Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, say: 27, Erzurum, 2007

OSMANLI MPARATORLUUNDA SAVUNMA S STEM OLARAK TABYA M MAR S Dr. Osman LK ZET Bu almada, Osmanl mparatorluu mimarisinde, nemli bir yere sahip askeri yaplardan tabyal tahkimatlar incelenmitir. Bu inceleme yaplrken nce Osmanl savunma sistemleri ile ilgili ksa bir bilgi verilmi, daha sonra tabya terimi aklanmtr. Tabyal tahkimatn tantm, ortaya k ve geliimiyle beraber ina edili amalar ve Trk topraklarnda bulunan Osmanl Tabyalarnn inaat, plan ve mimari zellikleri hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr. Anahtar Kelimeler: Askeri mimari, tabya, savunma sistemleri, tabyal tahkimat. ABSTRACT Architectural Bastion Frtification as a Defence System in The Ottoman Empire In this work, The Bastion fortifications important in Ottoman Military architectural were examined. Before this study, it was gived a brief knowledge about defence systems of otoman, then it was explained bastion word. Afterwards, it was made a general analysis about otoman bastion fortification in otoman Empires with introduction of bastion fortification, its birth, its development and the aims of its construction. Key Words: Military Architecttural, bastion, defence siytems, With bastion fortifications Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemleri: Osmanl mparatorluunda topraklarn gerek savunma sistemini, ok byk olmayan ve genellikle kent dnda bulunan kale yaplar oluturmaktayd. Bu kalelerin hemen

Atatrk niversitesi, lhiyat Fakltesi, slam Tarihi ve Sanatlar Blm, retim Eleman. (e-posta: Ottoman_orhun@hotmail.com).

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------246

hepsi de 16. yzyldan nceki dnemlere ait olup,17-19.yzyllarda bu tr byk apl kale yapm az sayda olmutur. Bu dnemlerde ordunun sadeletirme ve yeniletirme slahat hareketi kapsamnda, batdan alnan toprak setler biimindeki yeni savunma yap tekniklerinin benimsenip uygulanmasna elik edilmitir. Bu tip savunma sistemine rnek olarak 18. yzyln sonunda Kuzey Bulgaristanda yaplan Belogradcik Kalesini verebiliriz1. Osmanl Devletinde surlarla korunan bir kentin olumasn gereksiz klan nedenlerin banda, uzak kentler iin salanan gvenlik dzeni ve her zaman savamaya hazr profesyonel bir ordunun belirlemi olduu zel askeri koullardr. Merkezi ynetim, etraf surlarla evrilmi kent olgusuna asla gven duymam, bunu da fethedilen ya da isyan eden ayanlardan geri alnan kentlerin surlarn ounlukla yktrarak gstermitir2. Ekonomik ve sosyal bakmdan ele aldmzda, kent dokusunun dk younluu ve kent d varolarn ok yaygn olmas, mantkl bir kent suru yapmn zorlatrmakta, hatta imknsz klmaktayd. Buna ramen devletin snrlar ierisinde kale-kent, kla-kent says bir hayli oktu. Osmanl gibi askerlemi bir toplumun kentlerinde fiziksel doku askeri yaplardan olduka az soyutland grlr. Koruma surlar ile kent morfolojisi arasnda balant ok zayf olduu iin, kentler nadiren surla evrilmitir3. Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunan, antik dnemlerden beri varln srdren surlarn arasnda kalan vadilerde gelimi, Bizans ve Seluklu kkenli kentlerin byk blmn, Osmanl ynetimi terk etmi veya dier yneticileri ve askeri garnizonu iin i kale formuna dntrmtr. Ancak bir iki istisna bu uygulama dnda tutulmu olup, Manisa i kalesindeki az sayda ev ve bostan bu uygulamaya iyi bir rnek tekil etmektedir.4 Osmanl Devletinin baz byk kentleri
1

3 4

Maurice M. Ceras, Osmanl kenti: Osmanl mparatorluunda 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi (ev. A. Atav), stanbul 1999; 184. Sevgi Aktre, 17. Yzyln Bandan 19.Yzyl Ortasna kadarki Dnemde Anadolu Osmanl ehrinde ehirsel Yapnn Deime Sreci, METU, Journey of the Faculty of Architecture; Ankara 1973, I/I, 63: P. Berbenliev - V. H. Partecev, XVIII.-XIX. Yzyllarda Bratisgoval Yap Ustalar ve Mimari Etkinlikleri, Sofya 1963, 78-81; Stefanos Yerasimos, Turquie: Le Processus dun Sous-Developpement, Paris niversitesi Doktora Tezi ( Trke Yayn) stanbul 1974.,98-101. Ami Boue; La Turquie dEurope, Paris, 1840, III, 328, 347; George Wheler, A Journey nto Greece in Company od Dr. Spon of Lyons, London 1682, 119 ; M. M. Ceras, a.g.e,185; S. Aktre, a.g.m., 64. M. M. Ceras, a.g.e., 185. M. M. Ceras, a.g.e., 185; N. Sevgen, a.g.e., 246-252.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------247

(Selanik, stanbul, Ankara, znik) ve orta boy kentleri surlarla evrili olduklar halde, kendi snrlarn hi amam, zamanla bu sur duvarlar koruma ilevinden daha ok ynetim dzenine bir ayak ba olmulardr. Selanik kentinin duvarlar, mahallelerin yaylmasna bir engel oluturmu, sadece ok salam olduklarndan yklmamlardr5. Etraf gl surlarla evrili dier nemli bir kent olan Antalya, 17.-18. yzyllarda duvar snrlar ierisinde youn bir nfusa sahip olup, kent dnda daha az nemli bir bahe-kent alan vardr6. Osmanl Devletinin orta ve Dou Anadolu blgelerinde kalan birok kenti; ister az gelimilikten isterse Rus ve ran saldrlarndan olsun, kent surlarn her zaman onararak koruyabilmilerdir. Devletin batsnda, Balkanlarn orta batsnda ve Tuna Nehri boyunca savunma, Osmanl ncesi dneme ait i kalelerin modern toprak burlarla glendirilmesiyle salanm, kent d ak yerleme alanlar bu burlarla glendirilmitir. Batda bulunan bu kentlerin, Anadolu kentleriyle arasndaki fark, i kalenin korunma baarsn srdrmesinden kaynaklanmaktadr. 17.yzyln balarnda birok Anadolu kentinin surlar Celali isyanlarna kar tamir ettirmitir7. Osmanl Devletinin snr kentlerinde, kalelerle yaplan savunma dncesi, ateli silahlarn oalmas ve tahrip gc yksek uzun menzilli top ve roket benzeri silahlarn gelimesiyle hzla deimitir. nemli bir yerleim yeri olan Erzurumda, kenti evreleyen kale surlar nemini kaybetmeye balamtr. Kalenin d taraflarna, kente gelen yollarn biti gzergh noktalarna, toprakla takviye edilmi giri kaps formunda, ierisi ok blmeli, savunma mevzileri konulmaya balamtr. 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren yaplan bu uygulamay, gnmzde hala ehrin etrafnda, stanbul Kap, Kavak Kap, Kars kap ve Grc Kap, adyla grmekteyiz8. Osmanl askeri yaplarnn nemli bir zellii de, birliklerin en azndan bir ksmnn sultan saraylarnda, konaklarnda ve i kalelerde barndrlm olmasdr. Bu saraylar, konaklar ya da i kaleler hibir zaman byk boyutlara sahip deildiler. Bu tip yaplar daha ok yneticilerin evleri dnda, idari ve askeri etkinlikler iin ayrlm belirli sayda bina, pavyon ve deposu olan mahalleler veya duvarlarla evrilmi
5 6

7 8

S. Yerasimos, a.g.t., 113; M. M. Ceras, a.g.e., 184. M. M. Ceras, a.g.e., 184; N. Sevgen, a.g.e., 34-39; S. Aktre, a.g.m., 37; Abbe Belley; Observations Sur LAssie Economique dun Saint Musluman, Memorial . Ltfi Barkan, Paris 1980, 27-38. M. M. Cerasi, a.g.e., 184-185. .Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, stanbul 1960, 528-541; H. Karpuz, Erzurum Tahkimat ve Tabyalar, Trk Kltr, S.209-210, Ankara 1980, 148-158.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------248

alanlar olarak yorumlamak mmkndr (Edirne Byk Saray bu tip yaplara gzel bir rnektir)9. Osmanl Devletinden gnmze gelen btn klalar 19. yzyldan kalmadrlar. Ordunun modern temeller zerine kuruluu ancak 19. yzyla gelindiinde, Avrupa rnekli byk askeri klalarn, kentin en merkezi blgelerinde ina edilmesini salamtr10. Osmanl Devleti; 18. yzyldan itibaren ran Devletinin dou snrlarna kar yrtt saldrgan tutumuna kar, Kars ilinde, yine ayn yzyl ve sonrasnda doudan ve batdan gelien Rus tehdidine kar Erzurum, Ardahan, Karadenizde Soi, Anapa, Krm, Ege kylar, Trakyada Edirne, Krklareli, Tekirda, anakkale Boaz ve Balkanlarda Tuna Nehri kysnda; Silistre, Varna, Vidin, Rusuk, Plevne ve umnuda birok tabyal tahkimat ina etmitir11. Arapa bir terim olan tabya kelimesi; hazrlk, donatma, ymak, asker ymak anlamlarnda ve Arapa tabiye ( ) kelimesinden tremitir12. C. E. Arseven ve M. Z. Pakaln tabya kelimesini mnferit olan veya bir istihkm siperlerinden darya doru taan top mahalli diye tanmladktan sonra, ok tabya, yay tabya ve yarm tabya gibi deiik biimlerde ina edildiklerini belirtmilerdir13. Deiik kaynaklarda tabya kelimesi; muvakkat (geici) ve mnferit (tek) istihkm, kalenin top konulan yeri, savata dmana kar savunma yapmak iin askeri bir arada tutacak metris, istihkm ve top siperi, ayr olarak yaplm ve silahlarla glendirilmi istihkm, askeri bir terim olarak yerli yerine koyup hazrlama,

10 11

12

13

M. M. Ceras, a.g.e., 185; .Turan; Edirne Maddesi, D A., stanbul 1994, X, 432-433; Rfat Osman, Edirne Saray (Haz.A.S.nver) Ankara 1957, 4-21; Tahsin z, Edirne Yeni Saraynda Kaz ve aratrmalar, Edirne: Edirnenin 600. Yldnm Armaan Kitab, Ankara 1965, 217222; Oktay Aslanapa, Edirnede Osmanl Devri abideleri, stanbul 1949, 34-37. Semavi Eyice, Batllama Maddesi, D A, stanbul 1992. 179; M. M. Ceras, a.g.e., 186. M. M. Ceras, a.g.e., 186: Attwell Lake, Narrative of the Defence of Kars: Historical and Military, London 1857; L. Guerin; Histoire de la Dernie Guerre de Russia (1853-1855), Paris 1859, 490491; Allen- Muratoff, Trk-Kafkas, 43,57, 73-78,VD; Yzba M. Hozier, The Russo-Trkish War,London 1879, II. 8887 - 891; M. Arif, a.g.e., 116-120; Kuropatkin, Kritische Rcklicke Auf den Russich-Trkischen Krieg 1877-1878, Berlin 1889-1890, 86-93; Nazmi aan, Balkan Harbinde Edirne (1912-1913), Edirnenin 600. Yldnm Armaan Kitab, Ankara 1965 (kitabn sonunda bulunan resim ve planlar); Nusret am, Erzurum Tabyalar, Ankara 1993, 18; G. A. Muhtar Paa, Anadolu1da Rus Muharebesi (ev. E.Yaarba), stanbul 1985, s25: Kars Tabyalar, a.g. bror, 2. C. E. Arseven, Tabya Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, stanbul 1993, IV, 1895; M. Z. Pakaln, Tabya Maddesi, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993, III, 371; Nusret am, Erzurum Tabyalar, Ankara 1993, 16; Ali Seydi, Resimli Kamus-i Osman, stanbul 1330, I, 236; M. Sar, Tabya Maddesi, Arapa -Trke Lgat, stanbul 1972, 915. C. E. Arseven, a.g. mad., 1895. M.Z.Pakaln, a.g. mad., 371.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------249

tertip etme gibi aklamalarla tanmlanmaktadr14. Genel anlamda tabya; askeri, stratejik veya taktik ynden nemli bir yerin savunulmas iin toprak ynlar ardna gizlenmi, kale benzeri, bamsz tahkimli savunma yapsdr. 19.yzylda ortaya kan yeni askeri teknolojik gelimelere paralel olarak I. Dnya Sava sonrasnda nemini yitirmitir15. Tabyal Tahkimat: erisinde muhtelif sayda kuvvetleri barndran bonetlerin16 ardnda bulunan ak top mevzileri ile avc siperlerinin btn etrafn boydan boya kuatan hendekle iindeki dier koruma mahalleri, cephanelikleri, toplanma ve eitim yerlerini, nizamiye ve hazr kta mahallerini, blk, tabur binalarn, cami, subay yatma yerlerini ieren, kendi kendine yeterlilik salayan, herhangi bir kuatmada dahi uzun bir sre direnebilen, hkim noktalara yaplm, evreyi gzetleme olanaklar olan, her yne kar savunulabilen, ta, kgir, beton veya demirli betondan ina edilmi kapal mevzilere verilen addr. Tabyalar; stratejik neme sahip bir yeri, blgeyi korumak ve savunmak amacyla geici olarak askeri birliklerin barnmasna, savunmasna olanak salayacak biimde ina edilmi mstahkem bina ve yerlerdir17. Tabyalar dier savunma yaplar kalelerden olduka farkl zelliktedirler. Kalelerde askerin yan sra sivil halk da beraber kalabiliyorken, yerleim yerlerinden uzakta nemli stratejik tepeler zerine kurulan tabyalarda, yalnzca askerin konaklamasna elverili barnaklar ve istihkmlar bulunmaktadr. Mimari olarak ta dier askeri yaplardan farkllk gsteren tabyalar, ksmen topraa gml olup uzaktan fark edilmeleri zordur. Dman saldrlarna dorudan kar

14

15 16 17

Kazm Kadri, Trk Lgati, stanbul 1943, III, 376; emsettin Sami, Kamus-i Trk ( Haz. aban Kurt ), stanbul 2005, 857; F.Develliolu, Tabya Maddesi, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, stanbul 2001, 1011; Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Tabya Maddesi, Ankara 1998, II, 1210; M. Szen- U. Tanyeli, Tabya Maddesi, Sanat Kavram ve Terimler Szl, Ankara 1994, 228; M. Doan, tabya Maddesi, Temel Byk Trke Szlk, stanbul 1994, 738; Genel Kurmay bakanl kara Kuvvetleri Komutanl; ngilizce-Trke Askeri Terimler Szl, Ankara 2001, 153; Von Klevich, Tabiye, Askeri Akademiler Komutanl, stanbul 1928, 7-10; smail Berkol, Tabiye-i Esasiye, Harbiye Mektebi Matbaas, stanbul 1927, III, 110; Emin Fuat, stihkm Notlar, stanbul Harp Akademisi, stanbul 1928, 181. F. Develliolu, a.g. mad., 1210. Szen-Tanyeli; a.g. mad., 228. Tahsin Sara; Bonette Maddesi, Adam Byk Franszca-Trke Szlk, stanbul 1997, 167. Genelkurmay Bakanl, Tabya ve stihkmlar ,Harp Dairesi Bakanl Yayn, Ankara 1973, 176-197; Kars Tabyalar; 14. Mekanize Piyade Tugay Komutanlnn Hazrlad Bror, Kars 1995, 1; Byk Laraousse Ansiklopedisi; Tabya Maddesi, stanbul 1986, XVIII, 11132; John Keagan, Sava Sanat Tarihi, stanbul 1995, 23-29.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------250

koyacak biimde ina edildikleri iin, bu zellikleriyle de dier askeri kla yaplarndan yine farkldrlar18. Genel olarak bir tabya, iki n ve iki yan cepheden olumakta ve iki blmde bir perde hattyla birbirlerine balanmaktadrlar. Tabya cephelerinin ve perde hattnn zerinde sralanan savunma birlikleri, silahlaryla ev19 de bulunan dman geri pskrtmekte daha avantajl konumda bulunurlar. Tabyalarn asli hattnda bulunan l alar, perde hattn rten ay tabyalardan dvlrler. Savunma toplar st ak olarak tabyalara (koruganlara) yerletirilirler. Tabyalarn planlamalar yaplrken, tm l alar ortadan kaldrlmaktadr. Tahkim profili, dman ateinden korunan ve hendekten kan toprak ynn destekleyen toprak evi duvaryla, top ateine direnmede yeterince dayankldr20. Normal bir tabya tahkimat alt blmden olumaktadr21. Birinci blmde, tabyann evresini kuatan, engelleme zelliine sahip hendekler (svari birliklerine kar yapldklar sanlmaktadr) bulunmaktadr. kinci blm, piyade siperlerini kapsamaktadr. nc blm, personelin dinlenmesi iin yaplan topu mevziileri ve beton bloklardan ibarettir. Drdnc blmde, tabya komutannn komuta yeri ile kararghn alaca binalar ve eratn kalaca binalar yer alr. Beinci blm, genellikle tabyann ortasnda eitim ve yoklamalarn yapld geni alandan (avludan), altnc blmde tabyann ana giri kapsndan olumaktadr. Tabyal Tahkimatlarn Yapl Amalar: Kentleme ve yerleik hayata geite askeri gereksinimlerin nemli bir etkisi vardr. Topluluklar, bir istila durumunda her an iin dmana kar korunma salayan snaklar hazrlamak zorundadrlar. Bu nedenle insanlk kadar eski olan sava, insanoluna ilk olarak koruyucu duvarlar ina etmelerini retmitir22. nsan topluluklar yerleim yeri seerken, setikleri yerin savunulmasnn kolay olmasna dikkat etmiler, zamanla bu yerlerin evrelerini surlarla evirerek kale haline getirmilerdir. Zamanla kale-ehir
18

19 20 21

22

Carl V. Calausewitz, Harp zerine, Ankara 1991, I, 62-64 ; Genel Kurmay bakanl, a.g.e., 179; J.Keagan; a.g.e., 52. Trk Dil Kurumu, ev Maddesi Trke Szlk, Ankara 1998, II, 2089. Kars Tabyalar, a.g. bror, 1; Byk Laraousse Ansiklopedisi; a.g. mad., 11132; Genel Kurmay Bakanl, a.g.e.,180. Kars Tabyalar; a.g. bror, 1; Byk Laraousse Ansiklopedisi, a.g .mad., 11132. ; Genel Kurmay Bakanl, a.g.e., 180-181. Henri Prienne, Ortaa kentleri: Kkenleri ve Ticaretin canlanmas (ev. . Karadeniz), stanbul 1991, 49; Stanfort Toy, A History of Fortification, London 1955, 18-29; Nazmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, Ankara 1959,5-6; Semavi Eyice, Kale Maddesi, D A stanbul 2001, XXIV, 234; M. Streck, kale Maddesi, M.E.B. .A., stanbul 1967, VI, 125.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------251

biimine dnen bu yaplarn balca grevi, ierisinde barndrd insan topluluklarn ve onlarn sahip olduu deerleri korumak olmutur. Byk ve srekli ordular dnemine kadar, saraylar ve tahkim edilmi kale- ehirlerde, ynetici zmre tehdit altnda olduunu hissettii zaman, felaketi, malubiyeti yaamamak iin buralarda kendilerini ve halk korumaya almlardr23. Bir lkenin, blgenin savunulmasnda, savalarn kaybedilip kazanlmasnda, toprak btnlnn korunmasnda, ticaret hayatnn gvenli olarak srdrlmesinde, uzun sre ok nemli bir rol stlenen ve stratejik bir anlam ifade eden kaleler, sava sanat ve sistemlerindeki teknolojik gelimeler sonucunda giderek nemini kaybetmilerdir24. Dnya genelinde savunma sistemlerinin geliim srecine baktmzda, dou ve batda farkl savunma sistemleriyle karlamaktayz. Asya lkelerinde tabya tahkimat yerine, ierisinde halk ve orduyu beraberce barndran kale-kentler ina edilmi ve buralar byk sur duvarlaryla desteklenmitir25. Asya lkelerinde ve Kuzey Afrikada Rbat adyla bilinen savunma yaplar da kullanlmtr26. Rbatlar, slam lkelerinin snr blgelerinde, tehdit olabilecek blgelerde, ordunun toplanabilecei mstahkem yerler olarak kurulmutur. Rbatlar, sadece askerin toplanma yeri ilevinde kullanlmam, gerektiinde evredeki halknda snp, dman saldrlarna kar korunabilecei, merkezler biiminde ina edilmitir27. Rbatlar, bir savunma duvar ile kuatlm, ierisinde silah ve erzak depolar ile iaret kulesinin bulunduu byk programl yaplardr. Deniz sahilleri, snrlar ve tehdit altnda bulunan nemli i blgeler, rbatlarla donatlm, ilerinde bulunan ate kuleleri ile dier blgelere ulaan bir haberleme zinciri, tam bir savunma a oluturmaktayd. Orta Asya Trk devletlerinde, hem snrlarn, hem de ticaretin gvenliinin salanmas iin ok sayda rbat yaptrlmtr28. Dou slam
23 24 25

26

27 28

H. Prienne, a.g.e., 50: J.Keagan, a.g.e,32: Carl Won Clausewitz, a.g.e., 43. H. Prienne, a.g.e., 50-51. Veli Sevin, Asur Sanat I, Mimarlk, Ankara 1991, 23-24; E. J Owens, Yunan ve Roma Dnyasnda Kent (C.Bilsel), stanbul 2000, 51; A.Muhibbe Darga, Hitit Mimarl: Arkeolojik ve Filolojik Veriler, stanbul 1985,19-28; Hitit sanat; stanbul 1992, 13-17, 21; R. Naumann, Eski Anadolu Mimarl, (Haz. B. Madra), Ankara 1998, 245, 277, 310.. O.Aslanapa, Rbat, Maddesi, M.E. B. slam Ansiklopedisi, stanbul 1971, IX, 737-738; G. Marcais, Rbat, Maddesi, M.E. B. slam Ansiklopedisi, stanbul 1971, IX, 734-737; F.Kprl, Rbat Maddesi, Vakflar Dergisi, Ankara 1942, S, II, 267 - 278. O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 734-738; G. Marcais, a.g. mad., IX, 734 - 737. O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 734-738 ; G. Marcais, a.g. mad., IX, 734-737; F. Kprl, a.g.m., II, 267-278.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------252

dnyasndan balayarak, kuzeydeki Afrika ve spanya slam lkelerine kadar, rbat kelimesinin manasndaki anlam ve ilevlii, ok az deime gstermektedir. Gaznelilerden balayarak, Anadolu Selukluya kadar, dier Trk devletlerinin birounda rbat sistemi ska kullanlmtr29. Rbatlarn savunma sisteminde kullanlmasndaki temel ama, yerleim yerlerinin dnda ve snr boylarnda, yerleim merkezlerinin ve halkn korumas ve ticaret yollarnn gvenliinin salanmasdr. U karakolu biimindeki ribatlarn benzer rneklerini, Anadoluda han veya kervan saray yaps olarak grmekteyiz30 . Rbatlarn bu savunma sistemi, tabyal tahkimatlarn kurulu ve ileyi sistemiyle benzemektedir. Tabyal tahkimatlarda, kent dnda ve kentlerin korunmasna ynelik bir anlayla kurulmutur. Bat Anadolu ve Ege kylarnda savunma sistemleri, genelde hatl bir dzene gre ina edilmekteydiler. Yerleim yerinin zelliine gre nce kaleler, sonra kuleler ve en yakn yere duvarlar yaplarak kentler koruma altna alnyordu. Dolaysyla btn bir kenti korumak amacyla, bu yaplarn etrafna tabyalar ve tahkimatlar kurulmutur31. Avrupada ise denize kys olan yerleim yerlerinde, tepeler zerine kurulan Villes Percheler (tnek ehirler) nemli birer snak merkezleriydi32. Akdeniz kylarnda, Mslman kentlerinde de batl istilaclara kar, snma ve erken uyar grevini yapan kule-tabya formunda rbat sistemleri ina edilmitir33. Sava alannda gerekletirilen teknolojik gelimeler sonucunda, ierisinde kentlilerle beraber asker bulundurulan kale dncesinden ayrlarak, tahkimli bir noktann blge ve ordu ile ilgili ilikileri sorgulamaya ve bu gibi hassas noktalarn yeterince an gerektirdii savunma sistemine uymad kanaatine varlmtr. Bu dnceden hareketle kentsiz ve halksz kalelerin, ina edilmesi yoluna gidilmi, buda beraberinde tabyal tahkimat sistemi olarak savunmada nemli bir birim olan tabyalar ortaya karmtr. On beinci yzyln sonunda talyan ehir devletleri, birbirleriyle ska yaptklar savalarda kullanmak iin tabyalar ina etmilerdir.

29

30 31 32 33

O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 737-738. Suut Kemal Yetkin, slam lkelerinde Sanat, stanbul 1984, 118-119; slam Mimarisi, Ankara 1965, 128; O.Turan, Seluklu Kervansaraylar, Belleten, Ankara 1946, X,S.39, 473-487. F. Kprl, a.g. mad., II, 267-278; O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 737-738. Akdil Akarca, ehir ve Savunmas, Ankara 1987, 118. E.J.Owens, a.g.e., 51. A. Akarca, a.g.e., 118; H. Prienne, a.g.e, 51; J.Keagan, a.g.e., 219. Hassan S. Khalilieh, The Rbat System and Its Role in Coastal Navigation, Journal of the Economic And Social History of the Orient, S. 42/2 May 1999, Leiden 1999, 4.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------253

Yzeyleri eimli, duvarlar kaln takviyelerle desteklenmi bu yaplar, olgun tabya modelinin ilk rneklerini oluturmulardr34. talyada gelitirilen bu yeni savunma sistemlerinin uygulamas, dier Avrupa devletlerini de etkilemi, dman saldrlarna kar en iyi direncin tabyal tahkimatla olacana gren devletler, maddi imknlar lsnde tabyal tahkimat inaatlar yaptrmlardr. 16.yzyldan itibaren demir gllelere ve top atlarna kar en iyi korumay yapan toprak ve ahap d duvarlar ve kulelerin inaatna arlk verilmitir. Tabyalarda alan gediklerden, ateli silahlara sahip piyadelerin daha iyi savunma yaptklar anlalmtr. Btn bu gelimeler tabya sisteminin olgunlap gelimesinde etkili olmutur. Fransa Kral VIII. Charlesin, 1594 ylnda yapt talya seferinde istihkm mhendisleri, ato dneminin kapandn kantlamasndan nce, tabyal savunma inaatlar yapmlardr. Kurulan tabyalarn duvarlarnda, eimli dzenleme ve kalnlatrma almalaryla, tabya modellerinin olgunlamasn ve modellerde ekillenmeyi salamtr35. 1494 ylnda Anodiro Sangallonun, papa V. Aleksandern siparii zerine yapt Civita Castellano kenti kalesi ve tabyal tahkimat ok baarl olduu iin, dier talyan ehir devletleri, hazinelerinin byk bir ksmn tabyal savunma sistemi inaatnda kullanmlardr36. 16. yzyln ilk yarsnda Fransa, spanya, Kutsal Roma mparatorluu ve devaml mttefik deitiren talyan ehir devletleri arasnda devam eden savalarda, eski tabyalar savunma sistemlerinin deitirilmesi ve glendirilmesinde olaanst iler baarlmtr. rnein 1500de Pisa kentinde mhendisler, ehrin d surlarnn i tarafna toprak bir set ve bir hendek yapmlar, Floransallarn at top atelerine ramen tahkimat bozulmam ve kuvvetli bir direni gstermitir. Kentin ift sur ve tabyal tahkimat ift Pisa Suru diye dier birok lke ve ehirde rnek savunma sistemi olarak uygulanmtr. Bylece birok snr ehrinde demir, ta ve top gllelerine dayanabilen, toprak ve ahap d kuleler ile duvarlarn yapm yaygn hale gelmitir. Kent ve kale komutanlar, alan gediklerin ateli silahlarla donatlm piyadelerce daha iyi savunulduunu kefetmilerdir37.

34 35 36 37

J. Keagan, a.g.e., 219-220. J. Keagan, a.g.e., 477-478. J. Keagan, a.g.e., 477-478. J. Keagan, a.g.e., 477-478.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------254

Silah sistemlerinde yaplan yenilikler, hareketli toplarn ortaya kmas, daha farkl ve dayankl tahkimat sistemlerinin yaplmasn gerekli klmaktayd. En fazla zarar yksek duvarlar grdkleri iin, tabyalar daha alak boyutlu duvarlarla tahkim edilmi, ancak bu defada istilaclarn duvarlar kolayca ap ieriye girmeleri problem olmutur. Bu nedenle hem top atlarndan en az etkilenecek hem de dman askerlerini uzak tutabilecek duvar ve istihkmlar yaplm, nlerine hendekleri koruyabilecek top ve tfekle ate edilmesini salayan platformlar oluturabilecek, kolay kolay yklp yok olmayacak biimde derinlik salayan al tabyalar ina edilmitir. Daha sonraki dnemlerde geliimini tamamlayan tabyal tahkimat sistemi kaynaklarda yle anlatlmaktadr. ki n iki de yan olmak zere drt cepheli tabyann iki cephesi, dar bir ayla ne doru knt yaparak, dmann gzetlenmesini ve silahlarn dengeli konulandrlmasn salarken, dier iki yan cephe tabyay dik bir ayla duvara balyordu. Bu blmlerin zerinden savunma silahlar ile hendek ve tabyalar arasnda balant kuran duvarlar korunabiliyordu. Tabya inaatnda her trl malzeme kullanlabilir ancak en uygunu ta ve topraktr. Ta duvar ve istihkmlarn i taraflar toprakla doldurularak hem salam bir top at platformu elde edilmekte, hem de tabyann d yzeylerinin dman ateinden etkilenmesi en aza indirilmektedir38. Tabya inaatlarnda gerekletirilen bu yeniliklerin paralelinde, saldr silahlarnda da olmakta ve gl ate aabilen toplar gelitirilmekteydi. Artk yeni kan silahlara kar savunmada diren gsterebilecek, istihkmlara ihtiya olduu iin mhendisler yeni araylara ynelmilerdir. Hareketli toplarn ortaya kndan hemen sonra yeni bir savunma kavramnn ekirdei oluturulmu, tabyalarda yksek duvar inaatlarndan vazgeilmitir. Yeni sistemde hem toplarn ykc ateine kar koyabilecek savunma hem de dmann ieriye szmasn engellemek iin al tabyal tahkimat sistemleri kefedilmitir39. Rnesansn nemli temsilcilerinden Anodiro da Sangallo, Leonardo da Winci ve Michalengelo gibi sanatlarda tabyal tahkimat alannda almalar yapmlar ve Cesare Borgia, Floransa gibi kentleri savunma sistemleriyle donatmlardr40. Tabyal tahkimat inaat zamanla bilimsel bir teknoloji birikimi salam, dman ateinin isabet edebilecei duvar yzeylerinin azaltlmas, kar savunma ateinin almas
38 39 40

J. Keagan, a.g.e., 219. J. Keagan, a.g.e., 478-480. J. Keagan, a.g.e., 232-234.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------255

iin bo arazinin elde edilmesi, ok ince matematik hesaplaryla belirlenmeye balanmtr. 18.yzyln sonlarna doru bat dnyasndaki sanayilemeye paralel, top sistemlerinin gleri ve at menzilleri de artm, bunun sonucunda snr boylarnda grlmemi derecede tabya tahkimat yaplmtr41. Tabyal tahkimatlarda yeterli silah kullanabilmek iin, byk llerde kaz yaplmas ihtiyac, bir kuatma sava iin uzun srmekteydi. Bu kazlarn gerekletirilmesi de ok miktarda insan gcne ihtiya olmas nedeniyle buna bir nlem alnmas gereklilii ortaya kmtr. Bunun sonucunda tabyal tahkimatlar bilimsel verilerin zerinde uyguland birer teknoloji yaplar haline gelmitir, Bu kapsamda; dman ateinin etkili olaca duvar yzeylerinin nasl azaltlabilecei ve savunma ateinin alabilecei bo arazinin nasl braklaca, detayl matematiksel hesaplar sonucunda ortaya kartlmtr. Savunma sistemlerindeki bu gelimelere paralel saldr silahlarnda ve glerinde de bilimsel gelimeler olmu, kuatma mhendislii tarafndan bu alanda yeni teknikler gelitirilmitir42. Tabyal tahkimata piyade hcumu, her zaman ok zor bir saldr yntemi olmutur. Alacak bir gediin arkasna ii toprak dolu silindir biiminde tabya sepetleri, demir borular ve tahta barikatlarla engeller oluturmak, savunma ileminin neredeyse en yaygn uygulamasyd. Kuatma piyadelerinin en ok ekindikleri savunma siperlerinden alacak ate deil, aksine kazacaklar hendek ve siperlerin zorluuydu. Buna en gzel zm, nl spanyol ordu komutan General De Parma bulmu, siper kazan asker snfna daha fazla cret deyerek bu ii cazip hale getirmitir43. Fransa Kral XIV. Louisin ordu ba mhendisi Vauban44, derinliine dizilile aklc bir kuatma tekniini de eklemitir. Bu yenilikler tabyal tahkimat sistemini, 19. yzyln ortalarna kadar idare etmi,1858 ylnda ortaya kan yivli toplar beraberinde sistemde deiiklii getirmitir45. Kapal sur formu yerini, yine Fransada ortaya kan, keli, birbirinden ayr birimlerden oluan tahkimat sistemine brakmtr. Daha sonraki yllarda top sistemlerindeki gelimeler, Tahkimatlarn beton ve betonarme gibi koruyucu zrh teknikleriyle glendirilip desteklenmesini gerektirmitir46.
41 42 43 44 45 46

J. Keagan, a.g.e., 247. J. Keagan, a.g.e., 471. J. Keagan, a.g.e., 471-472. J. Keagan, a.g.e 273-274. J. Keagan, a.g.e., 480. J. Keagan, a.g.e., 481.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------256

Osmanl Devletinde Avrupa rneinde olduu gibi tabyal tahkimat sistemleri, 18. yzyl balar ve 19. yzyl sonlar arasnda, sistemli ve savunma amacyla yaplmtr47. Tabyal tahkimat sistemine ideal eklini kazandran ve sisteme derinliine diziliin yan sra, akla uygun bir kuatma sistemi ekleyen Fransz ordu mhendisi Vaubandan sonra savunma sistemlerindeki resmi reti, talyan ordu mhendisi Montelembertin yeniliki neri ve uygulamalarna ramen (dikey veya ok kenarl tahkimat 1776) kuramsal grlerin dna kmadan devam ettirilmitir. 19.yzyln ortalarna (1858 ve sonras) kadar eski sistem devam ettirilmi, ancak yivli toplarn 1858de ortaya kmasyla, kapal surlar nemini yitirmi, bunun yerine Fransada uygulanan yaln ve ok keli sisteme gre savunma sistemleri oluturulmaya balanm, birbirlerinden bamsz kaleler oluturulmutur. 1888 ylnda torpil topunun ykc ate gc karsnda, istihkmlar beton ve betonarme ile glendirilmi, deiik zrh teknikleri kullanlmtr. I: Dnya Savann ardndan Verdunda yaplan incelemelerin ardndan, yeralt tahkimatl istihkmlara ynelmek dncesi nem kazanmtr. Tahkimatlarn toprak stnde kalan blmleri, kk boyutlu, aktif elik ve beton karm bloklarla zrhl kuleler ve mazgallar (Maginot Hatt) konularak savunma mekanizmas tamamlanmtr. Bu istihkmlar I. Dnya Savandan sonra gelitirilerek II. Dnya Savanda da kullanlmtr. 1939 ylndan sonra kefedilen uak bombalar, ukur imha hatt, tapal ve gdml mermiler ve nkleer bombalar, yeni, bir tartmaya yol am, her zamankinden daha ok korunmaya ihtiya duyan lkeleri yeni araylara yneltmitir. Ancak henz yeni bir tahkimat sistemi gelitirilmemi, sadece yeralt snaklar zerinde gelimeler olmutur48. Osmanl Tabyal Tahkimat Mimarisi: Avrupa devletlerinde, 16.yzyl balarnda uygulanan tabyal tahkimat sistemi, 18. yzyl balarnda Osmanl kentlerinin savunmasnda da kullanlmaya balanm, nce Balkanlarda bulunan snr kentlerinde denenmi, sonrada dou snrndaki illerin savunmasnda kullanlmtr. Osmanl Devletinin 1699 ylnda imzalad Karlofa Antlamas ile

47 48

Nusret am, a.g.e.,18. Byk Laraousse Ansiklopedisi, Tahkimat, Maddesi, stanbul 1974, XVIII, 11148-11149.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------257

byk miktarda toprak kaybedince, harp sisteminde kkl deiiklikler yapmaya almtr49. Savunma yapmadan, srekli taarruz ederek toprak btnln koruyan devletin, bu zelliini kaybetmeye baladn anlamas nedeniyle, savunma sistemine dnmesi gereklilii ortaya kmtr. Savunma sisteminde eski kale savunmas yerine, yeni bir savunma sistemi olan tabyal tahkimatn kullanlarak daha iyi bir savunmann yaplabilecei anlalmtr. Osmanl Devleti, dou snrlarnda bir tehdit unsuru olarak duran ran Devletinin saldrlarna kar koymak amacyla, ilk defa serhat ehir konumundaki Karsn kalesine ve evresine toprak tabya formunda savunma istihkmlar yapmtr. Kars Kalesinin glendirilmesi ve tabya sistemiyle donatlmas ilemi, muhtemelen 1720 - 1730 yllar arasnda tamamlanm olmaldr50. (Babakanlk Osmanl Arivlerinde bulunan 1152 H, 1739 M. tarihli belgede Kars kalesinde yeniden yaplacak tabya ile beraber, baz nemli yerlerin tamiri iin Erzurum eyaleti cizyesinden tahsis edilmi onbebin kuruun henz alnamad ve bu yzden almalarn yaplamad anlatlmaktadr)51. Sultan II. Mahmud (1808 1809) dneminde Rus ordularnn Balkanlardan yapt saldrlarn durdurulmas amacyla 1827 ylndan itibaren Edirne ve evresinde tabyal tahkimatlar yaptrlmtr52. 1826 ylnda Yenieri Ordusunun kaldrlmas, 1827de Navarn Limannda Osmanl Donanmasnn yaklmasyla, hem karada hem de denizde ok zayf ve ordusuz kalan Osmanly ykmak iin elverili bir ortamda yakalayan Ruslar, rana da saldrarak birok kentini ele geirmitir. Ruslar, Trkmen ay Antlamasyla ran devre d brakm ve 26 Nisan 1828de yeniden Osmanl Devletine sava ilan etmi, batdan Rumeli, doudan da Anadolu topraklarna amansz bir saldr balatmtr53. 1807, 1828-1829 ve 1855 yllarnda byk ve dzenli ordularla Kars, Ardahan, Edirne ve evresine yapt saldrlarla Osmanldan koparamayan Rusya, 1877 ylnda yeniden sava ilan ederek, batdan ve doudan saldrya gemitir.
49

50 51 52 53

Abdlkadir zcan, Karlofa Maddesi, D A., stanbul 2001,504-507; 300. Ylnda Karlofa, Akademik Aratrmalar Dergisi, stanbul 2000, II/4-5, 237-257; B.O.A,, Mhimme Defteri, Nr. 114, s.142; Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi (ev. .obanolu), Ankara 1980, III, 32.171.209-296. A. Nimet Kurat, Purut Seferi ve Bar, Ankara 1951,I, 38-54. F. Krzolu, Kars Tarih , 530-53 ; 1855 Kars Zaferi., 15. B.O.A., Cevdet Tasnifi, Askeriye Defteri 13221 Numaral Belge. Kemal Beydilli "II. Mahmud Maddesi, D A, Ankara 2003, XXVII, 353 357. M. Saray, Trk-Rus Mnasebetleri, 108; A. N. Kurat, Trkiye ve Rusya., 67.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------258

Tarihte 93 Harbi diye anlan bu savata, Osmanl Devleti ok ar bir yenilgiyle ayrlm, Ardahan, Kars ve Erzurumda askerle beraber halkn dillere destan direniine ramen, Rumelide olduu gibi buralar da Ruslarn eline gemitir (izim 4). 1807den beri ele geirip Anadolu kapsn aarak Akdenize ulamay amalayan Rusya, karsnda kilit olarak grd Kars ve evresini nihayet alabilmi, blge halk iinde o mehur Krk Yllk Kara Gnler balamtr54. Ardahanda Glebert Tepesinde bulunan Emirolu Tabyas, Karsta Zivin Kynn batsnda ki Horum Tepesi Toprak Tabyalar, Kanl ve Tahmasp Tabyalar, Erzurumda Aziziye Tabyalar ile Edirnede Hdrlk Tabyas, Kyk Tabyas, Kestanelik Tabyas boaz boaza kanl arpmalarla, Nene hatunlarn, Deli Fatmalarn, lmszletii birer abide olarak tarihe gemilerdir. 1828-1829 Osmanl-Rus savalarnda Kars ve Erzurumda bulunan savunma istihkmlarn yetersiz olmas, teknik donanm bakmndan da zayf kalmas, devlet yneticilerini yeni nlemler almaya sevk etmitir. 1868 1877 yllar arasnda Dou Anadolu Blgesi ile batda Balkanlar ve Trakyada var olan eski tabyalar onarlm, Mevcut tabyalarn yan sra yenileri yaplarak savunma sistemleri kuvvetlendirilmitir55. Genellikle askeri ama ve kayglar n planda tutularak ina edilen tabyalarda, mimari zevk ve estetikten daha ok, savunmasn yapacaklar alann yerleim yerlerinin zellikleri ve artlar, yaplarn planlanp ekillendirilmelerinde etkili olmutur. Tabya mimarisinde, dier savunma yaplar kalelerin mimarisindeki gibi, temel hedef salamlk ve kullanm amal olduu iin, estetik tasarm ve tezyini donanm endiesi, hep ikinci planda tutulmutur. Bir tabyann planlanmasnda ve ina edilmesinde etkili olan faktr, yapnn mimarnn hayal gcn gstermesi abas, slup endiesi veya daha nceki dnemlerde yaplan bir tabyann etkisi deildir. Tabya mimarisi ve planlamasnda etkili olan faktr, yapnn kurulaca alann stratejik nemi ve bu alann savunulmas iin en mkemmel biimde hazrlanmas olanaklarnn aratrlmas endiesidir56.
54 55

56

F. Krzolu, 1855 Kars Zaferi, 43. Gazi Ahmet Muhtar Paa, Anlar Sergzeti Hayatm II, (Haz. N. A. Bayr Y. Demirel) stanbul 1996, 11 - 12 Von Klevich, Tabiye, a.g.e., 14; Von Gagern, Tabiye Notlar, Askeri Harp Akademileri Komutanl, stanbul 1938; Albay Mehmet Cengiz V.D., stihkamlarn Tarihesi, Kara Kuvvetleri Komutanl, zmir stihkam Okulu Yayn, zmir 2005, 215.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------259

Tabyalarn planlanmasnda ve ina edilmesinde, yapnn kurulaca alann (tepe, boaz vs) yeri, derinlik ve genilii, kontrol altna alabilecei stratejik mevkinin durumu en nemli etkendir57. 16.yzyldan itibaren srekli bir geliim ierisinde bulunan tabya mimarisinde, ina edilen her tabya grubu yaps, plan ve mimari zellikler bakmndan genelde bir birlerini tekrar etmemilerdir58. na edilen her tabya yaps, kurulduu alann yerleim zelliklerine gre planlanp ekillendirilmilerdir. Genelde ehir merkezini evreleyen da ve tepelerin zerine kurulan tabyalar, arlkl olarak dairevi, yarm ay (hilal), yay ve u eklinde bir planlamayla yaplmtr. Tepelerin zirvesine kurulan tabyalar genelde dairevi bir planla, daha aalara kurulanlar ise, hafif ibkey ve yan kanatlar ksa bir yay formunda ekillendirilmilerdir. Ardahan Tabyalar; plan grubuna gre dzenlenmilerdir. Bunlardan Ramazanolu Tabyas, kurulduu tepenin zirvesine gre, gney- kuzey dorultusunda, Byk bir U emasnda planlanmtr59. Ardahan Tabyalarnn en by Emirolu Tabyas, Glebert Tepelerinin zirvesinde, yine tepenin ekline gre konulandrlmtr. Tepenin iki yzne yaylan tabya, byk bir kareyi oluturan iki dikdrtgen blm eklinde planlanmtr. Kars Tabyalar, 1720 ylndan itibaren yaplmaya balandklar iin kendi ilerinde ok farkl plan zellikleri gstermektedirler. ehir iinde ve ehrin etrafndaki tepeler zerine farkl dnemlerde kurulan Kars Tabyalar, genel olarak drt ana plan zelliindedirler. Erzurum Tabyalar, yksek ve sivri tepeler zerinde kurulduklar iin genellikle dairevi bir plan emasnda dzenlenmilerdir. lerinde azda olsa daha az sarp ve yayvan tepeler zerine kurulan dier tabyalar, hafif i bkey bir kavis izen, yan kanatlar ksa yay eklinde ina edilmilerdir. Erzurum Tabyalarnn birinci gruba girenlerini hilal, ikinci gruba girenleri ise yay tabya olarak tanmlamak mmkndr60. Edirne, Gelibolu Yarmadas ve anakkalede bulunan tabyalar daha ok yay tabya diye tanmladmz tabyalar grubuna sokabiliriz. Bu blgelerdeki tabyalarn kurulduu alanlar, alak tepeler ve dz srtlar olduklar iin byle bir planlamaya gidilmitir. Tabyalar, hangi plan emasnda dzenlenirse dzenlensin veya ina edilsin, genelde n cepheleri dmann geli ynnn tam tersine (i
57 58 59 60

Albay Mehmet Cengiz V.D., a.g.e., 216; J. Keagan, a.g.e., 16-17. J. Keagan, a.g.e., 32. H.Gndodu V.D., Kaleler ve Kuleler.., 223 Nusret am, Erzurum Tabyalar, Ankara 1993, 164.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------260

avluya) doru bakmaktadr61. zerleri kaln toprak tabakasyla rtlen tabyalar, yan yana dizilen eitli birimlerin (kou odalar, topu ve makineli tfek yuvalar ve deiik boyutlarda bonetler, koruganlar) birlemesinden olumaktadrlar62. Askerlerin bir arada toplanp eitim ve eitli aktivitelerin yapld avlunun etrafna, belirli bir plan emasna gre sralanan kou, revir, cephanelik, erzak deposu ve savunma mevzileri normal bir tabyay meydana getirmektedir63. Byk avlularn ortasnda, su ihtiyacna ynelik kar ve su kuyular ile farkl boyutlarda erzak depolar da avlunun yeraltna ina edilmilerdir64. Genellikle akarsu getirilmesi zor olan tabyalarn avlularna alan sarn veya kar kuyularn yeraltnda kalan ksmlar kare planldr. Zemin zerinde, bir metre kadar ykseklikte bileziklerle da tarlan kuyularn zerleri, yuvarlak kapaklarla kapatlmtr. Karada Tabyasnn sarn ve su kuyularnn bilezik ksmlar hala mevcuttur. Kanl Tabyann kar kuyularnn zerleri bugn beton kapaklarla kapatlarak izole edilmitir. Tabyal tahkimatlarn su kuyular genellikle toprak altna, kare plan emasnda ina edilirler. Kuyularn ileri, dzgn kesme blok talarla kaplanp, talarn aralar betonla svanarak, suyun uzun sreli muhafazas salanmtr. Bu uygulamay, akmak, Kanl, Karada, Arap, Veli Paa ve Svari tabyalarnda grmekteyiz. Ardahan ve Kars Tabyalarnn bir ksmnda (hilal) biimindeki, Hafz Hakk Paa, Gaziler, Fevzi Paa ve Cenup tabyalarnn ortasnda ya da hilalin kollarnn ucunda, dier birimlerden farkl ekilde dzenlenmi, bazen iki katl olan karargh binalar vardr. Erzurumda bulunan Sivili, Palandken, lave ve Hykler Tabyalar65 ile, anakkale-Gelibolu Yarmadasndaki Mecidiye ve Deirmen Burnu Tabyalarndaki karargah odalar, benzer bir uygulamaya sahiptirler. Tabyalar meydana getiren nemli bir yap grubu da bonetler ve koruganlardr. zellikle Gelibolu Yarmadas, Ege kys ( zmir ve evresi) ve Balkanlardaki tabyalarn byk bir blm bonetler ve koruganlar sistemine gre planlanmlardr. Kars ve Ardahan Tabyalarnn bazlar bonet ve korugan arlkl
61

62 63

64 65

smail Berkok, Tabya Dersleri, Askeri Akademiler Komutanl Yayn, stanbul 1938, 7-8; Nusret am, a.g.e., 6. Nusret am, a.g.e., 7. Emin Fuad, stihkam Notlar, stanbul harp Akademisi Matbaas, stanbul 1928, 181; Von Klevich, a.g.e., 14-15. Nusret am, a.g.e., 166. Nusret am, a.g.e., 64, 83, 120, 134.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------261

ina edilmilerdir. Kars Kanl Tabyay evreleyen doal ykseltili arazinin drt kesine, byk birer korugan yaplm, koruganlarn arasna toprak mevziler ve iki tanede bonet yerletirilmitir. Topu odalar ve makineli tfek yuvalar, tabyalarn nemli yap elemanlarndandr. Tabyalarda kla, karargh, revir, hendek gibi birimlerin arka cephelerine veya korugan ve bonetlerin zerlerine ikinci kat eklinde yaplan topu odas ile makineli tfek yuvalarna, iten ve dtan merdivenlerle ulalmaktayd. anakkale Tabyalarnda ve Erzurum Tabyalarnda, topu odalar genelde, kla ve dier merkezi birimlerin ikinci katna kurulmulardr. Bu uygulamaya en gzel rnek, Erzurum Palandken Bir ve ki Numaral Aziziye, Tafta, Sivili, Uzunahmet, obandede, Dolangez, lave ve Mecidiye Tabyalarnn arka cephelerinden ve i hcrelerinden alan merdivenlerle klan topu odalarn rnek verebiliriz66. 1863-1874 yllarnda, kinci Anadolu stihkamat Komisyonu tarafndan yeni planlanan tabyalarla beraber, eski sistemdeki dier tabyalarn topu birimlerinin yerlemesi iin mstakil topu odalar yaptrlmtr67. Kars ve Ardahan Tabyalarnn topu odalar, genelde yaplarn bulunduu alann drt ynne hkim olacak vaziyette konulandrlmtr. Topu odalarnn yanlarna 1863-1874 yllarnda itibaren makineli tfek yuvalar da eklenerek tabya savunmas iyice glendirilmitir. Ardahan Ramazanolu, Emirolu, Senger ve Kaz Tepesi, Karsta ise akmak Tepesi, dou ve bat kla ierisinde kalan tabyalarla ukur, Laz ve Cenup tabyalarnn kla ve karargh binalarnn yan bana topu odalar kurulmutur. Erzurum Sivili, Uzunahmet, lave, Byk ve Kk Palandken tabyalarnn topu odalar, kla binalarnn alt ve st katlarna bitiik yerletirilmitir. anakkale Tabyalarnda ise topu odalar, bonetlerle beraber, kla ve karargh binalarndan ayr blmlerde konulandrlmtr. anakkale Tabyalarnn topu odalar, Anadoluda bulunan rneklerden genitir. Tabyal tahkimatn arka plannda yer almasna ramen nemli bir unsuru da yaplarn etrafn kuatan hendek ve hendee bal savunma mevzileridir. Hendekler; tabyalarn savunulmasnda, piyade erlerinin dman askerini karlayaca ve boaz boaza geecek arpmalarn son aamasnn olduu yerlerdir. Savunma savan yapacak piyade erleri iin nemli bir mevzii ve siper olan

66 67

Nusret am; a.g.e., 165. Nusret am, a.g.e., 187

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------262

hendekler, saldry gerekletiren askerler iinde, byk bir tuzaktr. Hendekli tahkimat, Ardahan ve Kars Tabyalarnda nemli bir yer tutmaktadr. zellikle Karsta bulunan akmak Dou Kla tabyalarnn etrafn dolanan, mehur ngiliz Hatt hendei, byklk, geliim ve donanm bakmndan, dier blgelerde ki tabyalarn hendeklerinden daha ileridir. Ardahan ve Kars tabyalarnn evreleri, yaplarn plan emalarna uygun olarak, hilal, yay, ve U biiminde dzenlenmi, baz hendeklerin nemli yerlerine, dman yaylm atei altnda tutabilmek iin mazgall siperliklerle, toprak streler konulandrlmtr. anakkale Tabyalarndan Rumeli Hamidiye ve Rumeli Mecidiye, Namazgh, Yldz ve Domuzdere Tabyalarnn hendeklerinin etrafnda da mazgall siperlikler ve makineli tfek yuvalaryla desteklenen savunma mevzileri vardr68. Erzurum Tabyalarnn hendeklerini koruyan mazgall siperliklerden baka Palandken, Sivili, Azak, Toparlak, Dolangez ve Uzunahmet Tabyalarnn hendeklerini korumaya ynelik pusu odalar yaplmtr69. Hendeklerle yaplar arsnda balant salayan tnel ve koridor mimarisi, tabya inaatlarnda ska kullanlmtr. Sava sanatnn en eski ve vazgeilmez uygulamalarndan bir tanesi de savunma hendekleridir. ehirlerin, kalelerin ve nemli mevkilerin etrafna alan, derin ve geni ukurlardan meydana gelen hendekler, yapl amalarna gre ya mazgall siperliklerle takviye edilerek veya ileri suyla doldurularak savunmada kullanlmtr70. Sava kltrnde ve silahlardaki gelimeye paralel ortaya kan tabyal tahkimatla beraber, hendek mimarisinde de deimeler olmutur. Karsn Karada ve Tahmasp Tepeleri zerinde bulunan Karada, Arap, simsiz, Kerim Paa, Laz ve Kayaba Tabyalarn birbirlerine balayan, ok uzun ve geni bir alana yaylm Krk Tneller diye adlandrlan muazzam bir tnel sistemi mevcuttur. Dier tabyalarda da ksa aralklarla balantlar salayan kk tneller vardr. Kanl Tabyann koruganlar arasndaki balant tneli, akmak ve Veli Paa Tabyalarnn hendekle kla binalar balantlarnda kullanlan tneller, ukur Tabyas ile ngiliz Hatt blgesi arasndaki tnel sistemi verebileceimiz nemli rneklerdir. Erzurum Bir, ki ve Numaral Aziziye Tabyalarn

68

69 70

Ramazan Eren, anakkale ve Yresi Trk Devri Eserleri, anakkale 1990, 204; M. rdesel, Gelibolu ve Yresi Tarihi, stanbul 1994.,195. Nusret am; a.g.e., 166. N. Sevgen, Anadolu Kaleleri, Ankara 1959, 6.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------263

birbirlerine ulatran hendek ve tnel sistemi de nemli bir rnektir71. Gelibolu Yarmadas ve Boazlar blgesi tabyalarnn etrafn, Ardahan ve Karsta ki tabyalarda olduu gibi byk hendekler kuatmamaktadr. Bat Anadolu tabyalarnn da benzer bir savunma hendeiyle, yani derin kazlm, toprak ve kaln ktklerle desteklenmi mevzilerle donatldn grmekteyiz. Afyon Kocatepe istihkmlar, Ktahya ve Bilecik istihkmlar da byle basit kurgulu hendek mevzilerle savunulmutur. Erzurum Tabyalarnn genelinde, Kars ve Ardahan Tabyalarnn hendek sistemini grebilmekteyiz. Byk ve Kk Palandken, Uzunahmet, lave ve Mecidiye tabyalarnn hendeklerinin bir ksm hala ayaktadr. Erzurum Tabyalarnn hendekleri, duvar ve ina sistemleri sade ve basit kurgulu olup, Kars rneindeki gibi, kesme ta malzemeyle rlm duvarlar yoktur. Topu Odalar: Ateli silahlarla zellikle uzun menzilli olan silahlarla kentin ya da bir blgenin savunulmas, nceleri kale burlarna konulan toplarla yaplyorken, tabyal tahkimatn gelimesi ile farkl yntemler gelitirilmitir. Erken dnem tabyal tahkimatlarn savunulmasnda kullanlan top silahlar, tabyann belirli noktalarna, merkez binalardan uzakta toprak mevziler iine konularak yaplmaktayd. Etraf toprak ynlar ile takviye edilmi mevzi ierisine konulan toplar ve bunlar kullanan askerler iin gerekli cephane ve erzakn korunmas iin herhangi bir oda bulunmamaktayd. Bu durum toplarn seri olarak ate etmesinde ve askerin nbet deitirmesinde, zaman kaybna yol amakta ve dman atei karsnda askerin isabet almasna yol amaktayd 1863-1874 yllarnda, kinci Anadolu stihkamat Komisyonu tarafndan yeni planlanan tabyalarla beraber, eski sistemdeki dier tabyalarn topu birimlerinin yerlemesi iin mstakil topu odalar yaptrlmtr72. Kars ve Ardahan Tabyalarnn topu odalar, genelde yaplarn bulunduu alann drt ynne hkim olacak vaziyette konulandrlmtr. Topu odalarnn yanlarna 1863-1874 yllarnda itibaren makineli tfek yuvalar da eklenerek tabya savunmas iyice glendirilmitir. Ardahan Ramazanolu, Emirolu, Senger ve Kaz Tepesi, Karsta ise akmak Tepesi, dou ve bat kla ierisinde kalan tabyalarla ukur, Laz ve Cenup tabyalarnn kla ve karargh binalarnn yan bana topu odalar kurulmutur.

71 72

Nusret am, a.g.e., 165. Nusret am, a.g.e., 187

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------264

Erzurum Sivili, Uzunahmet, lave, Byk ve Kk Palandken tabyalarnn topu odalar, kla binalarnn alt ve st katlarna bitiik yerletirilmitir. anakkale Tabyalarnda ise topu odalar, bonetlerle beraber, kla ve karargh binalarndan ayr blmlerde konulandrlmtr. anakkale ve Edirne Tabyalarnn topu odalar, Anadoluda bulunan rneklerden genitir. Osmanlnn dou snrlarndaki ran tehdidinin azalmas sonrasnda, daha byk bir tehlike olan Rus saldrlarnn balamasyla, hem Kars ve Ardahanda hem de Erzurum kentinde, Avrupai tarzda, nemli istihkmlar yaplmtr. Erzurum ehir merkezini evreleyen, d surlar destekleyen toprak tahkimat, daha da gelitirilerek, ehrin etrafn kuatan da ve tepelerin zerine kurulmaya balanm, bu uygulama Kars ve evresinde de devam ettirilmitir. Kars ve Erzurum Tabyalarnn 1800-1855 yllar arasnda yaplan rneklerinde, komple savunma anlayndan uzak bir askeri kla dncesi hakimdir. na edilen tabyalar, askeri kla grevine gre planland iin, tabyalarn topu mevzileri ve savunma hendekleri, biraz daha uzak blgelere kurularak ileri bir savunma kordonu oluturulmak istenmitir. Bu dnem tabyalardaki en nemli savunma silah olan topu bataryalar iin bamsz topu odas uygulamas, sk grlmemektedir. 1860-1876 yllar arasnda yaplan tabyalar, biraz daha gelitirilmi, dnemin Avrupai zelliklerine gre dzenlenmilerdir. Bu dnemde ve sonrasnda yaplan tabyalarn kla-karargh binalaryla topu odalar ve mevzileri, birbirleriyle daha yaknlatrlm, hatta bazlarnn st katlarna bile topu odalar konulmutur (Erzurum Palandken ve Mecidiye, anakkalede Hamidiye, Mecidiye ve Namazgh Tabyalarnda olduu gibi). Tabyalarn st katlarna topu odalar ve mevzileri konulunca, Yaplarn zaten kaln olan duvar ve tonozlu st rtleri, bir kat daha kalnlatrlm ve salam bir savunma mekanizmas kurulmutur. Kla ve Karargh Binalar: Tabyal tahkimatlarn merkezini ve nemli blmn tekil eden kla ve karargh binalar, dikdrtgen, yay ve hilal biimindeki plan zerinde, yan yana sralanan hcrelerden olumaktadr. Ardahan ve Kars tabyalarnn kla ve karargh odalar, ortalama 4-5 m. genilik ve 8-12 m. uzunlua sahiptirler. Genelde dikdrtgen ve kareye yakn plan eklindeki odalarn ke ve birleme noktalarnda bulunan dier hcreleri, gen veya okgen formdadr (Kerim Paa Tabyasnn hcrelerini rnek verebiliriz). Sava srasnda kullanlan tabyalarn idare edilmesinde, kumanda merkezi olarak kullanlan karargh binalarnn vazgeilmez bir nemi vardr. Karargh binalarna, bu nemli konumlarndan dolay

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------265

hemen hemen tm tabyalarda ya kla binasna baml ortak biimde, ya da kla binalarndan mstakil olarak yer verilmitir. Baz tabyalarda karargh odalar, kla hcrelerinin merkezinde yani orta blmnde, bazlarnda kenar cephelerinde binann u merkezlerinde yer almaktadr. Bir tabya iinde bulunan normal karargh binas, geni llerde bir veya iki oda, frn, mutfak, hamam ve halvetlerden olumaktadr (temizlik hcreleri tuvalet vs). Karargh ierisinde bulunan byk odalarn, giri kn salayan kaps zeldir. Tabya komutasnda bulunan subaylarn kald karargh odalar, demesi, stlmas ile dier hcrelerden daha zelliklidir. Karargh ierisinde bulunan dier kk odalar, birbirlerine kk bir ara geitle balanmaktadr. Bu kk odalarda dier kk rtbeli subaylarn kald koulardr. Tabyalarn kla ve karargh binalar, ekirdek yapy oluturduklar iin, mimari zelliklerdeki geliimi buralarda rahatlkla izlemek mmkndr. Tek veya ok katl kla-karargh binalarnn odalarnn arka ve yan cephe duvarlar, ortalama bir buuk metre kalnlndadr. avluya bakan n cephe duvarlar, dman ateiyle direk karlamad iin, dier duvarlardan daha ince ve ortalama bir metre kalnlktadr. Kla-karargh odalarnn zerleri genelde hafif sivri, bazen de hafif yuvarlak beik tonozlarla rtlmtr. Hafif sivri ya da yuvarlak beik tonoz rtsnn yapm, az kavisli dier tonoz rtlerinden, daha kolay ve salamdr. Salamlk ve gvenliin birinci derecede nemli olduu tabya mimarisinde, inaatnda abuk bitirilmesi gereklilii nedeniyle, beik tonoz rts ncelikli tercihler arasnda yer almtr. Baz tabyalarda, kelerde kalan, gen veya okgen hcrelerin zerinin rtlmesinde azda olsa farkl tonoz rtleri (kubbe, yldz tonoz, manastr tonozu vs) kullanlmtr. Tonoz rtlerinin kalnl ortalama 0.80 m. ile bir metre arasnda deimektedir. Tonozlar dtan yine kaln bir toprak tabakasyla kaplanarak, dnemlerinin gl silah top mermilerine kar dayankl hale getirilmitir. Pusu Odalar: 1863-1874 dnemi ve sonrasnda yaplan dier bir savunma unsuru da pusu odalardr. Tabyalarn bulunduu alan, hendei ve dmann geli ynn kontrol altnda tutabilmek, top atlarnn devre d kald, dmann karland, gs gse arpmalarn yapld son noktalar olarak tasarlanm birimlerdir73. Dman tarafndan yaplacak piyade ve svari saldrsn durdurmak

73

Genel Kurmay Bakanl Kara Kuvvetleri Komutanl, ngilizce-Trke Askeri Terimler Szl, Ankara 2001, 337.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------266

amacyla yaplan pusu odalar, iki gruba ayrlrlar. Birinci grup; mazgall siperlikli, iinde askerlerin rahata kalabilecei odalardan olumaktadr (akmak ve Arap Tabyasnn hendeklerine bakan, kk kare ve mazgal pencereli odalar gibi). kinci grup ise yan yana kazlm derin toprak mevzilerdir. Bu tip pusu yerleri daha ok dman piyadesi ve svarisini, tabyann birka yz metre ilerisinde karlamak iin tasarlanmtr. Buna en gzel rnek, Ardahan Emirolu Tabyasnn dou cephesindeki iki yz metre uzunluundaki mevzi yataklar ile Kars-Yahnlar Tepesi mevzilerini verebiliriz (Resim 381, 382). anakkale Tabyalarnn evresi de byle derin, hendek grnml pusu mevzileriyle kuatlmtr. Pusu odalar, tabya girilerine ve hendein etrafna yerletirilirken, ok ince hesaplamalar yaplarak tanzim edilmitir. Baz byk tabyalarda birden fazla pusu odas olduu iin, askerlerin birbirlerini kaza kurunuyla vurmalarn engellemek amacyla, mazgal delikleri ve at pencereleri farkl alarla yerletirilmitir. Pusu odalarnn gelimi rneklerini, Erzurum ve anakkale Tabyalarnda grebilmekteyiz. Hamam ve Dier Temizlik Birimleri: Tabyalarn dier nemli bir grubu da hamam ve dier temizlik odalardr. Askerlerin banyo ve temizlik ihtiyalar ile amarlarnn ykanmalar iin, tabyalarn mutfak ksmna yakn bir yere, hamambanyo odalar ile amarhaneler konulmutur. Hamam ve amarhanelerin mutfakla bir arada tasarlanmasnn asl nedeni, s kaybnn nlenmesi ve suyun ortak kullanlmasdr. Banyo yapmak ve amar ykamak iin stlan scak sudan mutfaklarda da faydalanld iin bu birimler bir birlerine yakn yaplmtr. Erzurum Tabyalarnn tuvaletleri, Kars ve Ardahan Tabyalarnda olduu gibi, genelde klalarn ierisine alnmtr. Mecidiye Tabyasnn tuvaletleri, yapnn n cephesinin kuzey ve gney duvarlarna bitiik, ek birimler olarak pe pee sralanmtrlar74. Aziziye Tabyasnda tuvaletler kla binasnn ierisindedir75. Byk Kiremitlik Tabyasnn Tuvaletleri, dier mutfak, hamam ve amarhanenin de iinde olduu mstakil bina ierisindedirler. Kk Palandken Tabyasnn tuvaletleri, karargh binasnn kuzeydou kesindeki girintide L biiminde sralanmaktadr76. anakkale ve dier Bat Anadolu Tabyalarnda ise tuvaletler, Kla ve karargah binalarndan bamsz ve biraz daha darda yer almaktaydlar.
74 75 76

Nusret am, a.g.e., 196. Nusret am, a.g.e., 196: T. Arolu, Aziziye Tabyalar Tarih Yolunda Erzurum, III, Erzurum, 1983, 10. Nusret am, a.g.e., 196.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------267

Blgenin scak iklimi, tuvaletlerin tabyalarn d ksmlarnda yaplmasnda nemli etkendir. nk tabyalarda yeterli kanalizasyon atk su sistemi yaplmad iin, scak havann etkisiyle meydana gelebilecek kt kokular, tuvaletlerin uzakta olmas nedeniyle tabyalardan uzaklatrlm olacakt. Frn ve Mutfak Birimleri: Tabyal tahkimatlarn bir baka yap grubunu mutfak ve frnlar oluturmaktadr. Her byk ve mstakil tabyada kesinlikle bulunan, askerin yemek ve ekmek ihtiyacnn karland mutfak ve frnlar, kla ve karargh binalarnn ierisinde yer almaktadrlar. ehir merkezinden ok uzakta, yksek tepe ve dalar zerinde kurulan tabyalarda barnan yzlerce askere ekmek ve yemein her n gtrlmesi imknsz bir i olduu iin, mutfak ve frnlar ek bir birim olarak tabyalara eklenmitir. Kars ve Ardahan Tabyalarnn birounda olduunu sandmz mutfak ve frnlardan gnmze bir iki rnek gelmitir. Erzurum Tabyalarnn mutfak ve frnlar, genelde kla binalarndan ayr, bamsz birimler halinde tasarlanmtr77. Byk ve Kk Palandken tabyalarnda, mutfak avlunun ortasndaki karargh binasnn sol ksmna yerletirilmitir. Byk Kiremitlik Tabyasnn mutfa, avlusunun dousundaki mstakil binann iindedir. Yine Erzurum tabyalarndan lave ve Uzunahmet tabyalarnn avlu giriinin iki yanna frn ve mutfak odalar kurulmutur78. anakkale Tabyalarnda ise, mutfak ve frn birlikte, ayn oda ierisinde yer almaktadr. Namazgh, Erturul, Kayalk Tepe ve Domuz Dere tabyalarnn karargah binasnn ierisindeki mutfak ve frn odalar, birer hcre biimindedirler. Dier Hamidiye ve Mecidiye tabyalarnn birbirlerine yakn olmas nedeniyle, mutfak ve frnlar ortak kullanlmtr. Hamam, mutfak ve frnlarn stma ve havalandrma sistemleri, kla ve karargh binalarnn sistemleriyle ortak kullanlmtr. Bylelikle hem s tasarrufu hem de zor bulunan yakacaktan tasarruf edilmitir. Mutfaklarn yemek piirilen ocaklar, tandrlardan gnmze kalan olmamtr. Tabyalarn son dnemlerinde, ileri doldurulan tandrlarnn yerine, mine benzeri ocak nileri kullanlmtr Istma ve Havalandrma Sistemleri: Souk bir iklim kua zerinde bulunan, Kars ve Ardahan tabyalarnn kla - karargh binalarnn stlmas ve s sistemleri de nemlidir. 1828 ve sonras yllarda yaplan Kars Tabyalarnn stlmas, Odalarn duvarlarnda alan ocak nileri, havalandrma delikleri ve

77 78

Nusret am, a.g.e., 194. Nusret am, a.g.e., 194.

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------268

bacalarn bir arada kullanld, klasik stma sistemiyle yaplmtr. 1877-1878 Osmanl - Rus savandan sonra, Ruslarn igali altnda kalan blge tabyalar, Baltk mimarisine zg Pe sistemiyle stlm, Cumhuriyet dneminde ise, askeriye tarafndan kullanlan tabyalar, soba istemiyle stlmtr. Erzurum Tabyalarnn kla ve karargh odalarnda da rastlamaktayz (Kk Kiremitlik, Sivili ve Dolangez tabyalarnda olduu gibi)79. Duvarlarda alan bu kk kare delikler, d cepheden balayarak, duvarlarn iinden btn birimlere kanallar sistemiyle aktarlmakta ve birbirleriyle balanmaktadrlar. Odalarn ocak nilerinde yanan atein yanmas iin gerekli havay getirmesinin yannda, snan havann dier birimlere aktarlmasn da salamaktadr. anakkale ve Edirne tabyalarnda stma normal ocak nileri ile yaplmtr. Tabyalarn havalandrlmas ve stlmasnda bacalarda nemli bir yer tutmaktadrlar. Tabyalarn byk bir ksm, dikdrtgen planl, kesme ta malzemeyle rl bacalarla, bir ksm da birbir buuk metre ykseklikte geni yuvarlak bacalarla donatlmtr. Malzeme: Tabyalarn inaatnda kullanlan malzemelerin banda ta gelmektedir. Ardahan ve Kars, ta malzemenin kolayca temin edilebilecei jeolojik bir corafyaya sahiptirler. Birde tabyalar genelde tepe ve dalar zerine kurulduklar iin, sknt ekilmeden, kolayca temin edilen ta, hem ilenerek hem de ilenmeden bolca yaplarda kullanlmtr. Tan salam olmas, temininin kolay olmas, ta tabyalarda kullanlan bir numaral malzeme haline getirmektedir. Tabyalarn; tayc unsurlar, duvarlar, topu ve pusu odalar, bonet ve koruganlar, makineli tfek yuvalar ve hendeklerinin cephe kaplamalar, genelde ta malzeme arlkl yaplmaktadr. Genellikle ite moloz yma tala rlen duvar ve tama unsurlar, dtan dzgn kesme talarla kaplanmtr. Yaplarn tonozlar ve d st rtleri tula-toprak malzeme ortak kullanlarak kapatlmtr. Yaplarn dmann geli ynndeki cepheleri, koruganlar, bonet ve dier savunma birimlerinin, top atna maruz kalacak yerleri, 3-4 metre kalnlnda toprak tabakasyla kapatlmtr. Kars Tabyalarnn hendekleri, (Karada, Arap, akmak dou kla tabyalar hendei- ngiliz Hatt- ve ukur tabyalarnn) dzgn kesme tala kaplanmtr. Erzurum Tabyalarnn birou yine ta malzeme arlkl olarak ina edilmitir. Tan yan sra yaplarda tula ve toprak malzemede bolca

79

Nusret am, a.g.e., 180.

Osmanl mparatorluunda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi---------------------------269

kullanlmtr. anakkale ve Edirne Tabyalar, ta malzemeyle beraber toprak ve ahap birlikte kullanlarak yaplmlardr. Kars ve Ardahan Tabyalarnda, azda olsa ahap malzeme kullanlmtr. Kla ve karargah odalarnda, zemin kaplamalarnn bir ksm ile, duvarlara konulan asklklar ve dier kk ayrntlarda (kap ve pencere kanatlarnda) ahap malzemeye yer verilmitir. Tabyalarn duvar rglerinde ta malzeme, ou zaman horasan harc ile birlikte kartrlarak rlmtr. Kars, Ardahan ve Erzurum tabyalarnda duvarlarn rlmesinde kaynatrma arac olarak kullanlan horasan harc, yaplara ayr bir dayanaklk katmaktadr. Sonu olarak 17. yzyln sonlarna kadar savunma stratejisi gtmeyen, en iyi savunmann gl bir ordu ile yaplan saldr olduuna inanan ve her ynyle gelimi mkemmel bir ordu sistemi kuran Osmanl mparatorluu, 1699 Karlofa Antlamasyla ilk kez toprak kaybetmitir. Karlofa Antlamas ile gerileme dnemine giren Osmanl mparatorluu, eski gcn de kaybetmeye balam ve bir k yaamaya balamtr. zellikle dou snrlarn tehdit eden ran Devleti ve kuzeyde gittike glenen Rusya mparatorluu, Osmanl Devletine kar yaylmac bir siyaset gtmlerdir. Osmanl mparatorluu bu k yaarken, Avrupa devletlerinin askeri ve teknolojik alanlardaki gelime ve yeniliklerini yakndan takip edememi, orduda ve savunma sistemlerinde gereken modernizasyonlar yapamamtr. Dou snrlarnda ran Devleti ile olan snr mcadelelerinde, nemli bir kayp yaamamasna ramen serhat ehir konumundaki Kars ve evresini zaman zaman takviye etmitir. Karsn muhtelif yerlerine tabyal tahkimatlar yaptrm, nceden var olan kaleleri onartarak silah ve askerle donatmtr. Kuzey komusu Rusya ise bu dnemlerde birliini tamamlam, byk bir devlet olarak tarih sahnesine km ve Akdenize doru bir genileme siyaseti izlemeye balamtr. Akdenize inmesinde nndeki en byk engel olarak grd Osmanl Devletini bertaraf etmek iin nce Krm ve dier Karadeniz sahili kentlerini ele geirmi ve Osmanlnn dou snrlarna gelip dayanmtr. Doudaki snrlarn koruma tela iine den Osmanl Devleti, Erzurum ve Kars ehirlerinde, ran tehlikesine kar yapm olduu istihkmlar, Rus saldrlarna kar daha da salamlatrmak ve gelitirmek iin aba harcamtr. Osmanl Devleti, 1728 ylndan itibaren Balkanlarda ve Dou Anadoluda birok istihkm yaptrmtr. Ancak 1848 ylndan itibaren Avrupal subaylarn Osmanl Ordusunda grev

Dr. Osman LK-----------------------------------------------------------------------------------------------270

almalaryla birlikte, daha modern silah kullanm ve savunma sistemleri kurulmaya balanmtr. zellikle Dou Anadolu ehirlerinde (Erzurum, Kars, Ardahan ve dierleri) Avrupai zelliklerde modern donanml tabyal tahkimatlar ina edilmi, gl bir savunma koridoru oluturulmaya allmtr. 1720li yllardan 1880lere kadar Osmanl Devletinin hem dou hem de bat snrlarnda, birok tabyal tahkimat yaptrlm, eskileri yenilenmitir. Erzurum tabyalar, Kars ve Ardahan tabyalar, anakkale tabyalar, Edirne tabyalar, Osmanl tabya tahkimat ierisinde nemli bir yer tutmaktadr. Kars tabyal tahkimat donanm bakmndan, dier tm ehirlerden daha fazla istihkma sahiptir. Gnmzde ayakta olan tabyal tahkimatlarn birou salamdr ve hala askeri amala kullanlmaktadr. Genelde byk ve ok programl kompleks yaplar formunda ina edilen Osmanl Tabyalar, dnya tabya mimarisi ierisinde nemli bir yer tutmaktadrlar. Askeri mimarlk eserleri ierisinde, batllamayla gelen ve stanbulda ehir iine kurulan modern klalarn, taradaki benzer uygulamalar eklinde karmza kan tabyalar, mimari ve tezyini zellikleriyle Trk mimari tarihi ierisinde nemli bir yere sahiptirler. Tabyalarn zerinde, Baltk mimarisinden Bat Avrupa mimarisine kadar birok inaat ve planlama zelliini grmek mmkndr. Bugn askeri amala kullanlan birka rnei dnda hibir kullanma tabii tutulmayan tabyalar, hzla tahrip olmakta ve yok olup kaybolmaktadrlar. Osmanl Devletinin zor skntl dnemlerinde, pek ok masraf ve emekle ina edilen ve tarihimizin dnm noktalarn tekil eden olaylarn cereyan ettii, bu gzide eserlerimizin fiziksel ve tarihi kimliklerinin korunarak, gelecee aktarlmas ok nemlidir. Kltr ve Turizm Bakanl, yerel ynetimler, askeri makamlar ve niversitelerin ibirlii erevesinde gelitirilecek projelerle, Milli, mahalli ve otantik kltrlerin yaatlabilecei meknlar biiminde deerlendirilmesini umuyoruz. Tabyalar, stanbulda Anadolu ve Rumeli Hisarlar, Yedikule Zindanlarnda olduu gibi, kltrel etkinliklerin gerekletirilecei; geni kitlelerin kullanabilecei yerler olarak ta deerlendirilebilir. almamzn temel unsurlar olan, Trk askeri mimarisi ierisinde nemli bir yeri bulunan Anadolu tabyalarnn (anakkale-Gelibolu Yarmadas ve Boazlar, Egede zmir, Afyon, Trakyada Edirne, Dou Anadoluda Erzurum, Kars ve Ardahan tabyalar), hak ettikleri deerler lsnde korunup, gelecee aktarlmas, Trk tarihi, mimarisi ve kltr iinde hayati bir nem tamaktadr.