UNIVERZITET U TUZLI FILOZOFSKI FAKULTET

Dario Pavi

DIPLOMSKI RAD
VANJSKA POLITIKA JUGOSLAVIJE OD KRAJA DRUGOG SVJETSKOG RATA DO OSNIVANJA POKRETA NESVRSTANIH (1945-1961)

Tuzla, juni 2012. UNIVERZITET U TUZLI FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK: HISTORIJA

Dario Pavi

DIPLOMSKI RAD
VANJSKA POLITIKA JUGOSLAVIJE OD KRAJA DRUGOG SVJETSKOG RATA DO OSNIVANJA POKRETA NESVRSTANIH (1945-1961)

Tuzla, juni 2012.

Mentor diplomskog rada: dr. sc. Sead Selimovi, docent Rad sadri 50 stranica. Redni broj diplomskog rada:

REZIME
Vanjsku politiku Jugoslavije od kraja Drugog svjetskog rata do osnivanja pokreta nesvrstanih treba posmatrati u sklopu svjetskih meunarodnih odnosa. Nemogue je posmatrati vanjsku politiku Jugoslavije nevezanu za tokove meunarodnih odnosa u svijetu. Jugoslavija je iz Drugog svjetskog rata izala kao jedan od pobjednika, tj. bila je na strani Saveznika. Meutim, nakon rata Jugoslavija se okree Savezu Sovjetskih Socijalistikih Republika (SSSR), s kojim je bila u dobrim odnosima sve do 1948. godine kada dolazi do tzv. sukoba Staljin - Tito, te se od tada Jugoslavija okree dijelom ka Zapadu. Nakon Staljinove smrti 1953. godine dolazi do stabilizacije odnosa izmeu Jugoslavije i SSSR-a. U prvim godinama nakon rata Jugoslavija je nastojala da uspostavi dobre odnose sa susjednim zemljama. Radila je na formiranju Balkanske federacije, s Bugarskom, ali na kraju je to ostalo samo mrtvo slovo na papiru, prvenstveno zbog toga to formiranje takve jedne federacije nije odgovaralo SSSR-u. S Albanijom su uspostavljeni posebno dobri odnosi, ak je jedan period Albanija bila vjerni sljedbenik jugoslavenskih interesa. U svrhu poboljanja i uvrivanja odnosa sa susjednim zemljama formiran je i Balkanski savez. Odmah po zavretku rata Jugoslavija je morala rijeavati pitanje granica sa drugim zemljama. S Italijom je nastao spor oko teritorije Trsta tzv. Transka kriza koja je rijeena tek 1975. godine. Jugoslavija ima velike zasluge i za stvaranje Pokreta nesvrstanih. Zapravo, Jugoslavija je bila pokretaka snaga koja je formirala pokret nesvrstanih. Osnivaka konferencija je odrana u Beogradu 1961. godine.

SUMMARY
Yugoslavia's foreign policy since the Second World War until the establishment of the Non-Aligned Movement should be viewed within the world of international relations. It is impossible to observe the foreign policy of Yugoslavia unrelated to flows of international relations in the world. Yugoslavia in World War II emerged as one of the winners that was on the side of the Allies. However, after the war is turning the Union of Soviet Socialist Republics, hereinafter (the USSR), with whom he was on good terms until 1948. when there is so called. Conflict Stalin - Tito and Yugoslavia has since turned over to the West. After Stalin's death in 1953. year comes to a stabilization of relations between Yugoslavia and the USSR. In the first years after the war he tried to establish good relations with neighboring countries, and has worked with Bulgaria to form a Balkan federation, but in the end it remained a dead letter, primarily because of the formation of such a federation is not suited USSR u With Albania were established particularly good relations that could be said that one time, Albania was a faithful follower of Yugoslav interests. In order to improve and strengthen relations with neighboring countries and formed the Balkan League. Immediately after the war, Yugoslavia had dealt with the issue of borders with other countries. From Italy came the dispute over the territory of Trieste so. Trieste crisis that was resolved only 1975th year. Yugoslavia has great merit for the creation of Non-Aligned Movement. In fact, Yugoslavia was the driving force that has formed the Non-Aligned Movement. The founding conference was held in Belgrade 1961st year.

I. UVOD 1.1. Ope napomene

Vanjska politika Jugoslavije poslije Drugog svjetskog rata nerazdvojivo je povezana sa razvojem meunarodnih odnosa i uspostavljanjem veza oslobodilakog pokreta Jugoslavije sa saveznicima tokom rata. Drugim rijeima, vanjska politika Jugoslavije poslije Drugog svjetskog rata, a takoer i sama nova drava, proizvod su oslobodilake borbe i revolucije, koja je stvorila njihove temelje jo u vrijeme oruane borbe. Promjene i adaptacija novoj situaciji poslije kraja rata ne odraavaju promjene ili odstupanja u osnovnim postavkama i aspiracijama, nego prilagoavanje novim uvjetima i prilikama, kako u vanjskom svijetu, tako i u samoj zemlji. Kasnije promjene, a posebno burni dogaaji povezani sa prelomnom 1948. godinom, ne mjenjaju tu ocjenu, nego je, naprotiv, potvruju i daju joj dublji smisao i potvrdu. Centralna pitanja iz domena vanjske politike poslijeratne Jugoslavije su se saela u dvije osnovne take, a to su: 1) priznanje nove revolucionarne vlasti od strane sila pobjednica, a time i uope u meunarodnoj zajednici; 2) pitanje korekture granica, i to prema Italiji, Austriji i, po mogunosti prema Grkoj i Bugarskoj. Svakako, najkrupnije i najjae podvueno bilo je pitanje korekture granice prema Italiji. U pogledu ope orjentacije i zauzimanja stava u pitanjima ope svjetske politike formuliralo se samo pitanje tijesne povezanosti i prijateljstva sa Savezom Socijalistikih Sovjetskih Republika (SSSR). Ta povezanost se u prvom redu odraavala kroz navedene dvije osnovne spoljnopolitike aspiracije, jer se s te strane Jugoslavija oekivala najaktivniju i bezrezervnu podrku. Meutim, u jaanju uticaja i politikih stavova SSSR-a na svjetskoj pozornici oekivala se i maksimalana sigurnost i uvrenje tekovina oruane borbe i revolucije. Ova podjela na rjeavanje centralnih pitanja koji su se postavljali jo u vrijeme rata i onih pitanja koje je donosio sa sobom poslijeratni razvoj vrlo je znaajna za razumjevanje pravca vanjske politike Jugoslavije u cijelom poslijeratnom periodu. Na tim centralnim pitanjima iz rata i revolucije formirala se misao vodilja jugoslovenske vanjske politike, nepokolebiva odlunost ouvanja nezavisnosti i integriteta zemlje, bez obzira na snagu i mo onih sila u svijetu koje bi se tim tenjama suprostavile.

Kontinuitet u meunarodnim odnosima bila je sigurna i neophodna osnovica za odluno odbijanje pritisaka spolja koji su izrasli iz sukoba sa SSSR-om u proljee 1948. godine. Tada je Jugoslavija u borbi za svoja osnovna prava i socijalistiki razvoj, dola u situaciju da se odupire pritiscima i sa Istoka i sa Zapada. U toj fazi borbe nova Jugoslavija prihvaa izazov i prkosi pritiscima velikih sila tog vremena istovremeno, i izlazi pobjedonosno, ne rtvujui nijednu poziciju steenu za vrijeme rata i revolucije. Izlaz iz te dramatine borbe, koja je privremeno dovela do izolacije zemlje, s obzirom na tadanje stanje u svijetu, pokazuje vrstinu politikih stavova, ali i mudrost pri praktinom djelovanju i otporu materijalno monijim snagama. U isto vrijeme, to je period u kojem se na specifian nain obnavljao onaj duh revolucionarne borbe koji je proimao djelovanje naroda Jugoslavije za vrijeme rata i revolucije. Tu se nova Jugoslavija, ne vie na krilima slave iz oruane borbe, nego kao znaajan meunarodni faktor poslijeratne Evrope, pojavljuje na sceni meunarodnih odnosa. Taj period jo vie uvruje tradiciju nezavisnosti i ujedno doprinosi sazrijevanju diplomatske vjetine i produbljuje i obogauje vanjskopolitiko djelovanje. Orijentacija prema nesvrstanosti, koja se raa iz tih dramatinih sukoba prvih poslijeratnih godina, samo je uopen izraz, izvlaenje pouke iz vlastitih iskustava i nastojanje da se na njihovom osnovu izradi jedna cjelovita koncepcija meunarodnih odnosa. Razdoblje pokreta nesvrstanosti znaajno je povijesno podruje u okviru poslijeratnih dogaaja u svijetu. Zanimljivo je pratiti vanjskopolitiku situaciju izmeu blokovskih grupacija i kako se Jugoslavija, koja je iz Drugog svjetskog rata izala sa velikim ljudskim gubicima i materijalnom tetom, ali ipak kao priznati lan antihilerovske koalicije, ukljuila u aktivnu meunarodnu politiku u sjeni stalno tinjajueg sukoba dvaju suprotstavljenih blokova. Stvaranje politike novog kursa, u emu je aktivno sudjelovala Jugoslavija, jedan je od njenih najveih vanjskopolitikih uspjeha.

II. JUGOSLAVIJA I MEUNARODNI ODNOSI U PRVIM GODINAMA POSLIJE RATA 2.1. Efekti rata na meunarodne odnose
Drugi svjetski rat bio je najvei ratni sukob u historiji ovjeanstva.1 Pobjedu nad faistikim snagama Osovine izborila je udruena antifaistika koalicija u kojoj su se nale, izmeu ostalih, i najvee drave politikog Zapada - Sjedinjene Amerike Drave (dalje SAD) i Velika Britanija i prva socijalistika drava na svijetu - SSSR. Velike ljudske rtve, golemi materijalni gubici, te neopisiva stradanja civilnog stanovnitva u godinama rata ulijevali su nadu da e poslijeratni svijet imati dovoljno snage da sauva mir, te da e se izgraditi mehanizmi koji nee dozvoliti da u budue doe do strahota kakve su bile tijekom Drugog svjetskog rata. Tome u prilog ila je i injenica da je postojala snana antifaistika koalicija u iji sastav su ulazile tada najsnanije drave svijeta. Vjerovalo se da e njihova saradnja biti nastavljena i u miru, te da e to donijeti dobrobit za sve narode i drave. Meutim, odnosi unutar antifaistike koalicije nisu bili izgraeni tako vrsto da bi se mogli odrati u poslijeratnim uslovima. Sa zavretkom rata u odnosima izmeu velikih saveznika poelo je sve vie dolaziti do otvorenih razilaenja, koje su se ogledale u razliitim koncepcijama o poslijeratnom ureenju svijeta.2 Upredo sa borbom za pobjedu nad faistima jo u toku rata stvarale su se nove osnove meunarodne politike i bitno se mijenjao izgled nekadanje meunarodne zajednice. Pri kraju rata ocrtavala se slika novog svijeta ispunjenog novim obiljejima, novim savezima, ali i novim sukobima.3

U Drugom svjetskom ratu direktno ili indirektno je uestovalo 72 od tadanjih 78 drava. Oko 110 miliona ljudi bilo je pod orujem ili pomonim slubama. U ovu brojku nisu uraunati mnogobrojni pripadnici poret otpora. Trokovi rata iznosili su vie od 935 milijardi dolara, dok su ljudski gubici bili veliki (u godinama rata poginulo je oko 55 miliona ljudi, od toga oko 40 miliona u evropskim zemljama koje su i podnijele najvei teret rata, bilo je oko 30 miliona invalida). Veliki broj drava uesnica u ratu pretrpio je velike materijalne gubitke u industriji, saobraaju i poljoprivredi. Vidi kod: Radovan Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, Grupa autora, Povijest svijeta, Zagreb, 1977., str. 705. (dalje: R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije) 2 Artur Conte, Jalta ili podjela svijeta, Zagreb, 1968., str. 179-251; Tokom rata britanski premijer Winston Churchill nastojao je djelovati s pozicija prevazienog modela interesnih sfera. U SAD-u Rooseveltova administracija bila je zainteresovana za saradnju sa SSSR-om. Rooseveltova vizija meunarodnih odnosa zasnivala se na potrebi da se odri jedinstvo meu saveznicima, te da se pomou zajednikih akcija onemogue novi sukobi. Organizacija ujedinjenih naroda trebala je biti garant ouvanju zajednikog djelovanja. Staljinova koncepcija novih zasnivala se na tome da je on polazio od velikodravnih nacionalistikih interesa, te je nastojao povoljno rijeiti pitanje sovjetskih granica na zapadu. Kao garanciju za to je traio da se u Istonoj Evropi stvore prijateljski reimi. 3 R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 708.

Kao rezultat nastojanja velikih saveznika da se saradnja iz ratnih dana prenese i na poslijeratno razdoblje rezultirala je osnivanjem Organizacije ujedinjenih naroda (OUN). Po ovlastima to tijelo je trebalo da bude grant zajednikoj saradnji. Osnovna pretpostavka na kojoj su trebali poivati Ujedinjeni narodi svodila se na to da e saveznici biti jedinstveni i nakon rata, te da e sve akcije o ouvanju mira poduzimati zajedniki. Meutim, poslijeratni razvoj pokazao je da su ta oekivanja pogrena i da se od OUN teko moglo oekivati sve ono radi ega je i osnovana. 4 Ujedinjeni narodi pokuavali su rjeavati vana pitanja. Prvo takvo pitanje koje je bilo na dnevnom redu Ujedinjenih naroda bilo je pitanje Korejskog rata (1950. - 1953. godine) i pruanja pomoi Junoj Koreji.5 Poetna faza meunarodnih odnosa nakon Drugog svjetskog rata odvijala se u znaku novog oblika konfrontacije bivih saveznika u historiografiji poznate pod imenom Hladni rat. Termin Hladni rat prvi je upotrijebio ameriki predsjednik Truman u svom govoru u Fultonu (Sjedinjene Amerike Drave) ve u januaru 1946. godine. Hladni rat je dugi niz godina bio glavna oznaka meunarodih odnosa i svih njihovih manifestacija. Hladni rat, kao dugo razdoblje meunarodnih odnosa, moe se okarakterisati kao stanje u kojem su sve snage bile okupljene oko dva glavna centra. Sav meunarodni ivot odvijao se unutar dvaju zatvorenih sistema, a uz probleme oko teritorijalnih pitanja glavne suprotnosti bile su povezane uz ideoloke vrijednosti i njihovu raspodjelu u svjetskim odnosima. U svemu tome dolo je na vidjelo neprijateljstvo izmeu nekadanjih saveznika.6 Za hladni rat vrlo ja vano da je on pokrenut u doba kada se stvarao svjetski socijalstiki sistem, tj. kada su Sovjetski Savez i NR Mongolija prestale biti jedine socijalistike drave. Meutim, ako j u poetku hladni rat kao svoje znaajno obiljeje imao injenicu da su ga pokrenule, ili bolje reeno nosile kapitalistike zemlje Zapada, uvjerene da e skupom razliitih mjera zaustaviti komunizam, s vremenom je hladni rat dobio jo jedno obiljeje koje se ogleda u velikoj produkciji vojnog arsenala. Naime, po zavretku rata bilo je evidentno da je Zapad u prednosti kad je u pitanju vojna snaga prije svega zahvaljujui
4

Drave osnivai Ujedinjenih naroda (UN) usvojile su na konferenciji u San Franciscu 24. oktobra 1945. godine Povelju UN u kojoj su, izmeu ostalog, odreeni i glavni zadaci organizacije: - ouvanje mira i sigurnosti; - posticanje drutvenog napretka i zatita ljudskih prava; - briga za ekonomski i drutveni napredak putem meunarodnih organizacija; - jednakost svih drava (i da se organizacija nee mijeati u unutranja pitanja drava); - da se svi sporovi rjeavaju mirnim putem bez upotrebe sile protiv bilo koje drave itd. Glavna tijela organizacije UN -a su: Generalna skuptina, Vijee sigurnosti i Sekretarijat. (R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 709.) 5 David S. Painter, Hladni rat Povijest meunarodnih odnosa, Zagreb, 2002., str. 49. (dalje: David S. Painter, Hladni rat); Darko Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, Zagreb, 1988., str. 160 - 200. (dalje: Darko Beki, Jugoslavija u hladnom ratu); Kad je raspravljano u UN - u o pruanju pomoi delegacija Sovjetskog saveza nije prisustovala sjednicama Vijea sigurnosti zbog toga to su zapadne zemlje odbijale da se na dnevni red stavi pitanje primanja Kine u UN. Zahvaljujui takvoj situaciji, kad su SAD imale odluujuu ulogu, donesena je rezolucija Ujedinjeni za mir kojom su poslane snage UN - a kao pomo Junoj Koreji. 6 Postoje razliita miljenja o tome ta je zapravo Hladni rat. Moe se rei da je to stanje meunarodnih odnosa koje je negdje izmeu rata i mira. Zatim postoji miljenje da se Hladni rat predstavlja tenju velikih sila za prevlau nad svijetom. Hladni rat je i stanje meunarodnih odnosa u kome se suprostavljeni blokovi neprestano takmie meu sobom, ali su odnosi izmeu njih nisu na nivou koji bi znaio oruani sukob. Ameriki predsjednik Kennedy je 1960. godine Hladni rat opisao kao tvrdi i gorki mir. (R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 710.)

amerikom atomskom monopolu. Meutim, brzo je postalo jasno da i druga strana raspolae odreenim prednostima, da je jaa na evropskom prostoru, te da u takvoj situaciji prenesenoj na vojni plan nebi bilo pobjednika. Tako je vojna ravnotea snaga postala osnovnom odrednicom hladnog rata. U situaciji kada su protagonisti vojno izjednaeni i kada je njihov uzajamni strah u nekoj vrsti ravnotee, oni ne mogu uspostaviti normalan nain komuniciranja. Zbog svih tih razloga kapitalistike zemlje, u prvom redu Sjedinjene Amerike Drave (SAD), u fazi kada se nije mogao pokrenuti pravi rat tj. oruani sukob, morale su bar smanjiti mogunost komuniciranja, zalediti kanale i oblike zajednikog djelovanja na ekonomskom i politikom planu, kako bi se na taj nain oteao razvoj nepoeljnih procesa i novih tendencija.7 Period od 1947. do 1949. godine moe se definisati kao poetna etapa hladnog rata. U ovom periodu kao rezultat borbe za Njemaku, koja je bila znaajan punkt trajne konfrontacije glavnih aktera hladnog rata, bila je izvrena definitivna podjela Njemake.8 Prva konfrontacija u doba Hladnog rata bila je Berlinska kriza, kada je SSSR izolirao Zapadni Berlin, na to su saveznici odgovorili organizovanjem uspjenog zranog mosta sa Zapadnim Berlinom. U konanici, 1949. godine nastale su dvije njemake drave. 9 Od dijelova njemakog teritorija pod upravom SAD, Velike Britanije i Francuske, formirana je Savezna Republika Njemaka, a malo kasnije je na Istoku od sovjetske zone Njemake osnovana Demokratska Republika Njemaka.10 Zbog svih suprotnosti i sporova, koji su onemoguavali zajedniku suradnju, raspala se ratna koalicija, te je ubrzo nekadanji savez zamijenjen suprostavljenim politikim, ekonomskim i vojnim blokovima. U Zapadnoj Europi sve snage su se okupljale oko SAD-a koje su se udruile u savez Sjevernoatlanski pakt ili NATO (North Atlantic Treaty Organisation).11 Uvjerene da Sovjetski savez tei za daljnom ekspanzijom i spremne da suzbiju svaku takvu sovjetsku akciju, SAD su u peridou Trumanove administracije (19451953.) izgradile su globalnu strategiju zadravanja i suzbijanja sile.12

7 8

R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 710. R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 712. 9 Lea Poljani, Transatlantski odnosi, Zagreb 2006, str. 154. (dalje: L. Poljani, Transatlantski odnosi) 10 David S. Painter, Hladni rat, str. 27 - 28. 11 Briselski pakt, 17. marta 1948. godine (Velika Britanija, Francuska i zemlje Beneluxa), bio je zaetak nastanka Ugovora o sjevernoatlantskoj zajednici (NATO), to je uslijedilo godinu dana kasnije, 4. aprila 1949. godine, kao velikog instrumenta vojnopolitikog i blokovskog okupljanja zemalja Zapada. (L. Poljani, Transatlantski odnosi, str. 155.) 12 Harry Trumman, predsjednik SAD od 1948. do 1952. godine. Pod Trumanovom doktrinom podrazumijevala se globalna amerika antikomunistika intervencionisitika politika koja se ispoljavala kroz pruanje pomoi aktivnostima i svim pokretima koji su u osnovi svoje borbe imali borbu protiv komunizma, posebno protiv komunizma koji je predvodio Staljin,to je trebalo da omogui Americi laku penetraciju u sve krajeve svijeta i ostvarivanje njenih ekonomskih, politikih i vojnih interesa. Pomo Grkoj i Turskoj ve na samom poetku primjene te doktrine najbolji je primjer za takvu politiku. (Milo olaja, Balkan u transatlanskoj pukotini, Banja Luka, 2006., str. 81.(dalje: M. olaja, Balkan u transatlanskoj pukotini)

10

NATO pakt je osnovan 4. aprila 1949. godine, a odmah nakon toga SAD su namijenile vie od jedne milijarde dolara hitne pomoi lanicama pakta. 13 SAD su se takoe obavezale isporuiti opremu i oruje lanicama, pod uslovom da budu djelotvorno iskoriteni. Popratna pojava ovih akcija bio je veliki porast amerikog privrednog angaovanja u Zapadnoj Europi.14 Na drugoj strani, u istonom dijelu Europe, proces udruivanja zemalja narodne demokratije oko SSSR-a, tekao je neto sporije i nije poprimio oblik viestrane meunarodne organizacije. Organizacija koja je trebala imati meunarodni karakter bio je Savjet za uzajamnu ekonomsku pomo (SEV). Meutim, ova organizacija nije djelovala u praksi.15 Meunarodni poloaj i vanjsku politiku Jugoslavije i, posebno, njezin odnos prema velikim silama treba posmatrati u sklopu cjeline meunarodno - politikih dogaaja i stanja odnosa izmeu velikih sila i blokova.

2.2. Meunarodni poloaj Jugoslavije i vanjskopolitika orjentacija

Po izlasku iz rata meunarodni poloaj Jugoslavije u velikoj mjeri je odreivala injenica to je Komunistika Partija Jugoslavije (KPJ) kroz narodnooslobodilaku borbu dovela do pobjede, osvojila vlast i postala stub politikog sistema. Pri tome je odluujuu ulogu imala ideoloka orijentacija KPJ. 16 Naime, KPJ je ideoloki bila tijesno vezana s KP SSSSr-a, koja je nakon rasputanja Komunistike internacionale (Kominterne) 1943. godine rukovodila svjetskim komunistikim pokretom. Na taj nain zatitnikom i vjernim saveznikom.17 Pribliavanje Jugoslavije SSSR-u bilo je praeno njenom podrkom prokomunistikim pokretima u drugim zemljama, kao naprimjer Grkoj, to je izazvalo negodovanje zapadnih saveznika, prema kojima je jugoslavenska politika bila dosta rezervirana. Prema komunistikojm shvatanju, Velika Britanija i SAD bile su imperijalistike sile, iako su one u
13

su dvije drave uspostavile

prijateljske i saveznike odnose. Jugoslavenski komunistiki reim smatrao je SSSR svojim

Pomo koju su SAD pruale Zapadnoj Evropi realizirana je kroz Marshallov plan. To je prije svega bila ekonomska pomo u obnovi i razvoju. S druge strane SAD su lake mogle djelovati na podruju od velikog znaaka kao to je Zapadna Evropa. Nakon zavretka Marshallovog plana (1951.), amerika se pomo Zapadnoj Europi nastavila preko Administracije za uzajamnu sigurnost (Mutual Security Administration), koja je tokom etiri godine (1951.-1955.) donirala oko 25 milijardi dolara. Sjedinjene Amerike Drave ulagale su novac u Europu i preko programa nabave prema kojemu se amerika vojska dijelom opskrbljivala iz evropskih izvora. (L. Poljani, Transatlantski odnosi, str. 155.) 14 R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 713; U periodu od 1950. do 1955. godine neposredne amerike privatne investicije u Zapadnoj Evropi porasle su sa 1720 milijardi dolara na 3004 milijarde. 15 R. Vukadinovi, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 713. 16 Branko Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., Beograd, 1981., str. 457. (dalje: B. Petranovi, Istorija Jugoslavije) 17 Hrvoje Matkovi , Povijest Jugoslavije 1918-1991, Hrvatski pogled, Zagreb, 1998, str. 289. (dalje: H. Matkovi, Povijest Jugoslavije); Tito je u Moskvi 11. aprila 1945., dok jo rat nije bio zavren, potpisao ugovor o prijateljstvu, pomoi i saradnji Jugoslavije i SSSR-a. Nakon zavretka rata u vanjskopolitikim potezima nove Jugoslavije je dolazio do izraaja oslonac na SSSR.

11

ratu pomagale Narodnooslobodilaku vojsku (NOV). Na postepeno udaljavanje utjecaja je imalo i oduzimanje imovine i stranog (i domaeg) kapitala, to je za Zapad bio siguran argument i potvrda da se unutarnji razvoj Jugoslavije usmjerava prema modelu sovjetskog drutvenog ureenja.18 Meusobnom udaljavanju pridonio je i sve uoljiviji rascjep u ratnom savezu antifaistikih drava. Nesuglasice i sukobi meu velikim silama Istoka i Zapada svakodnevno su se poveavali, a Jugoslavija je vrsto stajala na strani SSSR-a, pa i davala inicijative za vre povezivanje istonih zemalja. Do otre konfrontacije sa zapadnim silama dolo je u vezi s razgranienjem Jugoslavije s Italijom. Jugoslavija je saveznicima postavila zahtjev za pripojenje Istre, Rijeke, dijela Primorja i otoka, te Trsta i Gorice, koji su do rata bili u sastavu Italije. Zatraila je i slovenski dio Koruke koji je bio u granicama predratne Austrije. Jugoslavenska vlada se pozivala na etniki kriterij. Saveznici su odluno odbili zahtjev Jugoslavije, pa ih je komunistika promidba estoko napadala optuujui ih da je njihov stav u prilog Italiji izraz imperijalistike politike. 19 Geopolitiki znaaj Jugoslavije koji je odreen centralnim poloajem na Balkanu bio je veliki, a zapadne sile su radile na tome da se oslabi meunaroda pozicija Jugoslavije. SSSR je preko Jugslavije nastojao prodrijeti prema Zapadu, to su Zapadne sile nastojale sprijeiti. Meutim, SSSR se zbog svoje globalne strategije nije tako odluno svrstao na stranu Jugoslavije i samo je djelomino podravao njene zahtjeve. Odbio je podrati traenje ispravka granice Jugoslavije prema Austriji, a u sporu s Italijom etiri velike sile - Velika Britanija, SAD, Francuska i SSSR - dogovorile su kompromisno rjeenje. Na temelju preporuke vijea njihovih ministara potpisan je 10. februara 1947. godine u Parizu ugovor o miru s Italijom. Po tom ugovoru Jugoslavija je proirila svoje granice na vei dio teritorija okruga Gorice, na okrug Pulu, na itavo podruje Rijeke i Zadra, kao i na dio pokrajine Trsta. Jedan dio teritorija Trsta bio je sporan te je osnovana tampon zona ili dravica Slobodni Teritorij Trsta (STT) Komunistiki vrh Jugoslavije teio je zbliavanju sa zemljama tzv. Narodne demokracije u istonoj i srednjoj Europi, koje su bile pod utjecajem SSSR-a i u kojima su bili uspostavljeni komunistiki reimi. Tokom 1946. i 1947. godine Jugoslavija je zakljuila ugovore o prijateljstvu i uzajamnoj pomoi s Poljskom, ehoslovakom, Maarskom i Rumunijom. Odnos Jugoslavije i Bugarske moe se okarekterisati kao posebno poglavlje jugoslovenske vanjske politike. Kada se 1946. godine u Bugarsku vratio Georgi Dimitrov 20
18 19

B. Petranovi, Istorija Jugoslavije, str. 453. B. Petranovi, Istorija Jugoslavije, str. 453. 20 Georgij Dimitrov (1882-1949). Od 1935. do 1943. godine obavljao je dunost generalnog sekretara Kominterne. Njegov referat Ofenziva faizma i zadaci Komunistike internacionale u borbi za jedinstvo radnike klase odran na VII kongresu Kominterne (1935.) sluio je komunistima i svim antifaistima kao uputa kako se treba boriti protiv sve vee i neposrednije faistike opasnosti. Na inicijativu Dimitrova stvoren je 1942. godine

12

voeni su razgovori o jugoslovensko-bugarskoj federaciji. Razgovori Tita i Dimitrova na Bledu i usvojeni zakljuci utirali su put stvaranju takve federacije. Zakljuci su se odnosili na razmjenu robe, kulturna saradnja, te stvaranje carinske unije. Godine 1947. zakljuen je ugovor po kojem su se Jugoslavija i Bugarska obavezale da e se meusobno savjetovati o vanim meunarodnim pitanjima, te da e suraivati na vojnom planu.21 Tokom rata Tito je poravao antifaistiku borbu u Albaniji, te su nakon rata uspostavljeni bliski jugoslovensko - albanski odnosi. Krajem aprila 1945. godine Jugoslavija je priznala albansku komunistiku vladu, a na svim meunarodnim konferencijama zalagala se za njene interese. Izmeu Albanije i Jugoslavije zakljuen je niz sporazuma o privrednoj suradnji. Takav jedan ugovor predviao je ak i odbranu albanske nezavisnosti vojnim putem. Povezivanjem sa SSSR-om i ostalim prokomunistikim dravama Jugoslavija se svjesno ukljuila u istoni socijalistiki blok. Na taj nain je prihvaena strategija vanjske politike SSSR-a, iji je glavni moto bio oslobaanje naroda od amerikog imperijalizma i kolonijalne vlasti zapadno-europskih zemalja. Tako je Jugoslavija postala najprivreniji saveznik SSSR-a. Meutim, jugoslovensko vodstvo je isticalo da na vlast nije dolo pomou sovjetskih tenkova, pa se tako Jugoslavija smatrala samostalnijim saveznikom SSSR-a u odnosu na druge. Deavalo se da je jugoslavensko vodstvo donosilo odluke i bez prethodne suglasnosti sa SSSR-om. Primjer su pripreme za stvaranje balkanske federacije. Meutim, sovjetski komunistiki vrh nije bio spreman da Jugoslaviji odobri takvu poziciju u istonom bloku, iz razloga to je to moglo poremetiti sovjetske vanjskopolitike planove. Zbog toga su se u odnosima izmedu Jugoslavije i SSSR-a javljali nesporazumi koji su se ubrzo pretvorili u otvoren sukob.

Oteestveni front u Bugarskoj i razraen njegov program. Dimitrov se vratio u osloboenu Bugarsku 1945. godine. Nakon izbora za Veliko narodno sobranje (1946.) on je prvi predsjednik vlade NR Bugarske, a od decembra 1948. godine i generalni sekretar CK Bugarske radnike partije (komunista). Umro je u sanatoriju blizu Moskve. (M. olaja, Balkan u transatlanskoj pukotini. str.33). 21 H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 290-291.

13

III. ODNOSI SA SUSJEDNIM DRAVAMA 3.1. Transka kriza

Od kraja Drugog svjetskog rata jugoslavensko-talijanski odnosi, bili su stalno zategnuti. Razgranienje dviju drava predstavljalo je teak problem jugoslavenske vanjske politike.22 Otra konfrotacija nove Jugoslavije sa zapadnim saveznicima prilikom pokuaja Jugoslavenske Armije (JA) da zaposjedne sjeverozapadne pogranine krajeve nastanjene sa jugoslovenskim ivljem (Istru, Trst i Goricu), koji su poslije prvog svjetskog rata pripali Italiji a slovenaki dio Koruke Austriji, zategla je do maksimuma ionako rashlaene odnose. Titova akciona parola Tue neemo, svoje ne damo, istaknuta na Visu, sazdravala je jugoslavensku politiku odbrane teritorijalnog integriteta i ujedinjavanja u okvirima Jugoslavije slovenakog i hrvatskog stanovnitva koje je poslije 1918. ostalo van granica domovine.23 Kriza oko Trsta je ve na poetku otkrila da zapadni saveznici odstupaju od proklamovanog naela o pravu naroda na samoopredjeljenje, a na drugoj strani da pitanje revizije severozapadnih granica prevazilazi bilateralne jugoslavensko-italijanske odnose i javlja se kao poetna manifestacija hladnog rata u odnosima izmeu suparnikih antifaistikih sila. Za erila je ve maja 1945. eljezna zavesa" bila sputena od Baltika do Jadrana. Britanski premijer je oznaio Tita kao moskovski pipak" koji se moe obuzdati samo demonstracijom sile. Istupajui za politiku vrste ruke", on je osigurao i podrku amerikog predsjednika jo uvijek zaokupljenog ratom na Dalekom istoku pod pretpostavkom da Tito napadne".24 Diplomatska borba za nove granice prema Italiji vodila se preteno oko grada Trsta i STT-a. Ona je otvorena 24. decembra 1945. objavom kominikea ministara vanjskih poslova velike trojke u Moskvi, (Molotov, Berns, Bevin) o tome da e etitiri velike sile tu je ve uraunata i Francuska sastaviti mirovni ugovor sa Italijom i da e se zatim odrati mirovna konferencija u Parizu na kojoj e uestvovati sve zemlje koje su bile u ratu sa Italijom. 25 Na temelju preporuke vijea ministara etiri velike sile potpisan je 10. februara 1947. godine u Parizu ugovor o miru s Italijom. Tim ugovorom Jugoslavija je proirila svoje granice na vei
22

H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 320. Budislav Vukas, Transka kriza u prijelomnom vremenu prve polovice 50-ih godina XX. stoljea, Zbornik radova Pravnog fakulteta Sveuilita Rijeka, v. 28, br. 2,, Rijeka, 2007, str. 1017 (dalje: B. Vukas, Transka kriza u prijelomnom vremenu). 24 B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 454. 25 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str 73.
23

14

dio teritorija okruga Gorice, na okrug Pulu, na itavo podruje Rijeke i Zadra, kao i na dio pokrajine Trsta. Od spomog teritorija osnovana je samostalna tampon-dravica Slobodni Teritorij Trsta (STT), koji je privremeno bio podijeljen na dvije vojne zone: na zonu A, koja je ukljuivala Trst i neposrednu okolicu i imala anglo-ameriku vojnu upravu, te na zonu B s preteno slavenskim stanovnitvom, a koja je preputena jugoslavenskoj vojnoj upravi.26 Sovjetska delegacija je na Mirovnoj konferenciji branila jugoslavenske zahtjeve za pravednim granicama s Italijom, dok je za pitanje razgranienja s Austrijom, razmatrano naredne godine, SSSR bio daleko manje zainteresovan.27 Zapad je na rijeavanje transkog pitanja u jugoslovensku korist gledao kao na uspjeh Sovjetskog Saveza da osigura izlazak ,,na topla mora", motiviran jakim predubjeenjem da Jugoslavija nije nezavisna zemlja.28

Podjela Trsta na zonu A i zonu B (preuzeto: http:/ Territorio_libero_di_Trieste_carta.png/)

Meutim, kako se transko pitanje nije moglo rijeiti, Ugovor u lanku 21. i pripadajuim aneksima (od VI do X) predvia uspostavu posebnog, demilitariziranog meunarodnopravnog subjekta Slobodnog Teritorija Trsta, pod zatitom Ujedinjenih naroda (UN). Takvo je rjeenje bilo jedino prihvatljivo, s obzirom na vrlo suprotstavljena stajalita i
26 27

H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 290. B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str 458. 28 Branko Petranovi, edomir trbac, Istorija socijalistike Jugoslavije, Beograd 1977., str 172. (dalje: B. Petranovi, . trbac, Istorija socijalistike Jugoslavije).

15

razliite interese zapadnih i istonih saveznika, jer je svjetska politika ve tada bila naelno definirana kao hladnoratovska.29 Ministri su se sloili da pronau pogodnog guvernera za STT i da ga predloe Vijeu sigurnosti koje bi ga onda formalno, postavilo na poloaj. Prilikom potpisivanja mirovnog ugovora u Parizu, ministar vanjskih poslova Jugoslavije Stanoje Simi izjavio je da Jugoslavija potpisuje ugovor i da e ga potivati, kao svoj doprinos miru, ali da ne moe da se odrekne svojih aspiracija na teritoriju na koju smatra da ima pravo. Time je zavrena jedna faza diplomatske borbe oko Trsta, ali se stanje jo nije stabilizovalo, jer su nastupile tekoe oko imenovanja guvernera. Mirovni ugovor je, poslije potpisa i ratifikacija stupio na snagu, ali su nastale tekoe da se klauzuele o Trstu sprovedu u ivot. Opa atmosfera pogoravanja odnosa izmeu Istoka i Zapada 1948. godine (svrgavanje koalicione vlade u ehoslovakoj i izbori u Italiji) u velikoj su mjeri doprinjeli da se nesporazum oko izbora ope prihvatljive linosti za mjesto guvernera Trsta pretvori u otvoren sukob i prekid u daljnjem nastojanju oko rijeenja tog pitanja. Incijativu su preuzele zapadne velike sile, nastojei da postojee stanje u vezi sa izborom guvernera iskoriste u konfrontaciji sa SSSR-om. Tako dolazi do zajednike deklaracije triju vlada zapadnih velikih sila o pitanju Trsta, koja je objavljena u Londonu 20. marta 1948. i koja je poznata pod imenom Triparititene londonske deklaracije. Prekinuvi sa dotadanjom politikom linijom u pogledu razgranienja izmeu Italije i Jugoslavije, tri velike sile stale su na stranu Italije i objavile namjeru da se cijela Slobodna teritorija Trsta, dakle, i zona A i B predaju Italiji.30 Kada se nakon prvog oka, izazvanog napadom Informbiroa, Jugoslavija u novim uvjetima malo stabilizirala, dolo je do prvih kontakata izmedu jugoslavenske i talijanske vlade. U neslubenim razgovorima, voenim 1951. i 1952. godine jugoslavenska je vlada predlagala kompromis na osnovi etnikog balansa (podjednakog broja hrvatsko-slovenskih i talijanskih stanovnika koji ostaju u granicama suprotne strane). S talijanske strane uslijedio je protuprijedlog o kontinuiranoj etnikoj liniji, tj. o granici koja ni jednog Talijana ne bi ostavila u Jugoslaviji.31 Nakon kraih pregovora u aprilu 1952., dana 9. maja 1952. godine usvojen je tzv. Londonski memorandum o razumijevanju (Memorandum dintesa tra i governi dellItalia del Regno Unito, e degli Stati Uniti circa lamministrazione nella Zona A dell Territorio Libero del Trieste17), poznatiji kao Prvi londonski memorandum, kako bi se razlikovao od mnogo poznatijeg Londonskog memoranduma iz 1954. godine. Prvi memorandum sadravao je sljedee odluke: 1. Znaajnu reorganizaciju uprave Zone A, s ciljem sudjelovanja predstavnika talijanske vlade u njezinom radu. To je postignuto sljedeim odredbama:
29 30 31

B. Vukas, Transka kriza u prijelomnom vremenu, str. 1021. L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str 76-77. H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str 320.

16

a) Uvoenje talijanskog politikog savjetnika, uz dosadanje vojne zapovjednike u zonskoj vlasti. Time se teite upravne organizacije stavlja na civilnu komponentu, a nekadanji zapovjednik Winterton napustit e svoju dunost. Njegova je uloga jednaka onoj koju do sada u sustavu zonske upravne vlasti ve imaju britanski odnosno ameriki savjetnici; b) Pod izravnom upravom zonskog zapovjednika ostaju vojne postrojbe, javna sigurnost, javne informacije, PTT, slobodna luka i prijevoz. c) Ostala javna uprava podijeljena je u dva odjela: unutarnji poslovi te odjel za financije i gospodarstvo. Oba ova odjela nalaze se u strukturi graanske uprave, kojom rukovode glavni direktori, koje izravno imenuje talijanska vlada, a potvruje ih zonski zapovjednik. Oni su odgovorni zonskom zapovjedniku za svoja zaduenja, sukladno novim uredbama o ureenju Zone, koje se imaju donijeti do 15. srpnja 1952. 2. Memorandum sadri opu klauzulu o zatiti slovenske manjine. S obzirom na mogunost prosvjeda slovenskog puanstva protiv unilateralnog naina zatite jednog naroda, unesena je odredba u kojoj se navodi kako se osiguravaju ljudska prava i temeljne slobode za sve, bez obzira na rasne, spolne, jezine ili vjerske razliitosti. Iako se ova odredba ne vee iskljuivo za zatitu slovenske manjine, ona je zbog nje usvojena (openito o zatiti manjina usvojit e se detaljne odredbe u Specijalnom statutu uz Drugi londonski memorandum, god. 1954.). 3. Stranke su izjavile kako e i nadalje potivati sve ugovore koje je Zona A sklopila s Italijom u cilju ostvarivanja zajednikog ekonomskog interesa, te da e i nadalje podravati zajednike projekte i aranmane vane za Italiju i Zonu A STT-a.32 Jugoslavija je prosvjedovala protiv novog dogovora velikih sila s Italijom. Ona je smatrala ovaj Memorandum izravnim krenjem Ugovora o miru s Italijom, pritiskom na Jugoslaviju, a Tito je u govoru u Zrenjaninu naglaava kako se radi o novim pokuajima De Gasperija da za Italiju dobije itav STT, ali i Istru, Dalmaciju i drugo. Jugoslavenska diplomacija slubeno je svoje negativno stajalite izrazila u Anti-memorandumu, 13. maja 1952.33 Izlaskom iz sovjetske orbite, Tito je postao dragocjeni saveznik Zapada, gde je, pored Italije, postala vana i Jugoslavija koja je, prvi put poslije rata, postala solidna brana oekivanom napadu june grupe sovjetskih armija na severnu Italiju. Balansiranje izmeu podrke nepotopljivom nosau aviona u Sredozemlju (Italiji) i kariki koja nedostaje na junom krilu NATO-a (Jugoslaviji) zadae mnogo nevolja amerikim diplomatama. 34

32 33

B. Vukas,Transka kriza u prijelomnom vremenu. str. 1021. Isto, str. 1023-1025. 34 Riard D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 2002., str 168. (dalje: R. D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata)

17

Nakon to 5. marta 1953. godine umire Staljin, stjeu se preduvjeti za stabiliziranje odnosa sa SSSR-om, a time i drugim istonoeuropskim zemljama. U okolnostima Korejskog rata i dodatnih napetih odnosa izmeu Zapada i Istoka NATO inicira formiranje Balkanskog pakta kako bi se stabilizirao mediteranski prostor. U njemu, pored Jugoslavije, sudjeluju i dvije lanice NATO saveza, a sporazum o osnutku pakta potpisan je u Ankari 28. februara 1953. godine. Iako ovaj pakt nije bio klasini vojni savez, Jugoslavija je dodatno stabilizirala svoju poziciju u odnosu na euroatlantske odnose. Godine 1954. Italijani i Jugosloveni su pod amerikim pokroviteljstvom u Londonu potpisali Memorandum o saglasnosti kojim je privremeno rijeeno pitanje granice, Italija je dobila Trst i Goricu, a Jugoslavija zonu B i novac da izgradi Koper i Novu Goricu.35 Konano rijeenje e biti donijeto nakon krize 1972. i donoenja Helsinke povelje 1975. godine. U vrijeme tih dogaaja uzvikaivale su se parole: Dali smo Trst, vie ni prst! Granice izmeu Jugoslavije i Italije konano su utvrdene tek 1975. Osimskim sporazumima.36

3.2. Odnosi sa susjednim prokomunistikim balkanskim dravama

Krajem rata 1944. i 1945. godine Crvena armija zauzela je Rumuniju, Bugarsku, Maarsku i ehoslovaku. Svugdje su stvarane vlade - formaIno viestranake, ali u praksi kontrolirane od strane komunista. lako je u Jugoslaviji sovjetska vojska zauzela samo manji dio zemlje, komunisti su bili u stanju preuzeti vlast u zemlji vIastitim snagama. Uz pomo Jugoslavije komunisti su pobijedili i u Albaniji.37 Privremena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ) priznala je 28. aprila 1945. albansku vladu, a na svim meunarodnim konferencijama Jugoslavija se zalagala da se Albaniji prizna status saveznike zemlje i dodjele reparacije. Kada je u Parizu, krajem te godine, na konferenciji za reparacije, Albaniji dodijeljena minimalana reparaciona kvota, jugoslavenska delegacija je dala izjavu da je spremna da se u korist Albanije odrekne dijela svoje kvote, mada je ova i samoj Jugoslaviji bila nedovoljna. Sporazumi o privrednoj saradnji izmeu Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ) i Albanije zakljueni u drugoj polovini 1946. godine nisu bili samo korak dalje u razvijanju ekonomske suradnje dvije zemlje, ve su jednim dijelom znaili i jugoslavensko preuzimanje jednostranih obaveza.38 Dvije zemlje su usaglaavale ekonomske planove, uklanjale carinske granice, ukidale takse i izjednaavale valute. Ugovorom o prijateljstvu i uzajamnoj pomoi Jugoslavija je u
35

R. D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 168. H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str 320. 37 Jerzy Holzer, Komunizam u Europi, povijest pokreta i sustava vlasti, Zagreb 2002., str. 61. (dalje: Jerzy Holzer, Komunizam u Europi). 38 Aleksandar ivoti, Pitanje Albanije u odnosima Jugoslavije i Zapada 1945 - 1947., Istorija 20. veka, Beograd, 2010, str. 84. (dalje: A. ivoti, Pitanje Albanije u odnosima Jugoslavije i Zapada)
36

18

formi meunarodnopravne obaveze izrazila spremnost da brani nezavisnost Albanije. Bilo je govora i o aneksiji Albanije kao sedme jugoslovenske federalne jedinice, meutim realizacija tih ideja nije odgovarala albanskoj strani.39 Nakon zavretka rata u vanjskopolitikim potezima nove Jugoslavije jasno je dolazio do izraaja oslonac na SSSR. Pribliavanje Jugoslavije SSSR-u bilo je praeno njenom podrkom prokomunistikim pokretima u drugim zemljama (Grka), to je izazvalo negodovanje zapadnih saveznika, prema kojima je jugoslavenska politika inae bila rezervirana.40 Izbijanje graanskog rata u Grkoj41 zaotrilo je odnose izmeu dvije susjedne drave, uslijed ega je avgusta 1946. poslanik FNRJ onemoguen da dalje obavlja svoju diplomatsku misiju, napustio Atinu. Za dogaaje u Grkoj njeni zvanini krugovi optuivali su Jugoslaviju i ostale sjeverne susjede Bugarsku i Albaniju. Izloena pritisku, te trudei se da ne oteava svoj meunarodni poloaj, Jugoslavija nije priznala Vafijadesovu vladu, mada joj je u grkom graanskom ratu pruala materijalnu pomo i davala politiko-moralnu potporu.42 Komunistiki vrh Jugoslavije teio je zbliavanju sa zemljama tzv. Narodne demokracije u istonoj i srednjoj Europi, koje su bile pod utjecajem SSSR-a i u kojima su bili uspostavljeni komunistiki reimi, pa su one uistinu postale sovjetski sateliti. Tijekom 1946. i 1947. Jugoslavija je zakljuila ugovore o prijateljstvu i uzajamnoj pomoi s Poljskom, ehoslovakom, Maarskom i Rurnunjskom.43 Posebno poglavlje jugoslavenske vanjske politike tog razdoblja bili su odnosi s Bugarskom. Nakon rata Jugoslavija i Bugarska imale su vie nego odline odnose, 1946. Georgi Dimitrov i Josip Broz Tito poeli su pregovore o ujedinjenju u Balkansku federaciju, u u koju bi, pored Jugoslavije i Bugarske, uli jo Albanija, ehoslovaka, Maarska, Poljska, Rumunija i Grka. Konkretizacija tih ideja je nastavljena Bledskim dogovorom 1947., potpisanim izmeu Bugarske i Jugoslavije, koji je trebao da predstavlja osovinu budue balkanske federacije. Jugoslavija se na Bledu 1947. odrekla reparacija koje je Bugarska bila duna da joj isplati na osnovu mirovnog ugovora.44

39

B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 463., O odnosu Jugoslavije i Albanije vidi kod: Ljubomir Petrovi, Kulturne veze Jugslavije i Albanije 1946 - 1948., Istorija 20. veka, Beograd 2009, str. 61 - 81.; Aleksandar ivoti, Jugoslavija i jaanje sovjetskog uticaja u Albaniji (1947 - 1948.), Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd, 2007, str. 94 - 117., Aleksandar ivoti, Otvaranje albanskog pitanja u Jugoslaviji u senci sukoba izmeu Jugoslavije i INFORMBIRO - a 1948 - 1954., Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2009, str. 91 - 103. 40 H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str, 289. 41 U Grkoj je trajao graanski rat izmeu komunista i desnice, a lider grkih komunista Markos Vafijadis je 24. decembra 1947. godine objavio formiranje privremene vlade Grke. (H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str, 289.) 42 B. Petranovi, Istorija Jugoslavije, str. 461. 43 Isto, str. 462. 44 H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 291.; M. olaja, Balkan u transatlanskoj pukotini, str. 37.

19

Preuzeto: http:/ _.png

Razmiljanje o balkanskoj federaciji izazvalo je konsternaciju kod Staljina, tada vrhovnog autoriteta svih evropskih komunista. Ne samo to je smatrao nedopustivim da se o tome govori bez njegovog odobrenja, ve je nedopustivim smatrao i iznoenje injenice da se kao lanica federacije spominje i Grka, oko koje je on imao dogovor (fifti-fifti) 45 sa zapadnim silama o ostvarivanju zona uticaja. Nakon ustre sovjetske reakcije ovakve ideje su naputene, a Bugarskoj i Jugoslaviji upueno je dodatno jo mnogo kritika. Bugarska je potpuno popustila i ostala jedna od najvrih lanica sovjetskog bloka, a Jugoslavija neke od tih kritika nije prihvatila i krenula je u izgradnju socijalizma sopstvenim putem, odbijajui Staljinov vrhovni autoritet, mada je i dalje propagirala izgradnju drutva na komunistikoj i marksistikoj ideologiji. Razlaz Jugoslavije sa Istonim blokom imae kasnije odluujuu vanost za odnose izmeu blokova, naroito za odnose na Balkanu.46 Pogoranje odnosa izmeu SSSR i Jugoslavije dovelo je do pogoravanja odnosa i sa ostalim lanicama istonog bloka. Kako su sve zemlje bile pod patronatom SSSR, vjerno su ispotovale Staljinovu politiku i okrenule se protiv Jugoslavije. Ekonomski odnosi su se prekinulli, finansijski aranmani su stopirani. Svi ugovori o prijateljstvu potpisani 1945-47. godine predstavljali su mrtvo slovo na papiru. Prekinuto je plaanje ratne nadoknade od strane Maarske. Susjedi Jugoslavije su posluili kao provodnik preko koga se prenosi
45

Dogovr fifti-fifti usmeni sporazum o procentima izmeu Staljina i erila o podeli interesnih sfera u jugoistonoj Evropi: Rumunija 90%- 10%, Bugrska 75%-25% u SSSR-korist u Jugoslaviji 50%-50%, Maarskoj 90%-10%, Grka zapadnoj strani. (H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str, 290.) 46 M. olaja, Balkan u transatlanskoj pukotini, str. 37.

20

pritisak iz Moskve. Preko granica je prebacivan propagandni materijal: niz broura, lanih pisama i prjeteih letaka je ubacivan na teritoriju Jugoslavije. Propagandni rat je najprisutnije oruje za kojim su posegli oponenti Komunistike Partije Jugoslavije, kako strani tako i domai. Preko nekoliko hiljada oruanih incidenata je zabiljeeno u pograninom prostoru. Najvei broj je zabiljeen na granici sa Albanijom. Rumunija je obustavila u potpunosti eljezniki saobraaj sa Jugoslavijom. Nita manje nisu zaostajale ni druge drave u provokacijama. Jasno je da je ovo bila politika Moskve izdejstvovana pritiskom na rukovodstvo komunistikih partija istonoevropskih zemalja, naroito susjeda Jugoslavije. Staljinov pritisak je urodio plodom cijeli istoni blok se tada okrenuo protiv Jugoslavije. Sukob sa ostatkom istonog bloka nije bio realno stanje ve je posljedica stvarnog sukoba sa SSSR-om. Pored ekonomske blokade, politiko-psiholokih pritisaka, zemlji je prijetila vojna intervencija. Zabiljeena su grupisanja sovjetskih vojnih snaga stacioniranih na teritoriji jugoslavenskih susjeda, nekoliko desetina puta avioni sovjetske avijacije su prelijetali jugoslavenski vazduni prostor.47 Nakon Staljinove smrti 5. marta 1953. dolazi period koji je praen otopljavanjem odnosa izmeu Informbiroa48 i Jugoslavije. Informbiro nije vie imao svoju raniju funkciju i postojao je samo fiktivno. Prvi korak ka pomirenju je napravljen od strane Nikite Sergejevia Hruova, prvim sekretarom CK KPSS, koji je zajedno sa Nikolajem Bulganjinom, prijedsjednikom vlade SSSR-a i Anastasom Mikojanom, prvim zamjenikom Sovjetske vlade doletio u Beograd 26. maja 1955. godine. Kao rezultat pregovora izmeu jugoslavenske i sovjetske strane nastala su dva dokumenta od velike vanosti za normalizaciju odnosa. To su Beogradska deklaracija, potpisana 2. juna. 1955. godine i Moskovska deklaracija, potpisana 20. juna. 1956. godine. Poslije Beograda, sovjetska delegacija se u Sofiji i Bukuretu sastala sa vodeim politikim rukovodiocima Bugarske, Rumunije, Maarske i ehoslovake. Sve te zemlje prikljuile su se odluci o normalizaciji odnosa sa Jugoslavijom.49

3.3. Balkanski Pakt

47

R. D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 163. Informbiro je bio savjetodavni organ komunistikih partija koji je osnovan 1947. godine sa sjeditem u Beogradu.Osnovan je etiri godine nakon gaenja Kominterne i sastojao se od koordinacionog tijela u koje je ulo devet evropskih komunistikih partija: KP Jugoslavija, Bugarska, Maarska, Rumunija, Francuska,Italija, ehoslovaka,Poljska i SSSR. (H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 291.) 49 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 115.
48

21

U svijetlu sukoba sa Informbiroom, Jugoslavija je nastojala da izbori blagonakloniji stav zapadnih sila u vezi sa ekonomskom pomoi, ali i rijeavanje mnogih znaajnih meunarodnih politikih pitanja. Meu njima bilo je i pitanje razgranienja sa Italijom, odnosno prevazilaenje transke krize. Jugoslavija je krajem 1952. godine svoju sigurnost i rijeavanje krupnih pitanja meunarodnih odnosa vezivala za jaanje svoje pozicije u odnosu na tri zapadne sile, ali i za stvaranje regionalnog odbrambenog saveza sa Grkom i Turskom. One su u to vrijeme predstavljale vane karike zapadnog odbrambenog sistema. Saveznitvo Jugoslavije, Grke i Turske bilo je inicirano brojnim bileteralnim kontaktima njihovih vojnih delegacija, te razmjenom parlamentarnih delegacija.50 Formiranje vojnog pakta sastavljenog od zemalja lanica NATO-a i drave komunistike orijentacije u blokovski podijeljenoj meunarodnoj zajednici djelovalo je kao svojevrstan anahronizam, pa i politiki apsurd. Razgovori su voeni tokom 1952. i poetkom 1953. godine, dakle u vrijeme otrog sukoba Jugoslavije sa SSSR-om i sveope blokovske polarizacije svijeta, koja je rijetkim nesvrstanim zemljama do krajnosti suavala manevarski prostor i pretvarala ih u nemone i pasivne posmatrae. Najnovija historijska otkria pokazuju da su pedesetih godina XX stoljea SFR Jugoslavija, kao zemlja koja se suprotstavila Staljinovom krutom socijalizmu, i NATO obavljali obostrana ispitivanja o mogunostima zajednikih vojnih operacija protiv istonog bloka u sluaju napada. Ipak, u razmiljanju o lanstvu Jugoslavije u NATO-u nije moglo da se ide dalje, jer su se ve u samom startu isprijeile elementarne nemogunosti ispunjavanja nekih od osnovnih vrijednosnih principa na kojima je poivao NATO slobodni viestranaki demokratski izbori i trina ekonomija.51 Stav Jugoslavije u vezi s NATO-om utjecao je na fizionomiju ugovora triju balkanskih drava koji se znatno razlikovao od onoga za ta su se grki i turski predstavnici zalagali (lanstvu Jugoslavije u Nato-u). Meutim, opredjeljenje Grke i Turske da sklope sa Jugoslavijom sporazum osloboen vojnih odredaba bilo je i rezultat djelovanja drugih inilaca, u prvom redu neraspoloenja SAD prema takvom angamanu prije nego to se razrijei pitanje razgranienja Italije i Jugoslavije, odnosno prije nego to se skine sa dnevnog reda pitanje Trsta.52 Uvaavajui stav SAD, poto su uklonili sve vojne odredbe osim onih koje su samo naelne, ministri vanjskih poslova potpisali su u Ankari 28. februara 1953. godine. Sporazum o prijateljstvu i suradnji izmeu Grke, Turske i Jugoslavije. On je
50

Dragan Bogeti, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., Istorija 20. veka, br. 1., Beograd, 2009., str. 187. (dalje: D. Bogeti, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta) 51 D. Bogeti, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta 1952 -1955., str. 190 52 SAD su do tada bezrezervno podravale zahtjeve Italije, jer su bile zaokupljene realizacijom projekta Evropske odbrambene zajednice koja ne bi bila mogua bez pristanka italijanske vlade. Amerika administracija je strahovala da bi nezadovoljavajui epilog transke krize doveo do pada i inae nestabilne aktuelne italijanske vlade i uspostavljanja nove vlade koja ne bi imala pozitivan stav prema navedenom projektu. (D. Bogeti, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 189.)

22

predstavljao samo nagovjetaj postepenog ostvarivanja nekih drugih, znaajnih pomjeranja u jugoslavenskoj vanjskopolitikoj strategiji i stavu prema blokovima. Pravac daljnjeg tijeka dogaanja odredila je neoekivana vijest o smrti lidera komunistikog pokreta Josifa Visarionovia Staljina .53 Poslije potpisivanja Ankarskog ugovora i Staljinove smrti, dolazi do velikih dilema meu dravama lanicama Nato-a kako odgovoriti na tada aktuelnu mirovnu inicijativu Moskve. Sovjetska mirovna ofanziva sve vie se ispoljavala i na Balkanu. Ona se manifestirala javnim odricanjem SSSR-a od teritorijalnih pretenzija prema Turskoj, ponudom razmjene ambasadora sa Jugoslavijom i diplomatskim otvaranjem prema Grkoj. To je potpisnicima Ankarskog ugovora nametalo potrebu da se zajedniki deklariu o karakteru tog ugovora i svojim daljim namjerama u aktuelnoj situaciji, koja je nagovijetavala poputanje zategnutosti u meunarodnim odnosima. Meutim, ona je tri balkanske drave dovela i u situaciju da pokau znatan stepen razliitosti u gleditima o navedenim pitanjima, to je izraeno tokom usaglaavanja teksta Deklaracije tri balkanske drave povodom ratifikacije Ankarskog ugovora.54 U to vrijeme jugoslavensko rukovodstvo mijenja svoj stav prema Balkanskom savezu. S obzirom na mirovnu ofanzivu SSSR-a, ono se vie nije osealo ugroenim od hipotetikog napada istonoevropskih drava. Stoga je povezivanje sa Grkom i Turskom izgubilo znaaj koji je ranije imalo kao sredstvo za jaanje vojno-odbrambene moi Jugoslavije u odnosu na istone susjede i odvraanja prosovjetskih drava od agresije na njenu teritoriju. Sada tripartitna saradnja za Jugoslaviju zadrava svoj smisao samo u sklopu dva kompleksa pitanja: jaanja njene pregovarake pozicije oko rijeavanja transke krize i osiguravanja to povoljnijih vojnih i ekonomskih aranmana sa Zapadom. Isto tako, bez obzira na negativan stav SSSR-a prema Balkanskom savezu, njegovo formiranje je utjecalo na vei respekt sovjetskog rukovodstva prema Jugoslaviji, s obzirom na njenu ojaanu ulogu na Balkanu i u tom kontekstu za to bru normalizaciju meusobnih odnosa.55 Tajna prepiska, za koju se odluila Moskva, oznaila je prvi korak u procesu zbliavanja i pomirenja Jugoslavije i SSSR-a. Tito je, u tom sklopu, vidio i dobru priliku da se oslobodi pritiska amerike administracije jer bi eliminiranjem neprijateljstva sa SSSR-om i socijalistikim zemljama bio dodatno zaustavljen proces vreg vezivanja za NATO. Iznalaenje politike alternative i uobliavanje nove vanjskopolitike linije sutinski je znailo distanciranje i od Istoka, koliko i Zapada. Odlunost tri balkanske drave da intenziviraju
53 54

D. Bogeti, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 191 - 193. Darko Beki, Jugoslavija u hladnom ratu odnosi svelikim silama 1949-1955, Zagreb 1988, str. 491. (dalje: D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu) 55 D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 501 - 507.; Balkanski savez je predstavljao monu kariku u lancu vojnih saveza zapadnih drava koji su stezali SSSR sa svih strana. Stoga je sovjetsko rukovodstvo bilo prinueno da, uvaavajui tu injenicu, preduzme energinije korake za normalizaciju odnosa sa Jugoslavijom kako bi makar tu balkansku kariku oslabilo.

23

napore za stvaranje trojnog saveza, nalagala je vladi SAD da preduzme nove korake zarad odlaganja za nju nepoeljnih odluka na Balkanu. Poslije privremenog zastoja u pregovorima odrana je ministarska konferencija na Bledu, od 6. do 9. avgusta 1954. godine. Na sveanoj ceremoniji, potpisan je 20-godinji sporazum o savezu, politikoj suradnji i uzajamnoj pomoi Grke, Turske i Jugoslavije. Vrijeme kada su otklonjene sporne formulacije nacrta saveza, inae, koincidira s vremenom kada je postignut dogovor involviranih strana oko transkog pitanja.56 Znaaj toga saveza je i u trenutku njegovog formiranja, i kasnije, ostao sporan i razliito ocjenjivan od analitiara i politikih krugova u razliitim zemljama. Redoslijed politikih dogaaja koji je pratio to neuobiajeno saveznitvo, potvrdio je, u svakom sluaju, da su vojne premise, ipak, ostale u drugom planu u odnosu na njegove politike implikacije. 57

IV. ODNOSI SA ZEMLJAMA ISTOKA

4. 1. Odnosi sa SSSR-om do 1948. godine

Nakon Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji je dolo do formiranja narodne vlasti, koja je zajedno sa sovjetskom Crvenom armijom porazila sile osovine i uestvovala u oslobaanju zemlje. Od 1945. sovjetski utjecaj bio je primjetan u svakoj sferi ivota: politikoj, ekonomskoj, ideolokoj, kulturnoj. U jugoslovenskom drutvu revolucija se sprovodila po sovjetskom modelu. Nosilac je bila KPJ na elu sa rukovodstvom i presjedavajuim Josipom Brozom Titom. Smatrano je da su SSSR i Jugoslavija prirodni saveznici. Dolo je do potpisivanja Ugovora o prijateljstvu 11. aprila 1945.godine. To je predstavljalo ekonomsku i posebne oblike privredne saradnje. Grupa sovjetskih strunjaka je doputovala u Jugoslaviju i teila da prenese znanje. Aprila 1946. dolo je do formiranja zajednikih preduzea za plovidbu Dunavom i za avio-saobraaj. Nastalo je i Jugoslovensko-Sovjetsko Drutvo za uspostavljanje kulturnih veza izmeu dva naroda. Glavni ciljevi drutva bili su razmjena tampanih publikacija, organizovanje uenja jezika, itd.58
56

D. Bogeti, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 195; Jugoslavija je iskoristila slabljenje meunarodne pozicije Italije, a jaanje sopstvenog znaaja u sklopu zapadne koncepcije periferne odbrane i ponudila rijeenje transkog pitanja na osnovu formule zonalne podjele STT, odnosno sankcionisanja postojeeg stanja. Zapadne sile su prihvatile ovo rijenje i izvrile pritisak na Italiju da zajedno sa Jugoslavijom oktobra 1954. potpie Memorandum o saglasnosti. Time je konano i taj izvor trvenja Jugoslavije sa SAD uklonjen. S druge strane, s propau projekta EOZ, SAD su u saveznitvu Grke, Turske i Jugoslavije vidjele primjerenu kompenzaciju u tom kontekstu. 57 D. Bogeti, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 196; D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu , str. 508. 58 H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 297.

24

Utjecaj SSSR na Jugoslaviju odrazio se na stanje u zemlji. Prve godine poslije rata protekle su u pokuaju da se Jugoslaviji nametne sovjetski model socijalizma i dravnog centralizma. Prva etapa dolaska komunista na vlast podrazumijevala je potpunu kontrolu nad vojskom, policijom, pravosuem, eliminaciju politikih oponenata, poetak privrednih reformi, kao i nacionalizaciju kapitala. Druga etapa predstavlja ukidanje suparnika u Narodnom frontu (NF)59, potpuna nacionalizacija, kolektivizacija u privredi, otriji nadzor nad kulturom i prosvjetom. Narodna vlast je 1947. godine usvojila Petogodinji plan kako bi sprovela reforme u zemlji. Za Komunistiku partiju Jugoslavije (dalje KPJ) ovo je znailo izgradnju novog identiteta jugoslovenskog drutva po uzoru na SSSR. Usvojen je nov Ustav, a Jugoslavija je postala federacija sa republikanskim oblikom vladavine. KPJ je elela da se nametne kao odluujui politiki faktor u zemlji, to joj praktino i uspjelo 1947. kada je prestala aktvnost politikih partija, prije svih Demokratske stranke Milana Grola. Veliku prednost za komunistiku partiju je predstavljalo, to je imala u svom imenu rije Jugoslavija, pa je tako delovala kao ujedinjujue politiko tijelo. Najvea slinost izmeu Jugoslavije i SSSR bio je proces nacionalizacije; to je u praktinom smislu znailo da drava postaje vlasnik sredstava za proizvodnju i promet robe. SSSR je bio istican kao uzor, kao prva zemlja u kojoj je dolo do izgradnje novog socijalistikog drutvenog ureenja. Iz SSSR-a u Jugoslaviju su dolazili vojni strunjaci, strunjaci za razne privredne djelatnosti (industrija, poljoprivreda, transport i drugo), te strunjaci za razne drutvene slube i upravu ukljuujui zdravstvo, planiranje, kolstvo i tako dalje.60 U cilju obnove zemlje i u vezi sa sve teim pritiskom Zapada vezanim za transko pitanje, Jugoslavija se sve vre vezivala za SSSR. Osnivanjem Informbiroa septembra 1947. godine SSSR je elio da institucionalno kontrolie svoje satelite. Informbiro predstavlja organizaciju, koja je nastala grupisanjem komunistikih partija u Europi. Ovim je SSSR dao odgovor na zapadni projekt (Maralov plan). Cilj sovjetske politike bio je formiranje istonog bloka i jedinstvna borba koju predvodi Staljin. Sredite Informbiroa je bio Beograd. Jugoslovenski komunisti su sa oduevljenjem prihvatili tu odluku. Smatrali su da je to zbog prijateljstva meu partijama.61 Sporna pitanja koja se pojavljuju u radu sovjetskih i jugoslavenskih strunjaka u raznim oblastima privrede, drutvenog ureenja, drutvenog djelovanja nisu bila jedini razlozi za nesporazume. Smisao savjeta ruskih strunjaka bio je da se Jugoslavija formira kao podruje koje e biti pod vrhovnom kontrolom SSSR-a i njemu sluiti kao dodatak. Nesporazumi se pojavljuju i na polju vansjkopolitikog djelovanja i meunarodnim odnosima
59

Narodni front je apsolutni pobjednik na izborima u Jugoslaviji 1945, naredne godine KPJ je eliminisala uticaj partija lanica Narodnog fronta, pre svih Zemljoradniki savez Dragoljuba Jovanovia.(H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 298). 60 H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, str. 291 61 B. Petranovi, Istorija Jugoslavije, str.474.

25

Jugoslavije jer odstupaju od sovjetske kontrole i njenih interesa. Najdublji utisak ostavili su u to vrijeme pojedini osnovni Staljinovi stavovi, kao naprimjer, njegov savjet, dat jugoslavenskoj delegaciji na elu s ilasom u januaru 1948. godine, da Jugoslavija proguta Albaniju, a uskoro zatim direktiva, data delegaciji na ijem je elu bio Kardelj, da se treba odmah ujediniti sa Bugarskom. Ovo su bili potezi izvedeni neposredno pred definitivno i neopozivo izbijanje sukoba povlaenjem sovjetskih eksperata. Time je otvoreno razdoblje znatno poveane napetosti u odnosima Jugoslavije i SSSR-a, koje se ubrzo proirilo i na druge zemlje koje su bile u tijesnim odnosima sa SSSR-om, kao i na komunistike partije irom svijeta.62

4.2.Sukob sa Informbiroom

Do prvih nesuglasica izmeu Tita i Staljina dolo je u februaru 1948. godine oko pitanja stvaranja balkanske federacije. Staljin je bio ljut zbog toga to se Jugoslavija ne konsultuje sa SSSR-om ve ih stavlja pred svren in, a kao jedan od primjera naveo je jugoslavensko forsiranje federacije sa Albanijom, iako je to moglo proizvesti ozbiljne komplikacije na Balkanu. Zbog toga je 10. februara 1948. godine podnio delegacijama Jugoslavije i Bugarske ultimatum o stvaranju federacije izmeu ove dvije zemlje, a da se tek onda moe priati o prikljuenju Albanije ovoj junoslavenskoj federaciji. Staljin je smatrao da u Bugarskoj vladi ima ljudi koji su u SSSR-u proveli po deset-petnaest godina te da e preko ove federacije lake dominirati Jugoslavijom kao najjaim faktorom ovog dijela Europe. Takoer je mislio da e ovim putem stati u kraj tzv. Jugoslavenskom nacionalizmu, te da e sprijeiti svaku opasnost od samostalnog razvoja socijalistike revolucije na Balkanu. Do definitivnog raskida u odnosima izmeu Jugoslavije i Sovjetskog Saveza dolo je 18. marta 1948. godine opozivom sovjetskih vojnih strunjaka i 19. marta opozivom civilnih strunjaka.63 Sve se to dogaalo bez znanja javnosti, a bilo je praeno otrim tajnim pismima iz Moskve. U njima su se nalazile sve brojnije politike i ideoloke optube iako je predmet sukoba bila zapravo jedino prekomjerna samostalnost Tita i njegovih pristalica.64 Odnos izmeu SSSR i Jugoslavije moe se posmatrati kao odnos ultra velike i mone drave, koja je vojna super sila i male balkanske zemlje, koja je znatno manja i koja ne raspolae sa takvim vojnom i ekonomskim kapacitetima.65

62

Grupa autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije, Beograd 1985., str. 349. (dalje: G. autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije) 63 Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knjiga prva, Beograd 1979, str. 196-197. (dalje: V. Dedijer, Dokumenti 1948,1.). 64 Jerzy Holzer, Komunizam u Europi, str. 77. 65 Dragan Bogeti, Jugoslavija u hladnom ratu, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2008, str. 317 - 319. (dalje: D. Bogeti, Jugoslavija u hladnom ratu).

26

U junu 1948. godine sazvana je sjednica Informbiroa u Bukuretu, koja se trebala obraunati s jugoslavenskim vodstvom.66 No, ono je odbilo doputovati na zasjedanje. Na zahtjev sovjetske delegacije jugoslavenski komunisti su jednoglasno osueni, prebacivala im su se antimarksistika skretanja u teoriji (insistiranje na specifinosti svoga puta i potcjenjivanje Staljina i Komunistike partije sovjetskog saveza (KPSS), nepoznavanje marksistike doktrine67), ignorisanje SSSR kao vodee snage socijalistikog lagera; precjenjenost Jugoslavije i njen razvitak na putu ka socijalizmu, nesprovedena reforma na selu (postojanje individualnog sitnog gazdinstva, kulaka); velianje same Titove linosti (izgradnja kulta linosti). Izglasana je Rezolucija Informbiroa 68 koja je formalno znaila poetak konanog raskola izmeu drava socijalistikog lagera i Jugoslavije. Poloaj u kojem se Jugoslavija tada nala politiki i ekonomski nije mogao biti gori po njen integritet i nezavisnost.69 KPJ je zvanino izbaena iz drutva komunistikih partija (Kominforma). Sredite Informbiroa je premjeteno u Bukuret. Rezolucija Informbiroa je znaila uvod u ekonomsku izolaciju i politiko-propagandni pritisak prema Jugoslaviji. Razilaenje Staljina i Tita, koje je sa rezolucijom izbilo u javnost, dovelo je do promjena u untranjoj politici Jugoslavije, na meunarodnom planu i nedefinisanom poloaju Jugoslavije prema blokovskoj politici i hladnom ratu. 70 Zbog promjene u jugoslovenskoj meunarodnoj politici poeo je i uticaj Zapada. Popularnost sovjetskog filma je opala, nazirala se vesternizacija i ulazak na mala vrata zapadne kulture. Umjetnost je takoe morala da se potpuno uskladi sa politikim interesima. Zapad nije crn, prevazien je stav da je buroaska kultura trula. Nastala je promjena u prosvjetnom sistemu Jugoslavije, na Univerzitete je akademske 1949-50. godine bilo uvedno ravnopravno uenje stranog jezika. 71 KPJ je promjenila ime u Savez komunista Jugoslavije (SKJ), partijski vrh (Politbiro) je promenjen u Izvrni komitet. Sve promjene su se odigrale da bi se napravila razlika sovjetskom modelu. 72 Poto je Jugoslavija ostala izolovana u jeku hladnoratovske podjele morala je da pronae izlaz iz nepovoljne situacije. Jugoslovensko rukovodstvo je pojaalo diplomatske kontakte sa Zapadom, radilo je na dobijanju poverenja,
66

Miodrag Nikoli, Informbiro, knjiga druga, Zagreb 1989, str. 81-83. (dalje: M. Nikoli, Informbiro,2.). Ljubodrag Dimi, Velike sile i male drave u hladnom ratu 1945-1955. : sluaj Jugoslavija, Zbornik radova sa Meunarodne konferencije, Beograd, 2003. str. 120-121 (dalje: Lj. Dimi, Velike sile i male drave u hladnom ratu 1945-1955). Tito je samo jednom pomenuo Marksa u 53 svoja nastupa to je u Moskvi protumaeno kao nepoznavanje dokrine. 68 Rezoluciju Informacionog biroa Komunistikih partija o stanju u Komunistikoj partiji Jugoslavije vidi kod: M. Nikoli, Informbiro,2. str. 85-92. 69 Moda je najslikovitije situacija prikazana u stihovima pjesnika, savremenika tih dogaanja, Vladimira Nazora: Sami smo... Neka. Sami uvijek bjesmo; Ko` dub to stoji na proplanku svom; I rasli smo, i listali; uzalud; Dugo nas bio vjetar, grad i grom. (D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 30) 70 D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 30. 71 Lj. Dimi, Velike sile i male drave u hladnom ratu 1945-1955. str. 365 72 Riard D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str 168.
67

27

davalo je vrste garancije a za uzvrat je oekivalo pomo. SAD su imale interes za uspostavljanje bliskog odnosa sa jednom komunistikom zemljom.73 Blia suradnja podrazumijevala je ekonomsko-vojnu pomo i diplomatsko zalaganje za interese Jugoslavije to je znailo potpunu promjenu kursa politike.74 S obzirom da je SSSR ozbiljno ugroavo nezavisnost Jugoslavije, Jugoslavija je razvila posebnu aktivnost pri UN.75 Iznoenjem stava 1950. na zasjedanju Generalne Skuptine UN o objektivnim problemima sa SSSR-om i naruavanju nezavisnosti, Jugoslavija je pokuala da u meunarodnim institucijama skrene panju. Tada je izabrana za lana Savjeta bezbjednosti. Na narednom zasjedanju jugoslavensko rukovodstvo je predloilo zakljuivanje ugovora, koji podrazumijevaju trajni mir i ne napadanje sa susjednim zemljama. Meutim, to one nisu prihvatile (prije svega zbog uticaja SSSR-a). SSSR nije vojno napao Jugoslaviju, zbog bojazni od potencijalnog ukljuivanja Zapada u taj sukob. Koliko je bio veliki pritisak SSSR prema Jugoslaviji svjedoi podatak da je jugoslavenska vlada uputila 14 protesnih nota zbog sovjetske pomoi informbirovcima u istonom bloku (politemigrantima) u periodu 1948-1951. godine.76 Ministarstvo vanjskih poslova izdalo je 1951. godine Belu knjigu, zbirni dokument u kome je zabiljeen niz inova agresivne politike prema Jugoslaviji, koji su sprovodili: SSSR, Poljska, ehoslovaka, Maarska, Albanija, Rumunija. Jugoslavija je u periodu 1948-1953. godine bila izloena velikom pritisku koji je sprovodio SSSR sa svojim satelitima, ipak jugoslovenske vlasti su uz blagonaklonost Zapada uspjele da sauvaju nezavisnost zemlje, koja je poela da napreduje u meunarodnim odnosima stvarajui prostor za autonomno djelovanje. Nakon Staljinove smrti, 5. marta 1953. godine, uslijedila je nova era u bilateralnim odnosima Jugoslavije i SSSR-a, a do kraja 1953. se normalizuju odnosi i sa susjedima (Maarska, Bugarska).77

4.3. Normalizacija odnosa

73

Ministar vanjskih poslova SAD-a Din Aeson izjavio je da bi svaki napad na Jugoslaviju ugrozio svjetski mir. On je dodao da su stav Sjedinjenih Amerikih Drava prema takvom napadu jasno nagovijestili ameriki postupci u odbrani Koreje i sprovoenje odluka OUN u Koreji. (Vladimir Dedijer, Dokumenti 1948, knjiga trea, Beograd 1979, str. 143). (dalje: V. Dedijer, Dokumenti 1948,3.). 74 Riard D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 170 75 Govor Edvarda Kardelja na plenarnoj sjednici u Njujorku 25. septembra 1950. godine vidi kod: V. Dedijer, Dokumenti 1948,3. str. 109-122. 76 Lj. Dimi, Velike sile i male drave u hladnom ratu 1945-1955. str.169-174., Vie vidi kod: Ivana Dobrivojevi, Aleksandar Mileti, Istok i Zapad u jugoslovenskoj karikaturi 1948 - 1952., Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2004, str. 163 - 175. 77 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 112 - 113., Mira Bogdanovi, Jugoslovenski disidenti i hladni rat, Sociologija, Vol. LI (2009), br. 2., Beograd 2009, str. 113 - 137.

28

Po povratku iz posjete Velikoj Britaniji, Josip Broz Tito je precizno odredio uslove pomirenja sa SSSR-om i pregovaraku poziciju Jugoslavije. On je insistirao na sovjetskom priznanju krivice za sukob sa Jugoslavijom, preuzimanje sovjetske odgovornosti za rascjep u komunistikom pokretu te da SSSSR povue konkretne politike, ekonomske i vojne poteze koji bi smanjili napetost.78 SSSR je 6. juna 1953. godine, zatraio od Jugoslavije razmjenu ambasadora, na to je Tito pristao i to je oznailo konanu promjenu stanja izmeu te dvije zemlje. Uspostavljene su diplomatske misije 1954. godine, u rangu ambasadora u Beogradu ( Valikov) u Moskvi (Vidi).79 Proces normalizacije jugoslavensko-sovjetskih odnosa dostigao je kulminaciju posjetom sovjetske delegacije na elu sa Nikitom Hruovom Jugoslaviji i potpisivanjem Beogradske deklaracije 2. juna 1955.godine.80

Posjeta Nikite Hruova Jugoslaviji (preuzeto sa:

http://www.titoville.com)

Poslije sedam godina otrog sukoba uspostavljeni su bliski meudravni odnosi i postignuti znaajni sporazumi o saradnji u oblasti ekonomije kulture i zdravstva. Navedeni trend u jugoslavensko-sovjetskim odnosima nastavljen je uzvratnom Titovom posjetom SSSR-u 1956. godine; posjetom potpredsjednika sovjetske vlade Anastasa Mikijona Jugoslaviji jula iste godine, a potom polovinom septembra, privatnom posjetom Nikite
78 79

Lj. Dimi, Velike sile i male drave u hladnom ratu 1945-1955. str. 176 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 113. 80 D. Bogeti, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 180., O Beogradskoj deklaraciji vidi kod: D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 667 - 735.

29

Hruova Beogradu i njegovim odlaskom u drutvu sa Titom na odmor na Krim. Burni dogaaji u Maarskoj i komplikacije u jugoslavensko-sovjetskim odnosima iznudile su jo dva susreta Tito-Hruov: na Brionima u noi izmeu 2. i 3. novembra 1956. i na neutralnom terenu u Rumuniji, u mjestu Snagovo blizu Bukureta 1. i 2. avgusta 1957. godine.81 Siptomi poputanja prema Jugoslaviji su bili primjetni u svim dravama koje su se nalazile u sovjetskom lageru, pa i u onim susjednim. Prva istonoeuropska zemlja koja je pokrenula incijativu za razmjenu ambasadora sa Jugoslavijom bila je Maarska. 82 Uslijedili su trgovinski arnmani sa ehoslovakom, Poljskom, Bugarskom. Iako je dolo do suradnje sa SSSR-om, Jugoslavija se nije nala u njenom lageru. Stvaranje Varavskog pakta 1955. na inicijativu Moskve nije izazvalo oduevljenje Beograda jer je time upuena prijetnja globalnom miru. Ovaj in je svjedoio da postoje zalihe sovjetske politike, nalik onoj Staljinovoj kada je postojala opasnost po Jugoslaviju. Sovjetska vlada se potajno nadala da e uspjeti u svojim namjerama u graenju beskonanog povjerenja kod KPJ-e. Promjene nastale u KPSS-a poetkom 1956. su prvi signal da je SSSR uao u reformistiku fazu, ponovo su vraena naela koegzistencije mira u politikom programu. eljelo se miroljubovom politikom, potovanjem tueg suverniteta pojaati saradnja sa ostalim zemljama. Naroito je istaknuto da postoje razlike u izgradnji socijalizma i da je to prije svega unutranje pitanje svake zemlje. Ova nova politika SSSR je djelovala na unapreenje odnosa SSSR-a i Jugoslavije. Prestankom rada Informbiroa iste godine i otvaranjem nekih dokumenata javno se priznalo da je za sukob sa Jugoslavijom najvei krivac iskljuivo Staljin. Sovjetski delegati su izjavili da je uinjena velika nepravda prema Jugoslaviji, tanije prema KPJ.83 U junu 1956. dolazi do Titove posjete Moskvi. Nakon dugih pregovora i ubjeivanja potpisana je Moskovska Deklaracija (Moskovske izjave) kojom su regulisani odnosi izmeu partija. Utvrena je saradnja meu partijama na razvijanju socijalizma, razvoju miroljubive politike, slobodnog delovanja naroda u meunarodnom radnikom pokretu. Najvanije za KPJ bilo je postizanje dogovora o razliitosti puteva socijalistikog razvitka kao i sloboda u formi izbora. Ovim je KPJ uspela da se odupre ponovnom vezivanju za KPSS i da sauva svoju partijsku autonomnost. Ovakav dokument KPSS nije potpisala ni sa jednom komunistikom partijom do tada i predstavlja izuzetak. Jugoslavenska delegacija bila je spremna na pritisak iz Moskve jer je procjenila da bi partijsko intimiziranje sa KPSS moglo biti pogubno. Ispravnost te procjene obistinila se par mjeseci kasnije. Naime, u Poljskoj i
81

R. D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 170. Katarina Kovaevi, Yugoslav-Hungarian Relations 19531956, Velike sile i male drave u Hladnom ratu sluaj Jugoslavije, zbornik radova, Beograd, 2005, str. 141. O odnosima Jugoslavije i Maarske vidi kod: Vladimir Cvetkovi, Normalizacija diplomatskih odnosa Jugoslavije s Maarskom i Bugarskom 19531954, Tokovi istorije, br. 3, Beograd 2009, str. 116 - 135.; rpad Hornyak, Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema Maarskoj i susjednim zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata, asopis za savremenu povijest, br. 1, Zagreb, 2010, str. 23.-54. 83 R. D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 171.
82

30

Maarskoj promjene u SSSR-u probudile su proces destaljinizacije na nain koji definitivno nije odgovarao Moskvi. Poto je Jugoslavija imala suprotan ugao gledanja, dolo je do pogoravanja odnosa sa SSSR-om. Hruov je elio da uvjeri Tita da je intervencija neminovna kako bi se socijalizam sauvao u Maarskoj. 84 Sluaj Na85 je posredno djelovao da se preko Maarske produbi sukob Jugoslavije i SSSR-a po pitanju reformi. Splet dogaaja u Maarskoj bio je uvertira za novi sukob izmeu Jugoslavije i SSSR-a.86 Sve je kulminiralo naredne godine na kongresu komunistukih partija. Razlike u programima komunistikih partija bili su nepremostivi jaz. Izdvajanje KPJ i samostalnost u politikom djelovanju bile su neprihvatljive za Nikitu Hrueva. Jugoslavija se ponovo nala na udaru sovjetskih kritika poput onih iz 1948. godine. Nezadovoljstvo sovjetskih komunista bilo je veliko. Strategija obuzdavanja Tita i povratak SKJ-e u lager komunistikih zemalja nije urodila plodom. Jugoslavija je ostala po strani i autonomno gradila svoj put u socijalizam. Konfrontirajue stanje sa Istokom zadralo se do ezdesetih godina, ali bilo je znatno manjih razmjera nego 1948. godine, prije svega nije postojala vojna opasnost za Jugoslaviju. Kroz diplomatske kontakte koji su uslijedili poetkom pedesetih sa mnogim zemljama, Jugoslavija je nala razumjevanje kod zemalja Treeg svijeta, koje su poele da izrauju svoju nezavisnost. Slina politika pozicijaje pribliila je Jugoslaviju ovim zemljama. U tzv. Treem svijetu uspostavljen je konsenzus o stvaranju novog neutralnog bloka, koji e biti balans izmeu Istoka i Zapada.87

V. ODNOSI SA DRAVAMA ZAPADA

84

R. D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 171-172. Antistaljinistiku struju koju je predvodio Imre Na podravala je Jugoslavija. Poto je reforma u Maarskoj uguena, Na je svoje utoite pronaao u jugoslovenskoj ambasadi, ovim se Jugoslavija nala u nezgodnom poloaju. Na je predan sovjetskim vlastima iako mu je garntovano suenje do koga oekivano nije dolo. Ovim je prekinut proces destaljinizacije u maarskom drutvu, za ta je i Jugoslavija smatrana krivom. (R. D. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 173). 86 G. autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije, str. 397-402. 87 G. autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije, str. 403 - 404., Vie vidi kod: Dragan Bogeti, Reakcija Zapada na proces jugoslovensko - sovjetskog pribliavanja 1955 - 1957., Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2003., str. 161 - 177.
85

31

5.1. Odnosi Jugoslavije sa Sjedinjenim Amerikim Dravama

Velike sile, Sjedinjene Amerike Drave i Velika Britanija, priznale su komunistiku vlast Josipa Broza Tita zbog njegovih ratnih zasluga i zbog injenice da su Titovi partizani bili na strani saveznika. Meutim, kako se Jugoslavija, zajedno s ostalim komunistikim zemljama istone Europe, nala s onu stranu ''eljezne zavjese'', a glavna determinanta amerike vanjske politike postala borba protiv komunizma, uslijedila je politika i gospodarska izolacija Jugoslavije od strane SAD. Tome je pridonijela i jugoslavenska pomo grkim komunistima graanskom ratu u Grkoj, te Transka kriza, zbog koje je Jugoslavija zamalo zaratila s Italijom, tada ve amerikom saveznicom. SAD su samovoljno uspostavile zrani koridor preko jugoslavenske teritorije u okolini Bleda, u Sloveniji, poetkom 1946. godine, kojim su ameriki vojni i transportni avioni letjeli iz Austrije u Italiju. Ta praksa uspostavljena poetkom godine, nastavila se sve do incidenta u avgustu. Jugoslavija je uputila amerikim vlastima vei broj nota alei se na stotine nedoputenih prelijetanja i naruavanja zranog prostora zemlje. Iako su note postepeno sve otrije upozoravale na ozbiljnost nastale situacije, amerike vlasti se uope nisu osvrtale na njih i nastavile su sa praksom prelijetanja. U augustu su dva amerika transportna aviona prisiljena od strane jugoslavenskih lovakih aviona na sputanje, ali je tom prilikom jedan od aviona nastradao i posada je poginula. Ovakav razvoj situacije bio je posljedica ne samo sistematskog ignoriranja jugoslavenskih prosvjeda, nego takoer i sve otrijeg sukoba oko graninog pitanja, to jest sve veeg zaotravanja odnosa na granici prema Italiji. Incidenti su rijeeni diplomatskim putem, a tom prilikom je stav jugoslavenske vlade bio vrlo pomirljiv i dopustio je da Amerika sauva ugled, ali letovi preko jugoslavenske teritorije nisu nastavljani.88 Drugo pitanje koje je takoer bilo povezano s priznavanjem statusa i suverenih prava zemlje bilo je pitanje zlata Narodne banke. Zlatne rezerve predratne Jugoslavije bile su pred okupaciju prebaene u Englesku, a jedan dio je odande prenesen po nalogu izbjeglike vlade u SAD. Te zlatne rezerve bile su u saveznikim zemljama pohranjene kako bi se sprijeilo da ne padnu u ruke faistikih neprijatelja . Neto od tog zlata utroile su izbjeglike vlade, ali je najvei dio bio sauvan do kraja rata, i Jugoslavija je zatraila je od Saveznika da ga vrate natrag u zemlju.89 SAD i Velika Britanija pokuavale su u prvoj polovini 1946. godine da ometu jugoslavensku trgovinu s malim zapadnim zemljama, u vrijeme kada je, po ocjeni Politbiroa CK KPJ, za Jugoslaviju bilo od ivotnog interesa poveanje proizvodnje i izvoz (uglja, bakra, drveta) kojim bi se osigurao uvoz potrebnih maina. Manifestacije antijugoslovenske politike
88 89

L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 62. L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 63.

32

na Zapadu sve su se vie umnoavale i dobijale u otrini sa prvim znacima hladnog rata. Negativna iskustva sa saveznicma, steena u toku rata, u borbi za meunarodno priznanje revolucionarnih promjena i transkoj krizi, nastavila su da se gomilaju poslije osloboenja. Kada je Federativna Narodna Jugoslavija zahtjevala revizju granica prema Italiji i Austriji, te prosvjedovala zbog omoguavanja rada jugoslavenskoj emigraciji, kao i prihvatanja kolaboracionista i voenja propagadnog rata protiv komunistike diktature, potom restauracije jugoslavenskog plovnog parka na Dunavu.90 Ovo pitanje unijelo je u odnose napetost, pa je ak bilo pokrenuto uporedo sa pitanjem zlata, na zasjedanju Ekonomskosocijalnog vijea Ujedinjenih nacija na zasjedanju u proljee 1946. godine. Odluka o vraanju dunavskih plovnih jedinica objavljena je tek 12. novembra 1946. godine.91 Suprotno saveznikoj politici, proglaenoj u toku rata, da ratni zloinci moraju snositi odgovornost u zemljama u kojima su ih izvrili, oni u nekim sluajevima nisu predavani Jugoslaviji, nego se 1947. godine blagonaklono gledalo na njihovo spasavanje i prebacivanje iz Italije u paniju, Sjevernu i Junu Ameriku. Velike zapadne saveznike sile ekstradirale su samo jedan broj ratnih zloinaca koji su uspjeli da napuste Jugoslaviju; njima je kasnije sueno pred jugoslavenskim sudovima.92 Posebno se u napadima protiv Jugoslavije u to vrijeme koristilo suenje Drai Mihajloviu93 (10. juna 15. jula) i Alojziju Stepincu (30. septembra 8.oktobra) 1946. godine.94 Uporedo si tim spornim pitanjima i odbijanjem pritiska, Jugoslavija je razvijala svoje diplomatske odnose kako slanjem svojih diplomatskih misija u inostranstvo tako i primanjem misija u Beogradu i konzulata u drugim gradovima zemlje. Poela je da se razvija trgovina. Zakljueni su trgovaki ugovori sa nizom zemalja, a s drugima su osnaeni ili nastavljeni ugovorni odnosi koji su jo od ranije postojali. 95 Takoer, jedan od vidljivijih znakova ojaanog meunarodnog poloaja Jugoslavije, poslije rata, bio je i afirmacija Jugoslavije u

90 91

B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 455. L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 64. 92 B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 455-456. 93 Poslije izvoenja Drae Mihajlovia pred vojni sud i njegove osude na smrt, 16 jula 1946., SAD su zapoele antijugoslovensku kampanju pozivajui se na namjere komunista da likvidiraju politikog protivnika, na sudsko ubistvo, na ograniene mogunosti odbrane, i ponudile svoje branioce i svjedoke (iz redova preivjelih amerikih pilota koji su se u ratu spasili sputanjem na teritoriju pod kontrolom etnika). (B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 457) 94 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 66. 95 Prve diplomatske misije odmah po osloboenju Beograda bile su vojne misije tri velike sile (Sovjetski savez SAD i Velika Britanija). One su uskoro zatim pretvorene u ambasade. Sve tri velike sile imale su jo od ranije akreditirane ambasadore kod kraljevske vlade( velika britanija: Stivenson o d 16. oktobra 1943, SAD: Paterson od 20 septembra 1944 i Sovjetski Savez: Saikov, koji je predao akreditive namjesnicima 24. marta 1945) aJ ugoslavija je imenovala svoje prve ambasadore 1. maja 1945 i to Vladimira Popovia u Sovjetskom Savezu, Stanoja Simia SAD i Ljubu Leontia u Velikoj Britaniji. Tako su do kraja maja 1945. godine ve funkcionirala diplomatska predstavnitva u rangu ambasada u oba pravca sa tri velike sile ratne koalicije. Prvi poslijeratni ambasador Francuske, Pajar; imenovan je 16. augusta 1945, poslije ega je uslijedilo imenovanje Marka Ristia kao prvog ambasadora Jugoslavije u Parizu. (L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 66.)

33

Ujedinjenim nacijama, gdje je izabrana u prvi sastav Ekonomsko-socijalnog vijea,96 i pored postojanja sporova sa SAD i Velikom Britanijom.97

5.2. Granice i status u meunarodnim odnosima

Najkrupniji i najtei problem koji je okupirao vanjske odnose Jugoslavije poslije rata bio je problem razgranienja sa Italijom. Jugoslavija je istovremeno postavljala zahtjeve u pogledu revizije granice sa Austrijom, gdje je poslije Prvog svjetskog rata odvojen od svoje zemlje velik broj Slovenaca na zemlji koja je od davnine bila slovenska. 98 Jugoslavija se u meunarodnim odnosima suprotstavila pokuajima velikih drava Zapada da ometu njen samostalni razvitak, a na drugoj strani oslonila se na vjeni savez" sa SSSR-om, savez koji je za njene rukovodee snage podrazumijevao ravnopravne odnose izmeu pokreta i drava, kao i pomo u izgradnji socijalizma.99 Velika etvorka se sloila da Austriju ne smatra kao biveg neprijatelja, iako je ona velikom veinom svog stanovnitva uestvovala u ratnim poduhvatima u Jugoslaviji i u nekim drugim zemljama. Ta okolnost, meutim, oteavala je pokretanje pitanje granica, jer u sluaju Austrije nije bila rije o mirovnom ugovoru, nego je za nju odreen poseban postupak, nazvan Dravnim ugovorom o Austriji. U tom ugovoru jedino je bilo osigurano priznavanje manjinskih prava Slovencima u Austriji, a posebno u provinciji Korukoj. Meutim, i ona su poslije bila osporavana.100 Utvrivanje granice izmeu Jugoslavije i Italije posmatrala se kao utvrivanje razgranienja izmeu dva bloka, tako da se svako potiskivanje graniene linije prema istoku tretiralo kao dobitak za Zapad u konfrotaciji sa SSSR-om. U to vrijeme, utvrivanja granica, prepostavljalo se na Zapadu da je Jugoslavija potinjena Moskvi i pod njenim potpunim uticajem, kao to to proizilazi iz erilove prepiske sa Staljinom tih dana i njegove albe da je izgiran u pogledu sporazuma o 50%-50% u pogledu Jugoslavije.101 Jugoslovenski zahtjev za reviziju granica sa Austrijom su odbijeni na sastanku ministara inostranih poslova u Parizu maja-juna 1949. postignut je sporazum da granice

96

Kako je u prvi sastav ovog vijea bilo izabrano svih osamnest lanova odjednom, to je odlueno da se kockom odlui koje e zemlje ispasti prve , odnosno druge godine, kako bi se dobilo obnavljanje jedne treine, to jest est lanova svake godine. Jugoslavija nije imala sree kod izvlaenja pa je ispala poslije prve godine. (L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 66.) 97 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 66. 98 Poslije prvog svjetskog rata odran je plebicist u Korukoj, ali je tom prilikom sporno podruje podijeljeno u zone, tako da je po osnovu ishodapo zonama znatan dio Slovenaca, kao i historijski slovensko podruje pripalo Austriji. Na ishod plebicista uticale su i slabe pripreme sa strane Jugoslavije. (L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 67.) 99 B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 452. 100 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 67-68. 101 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 72-73.

34

ostanu onakve kakve su bile 1938. godine. Vlad FNRJ je uputila protesnu notu i memorandum o zatiti prava nacionalnih manjina, koji nije bio ni razmatran.102

5.3. Pritisak Zapada na Jugoslaviju

Prekinuvi sa dotadanjom politikom linijom u pogledu razgranienja izmeu Italije i Jugoslavije, tri velike zapadne sile (SAD, Velika Britanija i Francuska) staju sasvim na stranu Italije i objavljuju svoju namjeru. Triparitatna londska deklaracija, koja je donesena u Londonu 20. marta 1948., sazdri odredbu da se cijela Slobodna teritorija Trsta, dakle, Zona A i B, predaju Italiji. Od toga se dogaaja, ije odredbe ipak nisu realizirane, mogu pratiti dvije paralelne bitke za Trst. Uz diplomatsku, koja se zbog nepopustljivosti glavnih aktera vrtjela u krug, vodila se i medijska bitka, u kojoj su se na svaku makar i privremenu odluku koja nije odgovarala pojedinoj strani mogle u tampi, jugoslavenskoj i italijanskoj, proitati burne reakcije.103 Treba imati na umu da pritisak Zapada predstavljen kroz Deklaraciju, nije imao za cilj samo prijetnju o promjeni statusa quo na granici s Italijom, nego da ovo pitanje ostane trajno otvoreno. Opa obavijetenost Zapada o namjerama sovjetske vlade i odlukama njegovih najviih partijskih organa u vezi izbacivanja Jugoslavije iz socijalistikog lagera, daju teinu ovom pritisku.104 U postinformbirovskom razdoblju Jugoslavija je u odnosima sa Zapadom, poela od suprotne krajnosti. Unato sukobu sa Moskvom ona je sebe smatrala najvjernijim sovjetskim saveznikom, a u nekim pitanjima, ak, htjela prednjaiti u pogledu suprostavljanja Zapadu. Ovaj joj je poeo uzvraati istom mjerom, pa su meusobni odnosi bili otvoreno neprijateljski. Sve to, meutim, ne znai da diplomatske i ekonomske komunikacije nije bilo, ak i u prvim danima nakon objavljivanja rezolucije Informbiroa. 105 Titovo nepotigvanje Staljina je trebalo da pokae da su komunisti mogli biti podijeljeni izmeu sebe isto kao i prema kapitalistima. 106 Meutim, nakon raskida Jugoslavije sa SSSR-om i Informbiroom u SAD-u nije prestala kampanja protiv nepotivanja ljudskih prava i demokratskih sloboda u Jugoslaviji, ali ona ipak gubi na intenzitetu. U stvari, u amerikoj javnosti poinju da preovladavaju aktuelni interesi SAD-a u kontekstu jugoslavensko-sovjetskog razilaenja i konfrontiranja, sa akcentom na hrabrost i odlunost rukovodilaca nove Jugoglavije, ali ostaje otvoren dosije o ljudskih pravima i demokratskim slobodama u Jugoslaviji. U tom pogledu, politiki krugovi u SAD-u operiu sa dva postulata: s jedne strane uslovljavaju ekonomsku i vojnu pomo, uz sve
102 103

B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 459. L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 77. 104 Isto, str. 81. 105 D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str.59. 106 H. W. Brands, The Devil we knew Americans and the Cold War, Oxford University Press, New York, 1994, str. 223.

35

ostalo, i nekim pitanjima koja spadaju u domen ljudskih prava i sloboda, a s druge strane stavljaju do znanja Jugoslaviji da bi demokratizacija politikog sistema doprinijela jaanju simpatija amerike javnosti za Jugoslaviju, to bi vladi SAD-a olakalo pruanje politike podrke, ekonomske i vojne pomoi Jugoslaviji.107 U Washingtonu je bio zastupljen stav da pritisak na dobivanje stanovitih politikih ustupaka (primjerice, oko Trsta, pomoi Grkim partizanima, ili liberalnijeg odnosa prema selu i crkvi) ne bi bio djelotvoran niti oportun, dok Beograd ne dobije neto opipljivo. Ova amerika taktika je znaila pripremanje terena da bi jugoslaveni poeli njima izlaziti u susret, da se postignu maksimalne prednosti za SAD od Titova otpora moskovskoj hegemoniji.108 Stoga, i amerika politika podrke predstavljena u strategiji odravanja Tita na povrini (keeping Tito afloat)109 je pored ostalog, ustvari bila i svojevrsna vrsta pritiska za postizanje navedenih politikih ciljeva.110 U okolnostima prijetnje potpunom izolacijom Jugoslavije, Tito je bio primoran uiniti iskorak prema zapadnim zemljama. On je sredinom 1949. godine otvoreno zatraio financijsku pomo i politiku podrku zapadnih zemalja, u zamjenu za svoju neutralnost u meublokovskim odnosima. U tome su se nazirali temeljni obrisi njegovog budueg nesvrstanog pogleda na svjetski bipolarizam. Zapad je takav stav brzo prihvatio, uviajui mogunost novih dobitaka u stalnom nadmetanju s istonim zemljama. No, ta je promjena meunarodnopolitike konstelacije imala izravnog utjecaja na status Trsta i STT-a.111 Kako je pritisak Informbiroa na jugoslavenskim granicama ustrajno rastao, kada su vijesti o pokretima sovjetskih jedinica, te graninim incidentima, sabotaama i sl. bile sve uestalije, postalo je jasno da Jugoslavija mora konano dati svoj doprinos normalizaciji odnosa sa Zapadom, tj.uiniti prve politike ustupke.112

5.4. Stabilizacija odnosa

Suoenost sa ekonomskom blokadom, diplomatskom izolacijom i prijetnjom sovjetske vojne interevencije, doveli su najprije do stidljivog, a kasnije i otvorenog pribliavanja Jugoslavije Zapadu, ne samo ekonomskog nego i vojnog. SAD su time dobile neplaniranu mogunost politikog prodora u istonoevropski prostor. Interes Zapada za razvijanje saradnje sa Jugoslavijom proizilazio je iz njegove vojnopolitike strategije suzbijanja uticaja

107
108

Ranko Petkovi, Jedan vek odnosa Jugoslavije i SAD, Beograd 1992. str. 122-123. D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str.61. 109 O amerikoj strategiji odravanja Tita na povriini vidi kod: Lorraine M. Lees, Keeping Tito Afloat: The United States, Yugoslavia and the ColdWar, Pennsylvania State University Press, 1997. 110 D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu,str.62 111 B. Vukas, Transka kriza u prijelomnom vremenu, str. 1027. 112 D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 66.

36

komunizma u svijetu. Finansijskom i vojnom podrkom Jugoslaviji zapadne sile su postizale bar dva svoja glavna cilja u ovom kontekstu: 1) na taj nain slabile su mo socijalistikog lagera, odvajanjem od njega jedne drave komunistikog opredjeljenja, locirane na izuzetno vanom geostratekom pravcu i prostoru; 2) s druge strane, uspjean ishod jugoslovenskog osamostaljenja od SSSR-a neminovno je vodio slabljenju unutranje kohezije komunistike grupacije drava i predstavljao ohrabrujui nastup i ostalih njenih lanica.113 Jugoslavenski strateki poloaj, nakon rastueg sukoba sa SSSR-om, dao je svemu novu dimenziju. Ameriki generali predviali su da Jugoslavija kao saveznik, ili barem neutralna sila znatno olakava strateku situaciju prema Austriji, Italiji ili Grkoj. Jugoslavija bi takoer, s izuzetkom izolovane Albanije, Sovjetima zatvorila Jadran i Sredozemlje. 114 General Ajzenhauer je u svom dnevniku zapisao da su prilikom razgovora pokrenute teme koje prevazilaze dobiti predviene strategijom klina. 115 On je smatrao da bi se problem europske sigurnosti mogao rijeiti stvaranjem "Sjedinjenih Drava Evrope", u kojima bi, pored zemalja tadanje Zapadne Europe, bile i Zapadna Njemaka, panija, Jugoslavija i Grka.116 Josip Broz Tito je koristio svaku priliku da odnose sa Zapadom prikae kao partnerske. Prilikom proslave Dana ustanka u Crnoj Gori (13. jul 1951.) on je izjavio da je jugoslavenskom narodu potrebno moderno naoruanje, koje e biti dobijeno, a da pri tome nije nita traeno zauzvrat. U govoru koji je odrao na gradilitu pruge DobojBanja Luka, on je jo jednom istakao da se Jugoslavija, iako dobija pomo od Zapada, "nije prodala", to joj jo vie podie ugled u zapadnom svijetu. Neto kasnije je odnose sa Zapadom okarakterisao kao dogovor "ravnog s ravnim" i istakao da Jugoslavija nesmetano vodi samostalnu spoljnu politiku. "Mi nikada nismo eljeli da budemo sateliti ni ruski, a ne mislimo biti ni zapadni. Mi hoemo da budemo ravnopravan lan meunarodne zajednice."117Jednom prilikom je, na pitanje stranih novinara ta Amerika dobija time to Jugoslaviji prua vojnu pomo,

113

Dragan Bogeti, Jugoslavija i Zapad 1952-1955, Beograd 2000, str. 6. (dalje: D. Bogeti, Jugoslavija i Zapad 1952-1955) 114 Tvrtko Jakovina, Socijalizam na amerikoj penici, Zagreb 2002, str. 37. 115 O strategiji klina vidi kod: Zoran Pemrovi Piroanac, Amerika strategija uklinjavanja na jugoistoku Evrope posle drugog svetskog rata (1), Srpska politika misao, god. 16, vol. 26, br. 4., Beograd 2009, str. 159 180. 116 Lorejn M. Lis, Odravanje Tita na povrini. Sjedinjene Drave, Jugoslavija i Hladni rat, Beograd 2003, str. 152-153. (dalje: L. M. Lis, Odravanje Tita na povrini.) 117 Bojan B. Dimitrijevi,Jugoslavija i NATO (1951-1957), Beograd 2003, str.16; J. B. Tito, Govori i lanci, knj.VI, str. 48, 151152, 164165, 248249.

37

spremno odgovorio da Amerika dobija mnogo, ali da ne dobija samo ona, ve i itava Europa.118 Jugoslovenska tampa je poetkom 1952. godine objavila da je zemlja prevladala posljedice blokade Kominforma zahvaljujui vezama sa Zapadom i da je cijenjena i potovana lanica Ujedinjenih nacija, kao i da daje doprinos zapadnom kolektivnom sistemu sigurnosti.119 Jugoslavensko vodstvo trailo je oslonac na Zapadu, strahujui od eventualnih napada SSSR i njegovih saveznika. Pokuavalo je da dobije finansijsku i vojnu podrku koja bi takve napade odvratila, a da pri tome ne preuzima nikakve obaveze prema Sjevernoatlantskoj alijansi. Tanije, preovladavala je ocjena da bi bilo korisno sklopiti odreene aranmane kojima bi na posredan nain Jugoslavija bila ukljuena u zapadni odbrambeni sistem, a da pri tome bude sauvana spoljnopolitika i vojnoodbrambena nezavisnost. Teilo se stoga sklapanju regionalnog vojnopolitikog saveza sa Grkom i Turskom i zajednikom stratekom planiranju i usklaivanju vojne akcije, kao i logistikoj podrci NATO-a u sluaju agresije na Jugoslaviju.120 Meutim, poto je dostignut visok stepen saglasnosti o svim spornim pitanjima, 31. maja 1954. godine bio je potpisan sporazum izmeu SAD, Velike Britanije i Jugoslavije o rjeavanju transkog pitanja. Slobodna teritorija Trsta (STT) nije po sporazumu de jure bila ukinuta, ali je de facto bila podijeljena izmeu Jugoslavije i Italije. Vlade SAD i Velike Britanije obavezale su se na to da nee, poto sporazum bude potpisala i Italija, podravati bilo ije teritorijalne aspiracije na tom prostoru. Bilo je predvieno da se i Francuska prikljui toj izjavi. Konano, 5. oktobra 1954. godine, usvajanjem Memoranduma o saglasnosti izmeu Jugoslavije, SAD, Velike Britanije i Italije o slobodnoj teritoriji Trsta, transko pitanje bilo je "skinuto" sa dnevnog reda.121 Promjena kursa jugoslovenske vanjske politike osjetila se i u govoru Josipa Broza Tita pred okupljenim Rijeanima 1955. godine. Taj novi kurs Tito je najavio izjavom: Da, mi hoemo prijateljstvo sa svim zemljama s onima na Zapadu i s onima na Istoku. Ja mislim da je taj put jedino ispravan, ako hoemo da ovjeanstvo ne strepi vie pred opasnou novog rata(...)"122

118

Odgovori Josipa Broza Tita na pitanja stranih novinara vidi kod: M. Nikoli, Informbiro,2. str. 230L. Lis, Odravanje Tita na povrini, str. 157. D. Beki, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 414 D. Bogeti, Jugoslavija i Zapad 1952-1955. str. 140-141; D. Beki, Jugoslavija u hladnom Bojan B. Dimitrijevi, J. B. Tito, Govori i lanci, knj.VI, str. 48, 151152, 164165, 248249.

234
119

120
121

ratu,str.652.
122

38

VI. JUGOSLAVIJA I POKRET NESVRSTANIH 6.1. Stvaranje Pokreta nesvrstanih

U prouavanju razvoja politike nesvrstanih zemalja mogu se uoiti dva razdoblja. Prvo razdoblje se odnosi na period akcija i inicijativa koje su dovele do Beogradske konferencije, a drugo razdoblje je period koji se odnosi na zajedniko djelovanje nesvrstanih zamlja od Beograda pa nadalje. Prvi period karakteriu veoma ive diplomatske aktivnosti i meusobni susreti dravnika.123 Jugoslavija je u ovom periodu snaan oslonac imala u OUN u. Oslanjanjem na OUN Jugoslavija se titila od sovjetskih napada, a s druge strane to je bio nain da se posegne za izradom novog plana, tj. aktivne miroljubive koegzistencije kao modela meunarodnih odnosa u uslovima hladonoratovskog sukoba, tenzija i naoruavanja koje je prijetilo globalnom katastrofom i unitenjem. Da bi se ouvao mir i sigurnost trebalo se suprostaviti politici blokova, sprijeavanje velikih sila da se mijeaju u unutarnje poslove malih zemalja. Sva ova nastojanja predstavljala su traganje jugoslavenske diplomatije za treim putem u meunarodnim odnosima.124 Tokom djelovanja Jugoslavije u OUN i napora da ouva nezavisnost poetkom 50-ih godina dolo je do prvih kontakata sa geografski udaljenim azijsko afrikim zemljama koje su do tog perioda bile kolonijalne. Ti kontakti su uspostavljeni sa lndijom i Egiptom tokom rada u Savjetu bezbjednosti 1950. i 1951. godine.125 Krajem 1954. i poetkom 1955. godine, Josip Broz Tito je posjetio Indiju i Burmu.126 Tada se prvi put susreo sa indijskim premijerom Davaharlalom Nehruom. Rezulat posjete je bila meusobna suradnja i prijateljstvo izmeu dvije zemlje. Naglaeno je da politka nesvrstavanja u blokove koje su obje zemlje provodile niti je neutralnost, niti neutralizam nego pozitivna aktivna konstruktivna politika koja treba da vodi kolektivnom miru na kojem jedino moe da poiva kolektivna sigurnost.127 U vrijeme Titove posjete Indiji i Burmi iz Beograda su svijetu slate poruke da se jugoslovenska vanjska politika temelji na koegzistenciji razliitih ekonomskih i politickih sistema u svijetu, politici mira i razoruanja, pomoi ekonomski nerazvijenim zemljama, borbi
123

Luciano Doddoli, Manlio Maradei, Svijet poslije drugog svjetskog rata II, Beograd 1975., str. 1223. (dalje: L. Doddoli, M. Maradei, Svijet poslije drugog svjetskog rata II). 124 Dragomir Bondi, Slobodan Seleni, Pogled iz Beograda na Banduku konferenciju 1955. godine, Istorija 20.veka, Beograd, 2008., str. 72. (dalje: D. Bondi, S. Seleni, Pogled iz Beograda na Banduku konferenciju). 125 Diplomatski odnosi Jugoslavije i Indije uspostavljeni su 1948. godine, u vrijeme kada je objema zemljama bila neophodna podrska u ouvanju nezavisnosti. U narednom periodu odnosi su se kretali uzlaznom linijom, s tim to je u poetku Jugoslavija pokazivala mnogo vei interes za njihovo unapreivanje, a Indija do 1954. godine bila uglavnom rezervisana i tek od tada poela da im pridaje vei znaaj. (D. Bondi, S. Seleni, Pogled iz Beograda na Banduku konferenciju, str. 73). 126 O Titovoj posjeti Indiji i Burmi vie vidi kod: Leo Mates, Meunarodni odnosi socijalisticke Jugoslavije, Beograd 1976, str. 122-125; Dragan Bogetic, Koreni jugoslovenskog opredeljenja za nesvrstanost, Beograd 1990, str. 204-223. 127 L. Doddoli, M. Maradei, Svijet poslije drugog svjetskog rata II, str. 1223.

39

protiv kolonijalizma i podrci nezavisnosti naroda i drava koje su tek sticale nezavisnost, uz naglaavanje da pribliavanje Jugoslavije Indiji i Burmi ne znai da ove zemlje namjeravaju da osnuju "trei blok". 128 Po povratku u Jugoslaviju, Tito se na Sueckom kanalu susreo i sa Gamalom Abelom Naserom129, koji je tada obavljao dunost revolucionarne egipatske vlade. Ovaj sastanak je bio znaajan korak u reafirmaciji politike nesvrstanosti.130 Tri dogaaja, prije Beogradske konferencija, zauzimaju znaajno mjesto u hronologiji dogaaja koji su doveli do prvog skupa nesvrstanih zemalja na najviem nivou. To su konferencija u Bandungu 1955. godine, Brionski sastanak 1956. godine, te Sastanak petorice 1960. godine u Njujorku.131 Konferencija 29 zemalja Azije i Afrike odrana je od 18. do 24. aprila 1955. godine u Bandungu (Indonezija). Sazvale su je vlade Burme (poznata i pod imenom Myanmar), Indije, Indonezije, Cejlona (danas ri Lanka) i Pakistana. Konferencija je za cilj imala da se izmeu azijskih i afrikih zemalja organizuje savjetovanje o njihovom poloaju u novoj meunarodnoj situaciji nastaloj poslije Drugog svjetskog rata, zajednikim problemima i uslovima saradnje.132 Konferencija je dobrim dijelom radila po komitetima, raspravljala je o nekoliko opih pitanja tadanjeg svijetskog poretka, ali su njeni uesnici nekoliko puta zadirali i u neka pojedinana pitanja. Konferencija je usvojila zavrno saoptenje i donijela rezolucije koje su se odnosile na razoruanje, borbu protiv kolonijalizma, govorile o ekonomskoj, kulturnoj saradnji zemalja Azije i Afrike,o samoopredjeljenju naroda, o podrci pravima Arapa Palestine. Od francuske vlade je traeno da mirnim putem pristupi rjeavanju problema Tunisa, Maroka i Alira, Konferencija je usvojila i Rezoluciju o svjetskom miru i suradnji u svijetu zasnovanu na 10 principa.133
128

Josip Broz Tito se zalagao i protiv podjele Azije na interesne sfere, ime bi postala "predmet kolonijalnih prieljkivanja". Sredinom decembra 1954. godine Tito je u Nju Delhiju izjavio da je koegzistencija razliitih politikih i ekonomskih sistema jedini metod za izbegavanje sukoba". ak je i za svoj put u ovu daleku zemlju objasnio interesima mira koji od njega zahtjevaju da preduzme takav napor. Insistiranje na koegzistenciji, integracijama u svijetu, pomoi nerazvijenim dravama i odbijanju Jugoslavije da se pridruzi bilo kom bloku, negiranju elje Jugoslavije, Burme i Indije da stvore "trei blok", jugoslavenski predsjednik je jo jednom apostrofirao u govoru u indijskom parlamentu. (Vidi kod: D. Bondi, S. Seleni, Pogled iz Beograda na Banduku konferenciju, str. 7374). 129 Gamal Abdel Nasser bio je drugi predsjednik u Egiptu od 1956. godine svoje smrti. Pukovnik u egipatskoj vojsci, Nasser vodio egipatsku revoluciju iz 1952. godine , zajedno s Muhammad Naguib , prvim predsjednikom, koji je sruio monarhiju u Egiptu i Sudanu , te oznaio novo razdoblje modernizacije i socijalistikih reformi u Egiptu Nasser je vaio kao jedna od najvanijih politikih figura arapske historije i politike u 20. stoljeu. Pod njegovim vodstvom, Egipat nacionalizira t Sueski kanal te igra sredinju ulogu u antiimperijalistikim naporima u arapskom svijetu i Africi. Pomagao je u osnivanju meunarodnog Pokreta nesvrstanih. 130 D. Bondi, S. Seleni, Pogled iz Beograda na Banduku konferenciju, str. 74. 131 Dime Belovski, Poreklo i ciljevi nesvrstanosti, Beograd 1975, str. 10. (dalje: Dime Belovski, Poreklo i ciljevi nesvrstanosti). 132 Ljubomir Radovanovi, Nesvrstanost osnovi jedne doktrine meunarodne politke, Beograd, 1973., str. 80. (dalje: Lj. Radovanovi, Nesvrstanost). 133 Leo Mates, Nesvrstanost, teorija i savremena praksa, Beograd 1970, str, 250257 i str. 377-385. (dalje: L. Mates, Nesvrstanost, teorija i savremena praksa); Principi na kojima se zasnivala Rezolucija o svjetskom miru i saranji su sljedei: 1. Potivanje prava ovjeka i povelje UN a; 2. potovanje suvereniteta i teritorijalnog integriteta svih zemalja; 3. priznavanje rasne i nacionalne jednakosti; 4. ne mijeanje u stvari drugih

40

Iako je Konferencija u Bandungu bila nezavisna od bilo kakve blokovske politike ona po sastavu i programu nije bila nesvrstana. Doprinos u tom pravcu dat je ve na prvom susretu Tita Nasera i Nehrua na Brionima 18. i 19. jula 1956. godine. koji obiljeava poetak djelovanja u pravcu nesvrstavanja, iako se tu ne pominje termin nesvrstanost. Na tom sastanku je njihova zajednika izjava poznata pod imenom Brionski dokument. To je prvi dokument u pravcu politke nesvrstavanja u kojem su se tri dravnika zaloila za rjeavanje problema razoruavanja, za uklanjanje nesporazuma i sporova u Europi, na Dalekom i Srednjem istoku, kao i za ubrzavanje razvoja nerazvijenih podruja. Prihvaena su i naela koegzistencije sa Bandunke konferencije od 1955. godine. Za Jugoslaviju je ovaj sastanak bio od velikog znaaja jer time obiljeen prelazak iz perioda izolacije u period aktivnog djelovanja na izgradnji pokreta nesvrstanih zemalja. To je dalo znaajan impuls jugoslavenskoj diplomaciji. Otvarena su brojna predstavnitva u Aziji, Africi, na Bliskom istoku i Latnskoj Americi.134

Brijunski sastanak Tito Naser - Nehru Preuzeto: http://www.slobodnajugoslavija.com

zemalja; 5. pravo svake zemlje da se brani sama ili kolektivno u skladu sa Poveljom; 6. uzdravanje od pristupanja kolektivnim odbrambenim angamanima u korist neke svjetske sile, uzdravanje od pritiska na druge zemlje; 8. rjeavanje svih meunarodnih sporova mirnim putem; 9. unaprijeenje uzajamnih interesa i saradnje; 10. potovanje pravde i meunarodnih odnosa. 134 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 136137.; Poslije sastanka na Brionima dolazi i do velikog Titovog putovanja po zemljama Azije i Afrike u periodu od 23. decembra 1958. do 28. februara 1959. godine. Putovanje je obavljeno brodom Galeb i posjeene su sljedee zemlje: Indonezija, Burma, Indije, Cejlon, Etijopija, Sudan, Egipat i Sirija, Grka. Vie informacija o Titovim putovanjima vidi kod: Marija Krsti, Tito kao turista, Odjeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd 2010., str. 141164.

41

U 1960. godini razvoj meunarodnih odnosa poprima dramatian tok, nakon to je nad SSSR-om sruen ameriki pijunski avion, a zbog toga otkazan sastanak efova velikih sila, koji je trebao biti odran u Parizu. Javila se opasnost od novog zaotravanja meunarodne situacije, koja bi dovela do obnavljanja hladnog rata. U ovakvim prilikama dolo je do tzv. Inicijative petorice koja zauzima vano mjesto u razvoju politke nesvrstanosti. Ovu inicijativu su pokrenuli uesnici Brijunskog sastanka i indonezijski predsjednik Ahmed Sukarno i predsjednik Gane Kvame Nkrumah na 15. zasjedanju Generalne skuptine Ujedninjenih nacija u Njujorku. Oni su predloili rezoluciju O saradnji meu dravama koja je u Generalnoj skuptini jednoglasno prihvaena. U rezoluciji se trailo od svih drava da se suzdre od svih akcija koje bi vodile pogoranju meunarodnih odnosa. Meutim, iz proceduralnih razloga predlagai su povukli ovu rezoluciju.135

6.2. Uloga Jugoslavije u stvarnju Pokreta nesvrstanih

Pokret nesvrstanih zemalja nije se stvarao po unaprijed zacrtanom planu i nije bio rezultat jedne dugorone, unaprijed planirane akcije. Put do Osnivake konferencije bio je produkt razvijanja i zaotravanja opasne situacije u kojoj su se pojavila krupna historijska pitanja koja se vie nisu mogla odlagati. Moe se rei da je stvaranje pokreta nesvrstanih bio razuman posupak jednog broja vodeih dravnika i okupljanje koje je nastalo na historijski izazov. Jugoslaviji se pripisivala tenja za stvaranjem treeg bloka, meutim njeno blisko povezivanje s mnogim zemljama (posebno s onim koje su tek bile dobile nezavisnost) bilo je inspirisano eljom za prevladavanje blokovske podjele svijeta. U meunarodnim organizacijama, posebno u Ujedinjenim narodima, Jugoslavija se borila za pravo naroda na samoopredjeljenje i podravala tenje kolonijalnih i zavisnih naroda. U tu svrhu Jugoslavija je dala inicijativu da se formira i Specijalni fond UN za pruanje pomoi nerazvijenijim zemljama u provoenju programa razvoja. Zalagala se za jaanje OUN, za rjeavanje meunarodnih sporova mirnim putem, te upozoravala na nunost smanjivanja jaza izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja.136 Primjena aktivne miroljubive koegzistencije u odnosima izmeu drava van blokova dovela je do politike neangairanja, koja je kasnije nazvana politikom nesvrstanosti. Nastojanje tih zemalja da principi koegzistencije postanu osnova meunarodnih odnosa vodilo je njihovom distanciranju od vojno - politikih blokova. Napor da se sprijei proirivanje

135 136

L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 140141. Grupa autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985., str. 422. (dalje: G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije)

42

politike sile i hladnog rata na drave izvan blokova stvorio je politiki program i aktivnost, usmjeren prema univerzalnijoj primjeni principa koegzistencije u meunarodnim odnosima.137 Josip Broz Tito je kroz niz zvaninih posjeta zemljama zapadne i sjeverne Afrike, od februara do aprila 1961. godine, pokrenuo konkretnu akciju za sazivanje jedne ire konferencije izvanblokovskih drava. Pripremni sastanak za konferenciju, na kojem je uea uzela 21 zemlja, odran je u Kairu u od 5. do 12. jula 1961. godine. Na ovom sastanku prezicirani su kriteriji za sudjelovanje na Konferenciji.138 Prva konferencija efova drava i vlada izvanblokovskih zemalja odrana je u Beogradu od 1. do 6. septembra 1961. godine. Na konferenciji se okupilo 28 zemalja: 10 iz Azije, 12 iz Afrike, 4 iz Latinske Amerike i 2 iz Evrope (od 8 evropskih zemalja koje nisu bile ukljuene u blokove). Od 28 zemalja, 25 njih su bili ravnopravni uesnici, a 3 zemlje su bile u svojstvu posmatraa.139 Iako je sastav Konferencije bio uglavnom afro - azijski, ipak to je bio poetak, odnosno baza za univerzalizam koji je kasnije u velikoj mjeri i realiziran. 140 Beogradskom Konferencijom je i formalno udaren temelj pokretu nesvrstanih zemalja i u njemu odreeno vidno mjesto Jugoslaviji.141 Glavni dokument Prve konferencije nesvrstanih zemalja bila je Beogradska Deklaracija. Jugoslavija kao domain Konferencije je izradila nacrt Deklaracije. U Deklaraciji su u nizu posebnih taaka izloeni stavovi konferencije o svim tada otvorenim problemima koji su se nagomilavali u atmosferi hladnog rata, pri emu su polazili od antikolonijalizma i podrke oslobodilakim pokretima u Aziji, Africi i na Bliskom Istoku, od prava naroda na ujedinjenje, samoopredjeljenje i nezavisnost, na slobodno raspolaganje izvorima bogatstva, protiv intervencije i pritisaka, za ope i potpuno razoruanje, za uklanjanje ekonomskih nejednakosti, za sazivanje svjetske konferencije zemalja u razvoju, za proirenje Savjeta bezbjednosti i Ekonomsko-socijalnog savjeta, za naela univerzalnosti Ujedninjenih nacija i priznanje NR Kine itd.142
137 138

G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, str. 422. D. Bogeti, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 344; Za sudjelovanje na Konferenciji morali su se ispuniti sljedei kriteriji: nezavisna politika na naelima aktivne koegzistencije i neangairanosti u blokovima, podravanje nacionalnooslobodilakih pokreta, nepripadanje multilateralnim vojnim savezima koji su izraz konfrontacije velikih sila, nepripadanje vojnim savezima s nekom od velikih sila, neprihvaanje stranih vojnih baza na svom teritoriju. (Vidi u: G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, str. 422-423.) 139 Na Beogradskoj konferenciji su kao punopravni lanovi uestovale sljedee zemlje: Alir, Afganistan, Burma, Cejlon, Etiopija, Gana, Gvineja, Indija, Indonezija, Irak, Jemen, Jugoslavija, Kamboda, Kipar, Kongo (sada Zair), Kuba, Liban, Mali, Maroko, Nepal, Saudijska Arabija, Somalija, Sudan, Tunis, Ujedinjena Arapska Republika (sada Egipat i Sirija). Kao zemlje posmatrai bili su prisutni: Bolivija, Brazil i Ekvador. (L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 144.) 140 Uprkos regionalnoj neravnomjernosti koja je odraavala postojei regionalni raspored blokovskih uticaja i organizovanosti, Konferencija je bila dovoljno reprezentativna da najavi pojavu jedne nove snage mira na meunarodnoj sceni: stanovnitvo zemalja sudionica obuhvatalo je vie od 800 miliona ljudi koji su ivjeli na prostoru od oko 30 miliom km2; rad konferencije pratili su i predstavnici 24 narodnooslobodilaka pokreta, socijalistikih i drugih partija. ((Vidi u: G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, str. 423.) 141 L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije, str. 145. 142 Beir Meholji, Nesvrstanost - razvoj i savremena uloga, Sarajevo 1981., str. 117.

43

Pored Beogradske deklaracije od velikog znaaja je i Izjava o opasnosti od rata i Apel za mir. To je kratki document koji se sastoji od 4 paragrafa u kojima se izraava zabrinutost zbog sve vee zategnutosti u odnosima izmeu Sjedinjenih Amerikih Drava i Sovjetskog saveza. Ovim dokumentom se apelovalo silama da obustave svoje ratne pripreme, te se u dokumentu naglaava da je ovo pitanje od velike vanosti za zemlje koje bi trpile posljedice u sluaju rata pa u tu svrhu i jeste apel. Na kraju dokumenta su pozvane sve zemlje koje nisu lanice konferencije da upute sline apele.143 U Pokretu nesvrstanih su od poetka, u njegovu osnivanju, krizama i vrhuncima, u sreditu bile Jugoslavija i njena diplomatija. Samo je Pokret nesvrstanih zemalja mogao Jugoslaviji dati globalnu vanost kakvu je imala, samo je Titova Jugoslavija mogla osigurati Pokretu ulogu kakvu je nastojao imati izmeu dva suprotstavljena bloka u Hladnom ratu.

143

Leo Mates, Beogradska konferencija, Beograd 1975, str. 24.

44

VII. ZAKLJUAK
Uporedo s borbom za pobjedu nad hitlerovskim osvajaima u toku rata su se stvarale i nove osnove meunarodne politike i bitno se mijenjao izgled nekadanje meunarodne zajednice. Kao rezultat rata nastao je novi odnos snaga u svijetu. Na jednoj strani izdvojile su se zemlje Istoka (koje je predvodio SSSR) a na drugoj Zapada (predvodile ih Sjedninjene Amerike Drave). Izmeu ovih dviju strana dolo je do snane konfrontacije te kao rezultat tog stanja izbio je tzv. hladni rat. Jugoslavija i njena vanjska politika ne mogu se izolovano posmatrati od vanih dogaaja koji su se deavali u periodu kojim se bavi ova diplomska radnja. Naprotiv, Jugoslavija je i sama bila pokreta nekih vanih dogaaja koji su obiljeili ovaj period, a iji rezultati su vidljivi i do danas. Po zavretku Drugog svjetskog rata meunarodni poloaj Jugoslavije je odreivala injenica da je KPJ vodila glavnu rije u dravi. KPJ je bila blisko povezana KP Sovjetskog saveza, te su na taj nain i dvije zemlje uspostavljale dobre i prijateljske odnose, to Zapadu nije odgovaralo. S druge strane i politika Jugoslavije prema Zapadu bila je rezervirana. Zapadne sile su nastojale da oslabe meunarodni poloaj Jugoslavije. Naime, Jugoslavija je zauzimala vaan geostrateki poloaj na Balkanu, a SSSR je preko Jugoslavije nastojao prodrijeti u Euopu to su Zapadne sile nastojale sprijeiti. Poslije rata Jugoslavija je nastojala da uspostavi dobre odnose sa zemljama u kojima je bio uspostavljen komunistiki reim i koje su bile pod utjecajem SSSR-a. Sa pojedinim zemljama Zapada, u prvom redu s Italijom, odnosi su bili napeti, na ivici izbijanja sukoba. Razgranienje dviju drava predstavljalo je teak problem jugoslavenske vanjske politike. Granica izmeu dvije drave je izazvala krizu u historiografiji poznatu pod imenom Transka kriza. Grad Trst je bio sporna zona. Trst je podjeljen na dvije zone, i tri decenije je bio predmet sporenja izmeu Jugoslavije i Italije. Posebno poglavlje meunarodnih odnosa Jugoslavije bilo je ono sa susjednim zemljama s kojima su kovani veliki planovi. U velike planove spada i Balkanska federacija o kojoj su pregovore vodili Georgij Dimitrov i Josip Broz Tito. Meutim, ideja o Balkanskoj federaciji ostala je mrtvo slovo na papiru. Razlog tome je i kategorino protivljenje Staljina takvoj ideji. Prijelomna godina u historiji Jugoslavije je 1948. u kojoj se desio sudbonsni sukob Jugoslavije sa SSSR-om (sukob Staljin - Tito). Ideja o Balkanskoj federaciji je izazvala taj sukob izmeu Tita i Staljina. Moe se rei da je to bio sukob Golijata (monog SSSR -a) i Davida (male balkanske Jugoslavije). Sazvana je sjednica Informbiora u Bukuretu iji je cilj i zadatak bio razraunavanje s jugoslavenskim vodstvom (koje nije ni dolo na sjednicu). Rezolucija Informbiroa je znaila uvod u ekonomsku izolaciju i politiko-propagandni pritisak prema Jugoslaviji. Razilaenje Staljina i Tita, koje je sa rezolucijom izbilo u javnost, dovelo je

45

do promjena u untranjoj politici Jugoslavije, na meunarodnom planu i nedefinisanom poloaju Jugoslavije prema blokovskoj politici i hladnom ratu. Zbog promjene u jugoslavenskoj meunarodnoj politici poeo je i uticaj Zapada. SSSR je ozbiljno ugroavao nezavisnost Jugoslavije. Zbog toga Jugoslavija se poela okretati ka Ujedinjenim narodima. U cilju jaanja svoje pozicije obrazovala je s Grkom i Turskom Balkanski pakt. Zapad je na Jugoslaviju i Tita gledao kao na produenu ruku SSSR-a i Staljina. eljezna zavjesa se spustila preko Jugoslavije. Meutim, Jugoslavija se nakon sukoba sa SSSR-om poela sve vie se okretati prema Zapadu i dolo je do normalizacije odnosa. U periodu svog postojanja Jugoslavija je bila vaan pokreta ideja koje su zaivjele i koje su bile presedan u periodu Hladnog rata. To se prije svega odnosi na Pokret nesvrstanih ija je glavna pokretaka snaga bila Jugoslavija i njen voa Tito koji je bio i inicijator Beogradske konferencije 1961. godine. U periodu kada je svijet bio na rubu ratne kataklizme i stanja zategnutih odnosa izmeu dva bloka, Jugoslavija je istupila s idejom miroljubive koegzistencije i zagovarala razoruavanje. Uspjela je odrati Pokret nesvrstanih i u njega ukljuiti veliki broj zemalja. U Pokretu nesvrstanih su od poetka, u njegovu osnivanju, krizama i vrhuncima, u sreditu bile Jugoslavija i njena diplomacija. Razlog zbog kojeg sam se odluio na obradu ove teme jeste taj to me je fascinirala sposobnost jugoslavenske vanjske politike da se u najveoj napetosti, u kojoj je ovjeanstvo ikada bilo, uspije oduprijeti kontroli velikih sila. To odupiranje predstavlja presedan u ukupnoj historiji jugoslavenskih naroda. Otvaranje ka Zapadu kao posljedica sukoba Staljin Tito, te obnova dobrih odnosa sa SSSR-om nakon Staljinove smrti, oituje jugoslavensku sposobnost levitiranja izmeu gravitacionih sila dvaju svjetskih blokova. Iznalaenje samostalnog puta male balkanske Jugoslavije, pored puteva globalnih sila (SSSR-a i SADa), te formiranje sopstvene gravitacione politike koja se manifestirala u Pokretu nesvrstanih, pokazuje koliki je globalni znaaj uspjela da ostvari jugoslavenska sposobnost voenja vanjske politike u periodu 1945-1961. godina.

46

VIII LITERATURA 8.1. Knjige

Beki Darko, Jugoslavija u hladnom ratu : odnosi svelikim silama 1949-1955., Zagreb 1988. Belovski Dime, Poreklo i ciljevi nesvrstanosti, Beograd 1975. Brands H. W., The Devil we knew Americans and the Cold War, Oxford University Press, New York, 1994. Bogeti Dragan, Koreni jugoslovenskog opredeljenja za nesvrstanost, Beograd 1990. Bogeti Dragan, Jugoslavija i Zapad 1952-1955, Beograd 2000. Dedijer Vladimir, Dokumenti 1948, knjiga prva, Beograd 1979. Dedijer Vladimir, Dokumenti 1948, knjiga trea, Beograd 1979. Doddoli Luciano, Maradei Manlio, Svijet poslije drugog svjetskog rata II, Beograd 1975. Grupa autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985. Holzer Jerzy, Komunizam u Europi, povijest pokreta i sustava vlasti, Zagreb 2002 Krempton Riard D., Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 2002. Jakovina Tvrtko, Socijalizam na amerikoj penici, Zagreb 2002. Lorraine M. Lees, Keeping Tito Afloat: The United States, Yugoslavia and the ColdWar, Pennsylvania State University Press, 1997. Lorejn M. Lis, Odravanje Tita na povrini. Sjedinjene Drave, Jugoslavija i Hladni rat, Beograd 2003. Mates Leo, Meunarodni odnosi socijalisticke Jugoslavije, Beograd 1976. Mates Leo, Nesvrstanost, teorija i savremena praksa, Beograd 1970. Matkovi Hrvoje , Povijest Jugoslavije 1918 1991, Hrvatski pogled, Zagreb, 1998. Nikoli Miodrag, Informbiro, knjiga druga, Zagreb 1989. Painter David S., Hladni rat Povijest meunarodnih odnosa, Zagreb, 2002. Petkovi Ranko, Jedan vek odnosa Jugoslavije i SAD, Beograd 1992. Petranovi Branko, Istorija Jugoslavije 1918 1978., Beograd, 1981. Petranovi Branko, trbac edomir, Istorija socijalistike Jugoslavije, Beograd 1977. olaja Milo, Balkan u transatlanskoj pukotini, Banja Luka, 2006.

47

8.2. lanci
Bogdanovi Mira, Jugoslovenski disidenti i hladni rat, Sociologija, Vol. LI (2009), br. 2., Beograd 2009, str. 113 137. Bogeti Dragan, Jugoslavija u hladnom ratu, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2008, str. 315 363. Bogeti Dragan, Sjedinjene Amerike Drave i formiranje Balkanskog pakta 1952 1955., Istorija 20. veka, br. 1., Beograd, 2009., str. 185 198. Bogeti Dragan, Reakcija Zapada na proces jugoslovensko sovjetskog pribliavanja 1955 1957., Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2003., str. 161 177. Bondi Dragomir, Seleni Slobodan, Pogled iz Beograda na Banduku konferenciju 1955. godine, Istorija 20.veka, Beograd, 2008., str. 70 81. Cvetkovi Vladimir, Normalizacija diplomatskih odnosa Jugoslavije s Maarskom i Bugarskom 1953 1954, Tokovi istorije, br. 3, Beograd 2009, str. 116 135. Dimi Ljubodrag, Velike sile i male drave u hladnom ratu 1945-1955. : sluaj Jugoslavija, Zbornik radova sa Meunarodne konferencije, Beograd, 2003. str. 118-130; Dimitrijevi Bojan B.,Jugoslavija i NATO (1951-1957), Beograd 2003. Dobrivojevi Ivana, Mileti Aleksandar, Istok i Zapad u jugoslovenskoj karikaturi 1948 1952., Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2004, str. 163 175. Hornyak rpad, Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema Maarskoj i susjednim zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata, asopis za savremenu povijest, br. 1.,Zagreb, 2010, str. 23.-54. Kovaevi Katarina, Yugoslav-Hungarian Relations 19531956, Velike sile i male drave u Hladnom ratu sluaj Jugoslavije, Zbornik radova, Beograd, 2005, str. 140 154. Krsti Marija, Tito kao turista, Odjeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd 2010., str. 141 164. Petrovi Ljubomir, Kulturne veze Jugslavije i Albanije 1946 1948., Istorija 20. veka, Beograd 2009, str. 61 81. Piroanac Zoran Pemrovi, Amerika strategija uklinjavanja na jugoistoku Evrope posle drugog svetskog rata (1), Srpska politika misao, god. 16, vol. 26, br. 4., Beograd 2009, str. 159 180. Poljani Lea, Transatlantski odnosi, Pravnik, 40, 2 (83), Zagreb 2006, str. 154 167. Radovanovi Ljubomir, Nesvrstanost osnovi jedne doktrine meunarodne politke, Beograd, 1973. Vukadinovi Radovan, Raspad antihitlerovske koalicije, u knjizi: Grupa autora, Povijest svijeta, Zagreb, 1977., str. 705 714.

48

Vukas Budislav, Transka kriza u prijelomnom vremenu prve polovice 50-ih godina XX. Stoljea, Zbornik radova Pravnog fakulteta Sveuilita Rijeka, v. 28, br. 2,, Rijeka, 2007, str. 1017-1065. ivoti Aleksandar, Pitanje Albanije u odnosima Jugoslavije i Zapada 1945 1947., Istorija 20. veka, Beograd, 2010, str. 82 97. ivoti Aleksandar, Jugoslavija i jaanje sovjetskog uticaja u Albaniji (1947 1948.), Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd, 2007, str. 94 117. ivoti Aleksandar, Otvaranje albanskog pitanja u Jugoslaviji u senci sukoba izmeu Jugoslavije i INFORMBIRO a 1948 1954., Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2009, str. 91 103.

8.3. Internet
http:/ /www.Territorio_libero_di_Trieste_carta.png http:/ /www. _.png http://www.titoville.com http://www.slobodnajugoslavija.com

49

SADRAJ REZIME....................................................................................................................................4 SUMMARY...............................................................................................................................5 I.UVOD.....................................................................................................................................6 1.1. Ope napomene.....................................................................................................6 II. JUGOSLAVIJA I MEUNARODNI ODNOSI U PRVIM GODINAMA POSLIJE RATA.........8 2.1. Efekti rata na meunarodne odnose......................................................................8 2.2. Meunarodni poloaj Jugoslavije i vanjskopolitika orjentacija............................11 III. ODNOSI SA SUSJEDNIM DRAVAMA............................................................................14 3.1. Transka kriza ...................................................................................................14 3.2. Odnosi sa susjednim prokomunistikim balkanskim dravama ..........................18 3.3. Balkanski Pakt......................................................................................................21 IV. ODNOSI SA ZEMLJAMA ISTOKA....................................................................................25 4. 1. Odnosi sa Sovjetskim savezom do 1948. godine................................................24 4. 2. Sukob sa Informbiroom........................................................................................25 4. 3. Normalizacija odnosa..........................................................................................28 V. ODNOSI SA DRAVAMA ZAPADA...................................................................................31 5.1. Odnosi Jugoslavije sa Sjedinjenim AmerikimDravama....................................31 5.2. Granice i status u meunarodnim odnosima........................................................33 5.3. Pritisak Zapada na Jugoslaviju............................................................................34 5.4. Stabilizacija odnosa.............................................................................................35 VI. JUGOSLAVIJA I POKRET NESVRSTANIH...................................................................38 6.1. Stvaranje Pokreta nesvrstanih.............................................................................38 6.2. Uloga Jugoslavije u stvarnju Pokreta nesvrstanih................................................41 VII. ZAKLJUAK.....................................................................................................................44 VII.IZVORIILITERATURA.......................................................................................................46 8.1. Knjige...................................................................................................................46 8.2. lanci...................................................................................................................47 8.3. Internet.................................................................................................................48

50