlmas (Nesih) 2- Snnet A) Fkh Bakmndan nemi B) Snnette Nesih C) Snnetin Yazlmas Ve Toplanmas D) Kitab Ve Snnet'in Fkh Hkmlerini fade ekli 3- cm 4- Kys 5- stidlal

A) Telzilm B) stishab C) nceki Semav Dinlere Ait Hkmler D) stihsn E) Istslah 6- Hz. Peygamber Devrinde ctihad A) Hz. Peygamber'in tihad B) Sahabenin tihad Drdnc Blm Hz. PEYGAMBER DEVRNDE FRU (bdet Ve Hukuk) I. Mekke Dnemi 1. Namaz 2. Be Vakit Namaz 3. Gusl, Abdest Ve Necasetten Taharet 4. Cuma Namaz I. Medine Dnemi Birinci Yl 1. Hutbe: 2. Ezan: 3. Nikh: 4. Cihad: 5. Belediye Nizam: kinci Yl 1. Oru: 2. Bayram Namazlar: 3. Ftr Sadakas: 4. Kurban: 5. Zekat: 6. Kblenin Deitirilmesi: 7. Ganimetler Ve Taksimi: nc Yl 1. Miras Hkmleri: 2. Boanma: Drdnc Yl: 1. Yolculukta Namazn Ksaltlmas Ve Korkulu Durumlarda Namaz: 2. Recm Cezas: 3. Araz Ikt': 5. ffete ftira Cezas (Haddu'1-Kazf): 6. rtnme Ve Evlere zin Alarak Girme Hkmleri: 7. Hac Ve Umre: Beinci Yl 1. Yamur Duas Namaz: 2. l: Altnc Yl 1. Anlama Kaideleri: 2. Hac Ve Umre Yolunda Engellenme: 3. Alkoll kilerin Ve ans Oyunlarnn Yasaklanmas: 4. Zhar: 5. Vakf: 6. syn Ve Haydutluun Cezas: Yedinci Yl 1. Baz Yiyeceklerin Yasaklanmas: 2. Zira Ortaklk: Sekizinci Yl 1. Mekke'nin Kutslii Ve Dokunulmazl: 2. Ksas: 3. Alkoll ki Satnn Yasaklanmas: 4. Mddetli Evlenmenin Yasaklanmas: 5. Hukuk Karsnda Eitliin ln: 6. Kabir Ziyaretine zin Verilmesi: Dokuzuncu Yl 1. plak Tavafn Yasaklanmas: 2. Mul'ane: Onuncu Yl: 1. nsan Haklarnn ln: 2. Vasiyet, Neseb, Nafaka Ve Borla lgili Hkmler:

3. Cezann ahslii Prensibi: 4. Vasiyetin te Birle Snrlandrlmas: 5. Faizin Yasaklanmas Ve Akitlerin Serbest Braklmas: Beinci Blm RASLULLAHIN DEVRNDE KAZA, FTA VE NOTERLK A-Kaza B- fta C- Noterlik Ve Resmi Yazmalar BBLYOGRAFYA

ASR-I SAADETTE SLM HUKUKUNUN OLUUMU Prof. Dr. Hayreddin Karaman

(Marmara niversitesi ilahiyat Fakltesi retim yesi, istanbul) Hayreddin Karaman 1934 Ylnda orum'da dodu tik tahsilinden sonra 4 v1 tahsile ara verdi. Bu arada orum'da ve Konya'da hususi mahiyette Arapa okudu. Resmi tahsili esnasnda devam ettirdii hususi reniminde Ahskah Server Efendi, Konyal Arif Efcik, Hac veyszade Mustafa Efendi, stanbullu Yusuf Cemil Efendi gibi zevattan Arapa, Farsa dersleri ald. .H.L.ni Konya'da, Yksek slam Enstitsn stanbul'da bitirdi. "slm Hukukunda ti-had" adl tezini ikmal edip zmir Yksek slm Enstits Fkh retimyeHine tayin edildi. 1975'de stanbul Yksek slm Enstitsne naklen geldi. Arap Dili ve Edebiyat retim yelii de yapmaktadr. Eserleri: slm Hukukunda tihad, Mukayeseli slm Hukuku (3 cilt) slm Hukuku Tarihi, slm'n Inda Gnn Meseleleri (3 cilt), Gnlk Hayatmzda Helaller Haramlar, Anahatlanyla slm Hukuku (3 cilt), Fkh Usul, Hadis Usul, Arapa Trke Yeni Kamus, Arapa Trke Sarf Nahiv, Arapa Trke Okuma.[1]

Birinci Blm CAHLYE DEVK ARAP HUKUKU Giri

Medeni ve yerleik milletlere nisbeten farkl, yaban karakter ve davranlar olduu veya gerek ve bir Allah inancndan uzak olduklar, yahut da ilm-u irfan ile alkalan bulunmad iin islm'dan nceki araplara 'chiliye devri araplar' denmitir. Bu millet iki ana koldan gelmitir: Kahtniler ve Adnniler. Birincisi Arabistan yarmadasnn gneyinde, ikincisi ise kuzeyinde yaam ve bir ok kollara ayrlmtr.[2] islm ile muhtab olan cahiliyye devri Araplannn itimai durumlarna gz atlnca bedevilik, kabilecilik ve gezginciliin hkim olduu grlr. Bu vasflar onlarn byk millet olmalarn nlemitir. Bir soya bal kabile dier kabilelere kar kendini stn grm, dar bir tesnd iinde kabile ferdleri yek dierine balanm, hakta ve batlda birbirini desteklemilerdir. Bu, ard arkas kesilmez kabile savalarna, baskn ve yamalara yol amtr. Devaml sava ve tanma, gl kuvvetli erkeklere ihtiya gsterdii iin kz evlt horlanm, yine itimi iktisdi ve coraf artlar sebebiyle ziraat, ticaret ve zenaatla megul olunmamtr. Bedevi araplarn bu durumlarna karlk yerleik araplar "daha ok gneydekiler" ehirlere yerlemi, ziraat, ticaret ve eitli zenaatlerde bir hayli ilerlemilerdir. Cahiliyye devri araplannn ahde vefa, misafire ikram, izzet-i nefis, yiitlik ve yreklilik,doruluk, komulua riyet, af gibi gzel huylan ve davranlar da vardr. Hlasa etmeye altmz bu itima, iktisad ve siyas durum phesiz slm ncesi araplarn hukuk hayatlarna da tesir etmitir. nsan iin cemiyet, cemiyet iin hukuk nizam, kanun zarurdir. Bu zaruret istisna tanmaz. Ancak hukuk her zaman yazl, mdevven kanunlara dayanmaz. Bazen rf, det ve gelenekler kanunlarn yerini alr. ite chiliyyet devrinde de durum byledir. Araplarn umum bir hkmetleri olmad gibi ter ve kaza mercii de yoktur. Aralarnda anlamazlk kt zaman kabile bakan veya kahine ba vurulur. Bunlar det ve an'aneye gre hkmederler. Fakat hkmn icras iin muayyen bir usl de mevcut deildir. Hkm veren veya hak sahibinin manev nfuzu burada rol oynamaktadr.[3] islm cahiliyye det ve hukukunu ele alm; bunlardan bir ksmn baza kayt ve artlara balayarak brakm, bir ksmn da ilga etmi, kaldrmtr. Kur'n- Kerim, hadis, edebiyat ve tarih kitaplarnn bize kadar naklettii faydalanarak cahiliyye devri hukukunu ylece zetlemek mmkndr: [4] bilgilerden

A-Aile 1- Evliliin eitleri

Cahiliyye devrinde eitli evlenme ekillerine raslanmaktadr: a) slm'n baz kayt ve artlarla devam ettirdii evlilik {nikh). Buna gre bir erkek, veli veya babasndan kz ister, muayyen bir mebla {mehir) verir ve onunla evlenirdi.[5] b) Trampa eklinde evlilik: iki kii kzlarn veya velisi bulunduklar kadnlar veya kzlar mehirsiz deiir ve evlenirlerdi. (Nikh'u -igr). islm'da hadisle menedilmitir.[6] c) Analkla evlenmek: len kiinin baka kadndan olan en byk olu analn mehirsiz almak, yahut onu mehri mukabilinde bakasna vermek, yahut da lnceye kadar evlenmesine mani olup mirasna konmak hakkna sahip idi. (Nikhu'l-makt). islm bu irkin deti de kaldrmtr. [7] d) iki kz kardele birden evlenmek ve snrsz olarak birden fazla kadnla evlenmek mmkn idi. islm birincisini men etmi,[8] ikincisini kayt ve artlara balayarak, drt ile snrlamtr.[9]

2- Evliliin Mnileri
Yakn akraba ile evlenmek memnu idi. Ezcmle analar, kzlar, hala ve teyvelerle evlenilmez. Ayrca evltlk da gerek evld gibi telkki edilirdi. Evltlk hari dier hsmlarla evlenmeyi slm da menetmitir.[10]

3- Mehir
Veli veya babas, evlendirdii kz yahut kadnn mehrini kendileri alr, kzlara bir ey vermezlerdi. islm bunu menetmi, mehrin kadna ait bir hak olduunu bildirmitir.[11]

4- Evliliin Sona Ermesi

Evlilii sona erdiren, karyla kocay ayran sebepler vardr: [12]

A) Talk (Boama):
Erkek karsn tatlik eder, boar ve reddederdi; bunun bir snr yoktu. Mesel on kere boamak ve her defasnda bundan vazgeerek evlilie avdet etmek mmkn idi. Bunu karsna sormadan koca yapard. islm boamay buna ihtiya ve zaruret bulunmak artyle e indirmitir.[13]

B) Hul':
Kadn veya velisi, muayyen bir mebla vererek kocamn boamasna temin eder. Para karlnda boama iki tarafn pazarlk ve anlamalarna baldr. islm bunu prensip olarak kabul etmi, fakat kayt ve artlara balamtr.[14]

C) l:
l kelimesinin lgat manas yemindir. Koca, karsna yaklamamak zere yemin eder, bir veya iki yl hitamnda yaklamazsa onu boam saylrd. slm bekleme sresini drt aya indirmi, sre sona erince kocann bir bin veya ric' talak ile boam olacana hkmetmitir.[15]

D) Zhr:
Zahr srt, zhr ise srt zerine yemindir; karya kar; Sen bana ananm srt gibisin denmek suretiyle icra edilir ve kadn boanm saylrd.[16] islm zhr boama saymam, ancak keffareti gerektiren bir yemin telakki etmi, bir kle azat etmek, gc yetmezse iki ay oru tutmak, bunu da yapamazsa altm fakiri doyurmaktan ibaret olan keffareti demedike kadna yaklamay menetmitir.[17]

E) ddet:
Boanan veya kocas len kadnn rahminin bo olduunu kesin olarak anlama sebebine dayanan iddet, kadnn bir mddet beklemesi, bu mddet iinde evlenmemesi demektir. Cahiliyyet devrinde kocas len bir kadn bir yl beklerdi ve deta ikence ekerdi. slm bunu kaldrm, iddeti makul ller iinde tutmutur. [18]

5- Vasiyyet Ve Miras A) Vasiyyet:

Vasiyyet lme bal bir tasarruftur. Bununla muayyen bir mal bir kimseye temlik edilir. Cahiliyyet devrinde araplar vris olsun bakalar olsun herkese, istenildii kadar maln vasiyet edilebileceini kabul etmilerdi. islm bunu, sadece miraslarn dndaki kimselere ve teri-kenin te birine tahsis etti. te birden fazla vasiyyetin ifas vrislerin rzasna baldr. Vrise vasiyyet yoktur. [19]

B) Miras:
lnn malnn bakalarna intikali iki sebep ve baa istinad ediyordu: [20]

A) Kan Hsml:
lnn byk erkek ocuklar vris olurdu. Kadnlar, kzlar ve silah tayamyan ocuklar vris olamazd. Eer byk oul yoksa karde, amca gibi dier erkek kan hsmlarna intikal ederdi. [21]

B) Anlama Ve Akid:
Evld edinme, karde olma veya miras mukavelesi yapmak suretiyle de kiilerin yekdierine vris olmalar mmkn idi. islm, miras zerinde byk deiiklikler getirmitir. [22]

B- Muamelt (Borlar Ve Eya) Hukuku

slm'dan nce araplar irket, al-veri gibi baz hukuk akit ve muamele ekillerini tanmlardr: [23]

1- irket Akdi
Hz. Peygamber ve sahabenin hayat hikayelerinde, islm'dan nce ortaklk akdinin bilindiini gsteren ifadeler vardr. Hz. Peygamber (a.s.) nbvvetten nce es-Sib b.Ebi's-Sab ile ortaklk etmitir. Mekke'nin fethinde orta kendisine gelince Raslullah ona yle hitab etmitir: Benim ortam idin; hem de ne iyi ortak! Ne anlamazlk karrdn ne de mnkaa![24]

2- Mudrabe Veya Krz Akdi

Bir taraftan sermaye, dier taraftan i ve ticaretin meydana getirdii bir nevi ortaklktr. Sermaye sahibi krn bir miktarn alr. Araplar arasnda yaygn olan bu muameleyi islm Islah ederek benimsemitir.[25]

3- Selem Akdi
Pein para ile sonradan teslim edilecek, hali hazrda mevcut olmayan bir mal satn almaktr. Hz. Peygamber Medine'ye geldii zaman, bir iki yllna bu akdi yaptklarn grm l ve zaman belli olsun buyurmular,[26] kk deiiklikler ile devam ettirmilerdir. [27]

4- Borlanma Ve Faiz
Paraya ihtiyac olanlar, paral kimselerden dn alr, muayyen zaman sonunda faiziyle derlerdi. deme, zaman geldii halde yaplmazsa alacakl borluya ya de, ya artr derdi. Borlu u kadar zaman sonra u kadar fazlasyle deyeyim der ve bylece faiz katlanarak devam ederdi.[28] islm faizin btn nevilerini kaldrmtr. [29]

5- Rehin
Borcun denmesini garanti altna almak maksadyle alacakl borludan rehin alrd. Bor denmedii takdirde rehin olarak braklan mal alacaklnn olurdu. slm rehnin bu ekilde maledilmesini menetmitir.[30]

6- Al-Veri ekilleri
eitli al-veri ekilleri vardr, islm bunlardan bir ksmm (karlkl rzaya dayanmayan, mehul bir unsur ihtiva edenlerini...) menetmitir: [31]

A) Mnbeze, Mlmese Ve Hasat Bey'i:

Satlacak eye elbisesini atmak, eli ile dokunmak veya zerine akl ta atmak suretiyle aldm, sattm szleri kullanlmadan al-veri yaplrd. islm bunlar menetmitir.[32]

B) Hileli Arttrma (Nec):

Alma niyeti olmad halde mal arttrlr, mterinin daha ok para vermesi temin edilirdi. Bu da menedilmitir.[33]

C) Borlunun Satlmas:
Roma hukukunda grld gibi, cahiliye raplarmda da borcunu demiyen kimsenin satlmas deti vard, islm bunu da yasaklamtr.[34]

C- Ceza Hukuku 1- Ksas

Araplar lm, en iyi lm yok eder derler, bununla ksas kastederlerdi. Ancak onlarn anlay ve tatbikatna gre sadece katil deil, onun btn yaknlar sorumlu saylr, intikam iin ksasa dahil edilir, ksas ahsi alma eklinde uygulanrd. islm, kimse, kimsenin gnahn yklenmez prensibini getirmi,[35] balanmas ve infazm ilgili hakimin selhiyetine dahil etmitir. [36] ksasn hkme

2- Diyet
Taammden ve kasten olmayp hata yoluyle meydana gelen katil hadiselerinde diyet tatbik edilir ve katilin kan hsmlar da demeye itirak ederlerdi. islm bunu ibka ettii gibi amden (kasten) ldrme olaynda da maktuln velisi raz olursa diyeti getirmitir. [37]

D- Muhakeme Usul 1- Kasme

Katili mehul cinayetlerde maktuln bulunduu ky veya mahalle ahlisinden 50 kiinin ldrmedik ve ldreni de grmedik diye yemin etmelerine kasme denir. Bunu taleb etmek, maktul velisinin hakkdr. slm bu usl kabul etmitir.[38]

2- sbat
Davac iddiasn ahid (beyyine) ile isbata alr, bunu yapamad takdirde davalya yemin teklif ederdi. slm da prensip olarak bu usul benimsemi,[39] ayrca muhakeme usln adaletin ksa srede gereklemesini salayacak ekilde gelitirmitir. [40]

kinci Blm HZ. PEYGAMBER DEVRNDE FIKHIN TEMEL ZELLKLER (FIKIH DOUU) Giri
Hz. Peygamhor (s.a.v.)'in devri, fikh devrelerinin en nemli-sidir. nk vahye dayanan teri' (hkm/kanun koyma) faaliyeti bu devre iinde tamamlanm, sonraki devirlere de temel tekil etmitir. Bu devrede kanun koyma (teri), hkm (kaza) ve fetva verme (ifta) yetkileri, tamamen Hz. Peygamberin elinde bulunuyordu. Fkh kelimesi; itikad, amel ve ahlk konularndan hangisine aid olursa olsun, Kur'an ve snnetten anlalan ve elde edilen bilgileri ifade ederdi. lim kelimesi de ayn manada kullanlrd. Fakh ve limler, Raslullah'n ashab iinden baz kiilerdi ki bunlara da "Kur'n' ezbere bilen ve okuyan "^anlamnda "Kurr" denirdi. [41]

I. Fkhn Devirleri
Hz. Peygamber devini ayrc vasflar bakmndan iki ksma ayrmak gerekir: Mekke devri ve Medine devri.[42]

A- Mekke Devri
Hz. Peygamber M. 610 ylnda vahye muhtab olmu, vazifesi icab en yaknlarndan itibaren teblie ve anlatmaya balam ve 622 ylma kadar Mekke'de kalmtr. Bu mddet iinde (13 yla yakn) Kur'n- Kerim'in te birinden az eksii nazil olmutur. Bu devrede Allah Resulnn teblii daha ok inan ve ahlak sahasna ynelmitir. Zaten ibadet ve hukuk mnasebetler bu iki temel zerine oturmaktadr. Mekke'de fkh hkmleri hem azdr, hem de umm, kll (genel ve temel hkmleri belirtici) bir karakter arzetmektedir.[43]

B- Medine Devr
Hz. Peygamber, Mekke ve yaknlarnda islm'a davet vazifesini byk bir gayretle srdrm, fakat toplumda istedii kkl kltr deiimini meydana getirememitir. Mekkeliler eski iman ve sosyal/siyas dzenlerinden vazgememek hususunda direnmi, Raslullah' davasndan vazgeirmek iin hemen her yola bavurmulardr. On yllk mcadeleden sonra, Allah Tela Peygamberine izin verince Yesrib'e g edildi. Buras onu ve Mek-keli mslmanlar barna basmaya hazrd; Mednet'n-Neb adiyle islm davet ve devletinin yeni merkezi oldu. Medine'de birbirine dm iki Arap kabilesi ile bunlarn ihtilafndan yararlanan yahudiler bulunuyordu. Yeni gelen Mekkeli mslmanlar (muhcirn) ile Medine'nin yerlileri Ensr ve yahudiler arasndaki hukuk ve cemiyet nizam kurulmaya balad. Artk bu gen devletin siyasetini ve bu ekirdek islm cemiyetinin itimai hayatn tanzim edecek kaidelere ihtiya vard. Teri de bu sahalara ynelerek ferd ve itima hayat tanzime koyuldu. Bir taraftan ibadetler, cihad, aile, miras ile alkal, dier taraftan da anayasa, ceza muhakeme usul muamelat ve devletler aras mnasebetlerle ilgili kaideler, esaslar vazedildi. Bunlarn ortaya k devre uygun zellikler arzediyordu: [44]

1- Fkh Kaidelerinin Ortaya k ekli

Ferd ve itima hayatn, eitli mnasebetlerini tanzim eden kaide ve hkmler iki ekilde ortaya kyordu: a) Bir hkm gerektiren hadiseler oluyor, yahut da sahabeyi, Hz. Peygambere bavurup sual sormaya sevkeden problemler douyordu. Bu durumlarda ya yet nazil oluyor, veya hkm ve mana Hz. Peygambere vahyediliyor; o da kendi slbyle hkm aklyordu (Snnet) b) Baz durumlarda ise hkm, ictihadlarma braklyordu. Ayetlerin nzul sebeplerinden (esbbu'n-nzl) bahseden kitaplarda hkm gerektiren birok hdise nakledilmitir. Kur'n- Kerim'de senden soruyorlar ifadesi onbe defa zikredilmitir. Bunlarn sekizi fkhla alakaldr.[45] ki defa da senden fetva istiyorlar sz gemitir.[46] Ictihad konusu aada ayrca ele

alnacaktr. c) Hkmn vaz'n gerektiren bir sual veya problem bahis mevzuu olmadan da zaman geldike hkm ve kaide vazediliyordu. Bu ksmda zamann geldiini Sri' (kaideyi vazeden) takdir ediyordu, islm sadece duyulan ihtiyalar karlamak iin deil, yeni bir devlet ve cemiyet yaratmak iin gelmitir. ra, zekt ni-sablar, aile ve ceza hukuku ile alkal baz kaideler bu ksm iinde yer alr. [47]

2- Bu Devir Fkh'nn zellikleri

Bu devirde ve dolaysyla islm'da hkm ve kaidelerin dayanan, iyi ve faydal olan salamak, kt ve zararl olan uzaklatrmak, kaldrmak (celb-i menfi'),(def i mefsid) eklinde hulsa etmek mmkndr. Buna ksaca maslahata riyet de denir. imdi sralayacamz hususiyetler bu esasn eitli grnleridir: [48]

A) Tedri
Gerek Kur'n- Kerim ve gerekse onun en salam tefsiri ve tamamlaycs olan snnet bir anda indirilmemi ve buyurulma-mtr. Bu iki kaynan teri (hukuk dzenleme) faaliyeti 23 yla yakn bir zaman kaplamtr, islm'n binas bylece basamak basamak, ta ta, tula tula tamamlanrken insanlarn onu daha iyi ve daha kolay anlamalar, renmeleri ve kavramalar salanmtr. Unutmamak gerekir ki, vahyin ilk muhtablan okuma ve yazma ile alakalan az olan, daha ok hafzalarna gvenen arap-lardr. Bylece hukuk inklab sindire sindire yaplm, kltr deiiminin sosyal krizlere meydan vermeden gereklemesi salanmtr. Bu tedri ve hedefe adm adm gidi de birka ekilde olmutur: [49]

Aa) Zaman inde Tedri:

Bundan maksad hkmlerin bir an ve zaman iinde deil, uzun bir zaman iinde arka arkaya gelmi olmasdr. [50]

Ab) Hkmler inde Tedri:

Mkellefiyetler hep birden gelmedii gibi gelenler de zamanla tekemml etmi, istidat ve intibak kazanldka tamamlanm ve arttrlmtr. Mesela: Namaz nce sabah ve akam iki vakit iken sonra be vakit olmutur. Zektn miktar nce snrlandrlmam, herkesin istek ve gcne braklm, sonra miktarlar sabit ve mecbur hale getirilmitir, iki (arap) nce yasaklanmam, sadece zararl olduu bildirilmi, sonra sarho iken namaz klmak menedilmi, en sonunda da kesin olarak yasaklanmtr. islm'n ilk yllarnda mslmanlar aznlk olduundan dmanlar ile sava emrolunmam, onlarn yaptklarna kar af ve sabr istenmitir. Sonra mslmanlar oalnca mdafaa harbine izin verilmi[51] daha sonra da din yznden bask kalkncaya, din ve vicdan hrriyeti hakim oluncaya kadar savalmas farz klnmtr.[52]

B) Kolaylk
Bu devir hkmlerinde gze arpan bir hususiyet de kolaylktr. Kur'n- Kerim'de Allah Tel'nn kullarna glk karmak istemedii, kolaylk ve hafiflik istedii aka ifade edilmitir.[53] Resl-i Ekrem (s.a.) de: Kolaylatrn, gletirmeyin; sevdirin, nefret ettirmeyin buyurmu, mmetine glk olmasn diye baz hususlar emretmemitir.[54] Yalnz bu devre mahsus olmayan kolaylk hususiyetinin baz rnekleri; Hastalk, yolculuk, tazyik, yanlma ve unutma baz hkmlerin hafiflemesi iin mazeret kabul edilmitir. Zaruretler, haram mubah klar kaidesi de ayn esasa dayanr. Kitap ve Snnet ok mkellefiyet getirmemi, teferruatla megul olmamtr. Mkellefiyetler, dinin gayesi olan dnya ve ahiret saadetini temine yetecek kadardr; ne eksik ne de fazla. Peygamberimiz yle buyurmutur: Allah baz eyleri farz klmtr onlar elden karmayn, baz snrlar koymutur onlar inemeyin, baz eyleri haram klmtr onlar ilemeyin, unuttuu iin deil de size acd iin baz hususlarda skt etmitir onlar da aratrmayn, zerine dmeyin.[55]

C) Nesih
Nesih, daha sonra gelen bir hkmn nceki hkm kaldrmas demektir. Sadece bu devrede baz yet ve hadisler dierlerinin hkmn kaldrmtr. Bunun hikmeti ilk mslmanlan tedricen altrmak, terbiye etmek, irad kolaylatrmaktr. Bu konu aada ele alnacaktr. Giri erevesinde verilen bu genel bilgilerden sonra Hz. Peygamber devrinde Fkh daha yakndan ve detayl olarak ele alabiliriz. [56]

I. Hz. Peygamber Devrinde Fkh

Sonraki dnemlerde Fkh'n usl ve fr eklinde iki ana ksma ayrldn biliyoruz. Usl ksm, dini hkmlerin kaynaklar ile bu kaynaklardan hkm karma metodlann, Fr ksm ise mezkr kaynaklardan belli metodlarla karlan, elde edilen hkmleri, din-amel kaide ve talimat ihtiva etmektedir. Fkh'n usl ve fr'unun ayr birer ilim dal olarak incelenmesi, okunup okutulmas, sonra kitaplara geirilmesi daha sonraki dnemlerde gereklemi olmakla beraber, gerek usuln ve gerekse frunun temelleri, Hz. Peygamber devrinde atlm, hatta esas itibariyle tamamlanmtr. Bilindii zere inananlara yol gsteren, balayc hkmler koyan, eriat (kanun) vazeden Allah'tr.[57] Allah'n hkm bize, ya Kitab (Kuran Kerim), ya Peygamberi (Snnet), ya bunlar zerinde dnlerek ictihad etmek (kyas, istidlal), yahut da bunlardan birine dayah ittifak (icm) yoluyla intikal etmektedir. Fkh'm birinci devrinde bu kaynaklardan ilk ikisi tamamlanm, Kur'n- Kerim batan sona birok hafz tarafndan ezberlenmi ve ayrca yazlm, Snnet ksmen yazlm ve hafzalarda muhafaza edilmi, dier kaynaklar ise ya kullanlm, yahut da ilende kullanlabilecei aklanmtr. Fkhn fr ksm ile ilgili bu devre ait hkm ve rnekler ise saylamyacak kadar oktur. Aadaki iki blmde bu ksa ifadeler, rnek ve delilleriyle genie aklanacaktr. [58]

nc Bolm HZ. PEYGAMBER DEVRNDE USUL

Hz. Peygamber, ashabna tedvin edilmi bir fkh ve fkh kitab brakmad. Fakat gerek Kur'n'da, gerekse Raslullah'n snnetinde yle geni manal, birok fkh prensip ve kaidelerine temel olabilecek szler vard ki btn bunlar, fkh ilmi meydana gelirken onun temel talar vazifesini grmtr. [59]

1- Kur'n-I Kerim A) Muhtevas Ve Balaycl:

Kur'n- Kerim'in yalnzca bir tavsiye ve tler kitab olmad, iindeki birok ayetin amir hkm mahiyetinde bulunduu ve mslmanlan balad konusunda ittifak vardr. Bir ok yet ve hadis mslmanlan bu ittifaka gtrmtr. Tartlan konu u veya bu ayetin, balayc olan, balayc olmayan kategorilerden hangisine ait olduu hususdur. Mesela btn mslmanlar ikiyi ve faizi yasaklayan ayetlerin amir hkmler grubuna girdii hususunda ittifak etmilerdir. Buna mukabil kurban ile ilgili ayetin,[60] borcun yazlmas ile ilgili ayetin,[61] boanmann ahitlei huzurunda yaplmasn isteyen ayetin[62] amir hkm m, yoksa tavsiye ve tevik hkm m getirdii hususu tartma konusu olmutur. Kur'n- Kerim ferd ve toplum halinde insanlan ilgilendirer hemen her konuda ayetler ihtiva etmektedir. Bunlardan bir ksm: genel ereveli ve manal, bir ksm ise zellikle belli konulara ait ayetlerdir. Alt bini aan ayetin en fazla zerinde durduu konular: Allah'n varlk ve birlii, bunun delilleri, sapk gei-ek d inanlarn reddi, vahiy, peygamberlik ve ahiret hayatnn isbat, cennet, cehennem ve ahirete ait hallerin tasviri, iyi davranlara mkafat vadi, kt davranlara ceza tehdidi, t, gemi toplumlarn ve milletlerin hayat ile ilgili bilgiler, Allah' hatrlatma, me, nimetlerim dile getirme, O'nun isim ve sfatlar ile ilgili aklamalar, O'na nasl ibadet edilecei ve nasl anlaca... Kur'n- Kerim'ne yer alan fkh ile ilgili ayetlerin says konusunda farkl rakamlar ileri srlmtr; bunun sebebi fkhla ilgili kavram zerindeki anlay farkdr; dorudan, isim vererek fkh meselesini ele alan ayetleri esas alanlar (mesela bnu'l-Kayyim) bunlar yz elli olarak tesbit etmilerdir. Birok lim beyz rak-kamn ileri srm, istidlal yoluyla meseleye cevap getiren ayetleri de sayya dahil etmilerdir. Ayetlerin eitli delletleri

gz nne anlrsa sayy daha da arttrmak mmkndr. Nitekim b-nu'1-Arab, Ahkmu'lKur'n isimli eserinde baz hocalarndan unu nakletmitir: "Bakara sresinde bin emir, bin nehiy (yasaklama), bin fkh hkm ve bin haber vardr. Fkh asndan bu sre byk nemi haiz olduu iindir ki tbn mer bu sreyi tam kavrayabilmek iin sekiz ylm vermitir.[63] Ibnu'l-Arab fkh ile ilgili yetlerin tefsirini yapt mezkr eserinde yz be sreden 864 yet zerinde durmu, bunlardan fkh hkmleri karmtr. Bunlarn ou, Kur'n- Kerim'in ba tarflannda yer alan ve Medine'de nazil olmu bulunan otuz civarndaki srede bulunmaktadr. [64]

B) Geli ekli
Bugn, geldii gibi elimizde bulunan mushaf alt yz sayfadr. ou okur-yazar olmayan ilk mslmanlara Kur'n- Kerim toptan gelmi olsa idi bundan iki nemli mahzur doard: a) Ezberlemek, renmek ve olduu gibi korumakta byk glk ekerlerdi, b) Lafzm renip ezberlemeye ynelirler, mana ve hkm zerine yeterince dnme, inceleme ve uygulama imkan bulamazlard. Halbuki inananlara kitab, sevap kazanmak zere dirilerine ve llerine okusunlar diye deil, onu hayatlarnda rehber edinsinler, onunla yepyeni bir kimlik kazansnlar diye gnderilmiti. Bu sebeple yukarda iaret edildii gibi ya hdise zerine sorulan sorulara, yahut da zaman geldii iin Allah'n takdirine dayal olarak bir, on, bazen daha fazla ayet gruplar halinde Hz. Peygambere geliyor, o da mmetine, geldii gibi tebli ediyor, gerektike aklyor ve uyguluyordu. Kur'n- Kerim'in niin toptan deil de para para geldiini mriklerin buna itirazlar vesilesiyle yine Kur'n'dan reniyoruz: Kfre sapanlar "Kur'n bir gelite toptan gelseydi ya" dediler; onu kalbine iyice yerletirmek iin byle (yaptk) ve onu (sana ar, ar okuduk[65] ... Onu insanlara sindire sindire okuyasn diye para para gnderdik ve onu ar ar indirdik.[66] Ondan nce sen (ey peygamber) ne bir kitab okuyabilir, ne de elinle onu yazabilirdin. Byle olsayd haktan sapm olanlar pheye kaplrlard.[67] mealindeki ayet Kur'n- Kerim'in, bir insandan okumam bulunan mm Peygambere, Allah'tan geldiini, beeri bir kaynaktan alnmadm ve yine ou eitim retim grmemi bir mmete tabli edildiini ifade etmekte, ayn zamanda Kitb'm toptan gelmeyiinin bir baka sebebine dikkat ekmektedir. [68]

C) Kur'n-I Kerim'in Yazlmas Ve Kitaplatrlmas

Kur'n- Kerim'de yer alan fkh ile ilgili ayetler ve bu ayetlerin saysz nkh bilgi ve hkmne kaynaklk ettii gznne alnrsa, Fkhn ilk tedvininin (kitapta yazl hale getiriliinin) de, Kur'n- Kerim'in yazlmas ile gerekletii sylenebilir. Allah Tela Kur'n- Kerim'i vahyettii gibi koruyacan da vadetmi-ti.[69] Bu vadini, Peygamberine aldrd u tedbirlerle gerekletirdi: Vahiy gelince Peygamberimiz okuma yazma bilen sahabileri arr, yeni gelen ayetleri yazdrr, tashih etmek zere okutur, sonra bunu erkeklere ve kadnlara ayr ayr okurdu. O zamanda kt mevcut olmad iin yazmaya msait her nesne kullanlm, bu cmleden olarak kemik, ta, tabaklanm deri, hurma dallarnn orta damar, porselen paralarndan istifade edilmitir. Hicretten sekiz yl nce Hz. mer'in mslman olmasnda etkili olan ayetler kzkardeinin elinde yazl bulunuyordu. Bu ve benzeri vesikalar yazmann hemen ilk yllarda baladn gstermektedir. Rur'n- Kerim bylece batan sona eitli malzemeler zerine birden fazla nsha olarak yazld gibi, ayrca paralar halinde veya btn ile ezberlenmitir. Her mslman, gnde be vakit namazda Kur'n'dan bir miktar okumak durumunda olduu iin ezberliyordu; ayrca kabiliyetli kiiler onu batan sona ezberlemi bulunuyorlard. Sahih rivayetlere gre her yl Ramazan aynda Cebrail geliyor, Hz. Peygamber (s.a.v.) ona Kur'n- Kerimin mevcut ksmm batan sona okuyor, bu yol ile muhafaza hususu kontrol edilmi oluyordu. Peygamberimizin vefat edecei yl Cebrail iki kere okumasn istemi, O da Kur'n' batan sona iki kere okumutu. Bu esnada bata Zeyd b. Sabit olmak zere baz ashab da orada bulunuyorlard. Rasl-i Ekrem'in dnya hayat son bulduunda Kur'n- Kerim'in tamam hem yazlm, hem de birok kii tarafndan ezberlenmi durumda idi. Srenin ve ayetlerin yerleri ve sralar da bizzat Peygamberimiz tarafndan bildirilmi idi. Eb Bekir halife olup yalanc peygamberlerle yaplan savalarda birok hafz ehit dnce, Hz. mer'in teklifi zerine, Zeyd b. Sabit bakanlnda bir komisyon kurdu ve eitli ellerde bulunan Kur'n paralarnn bir araya getirilerek yeniden yazlmasn, bir kitap (mushaf) halinde toplanmasn istedi. Birden fazla nsha ve hafzann kontrol altnda btn Kur'n tek kitap halinde yazld ve halifeye teslim edildi. Yazmda Kurey lehesi esas alnmt, islm dnyasna yaylm bulunan ashab ise Kur'n', eitli lehelerden okuyorlard. Bu durum baz karklklara sebebiyet verdii iin Hz. Osman'n halifelii zamannda

yine Zeyd b. Sabit'in bakanlndaki bir heyet ana nshay oaltt ve belli merkezlere birer nsha gnderildi. Yaz ve lehe bakmndan bu nshalara uymayan zel nshalar ortadan kaldrld, iaret etmek gerekir ki, burada sz konusu olan farkllklar, ayn manay ifade eden ve eitli blgelere ait bulunan az sayda kelime farkndan ibaret idi ve bu farklla, mmete kolaylk olsun diye Hz. Peygamber rnek olmu, izin vermiti, islm blge farklarm zayflatp Kurey lehesi yaygn hale gelince, geici olarak izin verilen lehe farklar da ortadan kaldrlm oldu.[70]

D) Baz Ayetlerin Yrrlkten Kaldrlmas (Nesih)

Semav dinlerin ayn kaynaktan geldii, Allah'n peygamberlere vahyettii bilgi ve esaslara dayand, bu sebeple inan, gerekler ve genel prensiplerle ilgili bilgi ve hkmlerin deimedii, bunlarn btn semav dinlerde ayn mahiyette bulunduu bilinmektedir. Fert ve toplum zerinde dinin hedeflerini gerekletirmek iin Allah tarafndan konmu ibadetler, fert ve toplumun hayatn dzenleyen hkm ve kaideler dinden dine deiebilir mi? Bu soruya da genellikle msbet cevap verilmi, mevsuk belgelere dayanlarak yaplan mukayeseler de bu vakay isbat etmitir. Allah'n insan ve tabiata hkim kld kanunlar iinde terakki kanunu da vardr; buna gre birbirini takip eden nesiller, bir bayrak yarnda olduu gibi ilim, sanat ve teknii gelitirecek, icat ve keiflerle zenginletirecekler, bir vakte kadar medeniyet ve kltr tekaml edecektir. Bu gerek karsnda ilah dinlerin uyumsuz kalmas dnlemez; nk bu dinleri gnderen de, terakki kanununu koyan da tek kaynaktr; Allah'tr, iki din arasnda uzunca bir zaman getii iin mezkr deiiklikler zaruri ve tabii olmakla beraber, bir dinin balang yllarnda, yeni salikler bu dine uyum salamaya alrken, birbirini deitiren hkmlerin arka arkaya gelmesi caiz ve vki midir? Bu mesele teden beri islm limleri arasnda tartlmtr. Genel bir hkmn zelletirilmesi, baz kayt ve snrlarn getirilmesi (tahsis, takyid) gibi deiikliklerin cevaz genellikle benimsenmitir. A ve B gibi birbirine tamamen zt iki hkmn bulunmas ve ikincisinin birincisini yrrlkten kaldrmas (nesh) ise snn ounluk tarafndan caiz ve vaki grlm olmakla beraber baz alimler nazari olarak caizdir, fakat uygulamada byle bir durum yoktur tezini savunmulardr.[71] Uygulamada neshin bulunduunu benimseyen ulem, hkm deitiren yetlerin says konusunda farkl sonulara varmlardr. Tahsis, takyid kabilinden olan deiiklikleri de nesih sayanlar sayy olduka oaltmlardr. Ayetin hkmn tamamen ortadan kaldran deiiklii nesih sayanlardan bnul-Arab, Syt gibi aratrclar sayy yirmiye, Fasl Hacev oniki-ye, Hindistanl ah Veliyyullah bee indirmilerdir. Bu be ayet zerinde son iki limin grleri birletirilince saynn daha da azald grlmektedir.[72] yle ki: 1- inizden birine lm yaklatnda, eer geride mal brakyorsa ana-babasna ve akrabasna vasiyet etmesi gereklidir.[73] mealindeki yeti, Allah ocuklarnzn miras haklarn size ylece bildirip emrediyor: Erkek, kadnn aldnn iki mislini alacaktr... [74]mealindeki ayet neshetmitir. Vrise vasiyet yoktur; yani bir kimse lye zaten vris oluyorsa buna ayrca vasiyet yoluyla mal verilmez mealindeki hadis ise nesheden ayete aklk getirmektedir. 2- Kocas len bir kadn, bir yl bekler (evlenmez), bu arada lenin malndan nafakas salanrd. Sonra bu hkm kaldrlarak iddet drt ay on gne indirildi.[75] 3- Dier melliflerle beraber Hacev'ye gre Ona g yetire-bilenler zerine yoksullar doyuracak bir fidye gereklidir[76] mealindeki ayet, oruca gc yetenlerin dilerlerse oru tutmayp her oru iin bir fidye (fitre miktar bedel) verebileceklerini ifade etmektedir ve bu ayet inizden Ramazan ayna ulaan onda oru tutsun[77] emri ile neshedilmitir. ah Veliyyullah'a gre Ona g yetirenlerden maksat fitre verme gc bulunanlar demektir ve ayet, oru tutanlarn bir de fitre (ftr sadakas) vermelerininimkna bal olarak gerekli olduunu bildirmektedir. Burada nesih sz konusu deildir. 4- Mslmanlarn ona kar bir de olsalar cihada devam etmeleri gerektiini bildiren ayet, bu ykmll ikiye kar bir ekilde deitiren ayet ile[78] neshedilmitir. 5- Belli bir say ve zamandan itibaren Hz. Peygambere evlenmeyi yasaklayan ayet[79] Sana elerini helal kldk...[80] mealindeki ayet ile neshedilmitir. Bu konuda h Veliyyullah farkl bir gr zikretmedii halde Hacevi aksine grlerin bulunduunu, bazlarnn burada neshi kabul etmediklerini ileri srmektedir. 6- Hz. Peygamber ile gizli bir ey konumak isteyenlerin nce fukaraya sadaka vermesini isteyen ayet,[81] bunu takip eden ayet tarafndan neshedilmitir. 7- Mzemmil sresinin yirminci ayetinde, nce gece namaz farz klnm, sonra bu hkm

kaldrlmtr. Hacev burada da nesinden bahsetmenin uygun olmad, ayetin banda gece namaznn, Hz. Peygambere olduu gibibtn m'minlere farz klndna dair bir delaletin bulunmadn ileri srmektedir. 8- Rasul-i Ekrem kabir ziyaretini nce yasaklam, sonra buna izin verilmitir. 9- Namazda nce Kuds'e dnlrken, sonra Kabe'ye ynelin-mitir. Bu tahlil ve tartmalar da gstermektedir ki uygulamada, kelimenin tam manasyle bir nesih olaynn bulunduunu isbat etmek olduka g bulunmaktadr. Geriye kalan bir iki rnei de nceki yanl anlamay dzeltme ve gerekli aklamada bulunma eklinde yorumlamak mmkndr. Durum ne olursa olsun nesih, ancak Raslullah hayatta iken bahis mevzuu olan bir hadisedir. O'nun intikalinden sonra vahiy kesildii iin nesih ihtimali de ortadan kalkmtr; nk Allah ve Rasulu nn koyduu bir hkm bakasnn kaldrmas mmkn deildir. [82]

2- Snnet A) Fkh Bakmndan nemi

Doumdan lme, ibadetten hayat nizamna kadar ok geni bir sahay iine alan ve dzenleyen Fkh'm iki ana kaynandan ikincisi Snnettir. Burada Snnet'ten maksat, Raslullah'n (s.a.v.) mmet iin rnek tekil eden davranlarnn btndr. Ancak bunlar bize ileten ifadeler ou kere ashaba ve dier ravile-re ait bulunduu (hadisi Raslullah'm szleri ile deil, manay ve meali esas alarak naklettikleri) ve hadislerin ounun ilk nesillerde tek ravi tarafndan nakledildii (haber-i vhid olduu) iin Snnet Kur'n- Kerim'e nisbetle ikinci kaynak olarak kabul edilmitir. Bununla beraber hadis limlerinin ortaya koyduklari ince ve salam gvenilirlik llerine uygun bulunan hadislerin, ister haber-i vhid olsun, ister mehur veya mtevatir olsun, bilgi ve hkm kayna olaca konusunda snn mezheblerin ittifak vardr. zellikle Fkhta kesin bilgi yerine zan ve kanaat yeterli bulunduu iin, Raslullah'a aidiyyeti ve ifadesi konularnda hakl bir phe bulunmayan, bu iki bakmdan kiiye kanaat ve itminan veren hadislerin delil (hkm kayna) olarak kullanlmas tabiidir. Hadislerin ve dolaysryle Snnet'in kaynak olmasna kar eski ve yeni muhalifler tarafndan ileri srlen deliller ve bunlar arasnda bulunan: Hadislerin Kur'n- Kerim ile karlatrlmas ve ona uyanlarn kullanlmas, uymayanlarn atlmas manasn ifade eden uydurma hadis, Fkh usl ve Hadis usul kitaplarnda ele alnm, ilm tenkit ve tahliller ile rtlmtr. Fkh kayna olarak Snnet bir yandan Kur'n- Kerim'in aklanmaya (beyna) muhta bulunan yetlerini aklarken dier yandan boluklar doldurmakta, yani mstakil olarak Kur'n- Kerim'de bulunmayan hkmler koymaktadr. Onlara indirileni halka aklaman iin sana sz (Kur'n') indirdik.[83] mealindeki ayet Raslullah'm ve dolaysyle Snnet'in birinci rolne; Rasl size neyi getirirse onu aln, kabul edin, size neyi yasaklarsa ondan da uzak durun[84] Gerekten Raslul-lah'ta sizin iin gzel bir rneklik vardr.[85] De ki, Allah'a ve Rasulne itaat edin... ...Rasl onlara gzel eyleri helal klar, pis ve irkin eyleri de haram klar.. mealindeki ayetler ile bunlar teyit eden hadisler de Snnet'in ikinci rolne mesnet tekil etmektedir. Ayrca Kur'n- Kerim'de genel izgileriyle anlatlan iman ve islm konularnn, namaz, oru, hac zekt gibi temel ibadetlerin ve benzeri hkmlerin geni aklamalar, Snnet'in aklama fonksiyonunun; fitr sadakas, vitir namaz, evli kiilerin zinalarnn cezas, bir kadnn zerine hala ve teyzesini almann haram oluu, ehli eek etinin haram olmas, ramazan orucunu kasten ve mazeretsiz bozan kimsenin yerine getirecei keffaret vb. yzlerce hkm de boluklar doldurma fonksiyonunun rnekleridir. Snnet kaynann Fkh asndan nemini gstermesi bakmndan bnu'l-Kayyim'in verdii rakkam da ilgi ekicidir; buna gre Snnet kaynanda, Fkh hkmlerine esas tekil eden hadislerin says beyz civarndadr; esas ile ilgili bulunan bu hadisleri aklayan, tafsilat veren, kayt ve artlar bildiren hadislerin says ise drt bine ulamaktadr.[86]

B) Snnette Nesih
islm'n bnyesinde bulunan kolaylk prensibinin gereklerinden birinin de nesih olduuna, bu sayede ilk mslmanlarm nemli ve kkl bir kltr deimesini arzasz olarak gerekletirme imkan bulduklarna daha nce iaret edilmiti. Bu cmleden olarak Kur'n- Kerim ayetleri arasnda olduu gibi hadisler arasnda, hatta hadisler ile ayetler arasnda karlkl nesihten de bahsedilmitir. Ayet-Hadis aras nesih tartlm olmakla beraber baz hadislerin birbirini neshetmi olmas vakas genellikle kabul edilmi ve bu konuda mstakil eserler kaleme alnmtr.[87]

Snnet'te nesih olay da Raslullah devri zelliklerinden biri olup, daha sonraki devirlerde Snnet'in neshi mmkn deildir. [88]

C) Snnetin Yazlmas Ve Toplanmas

Fkh'm kaynaklar bakmndan ilk tedvini Kur'n- Kerim'in yazlp Mushaf haline getirilmesidir, ikinci tedvini ise Snnet'in yazlp ayr kitaplarda ve farkl tertipler iinde derlenme sidir. Bu son i yani eitli tertipler iinde Snnet'in kitaplara geirilmesi, kitaplatnlmas (tasnif) hicr ikinci asrda gereklemi olmakla beraber tertipsiz olarak yazlmas ve byk, kk mecmualarda ve sayfalarda muhafazas (tedvin) Raslullah (s.a.v.)'in zamanna kadar uzanmaktadr. Geri Raslullah (s.a.v.) balangta, Kur'n ayetleri ile kartrlmasn diye hadislerin yazlmasn yasaklamtr. Ancak yine balangta gvendii kimselerin yazmalarna izin verdii gibi, kartrma ihtimali ortadan kalktktan sonra yasan geri alm ve genel olarak yazmaya izin vermitir.[89] Buhar'nin Sahih'i ve Mslim'in Sahih'inin ilim blmleri ile benzeri kaynaklarda, Hz. Peygamber'in hayatnn sonlarna doru yazma izni verdiini gsteren ak ve gl ifadeler mevcuttur. Sleyman Nedv, Prof. M. Hamidullah, Prof. Fuad Sezgin gibi limlerin aratrmalar, hadisin ok erken bir zamanda yazlmaya baladn ve Buhar, Muvatta gibi nemli hadis kaynaklarnn szl rivayetler yannda yazl rivayetlere de dayandn ortaya koymutur. phesiz hadislerin konularna gre kitaplara geirilmesi daha sonraki zamanlarda yaplmtr ve bu yaplrken daha nce yazlm bulunan Fkh kitaplarnn tertibinden istifade edilmi, yahut bunlarn tesiri altnda kalnmtr. Ancak byle bir tertiple olmasa bile hadislerin, Hz. Peygamber zamanndan itibaren hafi-zalar yannda, yazlarak da muhafaza edilmesi ve mctehidlerin fkh hkmlerini karrken bu hadislerden istifade etmeleri vakas Fkhn olumas ve tedvini bakmndan byk nem tamaktadr. [90]

D) Kitab Ve Snnet'in Fkh Hkmlerini fade ekli

lm eserler ve bu arada Fkh kitaplar belli bir metod ve s-lub ile yazlr; ifade ekli tekdzedir, ayn hkm ve fikirler belli cmle ekilleri ve terimler ile anlatlr. Kitab ve Snnet ise insan eseri deil, Allah'n vahyi mahsuldr. Bu iki kaynakta insanlara gerekli bulunan bilgiler en gzel ve tesirli ifade ekilleri ile verilmi, slb usanmadan tekrar tekrar okunacak ekilde ayarlanm, hem konular, hem de ifade ekli bakmndan eitlilie yer verilmitir. Bu sebeple mezkr kaynaklarn ve zellikle tertibi de ilah olan Kur'n- Kerim'in belli bir blmnde, Fkh hkmleri, u haramdr, u helaldir, u akit yle yaplr, artlar unlardr..eklinde verilmemitir; bilgi ve hkmler yeri geldike deiik kelime ve cmlelerle ifade edilmi ve eitli srelere serpitirilmitir. Bu cmleden olarak: Hell ve haramlar, u helaldir, size haram klnd size helal klnd eklinde; farz klman hususlar farz kldk, Allah size farz kld, Allah hkmetti (kaza), zerinize yle yazld... tarznda ifade edilmitir. Kimisi kesin, kimisi tevik mahiyetinde olmak zere istenen eyler Allah emretti, emreder, Allah undan honut ve raz olur, yle yapmanzda saknca, gnah ve knama yoktur (bu slb daha ziyade serbest braklan davranlar ve eyler iin kullanlr), u ite, bu davranta iyilik vardr, hayr vardr... eklinde ifade edildii gibi yle yapn, unu yapn eklinde ak emir kipi de kullanlmtr. Kesin veya tevik mahiyetinde yasaklanan, yaplmas istenmeyen hususlar da yukarda geenlerin tersi olan ifadelerle anlatlmtr: Allah unu yapmanz sevmez, undan honut kalmaz, raz olmaz, u iyilik deildir, unda hayr yoktur, unda gnah ve vebal vardr, unu yapana Allah lanet eder, u pistir, eytan iidir, unu yapmann cezas cehennemdir, unu yapmayn, undan uzak durun... Bu ifadeler yannda Hz. Peygamber'in fiilleri, zellikleri bir i ve davran devaml yapmas yine hkm kayna olai'ak deerlendirilmitir. Gerek ashab ve gerekse daha sonra gelen mctehidler Kitb ve Snnet'in slbuna alm, maksadn anlam, karineleri de deerlendirerek gerektiinde Fkh hkmlerini karm ve uygulamlardr. Bu arada gerekesi, dayana (illeti) zikredilen hkmlere kyas yaparak da meselelere zm getirmilerdir. Bununla beraber mctehidler Kitb ve Snnet'in ak ve kesin ifadelerine dayanmayan, ictihad ve yorum ile elde edilen bilgileri ve hkmleri iin kesin ifadeler kullanmam, u haram, bu helal, u farz dememi, aksine unda saknca yoktur, bu bana ho gelmiyor, u gemilerin fiillerine uymuyor, bu bana daha sevimli geliyor gibi ifadeler kullanmay tercih etmilerdir. [91]

3- cm
Herhangi bir asrda yaayan mctehidlerin tamamnn bir fkh hkm zerinde ittifak etmeleri manasna gelen icm, mctehidlerin ouna gre ancak Kitab ve Snnet'ten bir delile dayanacaktr; yani bir ayet veya hadisin belli bir hkm ifade ettii, baka bir manaya gelmedii hususunda asrn mctehidleri fikir ve gr birliine varm olacaklardr. Baz fkhlara gre ise icm, byle bir delile dayanmakszn, ictihad ve kyaslarn birlemesi suretiyle de teekkl edebilir. Bu ikinci gr nazari olarak doru gibi grnse de misal bulma konusunda zorlanmtr. Icmn balayc bir delil olmas, mmetin din konularda yanl zerinde ittifak etmiyeceklerini haber veren hadislere ve m'minlerin yolundan ayrlmay knayan ayete[92] dayanmaktadr. Hz. Peygamber (s.a.v.) zamannda herhangi bir ictihad ve yorumun, O'nun tasvibinden gemeden devaml delil (hkm ve davran kayna, dayana) olmas caiz ve mmkn deildir. O'nun yokluunda sahabenin yapt ictihadlar ise geici olarak delil olmakta, huzuruna gelindii zaman O'na arzedilmekte ve ancak tasvibinden sonra delil olabilmekte idi. Bu takdirde ise delil, kyas ve ictihad olmaktan kp Snnet erevesine girecei iin O'nun zamannda sahabenin ictihad ve yorumlarnn devaml delil olamyaca sonucu kendiliinden ortaya kmaktadr. Raslullah'n ahirete intikalinden sonra sahabenin bir konuda ittifak etmeleri mmkn ve vakidir; Ahmed b. Hanbel gibi baz mctehidlere gre yalnzca sahabe devrinde icm meydana gelebilir ve muteber olur. Icm'm ilediimiz devri ilgilendiren taran, Raslullah'm mmeti ittifaka tevik ederek gerektiinde icm eitimi vermesi ve mmetin ittifaknn deerini aklam bulunmasndan ibarettir. [93]

4- Kys
Kitab ve Snnet'te yer alan bir hkmn hangi gerekeye (vasf, illet) dayand bilinir veya ayr bir ictihad ile ortaya karlr (tahricu'l-ment itihad yaplr), sonra ayn gerekeye sahip bulunan, ayn illet ve vasfi tayan bir fiil veya nesneye de ayn hkm verilirse kyas itihad gereklemi olur. Hz. Peygamber (s.a.v) itihada izin verirken, ashabna ictihad eitimi yaptnrken kyas itihadna da izin vermi ve bunun rnekleri o asrda ortaya kmtr. [94]

5- stidlal
Kur'n- Kerim'den ve Snnet'ten, dil bilgisine ve kaidelerine dayamlarak bilgi ve hkm elde edildii gibi bu hkmlerin gerekesine (illetine) dayanmak suretiyle kyas yoluyla da hkm ve bilgi sahibi olmak mmkndr. Bunlarn dnda kalan bilgi ve hkm elde etme yollan istidlal kelimesi ile ifade edilmektedir. Hz. Peygamber ve ashabnn istidlal yolunu kullanp kullanmadklann aratrmak zere bunun balca eitlerini teker teker ele almak gerekecektir: [95]

A) Telzilm
iki hkm arasndaki gerektirme balants (telzm): insanlar nce mantk kaidelerine gre dnm, bu kaidelerin adn koymadan onlan dncesinde kullanmlar, sonra da zaman gelince mantk ilmini ve kaidelerini tesbit etmiler, sistem-letirmi ve tedris eylemilerdir, islm dnyasna mantk ilminin, Emeviler devrinden itibaren Yunan felsefesinin tercmesi yoluyla getii bilinmektedir. Ancak gerek Peygamberimizin ve gerekse ashabnn birok akl yrtme ileminde adn koymadan mantklann kyaslanm kullandklan anlalmaktadr ki, yukarda telzm kelimesiyle ifade edilen akl yrtme ekli tamamen mantklann kyaslanndan ibarettir. Mesel Sa'd b. Muaz'm hakem olduu hadisede yle bir kyas yapt anlalmaktadr: Ben Kurayza mslmanlara kar savamlardr. Mslmanlara kar her savann eli silah tutan ldrlr, kadn ve ocuklar esir edilir. Sonu: Beni Kurayza'mn eli silah tutan ldrlr, kadn ve ocuklar esir edilir. Burada birinci ve ikinci cmleler (mukaddimeler) birer hkm ifade etmekte, bu iki hkm arasnda mezkr sonucu gerektiren bir balant bulunmaktadr. [96]

B) stishab
Sonraki devirlerde hanbeller ve zahirler tarafndan oka kullanlan istishab varl sabit olan bir hkm ve durumun gemite veya halihazrda da var saylmas esasna dayanmaktadr ve eitleri vardr. Raslullah (s.a.v) zamannda mevcut olan istishab eittir: aa) Akl veya hukukun (er'in) varlk (sbut) ve devamna dellet ettikleri eyin var saylmas, var kabul edilmesidir. Mesel mlkiyetin sbutunu gerektiren szn sarfedilmesi zerine bu

hakkn sbutu, borlanma veya itlaf vaki olunca zimmette borcun sbutu, nikh akdi yapldktan sonra kar koca arasndaki helal olma hkmnn devam bu nevi istishaba dayanmaktadr. ab) Akln delaleti ile bilinen asl yokluun (el-ademu'1-asl) hukuki hkmlerde de yok saylmas (istishab): er' (dini-hu-kuki) bir delil bulunmadka, byle bir delile dayal bir deiiklik vuku bulmadka ykmllk de yoktur hkm byle bir istishaba dayanmaktadr. Mesel Kitab ve Snnet'ten bir delil bulunmadka mslmann, altnc bir namaz ile mkellef olmas dnlemez. ac) Baz naslann zelletirilmi, kaytlanm olmas, bazlarnn da Rasulullah zamannda neshedilmi bulunmalar ihtimaline ramen bu ihtimallerin vukuu bilinmedike mezkr naslarla amel edilmesi de bir nevi istishaba dayanmakta, bu nas-lar anlaldklar ve olduklar gibi yrrlkte kabul edilmektedir. Bu nevi istishab (hkme varma yolu) Raslullah zamannda da kullanlmtr; ancak bunlardan ncs daha ziyade as-hab iin sz konusudur. [97]

C) nceki Semav Dinlere Ait Hkmler

Bir nceki din eitli sebeplerle devrini tamamlayp yeni bir peygambere ve kitaba ihtiya hasl olunca Allah Tel yeni peygamberi gndermekte, batan beri devam eden deimez din prensipleri yannda deien hkm ve kaideler koymaktadr. Buna gre prensip olarak her yeni din bir ncekini yrrlkten kaldrmakdr. nceki dinlerde mevcut hkm ve kaidelerin islm dini ve mslmanlar bakmndan da geerli olabilmesi iin mevsuk ve muteber bir kaynakta (Kur'n- Kerim, sahih hadisler) zikredilmesi ve ayrca peygamberimiz tarafndan yrrlkten kaldrlmadnn (neshedilmediinin) bildirilmi bulunmas arttr. Hz. Peygamber (s.a.v.) Medine'ye hicret edince buradaki yahudi-lerin aura gn oru tuttuklarm grerek niin tuttuklarn sordu, bugn Allah Musa'y kurtarmt dediler, biz Musa'ya onlardan daha yaknz buyurarak kendisi de o gn oru tuttu.[98] Bu ve benzeri vakalar nceki dinlere ait baz hkmlerin slm'da yrrlkte kaldna rnek olarak gsterilmitir. [99]

D) stihsn
Mezhep mctehidlerinin yaad devri incelerken ele alnacak olan istihsan metodu, karlaan iki delilden daha kuvvetli olan tercih esasna dayanmaktadr. Bu metodu gerek Raslullah hayatta iken ve gerekse intikalinden sonra ashabn kullandklar anlalmaktadr. leride daha ounu greceimiz rneklerden biri Hz. Ali'nin kur'a formldr. Yemende erkek, iki hayz arasndaki bir temizlik iinde bir kadnla (criye) birlemiler ve kadn da bundan hamile kalmt. ocuun kime ait olaca konusunda ihtilafa den erkekler Hz. Ali'ye bavurdular, o da yle hkmetti: Aranzda kur'a ekin, kur'a kime karsa ocuu o alr ve dier ahsa, bir tam diyetin (kan bedeli, tazminat) te ikisini der. Bilahare bu hkm Hz. Peygambere iletmiler, O da tasvip buyurmutur.[100] Bu meselede kyas (umumi kaide) ocuun nesepsiz kalmasn, anasnn ocuu olmasn gerektirirken, Hz. Ali, ocuun maslahatn (menfaatini) gznne alarak yukardaki hkme varm ve istihsan metodunu kullanmtr. [101]

E) Istslah
el-Meslihul-mursele terimi ile de ifade edilen istslah metodu kyasa bir cihetten olduka yaknl bulunan bir metoddur. Kyas yapabilmek iin illetin bilinmesine ihtiya vardr, illeti tesbitin yollarndan biri de'mnasebettir, mnasebet illetin (nassa dayal hkmn gerekesinin) hikmet ve maslahata uygun bulunmasdr. Mesel arabn iilmesinin haram klnmasnn illeti sarholuk verme vasfdr denildii zaman bu vasf tayan btn yiyecek ve iecekler yasaklanr, yasaklannca da dinin akl ve hayat koruma hikmeti gereklemi bulunur; u halde sarholuk verme gerekesi, dinin akl ve hayat koruma hikmetine (maksadna) mnasib dmektedir. Byle bir vasfn, dini-hukuki hkmde gereke klndna nas, dar veya geni erevede delalet ederse kyas yoluna gidilir. Muayyen naslardan byle bir mana elde edilemiyor da birok nassm ortaya koyduu, dinin genel maksatlarna baklyor ve buna uygun bulunma esasna gre hkme varlyorsa istislh metodu kullanlm olur. Kur'r- Kerim'in bir mushafta toplanmas, hadislerin resmen toplattrlp yazdnlmas, minarelerin yaplmas, halk cumaya armak iin bir ezan daha (ilk ezan) okutturulmas... bu metoda dayal hkmlere rnektir. Gerek istislh metodu ve gerekse harama giden yolu tkama mahiyetinde olan eddi zeria metodu, Hz. Peygamber'in irad ve eitimi ile yetien ashab tarafndan O'nun yokluunda kullanlm, sonra da dier mctehidlere intikal etmitir. Yeri geldike bu metodlarm gelimelerine

temas edilecektir. [102]

6- Hz. Peygamber Devrinde ctihad A) Hz. Peygamber'in tihad

Hz. Peygamber devrinde fkhn iki kayna vardr: Kur'n (Kitabullah) ve Snnet. Bunlarn her ikisi de dorudan veya dolayl olarak vahye dayanr. Bu arada gerek Hz. Peygamber, gerekse onun izniyle sahabe, ictihad etmilerdir. Geri Raslullahin itihad vahyin, sahabenin itihad ise Raslullahin kontrol altndadr, bunun iin de Kur'n ve Snnete dayanm olmaktadr. Fakat buna ramen ictihad faaliyetinin faydasz olduu sylenemez. nk sahabe devrinden itibaren ok ihtiya duyulacak ve bavurulacak olan ictihad bu sayede renilmi ve meleke kazanlmtr. Fkh Usul kitaplarnda Raslullah'm ictihad ederek hkme varmasnn caiz olup olmad tartlmtr. Tartmann bir tarafna gre O'nun din konusunda her syledii vahye dayanr (Necm: 53/4), bilgi ve hkm kayna olarak vahiy bulununca da itihada ihtiya yoktur. Dier tarafa gre ise O'nun sylediklerinin vahye dayal olmas, Kur'n ayetleri ile ilgilidir, Kur'n- Kerim'de ne varsa hem manas ve hem de szleri ile Allah'a aittir. Allah tarafndan Raslne vahyedilmitir. Snnete gelince bunun byk bir ksmnn manas yine Allah tarafndan Raslne vahyedilmitir. Snnete gelince bunun byk bir ksmnn manas yine Allah tarafndan vahyedilmitir, szleri ise Allah Raslne aittir ve bunlarn da nemli bir ksm O'nun szleri ile deil, ashabn anlay ve kavraylarna gre kendi szleri ile rivayet edilmitir. Snnetin bir ksmnn ise hem manas ve hem de szleri Raslullah'a aittir. phesiz Raslullah'n itihad, Allah'n kontrol altndadr, ashabn itihad da Allah Rasl'ne arzedil-dikten ve O'nun tasvibini aldktan sonra Snnet hkmne gemektedir. Ancak bu gerek, onlarn ictihad etmediklerine, ictihad yolunu kullanmadklana delil olmaz. Bizim de katldmz bu ikinci gr, geen ve gelecek rneklere ek olarak u misallar de teyit etmektedir: Hz. Peygamber'in itihadndan rnekler: a) Bedir savanda alman esirlere yaplacak muamele hakknda bir vahiy gelmemiti. Hz. Peygamber meseleyi ashabiyle istiare etti. Hz. mer, ldrlmeleri, Hz. Ebu Bekir, fidye karlnda salnmalar fikrini ileri srdler. Resl-i Ekrem de ikinci fikre katld. Bu istiar ictihad zerine gelen ayet yle diyordu: Yer yznde savarken dman yere sermeden esir almak hi bir peygambere yaramaz. Geri dnya maln istiyorsunuz, oysa Allah ahireti kazanmanz ister; Allah aziz ve hakimdir. Daha nceden Allah'tan bir hkm gelmi olmasayd aldklarnzdan tr size byk bir azap verirdi.[103] Bu vahiy zerine Rasul-i Ekrem ahyarak yle demitir: Fidye aldklar iin ashabma azab u aa kadar yaklamt... Eer azap gelseydi mer'den bakas kurtulamazd.[104] Allah Tel, itihadnda, hata edenlere azab etmiyeceini beyan ettii iin azap bahis mevzuu olmam, fakat hatay aklamtr. Bu yet, Hz. Peygamber'in, her olayn zm iin vahyi beklemediini, istiare (danma) yoluyla ashabnn da grn alarak, zaman zaman itihada bavurduunu, ayet itihadnda yanlrsa, Allah Tel'nn bu hatay olduu gibi brakmayp peygamberini ikaz ve irad buyurduunu aka ifade eder. b) Baz mnafklar Tebk Seferine katlmamak iin mazeretler uydurmu ve Hz. Peygamber'den izin almlard. Allah Tel bunun zerine Raslne yle hitap etti: Allah seni affetsin! Dorudan sana belli olup yalanclar da bilmeden nce niin onlara izin verdin?[105] c) Hanmlarndan birine Resl-i Ekrem yle demitir: Eer kavmin kfrden yeni ayrlm olmasalard Kabe'yi Hz. brahim'in temelleri zerine yeniden yapardm.[106] d) Misvak hakkmda:mmetime lk karm olmasam her namaz iin misvak kullanmalarn isterdim.[107]

Bunlar Hz. Peygamber'in, mesalih ve mefsidi, fayda ve zarar gznne alp mukayese ederek de hkm ve karara vardn gstermektedir. e) Peygamberimiz (s.a.v.) elerinden Zeyneb b. Cah'n odasnda onun sunduu bal erbetini imi ve bu sebeple orada biraz fazlaca kalmt. Bu durum dier iki einin kskanln tahrik ettii iin aralarnda sozleerek azndan kt bir

kokunun geldiini sylediler, O da bir daha bal erbeti imemek zere yemin etti. Bu hkm ve davran vahiy mahsul olmad, kendi ictihad ve takdirine dayand iindir ki, hadise zerine gelen ayet (vahiy) yle diyordu: Ey peygamber! Elerinin rzasn gzeterek Allah'n sana helal kld eyi niin kendine haram ediyorsun? Allah ok balayan, ok esirgeyendir.[108]
f) Bedir savanda Raslullah (s.a.v.) askeri kuyularn balad yere yerletirmiti. Sahabeden el-Habbb Bunu, vahiy ile mi yoksa ahs gr ve takdirinize gre mi yaptnz diye sordu, vahiy ile olmad cevabn alnca uygun olan kuyular arkamza almamz ve dman susuz brakmanzdr dedi. Hz. Peygamber bu reyi uygun bularak yeri deitirdi. Muhtemeldir ki, Peygamberimiz dman insan d canllara benzeterek onlar nasl sudan mahrum edilemez ise bunlar da edilemez kyasm yapmt, el-Habbab ise sava durumunu ve dmann hayat hakknn bulunmadn gz nne alarak bir baka kyas veya istidlal ile zikredilen grn ileri srd. g) Annem vefat etti, adayp da tutamad orucu var, onun namna ben tutsam olur mu? diye soran kadna annenin bir borcu olsayd da sen onu deseydin borcu denmi olmaz myd buyurdu,kadm evet denmi olurdu deyince Allah'a olan bor denmeye daha layktr dedi. [109] h) Orulu iken eini pnce orucunun bozulduunu zanneden mer'e su ile azm alkalasan orucunun bozulur mu idi? cevabn verdi.[110] ) u rnekler Allah Tel'nn Ona dorudan hkm verme ve kaide koyma selahiyeti verdiini, u konularda dilediin hkm ver ve koy dediim gstermektedir: Hamile kadnlarn ocuklarn emzirmelerini yasaklamak istedim, sonra Bizans ve ran kadnlarnn bunu yaptklar halde ocuklarna zarar vermediini hatrlayarak yasaklamaktan vazgetim.[111] mmetimeglk verecek olmasaydm, her namazdan nce dilerini misvak ile temizlemelerini emrederdim.[112] Raslullah (s.a.v.) mslmanlara hac ibadetinin farz olduunu bildirirken birisi her yl bir kere yapmak farz m diye sormutu, Peygamberimiz yle buyurdular: Evet deseydim her yl haccetmeniz farz olurdu, buna da g yetiremezdiniz. Size bir eyi buyurmadm mddete siz de beni kendi halime brakn, sizden ncekilerin mahvolmas ancak peygamberlerine durmadan gelip idip soru sormalar yznden olmutur.[113] Mekke'nin aac kesilmez, otu yolunmaz buyurduklar zaman Abbas Mekke ayr (izhir) mstesna demi, Peygamberimiz de bunu tasvib ederek tekrarlamlardr.[114] Yasaklama teferruatna kadar vahiy mahsul olsayd bir sahabinin sz zerine mezkr istisna yaplmazd. Hayber'in fethinde akam olunca askerler ocaklar yakm ve kazanlar zerine koymulard. Hz. Peygamber ne piireceklerini sorunca ehl eek eti cevabn verdiler. Bunun zerine kazanlar dkn ve krn buyurdu. lerinden birisi iindekini dkn y-kasak olmaz m diye sorunca bu da olur cevabn verdiler.[115] Raslullah (s.a.v.) yirmi yllk peygamberlik hayatnda sadece alc-verici bir cihaz gibi kalmam, Kur'n- Kerim'i tefsir, tatbik, temas etmedii meselelerin hkmlerini teri, anlamazlk sonucu hkmne mracaat edenler arasnda hkm, islm devletini tesis ve idare ... gibi bir ksm itihada mstenid tasarruflarda bulunmutur. Ancak O'nun itihadnn, isabetsiz olduu takdirde Allah tel tarafndan tashih edilmek gibi bir imtiyaz vardr. nk O, insanlara iyi rnek olmak,[116] neyi emretmise tutulmak ve neyi yasaklamsa terkedilmek [117]zre gnderilmi, kendisine itaatin Allah'a itaat olduu bildirilmitir.[118]

B) Sahabenin tihad
aa) Hz. Peygamberin Huzurunda iken Sahabenin itihad Raslullah (s.a.v.) muasr olan mslmanlar iin dinin iki kayna vard: Kitap ve Snnet. Ancak bu iki kaynan anlalmas ve tatbikat ile temas etmedii hkmler boluunun doldurulmas yine de itihad gerekli klyordu. Hz. Peygamber, din ve hayat bir zaruret olan ietihad mevzuunda da ashabn yetitirmek, onlara rehberlik etmek iin, gerek huzurunda ve gerekse gyabnda ietihad etmelerine izin veriyor, hatta onlar tevik ediyordu.[119] Geri ...bir eyde anlamazla derseniz onu Allah ve ra-slne gtrn...[120] ayeti vard

[121]fakat bu, itihad menetmiyor ancak neticenin Raslullah'a arzm gerekli klyordu. Nitekim mezkr yetin tefsirinde Cessas unlar kaydetmitir: Raslul-lah'm hayatnda kyas ve re'ye bavurmak ve hdiseleri benzerlerine gre hkme balamak iki durumda caiz ncsnde ise gayr-i caizdir: Caiz olanlar 1) Raslullah'tan uzakta bulunduklar durum; Muaz hadisi bunu ifade etmektedir. 2) retmek ve denemek iin Hz. Peygamberin onlara itihad emrettii durum. Ukbe b. Amir'in rivayetine gre Raslullah'a iki davac gelmi, O da: Ukbe, aralarndaki davay hkme bala. buyurmutu "Ukbe: Siz burada iken nasl hkmederim, ey Allah'n rasl? deyince de u cevab vermilerdir: Aralarnda hkmet; isabet edersen sana on sevap, hata edersen bir sevap vardr. Caiz olmayan durum: O'nun huzurunda mstakil olarak ve O'nun tasvibine sunmakszm ietihad etmektir.[122]

Hz. Peygamber (s.a.v.) devrinde fetva vermekle mehur on drt sahabi vardr: Ebi Bekir (v. 13/634), mer (v. 23/643), Ali (v.40/660) Abdurrahman b. Avf (v.32/652),bn Mes'ud (v. 32/652), Ebu Musa'l-E'ar (v. 44/664), Mu'z (v. 18/639), Ubey b. Ka'b (v.21/642), Zeyd b. Sabit (v. 45/665), Osman (v. 35/ 655), bn Abbas (v. 68/687), bn mer (v. 74/693), bn Amr (v. 65/684) ve Aie (v.58/677)[123]
Bunlardan yalnz Ebu Bekir, Raslullah'm huzurunda fetva verirdi. [124] Hz. Peygamberin huzurunda ashabn itihadndan rnekler: a) Hz. Peygamber Muz' kad olarak Yemene gnderirken ne ile hkmedeceini sormu, Muz da Kitap ve snnetten sonra Reyimle ietihad ederim demiti. Bu cevap Reslullah tarafndan tasvip edilmitir. b) Sahabeden Maiz, Raslullah'm huzurunda kere zina aptn ikrar edince Ebu Bekir: Eer drdnc defa ikrar edersen Raslullah seni recmeder. demitir.[125]

Bu, her ikrarn bir ehadet yerine geeceim ifade eden bir io tihaddr.
c) Orulu olduu halde arzulayarak karsn pen Hz. mer, Raslullah'a gelerek: Ey Allah'n rasle, fena bir i yaptm, orulu olduum halde kanma ptm. demi ve aralarnda u konuma gemitir: Sen oru iken suyu azna alp alkalayarak geri karsan bir ey olur mu? Hayr, bunun oruca bir zarar yoktur. O halde fena i bunun neresinde?[126] Bu hdisede Hz. mer'in dorudan doruya hkm sormadm, nce, yapt fiilin orucu bozduu hkmne ictihad ile vardn sonra bunu Hz. Peygamber'e arzettiini, Raslullah'm da kendisine kyas yoluyla bir ictihad dersi verdiini gryoruz. d) Bedirdeki mevzilenme yeri mevzuunda el-Habbb'm itihadn daha nce zikretmitik. e) Namaza ne ile davet edilecei Hz. Peygamber (s.a.v.) ile ashab arasnda istiare mevzuu olmu, sanayiler kendi rey ve iti-hadlann bildirmiler, sonunda Abdullah b. Zeyd'in (v. 63/683) ryasna uygun davet ekli (ezan) vahy ile tasdik edilmitir.[127] f) Muharebede katledilen dmann eyas ldrlen gaziye ait olduu iin Ebu Qatde (v. 54/674) byle bir eyay taleb etmi, onun hakk olan eylere el koymu bulunan birisi de Hz. Peygamberden bu eyann kendisinden alnmamasn, gazinin baka bir ekilde memnun edilmesini istemiti. Mecliste bulunan Eb Bekir: Allah ve rasl yolunda kendini lme atarak arslanlar gibi arpan bir kimsenin bu mkafattan mahrum edilemiyecei kanaatini izhar etmi, Raslullah da onu tasdik eylemitir.[128] bb) Hz. Peygamberden ayr bulunduklarnda Sahbe'nin itihad:

Sava, kaza, retmenlik gibi i ve vazifeler sebebiyle Hz. Peygamber (s.a.v.)'den uzakta bulunan ashab, kitap ve snnetin aka temas etmedii hadiseler karsnda kaldka itihada mracaat ediyor, frsat bulduklar zaman reylerim Raslullah'a arzede-rek tashih veya tasdikini temin ediyorlard.[129]

a) Muaz b. Cebel bir vazife ile Yemen1 e gnderilirken Hz. Pey-gamber'in suali zerine kitap ve snnette bulamad hkmleri ictihadyle elde edeceini sylemi ye Rasl un msaadesine hatta honutluuna mazhar olmutu.[130] b) Ahzb Muharebesi irin akabinde (5/627) Raslullah: Hibir kimse Benu Kurayza ya varmadan ikindi namazn klmasn. diye ilan ettirmiti. Hedefe yarlamadan ikindi namaznn vakti daralmca sefere itirak eden ashb iki ksma ayrlm; bir ksm bu szden maksad oraya bir an nce yetimemizdir; yoksa ikindi namaznn vakti iinde klnmamas deildir diyerek szn mana ve maksadn nazar- itibra alm ve ikindiyi zaman iinde yolda klmlar, dier grup ise lafza uyarak oraya varlmadan ikindinin klnmamas emredildi, vakit ksa bile biz yolda klmayz demi buna gre hareket etmilerdi. Bilhare bunu Raslullah'a arzettiler, O, her iki grubun da grn ho karlad.[131] c) Yolculukta su bulamayan iki sahb teyemmm ederek namazlarn kldlar; biraz gidince su buldular, birisi abdest alp namaz yemden kld. Dieri yeniden klmad. Sonradan durumu Reslullah'a bildirince yle buyurdu: Sen iki defa sevap aldn; senin de yaptn snnete uygundur ve kldn (tek) namaz sana kfidir.[132] d) Beni Kurayza, Ahzab savanda mslmanlara hyanet etmi ve anlamay bozmulard. Savatan sonra mslmanlar duruma hkim oldular, Beni Kurayza kendilerine yaplacak uamele konusunda Sa'd b. Muaz' hakem kldlar. Sa'd, eli silah tutan erkeklerin katledilmesine, kadn ve ocuklarnn ise esir edilmelerine hkmetti, bunun zerine Raslullah (s.a.v.) onlar hakknda Allah'n hkm ile hkm verdin buyurdu.[133] Sa'd bu hkmde kyas itihadm kullanm, hyanet eden ve antlamay bozanlarn fiilini, devlete bakaldran aslere, yahut sava esirlerine kyas etmitir. e) Bir seferde Ammr b. Ysir ihtilm olmu ve uyannca btn vcudunu toprak zerinden geirmek suretiyle teyemmm etmi ve namazn klmt. Beraberinde bulunan mer ise bu ekilde teyemmm etmemi ve namazn da klamamt. Seferden dnnce durumu Raslullah'a anlattlar, Peygamberimiz dirseklere kadar ellerin ve kollarn, ene altna kadar yzn toprakla meshedilmesi eklinde yaplan teyemmmn yeterli olduunu, toprakta yuvarlanmaya gerek bulunmadm ifade buyurdular.[134] Bu ictihadda Ammr, teyemmm su ile ykanmaya benzetmi (kyas etmi) ve btn vcudu kaplamas gerektiine hkmetmiti. mer (r.a.) ise kadnlara dokunmu ve su bulamam iseniz temiz toprakla teyemmm edin mealindeki yeti (Maide: 5/6) cins birleme durumuna varmadan okama olarak anlam ve cnb olan iin teyemmmn yeterli olmayacana, ykanmann gerekli bulunduuna hkmetmiti. f) Bir seferde Ammar b. As ihtilm olduu iin teyemmm etmi ve komutan sfatyle cemaate imam olarak namaz kldrmt. Seferden dnnce hadiseyi Hz. Peygambere aktardlar, teyemmmn uygun buldu, fakat imam olmasn ho karlamad. Bu ictihadda Amr, tek bana olann halini imamn hali ile bir tutmu, Hz. Peygamber ise bu kyasn uygun olmadna iaret buyurmulardr.[135] g) Sahabeden Eb-Said el-Hudr bir grev yolculuunda, akrep sokmu bir mriki Fatiha sresini okuyup fleyerek tedavi etmi ve karlnda birka koyun almt. Yol arkadalarndan bir ksm bunun caiz olup olmad konusunda tereddt geirmiler ve dnnce Raslullah'a sormulard; Peygamberimiz bunu tasvib ettiler.[136] Hz. Ali Yemen'de iken kendisine bir ocuun babas olduklarn iddia eden kii gelmiti. Hz.AIi aralarndan birisini semek zere kuraya mracaat etti, ocuu kuray kazanana verdi, dier ikisine de ocuu alann te iki diyet miktar demesine hkmetti. Bu hkm Hz. Peygamber'e iletildii zaman ok memnun olmu ve glmlerdir.[137] Bunlar ve benzeri rneklerle vardmz neticeye gre Raslullah hayatta iken gerek kendileri ve gerekse izinleriyle ashab tarafndan ietihad hareketi balatlm, ri'in kontrol altnda yrtlm, messese olarak Allah ve raslnn tasdikine bal olmutur. [138]

Drdnc Blm Hz. PEYGAMBER DEVRNDE FRU (bdet Ve Hukuk) I. Mekke Dnemi
Raslullah'n yaad Fkh Devresi, Mekke ve Medine dnemlerine ayrlr. Birinci dnemde inan, dnce ve ahlk prensiplerine daha ok nem verilmi, gelen

ayetlerin ou bu konularla ilgili olmutur. Pkh'n gerek ibadet ve gerekse hukuk ksmlarn konu alan ayetler ise daha azdr. Hicretten nce olup Mekke dnemine ait bulunan, fakat hangi ylda konduu belli olmayartba-lca hkmler unlardr:
1. Daha nce araplar arasnda yaygn bulunan kz ocuklarn ldrme detinin kesin olarak yasaklanmas.[139] 2. Allah adna hkm uydurarak kendilerine yasak ettikleri temiz yiyeceklerin helal klnmas. [140] 3. u ayetlerin ihtiva ettii hkmler: De ki: Bana vahyolunanda (Kur'an'da), onu yiyecek kimse iin le veya aktlm kan, yahut domuz eti ki pisliin ta kendisidir ya da Allah'tan bakas adna kesilmi bir hayvandan baka haram edilmi bir ey bulamyorum. Ama kim aresiz (darda) kalrsa hakka tecavz etmemek ve snrn amamak zere (bunlardan yiyebilir) nk Rabbin balayan ve esirgeyendir.[141] De ki: Geliniz Rabbinizin size neyi haram kldn okuyaym: O'na hibir eyi ortak komayn, ana-babaya iyilik edin, fakirlik korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin; sizin de onlarn derzkn biz veririz. Ktlklerin ana da gizlisine de yaklamayn ve haksz yere Allah'n yasaklad cana kymayn. te u size anlatlanlar Allah (emir ve) tavsiye etti. Umulur ki dnp anlarsnz. Erginlik ana eriinceye kadar yetimin malna, sadece en gzel bir maksatla yaklan; l ve tarty dzgn yapn. Biz herkese ancak gcnn yettii kadarn ykleriz. Sz sylediiniz zaman, yaknlarnz dahi olsa adaleti gzetin; Allah'a verdiiniz sz tutun. te Allah size iyice dnesiniz diye bunlar emretti.[142] zerine Allah'n gnahtr...[143] ad anlmadan kesilen hayvanlardan yemeyin; nk onu yemek

Mekke dnemine ait olup tarihi bilinen hkmler de vardr: [144]

1. Namaz
Be vakit namaz farz klnmadan nce Peygamberimiz (s.a.v), peygamberlik geldii gnlerden itibaren sabah ve akam olmak zere gnde iki vakit namaz klmtr. Bu arada kendisine gece namaz da farz klnm, sonra bu namaz gecenin te biri kadar bir mddete indirilmitir. Garanik hadisesi bazlarnca yanl anlalm ve nakledilmi olmakla beraber, Kur'n- Kerim'in baz ayetleri okununca secde etmenin, hicretten nce gerekli klndn gstermektedir. Hz. Aie'den nakledilen Farz namazlar nce ikier rek'at eklinde farz klnd, sonra yolcunun namaznda bu say deitirilmedi, yolcu olmayann namaznda ise ikier rek'at arttrld.[145] eklindeki rivayet de namazn hicretten nce, azdan oa doru arttrlarak farz klndna delalet etmektedir.[146]

2. Be Vakit Namaz
Be vakit namazn mira hadisesi ile birlikte farz klndnda ittifak vardr. Mira da hicretten bir yl nce vaki olduuna gre btn mslmanlann klmakla ykml bulunduklar be vakit namazn hicretten bir yl nce farz klnd ortaya kmaktadr. Mira gecesini takip eden gnlerde Cebrail gelip Hz. Peygamber ile'birlikte bir gn be vakit namaz ilk vakitlerinde, ikinci gn ise son vakitlerinde klm ve bylece namazlarn vakitlerinin balang ve sonunu aklamtr.[147]

3. Gusl, Abdest Ve Necasetten Taharet

Araplarda, slamdan nce de cnplkten dolay ykanma adeti vard. Mekke dneminde namaz farz klnnca cnp olanlarn ykanmadka namaz klamyacaklar bildirildi ve Peygamberimizin fiili ile gusln ekli renildi. yice temizlenmi olmayanlar ona (Kur'n'a) dokunamaz.[148] mealindeki ayet de Mekke'de nazil olmutur ye burada geen iyice temizlenmekten maksat gusldr. Hz. mer'in mslman olmas olaynda kzkardei, gusl etmedike Kur'n sayfasna dokunmasna izin vermemiti; bu olay da gusln Mekke dnemine ait olduunu gstermektedir. Abdestin hangi dnemde farz klnd konusunda iki gr vardr. Ibn Abdilberr'e gre Peygamberimiz hibir zaman abdest-siz namaz klmamtr; u halde namaz gibi abdest de Mekke dneminde gerekli klnmtr. Ibn Hazm'e gre abdest Medine'de farz klnmtr; nk

abdesti ve teyemmm anlatan yetin Medine'de nazil olduu kesin olarak bilinmektedir. Buna kar baz hadislerde, daha Mekke dneminde iken abdestten bahsedildii ileri srlm[149] bazlar da abdestin Mekke dneminde tevik edildiini (mendub olduunu) Medine'de ise farz klnd ileri srerek bu iki gr uzlatrma yoluna gitmilerdir, ileride geliinden bahsedilecek olan abdest ve teyemmm ayetinin meali yledir: Ey iman edenler! Namaz klmaya kalktnz zaman yzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi ve balarnza meshedip, topuklara kadar ayaklarnz ykayn. Eer cnp oldunuz ise boy abdesti aln. Hasta, yahut yolculuk halinde bulunursanz, yahut biriniz tuvaletten gelirse, yahut da kadnlara dokunmusanz (cins temas yapmsanz) ve bu hallerde su bulamamsamz te-nz toprak ile teyemmm edin de yznz ve (dirseklere kadar) ellerinizi onunla mesnedin...[150] Bu yet Medine'de nazil olmutur;ancak bu vaka, abdest ve gusln de Medine de farz klndn gstermez. Yukarda geen deliller bu iki ibadet hazrlnn Mekke dneminde de mevcudiyetini gsterdiine gre burada zikredilmelerinin sebebi, bilinen abdest ve gusln sebeplerini toplu olarak bildirmek ve Medine'de bu ayet ile bildirilen teyemmmn __sebebi ne olursa olsun hem abdest, hem de gusl yerine getiini anlatmaktr. Giysilerini teiniz tut[151] mealindeki ayet namaz klabilmek iin elbiselerin necaset saylan eylerden temizlenmi bulunmas grektiini ifade etmektedir ve Mekke'de nazil olmutur. Yine Mekke dneminde Hz. Peygamber Kabe Mescidinde namaz klarken mrikler tarafndan zerine hayvan ikembesinin pislii atlm, sonra Hz. Fatma gelip bunu temizlemiti. u halde necasetten taharet Mekke dneminde farz klnm bir ibadet hazrldr. [152]

4. Cuma Namaz
Mslmanlar Medine'ye hicret etmeye balaynca Hz. Peygamber (s.a.v.), ensara islm' retmesi iin Mus'ab b. Umeyr'i grevlendirmi, Mus'ab'm talebi zerine de cuma namazm kldrmas iin izin vermiti. Kendileri henz Medine'ye hicret etmeden burada cuma namaz klnd iin bu ibadetin balangc da Mekke dnemine Taslamaktadr. [153]

I. Medine Dnemi Birinci Yl 1. Hutbe:

Hz. Peygamber Medine'ye hicret edince ilk hutbesini Kub Mescidinde (bir rivayete gre de Medine'deki Peygamber Mescidinde rad buyurmu ve bundan sonra hutbe, cuma vb. namazlarn bir paras haline gelmitir.[154]

2. Ezan:
Medine'de hicretten hemen sonra mslmanlan be vakit namaza davet etmek iin bir are aranm, Raslullah (s.a.v.) ashab ile bu konuyu istiare etmitir. Hristiyanlar gibi an alnmas, yahudiler gibi boru ttrlmesi, ate yaklmas vb. vastalar teklif edilmi ise de Peygamberimiz bunlar beenmemi ve meclis dalmtr. Hazrec kabilesinden Abdullah b. Zeyd isimli zat ryasnda bir kiinin ezan okuyarak namaza davet ettiini ve kamet getirerek de cemaate ardn grm, uyannca ryasn Raslullah'a anlatmtr. Raslullah Bu ilh bir ryadr buyurduktan sonra sesi msait olan Bill'e emretmi, Bill'in Peygamber Mescidine yakn ykseke bir evin stnde balatt ezan- Muhammedi, kyamete kadar, dalga dalga dnyaya yaylmak zere gzel bir snnet ve iar olmutur, ilk ezam duyunca koarak gelen Hz. mer de ayn ryay grdn ifade etmitir.[155]

3. Nikh:
Cahiliye devrinden bahsederken yaptklar evlenme akdi eitlerine de temas etmitik.Islm dini bunlar iinden bugn bildiimiz evlenme akdi eklini ibka etmi ve gerekli slhat yapmtr. Hicretin birinci ylnda Abdurrahman b.Avf evlendii zaman Peygamberimiz kendisine Eine mehir olarak ne verdin diye sormu, o da Bir ekirdek altn demitir (bir gramdan biraz fazladr). Peygamberimiz bu cevab aldktan sonra Bir koyun keserek bile olsa bir de ziyafet ver buyurmutur.[156] Mehir, dn ve ziyafet gibi unsurlar ile balayan aile messesesinin kuruluu ve slh, eitli zamanlarda gelen e saysnn snrlandrlmas, karlkl haklarn tesbiti, anlamazlklarn zm gibi hkmlerle tamamlanarak devam etmitir. [157]

4. Cihad:
Mslmanlar nce Habeistan'a, sonra da Medine'ye hicret ettikleri halde Mekkeli mriklerin zulmnden kurtulamamtar, bilhassa Mekke'de kalan kadn, ocuk ve yallar, eitli tazyik ve ikencelere maruz kalmlard. Mrikler bununla da yetinmiyor, slm'n yaylmasn nlemek iin ellerinden geleni geri koymuyorlard. Bylece zulm ortadan kaldrmak, din ve vicdan hrriyetini salamak iin dmann saldrsna kar koymak kanlmaz hale gelmi, ashab da bunu srarla taleb eder olmutu. Allah Tel: Kendilerine kar sava alanlara, zulme uram olmalar sebebiyle mukabele etme konusunda izin verildi, phe yok ki Allah onlara yardm etmeye hakkyla kadirdir.[158] buyurarak mslmanlarm savamalarna izin verdi. Daha sonra gelen ayetler savan amacna da k tutuyordu: Fitne tamamen yok oluncaya ve din de yalnzca Allah iin (benimsenir) oluncaya kadar onlarla savan. Fitne karmadan vazgeerlerse, zalimler ve ar gidenler hari, saldrma ve dmanlk yoktur. Haram aya karlk haram aydr.lenen sulara karlk da ksas vardr. Kim size saldrrsa siz de ona misilleme lsnde saldrn. Allah'tan korkun; biliniz ki Allah saknanlarla beraberdir.[159] Size ne oldu da Allah yolunda ve "Rabbimiz! Bizi, halk zalim olan ve ehirlerden kar, bize tarafndan bir sahip gnder, bize kalndan bir yardmc yolla" diyen zavall erkekler, kadnlar ve ocuklar urunda savamyorsunuz?[160] Bu izinle balayan cihad, gerekesi bulunduka kyamete kadar srmek zere meru klnm, Peygamberimiz on yllk Medine hayatnda yirmi be civarnda byk, kk gaza yapmtr. [161]

5. Belediye Nizam:
nsanlardan alrken lp tarttklarnda tam, onlara vermek iin lp tarttklarnda ise noksan yapan hilekrlara yazklar olsun![162] mealindeki ayetler, ounlua gre Mekke'de, bazlarna gre ise Medine'de nazil olmutur ve bu ayetleri ihtiva eden sre, Medine'de gelen ilk sredir. Bu rivayete gre belediye nizamnn temeli de Medine'de ilk yldan itibaren atlm olmaktadr. [163]

kinci Yl 1. Oru:
Daha nceki mmetlere de farz klnd Kur'n- Kerim1 de bildirilmi olan Ramazan orucu, muhtemelen Hz. smail ve babas brahim eriatinden kalm bir gelenek olarak araplarca tannr, baz kimseler bu ayda oru tutarlard. Peygamberimiz de bu ayda Hira dana ekilir, burada ibadet ve tefekkr ile megul olurdu. Nitekim byle bir ramazan aynda kendisine ilk vahiy gelmi ve Kur'n- Kerim'in nzul balamt. Medine'ye hicret edince, burada yahudilerin Aura orucu tuttuklarm gren Raslullah, biz bunu tutmaya onlardan daha lykz buyurarak mezkr orucu vacib klmt. Sonra aadaki ayetler gelerek Ramazan orucunu mslmanlara farz kld ve aura orucu mecburiyetini kaldrd: Ey iman edenler! Sizden ncekilere yazld gibi oru size de yazld (farz klnd); umulur ki korunursunuz. Oru size sayl gnler olarak yazld. Sizden her kim hasta, yahut yolcu olursa, tutamad gnler kadar dier gnlerde oru tutar... Ramazan ay, insanlara yol gsterici ve doruyu eriden ayrmann ak delilleri olarak Kur'n kendisinde indirilen aydr. Sizden her kim hilali grrse oru tutsun...[164]

2. Bayram Namazlar:
Medine'de halkn elenip neelendii iki gnleri vard. Peygamberimiz buray terif ettikten sonra Allah bunlarn yerine size daha iyi ikisini verdi; ftr bayram ve kurban bayram buyurarak bu iki bayram koydu ve halka bayram namazlarn kldrd.[165]

3. Ftr Sadakas:
Ramazan ve bayramda fakirleri sevindirmek ve geimlerine katkda bulunmak zere lkemizde fitre diye bilinen ftr sadakas yine ayn ylda Peygamberimiz tarafndan konmutur. [166]

4. Kurban:
Peygamberimiz namazgahta, halka kurban bayram namazn kldrdktan sonra hazrlad iki boynuzlu koun birisini kendisi ve ailesi iin, dierim de mmeti iin kurban etti, sonra da

Allah'm bu sendendir ve sanadr dedi.[167] Hz. brahim'in geirdii byk imtihandan sonra Allah'n ltfettii ko kurbann da hatrlatan bu ibadet bylece slm'da devam etmi oluyordu. [168]

5. Zekat:
bnu'1-Esir, zektn hicr dokuzuncu ylda farz klndn kesin olarak ifade etmitir. Ancak daha hicr beinci ylda Peygamberimize gelen Dmam b. Sa'lebe (Bu sadakay) zenginlerimizden alp fakirlerimize datman sana Allah m emretti? sorusu ile zekattan bahsettiine gre bu ibadetin daha nce farz klnd anlalmaktadr. Ibnu'l-Esir'in bahsettii olay, muhtemelen memurlar tayin edilerek zektn devlet tarafndan toplanmaya ve dalmaya balanmasdr.[169] Kays b. Sa'd Raslullah bize, zekt yeti inmeden nce fitr sadakasn emretti demitir. Kastedilen ayet ise Mallarndan, onlar temizleyecein ve ruhlarn yceltecein bir sadaka (zekt) al mealindedir.[170]

6. Kblenin Deitirilmesi:
Mslmanlar Mekke dneminde namaz klarken Kuds'teki Beyt-i Makdis'e yneliyor, Kabe'yi de nlerine aldklar iin ayn zamanda hem Kabe'ye, hem de Beyt-i Makdis'e dnerek namaz klm oluyorlard. Medine'ye hicret edince bu imkan ortadan kalkt ve yalnzca Beyt-i Makdis'e ynelerek namazlarn kldlar. Araplar yllardan beri Kabe'yi mukaddes biliyor, oraya hrmet ediyorlard, namazda da oraya ynelmek isterlerdi. Ancak ilk kbleye ynelerek namaz klmann da hikmetleri vard; bir yandan ii henz putlarla dolu olan Kabe'ye ibadette ynelmemek suretiyletevhid korunuyor, mrik araplara muhalefet edilmi oluyor, dier yandan yahuderin gnl slm'a sndrlyordu. Bu geici hikmetlerin mddeti dolunca mslmanlar altrlarak Kabe'ye yneltildiler; nce Dou da Bat da Allah'ndr. Nereye dnerseniz Allah'n yz (zat) oradadr...[171] buyurularak uraya veya buraya ynelmenin bir sembol olduu, gnllerin yneldii varln bir tek olup asla deimedii anlatlm oldu, sonra da Biz senin yznn ge dou evrilmekte olduunu gryoruz. Hemen seni, honut kalacan bir kbleye doru dndryoruz; yzn artk Mescid-i Haram tarafna evir. (Ey mslmanlar) siz de nerede olursanz olun, yzlerinizi o tarafa evirin... buyurularak mslmanlarm ebed kbleleri belirlenmi oldu. Bu olay hicr ikinci yln Receb aynda vukubulmutur.[172]

7. Ganimetler Ve Taksimi:
islm'dan nce araplar savata ve talanda elde ettiklerini g ve soy esasna gre datrlar, aslan paym da kabile reisleri alrd, islm savan sebeplerini makul ve ebed boyutlara indirdii gibi sava ganimetlerine de adil bir ekilde paylama esasn getirdi. Hicretin birinci ylnda snr boylarna gnderilen ilk aknc grubu, Abdullah b. Cah'm grubu idi. Aknclar bu hareket esnasnda ganimet elde etmiler ve komutan Abdullah ganimeti bee ayrm, bete birini Raslullah'a getirmi, geri kalan ksmn gazilere eit olarak paylatrmt. kinci yl Bedir savanda gelen ayet, Abdullah'n bu itihadn tasvib ediyor ve ilk dzenlemeyi yapyordu: Eer Allah'a ve hak ile batln ayrld gn, iki ordunun birbiri ile karlat (Bedir) gn kulumuza gnderdiimiz eye iman ediyorsanz, bilin ki, ganimet olarak aldnz herhangi bir eyin bete biri Allah'a, Raslne, O'nun akrabasna, yetimlere, yoksullara ve (yolda kalm) yolculara aittir. Allah her eye hak-kyle kadirdir.[173] Enfl sresinin banda Allah ve Raslne ait olduu bildirilen enfali de mfessirlerin ou, ganimet manasna almlardr. u halde nce her ey gibi ganimetin de Allah ve Raslne ait olduu bildirilmi, sonra da yine Allah'n iradesi ve Raslnnrzas ile bunun nasl datlaca aklanm olmaktadr. Buna gre ganimetin bete drd gazilere datlmakta, bete biri de yine be ksma ayrlarak ayette saylan snflara verilmektedir. Allah ve Raslne ait olan ksm Raslullah tarafndan alnr ve pek az ailesine, ou ise muhta mslmanlarm ihtiyalarna sarfedilirdi. Raslullah'm akrabasna ayrlan hisse (bete birin bete biri) mahrum edildikleri zektn bedeli idi. Bilindii zere O'nun yaknlarnn muhta olsalar dahi zekat almalar caiz deildir. Hicr ikinci ylda vukubulan Bedir sava ile balayan sava hkmleri Uhud ve onu takip eden dier savalarda tamamlanarak devam etmi ve bu hkmler mkemmel bir Devletler Hukuku'na temel tekil etmitir. [174]

nc Yl 1. Miras Hkmleri:
slm'dan nce araplar kzocuklarna mirastan hisse vermezlerdi, miras erkek ocuklara kalrd, bunun dnda mal braklmak istenen kimseler iin vasiyet edilirdi. Buharnin bn Abbas'tan u rivayeti miras hukukunun tarihine de k tutmaktadr: Mal erkek ocua ait idi, ana-babaya vasiyet yoluyla mal braklrd, Allah Tel bu uygulamadan diledii ksm neshede-rek kaldrd, erkee iki kadn hissesi kadar verdi, ana-babadan her birine altda bir ve baz durumlardaanaya te bir verdi, karya sekizde veya drtte bir, kocaya ise yar veya drtte bir verdi.[175] Buhar'nin bahsettii deilik yle gerekleti: Hicr nc ylda, Uhud savandan sonra, ensrdan Sa'd b. er-Rabi'nin ei Peygamberimize gelerek Ya Raslallah u iki kz, Uhud'da sizin maiyetinizde ehit olan Sa'd'in kzlardr, amcalar bu ikisinin maln ellerinden ald? dedi. Hz. Peygamber (s.a.v.): Bu konuda Allah hkmn verecektir. buyurdu. Bunun zerine Allah ocuklarnz in miras hakknda size unu emir ve tavsiye eder...[176] mealindeki uzun miras yetleri geldi. Peygamberimiz ocuklarn amcalarna birini gnderip artt ve kendisine ylebuyurdu: Sa'd'in iki kzma mirasn te ikisini ver, analarna sekizde bir ver, geri kalan mal da senin hakkmdr.[177] Miras hukukunun byk blm bu yetlere dayanmaktadr. Geri kalan hkmleri de,daha sonra gelen birka yet ile hadisler ve ictihad tamamlamtr. [178]

2. Boanma:
Bu yl iinde boama hkmleri konmu ve Talak ismini tayan sre inmitir: Ey Peygamber! Kadnlar boamak istediiniz zaman onlar iddetleri iinde (iddetlerini gzeterek) boayn ve iddeti iyi hesap edin. Rabbiniz Allah'tan korkun. Apak bir hayaszlk yapmadka onlar evlerinden karmayn, onlar da kmasnlar...[179] Hz. Peygamber (s.a.v.)'in ei Hafsa'y boamas, sonra da Cebrail'in brakmamasn tavsiye etmesi zerine geri dnmesi (rec'at) bu srenin nzul sebebi olarak gsterilmitir.[180] Daha sonra dier srelerde ve hadislerde boama ile ilgili birok hkm gelmi, Allah'n sevmedii, fakat zaruret halinde bavurulmas gereken bu tasarruf detaylaryle anlatlmtr. [181]

Drdnc Yl: 1. Yolculukta Namazn Ksaltlmas Ve Korkulu Durumlarda Namaz:

Nisa sresinin 101-103. yetleri yolculukta ve sava vb. hallerde namazla ilgili kolaylklar getirmektedir: Yeryznde sefere ktnz zaman, kfirlerin size ktlk etmelerinden ekinirse-niz, namaz ksaltmanzda size bir gnah yoktur. phesiz kafirler sizin apak dmannzdr. Sen de ilerinde bulunup (tehlikeli durumlarda) onlara namaz kldrdn zaman, onlardan bir ksm seninle beraber namaza dursunlar, silahlarn (yanlarna) alsnlar, bylece (namaz klp) secde etliklerinde, (dierleri) arkanzda olsunlar. Sonra henz namazlarn klmam olan (bu) dier grup gelip seninle beraber namazlarn klsnlar ve onlar da ihtiyat tedbirlerini ve silahlarn alsnlar. O kafirler arzu derler ki, siz silahlarnzdan ve eyanzdan gafil olsanz da stnze birden ullansalar (baskn yapsalar). Eer size yamurdan bir eziyet olur, yahut hastalanrsanz silahlarnz brakmanzda size gnah yoktur. Yine de tedbirinizi aln. phesiz Allah, kfirler iin alaltc bir azab hazrlamtr. Namaz bitirince de ayakta, otururken ve yannz zerine yatarken Allah' ann. Huzura kavuunca da namaz dostogru kln, nk namaz, m'minler zerine, vakitleri belli bir farzdr. Hadisler ve uygulama, yolculuk vb. durumlarda namazn, drt rek'atl farzlarnn ikiye indirilerek klnmalar ruhsatnn, korku ve tehlikeli durumlara bal olmadn, normal yolculuklarda da bu kolayln sz konusu olduunu ortaya koymutur. Namazlarn yolculuk vb. hallerde ksaltlmas ruhsatnn, hicr ikinci ylda vukubulduunu ileri srenler bulunduu gibi, bu tarihe kadar drt rek'athlarm iki olduunu, bu tarihten itibaren, hazarda ve normal hallerde drde ktm, sefer vb. durumlarda ise iki olarak devam ettiini kabul edenler de olmutur. [182]

2. Recm Cezas:
Yahudi bir erkek, yine yahud bir kadnla zina ederken yakalanm ve Hz. Peygamber'e getirilmilerdi. Peygamberimiz sululara, kendi dinlerine gre cezalarnn ne olduunu sormu, onlarn yalan sylemeleri zerine Abdullah b. Selm'n yardm ile Tevrat'ta mevcut recm hkmn bulmu ve sululara uygulamt. Ayn hkm, snnete dayal icm ile islm'a da

intikal etmi ve bu suu ileyen evli ahslara uygulanmtr.[183]

3. Araz Ikt':
Hz. Peygamber (s.a.v.) hicretin ilk ylnda muhacirlere, Medine evlerim kta eylemi; yani bakanlk sfatna dayanarak bedelsiz tahsis eylemiti; fakat bu ikta, evin mlkiyetini deil, intifa hakkn vermekten ibadet idi. Drdnc ylda ezZbeyr b. el-Avvm'a vererek balatt toprak kta ise mlkiyeti intikal ettiren bir iktadr. Nitekim Hz. Esma'nm, Buhar'de yer alan Zbeyr'in arazisinden ki bunu ona Raslullah ikta eylemitihayvan yemi hurma ekirdei tardm...[184] eklindeki ifadesi de arazinin ona intikal ettiini gstermektedir.
4. Teyemmm ile ilgili tamamlayc hkmler ve ay tutulmas sebebiyle namaz da drdnc ylda meru klman ahkm arasndadr. [185]

5. ffete ftira Cezas (Haddu'1-Kazf):

Kadnlarn namuslarna dil uzatlmasn engellemek maksadna ynelik iftira cezas yine bu yl, Hz.ie'ye yneltilen bir iftira sebebiyle vazedilmitir.[186] Bu cezay getiren ayetin meali yledir: Namuslu kadnlara zina isnadnda bulunup, sonra (isbat iin) drt ahit getiremiyenlere seksener sopa vurun ve artk onlarn ahitliini hibir zaman kabul etmeyin...[187]

6. rtnme Ve Evlere zin Alarak Girme Hkmleri:

Enes b. Mlik, Hz. Peygambere on yl hizmet etme saadetine ermi bir sahab olarak rt ve perde arkasnda bulunma yetinin gelmesini ve buna sebeb olan hadiseyi en iyi ben bilirim diye balad bir hadiste olay detaylaryle anlatmtr: Hz. Peygamber (s.a.v.) Zeyneb b. Cah ile evlendiklerinde davetli ashab, zifaf yaplacak odada, uzun boylu kalmlar, Peygamberimiz de bundan rahatsz olmu, hatta birka kere kp girerek oradakilerin artk gitmelerini ima etmiti. Daha nce de Hz. mer'in, rtnme konusu ile ilgili teklifleri olmutu.[188] Buna son olay da eklenince ilah plandaki zaman gelmi olduu iin u mealdeki ayet nazil oldu: Ey iman edenler! Siz zamann gzetlemeksizin, bir yemee davet edilmedike Peygamberin evlerine girmeyin. Ancak davet edildiiniz vakit girin. Yemei yediinizde hemen dadn, konumaya dalmayn. nk bu davrannz Peygamberi zyor, fakat o (bunu size sylemekten) utanyordu. Ama Allah, gerei sylemekten ekinmez. Peygamberin hanmlarndan birey istediiniz zaman perde (hicab) arkasndan isleyin. Bu, hem sizin kalbleriniz, hem de onlarn kalbleri iin daha temiz bir davrantr. Sizin, Allah'n Rasln zmeniz ve kendisinden sonra onun hanmlar ile evlenmeniz asla caiz olamaz; nk bu, Allah katnda byk bir gnahtr. [189] yette iki nemli hkm vardr: 1. Bakalarnn evine davetsiz ve izinsiz girmemek, 2. Hz. Peygamberin hanmlar ile perde arkasndan grmek. Bunlardan birincisi isti'zan, ikincisi de hicab terimleri ile mehur olmutur. Raslullah (s.a.v.)'in eleri, m'minlerin anneleridir.[190] Soy ve doum bana dayanmasa bile anne annedir; anne ile evlad arasnda dnlebilecek kt (ehev) duygu, yabanclar arasnda olandan daha ar ve irkin olduu iin Allah Tel, hem O'nun elerini, hem de m'minleri korumak iin Hz. Peygamber n hanmlarna mahsus olmak zere hicab emrini gndermi, gerektiinde konumann perde arkasndan olmasn istemitir. Sefer srasnda da onlar iin, develer zerine kk evcikler (mahfeler) yaplr, bylece perde emrine uyulurdu. Ayn yl, dier m'min kadnlar iin de rtnme emri gelmitir.[191] Buna gre m'min kadnlar, ihtiya gerei alan el, yz ve ayaklar dnda kalan yerlerini, uygun giysilerle rteceklerdir. stizan emri de yalnzca Hz. Peygamber'in hanelerine mahsus olarak kalmam, btn evlere temil edilmitir: Ey iman edenler! Kendi evlerinizden baka evlere, geldiinizi farkettirip (izin alp) ev halkna selam vermedike girmeyin. Bu sizin iin daha iyidir; herhalde dnp anlarsnz. Orada kimseyi bulama-dnzsa size izin verilinceye kadar oraya girmeyin. Eer size geri dnn denilirse (girmenize izin verilmezse) hemen dnn; nk bu, sizin iin daha temiz bir davrantr. Allah yaptnz bilir,[192]

7. Hac Ve Umre:
Hac ve umre ibadetleri, slm'dan nce de bilinen ve araplarca yaplan bir ibadet idi. Bu ibadetin Hz. brahim zamanna kadaruzandn gsteren ayetler vardr: Bir zamanlar ibrahim'e evin

(Kabe'nin) yerini hazrlam ve ona (yle demitik): Bana hibir eyi e tutma; tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rku ve secdeye varanlar iin evimi temiz tut. nsanlar iin hacc iln et ki, gerek yaya olarak ve gerekse, nice uzak yoldan gelen yorgun argn develer zerinde, kendilerine ait bir takm faydalar yakinen grmeleri, Allah'n kendilerine rzk olarak verdii kurbanlk hayvanlar zerine belli gnlerde Allah'n ismini anmalar (kurban kesmeleri) iin sana (Kabe'ye) gelsinler. Artk ondan hem kendiniz y ey in, hem de yoksula, fakire yedirin. Sonra kirlerini gidersinler; adaklarn yerine getirsinler ve o eski evi tavaf etsinler[193] Araplar, Hz. brahim'in rettii hac ibadetini ksmen deitirmiler; Arefe vakfesini, Safa ile Merve arasnda Sa'yi terketmiler, hac aylarm da ilerine geldii gibi ayarlamlard. Hicretin drdnc ylnda hac farz klnm olmasna ramen Hz. Peygamber ancak onuncu ylda mehur veda haccn ifa buyurmulardr. Bundan nce altnc ylda yapmak istedikleri umre, Mekkeli mrikler tarafndan engellenmi, yaplan anlama gereince ertesi yl kaza edilmitir. Haccm drdnc ylda farz klnm olduunu ortaya koyan delillerin en gls Dmm b. Salebe hadisidir. Kabilesini temsilen Hz. Peygamber (s.a.v.)'e gelen bu zat, olduka sert, ak ve samimi sorular sormu, sonunda mslman olmutu. Bu sorular arasnda, dierleri yannda hac ibadeti de gemektedir. [194] Dmam b. Sa'lebe'nin Medine'ye ne zaman geldii konusunda iki rivayet vardr. Bunlardan birisi onuncu yl dr. bn Hacer, el-lsabe'de, bn Sa'd'e dayanarak bunu tercih etmektedir. [195] Habuki bn Sa'd, Ta-bakatinda, ibn Abbas'a dayanan bir senetle bu hadiseyi nakletmi ve Dmamin hicr beinci yln Receb aynda geldiini aka ifade eylemitir.[196] Bunu vakd de teyit etmektedir. Beinci ylda, Dmm ile Hz. Peygamber arasnda geen bir grmede hac ibdeti zikredildiine gre bunun daha nce farz klnm olmas gerekmektedir ve drdnc ylda farz klnd tesbiti g kazanmaktadr. Daha sonra gelen ayetle [197]ve zellikle Raslullahin (s.a.v.) Hac ibadetini benden renin diyerek if buyurduklar hac ile bu ibadetin kaide ve hkmleri tamamlanm, bozulan taraflar slah edilmitir.[198]

Beinci Yl 1. Yamur Duas Namaz:

Bu yl iinde Hz. Peygamber, ashab ile birlikte yamur duas edip namaz klm, bunun zerine Allah Tel bol miktarda yamur vermitir.[199]

2. l:
l, kocann karsna yaklamamak, onunla cins temasta bulunmamak zere yemin etmesidir. Cahiliye devrinde araplar byle yaparak kadnlara tahakkm eder, sonunda onlar terkederlerdi; yani bu yemin de evlilik ban zen sebeplerden biri idi. Kadnlarna yaklamamaya yemin edenler drt ay beklerler; eer (bu mddet iinde) kadnlarna dnerlerse phesiz Allah oka balayan ve esirgeyendir. Eer boamaya karar verirlerse Allah (her eyi) iitir ve bilir.[200] Duyurularak, nce bu yeminin dorudan boama meydana getirmedii, istenirse tekrar normal ilikiye dnlp keffaret verilebilecei ifade buyurulmu, sonra da bu yoldan kadna zulmedilmesin diye- drt ay yaklalmamas halinde evlilik bann sona erecei kaidesi getirilmitir. [201]

Altnc Yl 1. Anlama Kaideleri:

Rasl-i Ekrem (s.a.v.) ashab ile beraber, hicr altnc ylda umre ibdeti yapmak zere Mekke'ye hareket etmiti. Mekke yaknlarndaki Hudeybiye mevkiinde Kurey mrikleri yolunu keserek Mekke'ye sokmayacaklarm sylemilerdi. Arada eliler gidip geldi, bir ara sava ihtimali belirdii iin ashab Raslullah'a ballk sz verdiler (bey'atu'r-rdvan yapld), sonra, ilk bakta mslmanlann aleyhine gibi gzken, fakat sonraki gelimelerin, isabetini ortaya koyduu artlar dahilinde bir anlamaya varld ve o yl Medine'ye dnld. Bu hadise erevesinde, milletleraras ilikiler, harb ve sulh, mzakere usl vb. ile ilgili nemli kaideler konmu, rnekler verilmi oldu. [202]

2. Hac Ve Umre Yolunda Engellenme:

Yine Hudeybiye olay sebebiyle niyet ettikleri halde umreyi yapamadklar iin u ayet nazil oluyor ve bu duruma denlerin ne yapmalar gerektiini aklyordu: Hacc ve umreyi Allah iin tamam yapn. Eer bunlardan alkonursanz kolaynza gelen kurban gnderin. Kurban yerine varncaya kadar balarnz tra etmeyin...[203]

3. Alkoll kilerin Ve ans Oyunlarnn Yasaklanmas:

Alkoll ikilerin yasaklanmas birden olmam, bu kkl alkanl arzasz olarak ortadan kaldrmak iin yasaklamay za1-man iine yayma ve sindirme metodu takip edilmitir, ilk yette hurma ve zmn faydalarndan bahsedilirken bunlarn sarho olmak iin de kullanld zikredilmi,[204] ikinci ayette iki ve kumarn faydalar da bulunmakla beraber zararlarnn daha byk olduu anlatlm,[205] nc ayette sarholarn namaz klmalar yasaklanm,[206] konu ile ilgili son ayette ise alkoll ikiler ve ans oyunlar kesin olarak yasaklanmtr: Ey iman edenler! arap, kumar, dikili talar (putlar), fal ve ans oklar birer eytan ii pisliktir, bunlardan uzak durun ki, kurtulua eresiniz.[207] Bu yasaklamann tarihi konusunda eitli rivayetler ve tes-bitler vardr. Bunlardan birisi ve kuvvetli olan da yasaklamann Hudeybiye yalnda olduudur.[208]

4. Zhar:
Cahiliyye dneminde bir arap, karsna senin srtn bana, anamn srt gibi olsun deyince kadn ona haram ve bo olur-du.Islm'dan sonra, hicri altnc ylda, Evs b. es-Smit, ei Havle iin bu tabiri kullanm, Havle de Hz. Peygambere bavurmutu. Raslullah (s.a.v.) muhtemelen Hz.brahim'den kalan bu uygulamay onlar iin de geerli saym, arkasndan u mealdeki yet gelince taraflara yeni hkm tebli etmitir:[209] Kocas hakknda seninle tartan ve Allah'a ikayette bulunan kadnn szn Allah iitmitir. Allah sizin konumanz iitir; nk Allah iitendir, bilendir. inizden zhar yapanlarn kadnlar, onlarn analar deildir, onlarn analar, ancak kendilerini douran kadnlardr. phesiz onlar irkin bir sz ve yalan sylyorlar ve phesiz Allah affedici, balaycdr.[210] Mteakip ayetlerde zhar yapanlarn, tekrar normal evlilik hayatna dnmek istediklerinde bir kle azad etmeleri, bunu yapmayanlarn iki ay aralksz oru tutmalar, bunu da yapamayanlarn altm fakiri doyurmalar keffaret olarak istenmitir. [211]

5. Vakf:
Hayber'den elde edilen ganimet datlnca Hz. mer, kendi hissesini, Allah rzas iin vakfetmek zere Raslullah ile istiare etti, Onun istersen asln brakr, menfaatini tasadduk edersin buyurmas zerine Hz. mer, satlmamak, hibe edilmemek, miraslara kalmamak zere; fakirler, akraba, kleler, msafier ve yolcular iin bu deerli topra vakfetti. Rivayetlerden birine gre islm'da ilk vakf uygulamas bu olmutur.[212]

6. syn Ve Haydutluun Cezas:

Hicr altnc yl ile yedinci yl arasnda Hz. Peygambere etraf kabilelerden baz kimseler, mslman olduk diyerek snmlard, zayf olduklar iin Medine stmasna yakalandlar, Hz. Peygamber de onlar hem tedavi olsunlar, hem de beslensinler diye Medine haricinde, zekat develerinin bulunduu yere gnderdi. Bu ahslar orada iyileip g kazamnca irtidat ettiler, deve obanlarn tyler rperten ikencelerle ldrdler, develeri de alp gittiler. Raslullah bunlarn peinden takipi birlik gnderdi, yakalanp getirildiler, cezalar hakknda u yetler nazil oldu: Allah ve Raslne kar savaanlarn ve yeryznde dzeni bozmaya alanlarn cezas, ancak, ya acmadan ldrlmeleri, ya aslmalar, yahut el ve ayaklarnn aprazlama kesilmesi, yahut da bulunduklar yerden srlmeleridir. Bu onlarn dnyadaki rsvayl-dr. Onlar iin ahirette de byk azab vardr,[213] Hz. Peygamber bu iren nankrl ayetin ngrd ekilde cezalandrm, bu arada sulularn, obanlara yaptklarn da onlara uygulatmt. Bilhare misilleme yoluyla da olsa ikece yasakland iin yalnzca belli cezalar kalmtr. Buhar'nin bu olay nakleden hadisinin ravisi Katde, bu hususu yle aklamaktadr: Bu olaydan sonra Raslullah (s.a.v.)'m, devaml olarak, fukaraya yardm tevik ettii ve ikenceyi de yasaklad haberi bize ulatrlmtr.[214]

Yedinci Yl 1. Baz Yiyeceklerin Yasaklanmas:

Hayber savanda ehl eeklerin azalmas zerine durumu Raslullah (s.a.v.)'e iletmilerdi, O da ehl eek etinin yenmesini kesin olarak yasaklad.[215] Cahiliye devri araplar hemen btn hayvanlar yerlerdi. Bunlardan bir ksmn Kur'n- Kerim, bir ksmm da (kpek dii ile paralayan etoburlar ile penesiyle avlayan kular vb.) snnet yasaklamtr. [216]

2. Zira Ortaklk:
Cahiliye devrinde topra sfatla ilemek ve ekmek mmkn oluyordu: sahibi olmak, menfaati balanm olmak, nakit karlnda kiralamak, islm bunlardan ilk ikisini ibka eyledi, nc ekil zerinde yasaklayc hadisler bulunduu iin gr ayrlklar vardr. Raslullah (s.a.v.)'in, Hayber fethinden sonra getirdii yeni ekil ortaklktr. Bu yeni uygulama gerei Hayber topraklar sahiplerinin ellerinde braklm ve mahsuln yars kendilerine ait olmak zere ortak ekip bimeleri istenmitir.[217]

Sekizinci Yl 1. Mekke'nin Kutslii Ve Dokunulmazl:

Mekke ve Medine mukaddes, mbarek ve mstesna birer ehirdir. Bu iki ehre sayg gsterilmesi, bu ehirlere mahsus baz dokunulmazlklara rivayet edilmesi, Allah ve Rasl tarafndan istenmitir. Mekke'nin bu zelliinin hem tarihini hem de manasn Buhar'nin bir rivayetinde aka grmek mmkndr: Muviye ve olu Yezid zamanlarnda Mekke valilii yapan Amr b. Sa'd (v. 70/690), Mekke'de dzeni salamak iin birlikler gnderip dururken Eburayh bu-gn ona unlar sylemiti: Ey vali! Bana izin ver de sana, Raslullah'm Mekke fethinin ertesi gn yapt, gzlerimle grdm ve kulaklarmla iittiim hitabeyi nakledeyim. Allah Rasl Rabbine hamd senadan sonra yle buyurdu: phesiz Allah Mekke'yi dokunulmaz kld, fakat insanlar buna riayet etmediler. Allah'a ve ahiretgnne iman eden bir kimseye orada kan dkmek, orann aacn kesmek helal deildir. Eer birisi kar da orada Allah Rasl'nn savatn ne srerek kendisine destek ararsa ona yle deyin: Allah, Raslne izm vermitir, fakat size izin vermiyor, Allah orada bana, gndzn ksa bir blmnde izin verdi, bugn ise orann dokunulmazl, dn olduu gibidir, bunu burada olanlar, olmayanlara ulatrsn. Ravi Ebu urayh'm anlattna gre vali Amr, kendisine u mukabelede bulunmu: Ben bu hususu senden daha iyi biliyorum; Harem-i erifin dokunulmazl vardr, fakat oras devlete syan edene, kan dkene, fesat karana smak olamaz.[218] Sonradan mctehidler bu hadis ve anlaylar zerine yorumlar yapacaklar, bazlar ne sebeple olursa olsun Harem blgesinde atma olamyaca, ksas cezas bile uygulanamyaca; burann, i ihtilaflar bakmndan tarafsz ve askerden arndrlm bir blge olaca grn savunurken, bazlar baka are bulunmamas halinde, oraya snan baz sulularn cezalandrlmasnn caiz olduunu ileri sreceklerdir.[219]

2. Ksas:
Ksas ile ilgili ayetler [220]gerei Mekke'de Raslullah (s.a.v.), Hzeyl kabilesinden bir ahs, Sleym kabilesinden birisi ldrd iin ksas ile cezalandrmtr. Fetih'ten sonra irad buyurduklar hutbede de u ifadeye yer vermilerdir: Bir yakn ldrlen kiinin nnde iki seenek vardr; ya kendisine tazminat denir, yahut da bunu kabul etmezse katil ksas olunur...[221]

3. Alkoll ki Satnn Yasaklanmas:

Rasl-i Ekrem (s.a.v.), alkoll ikilerin iilmesinin yasaklanmasndan bir mddet nce yle buyurmutu: Ey insanlar! Allah, arapla ilgili iaretlerde bulunuyor, umarn bu konuda yetler gnderecektir, kimin yannda bundan bir miktar varsa hemen satsn ve bedelinden faydalansn. Ravi Ebu Sa'id el-Hudr ekliyor: Allah arab (alkoll ikileri) kesin olarak yasaklad, bu ayeti duyan ve yannda bunlardan bulunan kimse ne isin, ne de satsn. Alkoll ikilerin satmnn yasaklanmasnn tarihi konusunda iki hadis bilgi vermektedir. Bunlardan birincisi Cbir b. Abdullah'n rivayet ettii hadistir. Burada Cbir, Raslullah'n, fetih yl Mekke'de, yle buyurduunu iittim diyor: Allah ve Rasl, arap, murdar et, domuz ve put satn kesin olarak yasaklamlardr. ikinci hadis, Hz. Aie tarafndan rivayet edilmektedir. Burada da Hz. Aie, Bakara sresinin sonlarndaki riba ile ilgili yetler gelince Raslullah'n Mescid'e ktn ve arap ticaretini yasakladn naklediyor.[222] Bu hadisleri birlikte gznne alrsak, arap ticaretinin yasaklanmasnn fetih ylnda olduunu sylememiz gerekecektir; Ebu Said el-Hudri hadisinden, ime yasa ile sat yasann arka arkaya olduunu anlamak da mmkndr; ancak dier iki hadis tarih konusunda ak olduu iin, Eb Said hadisini de bu erevede deerlendirmek gerekecektir. Buna gre Ebu Said birka

yl iinde gelen iki hkm arka arkaya anlatm olmaktadr. [223]

4. Mddetli Evlenmenin Yasaklanmas:

slm'da evlenme akdi, geici bir zaman iin, mddetli olarak deil, devaml olmak zere yaplr, ikinci bir tasarruf ile evlenme ba zlmedike akit taraflardan birinin lmne kadar devam eder. Hayber savana kadar, sava hali zaruri kld iin msl-manlann, belli bir mddet iin akit yaparak evlenmelerine de izin verilmiti. Mut'a nikh denilen bu nevi evlenme, nih hkme mslmanlarm intibaklarn kolaylatrmak zere, nce Hayber savanda yasakland. Sonra bir mddet daha serbest brakld ve Mekke'nin fethi seferinde kesin ve devaml olmak zere kaldldi.[224]

5. Hukuk Karsnda Eitliin ln:

Mekke fethi seferinde Mahzm kabilesinden bir kadn hrszlk yapm, kadna hrszlk cezasnn uygulanma ihtimali Kurey mensuplarnn zoruna gitmi ve are aramaya koyulmulard. Hz. Peygamber'in ok sevdiini bildikleri Usme b. Zeyd'i arac kldlar. sme, Raslullah'tan, cezay uygulamamasn isteyince, Allah Raslnn yz sararm ve sme'ye Allah'n koyduu bir cezay uygulamayaym diye araclk m ediyorsun diyerek serzenite bulunmutur: Sizden ncekilerin helak olup gitmelerine sebep ancak udur ki, ilerinden asalet sahibi birisi hrszlk ederse ona dokunmaz, serbest brakrlard, zayf birisi hrszlk ederse onu cezalandrrlar di. Allah'a yemin ederim ki eer Mu-hammed'in kz Ftma hrszlk etseydi, onumda ayn ekilde cezalandrrdm, Bu hitabeden sonra emretmi, kadna ceza uygulanmtr. Hz. Aie'nin nakline gre kadn sonradan samimi olarak tevbe etmi, slh- nefseylemi ve Hne-i sa'adete gelip gidenler arasna girmiti.[225] Bu olay, hrszlk cezasnn, muhtemelen ilk uygulamasnn, Mekke fethi srasnda yapldna dellet etmesi yannda, ondan da nemli olarak, gerek kanunda ve gerekse uygulamada insanlarn hukuk nnde eit olduklar prensibini getirmekte, bunu canl bir ekilde ortaya koymaktadr. [226]

6. Kabir Ziyaretine zin Verilmesi:

slm'n getirdii tevhid inanc yerleme dneminde iken, Allah'tan baka bir varla tapnmann izlerinin silinmesi, bu konuda en kk bir tavize yer verilmemesi gerekiyordu. Bu sebeple, faydal taraflar bulunmasna ramen kabir ziyaretleri de yasaklanmt. Raslullah (s.a.v.) Mekke'yi fethedince annesinin kabrini ziyaret etmeyi arzulam ve bunun iin Rabbinden izin istemiti, Allah'n izin vermesi zerine yle buyurdular: Kabirleri ziyaret edin; nk kabirler ahireti hatrlatr. Bir baka hadislerinde de Sizi, kabirleri ziyaretten menetmitim; artk ziyaret edin; nk bunlar size ahireti hatrlatr.[227]

Dokuzuncu Yl 1. plak Tavafn Yasaklanmas:

Araplar, islm'dan nce genellikle Kabe'yi plak tavaf ederler, iinde gnah iledikleri elbise ile tavan caiz grmezlerdi. Bundan ancak Kurey mensuplar ile, bunlarn tavaf iin elbise verdii dier kabile mensuplar mstesna idi. Veda haccmdan bir yl nceki hac mevsiminde, Raslullah (s.a.v.), Hz. Eb Bekiri hac emri tayin etmilerdi. Emr, ald talimat gerei, bayram gn halka unu ilan etmiti: Duyduk duymadk demeyin! Bu yldan sonra hibir mrik haccedemiyecek ve hibir plak da Kabe'yi tavaf edemiyecektir.[228] Hz. Peygamberin aklama ve uygulamalarndan anlald zere erkek ve kadnlarn avret (kapanmas gereken) yerlerini amalar haramdr ve bunlar aan kii, ksmen giyimli de olsa plak saylr. Kabe'yi tavaf eden kadnlarn, el, yz ve ayaklar dnda kalan yerleri, erkeklerin ise diz kapaklar ile gbekleri arasndaki ksmlar rtlm olacaktr. [229]

2. Mul'ane:
Mul'ane, karlkl lnetleme, birbirine lanet okuma demektir. Aslnda mslmanlann birbirine lanet okumalar yasaktr. Ancak karsna zina isnad edip de bunu isbat edemiyen kii ile kars arasnda, hkimin huzurunda bavurulan Mul'ane stisnen caiz grlmtr. Bu usln balangc da hicr dokuzuncu ylda, Raslullah'm Tebk seferinden dnmelerini takip eden gnlerde olmutur. Seferden dnenler arasnda bulunan Uveymir el-Acln hanmnn hamile

olduunu grnce ocuun kendinden olduunu inkr etmi ve Raslullah'a bavurmutur. Bir mddet sonra hadise ile alkal vahiy geldii iin Peygamberimiz ifti artm ve mul'aneyi icra etmitir.[230] lgili ayet yledir: Elerine zina isnadnda bulunup da kendilerinden baka ahitleri olmayanlara gelince, onlarn her birinin ahitlii, kendisinin doru syleyenlerden olduuna dair drt defa Allah adna yemin ederek ahitlik etmesi, beinci defa da, eer yalan syleyenlerden ise Allah'n lanetinin kendi zerine olmasn dilemesi-dir...[231] Koca bunu yapmakla iftira cezasndan kurtulmakta ve hkim mulane sonunda ifti ayrmaktadr. [232]

Onuncu Yl: 1. nsan Haklarnn ln:

Veda haccma kadar, eitli vesilelerle, ayetler ve hadisler, insanlarn temel hak ve hrriyetlerini aklam, islm toplumundan bunlara riayet edilmesini istemi, hatta dnyada hak ve adaletin gereklemesi, zulmn ortadan kalkmas iin mcadeleyi (cihad) onlar iin mukaddes grev haline getirmiti. Bu cmleden olarak Raslullah (s.a.v.) daha hicretin ilk ylnda Medine'deki yahudiler ile andlama yapm, hazrlad anayasaya onlarn da hak ve hrriyetlerini dercetmi; kendilerine din ve vicdan hrriyeti yannda adl muhtariyet de bahsetmiti. Daha sonra Necran hristiyanlaryle yapt sulh andlamasnda ayn haklar daha da fazlasyle onlara da tanm, bunlarn sresiz olarak korunmasn istemiti, Kur'n- Kerim: Yeryznden fitne (bask ve zulm) kalkncaya ve din tamamen Allah iin oluncaya (korkuya ve baskya dayal dindarlk ortadan kalkncaya) kadar onlarla (bask ve zulm yapanlara kar) savan[233] ve Dinde zorlama yoktur, doru eriden ayrlm, ortaya kmtr[234] diyerek din ve vicdan hrriyetini, daha nce naklettiimiz naslarla da, kanun ve kaza nnde eitlik, mesken dokunulmazl, frsat eitlii vb. haklar iln etmiti. Rasl-i Ekrem (s.a.v.) veda haccmda toplanan byk kalabal frsat bilerek bu hak ve hrriyetleri, yeni baz hkmlerle beraber iln etmek istemi, bunun iin Arefe gn tarihi bir hitabede bulunmutu. Hitabenin slbu, Hucurt sresinde, slm'n insanlk ve toplum anlaym ortaya koyan yetin (49/13) slbuna benziyordu. yet, Ey insanlar, Dorusu biz sizi bir erkekle bir diiden yarattk ve birbirinizle tanmanz iin kk byk gruplara ayrdk. phe yok ki Allah katnda en deerli ve stn olannz en muttaki olannzdr (Allah'n haklarna en fazla sayg gsterenenizdir); phesiz Allah bilendir, haberdar olandr. diyordu. Raslulah da hutbesine Ey insanlar! diye balam, Hucurt sresindeki eitlik ve fazilet (stnlk) prensibine iaret etmi ve sonra dazellikle unlar sylemiti: u mukaddes ehrinizde, mukaddes aynzda, mukaddes gnnz ne kadar mukaddes ve dokunulmaz ise kanlarnz (hayatlarnz), mallarnz, namus ve erefleriniz de o kadar birbirinize haramdr, dokunulmazdr. Herkes duysun, cahiliye devrinden kalan her ey ayaklarmn altndadr. Cahiliye devrinden kalan kan davalar kaldrlmtr... Cahiliye devrinden kalan faiz borlar kaldrlmtr... (Bu iki konuda ilk uygulamay da kendi yaknlarndan balatmtr). Kadn haklar konusunda Allah'tan korkun. Onlar Allah'n emaneti olarak aldnz, Allah'n kanunu gerei onlarla kar-koca oldunuz... Size sarldnz mddete doru yoldan sapmayacanz bir ey braktm: Allah'n Kitab!... Benden sonra, birbirinizin boynunu vuran kafirler olmayn. Raslullah hutbesinden sonra vazifemi yerine getirdim mi, aldm talimat tebli ettim mi? diye sormu, halk ve Allah' buna ahit tutmutur.[235] Allah Rasl bir baka hadislerinde, hutbede geen dokunulmazlk ve dayanma prensiplerini yle aklamlardr: eke-mezlik etmeyin, haksz rekabette bulunmayn, birbirinize krlmayn, srt evirmeyin, birbirinizin satm akitlerini bozmayn ve Allah'n kulu kardeler olun. Mslman mslmamn kardeidir; ona hakszlk etmez, yzst brakmaz, onu kmsemez. ( kere kalbim iaret ederek) takva uradadr! (iyi davranlar gnlden gelmelidir, Allah rzsna dayanmaldr.) Bir mslmana ktlk olarak, mslman kardeini kk grmesi yeter! Mslman btnyle, dier mslmana haramdr; kan, mal, namus ve erefi.[236] Hicr onuncu ylda ikmal ve ilan edilen hak ve hrriyetleri btn ile ele alp deerlendirdiimiz zaman karmza yle bir tablo kmaktadr: islm'n ngrd toplum yapsnda insan-lar,ayn ana,babadan gelme kardeler, mslmanlar, ise buna ek olarak, ayn imam ve deer hkmlerini paylaan kardelerdir, insanlarn byk kk gruplara ayrlmas (kabile, kavim, millet, mmet olular), iradeye bal olmayan zelliklere dayanarak stnlk taslamak ve bakalarna hor bakmak iin deil, tanmak ve btnlemek iindir, insan ilikilerinde merhamet, fazilet, eitlik, dayanma ve adalet hakim olacaktr. Bunlar, toplum yapsnn temel talardr. Devlet, hak iin halka hizmet maksadyla var olan bir hukuk devletidir; ferd, toplum ve devletin bal bulunduu,yazl bir mukaddes metin vardr: Allah'n Kitab. Bu metinde, daha ok ereve hkmler vardr, bunlarn zaman ve zemine gre uygulanmasn snnet, sahabe tatbikat ve ietihad salayacaktr; anayasadan ynetmeliklere kadar btn mevzuat bu

kaynaklara dayanacaktr; nitekim Raslullah'm Medine Site devleti anayasas, Ana Kitaba dayal ilk ana-kanun rnei olmutur, insanlarn temel hak ve hrriyetleri, Kitabullah'a dayanmakta ve Allah'n himayesi altnda bulunmaktadr, Allah'n himayesini yeryznde Onun kullarnn oluturduu toplum (mmet) temsil etmektedir ve mmet bunlar n tekilatlanacak, bunlar uruna mcadele verecektir. [237]

2. Vasiyet, Neseb, Nafaka Ve Borla lgili Hkmler:

Bundan nceki bahiste grdmz mehur veda hutbesi daha ziyade amme hukuku ile ilgli prensipleri ihtiva etmektedir. Raslullah bu hutbede, hususi hukuk sahasna giren hkmler ve kaideler de tebli etmitir; hutbe uzunca ve nemli hkmleri muhtevi olduu iin bir ravi tamamn nakledememi, eitli ravi-ler tarafndan para para rivayet edilmitir. Tirmizi'de, Eb Umame'den gelen bir rivayet yledir: Veda Hacc'nda Raslul-lah'm, hutbesinde yle dediini iittim: phesiz Allah tel, hak sahibi her mirasya hakkn vermitir, artk vrise vasiyet (ile mal vermek) yoktur, doan ocuk yataa (yatak sahibi nikhl kocaya) aittir, zina edene ise mahrumiyet (ve ceza) vardr, bunlarn hesaba ekilmeleri Allah'a aittir (ayrca hirette Allah'a kar sorumluluklar vardr), babasndan bakasn baba bilen, sahiplerinden bakasn sahip bilen kii zerine, kyamete kadar srecek Allah'n laneti vardr (her ocuk, gerek babasnn soy adn tayacak ve ailenin soyunu devam ettirecektir, evlat edinmek yoktur), kocasnn izni olmadan hibir kadn, kocasnn malvarln-dan bir eyi sadaka olarak vermesin Yiyecek de vermesin mi Y Raslullah diye soruldu, O mallarmzn en kymetli sidir cevabn verdi. yreti alman ey sahibine geri verilecek, rnnden istifade edilsin diye verilen nesne zaman gelince sahibine iade edilecektir, bor denecektir, bir borca kefil olan borlu demede bulunmazsa borcu- deyecektir.[238] Cahiliye devrinde kadnlara, kzlara mirastan pay verilmez, ayrca vasiyet yoluyla, miras olsun olmasn herkese istenildii kadar mal braklrd. slm kzlar ve kadnlar da dahil olmak zere btn akrabaya,mirastan dil lde paylar ayrm,bunun dnda vasiyet yoluyla mirasya mal braklmasn yasaklam-tr.Cahiliye dnemide det haline gelen evlat edinme de yasaklanm; yetim, kimsesiz ocuklarn, aileleriyle soy ilikileri ve hukuk balar kesilmeksizin, alnp himaye edilmesi, braklp beslenmesi, cemiyete kazandrlmas tevik edilmitir. Sadaka iyreti verme, bor verme gibi dayanma rneklerinde bunlarn ktye kullanlmamas, hak ve emanetlere riayet edilmesi istenmitir. [239]

3. Cezann ahslii Prensibi:

Veda haccmda, Arafat'da irad edile hutbe, Amr b. el-Ahvas rivayetinde u ilaveyi de ihtiva etmektedir: ... Hibir sulu, kendisinden bakas aleyhine (bakasn sulu klan) bir su ileyemez; sulu, ocuu aleyhine; ocuk, babas aleyhine su ileyemez (kiinin iledii su kendisini balar ve sorumlu klar). unu bilin ki, eytan, sizin u lkenizde kendisine tapnlmaktan midini kesmitir; fakat kmsediiniz ilerinizde ona itaatiniz olacak, bu da onu honut klacaktr![240] Kur'n- Kerim Su ileyip ceza eken, bakasnn cezasn ekmez.[241] yetiyle cezann ahsilii prensibini ak olarak getirmi, Raslullah da hutbelerinde bu prensibi aklayarak iln etmilerdir. Birok eski hukukta, suun cezasn yalnzca sulu ekmez, onun yaknlar da cezadan paylarn alrlard. Cezay yalnzca suu ileyenlerin ve ona yardm edenlerin ekmesi gerektii, dier masum kiilei'in, sulu ile yaknlklar olsa dahi ceza ekmelerinin adalete aykr olduu eklinde ifade edebileceimiz cezann ahsilii, Fransz htillinden sonra,Bat Hukuklarna, bir prensip olarak girmitir. slm Hukuku ise bandan beri bu prensibi ilan etmi ve titizlikle uygulamtr. [242]

4. Vasiyetin te Birle Snrlandrlmas:

Varise vasiyet yasakland gibi, yabanclara vasiyet yoluyla mal brakma da, terikenin te biri ile snrlandrlm, geri kalan mal, verese iin mahfuz hak olarak braklmtr. Sa'd b. Eb Vakkas hasta olmu, Raslullah (s.a.v.)'m kendisini ziyareti srasnda maln, hayr ve hasenat iin vasiyet edeceini sylemiti. Raslullah, Varislerini varlkl brakman, insanlara el aan yoksullar olarak brakmandan daha iyidir buyurmu, vasiyetini, malnn te biri ile snrlan dr ma sim istemitir.[243]

5. Faizin Yasaklanmas Ve Akitlerin Serbest Braklmas:

Onuncu ylda nazil olan Mide sresi Ey iman edenler! Akitleri ifa ediniz. ayeti ile balyordu.

Burada akitler, kaytsz ve snrsz olarak zikrediliyor, yasaklananlar dnda kalan akitlerin muteber olaca anlatlyor, bu sebeple onlarn ifa edilmesi, gereinin yerine getirilmesi isteniyordu. phesiz slm'dan nce de Arabistan'da ve zellikle Hicaz blgesinde bilinen bir ok akit eidi vard. slm bunlarn ahlka ve adalet prensiplerine aykr olanlarm yasaklad, geri kalanlarm ya aynen, yahut da gerekli slhat yaparak kabul etti, gerektike her birinin kurulu, art ve hkmlerini aklad. Bu yette ise bilinen (isimli) akitler yannda, o gn bilinmeyen, fakat kyamete kadar insanlarn ihtiya duyup icad edecekleri akitlerin genel hkmn beyan etti: Akitler birtakm borlar dourur, bu borlar yerine getiriniz. Cahiliye devrinde akitler, ancak bir takm ekil artlar ile gerekleiyor ve bor douruyordu. slm bunlarn da oumu -amme menfaati ve nizamnn gerekli kld artlar dnda kalanlar kaldrd ve akdin kuruluunu karlkl rzya balad: Ey iman edenler! Sizin karlkl rzanza dayanan ticaret olmadka mallarnz, aranzda, batl yollar ile (elde edip) yemeyin.[244] Bu btl yollardan biri de faiz geliri idi. slm'dan nce araplar arasnda ok yaygn olan faizcilii slm, zaman iine yayarak (tedricen) yasaklad. nce faizin en zalimi olan katl faizi yasaklad: Ey iman edenler! stste katlanm olarak faizi yemeyin, Allah'tan korkun ki kurtulua eresiniz, kafirler iin hazrlanm bulunan ateten saknn.[245] Sonra faiz mahiyetinde olan baz muameleleri yasaklad. Raslullah (s.a.v.) veda hutbesinde eskiden kalma faiz borlarn iptal etti ve bunun ilk uygulamasn da kendi yaknlarndan faiz alacakls olanlar zerinde yapt. Btn bunlardan sonra faizin btn eitlerim, snrsz ve kaytsz olarak yasaklayan u yetler geldi: Faiz yiyenler, eytan arpm kimselerin nbetinden kalkt gibi kalkarlar. Bu hal onlarn aalm-sa-tm tpk faiz gibidir demeleri yzndendir. Halbuki Allah alm-satm helal, faizi haram klmtr. Bundan sonra kime Rabbin-den bir t gelir de (Rabbin dn dinler de) faizden vazgeerse, gemite olan kendisinindir, artk onun ii Allah'a aittir. Kim de tekrar faize dnerse, ite onlar cehennemliktir, orada devaml kalrlar. Allah faizi tketir, (faiz nce servetleri, sonra kendini yer bitirir), sadakalar ise bereketlendirir. Allah kfrde ve gnahta srar eden hibir kimseyi sevmez... Ey iman edenler! Allah'tan korkun; eer gerekten iman ediyorsanz, halen mevcut faiz alacaklarnz terkedin. ayet bunu yapmazsanz, Allah ve Rasl tarafndan size alan savatan haberiniz olsun. Eer tevbe edip vazgeerseniz, sermayeniz sizindir; ne hakszlk etmi, ne de hakszla uram olursunuz.[246] Yirmi yl iinde Raslullah'a gelen vahiy (Kur'n- Kerim ve tebli mahiyetinde olan Snnet) prensipler, ana kaideler, ereveler bakmndan dini tamamlamt. Bundan som-a kyamet gnne kadar ortaya kacak olan mesele ve problemler, bu kaynaklara, genel ve ereve hkmlere baklarak, ietihad yoluyla zlecek, dinin hayata intibak salanacakt, ite bu sebepledir ki yine-veda hacemda Allah Tel anl Raslne u yeti vahyet-miti: Bugn size dininizi tamamladm, size olan nimetimi ikml ettim ve sizin iin din olarak islm'a raz oldum (sizin iin raz olduum din islm'dr)[247]

Beinci Blm RASLULLAHIN DEVRNDE KAZA, FTA VE NOTERLK A-Kaza

Raslullah (s.a.v.) hayat boyunca, dier vazifeleri yannda kaza vazifesini de yrtm, kendisine intikal eden davalan kimi zaman ak vahiy ile, kimi zaman da itihad ile hkme balam, adaleti en gzel bir ekilde tevzi eylemitir. Hkme varrken O'nun, objektif delillere dayandn gstermesi bakmndan u aklamalar nem arzetmektedir: Ben ancak bir beerim (insanm), siz de bana davalarnz getiriyorsunuz, olur ki taraflardan biri delilini daha ikna edici bir ekilde sunar, ben de bu sebeple onun lehine hkmederim; imdi kime, kardeine (dier bir msl-mana ait, kar tarafa ait) hakk hkmeder, verirsem sakn onu almasn, ona bir para ate vermi olurum.[248] Hz. Peygamber fiilen hakimlik etmekle beraber muhakeme usl ve adab ile ilgili kaideler koymak ve aklamalar yapmak suretiyle de islm kaza messesesinin temelini atmtr. bn mer'in verdii bilgiden anlaldna gre Hz. mer'in hilafetine kadar kaza vazifesi btnyle hakimlere devredilmemi, devlet bakanlar (Raslullah ve ilk halife) bu grevi bizzat yrtmlerdir. Ancak bu genel durum, baz konularda ve yerlerde, baz kiilere hakimlik (kaza) grevinin verilmediini ifade etmemektedir. Nitekim Raslullah (s.a.v.) hayatlarnn sonralarna doru bir sahab'ye Kazada, baz ilerde (kk davalarda) benim yerimi al, benim yerime sen muhakeme ve hkmeyle buyurmutur[249] Medine'de baz davalar iin Medine dnda ise genel olarak Raslullah'n ashabna kaza grevi verdiini gsteren vak'alar ve rivayetler vardr:

Ma'kl b. Yesr anlatyor: Raslullah (s.a.v.) bana filan kimseler arasndaki filan davaya bak. buyurdu, ben muhakeme etmeyi beceremem ya Raslallah! dedim, u cevab verdiler: Kasten hakszlk etmedike Allah, hakimin yanndadr, yard-mndadr.[250] Rasl-i Ekrem, Hz. Ali'yi ve Muz', hakim olarak Yemen'e gndermi ve ikincisine ne ile hkmedeceini sormutu, Mu'az'n sra ile Kur'n- Kerim, Snnet ve ctihad ile hkmederim demesi zerine de tasviplerim ifade buyurmulard.[251] iki kii, birbirinden davac olarak Raslullah (s.a.v.)'e gelmilerdi, Ukbe b. mir'e dnerek: Kalk, davaya bak ve hkmn ver! buyurdu, Ukbe Ya Raslallah, bu ie siz benden daha lyksnz deyince byle olsa da sen hkmet diye srar ettiler, Ukbe hangi esasa gre diye sordu, Allah Rasl u cevab verdi: ctihad et, eer isabet eder, doruyu tutturursan on sevap alrsn, ictihad eder de hataya dersen bir sevap alrsn.[252] iki kardee ait bir ev vard, ortasna hayvan balamak iin bir yer yapmlard, kardeler lnce, geride braktklar vrislerden her biri hayvan alnn kendilerine ait olduunu iddia ederek Raslullah'a bavurdular, Raslullah (s.a.v.) Huzeyfe b.el-Yemn' grevlendirdi, (gidip mahallinde keif yapmasn ve davay hkme balamasn istedi), Huzeyfe gitti, yeri grd, hayvanlar ve iti balama yerleri (ip veya halkalar) hangi tarafta ise bu yerin de onlara ait olduuna hkmetti. Sonra Raslullah (s.a.v.)'a dnerek yaptn anlatnca isabet etmisin cevabm ald.[253] Bu dnemde dava, ifah olarak alr, genellikle mescitte grlr, Kitab ve Snnet'te mevcut hkm ve usl kaideleri ile itihada dayanlarak yrtlrd. Raslullah'm mr boyunca verdii hkmleri toplayan kitap blmleri ve mstakil eserler vardr.[254]

B- fta
Ifta, fetva vermek, genellikle bir soru zerine dinin hkmn bildirmek manasna gelmektedir. Bunu yapanlara sonradan mfti denilmitir. Ancak Raslullah devrinde bu terim yerine alim, fakih, zu'r-ra'y gibi terimler kullanlmaktadr. Hz. Peygamberin asl vazifeleri iinde ift da vardr; O'nun yaad dnemde dinin hkmn bildirecek baka bir kaynak yoktur; ashab, ya O'ndan duyduklarm naklederek fetva vermiler, bunu Raslullah'a arz?derek doru olup olmadn sormular ve buna gre amel etmilerdir. Kaynaklar, Raslullah (s.a.v.) zamannda u ashabn, gerektiinde fetva verdiklerini nakletmektedir: Eb Bekir, mer, Osman, Ali, Ubey b. Ka'b, Mu'az b. Cebel, Zeyd b. Sabit, Abdurrah-man b.Avf, Ammar b. Yasir, Huzeyfe b. el-Yeman, Ebu'd-Derd, Ebu Musa el-E'ar, ibn Mes'ud, Ubade b. es-Samit (r.a.).[255] phesiz bu devirde ashabn ictihad etmesi ve fetva vermesi, ya Raslullah (s.a.v.)'n bulunmad yerlerde gerektii iin olmakta, yahut da onlarn eitilip yetitirilmeleri maksadna dayal bulunmaktadr. Bu manada ad ictihad ve fetvaya karm daha baka sahabe de vardr. [256]

C- Noterlik Ve Resmi Yazmalar

Kur'n- Kerim'de, bor ilikilerinin yazya geirilmesi, haklarn zayi olmamas ve gerektiinde isbat edilebilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas emrolunmutur: Ey iman edenler, belli bir vadeye kadar karlkl borlandnz zaman onu yazn. Bir katip, onu aranzda adaletle yazsn... iki de ahit bulundurun...[257] Bu emri ilk yerine getiren Raslullah ile O'nun ashab olmu, karlkl bor-hak ilikilerinin yazlmas, vesikaya balanmas hususi hukuk yannda amme hukukuna da temil edilmi, anlama ve andlamalar yazya geirilmi, bu gelimeler sonunda uzun zaman dilimizde, Kur'n ifadesine uygun olarak ktib-i adil olarak anlan noterlik messesesi de domutur. Hz. Peygamber devrinde, borlanma ve benzeri hukuki tasarruflarn yazya geirilmesi ve vesikaya balanmas ile ilgili rneklerden zamanmza kadar gelenleri vardr. Bunlardan birini bize Buhar nakletmektedir: Raslullah (s.a.v.) el-Adda b. Halid'den bir kle satn alm ve bir sat senedi tanzim ettirerek unlar yazdrmtr: Bu, Raslullah Muhammed'in el-Adda'dan alddr, mslmanm, mslmana satdr; almanda (klede) hibir hastalk, ktlk ve kaaklk sabkas yoktur.[258] Bu satm akdinin konusu kledir; Raslullah (s.a.v.) kendisine hediye edilen kleyi bile azad

ettiine gre bunu da azad etmek zere alm olacaktr. Kle., nemli bir akit konusu olduu, akit ve teslim sonrasnda da taraflar ilgilendiren gelimeler, hak iddialar vb. olabilecei iin, akit yaz ile tesbit edilmi ve satm konusunun zellikleri kaydedilmitir. Bylece gnmzde tanmazlarn, tama aralarnn vb. satmnda kanuni art haline gelmi bulunan yazm ve tescile kap alm olmaktadr. Hz. mer'e Hayber ganimetlerinden bir hurmaln isabet ettiini, Raslullah ile istiareden sonra bu topra vakf haline getirdiini daha nce zikretmitik.[259] Bu vakfin vesikaya balandn ve gerektike vakf senedinin yeniden yazldn u nakilden anlyoruz: Yahya b. Sa'id, Hz. mer'in torunu Abdulhamid b. Abdullah'n kendisine unlar yazdrdn rivayet etmektedir: Bismillahirrahmanirrahim, bu, Allah'n kulu mer'in, Sem adl hurmal hakknda yazdrd seneddir. (Senedde dercedilen art udur:) Topran asl satlmayacak, balanmayacak, varislere intikal etmiyecektir; (bundan istifade hakk) fakirlere, akrabaya, klelere, Allah yolunda olanlara, yolda kalmlara aittir. Vakf idare edenlerin (mtevellinin) normal ller iinde buradan kendine mal biriktirmesi caiz deildir. rnnden artan yoksula ve mahruma verilecektir. Sem'in yneticisi isterse, rnn satarak burada altrmak zere kle satn alabilir. Bunu Muaykib yazm ve Abdullah b. el-Erkam da ahitlik etmitir. Abdullah'n vefat yaklanca, Hz. mer'in u mealdeki vasiyetini de senede ekletmitir: Yaad mddete Sem'i Hafsa ynetecek , ondan sonra da yine onun ailesinden akl banda olanlar vakf yneteceklerdir.[260]

BBLYOGRAFYA
Atar, F., slm Adliye Tekilat, Ankara ty. el-Cessas, Ebu Bekr er-Raz, Ahkmu'l-Kur'n, istanbul 1338; Msr, 1335. Karaman, Hayreddin, slm Hukuku Tarihi, istanbul, 1981 Karaman, Hayreddin, Mukayeseli slm Hukuku, istanbul 1975 Ibn Hacer Askaln, Fethu'l-Br, Kahire 1959. bnu'l-Kayyim, Zadu'1-Med, Beyrut 1987. Ibnu'l-Kayyim, el-Cevziyye, Vlamu'l-Muvakkn, I-IV, Msr, ts., Msr 1955. Ibn Sa'd, Tabakat, Beyrut 1960. M. Hamidullah, Kur'n- Kerim Tarihi, ev. S. Mutlu, istanbul 1965. Muhammed Yusuf Musa, Prof.Dr. M. Y. Musa, el-Emvl ve Nazariyyetu'l-Akd, Kahire, 1952 Schacht J., slm Hukukuna Giri, trc. A. ener, M. Da, Ankara 1977. e-evkan, Muhammed b. Ali, Neyl'l-Evtar, I-VII, Msr (el-Haleb), 1343. Taber, Tefsir, Msr 1321.[261]
[1] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/23-24. [2] C. Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, C.I, s. 8 vd. [3] C. Zeydan, a.g.e., s. 18 vd. [4] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/25-26. [5] e-evkn, Neyl'l-Bvtr, C. VI, s. 168 (Buhr'den). [6] en-San'n, Sbl's-Selm, C.III, s. 161. [7] en-Nis, 4/19, 32. [8] en-Nis, 4/23. [9] es-San'n, a.g.e., C.III, s. 175, e-evkan a.g.e.', C.IV, s. 178, en-Nis, 4/3. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/26-27. [10] en-Nisa, 4/23. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/27. [11] en-Nis, 4/4, el-Hudr, Triku't-Teri, s. 78. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/27. [12] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/27. [13] el-Bakara, 2/230, 232. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/27. [14] H. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, C.I, s. 311 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/28. [15] e-evkn, a.g.e, C.VI, s. 271; H.Karaman, C.I, a.g.e., s. 321 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/28. [16] el-Cessas, Ahkamu'l-Kur'n, C. III, s. 418. [17] el-Mcdele, 58/2-4. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/28. [18] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/28. [19] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/29. [20] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/29. [21] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/29. [22] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/29. [23] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/29. [24] Eb Dvd, K. el-Edeb, bab: 17; bn Mce, K. et-Ticrt, bab: 63; bn Han-bel, Msned, C.III, s. 425. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/29.

[25] e-evkn, Neyl'l-Evtr, C.V., s. 278 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/30. [26] e-evkn, a.g.e., C.V, s. 239 vd. [27] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/30. [28] el-Cesss, Ahkmu'l-Kur'n, C.I, s. 464. [29] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/30. [30] el-Cesss, a.g.e., C.I, s.528. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/30. [31] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/31. [32] el-Cesss, a.g.e., C.I, 530; e-evkn, Neyl'l-Evtr, C.V, s. 175. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/31. [33] e-evkn, a.g.e., C.V, s. 175. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/31. [34] Dr. Abdulkerim Zeydan, el-Medhal li-Dirseti'-eria, s. 36. [35] el-En'm, 6/164. [36] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/31. [37] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/32. [38] e-evkn, a.g.e., C.VII, s. 37. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/32. [39] e-evkn, a.g.e., s. 42, Bu konuda (Cahiliye Hukuku) iindipnotlarnda geen kaynaklardan baka bak. Ahmed Emin, Fecr'ul-slm, s. 225-227; M. Yusuf Musa, el-Emval, s. 13-18, ah Veliyullah, Hccet lahi'l-balia s. 262-271. [40] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/32. [41] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/33. [42] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/33. [43] e-tb, el-Muufakat, C.III, s. 46 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/33. [44] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/34. [45] nfak (el-Bakara, 2/215); mukaddes aylarda sava (el-Bakara, 2/217); ki ve kumar (el-Bakara, 2/219); nfak (el-Bakara, 2/219); yetimler (el-Bakara, 2/220); hayz (el-Bakara, 2/222); helal klnan eyler (el-Maide; 5/4); ganimetler (el-Enfal, 8/1). [46] Kadnlar (en-Nis, 4/127); Miras-kelale (en-Nis, 4/176). [47] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/34-35. [48] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/35. [49] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/35. [50] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/36. [51] el-Hacc, 22/39. [52] el-Bakara, 2/190; el-Enfi, 8/39. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/36. [53] el-Bakara, 2/185; l-i mran, 3/159. [54] Buhar, K. el-CmU'a, bab: 8; es-Savm, bab: 27; Mslim, K et-Taharah, nu. 42; et-Drim, Snen, C.I, s. 73. [55] Nevev (el-Erbaun'da) ve Darakutn rivayet etmilerdir. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/36-37. [56] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/37. [57] el-En'm, 6/57; Yusuf, 12/40, 67. [58] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/37-38. [59] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/39. [60] Kevser, 108/2. [61] el-Bakara, 2/282. [62] Talk, 65/2. [63] bnu'l-Arab, Ahkmu'l-Kur'n, Beyrut, ts. C.I, s. 8 (el-Bakara sresinin tefsiri banda) [64] el-Hacv, a.g.e., C.I, s. 26. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/39-40. [65] el-Furkan, 25/32. [66] el-lsr, 17/106. [67] en-Nis, 4/176. [68] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/40-41. [69] el-Hicr, 15/9. [70] Kur'n- Kerim'in yazlmas ve toplanmas konusu hadis, siyer, tarih kitaplar yannda Syt'nin el-tkan' gibi Kur'n tarihi ve ilimlerine mahsus eserlerde bulunmaktadr. Toplu bilgi iin bak. Buhr, Fedilu'l-Kur'n, 1-9; Taber, Tefsir, Msr, 1321, C.I, s. 15-22; Prof. Dr.M. Hamidunah, Kur'n- Kerim Tarihi, ev. S. Mutlu, st. 1965, s. 42-56. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/41-43. [71] Prof. Hamidullah, a.g.e., s. 56. [72] Hacev, el-Fikru's-smt, C.I, s. 34 vd.; h Veliyyullah, el-Fevzu'l-kebir, s. 21 vd. [73] Nisa, 4/11-12. [74] Bakara, 2/234-240. [75] Bakara, 2/184. [76] Bakara, 2/185. [77] Enfl, 8/65-66. [78] Ahzb, 33/52. [79] Ahzb, 33/50. [80] Mcdele, 13/9. [81] Nahl, 16/44. [82] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/43-45. [83] Har, 59/7. [84] Ahzb, 33/21. [85] Al-i mran, 3/32. [86] bnu'l-Kayyim, lmu'l-muvakkin, C.II, s. 257. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/45-47. [87] Bu konuda yaplm en yeni ilm ahma Ali Osman Kokuzu'nun doktora tezidir: Hadiste Nasih-Mensuh Meselesi, stanbul, 1985, tartmalar iin 145-165. sayfalar, rnekler iin 175-340. sayfalar. [88] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/47.

[89] Hadisin yazlmasn yasaklayan hadis ile buna izin veren hadisleri uzlatrmak iin birok gr ileri srlmtr: Yasaklanan yazlp Kur'n sayfalar ile beraber Hz. Peygamber'in evinde braklmasdr, yasaklanan Kur'n ile ayn sayfaya yazlmasdr, yasaklama ezber iine sekte vermesin diye baz ahslara mahsustur gibi yorumlar bunlar arasndadr. Ancak uzmanlarn tercihine gre dorusu, karma tehlikesinin bulunduu zaman genel olarak yasaklanm, bu tehlike ortadan kalknca da izin verilmi olmasndan ibarettir. bn Kesir, htisru-Ulm'l-hadis, A. akir neri, Msr, 1951, s. 132 vd. [90] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/47-48. [91] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/48-50. [92] Nisa, 4/115. [93] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/50. [94] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/51. [95] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/51. [96] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/51-52. [97] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/52. [98] Buhar, Menkb, 26; Mslim, Savm, 111 vd. 49. [99] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/53. [100] Ahmed, Msned, C.IV, s. 374. [101] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/53. [102] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/54. [103] el-Enfl, 8/67-68. [104] Ahmed b. Hanbel, Msned (A.M. akir neri, Kahire, 1948), c.I. [105] et-Tevbe, 9/43. [106] Buhar, K. el-Hacc, bab: 42, el-Enbiy, 10; Mslim, K. el-Hacc, nu. 399. [107] Mslim, K et-Tahrah, nu. 42. [108] Tahrim,66/l. [109] Buhar, Vesaya, 19; Mslim,Nezr, 1. [110] Ibn Mace, Siyam, 19; Muvatta, Siyam, 13. [111] Mslim, Nikh, 140 vd. [112] Mslim, Taharet, 42; Eb Dvd, Taharet, 25. [113] Tirmiz, Hac, 5; Nes, Mensik, 1. [114] Buhar, Cenaiz, 76; lim, 39; Mslim, Hac, 445, 447. [115] Buhar, Cihad, 130; Mslim, Sayd, 34. [116] el-Ahzb, 33/21. [117] el-Har, 59/7. [118] en-Nis, 4/80. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/54-58. [119] Mu'az hadisi ile itihadnda yamlana dahi mkafat vadeden hadis burada hatrlanabilir. [120] en-Nis, 4/59. [121] Bu nevi itihad kabul etmeyenler iin bak. Gazzali, a.g.e, C.II, s. 355. [122] Cessas, a.g.e., C.II, s. 212-213. [123] bn Sa'd, Tabakat, C.II, s. 212-213. [124] Kettan,Tertb, c.I, s. 57. [125] iaz, Tabakat, s. 5. [126] bn Hazm, el-hkam, s. 967; el-Hatib, el-Fakih ve'l-mtefakih (Kprl nshas),vr. 71b. [127] bn Hazm, el-hkam, s. 698. [128] Mslim, a.g.e., C.III, s. 1370. [129] bn Hazm, a.g.e, s. 811. [130] Giri blmnde zikredilen Muaz hadisi. [131] El-Hatib, a.g.e., (Kprl n) vr. 72b; Buhari, a.g.e, C. V, s. 50; Ayni, a.g.e., C III, s. 348; bnu'l-Kayyim, a.g.e., C.I, s. 203. [132] bn'l-Kayyim, A.g.e., C.I, s. 204. Bu devrede ictihad hareketi ve rnekler iin bak. H. Karaman, Balangtan Drdnc Asra Kadar slam Hukukunda ctihad (Tez. Birinci Blm). [133] Buhr, Cihad, 168, Megaz, 38; Mslim, Cihad. [134] Buhar, Teyemmm, 8. [135] Buhr, Teyemmm, 7; Eb Dvd, Taharet, 124. [136] Buhar, Tb, 33, 39. [137] Vek,Ahbaru'l-kudat, C.I, s. 91; bnu'l-Kayyim, a.g.e., C.I, s.203. [138] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/58-63. [139] Tekvir, 31/8. [140] Maide, 5/103. [141] En'm, 6/145. [142] En'm, 6/151-152. [143] En'm, 6/121. [144] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/65-66. [145] Buhar, Salat, 1, Taksir, 5; Mslim, Saltu'l-msafirin, 1,3. [146] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/66. [147] Mslim, Mescid, 176,179. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/66-67. [148] Vaka, 56/79. [149] bn Hacer, Fethu'l-Bari, C.I, s. 233 (Selefiyye tab') [150] Maide, 5/6. [151] Mddessir, 74/4. [152] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/67-68. [153] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/68. [154] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/68. [155] Buhar, Ezan, 1; Tirmiz, Mevkit, 27; Mslim, Nikh, 79 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/69. [156] Buhar, Nikh, 7, 54, 56... [157] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/69. [158] Hac, 22/39. [159] Bakara, 2/193-194. [160] Nisa, 4/75. [161] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/69-70.

[162] Muttafifin, 83/1, 2, 3. [163] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/70. [164] Bakara, 2/183-185. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/71. [165] Nesa, Iydeyn,l; Ahmed, C.III, s. 103. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/71. [166] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/71. [167] evkn, Neylu'l-Evtar, C.V, s. 117 vd. [168] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/72. [169] Nesa, Zekt, 31,33; bn Mce, Zekt, 21. [170] Tevbe, 9/103. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/72. [171] Bakara, 2/115. [172] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/72-73. [173] Enfl, 8/41. [174] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/73-74. [175] Buhar, Vasaya, 6. [176] Nisa, 11-12. [177] Tirmiz, Feriz, 3; Ahmed, C.III s.352. [178] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/74-75. [179] Talk, 65/1. [180] Kurtub, Tefsir, C.XVIII, s. 148. Hadis iin bak. Ibn Mce, Talk, 1. [181] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/75. [182] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/75-76. [183] Buhar, Hudd, 24 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/76. [184] Buhar, Nikh, 107;Humus, 19. [185] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/76-77. [186] Buhar, Teyemmm, 1; Tevbe, 56... [187] Nr, 24/4. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/77. [188] Buhar, stizan, 10; Nikh, 67. [189] Ahzb, 33/53. [190] Ahzb, 33/6. [191] Nr, 240/30-31. [192] Nr, 24/27-28. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/77-78. [193] Hac, 22/26-29. [194] Mslim, mn, 10. [195] bn Hacer, sabe, Msr, 1939, C.II, s. 202. [196] bn Sa'd, Tabakat, Beyrut, 1960, C.I, s. 299; bnu'l-Kayyim 9 veya onuncu ylda farz olduunu savunuyor; Zdu'l-Mead, C.II, s. 101 vd.;Umre, s. 90 vd. [197] Bakara, 2/196-199; Tevbe, 9/37. [198] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/78-80. [199] Nesa, stiska, 2, 4,13. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/80. [200] Bakara, 2/226, 227. [201] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/80. [202] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/81. [203] Bakara, 2/196. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/81. [204] Nahl, 16/97. [205] Bakara, 2/219. [206] Nisa, 4/43. [207] Mide, 5/90. [208] bn Hacer,Fethu'l-bari, C.XII, s. 127. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/81-82. [209] Nesa, Talk, 33. [210] Mcdele, 58/1-2. [211] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/82. [212] evkn, Neylu'l-evtr, C.VI, s. 22-35. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/83. [213] Maide, 5/33. [214] Buhar, Megaz, 36. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/83. [215] Buhar, Zebih, 24 vd.; bnu'l-Kayyim haram kln sebebinin pis, rics olmasn tercih ediyor; Zdu'l-Mead, Beyrut, 1987; C.III, s. 342. [216] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/84. [217] bn Mce, Ruhun, 14; Mslim,Buyu', 85-100, bnu'i-Kayyim, a.g.e., C.III, s. 144, 345. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/84. [218] Buhar, Megaz, 51. [219] bnu'l-Kayyim, a.g.e., C.III, s. 434-458. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/84-85. [220] Bakara, 2/178,179; Mide, 5/45; Isr, 17/33. [221] Buhar, Diyt, 8. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/85. [222] Mslim, Msanat, 67-12. [223] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/86. [224] Mslim, Nikh, 22; bnu'l-Kayyim, Zdu'l-mead, C.III, s. 342 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/86-87. [225] Buhar, Hudud, 12; Mslim, Hudud, 8-11. [226] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/87.

[227] Mslim, Ceniz, 105,108. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/87-88. [228] Buhar, Hac, 67. [229] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/88. [230] Darakutn, Snen, Medine, 1966, C.III, s. 277. [231] Nur, 24/6-9. [232] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/88-89. [233] Bakara, 2/193. [234] Bakara, 2/256. [235] Mslim, Hac, 147; Buhar, Hac, 132. [236] Mslim, Birr, 32. [237] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/89-91. [238] Tirmiz, Vasaya, 6; Avnu'l-Ma'bud, C.VI, s. 309. [239] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/91-92. [240] Tirmiz,Ferc, 2. [241] En'm, 6/164. [242] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/92-93. [243] Buhar, Vasaya, 2, 3; Mslim, Vasyyet, 5, 7, 8,10. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/93. [244] Nisa, 4/29. [245] Ali mrn, 3/130. [246] Bakara, 2/275, 276, 278, 279. [247] Mide,5/3. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/93-95. [248] Buhr, Ahkm, 20; Mslim, Akdye, 4. [249] el-Heysem, Mecma'u'z-zevid, Beyrut, 1967, C.IV, s. 196. [250] Heysem, a.g.e., C, IV, s. 193. [251] Eb Dvd, Akdye, 11; bn Hanbel, Msned, C. V, s.230, 236, 242. [252] Drakutn, C.IV, s. 203; bn Hanbel C.IV, s.205. [253] Drakutn, C.IV, s. 229. [254] Blme rnek: Heysem, a.g.e., C.IV, s. 203 vd.; kitaba rnek: bnu't-tall, Muh. b. Ferac (V. 497/1104), Akdyetu'r-Rasl. Raslullah devrinde kaza ve kadlar iin bak. Do. Dr. F. Atar, islm Adliye Tekilt, s. 39-53. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/97-98. [255] Hacev, el-Fikru's-sm, C.I, s. 169-173. [256] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/99. [257] Bakara, 2/282. [258] Buhar, Buyu', 19. [259] Buhar, urt, 19; Vasy, 22, 28. [260] Eb Dvd, Vasy, 13; Hacev, a.g.e., C.I, s. 211 vd. Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/99-100. [261] Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 3/101.