TARGHGN PEkGNDE

ULUSLARARASI TARGH ve SOSYAL ARAkTIRMALAR DERGGSG

THE PURSUIT OF HISTORY

INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH

Yl: 2009, Say: 1 Sayfa: 143 170

Year: 2009, Number: 1 Page: 143 170

KUV YI MGLLYE VE GSTANBUL HKMETLERG

Metin AYIkI<I
zet Damat Ferit hkmetleri, lkenin bamszlna uygun olmayacak ekilde teslimiyeti politika lar izlerken, bunun dndaki hkmetler ak veya gizli olarak Kuv y Millye yi desteklemek ten ekinmemilerdir. Ali Rza Paa Hkmeti ile yeni bir sayfa alm, bu hkmet zamannda Kuv y Millye daha da glenmitir. Salih Paann sadareti srasnda gelien hadiseler, igalle re kar direni ve alnan kararlar; Mill Mcadele yi hakl olduu davada meru zeminlere oturtmutur. Burada Ankara nn Gstiklal Sava ndaki yeri ve hizmetleri tartlmayacak boyutta dr. Ancak Gstanbul da Damat Ferit hkmetleri dndaki hkmetlerin; bilhassa Ahmet Gzzet, Ali Rza, Salih ve Ziya Paa gibi Kuv y Millye hareketine destek vermi olan askerlerin doru dan grev aldklar kabinelerin Mill Mcadele deki hizmetleri kmsenmemelidir. Bir byk milletin yeniden var olma savan verdii bu muazzam mcadelede Ankara Hk meti, son Osmanl Hkmeti ne gre ok daha tutarl, birlik ve beraberliin en st seviyeye kt bir politika izlemitir. Gstanbul ise, Anadolu nun gerek gcn hibir zaman tam manasyla kavrayamadndan, daha temkinli ancak rkek bir politika izlemitir. Tarih sayfalarndan Trk milletinin silinmesini nleyen byk Atatrk, vatan sana minnettardr. Anahtar Kelimeler Mustafa Kemal Paa, Damat Ferit, Vahdettin, Mill Mcadele, Kuv y Millye, Gstanbul Hkmetleri. THE NATIONAL INDEPENDENCE ARMY (KUV YI MILLYE) AND ISTANBUL GOVERNMENTS Abstract While the Damat Ferit government following submissive politics incompatible with the independence of the country, apart from it, all of the other governments supported the National Independence Army publicly or secretly. A new phase was opened after the Ali Rza Pasha Government and the National Independence Army improved its ability. The incidents occurred during the grand viziership of Salih Pahsa such as the insurgencies against the occupations and the decisions taken by the government put the National Independence Army in a legitimate ground. The position and services of Ankara for the Independence War is unquestionable. But we dont underestimate the supports of the Governments of Ahmet Izzet, Ali Rza, Salih and Ziya Pasha in their cabinets apart from the Damat Ferit Government to the National Independence Army. In a reborn struggle of a nation, the Ankara Government followed a

Prof. Dr., Balkesir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. metinay@balikesir.edu.tr

144 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

coherent policy based on unity and solidarity when we compare with the Ottoman Government. Istanbul followed a timid policy because Istanbul never noticed the real power of Anatolia. Our nation is grateful and respectful to you, the Great leader, Ataturk, who prevents the annihilation of a nation. Key Words Mustafa Kemal Pasha, Damat Ferit, Vahdettin, The National Independence Army, The National Struggle, Gstanbul Governments

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 145

GGRGk Kemal Atatrk, yzyllardan beri felaketten felakete srklenen Trk ulusu nun iinden karak Trkn maks talihini yenmesini salad. O, dnceleri, eylemleri ve de devrimleriyle 20. yzyl derinden etkiledi. anakkale den bala yan, Sakarya ve Dumlupnar ile devam eden askeri baarlar ve daha sonralar gelien siyasal dehas ile yzylmzn tarihine yn verdi. Bir imparatorluktan ulu sal bir devlet yaratt. mmetten ulus kard. Gnsanlar teba olmaktan kurtarp uygar yurttalar konumuna getirdi. Geri kalm, geri braktrlm mm bir top lumdan, laik bir cumhuriyet yaratarak Trkiye de aydnlanma devrimini, Trk hmanizmini balatt. Trk ulusunun egemen bir ulus olarak tarih sayfalarndan silinmesini nleyen deha Kemal Atatrk t. Hemen hi hazrl olmadan, byk maddi skntlarla Birinci Dnya Sava na girmi ve sava iinde birbirinden binlerce kilometre uzaklktaki cephelerde savam, hayalci bir kadronun elinde yanl ynetilmi, her trl skntya ra men dnyann en byk devletlerinin ordularna kar drt yl savam bulunan Trk ordular; baz cephelerde yenilmi olmasna ramen atekes antlamasnn imzaland tarihte dman ordularn anavatana sokmamt. Fakat 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Atekes Antlamas ile bin yllk Trk yurdu galiple rin insafna terk ediliyordu. Uzun sredir ve zellikle mtarekeden sonra oluturulmaya allan Gngiliz muhabbeti ve propagandalar, Trk kamuoyunda meydana getirilmek istenen tevecchten yararlanmakla birlikte; Yunan istilasn olaysz salamaya alan Gngiliz temsilcileri, var gleriyle almakta ve igali kamuoyunda eitli propa gandalarla mazur gstermeye alyorlard. Ayn zamanda Gngiliz Muhibleri Ce miyeti yesi olan Refi Cevat ve Ali Kemal gibi baz yazarlar, gazetelerinde Gngiliz mandaterliini savunan yazlar yazmaktaydlar. Gstanbul Hkmeti, halk koru mak iin kkl tedbirler almaa cesaret edemedii ve hatta bunu dnmek bile istemedii iin, uzlama ve tviz politikasndan ayrlmyordu. yleyse kurtulu iin deta bir mucize gerekiyordu. Bu biricik ve tek mit, devletten kmaynca kimden, nereden tecelli edecekti? Kim bu millete sahip kacakt? Bunun cevabn Byk Atatrk ak ve net olarak ifade etmektedir: Millet, byk Trk milleti. Bu asil milletin barndan kan Anadolu insan. Mucizeyi onlar gerekletirecek lerdi. Bu hareketlerin Anadoluda zararlar byk olmutur. Ancak iktidarn bu tu tumu kendisine bir ey salamad gibi, aksine Anadoluda gelimekte olan teki latn bir devlet kuruluu haline gelmesini hem kolaylatrm, hem de hzlandr mtr. Ulusal namusun galeyan ile ayaklanm olan Trk milleti, bizzat hkm dar tarafndan elleri kollar balanarak dman ayaklarnn nne atlmak isteni yordu. Bugn ve yarn tarihin bu noktas geldike, Trkiye Cumhuriyetinin evlat lar buralarda derin dnceye dalacak ve byk dersler karacaklardr.

146 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

I KUV YI MGLLYENGN TEkKGLATLANMASI Kuv y Millye ad nceleri Gzmir ve evresinde bulunan ve silahl direnie geenlere verildii hlde, daha sonralar tm ulusal hareketi kapsayacak ekilde kullanlmtr. Kuv y Millye, hibir devletin egemenliini kabul etmeyen, mille tin kendi bayra altnda zgr ve bamsz yaamasn salayan bir amaca yne liktir. Kuv y Millye boyun emeyi ve teslimiyeti savunan Gstanbul Hkme tinin tezine kar, ulusal bamszl ngren ya da ngrecek olan Kemalist tezin ak bir ifadesidir. Kuv y Millye ayn zamanda, lkemizi igal etme cretini gsteren Yunan, emperyalist amalar iin harekete geen byk devlet lere, onlarn oyunlarna gelen Gstanbul Hkmetine kar halkn tepkisi, kendi kaderini kendi eline alnn bir ifadesidir. Amasya genelgesi z, Misk Mill ise bunun millete yemin altna alnmasdr. Halkn, askerin, efelerin oluturduu bu direni hareketinin ortak noktas va tan savunmas ve Trklk duygusu idi. Bylece oluan bu direni hareketi Ayva lktan Denizliye kadar uzanan geni bir izgi zerinde mill cephenin domasna yol at. Bu mill cepheyi oluturan kuvvetlere ve bu harekete dar anlamda "Kuv y Millye" dendi. Bu anlamyla Kuv y Millye, silahl direnii ifade etmekte idi. Sivas Kongresinde anlam geniledi ve tm yurdun savunulmas anlamna geldi. Gte Mill Mcadelenin nemli bir ksm gerek stratejik konumu, gerekse sos yal yaps itibariyle ilgin bir atma sahas durumunda bulunan Kuzeybat Ana dolu olarak tespit edilen blgenin Balkesir snrlar ierisinde cereyan etmitir. Nitekim Mill Mcadele liderlerinin hem i, hem de d cephe zelliini tadn belirttikleri blge, Gstanbul hkmeti, Gtilf Devletleri ve onlarn destekledii Megalo Gdea peinde koan Yunanllarn youn bir ekilde faaliyetlerine ve bunla ra kar koymaa alan Mill kuvvetlerin mcadelelerine sahne olmutur. II DURUM TESPGTG VE KABGNELERGN RESM GEGTG Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilson un 14 maddeden ibaret progra mnda, milletlerin kendi kaderine hkim olmasn temin eden 12 nci maddeyi, Osmanl Hkmeti de kabulde bir beis grmeyerek benimsemiti. Bata Gstanbul ve Gzmir olmak zere memleketin igal edilmeye balanmas zerine, meseleyi siyaseten zmeyi tercih eden Osmanl Hkmeti nin baarsz kalmas karsnda durumu doru ve yerinde tespit eden askeri yetkililer, gerekli tedbirleri almakta gecikmediler. Mustafa Kemal Paann ok geni yetkilerle Anadolu ya gnderil mesi, Erzurum ve Sivas Kongreleri ile Byk Millet Meclisinin almasna kadar devam eden bu byk mcadelede Gstanbul ile Anadolu arasndaki ilikiler hibir zaman kesilmemi, aksine artan bir ekilde devam etmitir. Ahmet Gzzet Paa Hkmeti nin istifasndan sonra, 11 Kasm 1918 de sadarete getirilen Tevfik Paa dneminde Trkiye aleyhine olan hareketlerde gzle grlr bir hzlanma meydana gelmitir. Gstanbul da bulunan okullar, klalar, resm ve zel binalar yabanc askerler tarafndan igal edilmitir. Fransz ve Gngiliz askerleri

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 147

memleketin dier yerlerinde bu hareketlerine devam ederken, yaplan basklara daha fazla dayanamayan Sultan Vahdettin, 21 Aralk 1918 de bir irade ile Meclis i Mebusan feshetmitir1. Bu gelimeler karsnda Tevfik Paann istifa etmesi zerine hkmeti kurma grevi Damat Ferit Paaya verildi. 4 Mart 1919 tarihinde iktidara gelen Damat Ferit ilk icraat olarak Divn Harb i rfde bulunan sivil yelikleri kaldrm, sadece askerleri brakmt2. Bylece eski Gttihat ve Terakki kabinelerinde grev alm nzr ve baz st dzey yneticiler tutuklanmaya baland. Kurdurduu Nemrut Mustafa Paa Divn Harbi Talat, Enver ve Cemal Paalar gyablarnda idama mahkm etti. Bu arada Divn Harb i rf sorgu hkimliine 24 Mart 1919 tarihinde nl Gngiliz mandacs Said Molla getirildi 3. Bu srada tm memlekette byk heyecan ve tepkiye sebep olan bir hadise meydana gelmi; Yunanllar, Gtilaf devletlerinin de destei ile 15 Mays 1919 da Gzmir i igal etmilerdi. Gzmir in igalinin ertesi gn, 16 Mays 1919da Erkn Harbiye i Ummiye Reisi Cevat Paa Her kta toplu, silah banda ve disiplinli kalmaldr. eklindeki emrini verdi. Harbiye Nzr kevket Turgut Paa ise, ilk i olarak Bat Anadoludaki buhranl duruma dzen vermek ve tedbir almak, da lan 17. kolordunun 56. frkasn yeniden derleyip toparlamak greviyle Albay Bekir Sami Beyi (Gnsav) Bat Anadoluya gnderdi. Bandrma daki 61. Tmenin bana da Albay Kazm (zalp) Bey i getirdi. Mill Mcadelenin bu blgedeki kahraman komutanlarndan biri de, Aydn daki 57. Tmenin banda bulunan Albay kefk (Aker) Bey idi. Yunanllarn Gzmir den sonra Urla, eme, Torbal ve Menemen i igal etme leri zerine, Erkan Harbiye i Umumiye Reisi Cevat (obanl) Paa, 22 Mays 1919 tarihinde ilgili makamlarna bir ifre emir gnderdi. Bu ifre emirde, Yunanllarn Menemen i igallerinde, orada mevcut bulunan mitralyz ve cephaneyi mukave met edilmeden teslim aldklar esefle bildiriliyordu. Buna gre devletin Yunanlla ra kaptracak fazla ne bir silah ve ne de bir fiei vard. yleyse bu gibi tehlikelere maruz malzeme, silah ve cephane emin yerlere naklettirilmesi ve silah teslimi gibi zilletlere meydan verilmemesi isteniyordu4. Gerekten verilen bu emirler ok ce surcayd. nk Mondros Mtarekesi gereince silahlarn mttefiklere teslimi gerekiyordu. Hlbuki bu ii uygulamaya memur olan en yetkili bir makam, mta rekenin bu hkmn hie sayarak silahlarn teslim edilmemesini emrediyordu. Bununla beraber gn sonra igal edilen Manisa da bu emir uygulanamamtr. Bu arada igal sahasn daha da ileriye kaydrmak isteyen Yunanllar Urla da hi beklemedikleri bir direnile karlatlar. 16 Mays 1919 sabah Urla daki Trk kylerine saldran yerli Rum eteleri, halkn, bir avu Trk askeri ile birlikte kah
1 2 3 4

Takvim-i Vekayi; 21 Knn-evvel 1918, s. 3425. Selahaddin Tansel; Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, I, Ankara 1973, s. 89. Babakanlk Osmanl Arivi, Bb- li Evrak Odas, Harbiye Gelen-Giden, nr. 342001. Kzm zalp, Mill Mcadele, II, Ankara, 1985, s. l5, Belge nr.7.

148 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

ramanca kar koymas zerine geri pskrtld. Ayn ekilde ikinci direnme Ayvalk ta meydana geldi. Ayvalk ta bulunan 172nci Alay Kumandan Yarbay Ali (etinkaya) Bey, 28/29 Mays sabah karaya kmak isteyen Yunan birliklerini, emrindeki az sayda kuvvetle karlad. Balkesir mutasarrf ile 172nci Alay Ku mandan nn arpmalarn baladn bildiren telgraflar zerine5, mesele hemen Meclis i Vkelada grld. Meclis hararetli tartmalardan sonra, bilhassa Ah met Gzzet Paann teklifiyle, Dman ilerledii takdirde atele karlk verilmesi ve direnilmesi, ancak lzumunda geri ekilmek de dhil olmak zere, askerin esir dmemesi iin gerekli tedbirlerin alnmasna karar verdi6. Ayn tarihlerde dou snrndaki 15nci Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa tarafndan, o havalide bulunan Gngiliz subaylarna Van civarna bir Ermeni kuvveti gelecei haber verilerek, kar konulaca bildirilmiti. Ona da bu gibi taarruzlara kar konulmas ve gerekirse kolordusunu seferber etmeye de yetkili olduu bildirilmitir7. Ancak btn bu kararlarn, Damat Ferit in Paris Konferans dolaysyla Gstanbul da bulunmad bir srada alnm olduunu hatrlatrz. n k Dhiliye Nzr Ali Kemal Bey ve Adliye Nzr ryanizade Cemil Molla Bey, igale kesinlikle kar konulmamas tarafn tuttuklarndan, mlki memurlara bu kararlarn hilafnda emirler vermilerdir. Teslimiyeti bir izgide yryen hkmetin Dhiliye Nzr Ali Kemal Bey, 22 23 Haziran 1919 da Balkesir Mutasarrflna gnderdii bir yazda, igaller ne denli haksz olursa olsun, hakkmz ancak siyaseten savunabileceimizi, kar koyarak bu meselenin stesinden gelinemeyeceini, ak talimata aykr hareket edenlerden hesap sorulacan bildirmitir8. stelik Harbiye Nzrnn da 14nc Kolorduya gnderdii yaz Dhiliye Nzrnn grlerini destekler mahiyettey di9. Buna ramen Konya vilayeti ile Karesi ve Ktahya sancaklarnda, daha baz yerlerde ordu mfettilerinin emriyle 1311 ve 1316 doumlular silhaltna arl m ve dier doumlulardan da gnlller toplanmaya balanmt. stelik bun larn sefer masraflar iin de halktan yardm toplanyordu10. Bunun zerine Dhiliye Nzr, btn vilayetlere ve mutasarrflklara gnder dii ifre genelge ile, hkmetten byle bir emir verilmedii iin, bu tr hareketle ri tertip edenlerin iddetle cezalandrlacan bir kere daha yineliyordu11. yleyse, Dhiliye Nzr iin her ey bitmitir. Kar koyarak bo yere insanmz krdrma ya gerek yoktur. Paris te toplanan konferans son mittir. Bunun iin merkezden emir almadan bu tr hareketlere girienlere mani olunmal, ahali ikaz edilmeli dir12. Bu gelimeler zerine hkmet, 23 Haziran 1919 tarihli karar ile arld
5 6 7 8 9 10 11 12

Bu telgrafn tam metni iin bkz. Ayn eser, I, s. 271. Ahmet zzed Paa, Feryadm, II, stanbul 1993, s. 67. Ayn yer Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken, I, Ankara 1959, s. 143. Bu yaz iin bkz. Tansel, II, s. 17. BOA, B.E.O. HB, nr. 434541, lef.1. BOA, B.E.O. IHB, nr. 343541, lef.2. BOA, B.E.O. HB, nr. 343541, lef.2, 3.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 149

hlde gelmedii ve halk hkmete kar tahrike teebbs ettii gerekesiyle, Mustafa Kemal Paay azlederek yerine Bahriye Nzr Hurit Paann tayin edilmesine ve Mustafa Kemal Paann bundan sonra yapaca tebligat ve i arlarn resm sfatnn kalmadn ilgili vilayetlere bildirilmesine karar verdi13. Ayrca Dhiliye Nzr Ali Kemal Bey, Sivas vilayetine gnderdii 29 Haziran 1919 tarihli ifre telgrafla, Mustafa Kemal Paann suret i kat iyyede azledilmi oldu unun bilinmesini tebli etti14. 9 Temmuz 1919 da gnderdii bir baka telgrafla da, Samsun a karlan Gngiliz igal kuvvetleri iin mmessiller nezdinde gerekli teebbsatn yapldn, bunun Gngilizlerce bir igal olarak kabul edilmemesi ge rektii cevab alndn belirterek, azledilmi olan Mustafa Kemal Paann hare ket ve tertiplerine itirak ve muvafakat edilmemesini, Harbiye Nezaretince de kumandanlara bu yolda talimat verilmi olduunu bildirmitir15. Ayn ekilde, 9 Temmuz 1919 tarihinde Diyarbekir vilayetine ekilen ifre telgrafla Mustafa Ke mal Paann azledilmi ve harektnn merdud verdii emirlerin reddi gerektii vurgulanarak, Erzurum Kongresi nden maksadn ne olduuna dair, acele bilgi verilmesi istenmitir16. Gelimelerden son derece endieye dm olduu anla lan Damat Ferit Hkmeti, Mdafaa i Millye ve Redd i Glhak Cemiyetlerinin almalarna asla yardmc olamayacan ilan ediyordu. Btn bunlardan bir netice alamayan hkmet, Dhiliye Nzr dil imzasyla 29 ve 30 Temmuz 1919 tarihiyle hemen tm vilayet ve mutasarrflklara gnderdi i ifre telgrafla, Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin yakalanarak derhal Gstanbul a gnderilmelerini istedi17. Damat Ferit in bu icraatlarna ancak bir hafta dayanabi len Ahmet Gzzet Paa, senelerce kumandas altnda birlikte alm olduu, mem leketin bu iki gzide evladnn tutuklanmasna kar karak, 29 Temmuz 1919 da istifasn vererek hkmetten ekilmitir18. Bu olaydan sonra Damat Ferit, hem Ahmet Gzzet Paa ve arkadalarna, hem de Anadolu daki mill harekete kar tu tumunu daha da sertletirecektir. Glk admda, 30 kadar mutasarrf ve kaymakam azledildi ya da istifa etmi sayld. Bunlarn yerine, 54 kadar yeni mutasarrf ve kaymakam tayin edildi 19. Damat Ferit Hkmeti nin bir baka teebbs de, Anadolu ya tahkik heyetleri gndermek olmutur. Heyetlerin amac, tarada hu zur ve asayii bozabilecek baz ahval ve hadisat ve muamelatn meydana gelmekte olmas sebebiyle, soruturmalarda bulunup rapor vermek ve acil ileri telgrafla bildirmekti20. Dier taraftan, 3nc Ordu Mfettilii grevinden alnm olan Mustafa Ke mal Paann askerlik mesleinden kovulmasna, haiz olduu nianlarla, uhdesin
13 14 15 16 17 18 19 20

Gkbilgin, s. 144. BOA, DH-FR: D. 100. nr. 203. BOA, DH-FR: D. 101. nr. 19-33. BOA, DH-FR, D. 101, nr. 19-35, 19-36. BOA, DH-SFR. D. 101. nr. 67. 70. Metin Ay, Mareal Ahmet zzet Paa (Asker ve Siyas Hayat), T.T.K. Basmevi, Ankara 1997, s. 207. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, stanbul, 1983, s. 447. Akin, s. 447, 448.

150 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

de bulunan fahr yaverlik rtbesinin kaldrlmasna karar verildi 21. Bu arada Da mat Ferit, Kuv y Millye ye kar istenilen ekilde hareket etmediine kanaat getirdii Harbiye Nzr Nazm Paay grevinden alarak, 13 Austos 1919 da bu greve, Kuv y Millye nin hakkndan ben gelirim. diyen emekli Ferik Sley man kefik Paay getirdi. 14 Austos 1919 tarihinde Harbiye Nezareti makamna oturan Sleyman kefik Paa, Nezaretin, hatta Trk ordusunun kalburst birok kumandann topyekn azletti 22. Bununla da yetinmeyerek, kolordu kumandan larnn Kolordu ahz asker bakanlklar ile ifreli muhaberede bulunmalarn yasaklad23. Fakat kolordu kumandanlar bu emri dinlemedii gibi, 28 Austos ta azledilen 20nci Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann yerine tayin edilen Mirliva Ahmet Hulusi Paaya bask yaparak bu grevi kabul etmesini engellediler. Damat Ferit, kendisine muhalif olan evreleri sindirmek amacyla tekil ettirdii divn harplerle, eski Gttihad ve Terakki kabinelerinde grev alm birok devlet adamn mahkemeye sevk etmitir 24. Ayrca Kuv y Millye hareketine sempatiyle bakan eski sadrazamlardan Ahmet Gzzet Paann kabinesinden istifa etmesi zerine, onu cezalandrmak iin akla gelmedik icraatlara bavurmutur. O srada tek Yaver i Ekrem in Ahmet Gzzet Paa ve kanunen de sadece tek bir kiinin bu nvana sahip olabileceini bildii halde; Ankara da Ali Fuat Paann yerine tayin etmi olduu Ahmet Hamdi Paa ile Kuv y Gnzibatiye Kumandanlna tayin ettii Harbiye Nzr Sleyman kefik Paalara da Yaver i Ekremlik nvann verdirtmitir 25. Bir sre sonra tekil edilen bir alayna sancak bile verildi.26 Hatta Padiah Vahdettin 16 Gnzibtiye gazisini (!) Mecidiye nianyla taltif etti.27 Refi Cevat gibi szde aydnlar, gazetelerinde Anadolu Kemalistlerden temizlenmelidir. diyor du.28 Gstanbul daki Gngiliz Yksek Komiser Vekili Amiral Webb e aralarnda Ah met Gzzet, Mustafa Kemal, Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paalarn da bulunduu gizli bir liste vererek; siyas dmanlarm diye niteledii bu kiilerin tutuklana rak Malta ya srgn edilmelerini istemitir29. Btn bunlara ramen, Anadolu da baz ordu komutanlarnca, hkmetin ic raatlarna ters den emirler verildii de oluyordu. Nitekim, Yunanllara kar halkn gsterdii direni karsnda, 2 nci Ordu Mfettilii, Ahz asker kalemi riyaseti ne yazd ifre telgrafta, mill hareketin engellenmemesini, her suretle takviye ve tanzimi hususunun tm mlki ve askeri memurlarn ve memleketin ileri gelenlerinin vatan vazifesi olduunu bildirmitir 30. Ancak, kar tedbirleri,

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

BOA, B.E.O. S, nr. 343882: Takvim- Vekayi 9 Austos 1919. s. 3621. Ay, s. 231 Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, I, stanbul 1953, s. 148. Bu hususta haklarnda tahkikat alan devlet adamlar iin bkz. Hadisat: 13 Haziran 1919, s. 164. Ay, s. 214. Takvm-i Vekyi, nr. 3835, 3842, 3851 Takvm-i Vekyi, 13 Mays 1920, s. 3852 Alemdar, 29 Nisan 1920. Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, II, Ankara 1973, s. 92-93. BOA, DH-KMS, D. 53-2, nr. 63, lef. 4.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 151

yani hkmetin ete olarak nitelendirdii Kuv y Millye nin hemen datlmas n isteyen ve destekleyen Gtilaf devletleri idi 31. Bu gelimeler karsnda Heyet i Temsiliye, tm hareketini Ferit Paa Hkmeti zerinde toplamaya zen gster mitir. Hkmetin takip ettii dmanca tutum karsnda Mustafa Kemal Paa, Dhiliye Nzrna ektii 11 Eyll 1919 tarihli telgrafnda, milletin gvenini ka zanm yeni bir hkmet kuruluncaya kadar, Trk milletinin Gstanbul Hkmeti ile muhabere ve mnasebette bulunmayacan, ordunun da milletten ayrlmaya can bildirmitir 32. Sivas Kongresi ertesinde Dhiliye Nzr Adil Bey ve Harbiye Nzr Sley man kefik Paann Kuv y Millye hareketine kar yrtt abalarn sonusuz kalmas hkmetin durumunu hayli sarsmt. Kabine yeleri arasnda anlamaz lk ba gstermesi ve memleketin her yanndan hkmetin ekilmesi iin telgraflar yamaya balamas zerine Damat Ferit Paa, 1 Ekim 1919 tarihinde hkmetin istifasn verdi. Yeni kabineyi kurma grevi nce Tevfik Paaya verilmise de, onun grevi kabul etmemesi zerine, bu greve Ali Rza Paa getirildi. 2 Ekim 1919 da iktidara gelen kabinenin ilkesi, Merutiyetin takviyesi ve Anadolu ile anlama ve yaknlamann teminini salamakt. 33 Bunun yan sra Kuv y Millye ye sempati duyan ve mill birlie taraftar olanlarn bu kabinede bir araya gelmesi, Heyet i Temsiliye yi umutlandrmt. Sadrazam Ali Rza Paa, ilk i olarak Cevat (obanl) Paay yeniden Erkan Har biye Umumiye Riyasetine getirdi 34. Harekt Millye ye ait telgrafnameler eski hkmet tarafndan murakabeye tabi tutulmakta idi 35. Ali Rza Paa Kabinesi, 11 Ekim 1919 tarihli toplantsnda, Kuv y Millye ile ilgili telgraflarn denetlemeye tabi tutulmalar hakknda, Damat Ferit Paa Hk meti nce getirilen tahdit usuln kaldrd36. Bu arada Mustafa Kemal Paa, 7 Ekim 1919 tarihinde padiaha bir telgraf ekerek, Damat Ferit Paa Kabinesi ni azletti inden dolay, millet adna teekkr etmitir 37. Sadrazam Ali Rza Paa da, Musta fa Kemal Paaya ektii 8 Ekim tarihli telgrafnda, teekkr telgrafna padiahn memnun olduunu kendisine bildirmitir 38. Bu gelimeler zerine, Mustafa Ke mal Paa, sadrazama bir telgraf ekerek, Erzurum ve Sivas Kongreleri nde kabul edilen esaslara riayet edilmesi, Meclis i Mebusan toplanncaya kadar dmanlar la herhangi bir taahhde giriilmemesi, mill harekete katlm veya bu hareketi tasvip etmi olanlar hakknda yaplmakta olan soruturmalarn durdurulmas gibi artlarn kabul edilmesi halinde, Kuv y Millye nin hkmeti destekleyeceini bildirdi. Ali Rza Paa Hkmeti de, Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek,
31 32 33 34 35 36 37 38

BOA, DH-FR, D. 102. nr. 64. Atatrk; Nutuk, Kltr Bakanl Yaynlar, I, stanbul 1975, s. 69. Ahmet zzed Paa, II, s. 74. Ay, s. 218. BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 455. BOA. B.E.O., HB, nr. 344517. imir, I, s. 156. Ayn yer. Bu telgraf metni iin ayrca bkz. Vakit, 9 Ekim 1919, s. 695.

152 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

kendisiyle yz yze grmede bulunmak zere Salih Paann Samsun yoluyla Amasya ya gnderildiini bildirdi 39. Bylece Amasya da 20 22 Ekim 1919 tarihleri arasnda yaplan grmeler sonunda antlamaya varlarak bir protokol imzalan mtr 40. Ali Rza Paa Hkmeti dneminde Harbiye Nzr olan Cemal Paa ve Genel Kurmay Bakan olan Cevat Paalarn Kuv y Millyenin Bat Anadoluda teki latlanmasnda ok byk hizmetleri vardr. rnein o dnemde Bursadan Ban drmaya bir alay nakledilmi, yine Anadoluya gizlice silah ve cephane yollanm tr. Kuv y Millyenin o blgede bulunan askeri birliklerce iae edilmeleri husu sunda Bandrmada bulunan 14. ve Konyada bulunan 12. Kolordulara gizli tali matlar verilmitir. 41 Ancak, grlen o ki, Sivas Kongresi nden sonra ok glenmi olan Kuv y Millyeciler, bu hkmet zamannda glerini daha da arttrmaya balamlard. Bir ara Mir Zeki Paann idaresi altnda yeni bir hkmet kurulaca haberi yaylmas zerine Mustafa Kemal Paa, 2 Kasm 1919 da Harbiye Nzr Cemal Paaya, Sadrazamn hibir ekilde iktidardan ayrlmamasn, aksi takdirde btn memleketin tekrar Gstanbul la ilikilerini keseceini bildirdi 42. Bu hkmet Kuv y Millye ile ekya etelerini kesinlikle ayrm, Kuv y Millye nvann ahs menfaatlerinin teminine alet edinen ve buna cret edenler hakknda kanun soruturma balatmtr 43. Nitekim Erkan Harbiye i Umumiye Dairesi, Nazilli de Aydn Mutasarrf Vekili ne Gayet msta cel, dakika te hiri gayr i caizdir. kaydyla gnderdii ifre telgrafla, Demirci Mehmet Efeye isnat edilen olaylarn kendisinin mazhar afv olmazdan ve harekat millyeye itirak et mezden evvelki zamana ait olduu ve hlen kendisinin asayiin muhafazas ve vatann mdafaas urunda almakta bulunduunu bildirmitir 44. Bu srada mill kuvvetlerin Bat Cephesi ndeki taarruzlar zerine, General Milne, Harbiye Nezaretine gnderdii sert bir nota ile, mttefik birliklerine kar giriilen bu harektn derhal durdurulmamas hlinde, imdiki mevkilerinden ileri gitmemeleri iin Yunanllara vermi olduu emri kaldracan ve onlara daha ileri mevziler almalar hususunda yeni emirler vermek zorunda kalacan bildirdi 45. Bu gibi tehditler mill kuvvetleri yldrmam olsa da, Bat Anadolu da byk bir toprak paras daha Yunanllara verilmi oluyordu. Milne Hatt ad verilen, Trk ve Yunan kuvvetlerinin geemeyecekleri bu hat hususunda general, 3 Kasm 1919 da Osmanl Hkmeti ne bir nota vererek, Kuv y Millye nin 12

39 40 41

42 43 44 45

Mustafa Kemal Paann bu husustaki telgraf iin bkz. Atatrk, I, s. 281-282. Bu protokoln tam metni iin bkz. Tansel, II, s. 148. 4 Aralk 1919 tarihli ve Harbiye Nzr Cemal Paann imzasnn tayan ifre telgraf iin bkz. BOA, B.E.O. HB, nr. 345518, lef. 4 Atatrk, I, s. 320. BOA, DH-KMS, D. 53-4, nr. 30, lef. 3: DH-FR, D. 104, nr. 44. BOA, DH-KMS, D. 53-4, nr.31. Tansel, II, s. 197-198.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 153

Kasm tarihine kadar bu hattan 3 km geri ekilmesi gerektiini bildirmitir 46. An cak Harbiye Nzr Cemal Paa, General Milne e gnderdii bir nota ile, bu duru mun meydana getirecei mahzurlara iaret ederek, hkmetin verecei geri e kilme emrinin dinlenmeyeceini bildirmitir 47. Kuv y Millye harektnn devam etmesi karsnda son derece hiddetlenen General Milne, Harbiye Nezaretine ok sert bir nota vererek, bu durumdan Os manl Hkmeti ni sorumlu tuttu. Fakat Harbiye Nzr nn da bu notaya cevab onun kadar sert oldu. Notada bu duruma Yunanllarn yaptklar zulm ve vahe tin sebep olduunu belirterek, memleketlerini korumaya alan Trk halkn bu iten kimsenin menetmeye muktedir olamayacan bildirdi ve bar konferansna bu cevabn da duyurulmasn istedi 48. Bu srada, Gzmir in Yunanistan a ilhak edilecei haberleri zerine, Sadrazam Ali Rza Paa ve Hariciye Nzr Reit Paa, Amiral de Robeck i ziyaret ederek, byle bir teebbs vukuunda Anadolu da ok vahim durumlarn ortaya kabile ceini bildirdiler. Amiralin meseleyi Londra ya yazaca szne ramen, Osmanl Hkmeti, 23 Aralk 1919 da Mustafa Kemal Paay gelimelerden haberdar etti. Ayrca gerekli talimatn gnderilmek zere olduunu bildirerek, bu husustaki mtalaasn sordu. Bu sralarda Ankara ya varm olan Paa, 29 Aralk ta bu yazya verdii cevapta, Gzmir in ilhak teebbslerine siyaseten ve fiilen kar konulacak tr. eklinde st kapal bir cevap verdi 49. Nihayet 12 Ocak 1920 tarihinde alan Meclis i Mebusan, 28 Ocak ta yaplan gizli celsesinde Misak Mill yi kabul etti. Gtilaf devletlerinin emellerine ters d en bu kararlar Osmanl Meclisi altnda yaymlamak gerekten byk bir cretti. nk Gzzet Paa Kabinesi nden sonra i bana gelen Osmanl hkmetleri, mt tefik devletlerin ileri srdkleri hemen her istei kabul etmek zorunda kalmlar d. stelik Gtilaf devletleri bu iktidar dneminde, dzenli Trk birlikleri ve Kuv y Millye nin birbirlerine daha ok yardm etme durumuna girdiini grmekte gecikmediler. nk Harbiye Nzr Cemal Paa ile Erkan Harbiye i Umumiye Reisi Cevat Paa, Klikya da Franszlara, Gzmir de de Yunanllara kar direnen Kuv y Millye ye ak destek vermilerdi. Bu sebeple paalarn grev banda kalmalarna tahammlleri kalmayan itilaf devletleri yksek komiserleri, 20 Ocak 1920 de Osmanl Hkmeti ne bir nota vererek, Cemal ve Cevat Paalarn 48 saat iinde grevlerinden uzaklatrlmalarn istediler 50. Hkmet bu sulamalara kar kendisini savunduysa da, istifa edip Damat Ferit e yeniden iktidar yolunu amamak iin, 21 Ocak 1920 akam paalarn istifa etmi olduklarn bildirdi 51.

46

47 48 49 50 51

Kzm zalp, I, s. 64. Bu snr hatt, Ayvalk'n kuzeyinden balayarak, doudaki Akmaz Da'na ve oradan gneye dnerek Umurlu'ya kadar devam ediyor, sonra batya kvrlarak Seluk hizasndan Ege Denizi'ne varyordu. Tansel, II, s. 196. Tansel, II, s. 197. Tansel, II, s. 201. Atatrk, I, s. 440- 441. Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970, s. 50.

154 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

Ancak 3 Mart 1920 de hkmetin istifas blgedeki karklk ve mdahalele rin daha da artmasna sebep olduysa da, yeni hkmeti kurma grevi Salih Pa aya verildi. 8 Mart 1920 tarihinde greve balayan Salih Paann ii gerekten zordu. Nitekim Gtilaf devletleri, zaten Gstanbul un Trklerde kalmasn istemedik lerinden basklarn daha da arttrmaya baladlar ve Osmanl Devleti ne bar artlarn zorla kabul ettirmek iin 16 Mart 1920 de Gstanbul u igal ettiler. Askeri ve mlki erkndan pek ok devlet adamn tutuklayarak Malta ya srdler. Bu nunla da yetinmeyen Gtilaf devletleri, 27 Mart 1920 de Osmanl Hkmeti ne ortak bir nota vererek, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn Gstanbul Hkmeti nce red ve inkr edilmesini istediler. Kuv y Millye hareketini meru haklarn mda faas olarak nitelendiren Salih Paa, Gtilaf devletlerinin isteklerini reddederek 2 Nisan 1920 tarihinde istifa etti. Bylece Mustafa Kemal Paa, 16 Mart 1920 de, Si vas taki 3nc Kolordu Kumandanlna gnderdii bir yaz ile, Gstanbul da meclis dhil, hkmet daireleri ve telgrafhanelerin igal edilmesinden dolay, hilafet ve saltanat merkezi ile dier resm makamlara maruzatta bulunmann mmkn ol madn bildirdi. Ayrca, millete alnmas gerekli tedbirler iin, btn vilayetler deki sivil ve askeri amirlerden Heyet i Temsiliye ile temasa gemelerini istedi 52. Ayrca 17 Mart 1920 gn Gstanbul ile resm ve zel telgraf konumalarn ve telg raf memurlarnn kendiliklerinden yapacaklar gizli konumalar yasaklad 53. Ay n gn, Heyet i Temsiliye nin bilgisi ve izni olmadka hibir makam ve hibir memurun Gstanbul ile konuma yapamayacan ilgililere bildirdi 54. Aslnda yerli ve yabanc evreleri rahatsz eden Misk Mill idi. Bu gelimele ri dikkatle takip eden Damat Ferit Paa ve Hrriyet Gtilaf Frkas, Gstanbul da Ana dolu daki gibi bir kar kuvvet ortaya kmak zere olduu, fakat kendisi iktidar mevkiine dnerse, bu kere kesin bir darbe ile asayii geri getireceini ve Anado lu nun kuvvetini yok edecei konusunda ilgilileri ikna etti. Bylece Gtilaf devletle rinin basksna daha fazla dayanamayarak istifa eden Salih Paann yerine, 5 Ni san 1920 de Damat Ferit Paa sadaret makamna getirildi. Damat Ferit Paay ye niden iktidara getiren Hatt Hmayun da Kuv y Millye aleyhinde hkmler vard. Bunda Kuv y Millyecilerin yaptklar hareketler su telakki kabul edili yor, bu hareketleri tevik ve tahrik etmi olanlarn cezalandrlmas isteniyordu 55. Bu bakmdan, Damat Ferit Paann bu iktidar zamannda Ali Rza ve Salih Paa larn icraatlarna tamamyla ters den davranlar meydana gelmitir. Mill M cadele hareketine kar dmanca ve ok sert tedbirlere bavuruldu. Sadaret ve Hariciye Nezaretiyle beraber Harbiye Nezareti ve mirlik nvann da alan Ferit Paann bu hkmeti, Trk tarihine kara leke olarak ge mi rezilce ve zalimce uygulamalara maruz kalmtr. Kuv y Millyecileri padi
52 53 54 55

Nimet Arsan, Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 1991, s. 269. Arsan, s. 270. Ayn yer Bu "Hatt- Hmayun" sureti iin bkz. Mahmut Kemal nal; Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul, 1953, s. 2052.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 155

ah iradesi ve fetvalarla engellemeye alm, onlar padiaha kar ayaklanma suuyla itham etmi; Gstanbul un igalinde yaplan zulm ve tutuklamalar yetmi yormu gibi, birok vatansever milletvekilini Gngilizlere tutuklatp, srgn ettir mitir. Bir zamanlar jandarma ktibi iken, daha sonra ekyala saptndan dola y, hkmet tarafndan takip edilmekte olan Ahmet Anzavur a paalk rtbesi vererek, Karesi Mutasarrflna tayin etmitir. 8 Nisan 1920 tarihinde Gngiltere Yksek Komiseri Amiral de Robeck ile grp, onayn aldktan sonra 11 Nisan 1920 de Meclis i Mebusan datmtr 56. Ancak, iktidarn bu tutumu kendisine bir ey kazandrmad gibi, aksine Anadolu da kurulmakta olan mill tekilatn, bir devlet disiplini ierisinde meru hle gelmesini kolaylatrarak, hzlandrmtr. Kuv y Millye hareketini bir e kavet hareketi olarak niteleyen Damat Ferit, Gngilizlerin de desteini alarak, bu hareketi yok etmek iin Kuv y Gnzibatiye adyla bir ordu meydana getirmitir. 18 Nisan 1920 tarihinde kurulan, alay, tabur ve blklerden mteekkil; szde gnl l, aslnda maal askerlerden meydana gelen bu tekilatn bana Sleyman kefik Paa getirilmitir57. Fakat erkez Ethem ve Miralay Refet Bey kumandasndaki kuvvetlerin 14 Haziran da yaptklar taarruzlar ok baarl olmu, Kuv y Gnziba tiye birliklerinden bir ksm, hibir direni gstermeden Kuv y Millye saflarna katlmlardr. Gstanbul un igali ve milletvekillerinden bazlarnn tutuklanmasndan sona yeni bir meclisin toplanmasn gerekli gren Heyet i Temsiliye, 19 Mart 1920 de ilgililere bir emir vererek yeniden seim yaplmasn ve seilecek kiilerin Anka ra da toplanmasn istemitir58. Bu toplanacak meclis, kurucu vasf ile Anayasa yapacak, hem de olaanst yetkilerle yasama, yrtme grevlerini de zerine alacakt. Bunun iin 19 Mart ta bir bildiri yaynlanm, Ankara da bir meclis topla naca bildirilerek, gereken ilemlerin yaplmas ve seilecek milletvekillerinin en ksa zamanda Ankara ya gnderilmeleri istenmiti.(14) Btn bu almalar ta mamlandktan sonra 23 Nisan 1920 Cuma gn Meclis in almasna karar verildi. Alla ilgili olarak 21 ve 22 Nisan da Mustafa Kemal Paa tarafndan iki genelge yaynland. Bunlardan birincisi Byk Millet Meclisi nin 23 Nisan Cuma gn Ankara da alaca, fakat altan nce Hac Bayram Camii nde btn milletve killeriyle beraber cuma namaz klndktan sonra, dualar okunup kurbanlar kesile cei belirtilerek, yurdun her tarafnda ayn suretle hareket edilmesi isteniyordu59. Bir gn sonra, 22 Nisan 1920 de yaymlanan bir genelge ile de, al tarihin den itibaren btn makamt mlkiyye ve askeriyyenin ve umum milletin merci i nin Byk Millet Meclisi olduu bildirilmitir60. Bylece Meclis 23 Nisan 1920 de
56 57

58 59 60

Bu husustaki irade-i seniyye iin bkz. BOA, B.E.O. S., nr. 347035. Kuv-y nzibatiye hakkndaki kararname ve bu hususta Sleyman efik Paa'ya verilen talimat ve salahiyeti bildiren irade-i seniyye iin bkz. BOA, DUT, D. 15-3, nr. 4-3. Takvim-i Vekayi, 18 Nisan 1920, s. 3835. Atatrk, I, s. 514- 516. Atatrk, I, s. 514- 515. Atatrk, I, s. 528.

156 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

saat 14.45 te en yal milletvekili olan Sinop Milletvekili kerif Bey in bir konuma syla ald. Ankara da 120 milletvekili ile toplanan, yeni adyla T.B.M.M. derhal bir hkmet kurmaya karar vermitir. 23 Nisan 1920 de egemenlik, Gstanbul dan Ankara ya, yani saltanattan millete gemekle kalmyor, egemenliin kayna ve yaps da deiiyordu. Nihayet TBMM, Damat Ferit in Mill Mcadele aleyhinde meydana getirdii olumsuz cereyanlar nlemek, ayaklanmalar kkrtanlar, idare edenleri ve kat lanlar yola getirmek amacyla 29 Nisan 1920 de kard Hyanet i Vataniyye kanunu ile bu gibileri idam cezasna mahkm etmitir. Ancak Damat Ferit, sadare tinin balangcndan beri, Anadolu dan grd mukavemet neticesinde, uram olduu baarszln intikamn almak, igal glerine verdii sz ve teminatlar yerine getirememesindeki sebep ve bahaneleri bulmak iin Gstanbul daki muhalif lerini de namerte iftiralarla yok etmeye almtr. Olaanst yetkilerle, Birinci Divan Harb i rfi bakanlna getirdii Nemrut lakapl Mustafa Paa, 1 Mays 1920 de Mustafa Kemal Paa ve baz arkadalarn lme mahkm etmitir. Bunlar hakknda gyaben verilmi idam kararn padiah, 24 Mays 1920 de ele getikle rinde tekrar muhakeme edilmek kaydyla tasdik etmitir61. Bu arada Kuv y Millye yanls birok kumandan, gyablarnda idama mahkm olduu gibi, Ana dolu ya geerek Kuv y Millye ye katlan pek ok subay da askerlikten tard edile rek, ihra edilmilerdir62. Bu srada, 22 Haziran 1920 de Anadolu ilerine doru ilerleyen Yunan kuvvet leri, 20 Temmuz da btn Trakya y igal etmi bulunuyorlard. 17 Haziran 1920 de Paris te toplanan konferansta, Gtilaf Devletleri bar imzalamak veya red detmek hususunda Osmanl delegelerine 27 Temmuz 1920 tarihine kadar sre tand. Bunun zerine 18 Temmuz 1920 de toplanan TBMM, Misak Mill snrla r iindeki millet ve vatan kurtarmak iin and iti. Buna karlk 22 Temmuz 1920 tarihinde toplanan Saltanat kras ise, antlamann imzalanmas ynnde gr belirtti. Antlamaya doru, kabinesinde esasl deiiklikler yapmak isteyen Damat Ferit, 30 Temmuz 1920 de hkmetin istifasn verdi. Ertesi gn de son Damat Ferit Hkmeti kuruldu. Nihayet Paris e giden Osmanl delegeleri 10 Austos 1920 de Sevr Antlamas n imzaladlar. Ancak, bu antlamann parlamentolar tarafndan tasdik edilmedike, bir anlam ifade etmeyeceini ok iyi bilen Gtilaf devletleri yksek komiserleri, Kuv y Millye liderlerinin hareketlerinde srarlar hlinde; mttefiklerin, zellikle Yunan ordusunun yrye gemesinin ve Gstan bul un elden kmasnn kanlmaz olduunu Ankara ya anlatmak iin bir Os

61 62

Bu husustaki "irade-i seniyye" iin bkz. BOA, B.E.O. IHB, nr. 347582. 347564. Takvim-i Vekayi, 24 Mays 1920, s. 3864. BOA, B.E.O. HB, nr. 347778, 348629. rade ile tasdik edilen bu kararlar hakknda Babakanlk Osmanl Arivinde ok sayda belge mevcuttur. Biz burada rnek olmas asndan baz tasniflerin adlarn ve numaralarn vermekle yetineceiz. BOA., B.E.O, Harbiye Giden, nr. 348255; 348148, 348149, 348629, 349807, 349038, 349076, 349101, 349174, 349258, 349568, 348569, 348287, 349101, 349653, 351645, 352833, 353589, 353760, 347778, 348153; DUT, D. 80, nr. 1-44, 47, 48, 49, 50, 51, 52; D. 79-5, NR. 141 ilh ...

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 157

manl heyetinin Anadolu ya gnderilmesi gerektiini kendi hkmetlerine bildir diler63. Damat Ferit Paa ise, Ankara ile temas ve mnasebette bulunulmamas, mill ciler zerine kuvvet gnderilmemesi ve onlarla pazarla giriilmemesi ynnde gr belirtti 64. Aslnda Gtilaf devletleri, Ferit Paa kabinesinden mitlerini tama men kesmi ve bu devletlerin bir kere daha byk bir sava ykn ekemeyecek leri ortaya kmt. stelik henz ne Osmanl Meclisi, ne padiah ve ne de hk met tarafndan imzalanmam olan Sevr Antlamas hususunda, artk Ankara Hkmeti ni de hesaba katmak zorundaydlar. Bu sebeple Ankara ile anlamann arelerini aramaya baladlar. Nitekim bunun ilk iaretleri de gelmeye balamt. Gstanbul un igali olan 16 Mart 1920 tarihinden itibaren Gngilizler telgraf haberle mesine el koymulard. Dahil muhaberatta ise, Franszca, Gngilizce ve Gtalyanca lisanlarndan birine gre yazlm telgraflarn ekilmesine izin verildiinden dola y, Trke telgraf keidesi mmkn olamamaktayd. Defalarca yaplan mracaat zerine nihayet, 7 Eyll 1920 de Trke telgraf muhaberatnn da dier lisanla beraber yaplmasna msaade edilmi ve her an Trke telgraf teatisine balanabi lecei, Gtilaf devletleri telgraf kontrol heyeti reisi tarafndan szl olarak bildiril miti 65. Daha sonra btn devlet dairelerine tebli edilen bu keyfiyet66, Gtilaf dev letlerinin politikalarn byk lde deitirdiklerine dair en nemli iaretti. Glk admda, Anadolu ile irtibat salamak iin sadrazamn grevden uzaklatrlmas hususunda gr birliine varan yksek komiserleri, 11 Ekim 1920 de padiahla yaptklar gizil grmede Damat Feritin deitirilmesini istediler67. Anadolu ile anlaabilecek hkmet tekili konusunda Tevfik Paa zerinde mutabk kalnmas zerine tm abalar sonusuz kalan Damat Ferit Paa, 16 Ekim 1920 gn hk metin istifasn verdi. Bylece 21 Ekim 1920 tarihinde iktidara gelen Tevfik Paa Hkmeti ile Ankara Hkmeti arasndaki mnasebetler yeni ve ok farkl bir safhaya girmi oluyordu. Nihayet 17 Ekim Pazar gn, Amerika Birleik Devletleri temsilcisi dhil Gngil tere, Fransa ve Gtalya yksek komiserleri Padiah tarafndan kabul edildiler. Hep sinin adna konuan Gngiltere yksek komiseri, hkmetlerinden aldklar talimata gre, Anadolu ile anlaabilecek bir hkmet tekil edilmesini Padiah tan rica etti 68. Bunun zerine yeni hkmeti kurma grevi Tevfik Paa ya verildi. 21 Ekim 1920 tarihinde greve balayan yeni kabinenin programnda u satrlar dikkat ekiciydi: Beniyye i vatanda hadis olan ve mevcudiyet i devleti gayr i muayyen avakba srkleyen ikilii vkar devlet ve millet ile mtenasip surette bertaraf ederek mevcdiyet millyemizi siyanet ve te min etmek hey etimizin ilk vazifesi
63 64 65 66 67 68

imir, II, s. 307. Ayn eser, s. 327, 335. BOA, DH-I.UM, D. 20-24, nr. 14-51, lef. 2. BOA, DH-.UM, D. 20-24, nr. 14-51, lef. 3. imir, II, s. 352. Arnold J. Toynbee, The Western Question III Grcece and Turkey, London 1922, s. 185.

158 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

olacaktr 69. Yani hkmetin amac, Anadolu ile samimi bir ekilde uzlamak ve devletin karlarna uygun bir bar antlamas imzalandktan sonra ikilii kaldra rak Osmanl hanedannn hkimiyeti altnda gerek bir merutiyet, salam ve d zenli bir idare kurmak ve salamak olarak zetlenebilir 70. Bu nedenle hkmet ilk olumlu adm atm; nceki hkmet dneminde Kuv y Millye ye yardm etme lerinden dolay krek mahkmiyeti, srgn gibi eitli cezalara arptrlm olan mahkmlarn affedilmelerine karar vermitir 71. Gstanbul daki Gtilaf Devletleri yksek komiserleri 25 Ekim de, Sevr Antlama s nn derhal tasdik edilmesini isteyen mterek bir notay Osmanl Hkmeti ne verdiler 72. Fakat ayn gn hkmetin yapm olduu siyas beyan Gtilaf Devlet leri yksek komiserlerini hi de memnun etmedi. nk bu beyanda, hkmetle milletin elele vererek almas gerektiine inanld, bar antlamasnn anaya sann icaplarna uygun olarak tasdik edilebilmesi iin, birlik etrafndaki gayretler bir sonuca ular ulamaz, Meclis i Meb usan n toplantya arlaca aklanyor du 73. Ayrca Gtilaf Devletleri nin 25 Ekim 1920 tarihli notasna verilen 5 Kasm 1920 tarihli cevab notada, barn tasdikinin ancak Ankara ile temastan sonra mmkn olaca belirtilerek, bunun iin de, en az bir aylk mhlet verilmesi talep ediliyor du. Damat Ferit Paa nn iktidardan uzaklatrlmas ve Tevfik Paa nn sadrazam la getirilmesi, Ankara ile Gstanbul un arasn bulmaya ynelik gayretlere kar byk bir engeli ortadan kaldrmt. Bu kabinede eski sadrazamlardan Ahmed Gzzet Paa Dhiliye, Salih Paa da Bahriye nezaretlerine getirilmilerdi. Vatanse verliklerinden asla phe edilemeyecek iki eski sadrazama grev verilmesi, Gstan bul ile Anadolu nun birbirlerine yaklamas iin atlm ok olumlu bir admd. nk her iki paa da Kuv y Millye ye gsterdikleri yaknlkla tannmlard. III GSTANBUL VE ANKARA ARASINDA YAKINLAkMA ABALARI Birinci Gnn Sava nn kazanlmas TBMM gereini Gngilizlere kabul ettir miti. stelik Gngilizler igal altnda bulundurduklar Musul Kerkk yresinde de yerli halkn direniiyle karlamlard. Bunun zerinde Trklerle uzlamaya varlmasnn gerekli olduunu gren Gtilaf Devletleri, kark Meselesi nin zm n grmek zere, 21 kubat 1921 de Londra da kendi delegeleriyle, Osmanl ve Yunan hkmetleri delegelerinden meydana gelen bir konferansn toplanmasna karar verdiler. 26 Ocakta Sadrazam Tevfik Paa ya durumu bildirdiler. Tevfik Paa, 27 Ocakta bu gelimeleri Mustafa Kemal Paa ya bildirdi. Bu davetin en il gin taraf, konferansta Osmanl Hkmeti ni temsil edecek heyete, Anadolu tem silcilerinin de katlmas artnn aka belirtilmesiydi. Fakat Mustafa Kemal Paa,
69 70 71 72 73

BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 538; Vakit, 26 Tern-i evvel 1920, s. 1035. Ahmed zzet Paa, II, 95. BOA, .HB (rade Harbiye), nr. 349548. Bilal imir, II, s. 386388. Takvm-i Vekayi, 26 Tern-i evvel 1920, s. 3991.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 159

Gstanbul da Tevfik Paa ya gnderdii telgrafta, Trkiye nin kaderini elinde bu lunduran meru ve mstakil yegne kuvvetin TBMM olduunu, Gstanbul da her hangi bir heyetin, hibir bakmdan meru ve hukuk durumu olamayacan, mil let ve memleket adna meru ve muhatap hkmetin Ankara da olduunun kabul ve ilan edilmesini istedi 74. TBMM nin konferansa dolayl yoldan arlmasn tabii karlayan Tevfik Paa, Gtilaf Devletleri nin Anadolu delegelerinin de konferansta bulunmasn art komalarn memnuniyet verici bir gelime olarak kabul etmitir. Tevfik Paa ya gre, Ankara ile Gstanbul un birletikleri ilan edildikten sonra, sz konusu durum bir ekil meselesinden ibarettir 75. Tevfik Paa Hkmeti nin Gstan bul ve Anadolu nun birlemesi iin altklarn kabul eden Mustafa Kemal Paa, Tevfik Paa nn Anadolu yu Gstanbul Hkmeti ne balama gayretleri iinde ol duunu, Anadolu nun mcadelesini inkr etmemekle beraber, meydana gelen gelimeleri Gstanbul un kendisine pay karmas olarak deerlendirmitir 76. Yazmalar bir sonu vermemekle beraber, Gstanbul ve Ankara arasnda bir yaknlamann ortaya kt inkar edilemez bir gerektir. Nitekim, Yunanllar n 21 kubat 1921 de 70 80 bin kiilik bir kuvvetle saldrya geeceinin haber alnd n Mustafa Kemal Paa ya bildiren Tevfik Paa, kendisi ve arkadalar hakknda daha nce alnm olan idam kararlarn kaldrd gibi, millyetiler iin kullanl mas yasak olan Bey ve Paa gibi nvanlarn yeniden kullanlmasn serbest brakt 77. Bundan baka, 18 Nisan 1920 tarihli Kuv y Gnzibatiye kararnamesinin ilgasna karar vermitir 78. Bunun yan sra Ankara Hkmeti nin Anadolu daki merkezler zerindeki mdahalelerine gz yumulduu, ancak temkinli hareket edildii anlalmaktadr. Nitekim Nazilli deki Dyn Umumiye mfettiliinden atfen, Gzmir deki Dyn Umumiye mfettiliinden bildirildiine gre, Ankara Hkmeti, memur maalarnn Dyn u Umumiye ye ait hububat aarndan ay nen denmesi iin Aydn Mutasarrfl na emir vermitir. Gstanbul Hkmeti her ne kadar bu durumu onaylamamsa da, gnderilen talimatla, kayet cebren hu bubat alnacak olursa, Dyn Umumiye idarelerince mazbata tanzim edilmesini ve alnan (Emval i aariyeye) mukabil makbuz alnmas gerektii hususu hatrlat larak, daha sonra merkez idare ve mlhakata gnderilecek olan sz konusu tebli gatn talimata uygun bulunduu belirtilmitir 79. Dier taraftan, Ankara Hkmeti, Hariciye Vekili Bekir Sami Bey bakanl ndaki bir heyeti 6 kubat 1921 tarihinde Londra ya gitmek zere yola kard. Ankara Heyeti Roma ya vard srada, Gtilaf Devletleri temsilcileri TBMM Hk meti ni resmen Londra Konferans na davet ettiler. 24 kubat ta hasta olduu iin toplantya katlamayan Tevfik Paa nn yerine konuan Reid Paa nn Ankara ile
74 75 76 77 78 79

Atatrk, II, s. 141142. Atatrk, II, s. 143. Atatrk, II, s. 144. Atatrk, II, s. 164; Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, I, Ankara 1990, s. 274 BOA, M.V. Mazbatalar, nr. 98. BOA, B.E.O. HB, nr. 348144.

160 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

fikir birliine varlm olduunu sylemesi, Gstanbul ile Ankara nn Trkiye nin mukadderat zerinde anlatklarnn ak bir ifadesi olmutur. Mustafa Kemal Paa da Bekir Sami Bey e ektii telgrafta ayn hususa iaret ederek, Gstanbul ile anlamay men edecek btn engel ve glklerin bertaraf edilmesini tavsiye et mi ve vatann Halas ve selameti nnde btn anlamazlklarn ortadan kalk mas gerektiini bildirmitir 80. Bu srada Sadrazam Tevfk Paa dan heyetin dn n emreden bir ifre telgraf geldi. Bu srada Londra Konferans nda sz alan TBMM yeleri Sevr Antlamas n tanmadklarn, dolaysyla Misk Mill esaslar zerinde grebileceklerini bildirdiler. Fakat Gtilaf Devletleri Trk gereini grmek istemeseler de, TBMM nin varln kabul etmek zorunda kaldlar. Bylece 12 Mart 1921 de sona eren Londra Konferans ndan bir sonu kmad. Zaten Yunanllar 25 Mart 1921 den itibaren Bat Anadolu da yeniden taarruza getiler. Ancak Yunan ordusu 1 Nisan 1921 de bir kez daha Gnn de yenilgiye urad. Ankara da ve tm yurtta sevin sonsuz du. Ahmed Gzzet Paa bile, tm skntlarn unutmu bir hlde, karargha giderek, bu umum sevince katlm ve hepsi eski rencileri olan bu gen insanlar kutla mt 81. Mill Mcadele yi bandan beri destekleyen Gstanbul halk, II. Gnn Zaferi ile birlikte comu ve mitingler dzenleyerek zaferden duyduu byk sevincini dile getirmitir. Anadolu daki gazilere ulatrlmak zere alan yardm kampanyalar na Padiah bata olmak zere hemen btn hanedan mensuplar katlmt. Ayrca Gstanbul un byk camilerinde, ehit den askerlerimizin ruhlar iin mevlidler okutulmutur 82. Gstanbul Hkmeti nin Anadolu Harekt lehindeki icraatlar bundan sonra da devam etmitir, Nitekim Kuv y Millye hareketi, Divn Harb i rfce bir mese le olarak ele alnm olmasna ramen, 30 Nisan 1921 tarihinde toplanan Meclis i Vkela da, Kuv y Millye ile alakadar olmalarndan dolay gyaben mahkm olanlarla, o srada mahkemeleri yaplmakta olan ahslarn isimlerini ihtiva eden Birinci Divn Harb i rfi bakanlnca tanzim edilen kta defterin gnderil diini havi Harbiye Nezareti nden cevaben gelen 25 Mays 1921 tarihli tezkere zerine, Meclis i Vkela 1 Haziran 1921 tarihinde yeniden topland. Alnan karar gereince, sz konusu defterde ismi bulunanlarn sular ve mahkmiyetlerinin ne olduu veya tutuklanmalarna dair hibir iaret olmad gibi, ksmen mevcut olanlar dahi istenilen muamale iin yeterli grmemiti 83. Grld zere, Tevfik Paa Hkmeti nin bu ve benzeri hususlarda alm olduu kararlar, Damat Ferit Hkmetlerinden ok farkl bir tutum ve icraat iinde olduunu aka ortaya koymaktadr.
80 81 82 83

Vakit, 27 Aralk 1921, s. 1157 (Londra-Journal D'Orient'ten atfen). Halide Edip Advar, The Turkish Ordeal, London 1928, s. 238. Metin Ay, 30 Austos Zaferi ve stanbul'daki Yanklar, Tarih ve Toplum, Eyll 1992, s. 43. BOA, M.V. Mazbatalar, nr. l64.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 161

18 Nisan 1920 tarihli Kuv y Gnzibtiye kararnamesinin Asker tekad ve is tifa kanununun ahkm umumyesine aykr ve hazinenin tahamml fevkinde baz msaedt ihtiva ettii gerekesiyle bu kararnamenin iptalinin gerekli oldu una dair Harbiye Nezaretinin 20 Mart 1921 tarihli tezkeresi zerine, 31 Mart 1921 tarihinde toplanan Vkela Meclisi, alm olduu kararla bunu uygun grerek, sz konusu kararnamenin ilgasna karar vermitir 84. Ayrca ayn tarihli tezkereyle Gstanbulda tekil edilmi olan Gki Numaral Divn Harb i rfi 21 Mart 1921de kaldrlmtr 85 Yine bu hkmet zamannda, Damat Ferit Hkmetleri dneminde Kuv y Millye yanls olduklar veya iltihak etmeleri yznden eitli cezalara arptrl m olanlar hakknda verilen cezalarn kaldrld grlmektedir. Ayrca bu h kmet ibana gemesinin hemen ardndan 14 Kasm 1920 tarihinde Gstanbul Bir Numaral Divn Harb i rfi eski bakan Nemrud lkapl Mustafa Paa ve arkadan tevkif etmitir 86. Pek ok masumun kanna giren bu adam hakknda alnan karar 1 kubat 1921 tarihinde tasdik eden Yksek Askeri Mahkeme, kendi sini 7 ay hapis cezasna arptrmtr 87 . Ne yazk ki Vahdettin, 7 kubat 1921 tarihli irade ile Nemrut Mustafa Paay affetmitir 88. Ancak 6 Austos 1921 tarihinde, Gngiliz Yksek Komiseri Rumbolt ile olan g rmesine, yine Ankara temsilcisi Hamit Bey i gtrmesi Gngiliz yetkililerce yadr ganmt. Rumbolt, Anadolu daki millyetilerle ibirlii iinde olduunu bildikleri Gzzet Paa vastasyla, Ankara Hkmeti nin lml olmasn isteyerek, Gngiliz esir lerinin salverilmesi gerektiini tavsiye etti. Bunun zerine Ahmet Gzzet Paa, Rumbolt a, Malta da bulunan tm Osmanl esirleri brakld takdirde, Anadolu daki Gngiliz esirlerinin de serbest braklaca cevabn verdi89. Bu kere 24 Austos 1921 tarihinde Hariciye Nzr Gzzet Paa y ziyaret eden Rumbolt, Yalova Gemlik yresinde yamaclk hadisesi yznden tutuklanm olan Hristiyanlarn serbest braklmasn istedi. Buna karlk mtarekeden bu yana tutuklu bulunan Msl man Trkleri hatrlatan Ahmet Gzzet Paa, Bu gelimeler karsnda Mustafa Ke mal Paa nn ne yapaca eklinde bir soruya da, O size bavurur. diyerek ok anlaml bir cevap vermitir 90. Sakarya Sava lehimize sonulandktan sonra, Fransa Hkmeti vakit kay betmeden, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile bar yapmak lzumunu anlam ve Franklin Bouillon u tekrar Ankara ya gndererek, 20 Ekim 1921 tari hinde Ankara Antlamasn imzalad.

84 85 86 87 88 89 90

Ay, ayn makale, s. 15. BOA., DUT, D. 79-4, nr. 176/39. rade-i Seniyenin tarihi 22 Mart 1921 dir. Vakit, 16 Kasm 1920, nr. 1056. Jaeschke, I, s. 138. Ayn eser, s. 139. imir, III, s. 585; Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1971, s. 193. Bilal N. imir, III, s. 6l7-6l8.

162 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

Amacnn Kuv y Millye ile bir antlama ekli bulmak ve Sevr Antlamas n deitirip, birlikte hareket etmek suretiyle bir an nce bar elde etme olduunu syleyen Gstanbul Hkmeti, Ankara Hkmeti ile ilikileri dzeltmek areler aranlmak zere bir talimatla Avrupa ya gnderildi. Salih Paa, Avrupa da Ankara ve dier Trk devlet adamlaryla grm, oradan Ankara ya uzun bir mektup yazmsa da, cevap alamamtr91. Bu srada Trkiye Byk Millet Meclisi bakan ve Trk ordular bakumandan Mustafa Kemal Paa, yeni gelimeler karsnda Gtilaf Devletleri nin Trkiye hakkndaki gerek dncelerini renebilmek, Trk Mill davasn onlara anlatabilmek maksadyla Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey i Avrupa ya gndermeye karar verdi. Ayrca, Gzzet Paa nn Yunan igali altnda bulunan yerlerden geerek, Kemal Bey den nce Paris e ve Londra ya gitmesine son derece kzan Mustafa Kemal Pa a, onu bu yolculuu son dakikaya kadar gizlemekle itham etmitir92. Bu gelime ler zerine Gzzet Paa, Gstanbul daki Gtilaf Devletleri yksek komiserlerine nezaket ziyaretlerinde bulunup, Gzzet Paa ile de son bir grme yaptktan sonra, l Mart 1922 tarihinde deniz yoluyla Marsilya ya hareket etti 93. Bu gelimeler zerine, Ankara ile fikir ve gr birliine en fazla ihtiya duyu lan bir zamanda anlamazlk meydana gelmesinin asla istenmediini ifade eden Gstanbul Hkmeti, Lord Curzon dan sz konusu cevap geldikten sonra, bu dave te katlmamay mahzurlu grdnden, Ahmed Gzzet Paa nn derhal yola ka rlmasna karar verdi94. Ancak, kendisini merkez hkmet olarak grmekte devam eden Babli, TBMM Hkmeti ne geici bir sava ve ihtill kabinesi gzyle bakyordu. Salta nat ve hilafetin varlnn henz tartlmad bir srada, Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti zerinde karar alacaklar byle bir zamanda Gstanbul Hkmeti nin bir kenara ekilip, beklemesini dnmek zordur95. Nitekim Hkmet, Ahmed Gzzet Paa bakanlnda bir heyeti, 4 Mart 1922 tarihinde trenle Londra ya gitmek zere yola kard. Gstanbul Heyeti nce Londra ya, daha sonra Paris ve Roma ya geecek, bu l kelerin babakanlar, dileri bakanlar ve dier devlet erkn ile grmelerde bulunacakt. Gzzet Paa basna verdii beyanatta, Gstanbul Heyeti nin amacn, b tn Trk Milleti ni bir btn hlinde kurtarmaya alarak, onun hakl davasn mdafaa olarak aklyordu96. Heyet yelerinden Haydar Bey de gazetelere verdi
91

92 93

94 95

96

Ahmed zzet Paa, II, s. 141142. Salih Paa'nn Ankara'ya gnderdii bu mektuplarn tam metni iin bkz. Ahmed zzet Paa, II, s. 388390. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, XVIII, 63; Atatrk, II, s. 247- 248. Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, II, Ankara 1987, 221222; Jaeschke, I, s. 174. Halbuki Yusuf Kemal Bey, Tevfik Paa'dan baka nzrlar ziyarete ve onlarn ziyaretini kabul ve iadeye hey'et-i vekile kararyla mezun deilim demiti. Bkz. Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967, s. 241242. BOA, M.V. Mazbatalar, nr. 69/2. O srada Vekiller Heyeti Bakan olan Fevzi (akmak) Paa, bu ksa ziyarete deinerek, Yusuf Kemal Bey'in stanbul'dan geerken Halifeye uramasnn tabi olduunu, bu hususta birlik ve beraberlik gstermek gerektiini ifade etmitir. Bkz. Ay, avn eser, s. 254. Tevhd-i Efkar, 3 Mart 1922, s. 3291; kdam, 4 Mart 1922, s. 8927.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 163

i beyanatta Gstanbul un mdafaa edecei esaslarn, Anadolu Heyeti nin mdafaa edecei esaslardan farkl olmadn, kendilerinin de meru ve hakl davalarnn tasdik edilmesini isteyeceklerini hatrlatyordu97. Harp balamadan nce bar yaplmas iin altklarn, istek ve mdafaalarnn Misk Mill den farkl bir ey olmayacan, Trkiye nin hakl davasnn tasdik edileceinden umutlu oldu unu ifade eden Gzzet Paa, Babli nin mdafaasnn esaslarn yle zetliyordu: Trakya ve Gzmir derhal tahliye olunarak, Trkiye ye iade edilmelidir. Heyet ayn zamanda siyas, mal ve iktisad bamszln tasdik edilmesini talep edecektir. Trk Milleti nin hakl davasn mdafaa iin birlik halinde olan Gstanbul ve Ankara arasnda bir ayrlk yoktur. 98 Yusuf Kemal Bey den nce Londra ya gelmi olan Ahmed Gzzet Paa, Gngiltere Dileri Bakan Lord Curzon ile grt. 11 Mart 1922 tarihinde gerekleen bu grmede Gzzet Paa, Curzon a Trkiye nin sadece hr ve bamsz bir lke ola rak yaamak istediini, bunun iin de adalet ve hrriyet talep ettiklerini aklad99. Bu grmeden sonra Ajans Havas n Londra muhabirine, buradaki grmeden maksadnn Trkiye nin bamszln temin etmek olduun syleyen Ahmed Gzzet Paa, Evening News ve Times gazetesi muhabirlerine verdii demete zetle unlar sylemitir: l Gstanbul un mdafaas iin art olan Dou Trakya nn Edirne de dhil ol mak zere Meri nehrine kadar Trkler e geri verilmesi gerekir. 2 anakkale Boaz serbest olacak ve tahkim 3 Anadolu nun tamamen Trkiye ye geri verilmesi ve Gzmir in Yunanllar ta rafndan tahliyesi esastr. 4 Gstanbul her trl muhtemel taarruzdan emin olmal, bu masuniyeti gerek kara ve gerekse deniz taarruzlarndan temin edilmelidir. 5 Ankara ile Gstanbul arasnda anlama konusunda ise, size serbeste syle rim ki, hangi partiye mensup olursa olsun, memleketin meru hakkn takdir ede bilen her Trk mill mefkreyi kalbinin derinlerinde tamaktadr. Bu mill mefk re de Trkiye nin istiklal ve hrriyetine lzumu olan istekler, mill isteklerin istih salinden baka bir ey deildir.100 Her ne kadar Ahmed Gzzet Paa ve Yusuf Kemal Bey, yapm olduklar g rmelerde Trk davasn anlatmaya altlarsa da, Gngiliz ve Fransz dileri bakanlarnn henz bunu kabul edecek durumda olmadklar anlalyordu. Gstan bul ve Ankara heyetleri, hem fikir olarak Anadolu nun Yunanllar tarafndan der hal boaltlmasn istiyordu. Lord Curzon un ncelikle mtareke yaplmasnda srar etmesi zerine, Londra grmelerinden olumlu bir sonu elde edilemedi.

97 98 99 100

Tevhd-i Efkar, 3 Mart 1922, s. 3291. Tevhd-i Efkar, 4- 5 Mart 1922, s. 3292- 3293. Tevhd-i Efkar, 12 Mart 1922, s. 3300. Peym- Sabah, 14, 20 Mart 1922, s. 11606, 11613; kdam, 25 Mart 1922, .s. 8988.

164 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

Ankara y hl Gstanbul un bir paras olarak gren Gngiltere, ancak Sakarya zafe rinden sonra Ankara nn varln kabul etmek zorunda kalmt 101. Sonuta Gtilaf Devletleri, hem ark meselesini grmek, hem de Trk askeri faaliyetini durdurmak amacyla 21 Mart 1922 tarihinde Paris te toplandlar ve al dklar kararlar 22 Martta Trkiye ve Yunanistan a bildirerek, mtareke teklifinde bulundular. Bir anlamda bar artlarnn esaslarn kapsayan ikinci nota aslnda Sevr in baka bir surette ifadelendirilmi hli idi. Yunanistan mtareke teklifini derhal kabul etti. Ankara Heyeti ise, bu konuda kendisini yetkili grmediini be lirterek 3 Nisan 1922 de Ankara ya dnd. TBMM Gtilaf Devletleri notasna 5 Nisan 1922 de verdii cevapta, mtarekeyi kabul ettiini, ancak Yunanllarn mtareke nin imzalanmasndan itibaren drt ay iinde Anadolu yu boaltmasn istedi102. Fakat bu teklif Gtilaf Devletleri tarafndan reddedildi. Bu arada Londra daki temas larn tamamlayarak Paris e gelmi olan Ahmed Gzzet Paa, Fransa Babakan Poincare ile de grmt 103. Misk Mill esaslar zerinde srar eden Gzzet Pa a, Trkiye nin karlarna ters den bir antlamaya imza koymaktan ekinmitir. Dier taraftan, Gstanbul Hkmeti de ler Konferans nn bar tekliflerine 8 Nisan 1922 tarihli bir nota ile cevap verdi. Bu notada, Anadolu nun mmkn ol duu kadar sratle tahliye edilmesi, fakat bir ihtiyati tedbir olarak Yunan kuvvet lerinin Trakya ya nakledilmesine ve orada toplanmasna izin verilmemesi isteni yordu. Ayrca baz zel sebeplerden dolay konferansn, Bat Avrupa ehirlerinden birinde toplanmas rica ediliyordu 104. Hariciye Nzr Ahmed Gzzet Paa, Bbali nin cevab notasn 8 Nisan sabah Gtilaf Devletleri Yksek komiserlerine verdi 105. Gzzet Paa ya gre, Gtilaf Devletleri, Trkiye nin istiklal ve mevcudiyetini temin ederse, Anadolu da bara raz olacakt. Anadolu ile Gstanbul arasndaki anlamaz l ancak bar halledebilirdi 106. Fakat Gtilaf Devletleri 15 Nisan 1922 de Trkiye nin isteklerini reddettiler. By lece btn teebbsler sonusuz kald. Artk gerek ve dil bir bar Gtilaf Devletle ri aracl ile deil, ancak kesin bir Trk zaferi ile kazanlacakt. Ayrca, Anadolu zerindeki emellerinden vazgemeyen Yunanllar, igal etmi olduklar Trk top raklarn terk etmelerinin sz konusu edildii srada, yeniden igal harektna baladlar. Nitekim Gtalyanlar n 18 Nisan 1922 de boaltmaya baladklar yerleim merkezlerinden Ske yi 21 Nisan da, Kuadas n 30 Nisan da igal ettiler. 7 Hazi

101 102 103

104 105 106

Atatrk, II, s. 248; Lord Kinross, Atatrk, stanbul, 1981, s. 510. Atatrk, II, s. 254. Fethi Okyar, Ahmed zzet Paa'nn Londra'da ne ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'la ve ne de Babakan Lloyd George ile konumaya muvaffak olamadan, ancak Dileri mstear Mr. Buttle'r'i grerek ayrlm olduunu sylemektedir. Bkz. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), stanbul, 1980, s. 302. Hlbuki o srada ngiltere babakan Londra dnda olduundan zzet Paa, Lord Curzon'la 11, 14 ve 16 Nisan'da olmak zere kere grmt. Ayrca ler Konferans'nn sona ermesinden sonra Fransa babakan Poincare ile birok kere gren Ahmed zzet Paa, Yusuf Kemal Bey'le de sk sk biraraya gelmiti. bkz. Tevhd-i Efkr, 4 Nisan 1922, s. 3323; kdam, 4 Nisan 1922, .s. 8998; Lord Kinross, s. 459. Tevhd-i Efkr, 9 Nisan 1922, s. 3328; Vakit, 9 Nisan 1922, s. 1555. Bu notann tam metni iin bkz. Tevhd-i Efkr, 9 Nisan 1922, s. 3338. Mahmut Kemal nal, s. 2012.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 165

ran 1922 sabah Yunan sava gemileri Samsun u bombalaynca, Gstanbul ve Anka ra Hkmetleri bu saldry iddetle protesto ettiler 107. Bu olayn yanklar henz sona ermiti ki, Gzmir ve Manisa evresini Yunanistan a ilhak etmek iin harekete geen Gzmir deki Yunan komiseri Sterghiades bir mill savunma ligas tekil ede rek, 30 Temmuz 1922 de Gonia Muhtariyetini ilan etti.15 Bu gelimeler zerine Bbali, 1 Austos 1922 tarihinde Gstanbul daki mttefik devletlerin yksek komi serlerine bir nota vererek, Yunanllarn Bat Anadolu da muhtariyet ilan etmeleri nin, hi bir kymeti olmadn bildirerek sert bir dille protesto etti.16 Bunu 9 Aus tos ta Ankara nn protestosu izledi. Ancak, Yunanllarn istekleri bununla da bit memi, bu kere bar Trklere zorla kabul ettirmek iin, Gstanbul u igal etme te ebbsne giritiler. Bunun iin 29 Temmuzda Gngilizlere bavurarak mttefikle rin iznini istediler.17 Fakat bu istekleri mttefiklerce kabul grmedi. Bilhassa Gstan bul un ve Boazlarn Gngiltere nin kontrol altna girmesi demek olan byle bir hareket, Fransa ve Gtalya y telalandrd. Bunun zerine Yunanllarn muhtemel bir harektna kar gerekli tedbirleri alan Gngiltere, 31 Temmuzda Fransa ve Gtalya ile birlikte Yunan isteklerini reddetti.18 Buna ramen Gngiltere Babakan Lloyd George, 4 Austos 1922 tarihinde Avam kamarasnda yapt bir konumada, savan tm sorumluluunu Osmanl Devleti ne ykleyerek, Ankara nn btn teklifleri reddettiini, Karadeniz Blge si nde Trkler in Hristiyanlara zulm yaptn, son otuz senedir de aznlklar yok etme politikas izlediini iddia ederek, Trkiye yi tehdit etti 108. Bunun zerine Hriciye Nzr Ahmed Gzzet Paa, 14 Austos 1922 de Gngiliz yksek komiserlii ne verdii bir nota ile Lloyd George un Avam Kamarasndaki nutkunu protesto etti 109. Neticede, artk Gstanbul birlemek zere Ankara ya elini uzatm bulunuyor du. Bunun sebebi sadece Gtilaf Devletleri nin milliyeti liderlerle uzlalmas tavsi yesi deil, fakat Sevr in ar hkmleri karsnda Gstanbul daki baz devlet adam larnn, Gtilaf devletlerine kar besledikleri gveni kaybet meleri ve kurtuluun Anadolu ya yardmda olduunu anlamalaryd. Gtilaf Devletleri nin ve zellikle de Gngilizlerin Boazlara yerleme ve Trkiye yi kontrolleri altna alma gayretleri Ankara tarafndan dikkatle takip ediliyordu. Fakat Trkiye, Paris Konferans nda ki teklifleri reddedecek olsa bile, ne Fransa nn, ne de Gtalya nn kuvvete bavur maya niyetleri vard. yleyse Trk davasnn zmlenmesi, yeni ve byk bir zaferin neticesine bal kalyordu. Bu zm de, 26 Austos 1922 sabah balayan ve 30 Austos ta Trk ordusunun kesin zaferi ile sona eren Bakumandanlk Meydan Muharebesi neticesinde alnd. 11 Ekim 1922 de Gtilaf Devletleri ile yap lan Mudanya Atekes Antlamas, askeri zaferlerin ardndan gelen ve bu zaferle rin anlamna yakan ilk siyasi ve diplomatik baar oldu.
107 108 109

Jaeschke, I, s. 182. imir, IV, s. 334340. Jaeschke, I, s. 189

166 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

IV GSTANBUL HKMETGNGN EKGLMESG SRECGNDEKG GELGkME LER Mudanya da Trk Mill Mcadelesi nin zaferi karsnda boyun een Gtilaf Devletleri Trkiye nin geleceini grmek zere Lozan da bir konferans toplan masna karar vermilerdi. Bu byk mcadele mill bamszlk ve egemenlik dncesi ile yrtlmt. Mustafa Kemal Paa nn memleketin idar sistemi hakkndaki dncesi Cumhuriyet idi. Ancak bu idare sisteminde saltanata yer olamazd. Tekilat Esasi de egemenliin kaytsz ve artsz millete ait olduu hkm olmasna ramen, mecliste muhalif gurupta bulunan milletvekilleri, salta nat ve hilafetin korunmas lehinde almaya balamlard. Bu arada, 17 Ekim 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paa ya bir telgraf eken sadrazam Tevfik Paa, zaferin Gstanbul ile Ankara arasndaki anlamazlk ve ikilii kaldrm olduuna iaret ederek, konferansta milletin haklarn birlikte mdafaa etmeyi teklif etti 110. Mustafa Kemal Paa, bu istee ok sert bir karlk vererek, Trk Milleti adna yegane sz sahibi merciin Trkiye Byk Millet Meclisi olduunu bildirdi 111. Er tesi gn ise, Gstanbul a gelen Refet Paa y, Padiah adna Tevfik Paa nn olu Ali Nuri Bey karlam, Refet Paa da, kendisinden saltanat ve hilafet makamna ba llk ve sevgi dileklerinin iletilmesini istemiti 112. Bunun zerine, Meclis i Vkela, Refet Paa ile temasa geerek, Padiah , mec lisi onaylayan ve mill hareket liderlerini baarlarndan dolay kutlayan bir be yanname yaynlamas hususunda iknaya karar verdiler. Bylece Refet Paa tara fndan dzenlenen, Hariciye Nazr Gzzet Paa nn da biraz deitirmi olduu beyanname, Padiah adna hemen ilan edilmek zere vkela meclisine arz edildi 113. Ancak bunda zaferden duyulan memnuniyet dile getirilmekle beraber, inatla Mustafa Kemal ve arkadalarndan hibir ekilde sz edilmiyordu. Fakat Padiah n Milletin hakan ve Gslmn halifesi olduu bilhassa vurgulanyordu. Anlalan durumun ciddiyeti baz nazrlarca yeterince anlalmam, bazlarnca da karam sarla dlm olacak ki, bu neriye itiraz edilmitir114. Bu srada Gtilaf Devletle ri nin Gstanbul temsilcileri 27 Ekim 1922 de Ankara ve Gstanbul Hkmetlerine ifah bir nota vererek, 13 Kasm da Lozan da toplanacak olan konferansa davet ettiler. Mustafa Kemal Paa nn 18 Ekim tarihli, bar konferansnda Trkiye yi temsil edecek yegne merciin TBMM olduunu hatrlatan telgrafn kendisine mahsus bir talimat zanneden Hamit Bey, bu telgraf aynen Tevfik Paa ya iletme miti 115. Bu durumdan habersiz olan Tevfik Paa, Gtilaf Devletleri nin ars ze rine, bu kere dorudan doruya TBMM Bakanl na mracaat etti ve 29 Ekim 1922 tarihli telgrafnda, Bbali nin her trl baskya kar direnerek, Sevr Antla
110 111 112 113 114 115

Atatrk, II, s. 294. Ibid Jaeschke, II, s. 2. Ahmet zzet Paa, II, s. 454455. Ahmet zzet Paa, II, s. 11, 194. Atatrk, II, s. 295; Ahmed zzet Paa, II, s. 458459.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 167

mas n imzalamamak suretiyle hizmet etmi olduuna deinerek, birleme husu sunda hazr olduunu, memleketin gelecei ve milletin haklarn savunmak zere Ankara ca tayin edilecek bir zatn derhal Gstanbul a gnderilmesini istedi 116. Gstan bul un bu telgraflar Ankara nazarnda birer hyanet belgesi olarak nitelendirildi. Bu istek mecliste ok sert tartmalarn meydana gelmesine sebep olduu gibi, Mustafa Kemal Paa ya son darbeyi vurmak iin de byk bir frsat verdi. Nihayet 1 Kasm 1922 tarihinde toplanan meclis, ahs saltanatn kaldrlmasyla kaytsz ve artsz mill egemenlik esasnn kabul ve lkenin idaresi ve fiilen ynetilmesinin yalnzca TBMM ne verilmesini kabul ederek, oybirlii ile saltanatn kaldrlmasna karar verdi 117. Dier taraftan, 29 Ekim de Tevfik Paa vastasyla Sultan Vahdettin ile uzun bir grme yapan Refet Paa, hkmetin istifasn istemi, Padiah da, Byk Millet Meclisi Hkmeti Gstanbul un kontroln kesin olarak zerine alncaya kadar Gstanbul Hkmeti nin vazifesinde kalmasnda srar etmitir 118. Fakat salta natn kaldrlmasyla ok zor durumda kalan Tevfik Paa Hkmeti, 3 Kasm 1922 de Refet Paa nn verdii bir muhtra ile konuyu grt srada nazrlar dan bazlar toplanty terk ederek istifalarn verdiler. Bu gelimeler zerine, 4 Kasm 1922 Cumartesi gn Tevfik Paa bakanlnda toplanan kabine saat kadar sren mzakereden sonra istifa karar ald 119. Bylece, 19 Ekim de Gstanbul a gelmi olan Refet Paa, ayn gn ynetimi Trkiye Byk Millet Meclisi adna devralarak, btn nezaret mstearlarna resm faaliyetlerinin durdurulduunu, her eit i iin tek merciin Ankara olduunu bildirdi 120. SONU Damat Ferit hkmetleri lkenin bamszl iin teslimiyeti politikalar iz lemi, bunun dndaki hkmetler ak veya gizli olarak Kuv y Millye yi des teklemekten ekinmemilerdir. Mtareke hkmetlerinin hereye ramen igale kaytsz kalmadklar, hatta zaman zaman kar koyduklar grlmektedir. Bilhas sa Harbiye Nezareti ve Meclis i Vkelada grev alan vatanseverlerin bir devlet adam ciddiyeti iinde igalcilerin keyf davranlarna iddetle kar koyduklar grlmektedir. Kuv y Millye yi, Kuv y gayr millye olarak nitelendiren Damat Ferit, Mustafa Kemal ve arkadalarn gyaben idama mahkm ettirdii gibi, Gstanbul da bulunup, Kuv y Millye ye destek verenler zerinde de bask kurmutur. Hatta bunlarn bir ksmn Malta ya srdrd gibi, pek ounun da rtbelerini indirerek, askerlik mesleinden tart etmi, Divn Harb i rflerde eitli cezalara arptrmtr. Ancak Ali Rza Paa Hkmeti ile yeni bir sayfa al m, bu hkmet zamannda Kuv y Millye daha da glenmitir. Salih Paann
116 117 118 119 120

Atatrk, s. 11, 295; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s. 115. Meclisteki bu grmeler hakknda geni bilgi iin bkz. Atatrk, II, s. 296. Genel Kurmay ATASE Arivi, A1/4283, kls. 1684, D. 39/436, F. 6 Genel Kurmay ATASE Arivi, A1/4283, kls.1684, D.39/436 Jaeschke, I, s. 8

168 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

sadareti srasnda gelien hadiseler, igallere kar direni ve alnan kararlar; Mill Mcadele yi hakl olduu davada meru zeminlere oturtmutur. Burada Ankara nn istiklal Sava ndaki yeri ve hizmetleri tartlmayacak boyuttadr. Ancak Gs tanbul da Damat Ferit hkmetleri dndaki hkmetlerin; bilhassa Ahmet Gzzet, Ali Rza, Salih ve Ziya Paa gibi Kuv y Millye hareketine destek vermi olan askerlerin dorudan grev aldklar kabinelerin Mill Mcadele deki hizmetleri kmsenmemelidir. Son Osmanl Hkmeti dneminde Gstanbul daki depolarda bulunan ok sa yda silah ve cephane Anadolu ya karlm, hkmet merkezindeki yabanc silah firmalarna aka sipariler verilmi, yzlerce yetenekli gen subay kolaylkla Anadolu ya geirilmitir121. Nihayet, Nezaret ve dairelerde askeri ve siyasi btn faydal bilgiler hzla Anadolu ya iletilmeye allmtr. Memleketin feci durumu karsnda elde bulunan tek savunma ve direni gcne yardm etmeme, ya da onu zayf drecek bir ztlama iinde olmamlardr. Ayrca lkeyi smrge hline getirmek isteyenlerden himaye dilenmek gibi bir hyanet ve alaklk iinde olmadlar. Anadolu insan cephe gerisinde kadnyla, yalsyla canla bala alm, yok luklar iinde yeni mucizeler yaratmtr. Bu mcadele, bir byk milletin yeniden varolu savadr. 21 Ekim 1920 tarihinde iktidara gelen son Osmanl Hkmeti olan Tevfik Paa kabinesinin Anadolu mcadelesine katks inkr edilemez. Bu hkmet dneminde Gstanbul Polis mdrlne getirilen, ayn zamanda "Mill Mdafaa Tekilat" merkez heyeti bakan olan miralay Esat Beyin ok byk hizmetleri olmutur. Gstanbul halk askeri, memuru, iisi, esnaf, aydn her kesimden insan ile hep Anadolu hareketinin yannda yer almtr. Gstanbuldaki cemiyetler iinde "Hill i Ahmer" in, gizli tekilatlarda grev alan sivil ve askeri memurlarn olaanst hizmetleri olmutur. Hamdullah Suphi ( Tanrver ) Beyin, "Gstanbul, Ankara ile birlikte hem alam ve hem de glmtr." 122 sz bir gerei ifade etmektedir. Bu konuyla ilgili olarak, Salih Paann sadareti srasnda ve onun yardmyla Anadoluya gemi olan Yusuf Kemal Bey, Gstanbul basnna vermi olduu beya natta, Gstanbulun yalnz gzyalaryla deil, daha baka suretlerle de mcadeleye itirak etmi olduunu, davann Anadolu davas deil, mill bir dava olduunu sylemitir.123 Damat Ferit Hkmetleri hari, dier Gstanbul Hkmetleri iki ta rafl bir siyaset izlemitir. Grnrde mill hareketin karsnda, ama gizliden giz liye onun yannda idiler. Bir byk milletin yeniden var olma savan verdii bu muazzam mcadele de Ankara Hkmeti, son Osmanl Hkmeti ne gre ok daha tutarl, birlik ve
121

122 123

Metin Ay, "Mill Mcadelede stanbul'dan Anadolu'ya Yaplan Silah Sevkiyat ve stihbarat Meselesi, Ata Dergisi, Konya 1992. Jaeschke, I, s. 169 Tengirek, s. 135, 242.

1/1 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 169

beraberliin en st seviyeye kt bir politika izlemitir. Gstanbul Hkmeti ileri gelenlerinin basna verdii beyanatlar, ileri srdkleri gr ve dncelere bakl dnda, Ankara nn istekleri ve Misk Mill ile byk paralellik tad anla lmaktadr. Misk Mill konusunda Anadolu ve Trakya nn dman ordular tarafndan boaltlmadan bar grmelerine girimenin faydasz olacana ina nan Ankara o yolda yrmeye devam etmitir. Gstanbul ise, Anadolu nun gerek gcn hibir zaman tam manasyla kavrayamadndan, daha temkinli ancak rkek bir politika izlemitir. Ancak, Ahmed Gzzet Paa nn nce Dhiliye, sonra Hariciye Nzr olarak grev yapt, Tevfik Paa nn bakanlnda kurulan son Osmanl Hkmeti nin icraatlar ve Anadolu Harekat karsndaki tutumu, Da mat Ferit hkmetlerine gre ok farkl bir izgidedir. Gstanbul Hkmeti nin midi bir an nce memleketin geleceini teminat altna alacak faydal artlarla bir bar antlamas yapmakt. Bu artlardan biri de, meru t bir padiahn bakanl altnda birleerek ayrlk ve ikiliin kaldrlmas olacak t. Gte Ankara nn kabul edemeyecei, belki de en nemli durum bu noktadayd. Yeni ve dinamik bir rejimin esaslarn tespit eden Mustafa Kemal Paa nn bu du rumu kabullenmesi beklenemezdi. Bu nedenle ileride gerekletirecei inklplara en byk engel olarak grd saltanatn kaldrlmasnda tereddt etmemitir. Atatrk, mill bamszlk mcadelesinin baarya ulamasn salamak iin, tek zm yolu olarak milletin azim ve kararn, milletin egemenliini, milletin iradesini dikkate alarak, yeni kurulan Devletin mill egemenlik, mill irade gibi esaslara dayanmasn gerekli grmtr. 1919 Amasya Bildirisi ile iln olunan, Milletin istikllini yine milletin azim ve ka rar kurtaracaktr. parolas Erzurum ve Sivas Kongrelerinden geerek, 23 Nisan 1920de kurulan TBMMnin ve yeni kurulan devletin temel dayana olmutur. Egemenliin padiaha deil, bir snf veya zmreye deil, Trk Milletine ait oldu u zihniyetini devlet hayatmza kazandran Atatrk olmutur. Bilindii zere, Atatrkn Byk Nutku Trk genliine hitabesi ile sona erer. Cumhuriyeti Trk genliine emanet eden Atatrkn bu kitabesi bir bayrak ola rak gen nesillerin nnde dalgalanm ve genlie k tutmutur. O, Byk Nut kunu, mzi olmu bir devrin hikyesi olarak takdim etmektedir. Bunda, gelecek nesiller iin dikkat edilmesi ve daima uyank bulunulmay gerektiren nemli nok talara iaret edilmektedir. ocuklarmz ve genlerimiz yetitirilirken onlara zellikle mill varl, birlii ve bamszl ile ters den btn yabanc unsurlarla mcadele gereini ve mill duyguya dayanan dnceleri byk bir olgunlukla her kart dnceye kar iddetle ve fedakrlkla savunma zorunluluu telkin edilmelidir. Yeni neslin b tn manevi gcne bu zellik ve yeteneklerin alanmas nemlidir. Srekli ve mthi bir mcadele eklinde beliren milletlerin hayat felsefesi, bamsz ve mutlu kalmak isteyen her millet iin bu zellii byk bir iddetle istemektedir.

170 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/1

KAYNAKA I. Belgeler A Babakanlk Osmanl Arivi 1 B. E. O. Harbiye Gelen Giden. 2 DUGT (Dosya Usul Gradeler). 3 DH G UM (Dhiliye Nezareti Grade i Umumye Mdriyeti). 4 DH KMS (Dhiliye Nezareti Kalem i Mahsus Mdriyeti). 5 B. E. O. Gstizan Grade i Seniyye, nr. 6 DH kFR (Dhiliye Nezareti kifre Kalemi). 7 Meclis i Vkela Mazbatalar (1919 1922). B Genelkurmay ATASE Bakanl Arivi. Gstikll Harbi Tasnifi (A 1/4283, kls. 1684, D. 39 436). C Gazeteler. 1 Hadisat, 13 Haziran 1919, nr. 164. 2 Alemdar, Gstanbul 1919. 3 Gkdam, Gstanbul 1922. 4 Takvm i Vekyi, Gstanbul 1918, 1919, 1920. 5 Tevhd i Efkr, Gstanbul 1922. 6 Vakit, Gstanbul 1919, 1920, 1921. II. Makale ve Eserler Advar, Halide Edip, The Turkish Ordeal, London 1928. Ahmet Gzzed Paa, Feryadm, II, Gstanbul 1993, Akin, Sina, Gstanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, Gstanbul, 1983. Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, Gstanbul, 1953. Arnold J. Toynbee, The Western Question i Grcece and Turkey, London 1922. Arsan, Nimet, Atatrk n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 1991. Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, I, II, Kltr Bakanl Yaynlar, Gstanbul 1975. Ay, Metin, 30 Austos Zaferi ve Gstanbul daki Yanklar, Tarih veToplum., Eyll 1992. Ay, Metin, Mareal Ahmet Gzzet Paa (Asker ve Siyas Hayat), T.T.K. Basmevi, Ankara 1997. Ay, Metin, Mill Mcadelede Gstanbul dan Anadolu ya Yaplan Silah Sevkiyat ve Gstihbarat Meselesi, Ata Dergisi, Konya 1992. Ay, Metin , 30 Austos Zaferi ve Gstanbul daki Yanklar, Tarih ve Toplum, Eyll 1992. Baytok, Taner, Gngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970. Gkbilgin, Tayyib, Mill Mcadele Balarken, I, Ankara 1959. Gnal, Mahmut Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, Gstanbul, 1953. Jaeschke, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi I, T.T.K.Yay., Ankara 1989. Jaeschke, Gotthard, Kurtulu Sava ile Gngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1971. Kinross, Lord, Atatrk, Gstanbul, 1981. Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), Gstanbul 1980. zalp, Kzm, Mill Mcadele, I, Ankara, 1985. Sonyel, Salhi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, II, Ankara 1987. kimir, Bilal, Gngiliz Belgelerinde Atatrk, II, Ankara 1973. kimir, Bilal, Gngiliz Belgelerinde Atatrk, III, Ankara 1975. T.B.M.M. Zabt Ceridesi, XVIII Tansel, Selahaddin, Mondros tan Mudanya ya Kadar, I, II, Ankara 1973. Tengirek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Gstanbul 1967.