1

Gncel nkal Gncel nkal 2002 2002

LKA FELSEFES
Bugn bildiimiz anlamda ilk felsefeyi ortaya koyanlar, yaratanlar eski Yunanllar olmutur. Antika, M.. 8 yzylda balayp M.S. 5. yzylda sona eren tarih aralnn rndr. Antik felsefe denilince Yunan felsefesiyle bundan tremi Hellenizm ve Roma felsefesi anlalr. - Antik Yunan Dnnn Temel zellikleri: 1. Teorik Bilme Etkinlii: Antik Yunan dncesi kendisinden nceki Msr-Mezopotamya kltrlerinden etkilenmi, ancak etkilenmekle kalmam onlardan edindii bilgi birikimini teorik bilme etkinliinin nesnesi yapmtr. 2. Dayand Temel Unsurlar: 2.1. MISIR ve MEZOPOTAMYA UNSURLARI: lme, yldz bilgisi, tp, iklim, tarm, sanatlar, bitki, aritmetik, geometri. Evreni inanlarnda toprak, ate, su ve hava ile ilgili insani figrlerle tasvir ettiler. Gkyzndeki hareketleri betimlediler. Gkyzndeki deiimlerin gelecekle ilgili ndeyi oluturaca inanc vard. Bu alanda medeniyetlerin ulatklarn farkl bir boyuta tamtr Yunan: Babillilerde matematik bilgisi yalnzca bir hesap olarak kalm olmasna ramen yunanllar bu bilgiyi geometriye dntrmtr. Bunu yapan -daha nce yapan- Msrllardan farklar, Msrllarn bunu pratikten teye geirememeleri, Yunanllarn ise teorik bilme haline getirmeleridir. Ayn ekilde astronomiden kosmogoniaya geii gryoruz: Babil uygarl astronomide ok ileriydi. Ancak bu bilgi seviyesini hibir zaman evrenin yaps ve biimi ile ilgili bir gr elde etme abas olarak kullanmadlar. Yunanllar bu eksiklik ve yetersizlii yarara dntrmtr. 2.2. GELENEKSEL ANLAYI / ARLER: Msr ve Mezopotamyadan elde edilen bilgiler zamanla yetmez, ihtiyalara cevap veremez oldu. Bu dnemde geleneksel anlay olarak nitelendirebileceimiz Homeros ve Hesiodes (ozanlar dnemi) ortaya kt. 2.3. MSTK TUTUM: Eski Yunanda kitaba dayal bir din anlay yoktur. Din anlayn Homeros ve Hesodesin toplum ile besledikleri hayal gc oluturur. Merkez, kurumlam bir dinden bahsedilemez. Politeist anlay hakimdir. Bireysel kurtulu yollar yoktur. yi, kt, ceza gibi kavramlar belirsizdir. Doa st bir gle insann tanrya yakn olmas yolu ak deildir. Klasik tanr anlay Barbarlarnkine benzer. tednya yoktur. En kt lm korkaka lmdr. Gnahlardan arnma derdi yoktur. Sakatlk, korkaklk en kt eylerdir. Tapnaklar halka kapaldr. Arada bir tanrlarn hmna uramamak iin kurbanlar verilir. Kahinlik vardr. lerleyen dnemlerde (M 600) ahlaki kayglarn artmasyla Tanrlar dzenin ve adaletin koruyucusu olarak grlmeye balanr. tednya, ceza, dl fikirleri ortaya kar. Yunan dnyasnn barbar ruhu geriye ekilmeye balar.

2 Mistik Grte Kosmos Anlay: Dnya/evren bir yumurtaya benzer. Sar ksm yaam gc, k (phanes-metis), zorunluluk, kader ve akl; beyaz ksm snrszl, sonsuzluu ifade eder. Balangta zaman vard. Sonra gk ve boluk olutu. Zaman onlardan gmi bir yumurta yapt. Ak bu yumurtadan kt. Hesiodeste ak aristokrasiye meydan okuma iken, Orpheusularda saygn, ilahi bir eydir. nk blnm bir eyi biraraya getirendir. 2.3.1. ORPHEUSULUK: Gerek ruhsal gerekse fiziki adan temiz bir hayat srmektir Arnm ruhlarn (katharsis) doast varlklarla iliki kurabileceini syler. nsanlara kurtuluun ve manevi arnmann yollarn gsterir. nsan doadan bamsz varolan olarak sundular. Miletoslularn grnden nesnel maddecilik, Orpheusuluktan znel idealizm kmtr. Miletos ve Homeros felsefesinde de olduu gibi tinin toplumsal kkenine deinilmitir. lmden sonra tin sorguya ekilir. Yaam sert bir snavdr.. *Fragman: Yoksulluk emberinden getim ve hzl ayaklarla ulatm zlenen engele.... (lkel kavramlar yeniden deerlendirilmektedir. emberden gemek lmlln yoksulluundan kurtulmaktr.). nsan iki ynden meydana gelmitir: -Tanrsal-Ruhsal Yn: (PSUKHE) Ruh lmszdr. Bedenden beden geer. Asl ama ruhu pisliklerden kurtarmaktr. Yaama bal olarak bedenin lmszl, ruh gc ekillenir. -Cismani-Kt Yn: (SOMA-beden, mezar) nsann ruhu bedende hapsedilmitir. nsan bedeni mezardr. nsann bu pislikten kurtulmas ruhun temizlenmesi iin ile ekmek gerekir (et yememek, oru tutmak...) *Fragman: Bizler istediimiz zaman yaam hapishanesinden salverilecek Tanrnn kkleriyiz. Orpheuscularn felsefeye yaptklar temel katk belirsiz ve snrsz bir durumdan belirli, snrl bir zamann hkm srd buna bal olarak kaderin hkm srd bir dnya dzenine geii simgelemeleridir. 2.3.2. DRONYSOS: 2.3.3. DEMETER Klt: M 7. yyda ortaya km ve yaylmtr. Bu dnemde ehirleme olmu, ynetim aristokrasinin elindedir. Demeter klt, bu aristokrasi altnda bulunan snflar da hie saym, snflar eitliini savunmutur. Bu inan yandalarna bu dnyada ve te dnyada ezeli mutluluu vaad etmitir. Bu mutlulua ulamak iin: Ahlaki, toplumsal ve bedensel temizlik ve kurallara uymak gerekir. 2.4. BARBARLIK : Ana zellikleri aklsallk, dnyaya ballk, pratikliktir. Her trl olayda renmeyi severler. Vahiy inanc yoktur. En nemli erdem kahramanlk, savalktr. Birlik ve beraberlik yoktur. Belli bir dzen veya kurala balanamazlar. nemli faziletleri akl, konuma, lenlerdeki davranlar bilmektir. Cesaret ise bu dnya bilgisi ile hayatn karmdr. Bu yn Yunann rasyonel yann ifade eder. Felsefi yaama gcn oluturur. Doaldr ki, bu drt unsurun Yunan felsefesi ile asla badamayan yanlar vardr. Bunlardan bir veya bir ka alnarak felsefe okullarn kurmulardr.

3 3. Bir Thekne Olarak Sophia: Yunan Antik felsefesinde felsefi bilgiye sahip olmak esophisato oti insann kendini yetitirerek dnce ve deneyimlerle ustalamasyla mmkndr. Yunan felsefesinde bilgelik u kaynaklardan beslenmitir: 3.1. Teknik Beceri: Thekne-sanat, marifet. nsann ustalamas ben ve olaylardan kurulu (doal, toplumsal ve manevi/isel) dnyann renilmesi ile mmkndr. Bu ustalamay hayat salar. 3.2. Ahlaki ve Toplumsal Yn: Toplumsal olaylar ve yaam ustal ustalardan, tecrbelerden ve tecrbelilerden edinilir. Mutlu hayatn ne olduu aratrlr. Ona uygun yaamak amalanr. nemli olan olaylarn batan gemesi deil ondan ders alnmasdr. 3.3. Episteme /Teorik ustalk: nemi doay ve kendimi okumaktan ileri gelir. Bir okuma ustaldr. Okuma aktiftir. Aktiflii anlama abasndadr. Konular kainat, soa, kosmos, physis ve bunlarn bilgisi olan logosdur. Okumak, hakikati gzlemlemek, seyretmek, iz srmek, tefekkr etmektir. Pratik bilgiler insana varln ilgilendiren bir takm doa olaylarna egemen olma olasl salar. 3.4. Theos /Tanr: Bilgelii kuatan unsurdur. Kainatn yaratcln temsil eder. Temel sorular niin lerdir. Mythoslar, bilinsiz olarak alan ve yaratan kollektif hayal gcnden domulardr. Kuaktan kuaa geen kknn Tanrda olduuna inanlan eserler ortaya karmlardr. Bu evren nereden gelip nereye gidiyor?, Bu dnyada insan yeri ve yazgs nedir? sorularna cevap verilmeye allr. Bu cevaplar olduklar gibi benimsenir, bunlar yalnz inan konusu olmaktadr. Mythoslarda ortaya kan sorular zamanla insanlar dnmeye itmi, bu da felsefi almalar dourmutur. Ayn durum praxisin theoriaya ykselip bilime dnmesi annda da yaanr. yle bir an gelir ki mythosun yantlar insan tatmin etmez. Gerei aratran felsefe, mitolojik sorulardan dinsel niteliin atlmasyla balamtr. rnein suyu tanr olarak gren Homerostan sonra Thales ona fizik bir nitelik vermitir. Tm bu temel ayaklarn iinde, znde abalar, aratrmalar ve iz srme yatar. Burada yntem deney ve gzlemdir. Baz bilgilerin temelinde esinlerin, ilhamlarn yatt sylenebilir.

Antik Felsefeyi rendiimiz Kaynaklar: 1. Fragmanlar 2. Platon ve Aristotelesin eserleri 3. Yorumlar (kommentatorlar) Metafizik gibi felsefe tarihine ilikin eserler.

Mitoloji 4e ayrlr: Tanrlarn nasl olutuklarn inceleyen TEOGON; evrenin nasl olutuunu inceleyen KOZMOGON; insann nasl olutuunu inceleyen ANTROPOGON ve btn bunlarn geleceini inceleyen ESKATOLOJ.

- Antik Felsefenin Dnemleri: 1. Doa Felsefesi Dnemi: Bamsz ehirlerin olduu dnem. Yunan felsefi dn tamamyla d dnyaya, doaya, cisimler dnyasna ynelmitir. 2. Tanr nsan likilerinin ve nsana Ynelimin Artt Dnem: Pers Sava ve Atina merkezli siyasi yap . nsana kar uyanan ilgi. Bylece klasik dnemin geni sistemlerine yol alm, tanr-insan-doa btnlnn dnce balantsyla kavranmas istei olumutur. 3. Aristoteles ve Sistematizm Dnemi: Hellenistik dnem. Aristotelesde bilimlerin bamszl ile her bilgi kolunda ayr alma ilkelerinin varlnn oluturulmas, bununla birlikte gnlleri doyurann din deil felsefe olmas. 4. Dini eler Dnemi. Hristiyanln ortaya k ile felsefeye dini elerin youn biimde sokulmas ve Antik felsefenin sona erii. *** Homeros ve Hesiodes varolanlardan nce gelmi olan ve varolanlarn kendisinden domu olduklar hilii kavram olarak belirlemek iin ilk denemeyi yapmlar. Bu noktada salt dnce ile bir ey saptanmak isteniyor; burada mythostan bir ayrlma, iin iine tanrlar kartrmama eilimi ve gelenekten edinilenlere dayanmamak istei vardr. Homeros ve Hesiodesten (Kosmogonia ozanlar da denir) sonra etik deerleri gz nne alan, onlar gibi mitolojik fantezi ile bilimsel bilinci yan yana olan gei dnemi tipleri YED BLGEleri gryoruz. Kosmogonia ozanlar ve Yedi Bilgeler felsefi dnceye bir hazrlktr. Bundan sonra bilimsel dnce mitolojik elerden syrlacak kendi arnm biimine yaklaacaktr.

HOMEROS (M 9.YY) Aristoteles onu ilk dnr olarak nitelendirir. Bir dnya grnn habercisi, bir yaam yorumcusu olarak bu nitelii haketmektedir. Destanlarnda ilk maddenin ne olduu yolunda bir soruturma, tektanrcla doru bir eilim, yaanlan olaylarn neden byle olup-bittikleri stnde bir aratrma vardr. nsan iradesi karsnda tanr iradesinin ne olduu sorusunu sorar. Yaanlan olaylar insanlarla tanrlarn ortaklaa bir ii olarak grmektedir. nsan iradesi kendisini kahramanca davranlarda olduu kadar aclara katlanmada da gsterir. Okeanos (su)dur tanrlarn anas ve babas derken ilk enin su olduu yolunda Thalese nclk etmektedir. Bir nehir olarak dnd okeanos, snrsz, belirsiz, ebedi, ezeli, ilahi, canl bir varlktr. Dnya su olan evrenin zerinde yzer. Yeryznn zeri tuntan bir kapakla kapaldr ve ii aither denilen karanlk havayla kapldr. Zeustur insanlarn ve tanrlarn babas derken tektanrya ynelmede Ksenophanese nclk eder. nsan yapp etmelerinde tanrlar kkrtr. nsanlar ve insan hayat zerine yapt saysz gzlemlerden sonulara, genel kanlara varmtr. Toplum ve hayat anlay asndan karamsarlk kapldr eserlerinde. Hayatn ksa ve acmasz olduundan ikayet edilir. Yiitlik, cesaret, yallara sayg, iyi konumak, komutanlara itaat, oturup kalkmay bilmek en byk erdemlerdir. Toplum anlay sava bir hiyerariyi temsil eder. Bu bir bey ve onun etrafndaki kk beylerden oluan bir siyasi yapdr. nsan hereye ramen lmei deil yaamay yeler. Bo inanlara kar kar. Olup bitenlerin nedenlerin tanrda deil insanda aranmas gerektiini syler. Dnya anlay snfsal bir dnya anlaydr. Her snfa uygun bir dnya yaam vardr. Erdemler doutandr. Soyluluk ahlak vardr. zgrlk ise insann gcne g katan bir etken olarak grlr. nsan elindekiyle yetinmeyi bilmelidir. nsan zgrln nemser. zgr olmayan insann zgr bir insan kadar baarl olamayacan syleyerek zgrle deer ykler. Sophiay anlamda kullanr: a. HAYAT-toplumun gzlemi ve ahlak b.VARLIK ve RENME- dnyadaki olaylarn sebepleri, kainatn amac ve doadaki oluumlar gzlemlemek. c. ELETR ve SORU SORMA Evrenin ileyiinin aklanmasnda hayal gcyle bezenmi akli temellendirme vardr. Homerosun kozmoloji anlay dier bat toplumlar ve slam aleminde bilimsel almalarda byk bir esin kayna olmutur. Kr olduuna dair rivayet vardr. lyada destannda M. 1200lerde yaplan Troya savan, Odyseia destannda bu savatan dn anlatr.

6 HESODES (M 8.YY) Kozmoloji anlay Theogonia1 adl eserinde kainatn oluumunu anlatr: nce uurum gibi alan boluk anlamna gelen KHAOS meydana gelir ( edeyiiyle doa. Daha tanrlar ortada yok.). Sonra bu khaostan dnyann yaratl anlatlyor ve tanrlar birer birer ortaya kyorlar. Bu temel maddeden GAA (dourucu) ve EROS (dourtucu) oluur. Bunlarn birleiminden cinsel dourmalarla GAAnn barndan, toprak, gk, deniz oluur. Ayrca khaostan EREBOS (gece) ve ATHEROS (gndz) oluur. Daha sonra da KRONOZ (zaman) oluur. Zaman doadaki dzeni salar. Tm bu oluumlar hem bir madde, hem de bir Tanrdr. Kosmos Anlaynn nemli Noktalar unlardr: o Algladmz evrenin kaotik bir durumdan, dzenli bir ekle dnmtr (KOSMOS). o Evren belli bir olu sonucunda meydana gelmitir. o Evrendeki okluk ve eitlilik tek bir maddeden meydana gelmitir. o Doadaki devinim ilkesi erostur. o Evren canl ve reyen bir organizmadr. o Zaman egemen gtr ve olaylar zamana baldr. o Doada bir yasa ve dzenlilik vardr. o Ahlaki erdemler doutandr. Hesiodes uygar dnyann belki halk iin iir yazan ilk airidir. Bu ynyle Homerostan ayrlr. ler ve Gnler adl eserinde tamamyla ahlaksal bir yol tutmutur. Kendisinin urad hakszlklardan hz alarak halk ve birey iin adaletin nemini, doru ve haka almann uur ve bereketini vurgular. Hayat ve ahlak anlay Homerostaki gibi karamsardr. Bu dnyada adalet ve hak yoktur. nsanlarda adap, terbiye kalmamtr. Sebebi yonyann ehirlemeye balamasdr. Eserlerinde ky hayatn anlatr. alkanlk, gayretlilik, ilerin dzenli ekilde yaplmas, iftilik, kyllk ahlak nemli erdemlerdendir. Hak ve adaletin insanlardan deil tanrlardan gelmi olduu Hellenlerin sarslmaz grdr (*fragman: Bir de gen kz vardr Adalet diye, Zeusdur babas...) Dnya ve tarih anlay bakmndan Hesiodes tarihi anlamann felsefesini ilk inceleyendir. Balangta bir altn a vardr. Tarihi be dneme ayrr: Her dnem kendisinden ncekinden daha ktdr, yozlamtr. En kt a olarak yaad a gsterir. Bilginin kayna ilahidir. Homerostan farkn yle belirtir: Bana Tanrlar doru retti. Homeros ise kendisine hereyi (doru/yalan) Tanrnn rettiini sylemiti. Bu Hesiodesin Homerosa ince bir eletirisidir. Doa anlay Gerek hayvanlarda gerek insanlarda bir yasa ve dzen hakimdir. Ancak insanlar dnyasnda sren yasalarn adalet olduu, hayvanlar dnyasnda ise gcn hakim olduunu belirtir. Bu Homerosun gl olann egemenlii fikrine bir karlktr. Doadaki belli dzene karlk dnyada sert elikiler hakimdir. Doadaki dzen ve yasalarn dile getirili ekli olarak takvimi grr. nk takvim doann dzeni ve sreklilii zerine kurulmutur. Takvimin merkezi olarak gkyzn alr. Takvim iftiler iin yararl olmu, merkeziyetilikten kurtulmulardr.

Theogonie tanrlarn kkenleri ve birbirleriyle olan ilikileri hakknda icat edilen sra kuramlar demektir.