ANTK ROMA VE MRASI

Blent plikiolu
Bat Avrupa dnyasnn tarihsel olarak nasl biimlendii ve kendine zgl, ancak, onun Antika dnyasnn mirass olarak kavranmasyla anlalabilir. Antikan mirasn ise esas itibariyle gl akm Avrupa dnyasna ve kltrel olarak ondan tohumlanm lke ve devletlere ulatrm ve oralarda gnmze kadar etkilerini srdrmesini salamtr: Hellen kltr, Roma hukuk dncesi ve Hristiyanlk. Antik Hellenler denildiinde bununla ilk nce nasl kapsaml, tm zamanlar iin model oluturan bir zihinsel kltr imaj arasnda balant kuruyorsak, Antik Roma denildiinde ise hereyden nce parlak bir siyasal-asker baary, devlet adamlna zg bilgelik ve bykl, hukuk ve yasay; o zamanlar bilinen tm dnyay kapsayan, yani tm Akdeniz dnyasnda ilk ve tek kez olarak kurulmu bir siyasal mekn birliini temsil eden Imperium Romanumun (Roma mparatorluunun) muazzam organizasyon gcn dnrz. Bu alanlarda Romann insanla braktklar, phesiz, sekin ve evrensel niteliktedir. Bat blmnde 1000, Dou blmnde ise 2000 yldan fazla bir mr sren Roma mparatorluunun oluumu ve varlyla ilgili olarak insanlk, daima, hayretle karlad bu bykln nedenlerini anlamaya almtr. Bunun nedenlerini, M 150lerde Romada yaam olan Hellen tarihi Polybiosun Roma Cumhuriyeti doruk noktasnda iken ilk kez yapt gibi, ite, yani Roma devlet sisteminin geliiminde ve Romallarn kendine zgl ile toplumsal dzeninde aramamz gerekir. Duygu yaamlarnn ifadesindeki canllkta aka grld gibi, felsefe, edebiyat ve sanat alanlarnda

Antik Roma ve Miras

lmsz eserler veren, fantazi dolu, hareketli, ama ayn zamanda istikrarsz olan Hellenlerin aksine; Romallar, Roma kentini o zamanki dnyann kltr merkezi haline getirdikleri zamanda bile, ciddi, aklc, pratik ve istikrarl idiler. Romada, Romann byklnn koullarn oluturan dzen anlay, alkanlk, hukuk sistemi ve ordu organizasyonu ile devlet ynetiminde gsterilen pratik yetenein yansra, gene bireyci Hellenlerin aksine, kamusal faaliyetlerde ister devlet kariyerindeki bir memur ve politikac olarak, ister Forum Meydanndaki bir avukat ya da arazideki bir subay olarak her eyden nce vatandan devlete ve topluma kar grev ve sorumluluklarn yerine getirmesini n planda tutan ynetici bir snf (Senatus aristokrasisi) bulunmaktayd. Bu bakmdan, Romann baars, her eyden nce, bu mparatorluk kavramnda olmu; Roma, iinde etnik bir birlik gstermeyen tm Akdeniz Blgesinde kan temeli zerinde deil, vatandalk ilkesi ile siyasal-hukuk bir birlik oluturmu, bu ekilde tarihte ilk kez bir devlet ulusu yaratma baarsn da gstermitir. Antik Roma devleti bugn artk tamamen ortadan kalkm ve Akdeniz dnyasndaki bu siyasal-kltrel mekn birlii bozulmu olmakla birlikte, Romann varlnn etkileri gnmze dein srmektedir: Roma, yukarda da szn ettiimiz gibi, her eyden nce, Antika sonrasnda ortaya kan Avrupa dnyasnn evrensel-uluslarst temeli olmutur; bu temeli ise, Leopold von Rankenin 1854 ylnda formle ettii gibi, Roma mparatorluk ann drt byk rn oluturuyordu: Genel Antik Edebiyat (antik Hellen ve Latin yazarlar tarafndan kaleme alnm eserler), Roma Hukuku, mparatorluk kavram ve Hristiyan Kilisesi. Bunlar iinde Hristiyanlktaki sreklilik en ok gze arpandr. Hristiyanlk dogmas ve Kilise Hukuku Ge Roma dneminde ortaya km kavram ve olgulard ve bu yeni din daha sonra Germen ve Slav kkenli topluluklarda da bu kavram ve olgular erevesinde yayld. Roma mparatorluunun bat ve dousundaki farkl siyasal deiim ve oluumlar, dnyev ve ruhani iktidarlar arasndaki yakn balant da korunarak, Katolik ve Ortodoks kiliselerinin biimlenmesinde ok etkileyici bir g oldu. mparatorluun batda, douya gre daha erken bir zamanda sona ermi olmas Katolik Kilisesi ve Papaya dnyevi iktidardan bamsz olma konusunda doudaki Ortodoks Kilisesinin ulaabildiinden ok daha geni bir alan ve olanaklar salarken; douda Konstantinopolis patriarchesinin hiyerarik olarak imparatorun altnda olmas, dou ve gney Slav devletlerindeki ortodoks kiliseleri iin rnek oluturdu. Roma devletinde ortaya kan Dou ve Bat arasndaki farkllklarn gc, Ortodoks

10

Dou Bat

kiliselerinde halk dillerinin kullanmnn geleneksellemesinde, Katolik Kilisesinin ise Latinceyi ibadetin ve zihinsel yksek eitimin evrensel dili olarak kullanmay srdrmesinde de grlyordu. Batda siyasal egemenliin Frank ya da Alman krallarna, douda ise Ortodoks Hristiyanlk zerindeki evrensel egemenlik hakknn Rus arlarna aktarlmas dncesi (translatio imperii) Roma mparatorluu kavramndan kaynaklanmt. Romallarn en zgn yaratm, oluumu yzyllar boyunca srm olan Roma Hukuku idi. Romal hukukular balangc Augustus dnemine kadar geriye giden bu hukuk zerinde mparator Hadrianus zamanndaki bir ynetim reformu erevesinde ok ayrntl bir biimde almlard. Nihayet Ge Antikada bu uzun sren almalarn meyvalar alnmaya balad ve bunlar mparator Iustinianusun nl hukuk kodifikasyonu (Corpus iuris civilis) olarak daha sonraki dnyaya aktarld. Bu kodifikasyon, giri niteliindeki sistematik bir ders kitab olan Institutionesin yansra, imparator fermanlarnn topland Codex Iustinianus ile nemli Romal hukukularn yazlarnn zetleri olan Digestadan oluur. Roma hukukunun Antika sonras dnyas tarafndan iktibas ise, modern teritoryal devletin ve modern zel hukukun oluumuyla ok yakndan ilgilidir. Digesta bugn artk dorudan doruya geerli hukuk olmasa bile, gnmz Avrupa zel hukuku esas itibariyle onun temeli zerine kurulmu bulunmaktadr. Roma hukukunun Avrupadaki iktibas uzun sren, karmak bir sreti. Romann edebiyat ve sanat alanndaki mirasnda da benzer bir durum sz konusudur. Roma edebiyat ve sanat Hellen edebiyat ve sanatn rnek almt. Bu nedenle Roma edebiyat ve sanatnda biim ve ierik olarak Hellen ve Romal olan geler birbirlerinin iine gemi durumdadr. Hellen Dousu ve Latin Bats arasndaki yakn zihinsel-kltrel birliktelik Ge Antikada ortadan kalkm olmakla birlikte; bu ortak yaamn sonular Kilise tarafndan kurtarlan antik edeb mirasta korunmu oldu. Bu ekilde, Antikada ortaya kan byk felsef sistemlere, bilime, iir ve tarih yazmna ulama olanaklar, Roma devletinin yklmasyla tmyle ortadan kalkmam oldu ve Roma mparatorluunun batdaki Latin yarsnn miras, imparatorluun doudaki Hellen yarsnn Bizans tarafndan korunan mirasyla tamamlanabildi. Bu da, en kapsaml olarak, Avrupadaki Rnesans anda gerekletirildi. Akdeniz Blgesinde kurduu siyasal-hukuk dzen sayesinde doudaki yksek kent kltrnn ky kltrnn egemen olduu batya ulamasna da neden olan, bylece bu blgede bir anlamda bir kltr birlii de kurabil-

11

Antik Roma ve Miras

mi olma baarsn gsteren Romann, bu kltrel birlik de imdi bozulmu olmakla birlikte, kltrel alanda brakt mirasta yalnzca bugnk Latin kkenli (Roman) diller, yani Latin dnyas, ve dier Avrupa dillerinin kelime hazinelerinin Latinletirilmesi yoktu; bunun yansra, Avrupadaki felsef-kavramsal dncede, siyaset teorisinde, edebiyatta, mimaride ve plastik sanatlarda gnmze dein grlen gl antik vurgu ve eilimler de Roma miras sayesinde ortaya kt.

12