T.C.

KLTR
VE TURizM
BAKANllGI
ESKi
ESERLER
VE
MZELER
GENEL
MDRLG
Vi.
lIZI
SONULIRI
TOPLANTISI
iZMiR - 16 - 20 NisAN -1984
Not: Bildiriler ve
gre
37
83

Sayfa
J. Jacob ROODENBERG
1983 Hayaz Hyk ve (Kumartepe) 1
Refik DURU
Kuruay 1983 5
Ufuk ES
(Malatya) Kurtarma 1983 Raporu ... 11

. . . .... . .. . ....... .... . ........ .. . . . .... . ..... . ... .... . . . .. . .... .. 31
zgen KARACA
Pirot Hyk 1983
nder
1983 Dnemi Malatya - Hyk Kurtarma 49
nder
1983 Dnemi 55
Richard S. ELLIS
The 1983 Season At Gritille 65
A1ba PALMIERI
Excavations At Arslantepe, 1983 71
Nurettin
Harran - 1983 79
Veli SEviN
1983
Machteld J. MELLINK
The Prehistoric Sequence Of - Semayk 103
279
Sayfa
Manfred KORFMANN
ve - Sivritepe 1983 n Raporu .... ....... 107
Hayat ERKANAL
1983 Girvanaz 121
Peter NEVE
- 1983 137
Manfred R. BEHM - BLANCKE
Hassek Hyk 1983 181
Alwo Von WICKEDE
avi 1983 . 191
Mif ERZEN
1983 197
MU ERZEN
1983 Enez 213
Edlbe UZUNOGLU
Malatya 1983 235
David FRENCH
Ti1!c Hyk 1983 245
Halet AMBEL - Mehmet ZDOGAN
1983 Domuztepe 259
Keith DeVRIES
Gorclion Work 1983 273
Ekrem AKURGAL
1983 Erythrai
Ekrem AKURGAL
1983 .. 280
Clella
La Campagne De Iasos En 1983 283
Cevdet BAYBURTLUOGLU
1983 Arykancla Raporu 289
Cevdet BAYBURTLUOGLU
1983 Phaselis Raporu
Sayfa
301
lk
Side Tiyatrosu ve evresi ve Dzenleme
1983 '" 313

Perge 1983 .. .. . .. .... .. ..... . . ... .. .. .. ....... .. . .. . 323
Jale
Side ApolIon (N, 1) ve 1983
.... . ..... . .. . ..... . .. . . . . .. . .. ... ... . . ....... .... ... ..... . . . . . . . ... . 345
Crawford H. CREENEWALT, JR
Sardis : Archaeological Research in 1983 ; 367
Rudolf NAUMANN
Ausgrabungen In 1983 379
C.ZCNEL-C.ZTURANLI
ApolIon Smintheus 1982 - 1983
Kaide 391
Hermann VETTERS
Ephesos 1983 403
Klaus TUCHELT
Zum Stand Der Ausgrahungen In Didyma 1983 Und Zur
fizierung Des Artemis - Heiligtums , . .. . 405
W. Mller - WIENER
1983 Milet Raporu
Vedat
Kyme 1983
409
415
Jrgen BORCHHARDT
Bericht Der Grabungskampangne In Limyra 1983 419
Sayfa
Daria de Bernardi FERRERO
Les Travaux De La Mission Archeologique Italienne A Hiera-
polis De Phrygie .. .. 435
Wo.lfgang RADT
Bergama 1983 n Raporu 441
elik TOPU
Seleukeia - Kalykadnos (Silifke) 1983 ... 449
Bedrl YALMAN
Tiyatro 1983 459
Cemal PULAK
- 1983 Sezonu 469
1983 YILI HAYAZ HYK VE CiVARI
(Kumartepe)
J. Jacob ROODENBERG*
Bu raporda, Karababa blgesindekurulmakta olan Atatrk Bara-
iki yerinde, geen tarih ncesi devir-
lere ait Bunlardan bir tanesi,
ki Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enstits
Hayaz Hyk'te srdrlmekteki
ise, Urfa Mzesi, Kurban Hyk'teki Oriental Institute Expedition ve
Hollanda Tarih ve Enstits neh-
rinin yer alan Kumartepe mevkiindeki yeni sondaj
Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdr Nurettin
Urfa ve Mzelerinin Mdrleri Adnan ve
Emin Yener'e, Mze Cihad ve
Geli'e ve bildirmek isteriz.
Dr. Lee Marfoe'nun Kumartepe lojistik ve tek-
nik belirtmek isterim. Her Iki tm da
ederim.

Hayaz Hyk'de bu en eski ze-
katimiz Tun ve Kalkolitik ait tabakalara yneldi. Bu taba-
daha nceleri Dr. M. 1975
(1977: 145) ve 1979 da ilk sene gney
kk bir deneme bu veri Sonraki iki
sene (1980 IVe 1981 tm dik-
katimiz Tun ve Kalkolitik ait tabakalara yneldi. !Bu taba-
kalarda, Neolitik Devri yontma aletlerinin Kalkolitik ve Tun
tekrar gibi neden ola-
bilecek bir olayla Bu olay da devre ait byk
lde tahrip 've neden Yontma alet-
lerin bu kadar kolay temini, Tun ve Kalkolitik zgn alet-
lerin yerinde nedenini de Ge
(*) Dr. J. Jaoob Roodenberg Hollanda Arkeoloji Enstits Mdr.
----------------
Kalkolitik tabaka, boyutlardaki dikdrtgen hcre biimli, tek bir
temel mimari
bu Neo-
litik iine Neolitik ba-
ise ana zerine
anak mleksii tabakalar, nehrin bir
yapan ana zerinde yer evre en
alt evre 7 m. ye 12 m. lik bir alanda kire ni-
telenir. Bu bir dikey bun-
duvarlardan kalan kmeler
Fazla derin bir ukur, bu evreye ait trde
kapsar. olarak, i 2 m. olan daire biimli
bir da bu evreye ait
anak mleksiz ikinci evresi, sadece
kaplamakta ve 8 m. ye 15 m.lik bir alana Bu
kuzey bir yontma alet ile gney
ise Kalkolitik ait faaliyetleriyle tahrip Bu ev-
rede daha nceleri bir yontma (Rooden-
berg 1979- 80 :6). Nitekim, kadar Hayaz'da ele geen Neolitik
devre ah en nemli bulgu, byk lde olan yontma
Bu da ok byk miktarlarda ele geen yatma
1.30 m. ve 0.80 m.
iki ukuryontma evresine ait olup, atmak iin kulla-

Buna zerinde silika olan dilgi gibi
. izi gsteren da bize alet tek
faaliyet Bu durum hayvan ve bitki rts
da Bu ereve iinde alet
liklerine varsayabiliriz.
(
Bu tabakaya ait kk bir incelenmesi sonucu
rnek 25.000 adet yontma ve aletten % 1
obsidyen tutulursa, tm malzeme iyi cins yontul-
Gnmzde Kalburcu vadisinin
Hayaz'dan 3 Km. toplanabil-
mektedir. Buradan gelen paralar nehrin bol miktarda bulun-
makta. bu da hammaddenin son derece kolay teminini
rnekte 268 adet alet ki tm % 1 ini T-
myle dilgi dayanan bir endstriyi bu
zamanda prizma, koni yahut biimler gsteren ekirdeklerde
de grlmektedir. En grlen alet tr (% 50 den fazla) Yahut tra-
2
\
pez biimli, sivri dip bitimleri dzeltili, u bitimleri dilgiler-
dir. (% 20 ile) dzeltili dilgiler Ok
% ,12) sap bitimlidir, buna yaprak
da mevcuttur. Sap bitim ve' u bitim yzne
uygulanan pulu biimli dzeltiyle tr aletler
az miktarda bulunur (% 3 den az) i !bunlar deliciler, silika dil-
giler, kalemler dzeltili yongalar ve entikli dilgilerdir.
Yontma ve delikli ile
ve amulet olarak yorumlanabilecek kire
da aletler de
Kumartepe
Kurban Hyk erevesinde (yrtlen
yzey Chicago Oriental Institute'dan Dr. Mar-
foe'nunekibinden T. J. Wilkinson ve G. Stein ye-
rel bir ismi bu isim hafirler Bu
ismin verilmesi, Halaf ncesi Ku-
martepe'nin ilk tereddtlerini Burada
verilen bilgilerinbir Mr. Wilkinson'a aittir.
Dz bir yeri olan nehrinin sol
Kalkolitik ait iki byk Byk ve
Kk tepeler, yer yzeye ak-
ve anak mlek ve gze arpmakta-
Bu malzemenin gre en 4.8 ha.
bir Arkeolojik cins ve
tesbit iin yedi ama ve hemen hepsinde ana
Tm amalarda,stteki 1.50 m. lik az miktarda ak-
ve anak mlek bir dolgu saptan-
Yzeye tabakalarda el ve ark anak mlek
bir arada 1.50m. or-
taya nehir teras zerinde
amada bu dizilmesiyle tabanlar-
dan bu
Ierin nehir keltisi insan eliyle
Bu zerinde ve bol miktarda malzeme ele
Sondajda ok az miktanda konut Amalardan bi-
rinde kire bir temel duvar meydana
de ise kerpi bir tabanla beraber
kerpi Mimari gelerin
birbirlerinden uzak biimde
3
----
anak mlek, ve kemik aletler malzeme
grubunu anak mlek genelde; kaba
saman mallar ile ince iyi ve madensel
gruhun biri mallar grnmndedir. Boyutlardaki byk
her iki mal grubunda da biimler grlr; ip
delik yatay yahut dikey kulplu mlekler, dnk kaseler
ve tabakalar. mal az miktardaki anak mlek
da grlr; kum mallar ile ince, iyi
anak mlek ok az mevcuttur, bunlar;
devety rengi astar zerine dikey izgilerden bezemeler-
dir. Yontma endstrisinin ok genel bir ilk sonucu Kumar-
tepe' de obsidyenin ok nadir % 2 den az.
cins minik deliciler haricinde, ki amalardan birinde birka binden fazla
bulundu, alet gre; ve/yahut yzleri yas-
dzeltili ok paralar, kalem cinsleri, yonga ka-
ve az miktarda gdk orak 'dilgileri. ekirdekler minik boyutlu
olup prizma yahut piramit biimindedirler. malzemeyi kul-
Bundan kaplar, ve
eder.
Hayaz Hyk malzemesiyle olursa Kumartepe yont-
ma endstrisinin daha ge bir grnm farkedilir. Burada
yongalar ve dilgiler alet Imiktarda halbuki
Hayaz/da endstrisi tamamen dilgiler zerine
basit fakat yksek seviyeye olan
Kumartepe'nin .anak mlek de gsterir ki, iki
yeri byk bir kronolojik mevcuttur. Fakat bir er-
eve iinde Hayaz Hyk yontma VII. bine tarihlenen
anak mleksiz Neolitik br tarafta zel-
likte anak mlekteki zellikleri nedeniyle, Amuk A ve B evreleri,
Sakagz Turlu ve belki Neolitik Mersin kltr bera-
berlikleri Kumartepe iin VI. binin likinci verebiliriz.
4
KURUAY HYG - 1983
Refik DURU*
6. dnem Kuruay Ekim 1983 tarihleii
byk lde Kltr ve Turizm
Eski Eserler ve Mzeler Genel denekle yrtl-
. Edebiyat Fakltesi ile ',Trkiye Turing ve Otomobil
Kurumu da kurulunda
miz Aysel Esra Arzu elikkanat. Ali ve
Demirci ile Mimar ,Sinan niversitesi, Gzel Sanatlar:
Fakltesi Blm Kaini bulunu-
yordu. Genel Mdrlk temsilcisi Burdur Mzesinden Alaaddin
idi. yneticileri
ile kurulundaki 've su-

Bu mevsiminde Ge Kalkolitik (GK) en
eski olan 6 alanlarda amak ve ok durum-
daki meydana Bunu
rnek iin kuzey, !Ve kesimlerinde yeni
Mevsim sonunda 2500 ye (Resim: 1). Or-
talama derinlikleri gre -5.50 ile -7.00 m.
mektedir.
kesimindeki 6 A
zerine 4 evreli bir Bu Itabakalar
dek hykte saptanan zellikler
ve byk bir Tun ile
GK olarak girmekteydi. By-
lece tabaka isimlerinin de gerekiyordu. Her
belirli 'llerde durumunu gz nnde
tuta-rak. bu yeni tabakalara isim vermedik. son rapora
sorunu yeni ele
C"') Prof. Dr. Refik DURU, niversitesi Edebiyat .Fakltesi yesi.
5
Erken Kalkolitik (EK) sadece bir evi
nceki 6. ev olarak bu evin i taraf.
1 m. kadar payandalar ile oda zerinde 20 den
fazla el ile ezgi bulundu. Kk buluntu fa-
kir olan bu hal miktarda, EK
ele geirildi. Bu i
6 A temellerinin 1/6 karesinde giderek derine
n ve dz olarak gzledik. Bu kesilme 'szn
daha ge devir evlerini kurmak iin,
dz bir alan elde etmek operasyon
Bu kesimde 6 ge evresinde ekler nede-
niyle, sokak ve ve grlmektedir.
GK'nin bir nemli buluntusu, yamaca bakan ke-
simde XXII. ev olarak plana olan bu iin-
deki nitelikleri normal bir ev ol-
maktan ok bir kutsal bir olarak 1 m.
bir ile girilen tek kuzey bir
tahta direk yeri ile tam kerpi stelli, nnde
olan bir ocak-sunak bulunuyordu (Resim: 2). Eksiksiz ele
geen ocak . sunak, eski olanlandan fark-
Ocak- ikinci bir tahta direk ile gney
kesimde bir yuvarlak
bir ocak ve ile ibkey olan drtgen
25 cm. ykseklikte kilden massif bir masa ve hemen nnde, ta-
banda 25 cm. kadar derinlikte bir ukur bulunuyordu.
rtl olup, ok tm kap bulunuyordu.
Bu ilgin dinsel trenlerle ilgili
yoktur. ok ilgin bir durum, daha sonra kerpilerle
rlerek tm da durumda ra,
oda terk gibidir. so-
kak da enine duvarlar rlerek ki
rlmesi, /yerinin
kesimlerinde de grlen ve 6 olarak evre-
sinde ve byk bir bir defada
1983 haberdar daha gebir ait
4 evresi iermektedir. Bu te-
melleri bir st dzenli ve kerpitendir.
tek veya iki olup, temelde de (bilin-
gibi GK temelde st
saptanan paralel
6
olarak, evler bulunan ok In-sltu da gerek form Iye ge-
rek Bundan bu 4 evreli
Kuruay GK daha yeni an-
(Resim: 3).
6 kk st bir (bir tr si-
leks) ok ucu nemlidir. Kk yongalar
olan ucun sap ibkey Keramikbuluntular
eski mevsimlerinde iinde
bulunan kalite olarak ok stn not etmek isteriz
Bu yeniliklerinden biri de, boynuzerinde kabartma ss olan m-
lek
Yeni kezkaba
ve kt Evler ierisinde bulunan tm kaplar o kadar pe-
durumda idiler ki, ancak bir tmyle
veya tutkal banyosuna soktuktan sonra bu-
Form uzunca boyunlu, tek kulplu testiler o-
olmakla birlikte, iki kulplu veya tek kulplu veya iri
mlekler de bir haylidir. Kk !boyda fincanlarm kulplu ve kulpsuz-
kaseler, iki veya drt delik memecikli kk mlekler.
oval mleklerle ince uzun boyunlu, kulplu testicikler formlardan-
(Resim: 4). Bir iki kap da, mlek en ilkel rnekleri
labilecek kadar basit Ibiimdedirler (Resim: 4). Burada kap-
lardan hi biri GK kap ilgili
ler.
i
1983 sezonunda Kuruay stragrafisinin
Kuruay 5. kat ile ait olan 3. bu
bulunan 4 girmelidir. Bu yeni epi
uzun gibi grnyor. Bulunan keramik malzeme
GK'si ile ama Beycesultan GK'si ve hatta lT I'i ile ilgili gibidir.
Bu durumda Kuruay' da EK'den hemen sonra gelen ve bizim
kadar GK Beycesultan'da ok
daha \nceleri isimlendirme ile Anadolu GK'sinden
Belki bir Orta Kalkolitik deyimi kullanmak gerekecektir ileride.
Bu konu 1984 de yeni
daha iyi
7
Bir nemli sonu 6 A ol-
Bu iin bilinenlerden bir ve dzen-
.lemesi ortaya bir sre sonra terk edilmesi ve hatta tm
sokak ve kolayca
mayacak yeri iinde duruma gelin-
devam ediyor idiyse, bu evrede evlere ancak
nceleri 6 deki
likleri savunma Ancak bu boyutla-
daha byk
ok ucu, Anadolu Kalkolitik Anadolu'da
bu ucun daha ge devirlerde Anadolu bulun-
bilinmektedir. ilgin Kuruay ucunun en benzerle-
rinin Avrupa Karadeniz sahilinde yzey
buluntusu olarak grlmesidir. Ait bu u Gii-
Avrupa'da Neolitikten ilerine kadar srekli
bir tiptir. Bylece ilk kez Kuruay ile Balkan kltrleri bir

8
Resim: -:... Kuruay havadan
Resim 2 - 6 A kutsal
9
i-
10
Resim i 3 - Kuruay H. 1983 de saptanan yeni tabaka-
dan
i. -.Kuruay GK'den daha yeni olan katlannm

(MALATYA) KURTARMA KAZISI
1983 YILI RAPORU
Ufuk
ODT TEKDE Merkezi'ne (TEKDAM'a) ve onun
mali Kurtarma bu 5/8/1983
ten itibaren n sonra 10 -12 Eyll 1983
tarihlerinde devam
niversitesi Edebiyat Fakltesi Prehistorya Anabilim
ye, grevlileri ve meydana ge-
len ekip Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdr-
nn yrtmektedir.
1983 TEKDAM deneklerinin byk Atatrk
ok su nedenile Samsat Di-
kurtarma gibi ait de
ve ngrlen
da ve yol Bu yzden eki-
bin ye ve alan daha
sreli olarak
ekiibi bu ile birlikte anabilim
grevlilerinden, alan yneticisi Harmankaya, mimari rlve
izimler sorumlusu Erhan arkeolog-desinatr Haznedar
zkan'dan temsilcisi olarak Kahraman M-
zesi Mehmet ve ekibirnize
gibi kamp ynetimi ve lojistik Mnire Ergin
Atlyeyi arkeolog Sibel Kpeli
ve ufak buluntu Mimarsinan niversitesi Ana-
bilim Elif Erim Ama
olarak arkeolog Mihriban Mete ve
sreli olarak da Gn ve Sibel Kpeli Rlve
izimlerin byk E.
c) Prof. Dr. Ufuk niversitesi. Edebiyat Fakltesi yesi.
11
ekibi ncelikle Orta Teknik niversitesi
TEKDAM Mdr Do. Dr. Sevim Bulu'a, sek-
Ileter Feyhan Gk'e, Muhasebe Mdr ve Sayman Mehmet
tm grevlilere bor bilir. TEKDAM M-
dr. Gazi niversitesi Prof. Dr", Ekmel Derya'ya.. ve
TEKDAM ynetim kuruluna, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdr Dr.
Nurettin ve Genel Mdrlk grevlilerine, tem-
silcisi, Kahraman Mzesi Mehmet Malatya M-
zesi eski Mdr Sn. Veli ayni mzenin Mdr Vekili
Adnan ve mze grevlilerinin tmne yrekten eder.
ekibimiz Malatya Valisi Alaeddin zkiper'e,
ynetim Defterdar Aziz Yetkin'e ve tm Malatya
ili idari makamlarina her trl ve ilgiden
sunar.
. Edebiyat Fakltesi Prof. Dr. Sencer Tongu'a ve fakl-
temiz Ynetim Kuruluna da zellikle ekibimizin
gsterdikleri ilgi ve olanaklar bor-
luyuz.
bu da Arslantepe. ve
ve Pirot ekiplerince ziyaret Prof. Puglisi ve Prof. Pal-
mieri, Do. Dr. Veli Sevin, Do. Dr. Altan Edibe
ve zgen bu ekiplerinin ziyaretleri
ilgili konularda fikir bulunul-

Arkeometri nitesi'nden Do. Dr. Ay Melek zer
Do. Dr. E. Caner, Do. Dr. ve Do. Dr. N. retken'den
bir ekip bir sre iin gelerek arkeometrik konu-
larda incelemeler Arkeometri nitesi'nin
iin bu da rnekler
ile ilgili
Yukarda belirtilen denek alan a-
bu Kalkolitik
atlye ve (Esin 1983a- d).
Alan
Kalkolitik Obeyd evresi yukarda
nedenlerden 250- 300 m
2lik
bir' alan
Bu kilden damga mhr ve benzeri zedelenme-
den ve eksiksiz ele geirilebilmesi iin alandaki tm toprak ele-
nerek
12
16-17 F, n 1 ve 16 J plankarelerindeki amalarda ola-
rak (Resim: 1- 2). Kalkolitik Devir Obeyd evresine ait
gn bu amalarda elde edilen
sonular zetlenebilir:
16-17F AMALARI (Resirrs: 1-2,3/5-8; Resim: 4/1-7,
Resim: 5/1-2,5-7,9-10,12-16; Resim: 6-11; Resim: 16-17).
Bu amada Demir ve Tun i (Karaz kltrne) ait
zellikle ukurlar temizlenip sonra,
iine Kalkolitik Devir Obeyd evresi
(Resim: 2; Resim: 6-11). Demirden bir biz, bu temizlik
Demir (Resim:
18-17 F ve 17 G daha nceki Obeyd evresine
ait tabakalardan 3. kerpiten byk bir bi-
rimi ele (Esin 1983 a- d). Bu bu biriminin 3. ev-
resine ait, en kuzeyde bulunan
(Resim: 2; 6; 10). iinde en kuzeyde alan OC alak
bir ara blme ikiye (Resim: 2; 6; 8). DC'nin gney-
deki blmne DC-1, kuzeydeki ise DC-2 (Resim.
2; 8). DC-2'nin bir blm ama iinde . henuz
gze drtgen DC, byk biriminin
iinde, bir plana sahiptir (Resim: 2). DC-1 ile DC-2
blme iinde, bir (Resim: 2;
6; S). DC-1 ile, onun gneyindeki BD
terek duvann iinde sonradan bir (Re-
sim: 2; 10). DC-l'in bir lamba (taka) yeri
(Resim: 9).
Gerek DC-, gerekse DC-2
tmlenebilecek, renkli Obeyd ve Coba tipi 1caplar (Re.
sim: 6; 8). Bu iinde kemik bizler (Resim: 4/2-3), kresel
bir boncuk (Resim: 4/5), kilden kapak ve kap kapama
(Resim: 4/6), idolvari, boynuzcuklar (Resim: 4/9, 11,
12), topraktan (Resim: 4/13 -14), oyulma minik
bir boya (kozmetik) (Resim: 4/15) gibi buluntular ele ge-
stleri tasvir1erle damga mhr
kilden kap ve bullelerin geirerek sert-
(Resim: 5/5 -7, 9, 14-15). DC-1 ve DC-2'nin iinde bu kap
ve bulleleri ok stnde
-rmatik insan tasvirleri (Resim : 5/5-6), rg motifleri (Resim: 5/7),
antilop srleri (Resim: 5/9), geometrik bezekler (Resim: 5/14-15) yer

13
DC'nin gneyindeki BD kare (Resim: 2;
6; 10). Kuzey ve olan
BD'den, bir yandan yandan da uzanan BC mekanina
geilebilmektedir (Resim: 2; 10). BD'nin kuzey ve kl
oluklu bir (Resim: 2; 6; 7). BD'nin ii
kllerle doludur. bu yzden duvar-
iyi Tabanda gney kk bir ukur
(Resim: 6). Fakat ukurun henz tam
nnde tabanda durumda ve ok anak
mlek (Resim: 6; 7). renk Obeyd,
Coba tipi ve Koyu yzl mallardan konik veya an biimi
kasder (Resim: 3/5 -7), mlekler ve bu arada az da olsa gaga
testiler (Resim: 7).
Deniz bir boncuk (Resim : 4/4), kilden ka-
baca bir domuz figrini (Resim: 4/7), dam-
veya tasvirli kap kapama bulleler (Re-
sim: 4/10; 5/1 - 2, 10, 12-13, 16; Resim: 15; 16) BD iinde bu-
lunan ufak buluntulardan etmektedir. Kap kapamala-
zerlerindeki iinde, duran kartal adam
(Resim: 5/1; Resim: 15; Resim: 16) ve cepheden kartal
motifi (Resim: 5/10) en ilgin bulunan
kartal adam motifi, burada bir mitolojik sahnenin olabile-
izlenimini vermektedir. Kartal motifinin de ayni kap ka-
bu motifin ve kartal adamla
biiyk bir etmektedir.
BC DC-2 ve BD'nin uzanmakta ve
de ama iine girmektedir (Resim : 2; 10; 11). uzun
ve yamuk BC'nin ama byk
biriminin 17 G (Resim: 2).
BC'nin gney geitten, biriminin daha nceki
bulunan A girilmektedir (Resim: 2; Re-
sim: 11). Ancak bu geit sonradan. Henz va-
BC'nin iinde daha ok srtme aletler
Bir kav bunlara bir rnek eder (Resim: 4/16).
171 (Resim: 1-2):
1982'de ve CN verilen kerpiten bir yu-
varlak (tholosun) dolgusunun devam
(Resim: 2) (Esin 1983). 2 m. st
Demir ukurlan bir tahrip (Esin
1983 d: 14). Tholosun iinde Obeyd evresine zg anak mlekle bir-
14
likte Resim: 3/1- 8), Demir anak Resim: 3/9)
tabana kadar devam Kalkolitik de-
vir kerpi iine bulunan tholosun bu
duvarlardan, bir destek olarak (Resim:
2). Bu yzden tholosu daha eski olan bu Kalkolitik Obeyd
evresi grdkleri ve Bu
yuvarlak az da olsa beyaz ii bitki
Bu tholosun bir gibi
akla gelmektedir.
Tepe Gawra'da Uruk ve Obeyd evrelerine
ait 11 A, ve 20. tabakalarda bilinmektedir
(Tabler 1950: leJ. VI- VII, XLII b, XLV b). Ancak
yuvarlak ayni devre tarihlendirilmesi, iinde bulunan anak
m Bu daha st-
ten tholosun iine Demir
nlrse de, her bu yuvarlak Demir ait ola-
de gz nnde
16J (Resim: 2; 3/1-4; Resim: 4/17-20; 8,11;
Resim: 12-15):
Bu amada Obeyd 1. ait, ka-
remsi tek gzl bir konut (Resim: 2; 12). DA
bu kerpi
temel (Resim: 12). DA Taban stnde
In-situ olarak Obeyd tipi, renk zemin stne, pembemsi beyaz as-
tarh ve siyah boya bezekli (Resim: 3/1) ve kaba, deve ty renginde
ufak mlekler (Resim: 3/4) Srtme aletler, vurgu
ve rs (Resim : 4/18), topra-ktan bulun-
tular
ve geen bulunan CI da
byk bir DA ile ayni aittir (Resim: 2). Her iki
mekan, sonra ve
dolgu
orta bu kez ynnde uza-
nan, ince uzun, drtgen bir kerpi Bu
DB (Resim: 2; B-IS). DB, 16 J
Obeyd evresinin 2. aittir (Resim: 15). duva-
iinde bir lamba (Resim: 13; 15). DB'nin g-
ney iinde ve renkli Obeyd ve koyu
yzl mallardan iinde bebek iske-
i
15
letleri (Resim: 13; 14). ve
minik, el kaba mlekler (Resim: 3/2), renk, pembemsi
astarzerine, morumsu kahve renkli geometrik bezekli Obeyd tipi bir
mlek (Resim : 3/3), kilden, silindirik bir oyun
(Resim : 4/8), ezgi havanelleri (Resim: 4/17, 19,
20)
DB'de ele geen buluntular iinde en nemlilerini ok
kilden damga mhr izlerini kap
ve bulleler eder. zerinde insan tasvirleri (Re-
sim: 5/4). (byk DB'nin sahibine ait) insan
ve hayvan figrlerinden kompozisyonlar grlmektedir.
(Resim: 5/8). Bu motiflerin daha sonra Uruk Devri silindir
mhr rastlanan, kenarlanndaki
latan 0-83 - 64; Goff 1963: fig. 248 - 249, 250, 270,
275, 282).
3. ait CF (Resim: 2; Resim: '12) ve ama gne-
yindeki CC (Resim: 2; Resim: 15)
ne devam CC'de st ve tasvir kap
CF'nin bu tip olduka zengindir
(Resim: 5/3, 11). insan tasvirli DB'dekilere
benzemekte Resim: 5/3-4), geometrik motifli ise, Obeyd
evresi 18- 16 F ve 17 G gn
byk
Resim: 5/11 ile Esin 1983 C: 48, Resim: ll).
16 J DB, OF ve CC bulunan kap kapama
ve bulle Obeyd evresi 3.
ve ondan sonra 2. da damga mhr
bir biimde Bu
bu amadaki Obeyd evresi bulunan
le ayni sylenebilir. CF ve CC daha
nceki byk biriminde gibi ok mik-
tarda curufu Bu durum Obeyd evresi
bir biimde retimi ile de
ret etmektedir. bir Arkeometri nitesinden Do. Dr.
H. zbal analizleri, ilerinde filizleri ile, piritli

Ayni nitenin yelerinden Do. S. Kapur'un toprak analiz-
leri Obeydevresinde iyi bir bulundu-
Bu 'evrenin iinde zaman zaman bulunan
arpa ve trleri de Kapur'un destekle-
16
mektedir. Prof. Bkny'nin hayvan n analizleri ise
de Kalkolitik'ten itibaren koyun, kei, domuz, at ve
evcil olarak bylece karma
besin ekonomisisnden etmektedir.
Atlye
zellikle anak mlek gibi n analizleri ta-
ve kap Hem
Obeyd evresine (Resim: 3/8) hem de Demir ait kaplar (Resim:
3/9)

Kalkolitik Obeyd evresi damga mhr
ve bulleleri Anadolu'da bu zamana ait en iyi ve ilgin bir buluntu
meydana getirmektedir. Bu yzden n-
cem.. bu incelenmesine
da devarn
zet ve Sonu
1983 16-17 F, 17 16 J Kalkolitik Obeyd evresi
(Resim: 1-2).
16-17 F daha nceki gn
kerpiten, byk biriminin en kuzeydeki DC-l,
OC-2, BD ve BC (Resim: 2; Resim: 6-11).
17 yuvarlak CN'nin devam
ve (Resim: 2). Ancak tholasun iinde Obeyd evresi
anak Demir anak birlikte yuvar-
lak tarihlendirme sorununu henz daha
16 J Obeyd evresinin ait DA (Resim: 2;
12): 2. ait DB (Resim :' 2; Resim: 13-15)
3. da CF ve CC
tir (Resim: 2; Resim: 12; Resim: 15).
Demir (Resim: 3/9; Resim: 4/1) zel-
likle 16-17 F ve 16 J mekanlarda Obeyd evresine ait
renk, Coba tipi ve renk astar stne morumsu kahve, ya da siyah
boya bezekli, koyu yzl kaplar ok
ele (Resim: 3/1-7). ufak buluntular (Resim: 4/2-20)
'daha ok gnlk ilgilidir.
17
zerlerinde insan, hayvan tasvirleri ve geometrik motifler
bulunan damga mhr kap kapamalan ve bulleler 16-17 F ma-
DC-l, DC-2, BD 16 J DB, CF ve CC
ele (Resim: 5; Resim: 16-17).
Atlye anak mlek n analizleri Obeyd
evresi (Resim 3/8) ve Demir (Resim :' 3/9) restore edil-

ise damga mhr kap ve
\ buIlelere ncelik
16-18 F, 17 G yer alan Obeyd evresine ait byk
biriminde gibi, 16 J DB, CF ve CC'de de
kap kapama ve bullelerin bu amalardaki benzer
leri niteliktedir Esin 1983 a-d). Bu durum 1983
en nemli birini etmektedir.
16 J bu mekanlarda' da herhalde
bir ticaretle ve ynetiminde aktif bir
rol bu buluntulara ne srlebilir.
Smer ncs Obeyd kltrnn Anadolu'daki en iyi r-
neklerinden biri Gelecek
hi Kalkolitik Devir Obeyd evresi
dzenlerinin, o zamanki blmnn ve toplum
daha iyi
KAYNAKLAR
ES1N, Ufuk. Zur der Sohichten von
1983 a bel Malaeya in der stlichen Beitraae eur Altertuma-
Icumde Kleinasiens .Festschrift fr Kurt Bittel, Mainz a. R.,
'PthiIipp von s. 175 - 190
1983 b Ankoome'tt.iJk (Malatya) TuB!-
TAK Arlceometri unitesi Bilimsel Bildirileri III, An-
kara, 'Ttl!B1ITA!K, SI. 141 - 162.
1983 c (Malatya) U>81 Sonularn IV.
Kltr ve Turizm Eski Eserler
ve Mzeler Genel Ankara, s. 39 - 48.
1983 d (Malatya) Kurtarma
Anadolu Medeniyetleri V. Top-
Bildiri zeneri ElS1ki Eserler ve Mzeler Genel Mdr-
Ankara, s. II - 14.
GOFF, B. Laura, Symbols of Prehistorio Mesopotamia. New Haven/London, Yale
1,963 Univ. Press.
TOBLER, A. J. Excavation8 at Tepe Gawra II. Leoel IX - XX. Univ. Museum.
1950 PhUadelphia, Univ. of Pennsylvania Press.
18
AA A B C D E F G H
7
8
9
10
11
12
13
14
15
17
18
19
20 1r<'JJII .f.I -""
21
22
2311r--..L__
24
25
26
J K
Resim: 1 - 1983 Amadurum
19
N O
L
V

V
i
i
V
i
i
i
ix X i
i
iii
I
V
1
6
t
.
r
+
D
E
G
i
R
M
E
N
T
E
P
E
1
9
8
3
K
a
l
k
o
l
i
t
i
k
d
e
v
i
r

{
C
h
a
l
c

l
i
t
h
i
c
b
u
i
l
d
i
n
g
s
)
"
"
"
"
"
l
;
;
r

9
.
.

+
R
e
s
i
m
:
2
i
-

K
a
l
k
o
l
i
t
i
k
O
b
e
y
d
E
v
r
e
s
i

p
l
a
n
.
0.83- 2

4 5cm.
0.83- 8
2
0.63-33
3
0.83-182
5
0.83-181
6
0.63-179
7
0.81-399 __
8 _
Resiin i 3 - Obeyd Evresi ve Demir
Obeyd. Evresi. 9 Demir
0.82-55
9
kaplan -

0.83-166
10
0.83-36
6
0.83-106
4
,-0

. ,
"
n
'.
_ -O
4 6

0.83-108
2
0.83-116
7
0.83-,6
1
(\1 )\1
"_L/' Ld' 0.83-137 0.83-139
11 12
0.83-24
20
0.83-177
17
0.83-eo
19
0.83-76
16
16 10
0.83-23
18
01,346
Resim: " - Demir ve Kalkolitik Obeyd Evresi. ufak buluntu
1 - Demir 2 -- 20 Kalkolttik Obayd Evresl,
22
11k.8l-.
4

,--
\. i
-.

n
2 II
1I.11-1U
14
Resim: 5 .- Kalkolitik Obeyd Evresi damga mhr kap
ve bulleler-. 1, 2, lO, 12, 13
t
16 BD; 5, 6, 7, D, 14, 15 DC mc "'I.
DC - 2); 4, tl DB; 3, 11 CF bulunan rnekler.
23
( )
Resim: 6 - 16- 17 F Kalkolitik Obeyd Evresi BL. DC - 1 ve DC - 2 mekan-

Resim: 7-: BD frm, Kalkolitik, Obeyd Evresi.
24
N

R
e
s
i
m
:
9
'
"
-
O
C
-
1
m
e
k
a
m
v
e

l
a
m
b
a

O
b
e
y
d
E
v
r
e
s
l
,
R
e
s
i
m
:
8
-
O
C
-
1
v
e
O
C
-
2

K
a
l
k
o
l
i
t
i
k
.
O
b
e
y
d
e
v
r
e
s
i
.
Resim i 10 - BD, DC - 1, .DC- 2 ve BC Kalkolitik Obeyd Evresi.
Resim i 11 - BC ve geidi Kalkolitik Obeyd
Evresi.
26
12 - 16 J DA ve CF
Kalkolitik Obeyd Evresi.
Resim 13 - 16 J DB
dan Kalkolitik Obeyd
Evresi.
27
/
Resim 14 - 16 J LB gney duyan stnde mlek - mezar.
Resim 15 - 16 J DS ve CC Kalkolitik
Obeyd Evresi
28
alem.
11111
.83-167
Resim 16 - zeriilde karta! adam- ve .. bulun-
kap kapama BD Kalko-
litik Obeyd Evresi.
D 1cm.
au!
Resim 17 - Karta! adam ve tasvirli kap kapama
arka yz, BD Kalkolitik
ObeydEvresi.
29
HY(;

ili Baheli bulunan il merkezine
17 km. gney Roma ait ok g-
zel bir havuz Suyunu hykten gr bir kaynaktan
alan havuz ve bol evresi, yaz gnlerinde serinle-
meye geldikleri bir mesire yeridir.
1981 hykte 1983
30/8/1983, 14/9/1983 tarihleri Ortalama 30
ile heyet yesi olarak Mzesinden Md. Yrd. Arke-
olog Erol Arkeolog Mehmet Turgut, Arkeolog ,
Hititolog Hilmi Atabey ve mimar Cengiz Erol Burada mes-
ltfunda bulunan Do. Dr. Aykut
ve bize her trl yerinin fotografla-
eken Mze Mdr Arkeolog Mustafa Akkaya'ya iten
kr ederim.
1983 1981 ve kuzey
bulunan ocakta 1. tabaka mimarisi
ve ocakta gney ynnde blmden 2. taba-
(
kaya ait ve taban zerinde kk eserleri
Bu tabaka mimarisi de 1. taba-
ka mimari'sine benzemektedir (Resim: 1). Genellikle dikdrtgen planl-
blmelerden zerine kerpi olarak
ykselmektedir. Sert zeminli ve kat kat
zenle bu 2. tabaka zerinde in situ
olarak bulunan, ocaklar, sve,
ve yerde erzak kpleri, kaplar, 2. kat sakinlerinin
gnlk gzler nne sermektedir.
(*) 'Do. 'Ankara tl'nLversi:tesl Dtl 'Tarih ve Fakltesi

31
Genellikle dikdrtgen stnn, Orta Anadolu'nun
geleneksel mimari uygun olarak,
ve toprakla tabanlar zerinde bulunan
zellikle bu durum, gneyinde QJl-
lunan dzgn iyi ve ile gn
kanlan byk odada ok bir sonucu tahrip
olan bu zerinde tamamen
hasH ve Gene bu zerinde
in situ durumda, stilize toprak-
tan adet sa yerde kaplar, sve ve
kk buluntular ele Bu sa her-
hallle bir ait kutsal bir ocakla ilgiliydiler (Re-
sim: 2).
ve iyi bir durumda
bu 2. kat mimari ta-
mamen
1. tabaka de bir nceki gibi tamamen el (Re-
sim: 3). Ancak byk bir blmnn siyah, koyu gri, ve koyu
hamurlu tek renkli tabakadan olarak
az da olsa ok renkli seramik rneklerine de ilgin bir ye-
nili k olarak bu seramik, fon zerine kahve-
rengi ve siyah renkte geometrik motiflerle bezelidir. b-
yklkteki kulplu, kulpsuz kaseler, uzun boyunlu
yuvarlak dz dipli vazolar,
byklkteki erzak kpleri kap tiplerini
siz en gzel rneklerini olduka yksek ka-
bartma olarak insan ve hayvan figrleriyle bezeli iri vazolar
Her iki tabakada da bulunan yivli veya uzun bo-
yunlu, yuvarlak veya gri hamurlu
iyi ince bir eseri zeri kabartma olarak
ana kei, antilop ve figrleriyle be-
Ana figr zerine rzgarda savrul-
uzun yzl ve stilize bir slupta
(Resim: 4). veya pembe hamurlu vazola-
zerine yksek kabartma olarak beyaz figrleri-
nin cepheden gvdeleri profilden (Resim : 5, Sa).
hamurlu bir kap zerinde bulunan keisi figrnn
bir olarak ok gereki bir stilde
(Resim: 6). Siyah hamurlu ve kap zerinde yer
.alan renkte hamurlu figrnngvdesi ileri beyaz boya ile
oyuklarla bezelidir. ok ince bir kabartma
32
figrnn gzleri kakma olarak kk obsidiyen
(Resim: 7). grLen ta yntemle
figrnn bezenmesinde tek-
da sslenmesinde bir biimde
Bir ocuk bulunan/siyah hamurlu, dikdrtgen formlu
bir kase ile bir zeri ileri beyaz izgi ve noktalarla be-
(Resim: 8). ve hayvan figrlerinde gibi,
bunlar insan figrlerinin aksine tm olarak
bu tabakada kabartma insan figrleriyle bezeli
; vazu da bir vazoya ait kap
zerinde buunan insan figr, yuvarlak stilize yzl,
uzun boyunlu ve beli olarak tasvir (Resim: 9).
eliyle bir tutan bu figrn
bir bu kompozisyonun vazo zerinde simet-
rik olarak tip bir kaba ait para-
da gene kabartma olarak sivri dizlerine kadar inen
elbiseli ayakta duran insan figryle bezelidir. bir kap ze-
rinde oturan bir figr Bu kabartma olarak fi-
grlerle bezeli gene kabartma olarak
idol gibi motiflerle bezeli vazolar da (Resim : I). Bu
iin ve nik buluntular veren kahartma in-
san, hayvan figrleriyle ssl benzerlerine merkezlerde
Ana ve blt erken Neolitik atal H-
yk'tede ok nemlidir. Ama orada bu kabartma ana bo-
ve hayvan figrleriyle bezeli vazolar yoktur, ritel
libasyonlarda iin bu vazolar bugnk bilgilerimi-
zin zg Samarra kltr-
ne ait bir tabak iinde bulunan boya ile figrlerinin stili,
zerinde bulunan kabartma ana figrne, zellikle sav-
uzun yz byk lde
benzemektedir.
Bu seneki bir de 2.
bulunan toprak mezarlar Bulunan sekiz intramural
gmmeden ocuklara aittir. Bu mezarlara toprak kaplar, e-
ve deniz boncuklar, hediye olarak
(Resim: Ll ). Bulunan kaplardan en ilginci bir ocuk bulun-
olan siyaha koyu gri hamurlu 've dikdrtgen formlu,
drt kase ile zenle yz ileri beyaz
derin izgilerden geometrik motiflerle (Resim:
Bulunan bu mezarlar bir ok merkezde gibi
de bu yeri ii gmmenin
33
------....._-------
Bu tabakada da bulunan alet ve tm obsidiyenden
olmak zere ve kemiktendir. zellikle obsidiyenden ya-
haner, ok ve ok ince bir eseridirler
(Resim: 13). bu kadar ok miktarda obsidiyen alet
ve nedeni bu merkezin zengin obsidiyen
sahip Melendiz hemen
gibi iftlik, kkenli obsidiyenler, (Konya yresi),
(Antalya yresi), birincisi, Gksu vadisi zerinden, ikincisi,
Glek zerinden olmak zere Kilikya ve ukurova'ya buradan
ve Filistin'e kadar gibi bu made-
nin yerini tutan bu maddenin ticaretinin
Bu Konya yresi ile olan obsidiyen
2. tabakada bulunan ok renkli seramik te
etmektedir. Bu fon zerine kahverengi gibi renklerle ya-
geometrik motiflerle bezeli benzerleri atalhyk
(Erken Kalkolitik) ile Canhasan 2B (Eski Kalkolitik) kltrlerinde
blge bu kltr dini
larda da grmekteyiz. gibi atalhyk'te bulunan ana
ve kltii de Eli-
mizdeki kltr atalhyk erken
sonu, ge Neolitik, erken Kalkolitik evre ile paralellik gs-
termektedir. daha kesin bir zamanlama iin
ni ve kesin tabaka belirlenmesini beklemek gerekmektedir.
Szlerime son vermeden nce bizi bu ynelten sa-
hocam Prof. Dr. Nimet zg'e, bize tm ve
Kltr ve Turizm Eski Eserler ve Mzeler Genel M-
kalbi
KAYNAKLAR
- Blolar. P. : The Chipped Btone Indu.stry of 'auu Anatelten Studi'es XII
(1962).67 -110.
__o F'reeh, D. !H., G. C. IPayne J., lPayup. : Excatla1:ia'n"! at Can Hasan
111. 1969 - 70.
Mellaart, .J. : atal Hyk, A NeoliitMe Town Anatolia. London 1962.
- MelIaart, J. : The Neolithic of the; Near East. London 1975. Parr-ot, A. iSumer. Paris
1960.
34
Resim: 1
Resim: 2
Resim :3
35

Resim: 4
Resim: 6
Resim: S
Resim: 7
Resim: 5 a
Resim: 8
Resim: 9 Resim: 10 Resim: II
Resim: a
36
Resim: 13
HVK 1983
zgen KARACAit
Eski Eserleri Projesi erevesinde
yrtlen Pirot Hyk S. dnem 6 1983 gn
15 EyJl1983 gn 40 gn bulan bu a-
ilk S gn 25 gn hyk, son 10 gn de sonu ta-
rnamlama, ve belgelerne
kurulu birlikte zenir, Ali Harmankaya, mer
Tl, Ege niversitesiEdebiyat Fakltesi Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blmnden 14, A. . Dil ve Tarih Flkltesi An-
tropoloji Blmnden 1 olmak zere toplam 15
Byk bir ve ile bu 15
mizin az hykte 25 gn yarat-
Kendilerine ediyorum.
Pirot Hyk 1983 Eski Eserler
Mzeler Genel O.D. T. . Tarihi Eserleri Kurtarma, De-
ve Merkezi burada
sunarrm,
Do. Dr.
Veli Sevin, Do. Dr. Altan ve Dr. Oktay Belli,
Prof. Ali Dinol ve Dinol,
Do. Dr. nder Bilgi, Edibe Uzun-
ve yeleri ziyaret bilgi ve deneyim-
lerinden yararlanma bizlere Kendilerine iten te-

1983 btemizin erevesinde
yeniden gzden 3 ana blmde
(Harita: 1).
1 - Hyk stdzlemi gney kesimindeki E - F/7-8 plankarelerde
Bizans Ic alttaki kltr
(*) zgen KARACA. iKltr Mdr
37
2 - Hyk st dzlemi kuzey kesimdeki Bizans
rak Bizans Ic byk ikinci kez blok sisteminin
ve daha alttaki inmek,
3 - Sondaj bir kare daha yukardan
yeni bir stratigrafi yapmak, bu suretle bu gne kadar sapta-
nan kontrol etmek ve XII. duvar resimli
daha alanda
Hyk st Dzlemi GneyKesim
E - F/7 - 8 plankaredeki Bizans
ve kesiminde belki de bir felaket sonucu ka-
lan bir iskeleti ve bir kolu zerinde
bir testi, bronz bir bilezik Yumurta gvdeli, yk-
sek boyunlu kulpsuz testi renkte, bol mika ve gevrek
bir (Resim: 2). ucu dvlerek

Bizans hemen nceki bu kuzeyinde
de grlen Roma Blokaj hyk uygun
gneyden kuzeye ykselmektedir (Resim: 1). Bol miktarda yresel
.. iinde Terra Sigilata rneklerine de
Roma blokaj temizlendikten sonra i. binin hemen tarih-
III. ait bir plan
bir blm Kerpi malzeme
ya benzer bir tarafta yer yer
kerpi tek temel grlmekte. ilk evrede ierde blme-
lere bitJki zellikle halde
arpa Korucutepe son Hitit silo olarak
belirtilen yuvarlak ok benzeyen bu da silo olarak
J.
III. ele geen kap genelde nceki
pek Hacim yenilik arzeden tek
kulplu byk (veya mlek) yuvarlak kuzeyinde ele ge-
tir.
Hyk st Dzlemi Kuzey Kesim
150 m-yi bu alanda Bizans Ic
gneydeki Hitit tahrip edilmeden kontrollbir
blok sistemine paralel ikinci bir
bunun da 1.5 ID pa-
ralel bir duvar Byk lde Bizans tahrip
edilen bu st rt yk yle ki ortada, engelsiz, b-
ykce bir alan yaratmak blok zerinde ykselen direkiere
(Plan: 1, Resim: 4).
38
Terra Sigilata rneklerine bu blgede bir de
imp. Valeriano'ya ah bronz sikke
kuzey kesimi Nehri'ne boyu
burada insanlar bu kesimde ok Ancak
bu sevgi kendilerinden nce lde
tahribe neden Hellenistik kltre ait bir ka ..parasmdan
ka iz yok. Byk Hitit kuzeyi tahrip gibi bu yamata
Hitit yamataa1t st dolgu top-
iinde ele bronz Hitit ise gnmze ka-
dar geldi. Balta olduka iyi vaziyette. Keban Blgesi Tepecik
balta en benzerf (Resim: 5).
blok ile tahrip bykbir Hitit
korunan V. ait bir oda ile ok az vaziyette,
VI. ait mekan Roma -.
hemen O.T..'na V. Kat oda
duvarlan kerpitir, Bu mekan iinde ok renkli boyabezekli
.. paralelleri ele
toprak ve 'byk boyutlu kerpilerin ok
VI. T. . JII n son evresine
bej veya pembemsi bej renk astar zerinde koyu renk boya be-
zekli anak mlek olduka
Sonda]
blmnde belirtilen c/9 plankarede
yeni bir sondaj C/9 plankaresi kylnn
dan nceki iin derin yaratarak
toprak bir yer ok dar bir alanda
bir tempo ile X. kadar Bu arada X.
olduka iyi bulgularla Alan dar
mimari doyurucu bulgu yoktur. Ancak, mevzii bir ve
kama sz konusudur. mlekler, kaseler i ie ve bekler
halinde (Resim: 5.a). yayvan -
gen Karaz bir kap, renk hamurlu
bir mlek elde Elde bir siyah kase ise Karaz tip-
leri iin bir rnektir, ark ince ok iyi
tannan kase ve fincanlar genelde ok soluk kahverengi veya
gri renk hamur1udurlar. Astar, hamur rengindedir (Resim: 8). X.
..'nin yzde onunu eden bu tipler iinde,
gibi, zarif olanlar ok az grlr',
39
Kk buluntular iinde bu yapi en nemli
dan biri, siyah bir damga mhrdr (Resim: 9). Damga
yzleri dikdrtgen biirnlidir. damga yznde dikdrtgenin
meydana gelen drt gen alan tekrar gen oyuklar ha-
line getirilerek geometrik bir motif Arka yzde ise uzun
kenarlar boyunca biri 4, 5 iki merdiven motifi
yzdeki geometrik motif Anadolu'da ok sevilen bir motiftir. Bir
hayli ge motifi Konya Karahyk'te ay biimli
alet zerindeki mhr grmekteyiz'.
XI. byk bir ama kalan sadece
ile buna dik gelen bir grlen bir mekan, nede-
niyle yok bir ocak ve bir tek
kk ve amur hartan (Plan: 2, Resim: 7). temiz-
lenmesi sonucu siyah renkte Karaz bir kase ile bir andiron
Kutsalocakta bu andironun n yznde
tik bir insan yz (Resim: 11). Obsidiyen ok ucu olduka kaba
ok benzerleri Son Kalkolitik ok
Bu tipte hayvan kemiklerinden ya-
(Resim: 10).
XI. anak genelolarak ele Karaz tipi
ve yzl paralar X. grlmeye
layan, Tepecik, Arslantepe T. . i. grlen
astar bezekli mallar bu daha
-,
C/9 plankaredeki XII. C/lO plankarede nceki
duvar resimli btnler
tir (Resim: 3). Ancak burada da sz konusudur.
Duvar resimli C/9 da iki vermektedir. mit
gibi yeni bir duvar resmi maalesef Fakat nceki
duvar resminde kase:
bir vaziyette bu ele (Resirn : 12). Oldukca kaba
delik bir kase ise huni olarak olma-
Bu ilgin biri de siyah bir
damga mhrdr (Resim: 13). drtgen biimlidir, yzn-
de bir bitki motifi Biim olarak 1981 ka-
bir damga mhre ok benzer'.
'Bu en gzel eserlerinden biri de boynuz
bir ekitir. Sap ikinci bir delik sabit-
\
40
Pirot Hyk 1983 olduka olan denekle srdrl-
Bu nedenle alanlarda sonular An-
cak, bizi sevindiren iki olay Birincisi ikinci
elde stratigrafik veriler bundan nce
bir olay ise hyk st
dzleminde Bizans ve Roma II. bin
iin bir alan hale
eder.

1. Hayri Ertem, Keban Proje'Si 1973, Lev, 10, 1
2. Ufulk Esin, Keban Proje'Si 1969, S. Lev. 90, 2
3. HaraId Hauptmann, Keban Prroje8i 1'974 -75, 8.25" Lev.. 43, 8 - 9
4. Sedat Alp, Karahyk Silindir 'Ve Dannga Mhrleri, Lev,
174.535-175, 536/537
5. Harald Haupbmann, Keban Projesi 1972, 46, 12; Keban Projesi 1973,
Lev.34,. 10
6. Mba Scavi Nell'area Sud - di Arslantepe, Roma
1973, s. 152, 173, F.l:g. 64/
13,
8, 10" 71'3/21; UfuJk Esdn, Keban Projesi 1972, S'. 107,
72, 5; !H. Hauptmann, Keban Projesi 1970, 73/1'3
7. UfukEsin, 1981 IV. Top-
s. 41, 48, r.9
41
14
13
12
11
10
JKLMNO PRS
PiROT HYK 1978

1980
"
.-
"

1981
" "

1982
" "
ED
0.0
1983
N

Harita. 1
42
i
i
i
43

c i
t
B
O
J
r
.

M
~ :
,
L
o
.
-

P
I
I
a
f
.
.
.
I
l
"
O
.
.
.
.
.
.
.
.

-
I
I
2
I
I
1
0
e
r
I
J

-
1
lI
O
8
P
I
R
O
T
H

K
X
I
I
.
T
b
O

~
m
p
,
c
t
P
l
a
n
:
3
r
r
:
P
i
r
o
t
H

k
s
o
n
d
a
j
a

m
a
s

X
I
I
.
T
b
.
P
l
a
n
:
,
2
-
P
i
r
o
t
H

k
,
s
o
n
d
a
j
a

m
a
s

X
I
.
T
I
.

.
Resim 1 - E/7 - 13 PIAnkarede Roma a t a bloka],
Resim i 2
4S
46
-----_..---- ---
Resim: 3 - Roma a F - G/10 - 11 plankare.
Resim: 4 - ElF - 12/13 plankare. 11183 a l m a l a r .
Resim: 5 - Hitit b a l t a s .
Resim: 6 - Sondaj a m a s X. Tb.
Resim: 7 - Sondaj a m a s XI. Tb.
47
Resim: 8 - 1. T. . Kase X- Tb sondal

Resim: 12 - Boya T. . Son Ka17'
kolitik sondal
Resim: 10 - Kemik biz. 1. T. . Xi. Tb.
( O]
Resim: 9 - Andiron
sondal
T. .
XI. Tb.
Resim II - Andlron
XL Tb.
T. . sondal
o
Resim: 13 - Damga mhr T. . Son
Kalkolitik XII - Tb.
48
Resim: 13 - Damga mhr T.. . Son
Kalkolitik XII Tb.
1983 .MALATYA -
HYK KURTARMA
nder *
6. dnemi, 12 ile 4 Eyll tarihleri
tamamlanan Malatya Merkez ile EskiMalatya
ky iinde yer alan Hyk 1983 kurtarma
yksek mimar 'Mehmet mimar mil desinatr
Serpil BATIOOLU, restaratr Nur ve Selamet
dan bir heyet yerine getirildi. Kltr ve Turizm
Malatya Mzesi Ali
AKSOY Gerek geen heyet yelerine, gerekse
mali ynden kurtarma destekleyen O.D.T.. Tarihi Eserleri
Kurtarma ve Merkezi ile Idari yn-
den her trl esirgemeyen Kltr ve Turizm Eski Eser-
ler ve Mzeler Genel iten
Karakaya gl suyu kalacak ne-
deniyle yeni edilmekte olan demiryolukprsnn hemen
bulunan da bu dnemde toplam 275 m
2lik
bir alanda
iki amaca ynelik olarak (Plan: 1). Bi-
rinci amaca ynelikolarak J-14 ve K-14 Plan'karelertnde
lerek, 1982 ortaya ve Erken Demir tarihlenen
mimari bulunarak, akropol ke-
simindeki Demir kltr bugnk durumu tamamen saptan-
oldu (Resim: 1). M-lO ve M-LL plankarelerinde te-
mizllk sonucunda erken Demir tarihlenen bu
kompleksine ait ve nehrine bakan kesimde bir

amaca ynelikolarak J-ll, J-12, K-ll, K
w12,
K... 13 ve L-ll
plankarelerinde
J-ll, J-12, K-ll, K-12 plankarelerinde sonucunda ilk.
defa 1981 olan ve 1982 dneminde ortaya
bulunan Eski Tun III'n evresini temsil eden temelsiz,
kerpiten bulunarak tam
(*) Do. Dr, nder !BtLGt !stanlbul UniiversitesliIDde'biyat Fakltesi 'U'y1e&i.
49
J-ll plankaresine alak
bir seki ile tahrip bir taban ve bir stun
kaidesine (Resim :2). Bu gney ok bo-
zuJk durum gsteren duvar sahip gzlendi. Bu duvar
1982 dneminde J-12 plankaresinde ortaya
ve da:ha sonraki devirde
bir kerpi duvarla iki mekana blnmeden neeye ait
bir kere daha Bu blnmeden nce muh-
temel desteklemek iin byk bir kulla-
biraz evvel gayrimuntazam fakat dz
kaidenin bulunrnasryla belirlendi.
J-13 ve K-B plankarelerinde ise ilk defa 1981
ortaya Eski Tun III'n 2. evresine ait
kerpiten bulunmaya Bu
daha sonniki dnemlerde, bu seviyede
mimari faaliyetler nedeniyle ta:hrip gmld
(Resim: 3).
taraftan J-ll, K-LL ve L-ll plankarelerinde ortaya
Eski Tun III'n 1. evresine ait nehrine balkan n ke-
siminde ilk defa 1979 bir ortaya
bulunan bir temelin bulundu (Resim: 4). Steril bir kum
zerine oturan ve hafif kavisli olan bu temelin Eslki Tun III'n
3. evresine ait bir evirme veya sur ait J-ll plan-o
karesinde, bu temelin hemen gney kesiminde yer alan daha ufak
lardan bir temel daha ki, bu temel sur
bir ait
Eski Tun bu evresinde, 1. ve 2. evrelerde gibi bol
miktarda bezekli ve bezeksiz anak mlek Boya be-
zeklilerde desenler yine geometriktir ve desenler bej renk astar zerine
siyah renk boya ile st kesimlerine Bazen kap-
kesimlerinde ve bezemenin stilize
motiflere de
taraftan, Eski Tun III'n 1. evresini temsil eden oda iin-
de siyah ve parlak kaplar ile bir
kapak (Resim: 6) ele geirildi.
Bu rnekleri de bulundu. Bu tip bir kap zerinde,
muntazarn biiminde grup-
beyaz bir desene (Resim: 5).
1983 dneminde yerine getirilen bu sonra, 1984 dne-
mi iin yeterli denek takdirde hykteki kurtar-
ma Es,ki Tun III'n 3. evresinde evirme duva-
ortaya sonra son verilmesi
50
A8CDEFGHI JKLMNOPRSTUVV
i Tl .ftL BABA HYUK
i i
1


.......

"
"'- "'-.....
r-, r-,
r'\
.- ...... r-......
2 v
......

......
r-,
-, <, r--
<;
"\
--
....... r--
3
v v i,.-
lo"'"
""

<,
..........
r-,
r-,
r\ /' ./"" <,
i\.
,
/
'/ V
-....
<,
...........
<,
,.......
<, r-,
<,
"Ss
\
"
./ ./ .--
-
......
5
\ J

/
...... V
v
-
r-
..........
<,
<,
r-:
r-,
<,
r'\..
-,

'\.,

6
J i
v
V
v
.... <,
r-: ""-
"'
"'-
t-,
"""\
-,
./
1
'ii
1/ II
V
v
v
-
r-
.::: r--::: s::
r-, -:

.,>--
r-
-,
<,
'-
o

8 1\ J JII
V
v
'""-
r--:::
:-......:

r-,
'\
r-,
<,
9
x i
i i /

l':
-,
r-..."'-
-,
I"'.
-,
10
IJ
V ..::.

0..'
i\" \ \ \
11
..l-
1\ \ \
,"
i\'\
\\
[\'
\'
\
\
12
\
\
\ 1\
\

,
.\
r\\
\'
\\
13
\
O \'
",\
.\ 1\ :::::
i ,
14
\
\'
,\
1\.\1\." 'J
v,
'j
IJ i
J
15
\ <
\ '\
\
---
'/
Vi'iV
iJ
16
\ '\:
,,\
.'-
<,
-

'/
/
/
fl
,
,

-

,,/

V
/
/ / i i
18
/
'"
"
"
""'-
i.---'
/'"
./
V
J i / f
-
19
"

<, ..,..,.

/

/
/ i
20
"
O
.....
"-
V
/
/
i .J"
21
-.,-
.....
........ -4
"- k'"
"..;...-
/'
,/
//
/
22
<,
D
""-c
V
'"
/
o 00
'lLL AltA OM AL....LAlll
-1982
AIIIAI U CAVAltD EACtL YEAR

byk
51
Resim: 1
Resim: 2
52
Resim ,3
Resim ,4
53
S4
Resim: 5
Resim: 6
1983 SONULARI
nder *
niversitesi ile Kltr ve Turizm Trkiye
Turing ve Otomobil Kurumu'nun da mali 1984 da devam
ettirilen sistematik 31 -1 Ekim tarihleri
da, yksek mimar Mehmet 'Yksek mimar Alp
desiratr Serpil BATIOGLU, restoratr Nur
Selarnet ile niversitesi Edebiyat Fakltesinden 12 staj-
yer bir heyet Samsun M-
zesi Metin TRKTZUN Kltr ve Turizm Ba-
temsilcisi olarak 1983
heyet yelerine ve aynca gerek idari ve
gerekse mali ynden her trl niversitesi Ede-
biyat Fakltesi Kltr ve Turizm Eski Eserler ve
Mreler Genel huzurunuzda ederim.
Samsun Bafra Ky iinde yer alan
tepe'de bu dnem iki amaca ynelik olarak Tepe I'deki
H ve D (Plan: 1).
Birinci amaca ynelik olarak H
D-4/IV-9, IV-8, IV-7, IV-S ve IV-4 plankarelerinde
mari incelenmesine devam edildi. Bu sonucunda
D-4/IV-6 ve IV-S plankarelerinde I'de temsil eden
i. kltr 2. evresine ait, D-4/IV-7, IV-6, IV-S ve IV-4 plankarelerin-
de 3. ve 4. evrelerine ait ve ve IV-8 plankarelerinde
'ise S. evresineait kltr Ancak, yine
bu kltr mimari ieren moloz iinde
ele geti ve mimari kesin da kesitlerden ya-

taraftan, D-4/IV-6 ve IV-S plankarelerinin yzey iinde
Hellenistik eserler bulundu. bezeksiz veya
oyuk izgi ve boya bezekli anak mlek paralan (Resim: 13, 14, 15)
ile bronzdan bezekli bir pendanttan (Resim: 12) bu
(*) Do. Dr. nder tstaJllbul niiversitesi Edebiyat Fa:k!1tesi yesi'.
SS
kltr I'in kesiminde 1975- 1978 dnem-
lerinde A D-9, 8, 7, 6/IV-12, 13 plankarelerinde
. dromoslu mezarla ilgili ve
tepenin bu kasiminde geici bir iskan kesinlik
1983 dneminde ikinci amaca ynelik olarak D ama-
IV-12/C-18, C-20 ve D-1, D-2 plankarderinde
rek (Resim: 1) Eski Tun I1I'e tarihlenen
devam edildi. Toplam 125 m' lik bir alanda, 1981 dneminde
durdurulan ykseklikten ortalama 75 cm. kadar (Re-
sim: 2) 53 adet daha bebek, ocuk ve ait basit toprak tipinde
mezar zellikle IV-12/C-20 plankaresinde gste-
ren bu mezarlarda yine bir oriyantasyon (Resim: 4).
birbirlerine olaralk veya hemen birbir-
lerinin zerinde ortaya uzun bir sre
belirlendi. uzun sre ile
taraftan, tm iskeletlerin. tahrip da
Dahasonralen bir birey iin mezar
ukurunda, eski bir gmte eski gmtn kemikleri ya
tahribata ya da bir araya ve hatta varsa hedi-
yesine bile gibi .. Bu durumdan da,
de bu olan yeni lenlerini eski gmte-
rin yere, kadar uzun bir zaman getikten,
sonra gmdkleri ortaya te yandan, bu atala-
fazla bir ve llerini eski gmtlerin
yer herhangi bir yere ukurlara izlenimi
l gmme gelenekleri byle bir durum gsterse bile
ok uzun bir sre 1975 beri
yzey seviyesinden 30 cm. ile 3 m.
da seviyelerde ortaya
Ancak, mezar kot seviyeleri grlen bu kadar
yksekliklerin, sadece zaman ileri gelmeyip, yer al-
Tepe I'in o zamanki formu sonucunda meydana de gz nnde

Bu arada, 1981 dnemi sonucunda ortaya iskelet-
ler zerindeki genel Almanya Mainz niver-
sitesi U. Witif:wer-Backofen
bu sonucunda toplam 222 adet iskelet incelendi. Bunlardan
3'nn cenin, 50'sinin bebek, 31'inin ocuk, 35'inin ergin, 42'sinin
kin, 53'nn olgun ve 8'ininde ait Cinsiyetleri
, _. i
saptanabilen 123 iskeletten 55'inin 68'1nin de erkeklere ait 01-
56
belirlendi. Bu ortaya en ilgin sonu ise ikiz-
tepe'de Eski Tun III'de ikamet olan insanlardan, genel ola-
rak 60 kabul edilen zerinde rast-

Bu mezarlarda yine bol miktarda hediyeler ele geirildi (Resim: 3).
Hediyelerin yine bronz eserlerin grld. Hedi-
yeler iinde en ilgin grubu (Resim: 11). Bunlar
en az ana grupta Bronzdan hediyeleri
lar, spatulalar, spiral kabza gibi alertlerle bilezik,
yzk gibi veya drtl spiralden plakalar gibi eserler
kil eder. hayvan kk mahmuzlar, serpan-
tinden veya fritten kolyeler (Resim: 10) hediye olarak mezarlar-
da bulundu. Mezarlarda ender de olsa toprak kaplara da
Tek tip formu ieren bu kaplar mezarda daima lnn ara-
olarak ele geirildi. Buna iskeletlerin
ve paralel veya zerine olarak bu-
lundu. taraftan, drtl spiral plakalar llerin elinde ele geirildi.
Bundan da bu eserlerin kemer tokalanndan ziyade dinsel semboller oldu-

1983 dnemi sonunda 300' bu gele-
cek planlanan birlikte 500'
ki, bu gmt ieren bir Anadolu'da hatta n-
asya' da nik iskeletler zerinde
da, ki bu bir yrtlmektedir.
Anadolu'nun bu kesiminde M.. III. bin son
olan
te yandan, bu ikiztepe'de Eski Tun II kltr
iinde nedeniyle, ikiztepe L'de II. kltr
turan Eski Tun II kltr mimari tabakalanna ait
eserler Bunlar ekseriyeti yine tezgah
ki, bunlarda ikiztepe'de de bir dokuma sanayinin
ortaya koyarlar. insan figrleri (Resim: 6).
kemikten ve delieller (Resim: 8), boynuzdan (Resim: 7)
veya baltalar (Resim: 9), kesi-
ciler ile bronzdan hilal biimli bir ve elde bezeksiz veya oyuk
izgi veya yiv bezekli bej veya siyah renk ve iyi anak
mlekler (Resim: 5)
57
Bu eserler moloz iinde ve llerin gmlmeleri
byk tahribata topraktan ve geir--
tabanlar zerindeele geirildi. Bu tabanlan evreleyen mimari ele-
manlar, yani duvarlar iin
pise verilen paralanna
dikmelerin toprak iine gmlmedik-
leri de belirtecek muntazam halinde' de-
liklerine Bundan da
yatay
dikey nmzdeki dneni-
lerde Eski Tun kalan alanlarda
bu daha bilgiler
mit edilmektedir.
58
c
D
i
'
"

1
1
1
\
\
\
1
1

A
L
I
l
V

i
i
V
A
I

I
I
I
f
I
L
L
I
/
i
/
V

i
H
2

v
i

i
i
I
I
I
H
I
l
l
1
1
1
'
:
'
1
1
1
1
i
J
,
"
'
h
i
/
i
i
i
i
i
1
/

1
1
1
1
\
1
1
\
1
\
i
i
i
i
I
.
,
\
\
1
\
1
/
v

i
,
S
,
,
,
'
i
i
i
,
2
1
1
\
i

4
P
l
A
n
,

v
i
-
o
2
1
2
1
4
1
1
'
1
1
-
"
1
1
-
(

1
1
1
1
7
Resim i
Resim. 2
60
Resim ,3
Resim ,4
61
Resim: 6
Resim: 8
Resim: 7
Resim: 5
Resim: 9
Resim: 10
62
Resim: 12
Resim: 14
Resim: 13
Resim: II
Resim: s
63
THE 1983 SEASON AT GRITILLE
Richard S. ELLIS , ~
The third season of excavations at Gritille took place between June
9th and August 14th, 1983; the actual exeavation lasted from June 14th
to August 8th. The site plan shows the o c a t i o n of the various exeavation
areas.
Our investigation of the mediaeval setdemem at Gritille continued
in Operations ll, 25, 26, 27, and 31, ALl the top of the mound. Judging
from the pottery and coins found in earlier seasons, the accupation of
the site ended roughly A. D. 1250. In 1981 and 1982 we uncovered parts
of a fortification wall; anather seetion of that wall was found in 1983, in
Operation 25, to the south of the previous remains. we had hoped that
the work in Operation 25 would show the connection between this wall
abd the structures inside it, thus giying a better indication of the date
of the construction and use of the fortifications. While shortage of time
prevented achievement of this aim, it became c1ear that the wall was no
longer in use during the last phase of occupation, a1though it still stood
in places. The area just within the wall was full of ashes dumped from
ovens or kilns innearby operations, and had. apparently at same time
been the scene of industrial activity.
In all, five phases of mediaeval occupation seem to be represented
n the material that has been excavated so far. The second phase from
the top consists of well - built, well - preserved houses with stone foun-
dations and plaster floors. A cobbled street same 2 m. wide separated
twoareas of houses.
In 1982 the chief feature that dated to what we had been calling
the pre - mediaeval or Hellenistic period of occupation was a gigantic
pit on the east edge of the mound, inOperations 12 and 16. In this pit
were found masses of- coarse, chaff - tempered pottery that were ten-
tatively identified as belonging to the period from the third to first
centuries B. C. In 1983 more of the same pit was exeavared in Operation
12; the same kind of pottery was found. The pit appears to have been
(*) Prof. RiClhard ELLliS Bryn Mawr College grettm yest
65
the kind of hole that modern villagers dig in the sides of ancient mounds,
to obtain either mud for making bricks or fertilizer to put on their fields.
The hole was eventually abandoned and gradual1y filled with trash.
In eddition to the pit, the 1983 season produced the first remains
of this period found in situ. A brief exeavation in Operation 28, on the
south slope of the mound, uncovered a series of substantiaI walls of
stone, mud -brick, and baked brick. Alarge, elaborately - plastered silo
had been dug into the sIope of the mound at some time after the walls
were built; to judge from the pottery associated with the silo, the whole
sequence of structures represents a fairly brief span of time.
Comparison of the pottery of this Hellenistic period with that
found at other sites in the area would seem to show that the pottery from
Operation 28 is HelIenistic in date, although it is cruder than the fine
ware generally associated with that period. The same pottery appeared
in the big pit, but in addition the pit contained material that is probably
to be dated earlier, to the-fifth and fourth centuries RE. Although du-
ring that period the area around Gritille was part of the Persian Empire,
so far nothing found at the site shows Persian cultural affinities or the
presence of a foreign ruling group.
Three seasons of work have so far produced no c1ear evidence that
Gritille was occupied between the early second millennium and the fifth
century RC. The settlement of the third millennium B. C., on the other
hand, is very well attestedby stratified deposits. Unfortunately, the re-
mains of the settlement had been badly cut up by pits, so that little co-
herent architecture or other evidence for the activities that were carried
on at the site was preserved. In 1983some fragments of walls with stone
tions and mud brick superstructures were found in Operations
12 and 29. More inetresting, however, was the appearance in Operation
12 of the supplement to something first seen in 1981. In that year, the
corner of what seemed to be a shallow plastered basin was found in
Operation 1; it was full of pieces of carbonized wood. The feature, only
part of which was in the trench, appeared to be a fire -place, for cooking
or some industriaI purpose. In 1933 Operation 12 was extended into the
area of the former Operation 1, and it developed that the fire - place
had in fact been the corner of a large rectangular room, with a c1ay
bench along one wall. The charred wood is apparently the remains of
roof beams that have collapsed onto the floor. The floor itself showed a
very strange series of round, reddish spots, about 10 cm. in diameter.
The spots seem to have been arranged in circular patterns; it is not yet
c1ear whether theyare the remains of holes in which posts once stood,
or whether they were simply as decorativespots on the floor.
66
in 1982, during the course of a survey carried out in the vicinity of
Gritille, a thick seatter of third millennium potsherds was discovered
about 100 m. south of the mound. we hoped that this might be the re-
mains of a suburb or subsidiary settlement and that it might yield in-
formation of kinds that can no longer be found on the main site. Some
small soundings were therefore made in the area in 1983..The results were
disappointing; if there had been a settlement there, all coherent archi-
tecture and evidence of activities had been destroyed by plowing during
the last 4000 years. The only identifiable feature was a large oval pit,
complete1y filled with potsherds. The operation yielded a large quantity
of interesting third millennium pottery, but little other information.
The existence ofa settlement of the pre - pottery Neolithic period,
probably dating between 6500 and 6000 B. C., was revealed during the
last two days of the 1981 season. In 1982 we had reached levels of this
period over a fairly large area in Operations 16, 17, and 24, but penet-
rated into them only slightly. In 1983, therefore, we continued exeava-
tion in the same areas, as well as in Operation 29, next to 24. The Neolite
hic remains recovered included many chipped stone artifacts, animal
bones, and other traces of human activity. Well - preserved architectural
remains also were recovered. The structures are of mud without stone
it is not always clear whether they were made of rammed
clayor mud-bricks, One corner of a room was revealed in Operation 16, as
was a thick wall that must have been a division between two parts of
the settlement. In Operation 29 we found a smaIl room with a pit in one
corner and a smaIl podium in another. The equipment of the people of
this settlement shows similarities to thar found at a series of sites in an
area stretching from Palestine to western Iraq to Anatolia somewhat to
the north of Gritille. The culture is of ten caIled PPNB - related, after
the first representative of it to he described, the Pre - Pottery Neolithic
B of Jericho in Palestine. Pottery was not quite unknown, however; in
addition to some fragments of stone bowls we discovered one dark-
surfaced sherd. The assemblage also includes a number of the sman
spherical, lenticular, and conical objects that are usually interpreted as
tokens or counters for recording information. A number of fired - day
figurines were found. These incIude representations of animals, mostly \
of indeterminate species; some triangular shapes which two punctures
probably meant for eyes and paraIlels found elsewhere indicate repre-
sent people, probably women; a human figure with a featureless, pointed
head and arms bent forward; and a seated figurine that has a smaIl
round head with two punetures for eyes, a long thin neek and torso, and
heavy legs crossed one over the other. it has no arms or sexual charac-
67
teristics, but two faint scars on the leg and chest suggest that some ob-
ject, now missing, once rested on the lap. Should this object have been a
child, the figurine might have depicted a mother. Among the other clas-
ses of artifacts or samples recovered are manyanimal bones and seed
remains; these are being analyzed to gain information about the dietary
habits of the inhabitants of the Neolithic settlement. That settlement is
dated by .two carbon samples from Operation 16 to 7860 80 B. P. and
7770 of- 150 B. P.
The survey of the vicinity of Gritille continued in 1983; it has now
covered most of the area within about 5 km. of the site; thirty sites of
various sizes and ages have been noted. None seem to be as old as the
Neolithic settlement at Gritille itself. The Palaeolithic remains that were
found in earlier years have since been investigated by a group of German
archaeologists; they seem to represent not, actual living sites but collec-
tions of artifacts carried by water from wheretheir makers left them to
where they were discovered. Two sites can be classed as Chalcolithic;
they show cultural relationships with the Uruk culture of the fourth
millennium B. C., of which the center was in southern Mesopotamia. One
site probably dates from early in the third millennium B. C., and another
(the one near Gritille, mentioned above) from a few centuries later. About
seven sites belong to Iate Roman or early Byzantine times; this is a pe-
riod that does not seem to be represented on the main mound. Several
of the outlying sites are mediaeval in date. The Roman and mediaeval
sites are located farther from the river than the earlier ones; there
probably was some change in the pattern of agricultural activity in those
periods. in 1984 we hope to make soundings in one or more of the small
out1ying sites, to discover their chronological and economic relationship
to Gritille.
The results of the 1983 season at Gritille show that the site will
repay our efforts insome ways that were only hinted at in earlier years.
This is particularly true of the Neolithiclevels, which were barely touc-
hed i a the first two years, but which now prove to include well - preser-
ved architecture and many indications of the activities of the ancient
inhabitants. The 1984 season, our last, is to be longer than any previous
one, to give us the best chance to fuIfill our goals of discovering what
we can about the people of this area in ancient times, how they lived,
and how their life changed.
68
Note:
As in former years, the project was sponsored by Bryn Mawr Col-
lege with the cooperation of the Department of Classics of the Univer-
sity of North Carolina. The field staff came from a number of different
institutions; it was almost twice as large in 1983 as in previous years
due to the large amount of recording and analysis that was part of the
summer's work. Financial support was provided by a gifts - and - matc-
hing grant from the National Endowment for the Humanities (RO -
20394-82), and by donations from the Metropolitan Museum of Art and
from a number of private donorso i would like to express my gratitude
and that of the entire Gritille staff for the generosity of the friends and
supporters who have made our work possible. Our thanks are also due
to the Director". General of Antiquities and Museums and to officials of
his department, and to all the archaeological, civil, and military officials
of Adiyaman Province. Finally, we owe a special debt of thanks to His
Exeelleney Mr. Robert Strausz - Hupe, the American Ambassador in A r
kara, and to Dr. and Mrs. Gary Leiser, for their extraordinarily generous
assistance.
69
GRiTillE
D EXCAVATED 1983
El EXCAVATED 1981-82
il. DATUM
SPRING

i
70
---
.
,iS'.'
,';;:!;:>':'..

, rm
EXCAVATIONS AT ARSLANTEPE, 1983
Alha PALMIERI lt
During the 1983 campaign at Arslantepe theexcavations were carried
out in two different parts of the south-western area of the hyk, corres-
ponding to a1timetrical zones on the slopes. On the upper zone
the work continued on those stratified levels which. have already been
referred toalong nearlycontinuous sequence from Period Vf A (that is
the Late Uruk - influenced Horizon) to the end of the Early Bronze Age.
On the lover area the purpose of the investigations was initially to get a
better knowledge of the settlement belonging to the Late Chalcolithic
Horizon (that is Period VII). However, following the exposure of a for-
tification structure datable to the end of the Early Bronze Age, the ex-
cavation was centred on this building.
In the main stratigraphic sequence, the earliest levels reached in
1983 belong to Period' VI B, attributable to E.B.!., for which a series of
C14 dates have been obtained at Arslantepe, ranging from 3000 to 2800
Re.
Of particular interest in this period are the stratigraphic relations
between the Horizon oharacterized 'by Red-Black Burnished Ware, Iinked
to the East Anatolian - Transcausian cultural tradition, and the Horizon
distinguished by Reserved Slip Ware which appears to develop from the
similar production of the preceding aspect showing Late Uruk infIuence.
The stratigraphic sequence documented in 1983 confirms that one of
the two main VIB levels, in which up to now Red - Black Ware appear
exclusively, directly precedes the other in which a Iate variety of Reserved
s1ip ware is- widely predominant. These data have implications as to the
early presence in the Malatya area of groups using Red - Black ware. They
also indicate a discontinuity, at least on the Arslantepe site between the
Late Uruk - influenced Horizon and the Late Reserved Slip Ware Horizon.
As for the building layout, new parts both of Building V, belonging
to the lower level, and of the settlement of the upper level were brought
to light.
(*) Prof. Alba PALMIERI, Roma niversitesi Paletnoloji Enstits yesi.
71
Building V appears as an elongated structure.. consi- - sting
of the lenghtwise arrangement of two rectangular rooms 7.30 by 2.60
metres, which are connected by two small communicating rooms, 2.60
metres wide, provided with benches along the walls. One of the latter
roomshas two axial entrances from the outside. The peculiar character of
this building is stressed by the presence of buttresses along the outside
perimeter and by the floor of the two larger rectangular rooms, made of
unternpered mud- bricks, covered with plaster.
The Red - Black Burmished Ware found in situ as a resuIt of a fire,
include large jars with cylindrical neck, simple bowls and numerous jars
characterized by a marked junction of the necks and by small handles,
which are somewhat similar to the Nahcevan lugs typical of East Anatolia
and Transcaucasia (fig. l).
The material found in this structure also include a of
baked day/statuette and a crescent pendant made of day too,
As mentioned above, the overlying level characterized by Reserved
Slip Ware, is formed by a settlement destroyed by fire and fairly widely
preserved- The buildings are separated by nar]1QIW streets to which
access is also obtained by means of steps the slope -nad an heavier
gradient. The general-impresston that of a unitary planning. The clay
features inside the dwellings include benches, avens, shallow pits as well
as typical circular hearths with a small concavity in the centre.
The mud - brick walls have stone foundations, whilec the streets
generally have the floor prepared by means of pebbles and sherds. The
material in situ particularly interesting as far as paleobotanical
and faunal data are concerned. Indeed, there are indications of domestic
storage of cereals and at least ofgrape consumption, if not definitely of
yine cultivation.
In some open areas consisting of a narrow stret, crossed by a water
chaunel and an adjoining courtyard, probably provide with a wooden
i
rooging, remains of slaughtered animals consisting of cattle, sheep and
goatsvwere found.
The most recent pottery firids confirm that belong to a cultural
horizon which links Arslantepe to Hassek, and Mev-
kii, Among the wheel- made wares, the commonest shapes are necked jars,
mostly withreserved slip decoration, often consisting of complex decora-
tive motifs; and various Plain Simple Ware bowls.
72
Two new shapes are illustrated by a reserved slip footed basin
(fig.2,) and a footed bowl fig.3) which is particularly comparable to
some specimens found at Hassek. SmaIl four-tlugged footed jars, which
recall Ninevite 5 examples, few fragments of painted pottery and some
sponted jars are also present. The hand . made Red- Black Burnished
Ware is represented by a few bowls and by pots with lugs on the rim.
Among the metal objects, a pin of an already known type and
chisels, two of which with a still preserved wooden handIe, have been
found' Alsa ,large flint blades commonly appearin this leveL.
The successive building levels appear to have been disturbed by
numerous pits. it has not yet been possible, therefore, to correlate them
on the entire excavated area, so that up to now we only have localized'
sequences.
Onelevel, eleared in two continguous squares, marks the reappe-
arance of predominant Red - Black Ware of the East type. In
addition to remains of decayed wooden material, this Ievel revealeda
double line of post- holes Indicating a building tecnique of northernand
north- tradition, now well known in various sites of the Keban
area.
In more southern squares, a room had been built us ing the remains
of some waIls of a house belonging to the previous level.
Among the materials we can point out the fragments of a cylindrical
stand and of a Iar with an incised decoration for which we can find the
best comparisons at Pulur, in the Keban area.
In successive stratigraphic units, the incised stands appear together
with painted pottery of the type found at Gelinciktepe. Said units consist
essentiaIly of pits and of peculiar circular structures with sunken mud
floors, probably originally delimited by timber walls. Some of these struc-
tures contained secondary human burials. it is noteworthy that one of
them of particularly smaIl size (about 1.80 m. in diameter); appeared to
contain what seems to be the burial of a dog, with a line of stonesand
traces of vegetal matting. Above the animal a large goat horn was probably
intended as an offering. This find, for the time being can only be seen as
an interesting curiosity since at present we know so Iittle about the gene-
ral characterization of the Gelincik cultural aspect.
The painted pottery of this period shows very simple decorative
rnotifs mainly consisting of chevrons or hatched triangles (fig. 4).
73
Although certain elements, such as ladders, triangles hanging on the
inner rim, swatikas, establish 'a link with same of the E.B. i - II painted
wares of the Keban area, we must point out that the Gelincik aspect,
which seems 1:0 be limited to the Malatya region, is in contrast for its
semplicity with the rich painted pottery of Keban.
In the upper part of the pit stratum, together with the typical Gelin-
cik pottery, fragments of smal1 jars with a painted band consisting of
hatched triangles alternating with dots, have been found, which can be
strictly compared to same Norsuntepe materials (fig, 5). These connec-
tions probably indicate that at the end of EB II the conditions were deve-
Ioping for the unitary production of the painted pottery which in E. B.
III was to characterize the Malatya - area.
As regards the latter period, E. B. III, during the 1983 campaign
the better preserved of thetwosubterranean round houses found in 1982,
was completely A flight of few steps, bordered by two slightly
curved raised edges, leads from the inside up to theentrance on the level
of the outer surface.
Substantial town walls (fig6), datable to the same period, have been
brought to light, for about 35 rnetres, on the lower part of the slope,
where it had been built cutting the Late Chalcolithic deposits. The basic
structure, which appear to have been used throughout several building
phases, sonsists of a stone wal1 directly adhering to the cui. An outer
mud - brick wal1 ran along it; such wal1, after col1apsing, appears to have
been reused as the bac:k-wal1 of a large quadrangular room, dug out into
the tickness of the crumbled mud bricks. In the final building phase, after
the room had been destroyed by fire, what seems to be a semi - circular
rampart was directly placed against the main stone wall. (fig. 7)
In the debris of the room, typical EB III Red - Black Burnished and
painted potsherds were
A fragment of a jar with a highly pronounced nose-lug with incised
decoration can be noted. "
Although the EB III fortification wal1s of Arslantepe may represent a
development of the tradition of walled towns, which are aIready documen-
ted at Tepecik, and Tlintepe during EB I and II, these wal1s
give new indications as to the central role that the site may have played
once again inthat period.
74
FJg. 1
75
----
Fig. 2
Flg. 3
76
i
) ~ W \ ~
foo .... 'J. \LL ~ \
i
Fig. : 4
Fig. : 5
77
Fig. i 6
Fig. , 7
78
HARRAN- 1983
Nurettin *
Harran 44 km. yer Yeni ismi
tarihteki ismi ise Kltr ve Turizm
na Prof Dr. Nimet zg, Urfa Mzesi M-
dr Adnan Arkeoloji Mzeleri
dan Sabri Rlve ve Anrtlar Zeynep
Eski Eserler ve Mzeler Genel
Trnc ve heyet 26/11/1983 -
28/,1
12jrl983
tarihleri yzey plan
ve sondajlar '
Harran gibi yzlerce yerinin
bit (bir Tarihin beri M. . ,18. yz-
ait Mari tabletlerinden birinde Harran ay mabedinde bir im-
Hitit ile Mitanni Mati-
vaza Harran Sin ile
,
Assur Adadnirari (M. . 1310 -1280) Harran Kalesini
tir. Harran M. . 610 Uman-manda kavimleri tahrip
M. . 53'da Perslerin M. . 2. sonunda da Byk
idaresindeki eline Harran Perslerin, Ro-
Basanilerin
haline
devrinde Emeviler sre
(II. Mervan 12-13. zellikle Eyyubiler devrinde ge-
ve byk bir haline
kltr nemi okbyktr. Birok filo-
zof ve bilim 910-1081 tarihlerinde kuzeyde yeralan
Edessa, Urfa'da hkm Harran hi-
bir zaman 1260 tarihinde ta-
ve Harran bu istiladan sonra
bir daha eski durumuna geiemeyip, yerine Urfa 'kaydetmeye

(*)Dr. Nurettin Eserler ve Miizeler Genel /Mdm
79
Harran kuzey-gney 1300 m.
1000 m. olan elips bir sur ile evrilidir.
gre 3943 m. gre ise 3965 m. dir. 4
km. sur yer yer 5 m. kadar ykseltmek-
tedir. zellikle kuzey kesimde ok iyi muhafaza Sur zerinde
6 kap! mevcuttur.
Kuzeyde, Anadolu
ve Musul
Gneyde, Rakka
Halep
Bu Halep restore ve Urfa - Harran
si buraya kadar gelmektedir. Halep geerek devam eden Har-
ran stabilize yolu hyk zerinden geerek 'i kaleye kadar
nemli eserlerinden olan Byk Cami merke-
zinde yer su minaresi 'Ve mih-
ayakta (Minarenin mevcut 40 m. olup,
rasathane olarak da sylenmektedir). Bunun
daki
iyi i kale mevcuttur. Kuzey kesimi ha-
ri hemen hemen ayakta ve iyi Dikdrtgen bir plan vermek-
tedir. kuleler mevcuttur. tarihi kesin bir bil-
giye sahip Hitit -Asur ve yeni Babil devrinde de
(Asur devrinde !ASUR . ile ASUR -
ve j eni Babilde devrinde nem Muhtemelen Sin
da burada Tem'izlik bu
yerde zamanla stten dklen toprak molozlar surun st sevi-
yesine kadar durumda idi ve tm kale evresi bu durumda idi.
ncelikle ve gney kulesi yer alan ve evresi
temizlendi. ileride restorasyon iin
yerlerinde dzenlendi. molozlar sur Tm kale
evresi ile ve gney kulelerinin i
merkezine bugnk ova seviyesinden 20 - 25 m. yksek-
likteki hyk zamanlarda 'iskan yeri olarak Bugn
zerinde tarihlerde bina ye ha-
rap lojman olarak bir
Hyk zerinde yer yer tahrip ve kntlergrlmektedir. yol
dozerin tahrip mimari da grl-
mekte, toplanan malzemenin
dirilmesinde Harran M. . 3. binden M. S. 13. kadar
srekli
80
Harran'a zamanlarda birok tarihi seyyah ve
Bunlann en sonuncusu S. 1952'de iki hafta, 1956 da
hafta sren
Ve bu sreli Byk Cami avlusunda
Urfa Mzesinde edilmekte olan Nabonid stellerini
gelince ;
tepe 10x 10 m. boyutlannda A. ile bu-
nun 60 m. kuzeyinde yama zerinde yine 10 x 10 boyutunda B.

A. SONDAJI: kuzey-gney istikametinde uzanan
zeri topraktan bir duvar-grld. 'Buduvarm
1.05 cm. bir bir mekana ta ise de bu kesim 5 m.
yeni dnemin tahribine amada 2 m. inil-
mesine buradaki tahrip devam etmekte idi. Kuzey kesimde
yanyana iki oda grlmektedir. Uzun oda 3.lOx3.15
m. boyutunda olup Zf cm. bir Bu oda
da bir de ocak mevcuttur. Hemen ise 2.70x4.90 cm. boyutunda.
nc bir oda Mevcut duvarlarda ise Buoda-
gneyinde ise olan (75 cm) 3.75 x 2.95 cm. boyutunda
bir mekan daha grlmektedir. Bu odaiinde dzgn bir dizisi grl-
mekte ise de belki st 'Olabilir diyebiliriz, Ancak "so-
nucu gney 'kesimindeki 5. oda (3.10x2.1O cm)
mevcut planda belli dzgn ve iyi izlenebi-
len kerpi grnmektedir. Genelde oda planlan kare olup,
iyi duvar 50 - 60 cm. duvar
ykseklikleri ise yer yer 30 cm. ile 1 m.
B. SONDAJI :Bu alandaki imli yzey hemen
i. tabakaya ait mimari gn Tam ola-
rak plan vermeyen byke bir eve ait dikdrtgen ve kare 12 odadan olu-
bu iki alt mutfak, kiler, ola-
rak basamak, anak mlek ve buluntulardan tah-
min edilmektedir. 2 m. kotuna bu tabakada duvarlar
26 x 26 x 6 cm. veya 27 x27 x 6 cm. ift kare
1 m. ykseklikten sonra ise duvar ebat-
lardaki kerpi ile rldr. Kerpi amur ile
i yzleri amur ve beyaz Tabanlar
genellikle Sadece kuzey bir meka-
dzgnkesme fakat zamanla skld-
iin sadece taban
yer yer da Odalar iinde podyumlar kk ocak
ve ileri grlr. tm oda kodda bir
veya iki basamakla Odalardan
yerleri belli olup 80 cm. yan sve
yerlerde yksekliklerinin 1.50 m, ykseklikte grlmektedir. B-
yk bir iinde kalan dikdrgen bir mekanda sve-
sinin hemen ykseklikleri 4 mer-
divene ait 4 adet basamak Odalardan hibirindepencere izi-
ne Bu tabakada zellikle oda. ve ona
merdivenli oda bol miktarda anak mlek tm kaplar ve sikke-
lere
buluntular: A ve B sondajlarmda 1. (bol miktarda
. .,cam eser sikke ve kk buluntulara
anak mlek : Her iki sondajda da bulunan anak mlek kendi
iinde ve olmak zere iki gruba
anak mlek: bej, kirli beyaz renkte, ince taneli astar-
ve mutfak yayvan anaklar, ift kulplu mlek-
ler, iri gvdeli uzun boyunlu kulplu kpler bu grubu
anak mlek: anak mlek ise kendi iinde birka
grup Firuze denen dz mavi renkte ii kase,
vazo, testi, kandil ve sehpa grlr. Lsterler ise hafifyayvan
ve an kaseler mavi olup, lacivert ve kahverengi deSlen
ve Sgrafitto'lar ise yayvan kase iba-
rettir. .
Hyk ve i kale temizlik bol miktarda top-
rak pipo cam ve fayans boncuklar sikkeler ve cam bilezik para-

Eyyubi ve Seluklu (12 - 13 yy) devrine
ait
Hykte ve kalede bulunan tm
12. -13. yy ait
82
Plan : 1 - Urfa
i
,. Plan: 2
Harran gene!
83
Plan : 3 - Harran T o p o r a f i k plan
84
...
"Ci
"cl
8
<il
-(
i
85
86
Resim : i-. Kale duvarlan ve kalenin
Resim i 2 - kalenin kulesi
Resim ': 3, - kalenin gneyden
Resim: 4, - Hykteki B devrine ait tabaka.
87
Resim /s
Resim f 8
Resim f 8
f 9
Resim f 7
ResIm f 10
Resim f 11
kesim f 12
i
Resim: 5. 8. 9. 10. II - Eyyubi sikkeleri
Resim: 8. 12 - slkkelerl
Resim: 7 - I?J sikkesi
88
Resim: 13 - dnem. pt. emzikli

Resim: 14 - ET Pt. figrini.
Resim: 15 - dnem pt. l
Resim: 16 - dnem. pt. tek kulplu
ve vazo
Resim: 17 - dnem. pt. testicik ve
emzikli kap.
89
..
Resim: 18 - dnem. pt. izi
bezekU kp
Resim l 20 - dnem. pt. ve
geometrik bezekli kap

Resim: 22 - dnem. analt-
mlek dip
90
Resim: 19 - dnem. pt. anak-
mlek
Resim: 21 - dnem. ii -
kase,
Resim: 23 - dnem. pt. halka
dipli kase
Resim : 24 - dnem, am bilezik
Resim : 25 - dnem, anak - mlek
Resim: 28
dnem, pt.
sapan
91
1983
Veli
0.0. T. . Tarihi Eserleri Kurtarma ve Mer
kezi'nin maddi niversitesi Edebiyat Fakltesi ve
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi'nin o yrtmeye
1983 ve birlik-
te, 26 Temmuz - 2 Eyll tarihleri 39 gn i. (.Bu
bilim kuruluna, 2. olatak Yrd.
Do. Dr. Oktay Belli, genelkoordinatr olarak Do. Dr. Altan A. ilingir-
filolog olarak Do. Dr. AH M. Dinol ve uzman mimar
olarak, Mima Srinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi'nden
grevlisi mit Sirel, temsilcisi olarak da, Konya Mzesi'nden
asistan Necip ay Serpil ve Hse-
yin konservatrlk de Nur
bu da ,'tmyle gerek-
ve bu srekli bir mmkn ke-
sinlikle ortaya niversitesi Edebiyat Fakl-
tesi, Tarihi, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi, Hititoloji ana-
bilim Saffet Ahmet Ergun, Kemalettin
Hakan Sivas, Mete Alay, mer Pikdken,
Mustafa Aygn, Necmettin Alp, Haydar Kalsen, Ege niversitesi Edebiyat
Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm'nden de Zafer Derin, Taciser
Tfeki, Glriz Akdenizli, Ali Ali M.
Ali Kerman, Sevim Haluk S. Timur ve Hakan Bayraktar
ciler
(*) i)),o. DI". Veli :!:stanbul Fakltesi 'Oyesi.
(1) Kilitr ve Turizm Eserler ve M2Jeler Genel Mtidtil"1g"'nn iz-
niyle yrtlen Va1is1 otur,
defalarca ziyaret eden iBaskil Ayhan Bayhan ve Mze M-
dr Ferllui.n lbylk :ilgi ve ellerinden gelen yar--
geen ve kurumlara zevkli
bir grev
93
Amalar
1983 amaca
1 - kuzey ucu ile zirvesindeki L 14, M ve N 14-15
plankarelerinde 1982 sezonunda 0-14 !planka-
resinde saptanan-sur
ortaya
2 - Tepenin kesiminden bir ama (0-15)
ile etek bilgi sahibi olmak;
3 - Gney etekte, bir blm 1982 sezonunda P 14 plankare-
sindeki, Eski Assur Koloni ge evresiyle byk kerpi ya-
kompleksinin mevcut incelemek (Resim 1-2).
Kuzey u ve zirve amalan
L 114, M 14, M 15, N 14 ve N 15 plankarelermdeki, durum-
da Orta Bizans, Ge Hellenistik, Ge Demir 'Ye Orta Demir
sonra, ortalama -2.00 m. derinlikten itibaren
ince bir 2. ait ula-

Ge Tun II dnemine ait olan gnmze iyi durumda
Sirndilik iki halinde Ge Tun
II mimarisi fazlaca tahrip '(Resim : -3). 0.50 -0.60 m.
da temelierinden son derecede yoksul bir
ederler. anak mlekler Malatya ve bl-
gelerinin merkezlerinde ege-
men tr, ok \dnen bir arkta dipsiz ya da ok ufak dz
dipli tabaklar temsil ederler (Resim: 4) 2.
Madeni buluntular uzunca namlusu gen biimli
ile yine tuntan kolcuklu bir balta dikkatekicidirler (Resim: 5)3.
yzleri konsantrik kilden (e) mhrler
ok rnekle temsil edilirler (Resim: 6).
(2) U. ESlin, Kebam Projesi 1969, 111 vd., Lev, 92/1; M. N. van lIJoon, Korucutepe
III, 1980, 74 vd.: H. iHauprtmann, Keban Projesi 1969, ILev. 66/1; 58/5; P. E.
;Pecorella, Malatya III, 1975, fiIg. 7/12 - 13 'bkz. J. Garsitang, Prehistorio
Mersin, 195,3, filg.157/7 - 8; H. Tarsus ll>. 1956, fig. 384/1137 - 38;
327/1176; ,F, F.isdhJer, Die Hethitische Keramik von ,1916'3, !'Daf. 101/9
'16;
S. [)lupre, Porsu'k I, 1983, Pl. 6 -7.
(.3) .Bkz. U. Esin, Eebam Projesi 1969, m, 90/2; ;PO Pecorella, 18/31,
Tav. IJV1/29; H. Ertem, KebanProjeBi; 35. :Kol1cu!klu Ibalta nite-
lenen 'bu trde oibjeler.in ve k1kenleri iin Ibkz.R. !Maxwell-
lHyslop, iBroIlZle Axe- or Adze iBla:des f.romAsia" Iraq XV 1953,69 - 87.
94
Bu ikinci hedefimiz, 0-14 plankaresinde 1982 se-
zonunda ortaya 2.00 m. N 15 ve
M 15 plankarelerindeki bulmaya ynelikti. 1983
bu plankarelerde, 'kuzey ynlerinde 12 m kadar uza-
nan, birbirine paralel iki ortaya Birbirierin-
den 0.20-0.30 ID uzanan bu paralel beraberce
4.00 m.'yi (Resim: 7). Ge devir olumsuz yn-
de fazlaca olan bu birbirleriyle kesin
ya da greli kronolojileri henz Buna ma-
sif teknikteki Orta Demir karekterine
syleyebiliriz.

O 15 plankaresini kapsayan bu amada
(Resim: 2). Bunlardan -3.75 m derinlikteki stteki,
bir duvar, temsil olunur. Bu duvar
bir ucu O 14 plankaresinde 1982 ortaya sur
ift duvardan bir duvar,
N 15 ve M 15 plankarelerinde de zere, daha erken dneme
aitkerpiten bir duvar zerine Henz fazla
Son Tun ait olan bu kerpi duvar O 15
plankaresinin ikinci Bunun ise, -5.50 m.
derinlikten itibaren, ynnde 5.20 m. kadar uza-
nan, 'kerpi bir tabanla
nc yz amur ve
dalarla bu zeri yada en
olabilir (Resim: 8). Keramiklere Ge Tun ait pldu-
bu platformun ile olan ge-
lecek ortaya
Gneyetek
1983 sezonunda, geen gibi, P 14 plankaresinde
la birlikte, bunun kesimine de
bylelikle 7.20 x 2.10 m iki magazinin (KI-K2) tm
elde (Resim: 9-10). Henz tmyle temizlenememekle
birlikte, 1;20 m ve yer yer 3.50 m kerpi duvar-
gnmze olan bu iki magazin ok /bir tahrip 01-
Bu byk tadilatlarla srdrlen
mekanlar, bir sre sonra da byk bir
hasar grerek, apta hale Drt bir yanla-
ortaya olan bu iki magazine herhangi bir ka-
geidi yoktur. Bu nedenle iki olan mekanlara st kattan
merdivenlerle
95
Geen da gibi, bu iki magazin eski Assur Ko-
lani ge evresine tarihlenen malzemeler
1982 elde signe royal gelmek zere 4, omuz-
derin yivli iri .vazolar, iten eper-
li kaba anaklar banyo tekneleri, ile omuz
na mika tanecikli kahverengi boya banyosu gvdesinin
alt blm ise hamurunun renginde anaklar', koyu
anaklar ve nihayet bir damga mhr (Resim: 12) Kltepe
Ib'de benzerleridirler. genellikle bej astar
zerine, ve boyundan paralel yatay
lerle ark bir kap tr de hem bol temsil edilme-
si ve hem de Habur olan nedeniyle bizi yine Koloni
ge evresine, bir Orta Tun II dnemine gtr-
mektedir 6 (Resim: 11).
Henz bir halinde elde edilmemekle birlikte,
Orta Tun i dneminde, blgenin Erken Tun beri devam eden
geleneksel kltr ile bir sre iinde malze-
melere sahibiz. beyaz zemin zerine mat mor kahverengi
boyayla yatay ve dikey paralel bantlar ve noktalarla
Orta Tun i keramikleri, Erken Tun sonucu evresinde grlenle-
rin bir grnmndedirler (Resim: 13)7. Oysa
Orta Tun II dneminde bu tr
katlardan bir hemen hemen yok denecek kadar azal-
Bu verilerden hareketle Orta Tun i den Orta 'Tun Tl'ye
zellikle Orta Anadolu ve Kuzey Mezopotamya'dan kaynak-
lanan etkilerle, 3. beri devameden geleneksel kltrn kesintiye
ileri srebiliriz.
Sonu
1983 sonucunda, kl-
tr ortaya
i. Orta Bizans
II. Ge Hellenistik
(4) V. Sevin, V. 1983, 141,Res. 13
(5) V; IS'evin, a. e., 14
11,
!Res. 13
(6) 'Bkz. ,M. E.U ,MaHowan, Iraq ]V, 1937, 102, fig.22114; ay. yaz., Iraq V/ll 1946,
134, fi,g. 11/9; B..Hrouda, Die bemalte Keramik des zweiten Jahrtausendis in
Nordmesopotamien und Nordsyrien, 1957:, 22 vcld.; C. Hamlin, Iran XLI, 1974,
126 vdd, K. Emre, A natoUa vn, 1963, 95 vdd, )
(7) Paralelleri iin Ibkz. U. Esin; Keban Projesi 1970, Lev, 103/1 - 2;E. E. Griffin,
Korucutepe III, 1980, 67; H. Hauphmann, Kebam Projesi 1969, 92
96
III. Ge Demir
Orta Demir
V. Ge Tun II
VI. Ge Tun i
Orta Tun II
VIII. Orta Tun i
---i
i
ele geen paralar ve gerekse yzey keramik-
Ierinden; Erken da bir temsil
bilmekteyiz. Bunun hyk zerinde az Ge Kal-
kolitik keramiklerine de Ancak
uygun olarak, Keban ve hyklerinden iyi bu dnem
yatayamalada dahaok dikey sondajlarla iste-

97
Resim 1 -
Lo 11 12\13 14 15 16 17 ii 19 20
G
iMi!Kl
-
A M.t HTA RI ..'
..--'
H ... ... ...
.......... ... .
-'
.'
.......-...
.<.:,:;'
' ... -...
.'.,..... ..
--_... ........- ._---
---_..
i -._-
f---
'-o
-
. ..-;
- _.
_.

..
"
.'
'-- ..

----
J
..... ...;_.... ...-......-...,.
/-
..._-........
.......-........
.. / ........,..
/ .........
"-
--
... ..../.,
./
-,
K
,"
//
<,-. \
-
(-
00'
,
!
..
11\ \
L
\
r
\
\
'.
\
-,
;
\.
J
!
M
'0,.,
'.
i
"
"
N
'.
\
\
,
\
i

\

i
..
\
\
If
//
/
O
,
,
/
:
\
i
\ [ ./.,.-- ,
i
\
/
.
,
\
i
\ \
i
\ ./'/
O
R
i
\
i \ \
i
i
\
,.
i
_.---
_..
S
i
\
<,
_.. --
\
\
\
.,,-
,-'
_._......
T
,
.,
" ...
J
v
'. '"
....-.... . .....
...............
tm
1911

1912
D
1913
Resim 2 - ama anahtan
98:
Resim 3 - Ge Tun II kuzeyden.
__:-L--//
c7


... /'
.

=r---;)
-;" "

Resim i .( - Ge Tun II ve kiseleri
Resim 5 - Ge Tun ii

tun boncuklu
balta.
Res, i 6 - Ge Tun
ii ya-
katlarm-
dan. kllden
damga m-
hrler.
99
100
Resim 7 - ve plankarelerindeki ift duvann ku-
zeyden
Resim: 8 - OLS plankaresindeki 3.
platformu. kuzeyden.
Besim 9 - Orta Tun II magazlnlerf, kuzeyden.
p
R
A1_: __
13

Z :J , SM
Resim 10 - Orta Tun II magazinleri
101
Resim: II - Habur tr keramik p a r a l a r .
Resim: 12 - eki b a l
damga m-
hr
Resim: 13 - Orta Tun i keramik p a r a l a r .
102
THE PREHISTORIC SEQUENCE OF - SEMAYK
Machteld J. ".
After the study season of 1983 the following interim comments can
be made concerning the habitation and burial sequences of the
Semayk and adjoining areas :
Neolithic. In 1983, further observations in the recentlv ploughed
fields and orchards of a village ca. 3.5 km. ENE of
revealed that the bum! strata of the ceramic Neolithic settlement buried
under the houses to the SE of the spring in the village extend to fields on
the East edge of suggesting a diameter for the site of ca. 125
m. Obsidian implements and of wal1ing with wall plaster had
been brought to the surface by deep ploughing. Pottery include
rim sherds of holemouth jars.
No tombs have been identified for this period.
2. Chalcolithic. Hes ca. 2 km. to the SW of the
site with Middle and Late Cha1colithic habitation levels adjoining Kara-
to the NW
1
The Late Chalcolithic level is best preserved, Rectangular
houses of one or more rooms are builtof irregular large mudbricks, pise
or timber on stone foundations. The houses have fixed hearths, bins and
niches. The pottery inventory is similar to that of Kuruay 4-6 and related
toBeycesultan Late Chalcolithic 23.
.N&tbmbs have come to light for this period at
3. Early Bronze i. The earliest levels at I and II, are
those of the forrifred complex in the center of the mound. These levels
have many sub-phases, but essential1y represent the building and remo-
delling of a two-storied housewith an oval courtyard, which is SuITO-
unded by an openarea protected by a palisade with rooms along its
face (AJA 78, 1974, p. 352 ill. 1). The building technique pise or irre-
gular mudbrick on stone foundations; wattle and daub ise used for the
(*) :Prof. Machte1d J. lMELLINK, BrynMazw Ooldege yesi.
(1) ;IDstlick, AJA (American Journal of Arehaeology) 84, pp. 5 - 14;
Ohmtine ,EsHek, The N and Ohalcolithic Pottery of the Plain,
Turkey (University <Microfi1ms, Ann Arbor 1980).
103
palisade. The embankmcnt addedaround the oval courtyard is built in
herringbone technique of plano-convex bricks laid in day; The pottery of
this level is somewhat later than that of Late Chalcolithic it is
predominantly buff or dark; decoration is by incision or applied relief
strips. Jugs and pitchers begin to have rising rims (AJA 69, 1965,pI. 64 :
29-32; pl. 66: 41-44; AlA 70, 1966, pl. 60: 21, 23). At the end of level II,
the central mansion of was destroyed by fire.
Some of the earliestpithos and jar burials from ceme-
tery, and the built tomb AQ 367, belong to this period (AJA 73, 1969,pp.
324-327). Domestic pits of Eo B. i type survive under other parts of the
(AlA 69, 1965, pl. 62: 19-24).
4. Early Bronze Ila. The center of was rebuilt in levels
lUN, with indications of fortification in level IV, but erosion and
ploughing had little of the architecture intact.Houses were built in the
surrounding area. Their plans were of megaron type with central hearth.
Wattle and daub as well as timber are used as building materials (AlA
83, 1979, pp. 133-147, J . .L. Warner). The pottery of this phase is charac-
terized by the predominance of red polished ware with white painted and
relief decoration. Beaked pitchers, bowls, and four-handled jars of various
sizes are made in this fabric (AJA 68, 1964, pl. 78 : 8; AlA 70, 1966, p1.
58: 11-14; pl. 59: 15-20;A.JA 72, 1968, pl. 83: 24, 27; pl. 84': 32,34,
35; pl. 85: 39, 41).
majority of the pithos and jar burials of the cemetery
belongs tothis period, especially to Ievel V of the village.
5. Early Bronze IIb,transitiona1. The latesthouses and tombsof
the E. B. U phase have innovations in their pottery, such as the intro-
duction of one-handled redpolished tankards (AJA 68, 1964, pl. 80: 14;
pl. 81 : 18; still handmade): pitchers with exaggerated beak spouts (AJA
69, 1965, pl. 61: 13-14); teapots with basket handles and red Ientoid
flasks with cut-away spouts (AJA .68, 1964, pL.81: 20;pL. 82: 29). A fcw
wheelmade red one-handled tankards, and one grey grooved wheelmade
tankard (AJA 69, 1965, pl. 61: 12; AI 68, 1964, pl. 80: 15) are tomb
gifts of the latest pithos burials of the E. B. II series.
6. Early BronzeIlI. The houses of this period ane better built, lar-
ger megara with centralhearths, same made of regular mudbricks on
stone foundations. Wells were dug in the villageand in the central mound.
The ceramic 'innovations of the period are whe,elmade two-handled tan-
kards (red and grey polished) (AJA 69, 1965, pL.65: 36; AJA 71, 1967,
pl. 83: 46), wheelmade plates,platters and dishes, both inbuff and in
red polished ware, and newshapes of buff storage jars (AJA 71, 1967;
104
p l , 82:43) and red pitchers (AJA7l, 1967, pl , 83:44). The spindle
whorls of this period have a flat lentoid profile, unlike those of the E. B.
II period, which are squat biconical with truncated ends (AJA 72, 1968,
i pt. 82: 19-20; contrast those in AJA 70, 1966, p.l, 62: AJA 71, 1967,
pt. 84: 52-53).
No tombs of this period have been. identified;
7. Middle Bronze, In the M. B. Age, the area of was inha-
bited for some time. Houses of timber have left ceramic remains and
domestic sterage pist. The pottery is of buff wheelmade ware related to
Central AnatoHam Old Hitthe and Kltepe Karum Ib shapes and fabrics
(AJA 73, 1969, 40-45; AJA 74, 1970, p l , 55: 6-7).
Burials of this period were foundat and-at
not elustered in the form of a cemetery. Theyare single inhumations in
wheelmade ribbed pithoi (AlA 73, 1969, pl. 71 : 4).
POSTSCRIPT :
8. Iron Age. There is no evidence of L. B. occupation of the
area. Remnants of Iron Age houses exist in several
trenches and elsewhere in the zone. The pottery is of
buff and bichrome painted ware of a type known elsewhere in Southwes-
tern Anatolia (AJA 74, 1970, pl , 58: 19).
Burials of ,this period are found in. and around Theyare
single inhumations in pithoi and jars. Cremations of this period were
found at Karaburun in small tumuli (AlA 76, 1972, p l, 57: 11-12).
9. Late Roman. The latest occupation of the area is attested by
occasional surface sherds of a brickred wheelmade fabric found at many
sites in the plain, perhaps of the 5th and 6th centuries of our era.
105
- YASSITEPE VE - - 1983
N RAPORU
Manfred KORFMANN '*
sevgili
1983 gemeden nce, Nurettin Yar-
nezdinde Eski Eserler ve Mzeler Genel olmak zere,
Mdr Kudret Ata'ya. Genel Mdrlk g-
revlilerine, her zaman gereksinme anakkale
Mzesi Mdiresi ve Devlet grevini
byk bir yerine getiren, Mzesi
Mehmet Akif bor bilirim.
Troya evresinin kltr tarihi ve deniz stratejisi nemini
anlamak ve Koyu'nu, olarak kabul et-
mede olmak zere, verilerin Cezayirli Ha-
san de Krfezin hemen yer alan
bu konumu ve grevi prehistorik .sorunlarada
tutacak niteliktedir. donanma uygun gney bek-
lemek zere Koyu'na bu Eki-
bimiz grevlilerinden topograf, Adnan lmlerini
yaparak, rlvesini (Resim: 2).
stne gemi krokileri (Resim: 3).
Piri Re'is 1521 tarihlenen Bahriye eserinde, nemli
koylar da bahsetmektedir. Bu eserde
anakkale ok kuvvetli bahse-
dilmernekte, bunun gemilere, denize dik bir yapan
hemen alt kesiminde demirleme da
(bkz. Har., Resim: 4). Bahsedilen bugn stnde bir akar fe-
nerin yer -
(*) Pvof. Dr. iManfved RJORFMANN, !Tbingen 'tiyesi.
, . ,Elimi.zde olmayan nedenlerle 1'98'2 yrlr 'n raporu V. Toplan-
BHdiri: zetleri ,blmnde yer alan zetin ge-
mtt ederiz
107
-----" ----- ---
Bu tepede nedeni, Troya'dan gnmze ok
belge o senelerdeki olarak,
zellikle kronolojik ortaya eksiklikleri gidermeye
kltr daha bir ortaya
- en nemli ve Truva'mn ken-
disinde yeterince Troya i en eski
ait malzeme
1983 tepe zerindeki 7 alan ve
uzanan 2sondajda res.
5). Burun zerindeki amadaana 4-5 metre
kltr metresini Troya i
en eski 7 bu sonu, olduka
mit vericidir.
S 15 ve S 16 kuru duvar S 15 a-
dik bir dnen, hafif bir duvar saptan-
(bkz. plan, Resim: 6). Arka yz, renkli kil dolgunun
iine gzel izlenen bu bir ka
evreli bir tahkimata ait 1982 ve 1983 gene
bu alanlarda, yeryer, duvar izleri
Mezopotamya ve Suriye'nin kerpi il-
gisi samlan ve Troya i. evrenin ancak en alt tabakala-
rneklerine rastlanan bu trn en ise R 12
ortaya
kerpi ve kerpi rnekleri de aDa ge-
lerindendir.
duvarlar yeterli uzunlukta
bina planlan ve dzeni denz kesin bir sylemek
mmkn duvar eksenlerinde.
ve ynleri, s-
reklilik gstermektedir.
uzanan
yap. cephe S 13 karesi, 1984 da nemli
bir ,.yer Duvar boyunca
g&re, bina uzun
0.90 m olarak Elde
edilen verilere gre bu kesimde, merkezi bir veya bylebir
,blmlerinden biri yer Bu kamya nedeni,
sadece tepe izerindeki konumu geen sezonun, kltr tarihi
dan en nemli birinin de bu alanda ele gemesidir. Bu
108
buluntu en 2 benzerini, Lesbos Thermi en
alt bir (Resim: 7).
alt da, Troya Ta evresinde
apsisli ev benzeri, yuvarlak tipte, geleri
dir. Birka amada ancak olarak elde bilgiler, zellik-
leri kesin bir sylememizi nlemektedir. Bu
tdar,Polioahni Nero evresinden yuvarlak evler trnde
de olabilir. -
- Troya i en-
vanterin bir btn grlmektedir (Resim: 7). st tabaka-
larda olan ve dolgu bezeklerin, alt tabakalara
Bu sezonda da yeterli kap Kk
buluntular ok az yeterli
aletlerin ok nemli bir
etmektedir. 1983 sezonunda ancak bir obsidyen alet ele
analize gre, Melos Geen
sene topraktan bu sene iki
para daha (bkz. s. 7). Bu ilgin aletler her halde gnde-
lik trden
tabaka btn erken evre
hi bir yer vermeyecek Troya i en eski bl-
mne tarihlenmesini Gene burada, boyu sren
bu kltrn izleme Troya i tabakala-
hemen veya stnde, bir evvelki veya sonraki devirlere ta-
rihlenen zellikle kronoloji daha
hatli bir
Ge Troya VI (Ge Miken
i
Tepenin bir ka yerinde buluntular, buradaki
ok sreli bir Ge Troya VI muhtemel
(1) W. Lamb, Excavat()ins at Thermi Leebos (1936), [;ev., 25: 31-18 31-19;
iLev. 4'7 : 31-19 s. 1166. !BUrada &arak .Amorgos'-
tan Syoos'ta.kd Ohalaminani Eretrda ve OhaIlds
miiJzesindeiIll de lkemilk.
(12) L. - Brea,Poliochni, QfJtta Preistorica. nell 'f8ola tU Lemno-s 1 (1964),
53 if; 86 if.
(3) Analizler !Heielbel"g :Max. Fizigi ,bl)lfimiin.den G. A.
ve E. Permeka
(4} AA 174/2, 1984, res. 4" s.
109
etmektedir'.. de izlenen Mr ukurda,
safhaya ait malzeme olmak zere, Ge Hellas
lIIB veya Ge Hellas Miken da Bu
devresini M. . 1190... 1180 tarihliyebilmekteyiz", ukurdaki
en nemli buluntulardan biri, hi ki, Ge Miken devrinden ender
olarak 21 cm demir bir Ba-
his konusu olan Miken malzemesinin Troya-Ilios sorunu da
nemli olup girmek istemiyoruz.
Hellenistik Devir
Hellenistik en az iki safha iinde inceleyebilmek-
teyiz. 1982 senesinde, S 16 bu devir surunun
iki devreli tespit edilerek (Resim: 8), altevre iri ocak
meydana 1984 ise bu
duvar R 14 ten Q 12 kadar Duvar bugnk yama
boyunca
Hellenistik Devir ilk evre surunun ancak ufak bir
kesinlikle S.15 bir su
da yer daha ge bir safhada rlerek bir
Bu devir sur ii birbi-
rine ufak hcreler biimindeki dzeninin, konutlar yerine,
depo S 13 Hellenistik da
nemini Bu -amada ufak, dikdrtgen mekanlardan
birinde, bir veya bir ziyafet btn kapsaya-
cak anak mlek ele Bugnk bilgile-
rimize gre bu toplu buluntu, M. . 3. ilk tarihlenmek-
tedir, Anadolu'da bu denli iyi ve ilgin rnekleri kapsayan (r-
topraktan bir maske) pek az Erken Hellenistik buluntu top-
bu buluntular zellikle anak mlek tipolojisi ve
kronolojisi byk nem
Bizans
Bu blmde, iki safhayla temsil edilen Bizans
sz etmek isteriz. 1.0 m ve 0.8 m g-
rnml temelleriyle (Resim: 9) eski safha, 12. son blmne
tarihlenmektedir. Buradaki Bizans tahkimli bir depo bi-

(5) AA 170, 1984/2, 172.
(6) C. Podzuwe:it, Die mykenische Welt UIl!d 'Troja, B. Hansel (ed.)
zwischen 1600 wnd1000 e, Ohr., 19&2, 65 ff.
(7)0 J. C. iThe F-irst Archaeologtcal Appareance of IrolI1J, "11h. A. Wer-
time - J.!D; Mubily, The Coming of the Age of Iron, 1980, 69 ff.-
110
Bu stnde, yzey hemen yer alan,
ve kerpi tahkimli bina kompleksinin bir sonucu
13. ilk
bu iyi kaliteli sikke buluntu-
lanyla da daha kesin tarihlerne yzey top-
hemen bir Latin Krallar dev-
rine, yani 1204 ve 1261 tarihlenen", 40 adet Skyphat gibi.
zere, drdnc ordusu,
gemeden nce, anakkale bir sre Elimizdeki
maddi kltrn pek fazla halde,
tarihi olduka nemli bu olaylarla
- Sivritepe
1983 birisi (LL 82/83), kuzey-
(PP 83) olmak zere iki sondaj (Resim: LO). Bu
alanlardan bilgilere gre, ok uzaklardan bile grlebilen t-
mlsn, Hellenistik 100 seneden beri s-
regelen Troya kahraman da bylece ce-
vap Tepede um-
ok daha bir bu Hellenistik tmlsnn,
ne denli iyi planlanarak Tmls, 40 ar cm
yatay kire 60 cm
kil ve toprak homojen dolgulardan ise,
kayrnalara Bm
tmlste dikkati eken ibir ge ise, tatbana
kesimlerdeki, Prehistorik malzeme 'veren, koyu renkli Ya-
incelemelerde, daha alak olan ana tmlsn iine
giderek Bu ykselti gidermek iin,
evreden toprak ekilerek, alt kesime Tmlsn alt blm-
lerinde izlenen koyu renkli nedeni bu Prehistorik mal-
zemeyi kapsayan, in situ ise, ancak 60 cm. ykseklikteki bir
blm gnmze kadar Malzeme zerinde daha
ilk zellikle Kumtepe la ile Troya i olmak
sik'keilerin tarihlendirp.mesinde
gz nnde
(9), Tarihlerneyi yapan ,D. Mannspevger,
(10) tl'veclk trnlsnr; oik daha sonraki bir evreye son-
ra, 100'4 te, Ilias zm ibulmak zere Alman
-bu tmlse W, iM. ve O. 'Mey Patroklos ve
Achlll'In 'buLmak 'zere 19125,
da, el bkz. :M.
44, 19126, 360 if
III
zere, Akdeniz'in Bezekli mallar evresi tu-
tacak nitelikte bulgular gze
Troas'taki Bezekli (Resim 7), Troya I'in eski tabaka
daha nce ortaya ve gene bu blgede hi bir zaman
bu evre bir arada grlmedikleri Kumtepe Ia'da
yan yana izlenen Beyaz Bezekli mallarla, Bezekli mallar,
ritepe'de ise gene bir arada az
men, Beyaz Bezekli Troya i (21 para)" ve Thermi"
bir sre nce Kos Emporio
raporunda" ileri srlen, yeni anak mlek dzeni, daha
kuzeyde yer Troas blgesine de uygulanabilecektir. Biz
ise, Bezekli veya
trnden da
Kumtepe da bundan byle ancak
Anadolu pek fazla uzakta olmayan
Poliochni evresi de, Bezekli
nedeniyle, ve Kumtepe Ia'dan daha
ge bir evreye tarihlenebilecektir.
Genel olarak ele Prehistorik yerle
menin olduka mrl Buna
hafifbir yaparak duran, mermer idol de Bezekli anak mlek
beraber incelememiz gerekmektedir. beri Kilia
tipi olarak Aphrodisias rnekleri an-
cak bilimsel kolleksiyonlardan bu t-
rn, ilk Tun II yerine.Kalkolitik/Tlk Tun i ait ke-
sinlik Gene bu idoln, Aphrodisias'taki Pekmez
bulunan 2 Karia blgesine kadar uzanabil-
mekteyiz. Yani bir deyimle, geen Troya i safha-
olan kronolojik bu yoldan da
de dikkatimizi eken zelliklerden biri. de,
endstrisinin pek fazla yani yerini, maden aletlere
El ve topraktan da pek
Kemik aletler de fazla Btn
(11) BIegen, a. e.79
(12) Larnb, a. e. 78
(13) S. Hood, Excavations in Chios 1938 - 19[,.5, Prehtstorfc Emporio and Aiyo
(1981). Emporio rx'da ortaya Bezekli mallar, Emporic> VIII'de
(a, e. 2.21 ff).
(14) evre iinde yer yer, Beyaz mal rneklerine de rastlanmaktaysa da.
bu mallarancak VII - VI tabakalannda V. tabakayla beraber
ise Beyaz Enkruste rnekler nem e. 225 ff).
112
nedenini belki ye aramak
rini henz Bcsik-Sivritepe'de Troya ncesi
besin ekonomisinin, Troya i
besin ekonomisinden daha bulgulara dayana-
rak, ileri srebilmekteyiz. Besfk-Slvritepc'dc midyc ve istiridye
deniz rnlerine ait olduka ele ge-
mesi gibi.
Son olarak biri de, Ankara niver-
sitesi Erol ve Kayan
gn sreyle liman koyunda yrtlen, jeolojik Erken
Troya i iin, gnderilen C-14 rneklerinin
da, Troya i elde edilen bu
trdeki ilk veriye gre M. . 231O80 ve kalibre olarak 3100-2900
ok bir zamanda TL. da elimize ula-

113
,
i

-!i=
--1-
--'
,-"., u 2!, U ,ll , o i
o 1
2 3 4 Sm
il II i; tl i: si
Resim, - Cezayirll Hasan PBlJa
114
.... --1
1/' , i
II \ i
, \
1\ 'i
i' "
: '...... ....,/ i
----- ---.Jr--........-I....__oI--_------'_...I-__L....<L--_--L..L-_--I-l..--_-I
o 2 3 4 Sm
Z.\ il L i 11.\ SAx P.\ i(.} IdoJ
l 2 - CezayirU Hasan - kesit.
115

l-w.J.d
0cm
A
n


Resim: 3 - Gezayirli Hasan duvar gemi ve

Resim: 4 - - Koyu (liman-I kertme) ve anakkale (Pirl
RelsBahriye 11512). P. Kahle Piri Reis Bahriye.Das Trkisch., Segel-
handbuch fr das Mittellandische Meer vom Jahre 1521 11926) 6 Han-
dschrirt Bologna)
116
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415 16 17 18 19 20 21 22 ,
X
W -
10 --
t-..

<,
1\
V

t- L--
r-,




/ \
-- b-25
,----


-,
T
II

<,
v \
s
r\
y IJ
I\R
r-, ....
V
Q
""
. f"'..:

r-- L--
p
"""",,-
o
-...;.;::.
r--.
r-

N
'\
.....
M
\
f
13.21
1024
L
11.42

1&1-
12.34
K
9.68
\
.8.70
J
1\
i
\
H
r-.

./
G
r-. V-
F
1 2 3p 4 Sp EiO ip 8P 90 lQOm
E
i
1982 _
1983
Resim: 5 - - - genel plan.
117
---------- --- -----
12 13 14 - 15
Resim: 6 - - Troya i evresi - genel mimari plan.
o
LJ-LJ-U
10cm
i
Resim 7 - -
Troya i evresi (altJ
- Sivritepe. Troya i
ncesi buluotulan (st).
118
- -0
- - o
i

..
i
.:

o 11 12 13 14 15
D
HELENisriK
i 2 345 10m
1981 i
Resim: 8 - - Hellenlstik genel mimari
13 14 15

17
-------
1983
Resim: 9 - - Bizans genel mimari
119
---
74v- 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 ro 88 89 96
UU
/ I/I
Vi Vi
llf/
1\ /
TT
I/I
i/i
i/i
1//,
'I \
1\
ss
/ 1/ / / / i
1/
\ /
i \
RR
i
II
ii /
\

aa
/




1\
r-;
----
-,
pp i
1\ \
II /



\ - f'\.
00
,)
ii
I/,
i;

r;:::::

\\\0
r\'\
/ 1.....-
NN V


iiii-'
.(((r(
((

\ \
Il i)
\
\
i'-.....
(
t--'
i
MM
r.
V/,
(
,I
.\\\'

i 'I, iL)/
i)
7 1\ \ \ <,
(/
,)
LL
ii
1/ (
t

----

f
V
/ r--.: -- - /
KK L


[7
') (
1//
::---
;;.-/'

8s::
::--:
-..:.:.
-
\
/;

JJ
i
:::::::::
-
-. .-
!L/J)
ii

I""

l':::::
:s:
;:::-
-f-.--

0 f/
,......,

t-::::::

HH
)\
\
r--
r--
-
r---:
....... -/
r- \
r-, 10 O 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 m
J J J i i
,--:7
Resim: 10 - Sivritep8, 1983 tOJ)Ogra1'ik plan.
l
-,
WJiJI
" ",'I
.
L:J-J ! !
.,.
i
120
Resim: 11 - anak mlek rnekleri
983
Hayat ERKANAL *
defa bilim A. T. Olmstead Gir-
navaz, K. Kessler'e ait nemlibir odak
K. Kessler de, K. Sornig gibi 3 daha ok belgelerden ha-
reket ederek konuyu tarihi
Assur kaynaklannda geen Nabula, Eski Babil
belgelerinde yer alan Navala ile bir tutulma!kta ve konumu b-
yk bir titizlikte ve hatta
nemle zikredilen Nabula/Navala iin en kuvvetli adayolarak K. Kessler,
Girvanaz zerinde
Bu yeni da gz nndebulunduran kurulumuz', bir
sene nce 1983 da devam
(*) Do. Dr. Hayat ERIKANAL ID.,T. C.F. Ar!k.eoloji ve ,Sanat Tarihi Blm
ttyesi
(1) A. 'I'. Olmst;ead, Journala! the American Oriental Society 38, 191&,8.216 dipnot
22,.
(2) K. Kessler, Nawala und Nabula, Archiv !r OrienttarsMung XXVI, 1978/1979,
s.99-103.
(3) iK :Siomig,Grazer Studilen 11/12, 1980.. is. 321 vd. IDaha
'bilgi iin :bkz. A. Er!k.anal, 1. .Ankara 1984,
s. (69-7'3.
(4) 1983 eden Ikurulu yeleri: !H. tt. 'O'yesi Do.
Erkanal; DJr.C.F. Blm "'yesi Do. Dr.
Berna Alpagut; Mardin M'zesi Mdr A. !HaliikElkme!l1; Amasya Arkeoloji
Mzesi Kltr ve Turi= Temsilcisi Ahmet Y'ce,; Japonya
Tsukwba 'niversitesi Mamoru Ya:mashita; ']'aponya Tsukuba 'niver-
sitesi ve D.T.C.F. MatBumura;
Antropolog :M. Melek !Bilimler EinstiWs
IJ)JT.G.F. Dasya An.aJbilim
rinden 'Beyza trem GDay, arnikJJr, Nurgl zgn,
Tuna E['ibay, Ycel D.T.IC.F. 'AntropQlojl !Blm Aihmert S.
K1lirtay; 'IHti. E;delbiyat Fakltesi zand Gnlal.
(5) Bakanlar Kurulunun 22/3/1983 tariih ve 83/6262
1983 itibaren bili..msel Her trl yar-
esirgemiyen Eserler 'Ve Genel MIOOr Dr,
ya bu vesileyle candan ederiz.
121
-----,.. ..._-----_.__..__.-.__._--
Nusaybin'in 4 km., Trkiye-Suriye ise 5 km. kuzeyinde;
Nehrinin vadinin yer alan hyk, daha ok
gney-kuzey istikametinde merkezi, olduka al-
ak gney ve kuzey belli dz 1983 a-
iki alanda, merkezde ve kuzey
tr. Merkezdeki en ge devrini
tespite Kuzey daha ok isti-
kametine bylece ta-
nmzdeki senelerde anlamak planlanan
malar iin nk
Geen sonucunda st erken
dnemine ait bir 6.1983 ka-
da ayni devre ait 50 kadar mezar Ay-
1982 ele geen mezarlara ait korunabilen iskeletler, :/3. Alpa-
gut ve ilk B. AI-
pagut'un gre iskeletlerin kategorileri 0-6
% 10,7 -13 % 10,14-20 % 5,21-30 '
% 24 ve 31- daha % 51 dir. Seks determinas-
yonuna gre iskeletlerin % 38, erkekler % 43, ocuk-
lar % 14 ve bebekler % 5 iskeletlerin takriben 0/015
inde tespit Patalojik veriler olarak bir .iskeletin
bir iskeletin de parmak kemiklerinde romatizmal
bulgular ele
iskeletleri 1982 ele geen hayvan kemikleri
de olsa Maden Tetkik Arama Enstits
paleontolojik.rapora gre kemiklerin byk
bir koyun, domuz ve cinsi hayvanlara aittir. at, kpek,
etcil ve dan hayvanlara ait kemiklere de
1983 her iki merkezde ve kuzey tera-
bir tm
247,5 m' her 4,95 m
2ye
bir mezar
grrz. Bu durumda 1983 takriben
mezarlarla ortaya
Hyk merkezinde de geen mezarlar trde En
basit rnekler toprak Daha dk bu
st ya toprakla ya da basit toplama
tr mezarlarda, toprak iine ukur ince uzun'
veya muntazam bir nc tr
(6) 'Bkz. H. V. Ankara 1984, s. 132 -133.
(
122
turan rnekler ise sanduka drt, bazen de
basit duvarlarla (Resim : O, Bu st
ok muntazam Bu dzgn
ve zerlerindeki kire gz nne olduka ge
safhaya ait bir skldkleri (Resim: 2).
kuzey bulunan mezarlar daha basit bir
sahiptir. Basit toprak ele geen rneklerde ukur
zerleri de bu uygun bir tarzda basit ka-
(Resim: 3). Bu zerinde
bulunan bir bazalt belli bir sisteme ele
(Resim: 4). Bu tr rneklerin Suriye'de Bizans Devrinde mezar
olarak ifade edilmektedir 7. Fakat Girnavaz'da ne amala
ortaya koymak mmkn Bazalt cinsi
ancak Nusaybin'in 35 km. yataklardan elde edilebilmek-
tedir. Girvanaz iin de ayni blge
Mezarlar iindeki iskeletler, islami gre istika-
. metinde (yz gneye dnk ayaklar isti-
kametinde). Mezarlar iinde
gmlenler zerinde, zellikle ocuklarda basit ss
Sadece bir mezar islami gelenekiere ters
bir sahiptir. birlikte ait kemik-
ler Uzun bu mezara neden
Antropolojik ve paleontolojik tetkikler sonucu konu
belki kazanabilecektir.
1982 ele geen ergin bir iskeleti zerindeki demir ok
ucu, 1983 ortaya Bu ok ucu Tibia
iine sonra (Resim: 5), devam ve epey
bir sre bu vcudunda Saplama iki kt
bu silah Erken Dnemi zelliklerini (Resim: 6).
Hyk merkezinde ele geen mezarlar
sonra tespit edilen mimari tabakalar Bu
tabakalar, daha yksek olan gney kesimde Kuzeye
arazi meyli st tabakalar tedrici olarak
Bu alanda en st tabaka, yani tabaka bir ka para
halinde tespit edilen taban ibarettir. srl-
mesi nedeniyle ok Herhangi bir
mimari bu .safhada ortaya koymak
('7) BubilIJgi iSuriye''de
123
Hemen bu ele geen Il. tabaka,
sadece grlebilmektedir (Resim: 7, PUm: 1- N 24}.
36x36 cm. kerpilerden ve
isti karnetinde uzanan tek bir duvar; bu yegane mimari zelli-
1,05 m. ve 8,20 m. bu kuzeyba-
bulunan bir sve ve bir dibek bu kata
belidir. Her iki buluntu da in situ Yer yer tespit edilebilen
taban amurla
Bu tabakadan sonra III. tabaka, bir ala-
na, hemen hemen gney .. Ortaya
duvarlar ve duvar mimari bir henz
Fakat duvarlar ok bir sa-
hiptir. Bu tabakada kerpi yerine, kerpi ktleler kul-
duvarlar ortaya (Resim: 8, Plan: 1- O24). Kt-
henz birbirleriyle temas bu 1,60 m.
duvarlar Tabanlar bazan bazan
da Taban zerlerinde yerinde iri kaplara

II. ve III. daha ok iri
kaplardan bir seramik ele Yeni Assur Devri
karakteristik zelliklerini bu para her hangi bir
tabakaya bu sene iin Tek duvardan
II. tabakadan daha eskidir. nk bu tek
nmzdeki sene iin planlanan
bir durum ortaya III. tabakaya ait olabi-
lecekleri fikri
Merkezdeki en eski yeri olan IV. tabaka, tm
sadece bir byk bir temsil
edilmektedir. Arazinin meyli hyk yzeyine ve do-
islami daha ok bu
kerpi orjinal grnmlerini byk lde Fakat
btn bunlara 4Ox40x12 cm. edi-
len ve birbirini kesen iki ana duvar tespit (Resim : 9;
Plan: 1- N, O, P 22, 23). Bu duvarlar, binalarda gibi
temeller zerine Klden zemin ok 01-
iin temel yerine, gene ayniboyutlarda kerpilerden edilen
bir bloka] sistemi tercih Ana duvarlara nazaran
olar. (takriben 3 m.) bu blokaj, dik ze-
(8) BJ.okaj konusunda 'bizi ve gerekli veren Peter Neve'ye
ederiz.
124
min zerine Bu dikmeler zamanda nleyici
destek grevini de getirmektedir. Duvarlarda ve blokaj iinde
kerpi rme Duvarlarda grlen sistemde, tak-
riben 5 cm. amur harla ,dolu tam ve kerpi -,
olarak rg Blokajda ise, tam ker-
piler yan yana dizilmekte, hatta biraz
bir nevi kenetlenme (Resim: 10). Toprak iinde kalan
i ve zen Her iki yz
turan kerpiler Blokaj zerine edilen
gney muntazam bir ele kuzey ise arazi
nedeniyle olduka tahrip Bu birden
\
bire dz bir kesilmesi bir etmektedir (Plan: J - N
22). Ayni gneyinde, dzensiz bloka] kerpileri zerinde
men 'kire bir taban
IV. tabakaya ait bu plan ve resimlerde de gibi an-
cak ok bir alanda duvarlar gz
nne byk bir ile
1983 elde edilen tm iinde
kaybolmakta, yani toprak iine girmektedir; Bu nedenle de
olsa. plan olarak ortaya koymak bu mevsimde mmkn
Ancak nmzdeki senelerde konu belli llerde kazanabilecek-
tir. Fakat btn bunlara bu tabakadaki resmi bir binaya
ait kabul etmek gerekir.
Merkezden sonra, kuzey srdrlen da ilk
nce islami mezarlar bu
19,4x5 m. bir alan, istikametinde bir
step trench ilerdeki senelerde bu alan
daha da ve bu suretle ya-
daha eski tespit etme
Bu dar arazi
daha ok
I. tabaka, temeller ve su
temsil edilir. Burada ziftle
Eldeki temellere dayanarak mi-
mart bir plan mmkn gney ve ku-
'ZJey istikametlerinde bu konuda neticeler elde edile-
i bilir.
II. durumu da Bir ka para temel ve
bu k: ortaya
125
Bu alanda en nemli neticeyi III. tabaka 1982
sadece bir byk bir 1983
III. kat olarak Bu ait olan bir oda
ok iyi olup, kerpi mimarinin tm zelliklerini
mektedir (Plan: 2 - S 11, Resim: 11). temel zerine gl kerpi du-
varlarla edilen bu oda, istikametine uygun olarak
evresini saran du-
varlar bazen 3 tam kerpilerle, bazen de 1,5 veya 2 tam ve
kerpilerle Sadece kerpileri dik kul-
lanmak suretiyle, bir nevi kerpi kaplama iten
13u duvarlarda grmek mmkn gney-
ii sonradan dar ve basit bir yer
Basit amur zerinde yerinde iki kap
tespit Takriben 1,5 m. duvarlara sahip bu
bina iindeki Odadan istikame-
tim, uzanan bir duvar hemen toprak iine iin
bina ters bir bi-
imde tek ve tek kat kerpiten duvarlar daha ok taban
ilgili (Plan: 2-R 11);
istikametinde uzanan ve gene binaya ait olan
bir duvar 82 cm. (Plan: 2 - T 11). Bir 2 tam
kerpi, 1 tam ve 2 kerpi bu duvar,
1,30 m. kerpi blokaj zerinde Kk oda
ve duvar kalan alanda (Plan: 2 - T 11) ve kerpi
bir taban ortaya ker-
pi eski bir temsil etmektedir (Plan:
2 - 11). ele geen bir katlarda
ele geen rneklerden seramik olup,
ve bu iine seramik
1982 bir bina, gibi bu sene
yeni boyutlar Dar bir alanda
henz Fakat duvarlar ve iyi korunan
sayesinde bu konu bir zamanda
olan paralar bir tarafa olursa,
her iki ve tm tabakalarda ele geen seramik rnekler
zellikler gsterir. Buluntular omuzdan ip to-
puz dipli kpler; ekik silindir boyunlu, silindir
gvdeli, yuvarlakdipli testiler; ekik silindir boyunlu,
i dipli vazolar; kre veya konik gvdeli ekik kenar-
keskin veya yuvarlak omuzlu, halka dipli anaklar ve tabaklar: st
hafif bkey kapaklar: uzun ve emziklikandiller en ok rast-
126
lanan tiplerdir. ince boyunlu, kre gvdeli,
yuvarlak veya dipli, saray denilen vazo rnekleri de
gvdeleri yatay ve dipleri kon-
santrik daireler kahverengiyle genelde
ince olup, pembe, gri ve krem rengindedir. zerlerinde as-
tar varsa, muhakkak hamurla Kulp kaba mutfak
kesinlikle grlmez.
Eldeki tm rnekler M..7. karakteristik
zeilikleri ortaya her iki alan
M. . 7. asra, hatta belki de 7. 2;
ele geen kk buluntular bir kire ta-
heykelcik ilgin bir sahiptir. Eser kuzey 1982
da byk dolgu olarak
Yani buluntu durumu in situ 22 cm. ve
14,3 cm. bu n (hafif I bkey, keskin
grnmdedir. Alt n
ise sadece kollar (Resim: 12). Ktlevi gvdenin iki kena-
kollar, V ykselmekte-
dir. Alak kabartma ellerden biri kadeh, ise asa
oval Boyun ifade
se uzanan sivri sakal yz zerindeki bu-
run hafif bir Burnun iki izi-
lerek gzler olduka Gz evreliyen
hatlar iki tanedir. Kirpikler ikinci hat zerinde Kulaklar
iki hafif
Yresel halk rnleri olarak kabul edilen bu tr heykelcik-
lerden tane Mardin Arkeoloji Mzesinde T. H.
Carter The Stone Spirits makalesinde" ,konuyu daha
ele ve ayni zellikleri tm heykelcikleri bir araya
Carter'in gre bu heykelcikler daha ok
Suriye' de ve Habur Blgesinde Bunlar
da Abu TelI Billa ve TelI Rimah" rnekleri V kol-
Girnavaz daha ok benzemektedir. Makalenin ismin-
den de gibi ktlklere koyan kutsal olarak
bu eserler, zaman olarak M. . 2. binin 2.
rnek istenmektedir. Girnavaz M.. 7. asra tarihlenen bir ta-
.(9) IDldek:i: rneik1erin en iin bkz, J. Oates, XXI, 1959, s.
1'30-146, 1. XXXTI/ -XXXIX; J . .Dines, Iraq XVI, 1954, s. 164 -172
{lO) ,T. H; Oarter, 12, 1969/1'970, s, 22 -4Q.
(11) T.H. Carter, a.g.e., 5.2.7, 31, 35.. !Bu 'rneikleride de alt i-

127
bakada Fakat in situ durumda ele iin bir ta-
rihleme ve ne amala . sylenemez. Bu durumda
elimizdeki T. H. Carter'in ortaya neticeler
da bugn iin en yol
1983 ele geen kk buluntular, genelolarak bulun-
kltrel zelliklerini Bunlar metal
olarak demir kazma, ok ve muhtelif aletler; bronz kesici-
ler, ss fibula gibi buluntular nemli bir yer tutar.
metli kolye taneleri ele Bir silindir m-
hr ve bir fayans skarabe tr damga mhr devrin tasvir
dan nem
1982 bulunan ayna bu sene temizlenerek restore
Bu eserin Ge Hitit da tasvir edilmesi", tek-
nik problemlerin zmlenmesini Motif olarak
zerinde stilize bir hayat Bu motif ayni devre ait
merkezlerden ele geen eserler zerinde de tespit edilebil-
mektedir",
1983 senesinin kil rnekleri Hacettepe niversitesi, Mhendislik
Fakltesi Fizik Blm yesi H. teslim
planlanan ntron aktivasyon analizi sayesinde,
blgesindeki merkezlerle ortaya
1983 iin planlanan termoluminisans
mevsimi tam belirgin
sonucu mevsimi sonunda ise aradan
uzun bir zaman uygulama 1984
-
(12) K. Bittel, Die Hethlier, iM'nchen 197
1
6, res, >315, 3.17.
(13) 'Bu 'eser H.Erkanal
(14) iII. J", Kantor v.d., ,soun.dings at Fakhariya:h (OIP 79), Chicag-o 1958,
lev. 66.
128
Resim i - basit duvarla Resim: 3 - Kuzey .mezarhk alan.
sanduka mezar.
Resim: 2 - skillen mezar kaplama
-:
129
Resim: 4 - Bazalt d i k i l i t a
Resim: 5 - Ok s a p l tible..
Res. i 6 - Erken Islam dne-
mlne ait ok ucu.
Resim: 7 - II. tabakaya ait bir kerpi duvar.
130
Resim: 8 - III. tabakaya ait amur bloklardan duvar.
Resim: 9 - LV. tabaka kerpi
131

Resim: 10 - LV. tabakaya ait kerpl duvar ve bloka].
Resim: II - III. tabakaya ait mimari
132
Resim i 12 - T a heykelcik.
133
23
24
N
.; j
. ,
.. .......
!
: __ J
N
f
o
o
p
P
GiRNAVAZ 1983
22
23
24
Plan: 1 - Merkezde ele geen IL.. III. ve IV. tabaka mimari
134
.
.
.
.
.
w v
i
R R
s
_
_
_
_

s
P
l
a
n
:
2
-
K
u
z
e
y

I
I
I
.
t
a
b
a
k
a
m
i
m
a
r
i

T T
G
i
R
N
A
V
A
Z
1
9
8
3

1
1
BOGAZKY - 1983
SONULARI
Peter NEVE
kent blgesinde (plan kareleri L-M/8-9) ve
kent boyunca ve
ve srdrlmesini iermekteydi 1).
Arkeoloji iingerekli de kapsa-
Nisan yedi ay sonra, 31 ekim-
de son gibi, yine Alman
ve Alman Arkeoloji Enstits
(restorasyon finanse Bu iki kuruma,
bu tm Trk.ye Eski
Eserler Genel ve Almanya Federal Cumhuriyeti'nin Ankara
ve desteklerinden ok ediyorum.
Yukan Kentteki
kuzeyinde
ilaveten kent blmleri de toplam 7000 m
2
likbir
iine alacak yoluyla ortaya 2).
Burada da ait ile ilgili ele Arkeolo-
jik bulgulara gre daha nceden tespit edilen p.
St. kent) 1-3ile yani Bizans (O. St. 1) ve Hitit (O. St.
2-3) devirlerine ait
(*) Dr. Peter Neve Ankara Alman Arkeoloji Enstits Direktr.
(1) geenler: Bl;l.yan stud, phil. S. stud. phiL.
H. Bayan mag. R. Bans iSerrano, /Bayan mag.. lPhil. GO' Umurtak,
mag. phil. R. Vollkommer arkeolog olarak, Dr. - Ing. P. Neve mimar ve
olarak, Prof. Dr. phil. H.Otten, Bayan Chr. Rster Hiti-
tolog olarak, Bayan -Dr. phil. G: Krien - Kummrow olarak, M. Can,
D. zel, H. zel ressam olarak, ve 'O. Demiralan restoratr olarak,
. zel keramiki olarak, A. teknikeri olarak. ekibi iin n
E. Atilave Y. BOOak orum Mzesi'nden A.
Bal, Trkiye Eski Eserler ve Mzeler Genel temsilen

(2) P. Neve, AA 1981, 365.
137
o. St. 1
Geen ortaya ve uzak evresin-
de Bizans devrine ait mevcut
durumuna gre bir blgesine ait muhte-
meldir. Bu sz konusu olan -byk beylik ve
Kale (Bykkale) )olmak zere-
sunda kke ve bir kysel iindeki binalar-
Ia, evrede bu ierisinde ikisinin da-
ha byk mnferit 60 kuzeyinde
bulunan ve zerini rten ve toprak temizlendikten sonra bir ya-
emberinin ve dek tespit edilene gre 500' me-
zardan 4000 m' lik bir alana bir iinde buL.unan
kilise byk srpriz : 3). Buradaki
kompleksi devre ait en
eskisi ve kilisede bulunan ok mezar
ilk Bizans devrine kadar ve o zamanlar byk
deki olarak ortaya tahmin
edilmektedir, ancak Bundan sonra gen
olarak kilise ele ki daha nce de gibi
eski Kilisenin mezar
Hititlere ait ok spolilerin de dik-
kat ekmektedir.
Bunlar bu blgede tespit 'edilen Hitit
(alta bak). En ge bu ibadethanenin ok spoliler
kuzey ynnde ek
labilir. Bylece kilise gney ve .kuzey blmleri olan bil" ift kilise-
ye Belli kiliseyi evreleyen, gney, ve ku-
zeyde bir dizi odalarla, ise basit bir duvarla kompleksi
de gen llerine kk kilise (Kapelle) ola-
rak bir nc kilisenin daha bu devrinde
muhtemeldir.Bu nc kilise ift blml kilisenin gne-
yindeki bulunan (No. 67) zerinde oldu-
bir olarak Bylece ze-
rine ve mdahalelere paha
bir zamanda da Son haliyle byk
kk bir olarak gren sonunun,
burada bulunan paralara birlikte
M. S. lL. Bu gibi Malaz-
girt (1071) ile Anadolu'da Bizans son veren,
politik bir sonucu olarak grlebilir.
(3) P. Neve, AA 1983, 433 ff. 6. 7.
138
ile
zeminin gre, basamak gibi ve arazi dze-
yinde olan, altta zerinde bir ikinci kat
rg bulunan yekpare kaya ya da mey-
dana gelen mezarlardan ibarettir 4).
da gstermektedir.Elimizdeki ni s-
neten rneklere bakarak, ok
rek uzunca bir dikdrtken st ve ayak-
stellerle ve stelin bakan y-
znde bir ya da en basit ha sembollerinden bir
sslemenin syleyebiliriz. Kilisedeki spoliler gibi ilk Bizans
devrine ait zengin sslemeli ve ok emek isteyen 66 mezardan yal-
iki ocuk basit bronz halkalardan objeler ele ge-

Gney kilisesi tek blml olup, iki kemer ile ara-
bir daire ve daha
daire bir mihrap ile son bulan, tavan-
ve bir tonoz ile rtl 5.6 b).
ie 9,20 m (mihrap dahil) ve 4,50 m ki-
liseyc, kuzeye bakan ynndeki ikinci bu-
lunan 1,15 m girilmekteydi.
bir basamak kalan taban kare biiminde
(27/27 cm) toprak levhalarla Kire srlerek dzelti-
len bir kaya zemin zerinde bulunan mihraba mezar olu-
iki basamakla Zeminin -kuzey kilisesine ben-
zer bir biimde (bak alta)- grlen yuvarlak knt, burada bir zamanlar
sunak kaidesi olarak bir stun
gstermektedir. Daha belki de ek bina ile birlikte
epevre, banklar konul-
Bunlar yer zarar grmesine neden ola-
cak biimde, ve birinci ve ikinci
direkleri nnde
Gneyinde ve yksek olan kilisenin
gnmze dek 2,5 m kire kul-
ve spolilerden Bizans mezar
ge antik ve Hitit eserleri olan spoliler zellikle ko-
nlerinde ve kuzey yznde
Kuzey yani zellikle byk bloklar
olup, bir de Byk Kral Tuthaliya IV'e (alta bak) ait
olan, zeri hiyeroglif kayadan bir mezar da
139
---
Kilisenin ierisinde beyaz duvar tes-
pit olan tonazun ile ilgili olarak, stun
denilebilir ki, kemerlerle
mekteydi ve rnekleri ile de benzer olarak orta
zerinde bir kubbesi
Tm nnde bulunan kuzey kilisesi
ten ie 2 m'lik ile gney kilisesinin kadar bile bir
sahip 6 a):'Kuzey kilisesi de daire bir
mihrap ile son Gney kilisesindekinin tersine mihrap bu-
rada neredeyse tmn kaplamakta ve da .uzunla-
duvarlardan ok az bir girinti gstermektedir. orta-
sunak kaidesi olarak gereken bir gv-
desi, burada ele geen zengin envanterin (alta bak) bu
dini konusunda yer Binaya yine kuzey-
den ve gney kilisesinin ile eksen zerinde bulunan 1,40 m
bir .girilmekteydi. bakan dar tara-
olan ve i bir bulunan ikinci
bir ikinci bir etmektedir.
Bu. gney kilisesinden daha kt bir durumda gnmze ge-
Bu da elde edilen bulgulara
Bina - yine ok spoliler de - har ile
duvarlardan ve .bir tonoz yerine de, - yer-
deki kiremit da gibi - kiremitleri
ile bir Ancak bu dar ne-
deniyle basit ve kuzeye tek ynl biiminde ol-
gerekmektedir. Yer ile ve bu
bulunan Hitit devrinden kalmabir zerinde
de (altabak). gney bulu-
nan 2 ro ve SO cm girinti byk
bir mezar olup, burada duvara Bununla
kuzey kilisesinin, gre ve epeevre banklardan
da gre kent heyetinin bir yeri de gereken
gney kilisesinin tersine, nemli bir iin, belki de (Abtei)
kurucusu iin bir mezar kilisesi
kompleksnin bulunan kk mezar kilisesi (Grabka-
pelle)) dikkat ekecek biimdekuzey kilisesine benzer tarzda
onun
burada da kuzey ancak ierisindeki mezara
hrmeten sonuna bi-
imde kayalara oyularak olan mezar, bulun-
uzun ekseni esas ve ayakucu
140
neredeyse Mihrapta sunak kaidesi olarak yine
tali bir stun tamburu Hemen yani gney
ynndeki bitiminde tek bir blok
gre bir zamanlar olarak hizmet
olabilir, ancak burada oturtulacak bir yer olarak
Duvardan arta kalan alttaki
Ancak bu da, kuzey kilisesinde gibi
da ile ve yontma spolilerden
iin yeterlidir. Yer olarak
kaya zeminin zerine olan kirecin halen mevcuttur.
Bunun zerine tespit edilen bir ve her
kiremitinin kk kilisenin kiremitli bir ile
dz bir toprak ile rtl sonucunu vermek-
tedir.
sresinde olan ve ift
blrnl kiliseyi evreleyen binalar gney ve ynnde 32,S"ar
m. .kuzeyde 30 m. ve da, 23 m. uzunluk lleriyle dzgn olma-
yan bir dikdrtgen' olup, bunun yu-
3.5). Burada ieriye ve kiliseye iki
geit . Bunlardan gneydeki derin bir n avludan (3 a) ve buna
olarak i ile i avluya kadar uzanan bir
(3 b)
Buna kilisenin ynndeki kuzey geiti
makta, ancak bulunan bir .beki kulbesinden (13) kont-
rol edilebilmekteydi 7). (1- 12), ge-
itlerin alanda, yani karenin blmnde
dizi Bu dizi ilaveten gneydebir oda (4) ve byk
ilk da odalarla
(5,6) devam etmekteydi. yandan basit bir
duvardanibaretti. Odalar byklkler gstermektedir. 1'0 ve 12
odalar ve depo biiminde mekanlar olup, 6,O'a
6,5 m. lleri ile olduka byk olan ve bu bina
eden (11) gneyinde ve olarak
yer odalar, 3.0 ve 3,5 m.
lerle birbirlerine benzemekte olup,' daha kktler ve -( depo) 10 gibi-
girilebilmekteydiler (oda 1, 8, 9).
gney .oda 2'ye ve daha
oda S'e, yksek nedeniyle oda 4, 11 ve 12'ye
i avludan Gnmze
har ile Ancak,
kiliselerde gibi ve bina yontma
spoliler de
141
Zemin olarak yine, zaman )
ile dzeltilen kaya zemin Duvar al-
yer yer grlen dz bir
toprak damdan sylenebilir. Sabit envanter olarak oda l 'de bir
ve oda S'in oyularak bir tespit edil-
Bulunan kl istinaden, mihrap biiminde
oda 7'nin - oda lm - iinde byke bir benzer
nc bir yakma yerinin sylenebilir. Bu sabit
mahallinde ve bulunan malze-
melere daha ok demirden aletleri ve alet-
edavat, demir ve bronzdan ss bunlara az
toprak kaptan zengin bir envanter zellikle
blmde (8 -10) ok
paraya dikkate Bu da, burada halkla
ynelik atelyelerin glendirmek-
tedir. Buna iin i avluya bakan odalar
oturma ve yerleri olarak olabilir. Bunlardan zel-
likle oda 2, burada bulunan ok mutfak aletleri ve kapkacak ka-
cv olarak
Buna ift blml kilisede ve
kompleksinin kk mezar kilisede ele geen buluntular
tamamen zellikler gstermekte olup, bunlar aletleri ve
cam paralar ncelikle metal ibadet
Srekli artan bu denli byk miktarda bu-
ve karakteristik zelliklerinin !
nk buluntular hemen hemen tmyle, muska
kolye gibi kk halardan, daha byk raptedilebilir votiv ha-
lara ve byk sunak kadar boylarda halar-
dan Tmyle, ya da olarak gn-
mze toplam 72 para
kaliteleri de Ha kolyeler bronzdan
olup, genellikle zerleri gravr, kakma ya da yoluyla
sslenirken, votiv gerek bronz gerekse demir rneklerine rast-
Bronz daha demirden ise, bir za-
manlar - elimizdeki rneklere bakarak - bir asil ile
sslenirken, votiv gerek bronz gerekse demir rneklerine rast-
figratif ve ssleyici motifler ya da zerine
Maden kaplamalarda ise motifler ya da
oyularak ortaya olabilir.
Bu trdeki zellikle byk ve ii muhtemelen
olan mihrap bronz
142
gelince, byk blmnn kuzey ki-
lisesinde bulunmus ve burada zellikle sunak ve
blmnde tm i alana dikkate
dir. Gney kilisesinde orta yani yine n-
celikle blmnde
sunak da tek tk En az zarar gr-
kk mezar kilisede ele Buradaki halar tmyle
mihrap blmnde sunak kaidesinin By-
lece gerekteki yerlerinin de bu blm sylene-
bilir. Buna kuzey ve gney kiliselerinin blmlerinde ve
kuzey geitinin tesine kadar uzanan alanda olarak
buluntulara nedeni olabilir.
Geen da dikkate zetle
noktalar tespit edilebilir: orta Bizans dneminin taba-
ve zengin ierikli malzemelerle doludur. Bun-
ile buradaki ve genelde ise Anadolu'-
nun bu devrin kltr bilgileri-
miz nemli lde
O. St. 2
Buraya ait belirlenen buluntulardan Hititler devri
ierisine olarak
kuzeyine (kent plan kareleri L/S - c/S-7,
d/S-S, e/S) bir kompleksi biiminde tespit Bun-
lar genellikle arazi yzeyinin hemen de Bizans devrine ait
tarrm ve do-
gnmze olduka kt bir durumda Bu nedenle,
da gibi bu kez de, bu devre ait
yine dolu bir grnt elde VI'mn
Ternenos blgesinin kuzey iine alan ve yer yer kuzey ynnde
bundan da teye kompleksi,
(a - e) ile temsil edilmektedir 8). Tm evredeki
daha eski binalar gibi (ev 9, 10, VI) ya
da - olmak zere ynlerde ancak
buna tamamen bir biimde
22'ye 11 m. temel lleri ile en byk olan eva, ok kez
Iiklere ve ilaveler bir iie geen e-
byklkte ve biimde en on oda
byk uzunca ve ve anak - mlek
koridorun hol olarak ta-
Hemen kuzey nnde tek tecrit ve
143
araziye kiler biimi bir (ev b) Buna kuzey
ve ok az mesafede, dikkat ekecek lde dzenli bir biimde
olan ve parke bir i ev c
ve ev d'den Ev d'den elimize geen ok az
miktardaki bu avlunun ve k-
evreleyen bir bina kaba gsterir-
ken, ev c daha eksiksiz bir plan Bu plana gre
zamanlar muhtemelen ve derince ve arka
halen adet tavan ait kaidelerin - orta-
ve nnde - bir holden ve buna iki
da 2 adet dar odadan sylenebilir. Bu dar odalardan
zamanda avlunun sonunu iyice
kuzey ynnde ne Ev bulunan
ev e'den ancak birka duvar ele t-
. myle harap bu evin bir zamanlar ne biimde konusunda
herhangi bir fikir yrtlememektedir.
malzemeye gelince, genelde tm evlerin, ki-
ler b hari, kk ya da toplama
temeller zerine ve ele geen tek tk paralara gre
de yine benzer biimde duvar kaidelerinin
tespit
Buna ev b'de daha burada tali olarak
belli ola.n byk yontma duvarlar grlmek-
tedir Bunlar daha bir temele, yani kaya zemine oturtul-
dekorasyon hem evlerin iinde hem de
ve ya da, mlek zemin
dikkate ve bulunan ka-
da dikkat ekmektedir. Bu kanallar, oluklar ya da
toprak borulardan eski testi ve -
olup, yani
hepsi de evlerdeki ve avlulardaki kanalizasyon biriktirme ya
da pis su
Envanter birka paradan
Ev kuzeyinde bulunan ve toprak levhalardan
bir ev a ve ev c'de yerde bulunan mutfak aletleri bir
kvet ve bina molozunun ierisinde bronzdan
ufak aletler kalemleri v.s.).
harap ve kiler b'nin
lmne 17 adet kk votiv anak ile kke rve
ile olan kulplu birbardak biiminde, hemen he-
men. eksiksizele geen bir riton
144
0.St.2 ait ev 9'un kuzeyine daha eski
bir (ev 19, bak alta) zerini rten bir binadan ve
bizim (plan kareleri L/9 - d - e/4 - 5, c/7)
binalardan Yine bu da daha eski binalar (ev 14, 15)
zerine Burada sz konusu olanlar, geen
kiler (b) ve daha nceden L/7 - g/7'4 de ortaya kilerlere
benzer olan ve byk depo olarak gereken
(ev f-h). Bunlardan zellikle ev g'de, byk bir
sunak ya da heykel kaidesinin de ok paralar
ki byk hemen
ve bulunan ev 15'e aitti.
Elde edilen toplam buluntulardan gre, 0.S1.2 tabaka-
bulunan dnyevi amalarla, yani ikamet ve yerleri
ve atlyeler olarak Bylece bu bilgiler, daha nceki
elde edilen sonular ile Ancak buna
0.St.3-4
5
ile zamanlarda
var ve fonksiyonelbir ierisinde yo-
lunda dek
nk Hitit yontma spolilerinin daha olarakkulla-
ve Hitit devrine ait ve temsili bir
blgesine (aha bak j) ait - en iki - harabelerin (ev 13,
15) zerine ile, 0.St.2 taba-
hangi tarihte tamamen harap ve eski esas g-
revleri bilgiler Tm ve binalarda
gzlenen az ya da ok bu tarihi Hitit devletinin
sonu (M. . 1200 ile olarak kabul edilirse,
ki bunda gerek, o zaman O.St.2 byk
devre ait demektir. Ancak, buluntulara bu devrin de
Hitit kltrnn etkisi sylenebilir, yani ge Hitit
olarak Yine de 'kesin bir varabilmek iin,
ele geen olmak sonular bek-
lenilmelidir.
O.St.3
Bu ile ilgili olarak sonucunda
le'de VII, kuzey ve ev
9 ve ev 10 ortaya ve geen evlerin kuzeyinden
Bizans kilisesi kadar uzanan bir tespit
9).
(
C4J P. Neve, AA 300 ff. 9. 13. 19.
(5) yerde 307.
145
sonular:
VII'nin da belgelemek
mmkn zellikle ortaya Bylece
lleri 48,80 m uzunluk ve 35,50 m olmak
zere saptanabilmektedir lO/b). Bu lleri ile, Ta-
II ve I1I'n byklkleri ile benzerlikler gstermekte, ancak
nak LV ve Vl birka metre gemektedir. Eldekiok az miktardaki du-
var odalara
- adyton da gibi - prensipte ile
konusunda genel bir tahmin yrtlebilir lO/a). Bu tah-
mine gre ana yani kale yolu zerinde
byk - 2. gibi - ka.
zellikle bu blmde, bir zamanlar ait
muhtemel ok yeniden Hitit devri yontma
lara dikkate genel ,durumu
daha bir grnt elde edebilmek iin kiler zerinc;le geen
kalma iskeleleri ortadan Bu
bina envanterine ait olarak gereken ok objeye rastla-
Bunlar zellikle yine bronz ve tablet
zerinde Byk Kral III. (M. . 1290 dolay-
mhr bulunan bir toprak mhr ortaya Bo-
de ilk kez ortaya zerlerinde damga bulunan adet
belirtilmeye zerlerindeki izleri yuvarlak,
halka bir mhrden ileri gelmekte ve signe royal benzeri bir'
motif gstermektedir. Eldekirneklerin ve yerlerde de,
yani Hitit bulunan benzer objeler
labilecek rneklerin konusunda
diye dek kesin bir Ancak - zellikle evrede
zamanda yrtlen gznne ve eskiden ok
ancak daha olacak zerleri Mezopo-
tamya 'mhrlerine benzer olarak- pratik bir
nlem olarak kabul edebiliriz. Yani bylece bir malzemesi
nerek bunun zel bir burada sz konusu olan Tapmak VII'de
gvence olabilirdi.
Ev 9 da, merdiven (oda 3) ve gney tamamen or-
taya sonra tm tespit ll/ar.
kiler ile merdiven
dar bir koridor Bu koridor ynnde
(6) P. Neve, AA 1983. 443 ff. 3a. 17-20.
(7) yerde 436 ff.
146
yerde zemin seviyesinde kk ve kare biimi bir oda, buna
olarak ve dzeltilmesiyle bir rampa
ve altta, yani kiler zemininden bir basamak yksekteki olmak zere
blmlere gre bir
tahta merdivenin meydana gereken
ve gznnde tavan ile taban ara-
kiler 2,5 m sonucuna
Evin gney daha kiler da mevcuttu. Bura-
da sz konusu olan, boyunca
byklkte adet (26, 27/a ve b). Bu odalar iskelet
ile destekli, duvarlar ile birbirinden tek oda-
lar haline birbirleriyle
gsteren bir iz buralara zerlerindeki zemin ka-
bulunan odalardan girilip bir
aradaki duvarlardan biri gneye bakan iki oda bir-
tek bir oda (27) haline ,
kiler gibi, gneydeki kiler de zengin bir en-
vantere sahiptir. Bunlar ve
olan 1- 2 m ve kl iinde,
de zeminin zerinde En ok oda 27'de
Bunlar tek tk aletler hakkak kalem-
leri ve kesici aletler), mutfak malzemelerinin de bulun-
daha ince keramikler, votiv kaseler ve testilerden
kapkacak Oda nnde, ku-
kilerindeki oda l ' de gibi, cam bir
Genelolarak gney kilerinin
erzak deposu olarak daha alt dzeyde bir sylenebilir.
Ev 10 da tmyle ortaya 1l/b).8 ev 9'a
benzer bir plana gre bir bina yolunda geen elde edi-
len bulgulara gre tahmin Bu tespit zellikle,
ev 9'un kileri ile hemen hemen llere gre
olarak odalardan (1 ve 11 birer dar (1/a ve ll/a)
oda olan kiler iin geerlidir. Oda 2 ve 12'nin,
merdiven (3) ve orta (6) ve l olarak bir-
birlerinin zellikle belirtilmelidir. /
Bylece ortak ve belli bir plana gre oldu-
syleyebiliriz. Bu zemin iin ne denli geerli
ev lO'un bu ok kt 'bir durumda nedeniyle syleneme-
(ll) yerde 440 ff. 3b. 14.
147
---
mektedir. Ancak bir i avlunun dair belirtiler Bun-
lardan gre bu avlu ev 9'un avlusunun benzeri llere ve
nizama sahipti. 6 - 8 nolu odalardan l grup iin de
szkonusudur, ancak ev IO'dan 6 nolu kiler geriye
Mevcut temel ya .da bakarak, avlunun ku-
odalarda da, ev 9'un szkonusu odalar ile
- burada i avlunun ol-
mak zere - bir dzenleme sonucu 21,5x26,3
m (ev 10) ve 22,Ox27,2 m (ev 9) gibi hemen hemen olan ller
de dikkate ev 9' daki - ev 10' da olmayan - ikinci kiler gibi
genelolarak bu iki tarz ve planagre
sylenebilir. Bu, yeni ortaya tarzdaki
de Bunlardanbirazdan sz edilecektir. Ana
hatlardaki bu paralelliklere da byk
apta Kiler blmndeki
gre
malzemenin kalitesinde grlmektedir. Buna gre ev lO'un kalitesi daha
iyidir.
Burada ve toplama kaya zemine iyice oturtu-
lan temellerde st taban zeminin o
denli ki, zerine iin
yeterinoe yer Bu duvarlarda, kaide b-
tn olarak kat kat olup, zeri ev 9'daki gibi tahta
olan byk kire mal-
zeme dair herhangi bir i blc
duvarlarda tahta bir iskele ile olarak kerpiler ol-
Burada dikkat eken bir bulgu Ev l O'un kileri
felaketinden ancak bylece, byk. delik-
ve her trl gre, sis-
temli bir iin uygun
Bu sistemlidemonte yznden, ancak bundan biraz olsun
olan kuzey ve Mlerlerde mahallinde envantere
Buna yer yer 2 III
kadar rten ve kerpi ve tavan bina molozu
dan Bulunan geen ele geen kiler
gibi keramikler nde gelmektedir. Bunlar daha okkaseler,
mlekler, testiler ve daha byk erzak gibi mutfak

148
Dikkate lde votiv kaselere de olup,
VI'dan kk rneklerine benzemektedir",
mataraya ve adet spindle - bottles-a ait paralar daha kaliteli ti-
pine rnektir".
Madeni olarak yine, ve hakkak kalemiolmak
zere, ok kk bronz aletler gelmektedir. ilaveten bronz bir bo-
bir bel-
geler bir tabletin ve zerinde mhr bulunan bir mhr
ile
tarafta, yani ev 9 ve LO'un gney ve kuzeyinde
bizi ok sonulara Gneydeki arazi zerinde
VI'ya kadar ve LV' deki druma ben-
zer byk ile bir alan biimde bir za-
manlar metrelerce gereken, ancak bugn
kaya zemine ukuru ile .bir duvar ile ev-
rilmekteydi 9). !
Kuzeyde ise izlerine Bu da,
burada bir kompleksi dair geen
tmyle
sekiz harabesi tmyle ya da ortaya
ve bylece O. St. 3 dek ortaya
onbiri Ancak, sondajlardan gre, bu-
rada daha da ok beklenmelidir. tm 01-
duk eksik bir biimdedir. zellikle zerlerine daha
ve arazinin gnmze dek amalarla
de temel
)
Ancak, zellikle daha az maruz kalan ve zerleri daha ok
gml olan durumlarda, yer yer insan boyu duvarlarla da
temsil edilmektedir. Genelolarak gerek tm 'kompleksi, ge-
rekse ve gzmzde .
lecek yeterli kaynak mevcuttur.
Yeni ortaya da tek duran, her yam ara-
zilerle evrili mekanlar olarak -.Ancak ev 9 ve
10 da dahil olmak zere, belli ve ynelimlerle kendini gste-
ren bir dzene gre blmnde ya-
olup, dikkat ekecek lde birbirine yani yakla-
(9) Peter Neve, AA 1979, 144.
F. Fischer. Keramik WVDOG75, 73 ff.
(11) P, Neve, AA 1983, 441.
149
----- -- ------
5 m olan evler iki dizi Bu evler -ev 10- 12
ev 13- 16 - VI
ynnde uzanan bir caddenin iki ve
nin de cadde ynnden sylenebilir. kuzey ucun-
daki ev hafife sapma gsteren yneliminden
caddenin burada, VII ile iin bir tepe
takip ederek bir kavisle yolunda
bir tahmin
yneliminde topografik konumun dikkate
da (ev 9, 17-19) gster-
mektedir. Geri ancak bir 'blm ortaya ancak ev 9 ha-
ri daha ok kuzey - gney ynetiminde bir dzen grl-
mektedir. Bu dzen vadi
durumuna ve byk buna uygun olarak bu blgeyi iine alan
bir karayoluna gre tespit
durumu gznne ev 12-16, ev 17 ve 19
gibi birok genel lmler, ana hatlar ve dek ele geen
gibi- . teknik ev 9 ve !O'a
benzeyen tip tespit edilebilir. l-
de yine yama evler yani duru-
mundan bir kiler sylenebilir.
Her halukarda en ve ikna edici bulguyu ev 15 ve 19 vermekte-
dir. Ev 15, 26
1,5
m uzunluk ve 21,5 lleriyle ev l O'un l-
lerine sahiptir Evin genel ynelimi de ancak tek
fark kiler -180 derece dndrlerek- evin yani g-
yerine 14). 'Ancak yine de, zel-
likle ev. 9'un ana kileri ile benzer olarak, bina iki oda grubu
(1 - 5, 9 - 1) ve ortada bir (6) olmak zere ki-

Benzerlikten sapmalar gneye temel ukur-
gibi daha
nedeniyle biraz daha olan genel dzen ve kuzey oda sa-
daha az ortaya belli bir asimetriden ileri
gelmektedir. Tm kiler burada da birbirine
ve burada yani gney ait bir merdivenle (3) kata
Geri ev 9 ve 10'a daha kt bir du-
rumda ancak az miktarda da olsa mevcut olan duvar
ve temel durumu burada da merkezi bir i av-
lu ve kiler zerine enine uzanan, ancak daha sonra
lan odalardan b-
150
lml odalar grubuna (6 - 8) sahip gtrmemektedir. Ev
9 ve 10'a kabul edilirse tarafta, yani cadde ynnde
sylenebilir. Ev 9'da ve yeni ev 19'da (alta bak)
gibi burada da, kayaya derince dikdrtgen bir ukurdan tahmin
zere gney merdiven bir
ka kiler kesimi ok az bir tmyle talan edil-
biimi daha bir tahmin
Ev 15'in 6,5 m olup, biri
biri de kuzeyinde iki duvarla byklkte adet odaya
olan ve evin tm boyunca uzanan bir
dikkate Hibir olmadan kt bir biimde ana binaya
daha arazinin dzeltilmesi ge-
rekli olan arazinin yeni dzeyine kadar ykseltil-
ancak zerine herhangi bir bina Bylece ev 9'un
nndeki ile -bugne dek
olarak olsa dahi- ana bina ters
biimi bir ilave sylenebilir.
bunun gerek ev 9 ve l O'a, gerekse
nak VI ve V;II'ye esasta sylenebilir, ancak yandan bun-
lar gibi eldeki malzemelerinin ile
sanat birlikte sonucu ortaya ba-
kendine has zellikleri Ev 15'in kiler
dan gre, burada tmyle Bunun
VI ve VII/de de gibi- ze-
min dzeyindeki temeller zerine ve kaide
blgesinde ve sadece kerpilerle desteklenip is-
kcleti Kerpiler iki byklktedir: 9-10 cm 47x47
cm kareler ve 34/35 x 46/47 cm llerinde dikdrtgenler.
50 cm (= 47 cm lik 1 kerpi gelen i ve 70
cm (= 47 cm'Iik 11/2 kerpi ya da 34/35 cm'Iikten 2 kerpi ge-
gelen byk kerpilerin byk-
Oda 1,2 ve 'daki kaideler burada serbest duran ta-
van desteklerinin dikkat ekmektedir. Bu kaideler
(oda 2) ya da koridor boyunca kenara (ev 1,6)
olarak durmakta olup, ancak her zaman duvarlardaki tahta destekler ile
uyumlu olacak Yerler kaya zemin dzeltilerek
ve bir ile dzgn hale
ve ev 9'da gibi merdiven iin rampa da alt
ucunda bulunan kl ve. odun kmr bakarak, merdive-
ninkendisinin de tahta basamaklardan sylenebilir.
151
-----
mahallinde envantere 1,2,5 ve 6 no. lu zeminin-
de Envanter, birka da
kaba ve zarif rnekleri olan anak mlek
zerindeki, yani bu binaya ait gereken ierisinden de yi-
ne hakkak kalemleri ve ev 9 ile VII'de tespit edilen r-
neklerin tipinde bir ok ucu ieren bronz aletler, -zellikle oda 6
ve kuzeyinde kiler olmak zere- dikkat eke-
cek kadar ok zeri mhrl toprak mhr ilaveten bir damga
-mhr ve ok tablet 34). ok
ilahlara sunulan kaplara (Libationsarme) ve
en bir adet spindle-bottle denilen ait paralar ve cam
evin kuzey. zerinde ve ortaya ge Hi-
tit devrine ait ilave tali ierisinde Bu
binalardan birinin (ev g, bak) ev lS'den ve nndeki
terastan belli olan . spolilerin bir de yontma
blok Bu blok VII'deki heykel ve dze-
yine benzer ller olup, buradan Ust yze-
yinde delikleri bulunmakta ve bir zamanlar ev l5'de de amala

Geri ev .19 daha tmyle ortaya ancak bugne dek
mevcut olan duvar gneyindeki ev 9 ile ve kiler
dzenine da zellikle ev 10 ile seik'benzerlikleri grlmek-
tedir d). Ancak, nedenlerden daha ok
- yani gre
genel ynelimi ile bir Bylece kiler ve ze-
rindeki ana oda grubu blmn etmektedir.
Daha sonraki tarihlerde byk lde or"
tadan olan blmnn konusunda tahmin y-
rtlememektedir, olan ve -ev 9 gibi- iki tane
daha bulunan gney durumundan,
ile olabile-

yine ev 9 ile paralellikleri grlmektedir. r"
kilerin ve i tmyle byklerde
ve toplama meydana gelmektedir. Duvarlardaki
dan gre yerlerindeki direkler-
de ve ve iin yatay kalaslar-
(12) yerde 13.
(i3) yerde 444 18.
152
da grlmektedir. Kiler blgesinde
yok denecek kadar az sayesinde kiler
-ev 9 ve l'da gibi- o yangm fela-
ketinden ki st kata ait kalas
ile tavana ait kerpi ve kl buna
Evde ve evin daha az miktarda ve toprak
olduka kt bir durumda gnmze
nedeniyle okaz envanter gerek haliyle
Ana kilerin 6 no. lu bulunan bir toprak kap ve kile-
rin zerindeki bina bir tablet yal-
evin gney ucundaki kilerlerde envantere Evin kiler
gibi burada da gndelik kap-kacak bulun-
ev 9 ve l S'dekine benzer biimde daha ince keramik par-
bir kutsal srahisi ), minya-
tr srahi biiminde bir votiv kap ve seramik olmayan olarak da
bronzdan ve kalemler
cv l S'in cv 12, genel ve
az ok bir fikir verecek kadar
12b). 23,S'a 23,S m yan uzunluk lleri, daha nce tarif edilen
yani dikdrtgen karedir. cephesi ise evler 10
ve 11 ile gre ana belirlenmesinde
de Geri genelde blml yine
ancak gelince, ev 9 ve 10'dan ok VI ve VII ile daha
ok benzerlik gsteren bir sistem Bu zellikle, ev
gibi orta kanada ait ana oda grubunun
da ancak olarak oda yerine, nn-
de enine. bir avlu (8) bulunan bir ift odaya (6,7)

Her da kiler olup, bylece geen
Adyton ile tmyle benzerlik gstermektedir 16). Yine st
katta bir n avlu (14) gsteren de bir
Bu n avlu, byk i avluya da iine alan bir stunlu geitin bir
blmdr. Bugne dek avlu ile ilgili Ancak
rneklere kabul edilmelidir. Fakat elde' ok az
kalan oda gznnde avlunun
de ve burada da, Tapmak ile
benzer olarak, dar bir oda dizisi ile
153
Kilerde orta kanat gneyinde 1-3,5 no. lu oda-
lar ve kuzeyinde 9-12 no. lu odalar Bunlar da ev 9, 10, 15
ve 19'dakilerden olup, zamanda ile
de derecede az paralellikler gstermektedir. Ancak yine orta kanat
zerinde dzenine bakarak
gney koridor biimi dar oda 3'n, st kattan
yan bir merdiven olarak grev sylenebilir 37).
(5, 6, 8-10) yer bulunan, en fazla-du-
var kadar geriye temeller ya da kaya zemine
prensipte benzer biimde ancak llere sahip
bir bu nce burada gstermektedir.
Ancak bu szkonusu ilk bina belki de, ev 15 deki
bak) gibi hibir zaman ve daha
.karar verilerek olabilir. -,
malzemeler ile ilgili olarak yine kiler nemli
bilgi etmektedir. duvar-
ve metrelerce ykseklikteki epeevre kaide kadar yama
bitim tmyle ve hibir
sonucuna Temeller ve yama arka dol-
iin ve kaideler iin, de yontularak byk
bloklar etkisiyle olan kaide-
lerin st bakarak, zerindeki VI, VII ve ev 15 ile
benzer kerpi dolgulu blmelerden sylenebilir.
duvarlarda -biraz nce sz edilen binalardaki gibi- kaidelerden vaz-
ve kerpi duvarlarla (kerpi byklkleri
49/49/10-],-1,47/47110 cm).
Yer Ye stteki gre bura-
da da yatay ve dikey kalaslardan bir iskelet
Duvar yine kerpilerin ve du-
varlarda 1 m (= 2 kerpi i duvarlarda da 60 cm'yi (= 1 ker-
pi + 1 kerpi buluyordu. Yer yer 1,0-1,5 cm
: tespit Zeminde ise oda 6 - 8'de, her
zamanki yerine 5 cm bir
rts ve kk ila-
vesivle olup, bir mozaik
17).
Kiler zemininde ve
bulunan envanter, basit trdeki yine
basit bronz aletlerden, ok ve olup,
zel eden ok zel objeler de bu-
Oda l 'de birka votiv kab en 21 adet
154
kutsal tm olarak bulunan bir kap olmak zere
ok Spindle-bottles'dan koca bir hazine tespit
da dikkat ekmektedir: 3 adet damga mhr,
9 adet zeri mhrl toprak mhr ve 36 tablet
Tm bunlar zellikle oda 6 ve 7 ve kuzey ve
sundaki molozlar ait gerek
yerin de bu iki odadan birisi sonucuna
Ev lS'in ev 13 ve 14 Bizans devri iin ylesine
:itinayla demonte ki, duvar gnmze
dek Bir zamanlar burada odalar eden
belirtiler i tmyle yok Ev 13 iin 21,2 m
ve ev 14 iin 21,5 m ve her ikisi iin de 26,5 m uzunluk olmak ze-
re tespit edilebilen llere yine de daha nce
(ev 9, 10, 15 ve 19) ile dikkat ekecek kadar benzerlikler
grlmektedir. Bu nedenle biz, ncelikle bu blgedeki in genel
dzenine bakarak bina ierisine alma gsteri-
yoruz.
durum, arazisi halen bulunan ve evier dizisinin
kuzey ucunda olan ev 16 iin de szkonusu olabilir. dek
kuzey bulunan ve grlen kilerinin bir
blm, yani iki oda ortaya 18).
Geri kalan Bizans devrine ait ift blml kilise ve evredeki
binalar devre ait
da ylesine ki, genel biimi ile ortaya mm-
kn Ancak zel bir anlam ifade
gtrmemektedir. Bunu sklen ve kilise-
nin tali olarak yontma spoliler zaman-
da toprak kap-kacak bir Terrakotte ve zeri mhrl adet
toprak mhr ile kiler ya da ie-
risinde, de bir alana olarak bulunan 100'
tabjet ve tablet da ve zellikle daha
iyi durumda kiler bunla-
bir zamanlar buradaki nnde olarak bulu-
nan bir Pithos'un ierisinde muhafaza sylenebilir.
Geri ev 18 ancak ortaya ancak dek ele
geen bulgulara gre genel haliyle, daha nce nispeten
daha iyi durumda ait
olan ve ortaya duvarlara blml
tahmin edilebilir Buna gre, orta blmn ana odalar grubu
gneyde ya da -bir kiler yama durumu gz-
nnde daha byk bir kuzeyde olacak biimde
evin uzun ekseni kuzey-gney
" 155
Ev 10 ve 12 ev 11 herhalde dar bir ve
da 5 metre ev 10 ile gerekmek-
tedir 12 a).
daha ok
temel yerlerine bakarak tahmin edilen gzn-
de byklkte bir dizi ifter ifter dzenlen-
odadan sylenebilir. ile ilgili olarak ise herhangi
bir iz yoktur. Bylece -bu evin ilk hali hak-
belirtiler yoktur. Ancak daha
yerine, eski malzemesi ve tahminen
da sklerek bir su havuzu -ki byleoebu, belki ya-
bu kt durumu iin bir olabilir 20). dek
ile tespit edilebilen (havuz), Bykkale'deki 14
havuza benzer biimde, yani ve meyilli bir kenar
ile Havuz o ki, ev
11'in ile ve zamanda ev IO'un gneydo-
ile yer Ev 12'inin ise olduka
gemektedir. zellikle bu durum, byk ev 12'nin daha sonra,
yani ev 11'in sonra havuz ile zamanda, ya da ondan
sonra ve havuz yznden llerinin etmek-
tedir.
yandan bu durumda, ev 11'in daha da kuzey yneliminde ol-
ve belki de bylece da gibi- genel haliyle,
hatta belki de ana ev lO'un ve tipteki plan ile
hesaba
dek binalara kena-
ev 18'in ev 17 ile bir ortaya
grlmektedir 9-19). dek ele geen bugulara
sonuca gre bu olduka kk, yani ancak 11 m ve
bundan da az bir uzunlukta bir dek ortaya oda-
lar iki dizi halinde, er er olmak zere bir ekseni zerinde
simetrik olarak Bu gre ortadaki her bir
odaya iki dar tahsis Bu bii-
mine ve da llerine Bykkale ve kale
evleri ile paralellikler sylenebilir.
(14) K. Bittel. MDOG 88, 1954, 9 ff.;
K. Bittel, MDOG 89, 35 ff.
R. Naumann, III, 17 Tar. 4. 7.8;
P., Neye, 5. Beih. (1971>. 13 ff. 2. 14, BeiL. 7-10;
P. Neve, Bykkale. Die Bauwerke - XlI), 128 ff.
70, BeiL. 41, Tar. 66a. b.
156
Bu nedenle ev 17'nin de ilerledike, benzer 'bir kale
olarak. ortaya ihtimali mmkndr",
Ancak, bir fakat
dek bilinenlerden daha kk bir konusunda be-
lirtiler 11a-d, 12a-b).
Bunu bu bina tipini belirleyen temel oda yani i
avlu ve ana odalar grubu ile zellikle VI ve VII ile byk lde
benzerlikler gsteren daha iyi durumdaki -ev 9,10, 12, 15 ve 19-
genel ve biimleri zamanda envanterleri de
lOa-b). Bu dini vurgulayan objeler, bir-
ka kollu kaplar. ya da Spindle-bottles biimindeki votiv kap ve kutsal
testilerinden ibadet aletleridir. tabletlere, bel-
gelere ve zeri mhrl toprak mhr
nak I de gibi- bu binalarda da idari grlr
(Tabela 1). yandanzengin kap-kacak ve ve aletleri,
silahlar VI ve VII'de de, gibi- ayakta
ve personelin iin gerekli objeler olarak
dnyevi ynne de etmektedirler. Bu bu kadar
ok olarak
lerimize ve grlen ayinlerinin de bir lde
gre Hititler ok eldeki metinlere gre yzlerce ta-
ve bunun iin ederlerdi. Tabii ki
kent blgesinde ancak bul-
gre, en nemli
kutsal yerler edilerek. gsteren nemli bir miktar

Bu durumda ve (II-V) bakarak bence
kentin tm gney blmnn, yani kral ile
Yenicekale ve de dahil olmak zere
yeni kutsal binalar, ve olsa olsa buraya ait birka
dnyevi iin Yani bir
semti, hatta bir kenti olarak
kabul edilebilir.
tarihi benzerlikler ve
nak VI veVII ile belirtilen ve zere
da ieren paralellikler, tm bu zamanda
kabul etmemiz iin yeterince
(L5) R. Naumann, Kk Asya'da mimari 398. 448. 454.. 586. 590,
R. Naumann, K. Bittel ve - IX), 106
ff. BeiL. 2. 3;
P. Neve, Bykkale. Die Bau.werke - XIIL, 69.
157
ev 12 daha gen grnmektedir. Ancak envanterinde ve zellikle ti-
pik keramik ve madeni biimsel bir tespit
aradaki zaman sresi ok az en ok
temsil edilenler (bak: Tabela 1) gznnde bulundurulmak zere burada
ortaya objelere ve kentten (tabaka
U. St. Ib) ve Bykkale'den (tabaka BK IIIb-a)
bu sz edilen tabakalarla devire, yani gen
byk zengin devre ait 16.
Bunu steli de Geri Bizans kilisesin-
de tali olarak ancak esas itibariyle byk ola-
bir evrede dikili ve ile bir
durum, Bykkale'de bulunan ve oradaki kul-
bir ikinci, neredeyse denilebilecek stel iin de szkonusudur
17. Stelin zerindeki 4 ve ve bustrophedon bir
Byk Kral Hattusili'nin, Mur-
sili'nin ve bir gemektedir". Bu ne-
denle, seeere ve olduka nl, byk ve burada -ilk kez- aslan
ile evrili bir sembol armaya bakarak, bu stelin
drdnc Tuthaliya'ya M, . 1250-1220) ait
sylenebilir. Bylece geen ise III. Hattusili, II. Mursili ve II.
Tuthaliya bu stelin bir
bir Bu -Bykka-
le'deki stel gibi- bir kuruculuk belgesi olarak Bylece Tut-
kentin kurucusu olarak ya da, II-IV en eskileri,
Yenicekale ve kale de kaleyi biimleri kent
devrisinden daha eski evresine ait olarak kabul edilirse,
kentin olarak kendi bir
2. Kenti evreleyen surlar evresinde yer
olarak ve Kral gibi bir blgeyi kap-

(16) F. Fischer a.a.O. 146 ff. (votiv kaplar). 149 ff. (kutsal
151 (Spindle - bottles).
(17) K. Bittel, MDOG 73, 1935, 36 ff. 21;
K. BittellH. G. Gterbock, i (APAW (1/1935) , 67 ff. Taf. 21;
P. Neve, 5. Beih. (1971), 11 1; "
P, Neve, Byk'lro,le, Die Bauwerke - XII), 11'4 56.
<L8) Neve/Otten'in okumalanndan: 'Majeste, Byk Kral Tuthaliya, kahraman
Hattusili, Byk Kral, kahraman, Mursili, Byk Kral, kahraman, bu"
yk (?) Tuthaliya, Byk olarak), kahraman
retin st veliaht (? bellfl '.
158

Burada, yolun ve ynnde ve kent
da) ile patern nndeki teras ile noktalar konu-
sunda bilgi edinmek gney kesiminde geen
ortaya son evresine ait yama ile ilgili de-
vam 21 a-b)," gi-
bi, son evresine ait merdiven ile zamanda gereken
st kent destek ile ve bunun ze-
rindeki Bylece szkonusu bu iki tesisat, geen
ki aksine, daha eski bir zamana aittir, yani ilk edilen
merdiven ve buna ait eski yama ile birlikte Bu arada,
destek merdiven kuzey ile
olup, bir dzlkteki ". Alttaki geri mer-
diven kitlesinde son ancak
ilk edinilen bilgiye gre bunun tesinde, kent
ucu boyunca devam ediyor grnmektedir.
derinlemesine bir kesit ile st alt dolgusu
ve kayan birika hari byk lde ancak bir zaman-
tar Potern nndeki temeli olarak olan ka-
ya kitlesinin kadar Buna daha
iyi durumda kalan ve kaya molozu ve byk kaya
ile dolu ukur zarar olan alt
iin de durum sz konusudur. Bu ukur kayakitlesi
ki kocaman moloz ile ve bir de bu nedenle nceleri ta-
Hitit devrine ait bir dolgu olarak
", Ancak bu ierisinde klasik sahip, ya-
ni sivri demirler ile yontma spolilere ve kaya kitlesine oyul-
klasik eden izlere sonra,
bu nceden tahmin sonraki bir zamana ait
gtrmemektedir. Yani, olarak bulunan ka-
ve cam bakarak ge Antik ya
da Bizans devrine ait
Kral
elde edilen bilgilerin dola-
ortaya kent
(L9) P. Neve, AA 1982, 387 ff. 5.
P. Neve, AA 1983, 452 26.
(20) , 452.
(21l P. Neve, AA 1982, 386
159
daki arazide 100 m bir kesit Bunun sonucu ola-
rak gerek eski devresine ait destek gerekse hemen nne
olan gen devresine ait yama hemen
bir biimde nnde devam ve buna gre
eski diye olan destek ve
gen yama alt kesiti ile gerekmektedir 22).
Bu bulgu ile Kral ve Aslanh
ve bu alandaki kent da ait za-
man kesiti kesin olarak olmaktadrr''. Bununla ilgili olarak
dikkat eken bir nokta, Kral ve ve
rlyeflerle ssl biiminin, kalenin kule kaideleri ile n
da gibi, ancak bu tesis. ile birlikte yani gen
devresine ait
Ancak buradan Sfenks hangi zamana ait konu-
sunda ne gibi sonular bu gelecekte yerinde
belirlenebilecektir. her iki ana duvarda
gen devrine ait ise
Kent yeniden
ancak devresinde ok byk
kentin-tmyle bir kent haline getirilmesi hedefi ile
buradan, her iki de
nin, yani Kent
ilk kime konusunda ise henz bir yok-
tur. devresi zaman sresi devreleri
kesitleri yoluyla tespit zere", yle ok byk iin,
ilk akla gelen olan ve kentteki i gibi
byk olarak grlebilecek III. Hattusili'dir".
3.
yine kentteki alaninda ve kent evre-
sinde Burada, ve Kral
da
(22) P. Neve, AA 1980, 310 ff.
(23) P. Neve, AA Bl, 373 ff.
(24) yerde 384.
(25) K. Bittel, (DuMont. 1983), 81.
160
Kent
Burada, VI'da srdrlen sona erdirile-
ve halen mevcut olan temeller, duvar kaideleri ve kerpi duvarlar
duvarlar orijinal malzeme
yeniden ve tmnn du-
rumlarda olarak ilaveler Bu
da, orijinal blmleri ilave edilenlerden iin plastik ya da
ile ilaveler yandan, daha iyi durumdaki
ilave Bodrum ka-
kerpi daha ok harap iin Hitit gre
bir ssleme ile st yzeyler plastik ve ilaveten, duvar
Bunlar bir yandan yz tut-
yandan da genel hat-
ve de fark biimdedirler.
Bodrum -yine plastikten bir
st izgisine kadar toprak ile bylece kiler
tehdit eden su Bu nispeten
. basit ve ok byk masraf da gerektirmeyen ile -Bykkale ve alt
kentteki rneklerin de gibi- uzun bir sre
olmakta, fakat ziyaretilere de bir
fikir verilebilmektedir.
yntemle Bizans devrine aitiftlik (plan kareler L/8-9) ve Hitit
devrine ait ev 9 (L-M/S) Yine bu yntem, ileride yeni or-
taya da Bu amala
ilk koruma nlemleri olarak, VII'nin, ev 12, 15 ve 16'mn kerpi

IV'n alt ucunda yer alan ve
malzemelerinin hemen hemen tm mahallinde bulunabilen ev S
yontma kaidesi de yeniden Yine LV'
n benzer durumda bulunan, yani ya da erozyonlaryznden
olan Temenos kaldesini de yeniden yerine oturtmak iin

Anak sezonunun sonuna
bir Hitit devrine ait hiyeroglif ile rastlamak bizim iin
bir srpriz Bu Temenos
zerine ve -stelde gibi- birbiime sa-
hip zerine kakma meydana Bu
161

birka paralellik saymak gerekirse, ev 3, ve
III'deki ile

Bastion'un gney yama ve
Sfenks kent i yzeyinin ile
bu tesisin ayakta tutulabilmesi iin son nlemler uygulamaya
tur 23). potern yeniden meydana by-
lece -orijinal malzeme kuzey tarafta g-
neyde ise tmnn rekonstrksiyonu 24-25).
Aslanh
Burada, 1965'de, Kral da 1967'de
olarak -arkeoloji koruma ala-
yeniden restorasyon ncelikle, en
ok tehlikeye maruz blmleri Bylece Aslanh
ve Makridis'in 1907
bu yana- olduka harap olan gney kulenin kente bakan cephe-
sinin, Kral da kuzey kulenin yine yndeki cephesinin ona-
Bu restorasyon
sonra bu iki kale tesisinin he-
def kulelerin nndeki eski olu-
da
Arkeolojik Park
Bu ad yrtlen ve birinci planda Hitit ait ha-
rabe blgesinin korunma proje bu ie-
risinde olduka Otlak ya da tarla olarak
.istimlak edilmesinden evresindeki kuzey ke-
simi ve 50 m bir de tampon dahil olmak zere tm
kent pek gzelolmayan ancak etkili bir koruma ile evril-
Turistlerin tutulan yol daha da ve
harabeleri tehdit dek gzergah yer yer
harabelerin ynelik ilk
nlemler, biraz nce bahsedilen rneklerden de gibi,
Kentin gneyindeki koruma zel fi-
nanse edilen regenerasyon ve
(26) P. Neve, IstMitt 26, 1976. 9 ff. Taf. 1. 2,
A. Mller-Karpe, AA 1980, 304 ff. 17. 23.
162
Envanterin yere ve cinsine gre
(Gndelik kap-kacak hari)
- Tabela 1-
Yer
VI
VII
VII
Ev 9
Cinsi
Tablet
Toprak mhr

Votiv kap
Rliyef kap
Ok ucu
Bronzdan kk
aletler
Tablet
Mhr
Toprak mhr

Votiv kap.
Kutsal
Rlyef kap
ucu

Bronz aletler
Kk bronz aletler
figr
Kerpi
Tablet
Toprak mhr

Envanter No.
78/25. 27. 39. 68; 79/1
78/34. 35. 38, 5q. 61. 63. 64.
78. 92.93.98.99.100.109; 79/14
78/43 (l05 kk kap). 108
79/19
79/13
78/23. 26. 66. 67. 74. 75. 79. 91.
101. 102. 107. 110. 113
kalemi). 114; 79/11. 219. 226.
232
82/79. 162; 83/75. 863
82/70. 132
82/50. 84. 133. 151. 204;
83/803.814
82/42 a-l-b. 149
82/e 218. kolu).
82/85 ritonu); 83/815
82/37. 87. 117. 136. 191. 221;
83/804
82/109 a-l-b. 115
82/88.89.90. 100 a-t-b. 101-104.
111-114.120 a-l-b, 121. 126.140.
159. 165 a+b; 83/801.809 a-l- b.
810.811. a+b. 813. 822. 824. 845
82/105-107. 122. 138. 139. 141.
148, 166; 83/820
82/86. 91. e 264. e 483; 83/802
82/170
82/12 27); 83/816. 825
82/83. 201. 223
82/110. 128. 134. 135. 203.
205.222
163
--- - --------------
Yer
Ev 10
164
Cinsi
Votiv kap
Kutsal
Rlyef kap
Ok ucu
ucu

Bronz aletler
Kk bronz aletler
Kk bronz aletler
hakkak
kalemleri v.s.)
kap
Fresk
Tablet
Toprak mhr

Votiv kap
Kutsal
Rlyef kap
Bronz aletler
Envanter No.
82/75. 156. 194. e 634; 83/188
83/540 ritonu)
82/152. e 424. e 639.C' 661
82/144. 145. 164 a-c, 179. 184.
189. 190. 192 a-f. 208; 83/240
83/4. 444. 450
82/182.183.210.214 (53 adet).e
. 706; 83/2.3
82/17L.e 632.e 658.e 701
82/163. 168 a-d. 174. 178. 197
a-t-b. 200. 209. 257
bina 26
adet daha) 83/372. 425. 429.
438.967.200.219.272.302.343
82/78.94.98. 127. 143. 172. 178.
188. 199. 207. 209. 211; 83/1.
217. 218. 220. 226. 249. 250. 266.
271. 298. 303. 310. 333. 352. 354.
439. 83/5. 216. 251.
257. 273. 274. 294. 353. 565. 748
(hakkak kalemleri ve kalem)
82/633
82/229
83/221
83/269
83/765 a+b. 785. 890. 939. 941
bina iinden
14 para daha)
Bina ierisinden
3 Spindle-bottles
82/e 640; 83/764. 89
(Terrakotte)
82/694 e; 83/892
Yer Cinsi
Kk bronz aletler
Bronz heykelcik
rlyef
Ev 12 Tablet
Mhr
Toprak mhr

Votiv kap
Kutsal
Rlyef kap
Ok ve ucu
Bronz aletler
Kk bronz aletler
Ev 15 Tablet
Mhr
Toprak mhr

Kutsal .
Rlyef kap
Ok ucu
Bronz alet
Envanter No.
82/181.e 500.e 690; 83/355. 761.
762.763,792.934.942
791.971 (hakkak kalemleri,
kalem)
83/985
82/225
83/725. 779. 783. 787. 788. 790.
795. 868 - 884. 902. 920- 925. 927.
931. 935. 948. 995.
83/756. 906. 996
83/771. 780. 798. 799. 885. 901.
905. 909. 915
83/235. 712. 904
83/508. 769, 770, 772. 775. 776.
903 henz kaydedilme-
14 para -
83/1009 37.a.b
20 para daha - Spindle -
bottles)
83/900, 83/109. 899
(Terrakotten)
83/580. 712. 889
83/04. 898. 975. JOO6
83/768. 778. 781. 886
894 (hakkak kalemi)
83/26.49.50.54.76.77.93.182.
183; 207. 213.268. 275.417.419.
431. 434. 552. 573
83/309
83/1 34). 94. 105. 171.
178. .l80. 181. 192.260.282.916
83/456. 462. 467. 468.469, 472,
502. ')07. 908
83/60. 919. 978 (Terrakotte)
83/976c
83/538
165
Yer Cinsi Envanter No.
Kk bronz aletler 83/161. 977. 980
83/114. 162. 263. 350. 516. 532.
896. 981. 255. 270 (hakkak ka-
lemleri ve kalemler)
Ev 16 Tablet 83/422. 432. 433. 435. 475. 476.
512. 600 - 649. 651-699. 743. 750.
751. 752. 754. 777
Toprak mhr
83/597. 650. 897
Rlyef kap 83/489 (toprak figr)
Ev 18 Tablet 83/1007
Toprak mhr
83/997. 1003
Kutsal 83/1004 (kabm kollan)
Bronz alet 83/1005
Ev 19 Tablet
83/998
Kutsal 83/759 kolu)
Votiv kap 83/1001
Kk bronz aletler. 83/568. 570. 936. 993
937. 972. 999 (hakkak kalemleri
ve kalemler)
166
(
Resim -
Resim 2 - grnfa
167
168
Resim: 3 - kent, ift blml kilise ve
mezarlar ile Bizans
Resim: 4 - Yukan kent, Bizans mezarlan
Resim: 5 - Yukan kent, evresindeki bina komp-
leksi ile birlikte ift

Resim: 6a - kent. ift
kilisenin kuzey -
kuzey kilise
Resim: 6b - kent, ift blml kilisenin kuzey -
gney kilise
169
Resim: 7 -'- kent, Bizans kompleksi, kuzey
Resim: B - kent, VB'de ge Hitit
tm.
170
Resim: 9 - kent, O.St. 3 - t
ait
,
//
//
Resim: IOn -- kent
VI
I
"
r'" .-._ _- --
i .., 1
i
i

i/
Resim: IOb - Yukan kent
VIl
171
i
i
'---
i
i
i
i
i
i
i
L :..-
Q
...
. :
...
...
172
:.._----

i

cl>
....

l>
Gol
i
1:1
<,
..l
;::
"-
'il
o
.=:

/

- i
i
i
i
i
i
"t:I
i
....
i
}Oi
....
1-
'U)
N
.5

\\_-

<il
----,.I

\ .
.\
\ .
u
\
r-------
!
i
!
!
i
i
i i
i

L _
--- ---
... -----------
it)
....
u
....
....
El
....


173
r-----
i
i
i
~
i
i
,
i
\
i
i
i ~
i
i
/1
\
//
i
CIL
i
...
i
t
i
..
LL
cl
\
JJ
\
j
\/
: :
i
~
...
..
"
.
~
'"
174
'"
D
-..,,-_ ~ L
-:
00
J
Beslm . 13 - kent, VIII in

Resim: 14 - kent, ev 15 in
Resim: 15 - kent, ev 19 un
175
Resim: 16 ,.- kent.
ev 12 nin

Resim: 17 - kent.
ev 12, mozaik
ile merdiven
Resim: 18 .- kent. ev 16. kiler odaIan ile
tablet

176
Resim: 19 - kent, ev 17 nin ve ev
Resim ,20 - kent, havuzlu (nde solda) ev llin

177
POTERNE
j
-
i!
,
"
,.
i:
Resim: 2la - Sfenks - eski devir
Resim: 21b - Sfenks - yeni devir
178

Resim: 22 - Kral kent bitimindeki
Resim: 23 - Sfenks gney yama

179
Resim: 24 -'- olan gney
Resim: 25 - Sfenk Bastlon'un genel
180
HASSEK HVK 1983 .
M.anfred R. BEHM BIANCKE*
Die Ausgrabungen. des Deutschen Archaologischen Institutes und
der Universitat Mnchen auf dem Hassek Hyk in der Provinz Urfa,
dk im Rahmen des Unteren Euphrat-Projektes wurden in
der vom 12. August-25. Oktober 1983 fortgesetzt.
Fr die Erteilung der Grabungserlaubnis sowie fr stets gewahrten
Beistand sei der Generaldirektion der Antiken und Museen und dcr Pro-
jektleitung in Ankara wiederum aufrichting gedankt. Unser Darrk gebhrt
auch Herrn Alhanaus Gaziantep, der die Grabung als Vertreter
der Generaldirektion hilfreich betreute. verbunden sind wir
dem Direktor des Archaologischen Museums in Urfa, Hcrm Adnan
der unsere Arbeiten in jeder nur denkbaren ""leise untersttzte, Fr die
Bereitstellung eines Helikopters; mit dessen Hilfe nach Abshlu13 der Kam-
pagne Luftaufnahmen angefertigt werdenkonnten, sind wir dem Kom-
mandanten des 7. Armeekorps in Diyarbakir, Korpsgeneral Kaya Yazgan,
zu groBem Dank verpflichtet (Arbb. 1). Nicht zuletzts sei den trkisehen
und deutschen Mitarbeitem des Projektes herzlich gedankt, die mit gro-
Bem Dank verpflichtet (Abb. 1). Nicht zuletzt sei den trkisehen und
deutschen Mitarbeitem des Projektes herzlich gedankt, die mit groem,
persnlichen Einsatz tatig waren,
W'iihrend der Kampagne 1983 farid auJ3er den laurenden Arbeiten
auf dem Hgelplateau, die insbesondere der Freilegung der spatchalkolit-
hischen Bebauunggalten, eine zusatzliche Untersuchung in der naheren
Umgebung statt: ca. 4 kmstlich des Hassek Hyk wurde aufeinem
zur Nachbargemeinde Nisibin gehrigen Feld, dem avi eine
Sondage durchgefhrt. Mit der rtlichen Leitung dieses Unternehmens,
eines Gemeinschaftsprojektes des Deutschen Archaologischen Institutes
und des Archaologischen Museums in Urfa, sind die Archaologen Alwo
vonWickede und Suzanne Herbordt, beide aus Mnchen, betraut worden.
unter der Ackeroberflache konnten hier relativ gut erhaltene
Reste von Rundbauten des ausgehenden 6. Jts. v. Chr. freigelegt werden.
Die Innenraume enthielten Keramik, Stempe]siegel;. Amulettanhanger
und Steingerate. (s.denanschlieJ3enden Kurzbericht von A.v."'i'ickede) ..
(*) Manfred R. BEHM- BLANCKE, ist Assistent am Institut fr Norderasiatische
Archaologte der Mnchen
181
---_.---
Die in der vergangenen Kampagne auf dem Nordhang des Hassek
Hyk frhbronzezeitlichen Siedlungstreste waren durch
Haugerosion und intensive Pflugtatigkeit so stark zerstrt, daB keine
architektonischen Zusammenhage mehr zu erkennen waren,
Allerdings fhrte eine Nachuntersuchung im Bereich groBen Keller-
gebaudes der Frhen Bronzezeit i zu neuen, .interessanten Ergebnissen.
Es war bisher vermutet worden, daB der Kellerraum dieses 8x16 m. gro-
Ben Gebaudes ber eine Treppe oder Rampe mit dem ErdgeschoB eins
stlich angrenzenden Raumes in Verbindung stand. Die Annahme beruhte
auf dem Fund von etwa einem Dutzend zerbrochener, bearbeiteter Kalks-
teinolcke in Versturzlage.
Bei den Nachuntersuchungen konnte nun eine vollstadig erhaltene
Kalksteinplatte von 1.9Oxl.lOxO.20 m. freigelegt werden, deren obere
Kante 2 rechteckige Ausarbeitungen aufweist (Abb.2). Die Fundlage der
Platte am FuB des Kellerfundamentes schien auf den ersten Bliek ihre
Zugehrigkeit zu der frhbroIlzezeitlichenAnlage zu bestarigen. Um so
'berraschender war es, daB im gesamten Versturzbereich der Steinblcke
ausschlielich spatchalkolithische Scherben zutage kamen. Selbst binter
der Kalksteinplatte wurdeein zerdrckter, doch kompletterGlockentopf
fefunden. Diese subtile Fundsituation fand ihre in dem stra-
tigraphischen Nachweis eines der sich wahrend des Bau-
prozesses des Kellergebaudes ereignethaben muB, und zwar als ein
Einsturz in der damaligen Baugrubenwandung. Zusammen mit den Kalk-
steinblcken strzten dabei auch Fubodenreste und spatchalkolithische
Keremik etwa2m tief in die Baugrube des frhbronzezeitlichen Keller-
gebaudes hinein, bis unmittelbar vor dessen Steinfundament.Daraus
folgt, daB die yrossen Steinplatte, nun
mehr im Zurommen hang mit dem spatcholkolithischen Haus 1 gesehen
werden mssen..Der Gesamtbefund deutet darauf hin, daB sie mglicher-
weise zu einem Eingang dieses Hauses gehrten, der in besonderer 'Weise
mit Steinplatten ausgestattet war.
Die alteste Siedlung auf dem Hassek Hyk, Bauschicht S, verdankt
ihre Entstehung der Intersivierungkommerzleller Beziehungen am Ende
des 4. Jts. v. Chr., die ihren Ausgans im sdlichen Zweistromgebiet nahm.
Auf die noch unbesiedelte Terrassenkuppe des Hassek Hyk liefen sich
Neuankmmlinge .nieder und erbauten Hauser, die imVerhaltnis zur
GrBe des Hgels berraschende AusmaBebesa
13en
(Abb.3). Offenbar
wurden aber diese Grobauten nicht sofort errichtet, schmale Fun-
damentreste.. unterden breiten 'des Hauses 2 zeugen von
einem ersten, wohl ephemeren Stadium der Siedlungsnahme. Dieser
alteren Phase der spatchalk olithischen Besiedlung auch ein kleiner

Raumin P/Q 20 von ca. 3.5Ox3.00 m GrBe Er verdient
besundere Beachtung wegen eines interessanten Fundes, der in seiner
Nordwestecke freigelegt wurde: etwa derifiig aufeinandergestapelte Sch-
lagkeme aus Feuerstein, z. T. dureh starke Hitzeeinwirkung in Hunderte
kleiner Bruehstcke zersprungen. Leider ist das Zentrum des Raumes
durch eine Grube so weitgehend zerstrt, d.aB sich aufgrund des erhal-
tenen Befundesnoch nicht entscheiden HiBt, ob wir es mit einer Flint-
werkstatt oder ledigIich mit einem Materialdepot zu tun haben.
Die Sehlagkeme (A:bbA) waren vorgesehen fr die Produktion des
vielseitig verwendbaren Halbfertigproduktes, der Canaa-
nean blades, von denen sehon in einer vorhergehenden Kampagne an
anderer Stelle ein Hortfund geborgen wurde. Die Nuklei sind aus kopf-
groBen FIintknollen zugesehlagen, die nacheiner Untersuchung des
Mnchner Universitatsinstitutes fr Kristallographie und Mineralogie aus
eincm nur 1000 m. entfemten, natrlichen Vorkommen am Ufer des
Euphrat stammen.
In der folgenden Bauphase wird auf der 'Hgelkuppe eineReihe
groraumiger Gebaude gegrndet, deren GrundriBgestaltung eine genaue
Planung naeh festen Normen und Bauregeln erkennen IaBt. Der unbe-
siedelte Platz ermglichte es den Grndem der Siedlung, die Anlage der
Hausgrundrisse in ihrer idealen Form und die Gruppierung der verschi-
edenen Baukomplexe in einer optimalen raumlichen Anordnung vorzu-
nehmen (Abb.3).
Bestes Beispiel hierfr ist das reprasentative Haus 1 mit seinem
gut regulierten, rechtwinkligen Aufbau und -den wohlbekannten uruka-
ischen Bauelementen mit Mittelsaalhaus,
Eine wichtige Funktion im Rahmen der Siedlungsorganisation
J:l?uB das neu freigelegte, dreitrige Haus 2 am Rande des Nordhanges
besessen haben. Dafr spricht aueh, daB Bautyp im Siedlungsbild
der spaturukzeitlichen Stadt Habuba Kabira Sd in gewissen regelmai-
gen Abstanden immer wieder erscheint.
Es handelt sich um ein rechteckiges, dreitriges Einraumhaus mit
den Abmessungen von 18.8Ox9.20 Metem und einer Mauerstarke von 1.40
m. (Abb, 1; 3). Die Mauem waren noeh bis zu einer Hhe von etwa-
0.40 m. erhalten und bestanden aus luftgetrockneten Lehmziegeln des
Formats33x22x8 cm. Jeder der90 cm. breiten Tren liegt an der Rek-
wand des Breitraumes eine80 cm. breite Nisehe gegenber, Der nord-
westlichen AuBenfront ist am MauerfuB eine 1.10 m. breite, Ca. 15 cm. -
hohe W'andbank vorgelagert: davor befindet sich ein hofahnlfcher Fre-
iraum. DaB es sich bei Haus 3, dessen genischter sicher reprasentativen
183
Charakter tragt, um ein Gaste -oder Versammlungshaus handelt, kann
vorerst nur werden. Es ist zu hoffen, daB bei der
Freilegung des Raumes Kleinfunde Hinweise auf seine ehemalige Nutzung
geben.
Die groBen, bisher freigelegten Gebaude 1- 4 auf dem Hgelplateau
haben gleichzeitig miteinander bestanden. Das bezeugt bei der al1ge-
entstande Flugaschenschicht, dieden Mauerfuf
al1er Bauten gleichermaBen berhrt. Zu den Hausern 2 und 4 am Nor-
hang laBt sich aufgrund der noch Grundrisse wenig
sagen; weitere Aufschlsse erhoffen wir uns von den Flachenaufdeckun-
gen der kommenden Kampagne. ,
An Keramik fand sich in den spatchalkolithischen Hausern neben
den bekannten Leitformen der Massenwaren, Glockentopf und Blumen-
topf wieder Gefafformen. die gut mit sdmesopotamischen Keramiker-
zeugnissen verglichen werden knnen. Unter den restaurierten und dem
Museum in Urfa bergebenen Gefafien befinden sich hohe Flaschen mit
Tlle, groBe handgefertigte, ovoide Kchentpfe der hacksel-
gemagerten Waren, Schsseln und Becher mit ausgepratem Wandung-
sumbruch, Schalen und Schsseln mit abgeschragtem Rand und mit
verdicktem Bandrand, groBe bauchige Flaschen mit Reserved slip-Dekor
und Einstichreihen am Schulteransatz, sowie zierliche, vasenahnliche
Flaschchen.
Es konnte die interessante Beobschtung gemacht werden, daB den
spatchalkolithischen Tpfern auf dem Hassek Hyk, so unverkennbar
sie aueh in der urukaischen Tradition arbeiteten, offenbar nur ein
Repertoire an zur Verfgung
stand. Das zeigt sich z. B. bei einem Vergleich mit dem Formensehatz
der spatchalkolithischen Keramik von Kurban Hyk.
Was die dekorative Innenausstattung der spaturukzeitlichen Hanser
anlangt, so kann uns eine- leider nicht in situ gefundene - winkelfrmige
Terrakottaplatte eine nahere Vorstellung vermitteln. Ihre Aufenflachen
sind mit dichtliegenden, ringfrmigen Eindreken verziert -zweifellos
eine Imitation von Tonstiftmosaik, welehes als Wanddekor von spaturuk-
zeitlicher Arehitektur des sdlichen Zweistromlandes her wohlbekannt
ist. Unsere Platte drfte als Eckstek an einer Trlaibung oder Wand-
bank angebraeht gewesen sein und' in Kombination mit einem echten
Stiftmosaik-Fries einen der reprasentativen"Raume von Haus 1 ader 2
geschmokt haben.
184
in eirier frhbronzezeitlichen Grube sich ein rundes, durchbohrtes
Stempelsiegel aus grauem Stein mit doppelseitiger Gravur.Auf der einen
Stempelflahe ist ein Baummotiv, auf der anderen eine Szene mit zwei
nach links Wildtieren in flchtiger Manier dargestellt.
Wie in den vergangenen Kampagnen wurden auch diesesmalwieder
Gefafifragmente der Reserved slip-Ware mit Abdcken von Rollsiegeln
gefunden. Die Darstellungen bieten Varianten zu dem schon bekannten
Thcma Mann und Haustier, worin sichtbar die bauerliche Lebensweise
der fhbronzezeitlichen Bewohner des Ortes zum Ausdruck kommt.
Eine am Osthang vorgenommene Erweiterung des Grabungsareales
das Vorhandensein einer dort vermuteten Siedlungs-Umfassungs-
rnauer nicht bestarigen. Jedoch fanden sich in der Nachbarschaft ciniger
dort vorgefundener Ofenreste eine AnzahI von deren
ehemalige Zweckbestimmung bisher noch ganzlich unsicher ist. Es
han.lelt sich um lange Tonstangen mit engem Langskanal und in bes-
timmten Absianden Querdurchlochungen. Eine der Stangen
vollstandig wieder werden; sie mijit in ihrer
Lange 65 cm. DaB diese Rhren mit Brennoder zu tun
harten. ist weniger wahrscheinlich, da der Langskanal oft nicht durch-
gangig verlauft und einige der Rhrenfragmente eine bichrome Bernalung
aufweisen.
Im Jahre 1980 waren in der jngsten frhbronzezeitlichen Sied-
lungsschicht einige Scherben mit einer Doppeltlle gefunden worden.
198J Ianden sich weitere die mit den schon verhandenen zu
einem 'leider nicht ganz Tiergefaf erganzt werden konnten.
Dk Oberflache des ausgefhrten Tierkrpers ist mit roten
Malstreifen der GliedmaBen, sowie breitflachigen Punktcn auf
Bauch und Roken geschmckt, Der Rumpf wurde wie ein zylindrisches
Gefaf auf der Scheibe gedreht und die handmodellierten Beine in Tl-
lenfOl-m so angesetzt, daf ihr Kanal mit dem Krperhohlraum kornmu-
nizicrt. Eine ffnungmuB sich auch in der Schnauze des Tieres befunden
haben, So jedenfalls zeight es ein zweites theriomorphes Gefafl, das aus
einer frhbronzezeitlichen Grube stammt (Abb. 5). Bei diesern Stiergefaf
ist auch die vordere Partie des Kopfes scheibengefertigt. Im Untcrschied
zu bekannten aus dem sdlichen Zweistromgebiet,
besitzen die Stcke von Hassek Hyk keine Einfllffnungen im Rc-
ken; darberhinaus sind ihre Beine wie Tllen eines Gefalses ausgeformt.
Es darf angenommen werden, daB sie zu einer eigenen
natolisehen Formauspragung theriomorpher Ritualgefe gehren.
185
Zusammenfassend laBt sich sagen, daf die Grabungskampagne des
Jah.es 1983 vornehmlich fr die spatchalkolithische Siedlung des Hassek
Hvk interessante Ergebnisse erbrachte. In Ansatzen beginnt sich das
Bild eines stufenweisen Prozesses der Grndung einer spaturukzeitlichen
Station am trkisehen Unteren Euphrat abzuzeichnen. Wichtig ist der
erstrnalige Nachweis von mehreren Bauphasen innerhalb dieser Siedlung,
was uns berechtigt, ihre Lebensdauer hher als bisher zu veranschlagen.
Freilich drfte die Laufzeit der Siedlung 100 Jahre
nicht berschritten haben. Es liegt nahe, ihre gewaltsame Zerstrung
in Zusammenhang mit den Feuerkatastrophen zu sehen, die auch den
Sic-ilungen von Aruda, teilweise Habuba Kabira Sd/TelI Kannas,
und Arslantepe (Malatya) VI A ein Ende bereiteten.
. 186
- 0
0
-
.
.
.

A
b
b
.
:

-
"
-
H
a
s
s
e
k
H

k
-
D
a
s
G
l
'
a
b
u
n
g
s
a
r
e
a
l
a
u
f
d
e
m
H

g
e
l
p
l
a
t
e
a
u
,
v
o
n
N
o
r
-
-
,
d
e
n
g
e
s
e
h
e
n
.
GE8AUDE .lN DEN
PLANQlJADRATEN
SI7UNDSIS
SI7 VESI8
PLAN KAl\EI.ERINIE

Abb. 2 - Hassek Hyk,Steinfundament des Kellergebaudss der Bauphase 4.
188
m
'-.
i
i
i
i
i
i
i
i
L_.
......
OTO
m
BAUPHASE A
-
BAUPHASE B
-
BAUPHASE C

. VORHANOENE MAUER

EAGANZTE MAUER

VERMUTETER MAUERVERLAUF
m
WANDBANK

KIESELPFLASTER
o .am

i
i

L__ -.J

i
i
i
i
i
i
.._._._. ...;...._._._._._._.-'-. ...,......_.--.,.j
Mm-
HASSEK HVK 1983
SPATCHALKOLlTHISCHE BEBAUUNG IN DEN P-T/18-20
Abb. 3 - Hassek Hyk, Schematischer Plan der spatchalkollthlschen Bebauung.
189
Abb. : 4 ~ Hassek Hyk
Bearbeitete Kalksteinplatte
var dem fundament des
Kellergebudes.Tn situ.
Abb.: 5 - Hassek Hyk II vollstandlg
aus dem Depatfund in Q 20.
erhaltene sllex- Schlagkerne

Abb. : 6 - Hassek Hyk Tiergefaj3 l

Gestalt eines stehenden Stieres Frhe
Branzezeit.
i
190
AVITARLASI 1983
Alwo Von WICKEDE*
Im Jahre 1982 wurde von der Grabung Hassek Hyk aus, dievom
Archaologischen Institut und der Universitat Mnchen durc-
gefhrt wird,eine Oberflahenbegehung auf dem avi ZezirkSi-
verek in der Provine Urfa, vorgenommen. Daran anschlissend folgte im
Herbst 1983 eine dreiwchige Sondage auf .dem avi die als Ge-
meinschaftsunternehmen des DAl, Istanbul, der Univershat Mnchen
und des Museum Urfa ausgefhrt wurde, Die Ausgrabungsarbeiten wur-
den von Frau Suzanne Herbordt und dem Autor geleitetl.. Dank
schulden wir der Generaldirektion der Arltiken und fr die Erte-
ilung der Grabungsgenehmigung und die gewahrte Untersttzung bei der
Durchfhrung der Sondage auf dem avi Mein besonderer Dank
gilt dem Direktor des Museums Urfa, .Herrn Adnan .durch dessen
Hilfe die Sondage auf dem avi ermglicht wurde. Herr Adnan
vertrat ausserdem das Kulturministeriumunddie Generaldirektion
der Antiken und Museen wahrend der Dauer der
Das befidet sich ca. 500 m. von dem Dorf Nisibin/
und ca. 4,5 km. stlich von Hassek Hyk . entfernt im oberen Bereich
des Atatrk-Staudammgebietes, Es handelt 'sich um eine frhchalkolit-
hische, Halaf-zeitlicheSiedlung, die am Osthang eines kleinen Tales 'Iiegt,
das steil zum Euphrathin abfallt. Anhand der Oberflachenfunde, die im
Verlauf des Surveys 1982 aufgelesen wurden, erstreckte sich die antike
Siedlung auf eine Flache von 140x120 m. Der Hgel bildet eine flache
Erhebung auf einem heute durch Ackerbau genutztem Feld.
Zunachst wurden 4 Sondageschnitte (2x10 m.) in den Arealen L20-
L 23 gelegt (Abb. 1). Im Laufe der Grabung wurden die Schnitte L 20 und
L21 erweitert sowie eine kleine Flache in Areal L 19 zusatzlich geffnet.
Es konnten 2 Bauschichten in den Arealen 19- 22 freigelegt werden
(Abb.2,4).
(*) A1wo Von WllOKElDE, 'O'nilvel'lsHesi VorderUsfa:tmche Enstits gretim
Uyesi.
191
Von der BauschichtI konnten nur noch Reste der Steinfundamente
aufgedeckt werden, da diese sich 10 cm. unter der Hgeloberflahe be-
fanden und von moderner Pflugtatigkeit stark zerstrt worden waren.
Die Bauschicht 1 besteht aus einem Tholos (Tholos 1) in Areal L20 mit
zwei parallel verlaufenden vorgelagerten Mauern und einem Tholos
(Tholos 2) mit einem Mauervorsprung zum Innenraum hin in Areal
. L20/21 sowie Resten eines rechteckigen Gebaudes in Areal L21/22. Die
Fundamente der Gebaudereste der Bauschicht 1 bestehen einheitlich aus
Basaltsteinen, Zwischen den Gebauden wurden Begehungshorizonte mit
einer Machtigkeit von bis zu 20 cm. ausgegraben. Diese Begehungshori-
zonte bestanden vor allem aus Kieselpackungen und enthielten grosse
Mengen von Keramik und Feuersteingeraten sowie einige besondere,
Kleinfunde wie Stempelsiegel, von Steingefassen, Steinbeile
und Knochenahlen.
Unterhalb von Tholos 1 wurde ein 2. Rundbau (Tholos 3) gefunden,
der die Bauschicht 2 darstellt (Abb. 3,4). Dieser Tholos besitzt einen
rechteckigen Vorbau (Dromos). In Bauweise und Aussehen entspricht
dieser Tholos vomavi vergleichbaren Rundbauten in Arpaiye
2 und 3. Die Unterteilung des Dromos in einen
grsseren und zwei kleinere Raume ist ohne Parallele. Der Innenraum
des Tholos hat einen Durchmesser von 3,80 m. und weist einen verb-
rannten Stampflehm fussboden auf. Dem Tholos ist ein kleiner
vorgelagert, in dessen Innenraum sich Reibsteine und Asche fanden. Es
liegt nahe diesen als Arbeitsplatzin oder Kohe zu deuten,
Die Bautechnikder Schicht 2 unterscheidet sich von Schicht 1 dadurch,
dass die Fundamentsteine abwechselnd aus Basalt und Flusskieseln
gesetzt wurden. Auf den hat sich noch eine Lage ver-
brannter Ziegel des aufgehenden Lehmziegelmauerwerks erhalten. Der
Innenraum des Tholos 3 war mit Ausnahme einiger Scherben fundleer.
In Areal L21 wurde ein Tiefschnitt gelegt, um die Stratigraphie der
Siedlung zu ermitteln. Hierbei konnten 2 weitere Schichten und der
gewachsene Boden bei 1,30 m. unterhalb der Hgeloberflache festgestellt
werden.
(1) M.E.L..MallowanjJ. iRose, at Arpachiyah 1933,
Iraq 2 (1935) A!l)b. 3 und 13
(2) Woolley, The of Iraq 1 (1932) Abb. 1
(3) H. Braadwood, PI'Ieh:istoric Researoh in Sbutiheastem i
(Istanbul 1980) IS. 53
192
Bei der Grabung auf dem avi wurden 3 Graber freigelegt.
Eines in SchichtJ in der Ecke des rechteckigen Gebaudes, eines im
Tiefschmitt und ein drittes Grab neben den Fundamenten von Tholos 3.
r
Alle Graber waren fundleer. Das 3. Grab war durch Pflugratigkeit gestrt.
Grab 1 war ein Sauglingsgrab, das in einem Napf bestattet war und Grab
2 ein Kindergrab, das mit einem fragmentarischen Topf abgedeckt war.
Ausser den beiden Grabgefassen wurden nur Scherben der bernaIten
Halaf-Keramik und Scherben einer groben Keramik
gefunden. Die Keramik der Schicten 1 und 2 zeigt keine Unterschiede.
Neben Silexgeraten wurden Klingen aus Obsidian gefunden.
Von den Begehungshorizonten der Schicht 1 stammen auch Knoche-
und Fragment evon Steingefassen, Die herausragensten Kleinfunde
bilden vier Stempelsiegel. Sie wurden auf dem Begehungsniveau . der
Bauschicht 1 in Areal L 21 und L 23 Ein weiteres Stempelsiegel
stammt aus dem Tiefschnitt in AreaI L 21. Esbefand sich dicht oberhalb
des Mutterbodens und gehrt der altesten Siedlungsschicht an. Vergle-
ichbare Stempelsiegel mit geometrischem Ritzdekor timten sich in Ar-
paiye im Nordirak 4.
Die grosse Anzahl von Reibsteinen und Sicheleinsatzen aus -Feuers-
tein und Obsidian geben Rckschlsse auf eine intensive Ackerbautatigkeit
in der Halaf-Zeit. Die grosse Menge an Keramik und die am Rande des
Hgels entdeckten Tonvorkommen zeigen eine lokale Herstellung der
Keramik an, obwohl Tpferfen noch nicht festgestellt werden konnten.
Die Funde und die Architektur des avi zeigen bereins-
timmend eine rein Halaf-zeitliche (frhchalkolithische) Besiedlung. Es
wurde keine Obed-Keramik oder Reste einer alteren neolithischen
festgestallt 5.
(4) MallowanjRosea.O., Abb. '50, 14-18 uIJId 'Taf. VII, 561, 563 81(B)
(5) Dieser Befund stirnmt Jn!tt in lberein. 'SIeihe dazu
a,o. 5M
193
L M N O P Q R S T U
SH,'
30
/
29
28

",
27

26

, .........
25
..'
24
23
............
22
;,.-."
"
,
21
i
.--
.....-- ---.
.-
20
"
i
i
\
.NN
19 \ flo ..
_.
, \
..
18
,
,
,
17
,
\
i
\
,
, ,
,
16
"
,
\ ,
"
,
",
,
15
\
"
,
"
14 "
"
13
12
11
i i
10
i
/ ,
i
i
i
9
AVI
i
:
i
i
i
:
,-
,
8
TOPOGRAPHISCHE AUFNAHME 1982
i
- 5,0 TESVIYI EORisi
i
,
7
.
HHENLIN'E ,
/
--- \0 TESVIYE EORis;
.
HHENLINIE
i
i
AMANOKTA ,. HAUPT8ASISPUHKT
i i
,l/
6
i i
-
i i
i
NOKTA - VERM. PUNKT i'
5
-.- TARLA - FELOGRENZE
>,

.
WEG
i
....,..}
4
& E'''E -
.RUNN!N
i
-,
&
,
i
-,
3
QUELU ,
i
, ,
IATAKLIKARAZI SUMH i
r
'.
MIKNATI. KUZEY
i
i
2
MAGN.MORDIILI
i
HARiT....ALMAOILANOIAU'NAHMI i A.
i
i
,
iZEN - ".'''KAR.G.'OMMIR
1
o Lo ,. Lo
/ i

Q i
O
i
i
K L M N O P Q R S T U
Abb. 1 - avl - Topographlscher plan.
194
Abb. : 2 - berslchtsplan
. der Bauschreten mit
1-3
bRO
OTO
b.illl
oTs
bRL
OTO
bR2
OTO

OTO
bR4
OTO
QAvi 1983
THOLOS 3 iN L 19/20


i '%9 :
i

.;. :
. . i
... i
L j

Abb. : 3 - Steinplan von Thelos 3, Bau-
schiht 2
o
il
Schlcht 1
Tabaka 1
AVI

1983
Schlcht 2
D Tabaka 2
o 5

MIl-4
010

i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
L_...J
IM/lll
l5

OTO
i i
i i
i i
i i
i .. i

i i
i i
i i
i i
i i
i i
:


i i
i
i
195 -- - ----_._-- - - - _ . _ - - ~
Abb. , " - Bebauung von Schicht 1/2, Tholos 1 und 3.
196
983 KAZISI
Afif ERZEN*
Kltr ve Turizm ile Trk Tarih Kurumu srdr-
len 1983 da bir mimar,
bir bir doktorant ve 7 ile Temsilcisinden
heyet 20 - 5 Eyll 1983 tarihleri yr-
1983 kale ve kale
olmak zere 2 ana blmde
A. Yukan kale
Kuzey sur
2. evresi
B. kale
Pitoslu
2. 1
3. Gney sur
A. Yukan kale
Kuzey :
Kuzey surun istikametinde geen yerden
devam edilmekle birlikte, sur nnde toprak
larak, seviye bir miktar ve gerek gerekse
yerlerin tekrar moloz toprakla Daha nce
olan 44.20 m. de 4 nolu bastionun itibaren
devam ve 7 nolu bastionun kadar 85 m.
ye 7 nolu bastion tam
mahiyeti henz Ancak, burada 1.25 m. uzun-
ve 0.7 m. olduka bir ele
den, bunun bir, mekana ait burada
cephesine ait ok muhtemel bulunan bir bazalt ele ge-
Bu gerek hava muhalefeti, gerekse en st
(*) 'Pr:of. Dr. AM ERZEN Edebiyat Falklte,si emekli
yesi
197
meydana gelen oyuntu kmesi,
6 m. ye varan
tamamen
bu nemli surun btn meydana (Levha: I, Re-
sim; 1,2; Levha: II, Resim: 1, 2).
2. evresi
Bu evresi gney istinad
ile yerde 2 m. bir sondaj
larak, anakayaya kadar olan ve gney ma-
hiyetini anlamaya 2.65 m.xlerinlikte ve
- ynnde devam eden byk bloklara Bu bloklar
izleri ve keramik ihtiva eden byk toprak
kitlesi iine devam etmektedir. Byk toprak gerektiren
bu ilerdeki ve burada temizlik
makla 1.50 m.
ve sert topraktan ibaret moloz ve kitlesi
tamamile ve sal zemine 12x5 m.Iik
bir saha ve renkte
ve iki adet meydana kuzey du-
dik bir ynnde uzanan ve daha nce plana
bulunan toprak ve ibaret duvar st seviyeden
itibaren sklmeye ve temel hzerindeki toprak Orta-
ait profil vermeyen renkte .keramik
ele Duvar sal zemine kadar' skld, Bylece
gney, ve tamamen oldu. 6 adet
stun kaidesini ihtiva eden bu alanlar, bir apadana ihtimalini kuvvet-
lendirdi, 'Ve btn ile
plana (Levha: III, Resim: 2, 3; Levha: IV, Resim: 1).
B. kale
L Pitoslu
Pitoslu mekanlar byk erzak deposu
drt yerinde bu
Kuzey
Bu en gney nnde 60x60 cm. boyutunda son-
dajla ana kayaya inilmekle'beraber 1.30 m. ge-
bir 'kerpi duvar tesbit
198
Ortadaki Pitosul mekan
Burada nnde 1.60-170 m. kadar ikiynde ka-
sonunda, geen sene kerpi alt
temeller ortaya Kuzey duvardan 1.80 ve ise
'-
2.90 m. 1.60 m. olan bir iskelet ele geti.
sonunda, iki orta hibir
Urartu objesine orta kuzey ba-
samak biiminde kerpilerin Kuzeydeki mekanla
orada seviye da bu uzanan
bir merdivenin vermektedir. Ancak, meka-
gney tam olarak incelenmesi ile durum
(Levha: LV, Resim: 2).

Burada bir mekan tesbit de,
st kerpilerin mekan
iine dikine kerpi gemesi ve nihayet gneye
seviyenin gittike mevcut olan drdnc fazla
derecede tahrip muhtemel Zemine kadar
ince bir sonra, 30 - 40 cm. derinlikte byk
ibaret bir blokaj, onun toprak ve onun al-
da stn kaplayan bir tesbit
Bloxaj kuzeyden gneye inildike
Burada yine ge Urartu devrine ait mezar bulundu. Fakat, bu
mezarlarda herhangi bir buluntuya (Levha: IV, Resim: 3).
Gney
Kk pitoslu gneyinde sondajda sal bir mezar
ve iinde 1.60 m. boyunda ok iyi durumda bir iskelet bulundu. (Levha:
V, Resim: 1). sonra, toprak iinde bol
miktarda, profil veren keramik birisi
olmak zere, ift kulplu iki adet Urartu vazosu ele
son gn iin burada fazla ilerde daha
ilgin sonular elde mit edilir. bu seneki bir-
birrne muhtelif tespiti bize, burada bir kompleksi
ile gstermektedir.
2. nolu
nceki saray zemin 1 nolu
ve kuzey ve lev-
199
-----. ---- ---_._- ---- ---._._--
halarla Bu sene ilgi ekici bir durum arz
eden da ve tespit iin
nnde ve dknt
toprak ve ibaret dolgunun ile da
ve orta
Bylece gibi nolu da mstakil ve drt duva-
drtgen bir meydana
Gney nnde 1.50x1.50 cm. ve kuzey nnde 100x
100 cm. 2 m.kadar derinlikte sondajlar da, byk d-
ve ana kayaya kadar in-
mek bu mevsimde mmkn grlen
deliklerden maddelerin iin levhalarla ve
ma ile kaplanan duvarlar ana kayaya oyulan,
Urartularm ortaya bir zelliktir (Levha: V, Resim: 2,3; Levha:
vr, Resim:
3. Gney suru
983 kalede gneyana sur
m. yer alan ikinci sur ve destek meydana
zerinde teksif ilk gnlerde kaya basa-
ile destek ve kerpi konstrksyon
ki temin eden duvar 2 ve 3
nolu bastionlarla kurtinlerden kon-
meydana burada ikinci bir sur sz konu-
su ve 1.0 ve 1.24 m. bulan
sur meydana Surun tabana n
meydana stnde mhre denilen kerpi kitlesinin
ortaya bu basamaklarm ikinci surun .desteklerini
gstermektedir. Kerpi kitlenin bir bulunmakta
ve ise bycek meydana grlmekte-
dir. Bu durumun btn sur boyunca mevcut olan desteklerde uygulan-
kabul edilebilir. sonunda 5 ibaret
olan en alt ana kayaya yuva zerinde
yer Bu hemen ana
kaya zerinde grlen bu
da anakayaya yuvalar zerinde
0.30-0.35 m. bu
zerinde bol miktarda grlmesi, vaktiyle btnnn
mhre ile muhtemel nolu bastionun
ikinci sur ancak tek dizileri veya ana-
kayadaki ile Bu durum, bu kesimdeki ikinci
200
sur, yer alan iin de geerlidir. Bu du-
rumda devam eden ikinci sur 25 m. ye ka-
rlar olup, 3 kurtin ve 2 hastion tespit (Levha: VII, I,
2.; Levha: VIII, Resim: 1,2).
sur izlenebilen yerde, birinci
sura kadar uzanan 1. m. bir, sondaj Bu sondaj
iinde, anakayaya
Bu yuvalan daha geen olan ve mer-
diven grnmnde bulunan an kaya zerindeki yuvalara
(Levha: VII, Levha: VIII).
Geen gney sur duvan nnde ortaya grkemli
kerpi istinad da En iki
kerpi mahiyetini anlamak gayesiyle, birbirine
kerpi duvar nnde anakayaya kadar inen' bir sondaj ve isti-
nacl 5.50 m. derinlikte ana kayaya Sz konu-
su iki istinad birbirine kerpiduvann alt
0.25 m. levhalarla
tr. Bu 0.30xO.25 m. boyutunda bir
tespit Bu iki istinad duyan kalan
alana ve 'kar sulanm bir su
Bu kanal nnde, rastlanan kil topakla-
gibi, duvarlara vaki su ba-
Kanal aynca ikinci sur da geerek
olsa (Levha: iX, Resim: 1, 2, 3; Levha: X, Resim:
1, 2, 3).
Bu ikinci sur birinci sur gibi kurtin ve
bastionlardan ibaret daha ziyade 1 nolu bastionun ka-
lan bastion ve kurtinlerin bir uyum iinde bulunmalan, ikinci
surun kerpi istinad duvarlan ile organik bir etmesi ve
nihayet ikinci surun birinci sur gibi destek duvarlan ile takviye
tespiti ile ok nemli sonulara
201
LEVHA: i
202
El
....
g
r :
LEVHA: il
Resim, 1
Resim: 2 203
LEVIjIA: III ,
Resim. 1
Resim. 3
204
LEVHA: IV
Resim: 1
Resim: 2
Beslm , 3
205
LEVH'A: V.
Resim: 1
Resim: 2
Resim: 3
206
LEVHA: VI
i
i
...
i
!
207
LEVHA: VII
Resim: 1
Resim-: 2
Resim: 3
208
- - - - - ~ - ~ - - - ~ - - ~ ..._-- - - - - ~ ------
LE'VHA: VIII
M
M
,.
LT. ~ ..
, ,
LA , ....... , aa. h te
~ , ' i ~
"" " .....,: : . - i i __. _ :
Resim 1
tAYU5U'! tl
GNEY SURU
111"
Resim a
209
LEVHA: IX
Resim: 1
Resim: 2
Resim : 3
210
LEVHA: X
Resim: 1
Resim: 2
Resim: 3
211
1983 YILI ENEZ KAZISI
Mif ERZEN*
Kltr ve Turizm Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdr-
ile Trk Tarih Kurumu Prof. Dr. Somay
Onurkan. uzman restoratr Sait epigrafya Dr.
Kaygusuz, foto Selamet Adnan dokto-
rant zkan, temsilcisi Ethem ve 9
renciden heyet 1983 Enez 1/7/1983-13/8/1983
tarihleri
Enez 1983 kale iinde ve kale olmak zere
daki mevkiilerde
Kale iinde:
1 - Mahzenve i nolu mekan, 2 - LV nolu mekan, 3 - nolu
mekan
Kale
1 - Mozaik 2 - Kral mevkii
Kale iinde
- Mahzen'de: Buluntu olarak Hellenistik ait
keramik tabaklar, terrakota heykelcikler. Klasik
(M.. 5. ve 4. yy) ait ve amphora kulplan ile ibol miktarda
ele Aynca i nolu
muhtelif devirlere ait, zengin ve formda etdlk keramik
daha bir plan elde etmek (Levhs :
I, Levha: Ia, Resim: 1,2; Levha: II, Resim: 1,2; Levha : III. Resim: 1).
-
2 ....... IV nolu mekan: geen olup, bu sene
yerden devam edilerek, saha ve meka-
4x4 m.'ye
3.10 m. derinlikte, duva-
rmda son bulan kavisli dizisinin i bol miktarda
ve Roma devirlerine ait keramik ele
(*) Prof. Dr. Afif ERZEN fstanbul Edebiyat Fakltesi emekli
yesi
213
Gerekli tespit sonra, bu tek dizisi
ve daha derine ynnden
ynne uzanan ve iki dizisinden bir duvar ortaya
bu da kuzey-gney ve
ynlerinde uzanan ve muhtemelen dik iki duvar daha
Bu duvarlar ana kaya zerine oturmakta ulup dzgn ke-
blok ve dzgn bir
6.30 m. anakayaya (Levha:
LV, Resim: 1,2).
IV nolu mekanda Hellenistik kadar tarihlenebilen
bol miktarda keramik ele olup,
tir. Buluntular cam, maden ve hayvan da ele
gibi, derinliklerde bronz sikkeler de elde
,
,
3 - nolu mekanda: 1983 5x2.50 m.lik bir
sahada 2.50 m. derinlikten itibaren IV nolu mekanda
gibi, her 20 cm de elde edilen
Bu seneki icra edilip, yzeyden
1.30 m. derinlikten (Levha: V Resim: 1,2).
\
3.60 m. ile 4.10 m. zellikle sluptaki keramik
ok parlak siyah paralar da
ele yine bu seviyelerde ok kaba ele
paralar da 4/10-4.90 m. derinliklerde keramik
ilgi ekicidir. Bunlar daha az
paralarda 4/10-4.90 m. derinliklerde keramik
buluntusu gittike slupta bir ka
yine gri ve koyu gri renkteki kaba bir mal grubu
kil (Levha: VI, Resim: 1,2; Levha : VII, Resim: 1, 2,3).
bu 6.40 m. ye kadar 5
m. den itibaren yer yer anakayaya Anakayaya veya taban
st buluntular yine gri renkli kaba paralarla parlak
siyah ve slupta ele bu seneki
sonunda ile meydana getirilen 4 kade-
meli ve duvarla evrili tespit edil-
taraftan bu basamaklar i nolu mekanda gibi, bir
ikinci mahzene grnm arz etmektedir' (Levha: V> Resim: 1).
LV nolu mekan ile nolu mekanda ele geen keramik
birbirleri ile LV nolu mekanda 6.30 m.
halde, 5.70 m. de keramik buluntu st seviyelerde
ve bol miktarda bulunan ise 4.30 m. de
Roma 6. yy. a tarihlendirilen
214
ve pseudo terra sigilata olarak keramik her iki seksiyonda
ele Bu keramik IV No. lu mekanda ile
bir halde Siyah, parlak ince keramik ile bej
veya krem rengi zerine kahverengi ve siyah seramik daha ziyade
lVa nolu mekanda Siyah parlak keramik IV nolu
mekanda ancak en alt tabakada, ise lVa nolu
rnekanda alt tabakalarda ele Her iki seksiyenda da mutfak
ikinci byk grubu olarak kaba, ve bol
bir keramik ele Yine st tabakalar-
dan itibaren ele geen gri ve koyu gri keramik st tabakalarda ok iyi
hamurundaki kum ok iyi olarak grld-
halde, alt tabakalarda gittike kaba bir tr brnmekte ve el
dikkati ekmektedir. Btn bu tasniflere tabaka-
lar kesin hatlar grlmekte-
dir (Levha : VII).
Ancak bu durum ziyade, geleneklere
daha sonra'ki devirlerde de tr imal
ile Nitekim, gri ve koyu gri mallar eski devirlerde,
yani alt tabakalarda el ve kaba bir keramik iken daha sonraki
tabakalardaki ok iyi hamurlu ve ok iyi yksek kalitede bir ke-
ramik nevii olarak Bu cihet eski ve yerli keramik tr-
nn devirler boyunca devam gstermektedir
(Levha: VII).
Kale
1 - Mozaik zel bir aitmozaik geen
devam mozaikli ve
ynnde devam de, zel ait yerlerde fazla
ilerlemek mmkn kesin henz tespit edilernemi-
tir. Ancak mozaikli mekandaki stunlar, stu-
kolar, ve kiremitler, postament, mermer kaplamalar, freskolar ve
zeminde ters halde ele geen mozaik bloklar, iki
Zengin bir ait bir villa
mozaik zemini zerinde yer yer izleri
grlmesi, nce byk bir de
(Levha : VIII, Resim: 1.2.3; Levha : IX, Resim: I, Z).
Bu seneki sonunda neticesinde salonu
mahiyetindeki tamamen ortaya Orta bir
pano yer ki, panonun iinde elbiseli, ve
tam bir mozaik tanesi bulunan bir figr g-
rlmektedir. Bu figrn 'hir figrn izlene-
215
---------------------------
bilmektedir. Bu merkez sahnedeki mozaik tanelerinin olduka kk ve
itina ile ilgi ekicidir (Levha: VIII, Resim: 1, 2).
Bu sene mozaik ele geen buluntular zellikle.
bronz heykeller ok ilgi ekicidir. stun-
yerde kaideli, bir ve kaidesinin bir
bronz bir Nike heykeli ele geti. Heykel, mozaik zemin .zerin-
de Kaide 4 cm., heykelin lS;5 cm. dir.
- Yine hemen mozaik zemin zerinde, ele geen eser,
giyimli, bronz bir heykeli olup, tam olarak Eser 31
cm. Mozaik zeminin zerinde, sahada, 26 cm. yk-
bronzdan bir bstle 4 cm. ok bir
bronz kutu ele (Levha: X, Resim: 1, 2; Levha: XI, Resim:
1, 2; Levha: XII, Resim: 1, 2).
2 - Kral Mevkii: Enez __ bulunan,
denilen mevkiin gle bakan alt civarda
grlen byk birmermer bloktan bu bir sondaj ya-
uygun Mermer blokun tarlada
sondaj da byk kesme kalker bir duvar meydana
takip Yzeyden 1.20 m. derin-
likte kuzey renkte ve ay
linde bir kk ile iinde 10 adet Bizans sikkesi ele
Bugnk absidli ile bir kutsal bina
ele geen sikkelerin bir gm muhtemeldir. sikkelerin
hepsinin 22 olup, 4.30 ile 4.50 gram
tedir. Bu Bizans sikkelerinin hemen hepsi M. 12. aittir
(Levha : XIII, Resim: 1, 2; Levha: XIV, Resim: 1; Levha: XV,
1, 2; Levha: XVI, Resim: 1, 2).
216
Resim: 1
LEVHA: i
--- -----------,
i
i
i
,
i
i
1
3
~
EHEZ- CAINOSI 1983
KAZISI pLANI
217
LEVHA: LA
'218
...
LEVHA: i B
Resim: 1
Resim: 2
219
LEVHA: IT
ENEZ IAINOSI 1983 K A Z s
A - A KESiTi
Resim: 1
a
~ - - - - - - - - - - ~ - - - - - - ~
ENEZ IAINOSI1983 KAZISI
8-8 KESiti
Resim: 2
220
Resim:
LEVHA: IIli
ENEZ (AINOS) KAZISI
GREK DEVRi ANAKAYA MiMARisi
VE MAHZEN
221
LEVHA: LV
Beslm j,
Resim: 2'
222
LEVHA: V
" ..... : .. ',,:.,:".. ;.... <.>:
.,."
.
"- ..._. --- ---L

i
'e.
L- _.

i
i
Resim: 1
P
ENEZ IAINOSI 1983 KAZISI
KALE KUZEVi SONDAJ PLANI
o ,
i
Resim: 2.
223
LEV'HA: VI
Resim: 2
Resim: 1
Resim: 3
224
LEVHA: VII
Resim:
Resim: 2
Resim: 3
225
Resim: 1
Resim: 2
Resim: 3
226
LEVHA: IX
Reslm: 1
Resim: 2
227
LEVHA: X
228
LEVHA: Xi
00
S
. ~
: :
229
LEVHA: XII
230
LEVHA: XIII
Resim: 1
Resim: 2
231
.,."

.....

.....

....

t... LEVHA: XIV

r--=------ --i
20
ENEZ (AINOS) '983 KAZISI
KRAL MEVKii SONDAjPLANI

Resim: 1
232
LEVHA: XV
Resim: 1
Resim: 2
233,
LEVHA: XVI
Resim: 1
Resim, 2,
234
MALATYA iMAMOGLU HYGNDE 1983 YILI

Edibe UZUNOGLU*
Orta Teknik niversitesi, Tarihi Eserleri Kurtarma
dirme Merkezine Kltr ve Turizm Eski Eser-
ler ve Mzeler Genel Malatya Hykte
yrtlen kurtarma 1983

benden
ka Rlve ve Mdr Yk,
Mim. Alpaslan Koyunlu ve arkeolog Zeynep 2.
bul Trbeler Mdr arkeolog Cenk Alpan, Arkeoloji Mzele-
rinden arkeolog Yasemin Gner, arkeolog Girgin, arkeolog Mine
Sosyal arkeolog Cenap Gre ve Elir Erim' den
kurulu Her gibi bu da ka-
bulunan Yk. Mim. Alpaslan Koyunlu'ya, byk
zveri ile kurulundaki btn gen
teker teker' kalpten bildiririm. ve il-;
giIeri .iin Dr. Nurettin Mdr
Kudret Ata, TEK:DAM ilgilileri ve zellikle Do. Dr. Sevim Bulu,
bul Arkeoloji Mzeleri Mdr Dr. Asgari, Rlve
ve Mdr Yk. Mim. Hseyin Malatya M-
zesi yetkili ve grevlileri ve zelikle Gndz'e ede-
rim.
1983 ana gurupta
i - Tepedeki
, II - evindeki ve restorasyon
i - Tepedeki bu hykte Demir
ncesi kltr saptamakidi, Bunun iin 6H, 6G ve 7G planka-
relerinde (Resim: 1- 2).
(*) fstanbul Ankeoloji ,Muzeleri
235
A - 6H plankaresinde lOx10 m. bir amada 1981
olan Roma - Hellenistik ve Demir dnemlerine ait mimari
Demir duvar temellerinin bir ah
iinde,
uzanan bir temelleri gn
180 - 200 cm temelin iki iri rlp
moloz ve toprakla Duvar du-
350 cm devam ettikten sonra 90 derecelik bir ile
gneye dnmekte, 300 cm yaparak tekrar ynelmektedir.
Roma devrinde bir ukur ile
ancak son negatif izleri toprakta
ile durumunu izlemek mmkn (Resim: 3 - 4).
i 7 - 15 cm bir ile
Bu iinde hemen zerinde 40 cm ara
ile ortalama 4 cm yatay direklerin delikleri yer almakta-
ya arka duvara alak bir kerevetin direklerine
ait delikler ya da toprak hemen zerin-
de yeralan yatay direklerin delikler
akla gelebilir. i 95x95 cm kare
. \
bir ocak ve zerinde bir ocak
dikmelerin tah-
min dzgn da toprak zerinde yerli yerinde
Mekan iinde yerli yerinde bir buluntu yoktur.
iinden gelen toprak anak mlek
Ge ve Orta Tun Demir aittir. Du-
zellikleri daha ok . II. bin Ge Tun
etmektedir. Ancak Demir kendilerinden n-
ceki ylesine tesviye ki, 6H planka-
rede iki kltr tek unsur
haline Hatta yer yer bu da temizleyip
onun da indikleri
1981 Demir temeli ve iinde bulun-
olan testi, daha ok Hititlere ait zellikleri (Re-
sim: 5). Byk bir III. kltr olan Ge
Tun aittir. 6H geen temeller
zerinde, bir Demir zgn elde ka-
ba mutbak burada in-sutu olarak ele (Resim: 6). Bu-
rada daha nce duvar zerindeki ve
byk bir lik 6G plankarede
1981 Orta Tun'a kerpi iine
yukandan olan ukurun ve iinde olan yonca
236
testinin (Resim: 7) bu ve hatta iinde
sylenebilir.
B - 6 ve 5G plankarelerinde 4.27 kotuna inildi. 6G plan-
karede, lOx5 m. lik bir amada, nce bir kerpi
daha sonra dzenli kerpi bir blokaja (Resim: 8). anak m-
lek Ort Tun dnemine zgndr.
1981 yine amada olan bu dnemin tipik bir rne-
bikrom kap omuz grlen ben-
zer (Resim: 9) paralar, Karaz Tun son evresine ait
tek renkli ve anak mlek ve toprak bir hayvan
(Resim: 10), kemikten iki bu ama-
etmektedir.
kuzeyinde, 1981 de gn Tun
son evresine ait kuzey ve saptamak iin
her iki da
Tepenin yresinde tespit edilen sert orak buradaki
erozyonu nlemek iin zellikle getirilip meyilli olarak

C - Tepenin gney 7G plankarede 5x3 m kk bir a-
mada, 6G profilinde grlen 'bir saptamak zere ya-
ait bir mimariye Bu-
rada da toprak ve tah-
min edilmektedir.
dan olan ve bu kota kadar inen bir p ukuru ortaya u-
kurdaki anak mlek Roma dneminin zelliklerini
ukurun dibindeki ii ar-
pa erzak dolu bir kp bulundu. Kp O.T.. na ka-
rakterini gstermektedir. Buradaki daha fazla
durduruldu.
IT - P. T anak mlek Bu
gre
Roma, Son Hellenistik, Demir Ge Tun Orta Tun
dan O.T. na dnemi ve Tun kltrlerini

237
238
iMAMOGlU HVG 1983
o 10. 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Resim, 1 - Topografik plan.
Resim: 2 - 1983 hava
Resim: 3 - - kuzey - gney uzanan duvarlar ve drtgen
ocak.
239
- - - ~ - - - -
Resim: 4 - Resim 3 p l a n .
240
Resim: 5 - Yonca Hitit -testisi
Resim: 6 - mutfak

Resim: 7 - yonca testi.
241
---.._-_._-----
Resim: 8 - 6 G a m a s . lferpi blokal p l a n .
242
Resim: 9 - tT dan OT'a evresine ait p.t,

Resim i 10 - Son evresine ait p .t, hayvan heykelcitf.
243
HYK 1983
David FRENCH*
bir ilkbahar sezonu (27 - 26 Haziran) ile uzun
bir sonbahar sezonu (18 Eyll - 24 olmak zere iki blmde ya-
Bu dzenleme sezonun yrtlme-
sine ikinci sezon nedeni ile tam ile fiyasko idi. Son
hafta srekli ve amalardaki bir amur der-
terkedildi.
Bununla beraber, umulandan elde edildi.
Ekip
1983
(ilkbahar Sezonu)
akar, Mark Duncan, David French, Decca Moore, John Mo-
ore, Ann Murray, Robert Payton, Graham Philip, Harry Russell, Cathy
Tutton.
(Sonbahar Sezonu)
Glriz Akdenizli, Joanna Bailey, Stuart Blaylock, akar, Mark
Duncan, Jonathan Drake, David French, John Moore, Robert Payton,
Christine Rowley, Harry Russell,Cathy Tutton.
Her iki sezon da T. C. Kltr ve Turizm Amasya Arke-
oloji Mzesi Asistanlanndan Bay Ali nder temsil edildi.
Maddi Kaynaklar
1983 byk bir blm Ankara 'Arkeoloji Ens-
tits'nce, geri kalan blm ise British Academy tara-

(*) David FRENCH, Ankara Enstits Direktr.
245
---------------
Amalar

(1) Geen arta kalan Hellenistik temizlenmesi
(2) Yeni-Asur (?)
Her iki amaca da Drt ama (toplam 24) tamamlanama-
dan srekli devam eden nedeni ile bu amalardaki
ilk Hellenistik durdurmak zorunda
tmnde Yeni - Asur( ?)
Hellenistik katlar umulandan ok daha
derindeydi ve Yeni - Asur ylesine iine ki, Asur
ok az birblm ayakta toprak
ok bykt. Azalan bu toprak, Yeni - Asur 1984
ok
Hellenistik Tabakalar
Stratigrafi ve
Bunlar en eskiden yeniye 1, 2, 3 diye
Her tabaka, stratigrafik bilgilerin
bir biimde evrelere Bylece, ynlenmesi ve plana
gre .dzenlenmesindeki en byk tabakalar olarak
Ufak ayakta duran ve yer plan-
esas tabakaya ait evreler olarak kabul

Tm
3. tabakada (en gen) 3 evre
2. tabakada 3 evre
tabakada (en eski) 2 evre.
3. tabakabunlar iinde hemen, hemen tamamen
(en son devre ait olan tabaka) (burada plan 2. evreye gre
bu tm ve byk birblm
Son evre (No. 3) byk blm son faaliyetleri nedeniyle
tahrip iyi Eri erken evre de (No. 1), onu
. izleyen evre (No. 2) kadar nemlidir ama 2. evrede ufak de-
bu evreyi 3. tabakadaki tm
bir biimde ve ok
246
2. tabaka. da olduka iyi dikkatle
duvarlar) ama byk bir blm 3. eden-
lerce tahrip
2. ve 3. tersine, 1. tabaka ve kt bir
ince ile dikkati eker.
ANAK MLEK
Hellenistik anak-mlek kategorileri stratigrafik tabakalara gre
edilmez, anak-mlek stratigrafik
her zaman uymaz. Genelde, en eski Siyah anak-m-
lek 2. erken evrelerinde bulunmaz. En son (Son Hellcnistlk
LHR yani Ge Hellenistik diye 2.
son evrelerindegrlmezler. Bu iki u Hellenis-
tik devir tm yerel ve rnekleri
byk blmn tm
kap ok enderdir, ok az rnek, paralardan En ok
malzeme veren tabakalar, en eski ve en yeni
tabloda Tille'de bulunan Hellenistik anak-mlek tr-
leri grlmektedir:
3
2
1
Kahverengi Devety Siyah



Siyah


( LHR)
birka para da Bunlar
Samsat ve Lidar'da (her ikisi de Projesi ierisinde yer alan
kurtarma tarihlenemeyen tabakalarda bulunan
mallar oknemlidir.
Kahverengi mallar tabakaya zg : Bunlar yine
blgede birok yerde tarihlenemeyen tabakalarda
247
KK BULUNTULAR
Sfkkeler
Hayal yaratacak biimde hi
Maden
buluntu ufak kaplar, ayna-
lar, situluslar gibi gnlk En erken tabakada
bir yzk
Toprak
Maalesef paralar halinde olan birok nesne
Figrinlerin hemen hepsi ta tki rnek ok iyi korun-
: davul alan bir erkek figr ve ocuk bir
Yresel mzelerdeki incelenmesi, bu tip ka-
figrinlerin ve daha
rnekleri de ortaya
Kemik
Gndelik ait kk nesneler
ve gibi.
cam
Az hibiri tm ve hibirini onar-
ma da yoktur. Geri yresel mzelende bulunanlarla
lama malzemesi ama geldikleri tabakalar belli
dir.

El ve gibi gndelik ait birok nesne
ok ince gsteren stun kaide-
leri de zenle bir nesne de kk bir kartal
Bu Nemrud nl minyatr bir benzeridir.
thal Nesneler
Bir skarab ve mavisi bir boricuk (cam 'hammaddesi).

zerinde yuvarlak, bir mhr olan bir amforakulbu.
248
Graffito
Byk bir kp zerinde (pithos?) en az 4 Aramice bir
Gmme
en eskisi. En eski (No. 1) 2. evresinden (daha
ge); bir gen (?) (?) iskeleti (kemikler kt biimde
iki pithos iinde. iinde, oda yzeyinin
zerinde. boynunda 've madensel ssler. Omuzunda
bir makyaj boyalar kahve-
rengi, renklerde), kpler (su mermerinden), (kilden, elekt-
ron ve bir ayna (Ae), (Ae ve AelAu), bir tarak
bir makas (Fe), bir mb (Fe), tahta nesneler
bir yzk (Ae), boncuklar (Au)? Demir nes-
nelerin zerinde Tarih: olarak M..
300 50.
Tm kolleksiyon Robert Payton konservatr), Marc Duncan
izimcisi, Canterbury birimi eski yesi) ve akar
ustaca ve temizlenip, ve

KRONOLOJi
Nmizmatik ve epigrafik belgelerin Tille'de satratigrafik
maalesef Oysa yrede gerek eski gerekse
bu tr belgeler elde ve stratigrafik bilgiler bun-
larla da Hellenistik Tille bir tarihlerneile
M.. IV - M.S. i. yy. yani Kommagene
dek geen sreyi kapsar. Siyah mallar, M.. 300'
den daha nceye, Son Hellenistik da M.S. sO'den daha
sonraya ait Samsat'ta grlmesine Tille'de ithal
Roma anak - de yoktur.
ZET
Tille' de ren yerinin hala hafirlerin gznden kaar. Ayakta
kalan bizim
denetleyecek elde edilecektir: Tille
kendi bir lhi
ve sahiline bakan tahkim gl bir
dir. ile bu Son Hitit iin
lansa da da, Roma gibi, bu da
kesin izgisi idi.
249


Drt amada Yeni-Asur dek inildi.
bir anak-mlek ele geti: zetle tamamen /bom-

yerlerinde kerpi duvar tepesini mala
ile gibi basit bir yntem uygulayarak Ayak-
ta kerpi duvar ile kerpi duvarlar
birbirinden edilebildi; edilemeyenlere de
oldu.
Bu yntemle birok duvar, zerinde yeniden dzenlenebildi,
ren yerinin kuzey evre gibi. 1984'de 'Yapa-
bu yntemin
Yeni-Asur iinde en dyisi bir silindir mhrdr.

Temizleme ka-
bir bulundu. Stratigrafik olarak bu dikey
kesitte kendisine ok benzeyen bir tabaka ile
evresinde basit bir gzlem sonucunda) ve tekrar stratigrafik
olarak, ok g-
rld.
250
rlu.a HYK
plaster flo'Or
ear th floor with white-wash
pcc r surface
watercistern
stone wall
cobble pavement
[E] pebble pavement
metres

D


Plan: 1 - tabaka 3. evre 2.
+
+
+
+
+
ri llE HYK
HELLENISTIC
Level 2 Phase 1
+
cobble pavement
pebble _urtaee
earth flaor
poar surface
metre. ? unknown
Plan: 2 - Hellenistik tabaka 2. evre
251
+
+
unexcaveted
+
+
+

............
i:::::::::::
. . . . . . . . . . . .
(:::::::::::::::::>::::::::
i:::::::::::::::::::::::::::::::
................
rtu.s HVK
HELLENISTlC
Level 1 Phase 2
+ +
IImestone pavement
cobble. pavement
earth surfaee
+ +
pcor .surtece
o 10
t""""'i metres
+
po ar surfaee
plaster f100r
Hmestcne payement
earth floor
rlu.a HVK
NEO-ASSYRIAN
+
+
unknown
-f760 -- -.
+
+
\
\
+'t
i
i
/
i
i
i
/
i
/
/
i
. i..iiii.I.I....I.II.I.I.I.. / i m

....... " ....... . 1 ffEffiI
............../
...... ! D
D
+
+
+
+
-----;--
----
i
i
'0::-:...
\
\ :-:.:-...
\t

<,

+ __
Plan: 3 Hellenistik tabaka 1, evre 2.
N
t
Plan: <i - Yeni Asur
252
7.
\\71
"J;;.11;;,J .1;. JLA oC .

.....

C----
o m_
.. -
Resim: 1 - anak mlek; Hellenistik
1 - 2 Kahverengi - devety II. tabaka!
3 - 7 Devety ii. tabakar
9 - 11 Siyah II. tabaka!
12 - 20 ii. tabaka)
253
c = ) .
V.:Jc
254
Resim: 3 - Maden : Hellenistik ufak i e m s t kap IAgI Il. tabaka)
255
ii .. .... :.
1
---'
8 c./'
o ci' tNI iD i.,
0.0
---:"----"L
-
oc.altor."
-'.,
_.".
"o it tl "" .
o it " "
--,
-<
............,.
a. C _.
...... ..,.

iLL!I!IITIiLL
eo .. Ci" ...
l1IL!rnIIiLL
o
Resim: 4 - Maden ve Hellenlstlk
Ufak kap t Ae) ll. tabakal
256 (21 Ufak kap IAgI ll. tabakai
131 Ufak kap (su merrneri! ll. tabaka)
i
2
{
rJ
)
o
i
Resim: 5- Kil: Hellenistik
III Astarte ll. tabakat
121 -Astarte
131 .Astarte lL. iabakar
(4i Ana ve ocuk ll. tabakai
151 Davulcu ll. tabakal
257
&iJ5

2

J i Ir'-,
M
8 f
3
Resim: 6 - Kil. cam: Hellentstlk ve Yeni Asur (No 3)
11) Amfora 1: 4 (i. tabakal
(2! (?) pithos: graffito 1 : 2 II. tabaka!
(3) Mhr amfora kulpu
1 :2 2 :1 II.
(4) Skarabe Icam hammadesi! 1:1 (I. tabaka!
(5) Kase Icaml 1:2 li. tabaka]
(6) Silindir mhr leksiz IYeni Asur)
Resim: 7 - Silindir mhr
258
1983 YILI DOMUZTEPE
Halet AMBEL*
Mehmet ZDOGAN*
Bundan nceki V. da gibi,
Adana ili, Kadirli ilesi, renyeri ile evresinde uzun
beri 5 km
kadar gneyinde,Ceyhan nehri nizerinde ile
nitelik ve son baraj gl
kalan eserlerle bulunup ynel-
Bu arada, sol
yer alan Domuztepe renyerinin, nehire dik olarak inen
yamalarmda. Prof. Dr. 1952 bulunan
iki baraj alam gndeme ve bu
1983 (ambel 1984, s. 160-161).
1947 bu yana blgesinde srdrlen a-
o dnemlerde olan olanaklar elver-
Domuztepe renyeri de bu renin,
iindeki, dik ve sarp st
sonucuna Gene bu Domuztepe'nin ilk olarak M. . 9.
Son dneminde daha sonra Hel-
lenistik ve Roma dnemlerinde de kadar uzanan bir
(*) Prof. Dr: Halet a.m'bel ve Dr. Mehmet fstanbul ttmversitesi Edehiyat
Fakltesi yesi.
(1) Trk TarihKurumu ve .tstanbul Eski Eserleri ve Mzeler
Genel ile iKaratepe <sonra ls-
tanbul niversitesi ve Eski Eserler ve 'Mzeler' Genel yrtl-

12) baraj gl ve Kumkal.e kurtarma ile ilgili ,toplu
'bilgi .a:mbel 1984.
(3) ilk Ibk. 195'2, 233, res. 18 - 19, 24 - 25.
(4) Domuztepe ile ilgili toplu bilgi ve nceki dizis] i'in bk. 1985

259
alana Bu nedenle 1983 ya-
mata durumdaki eksik parala-
ve olabilecek eserlerin
bir olarak su al-
kalacak her hangi bir var
gsterecek veri kurtarma Ne var ki,
ok g olan ekme sonra, eksik
aramak ile ve sonulana-
olarak gibi, hi beklen-
medik bir glkle ayakta kadar dik
olan yamalarda, M.. 7. 'bin yani Neolitik M..
2. surlar ile tahkim edilen ve Son Hitit dnemin-
de de srdren bir kentin ortaya
la
Domuztepe'nin 60
0'yi
geen, bir ve yer yersarp
kayalarla drt metre bir arkeolojik dolgu-
nun ve dnemlere ait ortaya
kadar, yntemleri Bu
durum.. kurtarma ile arazi grn-
mne zellikle kesimlerde ka-
dar birikme ve kilitlenme da etkili gstermekte-
dir.
1983 iki dnemde : ilk d-
nemde ekimi ikinci dnem iin yamalardaki
bitki rtsnn Orman idaresince tamam-
beklenecekti. Bu bitince ikinci dnemde yamalar kk bir
ekiple taranacak, noksan olan aslan ve yamalardan kay-
olabilecek daha eser
(5) Her ne kadar akropol kesiminde derin amada ana kaya-
hemen zerinde, M. . 9. daha eski bir katman ve
buradaki toprak 'kaplarm 'Tarsus, Ozlkule Son 'Tun zaman-
da da Hitit rmparatonluk kaplan ile de
1952, s. 133, 23j), daha imparatorluk devrlni bulun-
tulara bunun zerinde amada bulunan.
biri de balta olan iki 'buluntuya dayanarak Domuz-
tepe evresinde tarih ncesi 'bir
1952, s. 228), ancak bunu destekleyen para. bu iki
buluntuya da o zamanfazla nem
(6) Yamata bitki rts Karatepe - tam
gelen yerde ve Domuztepe'ye 10 m kadar 2 m
ayakta bir duvar ortaya Civarda
'bHe bu duvardan haberdar olmamalan bitkirtsnn ne denli snc
gsterir. '
260
1983'te
Domuztepe yresinde ve elde
kilde zetleyebiliriz:
A. ekimi
Uzun bir sredir zerinde halde, btn aba 've
1982 dneminde de (ambeI 1984, s. 160-161)
bu ekim ancak 1983'te Anadolu Enstits M-
dr Prof. Dr. Georges Le Rider ve Mdr Y. Mim. Serge Sad-
ler'in devreye girip, teknik 'seferber ederek bu bizzat st-
lenmeyi kabul etmeleri sayesinde Serge Sadler Ens-
titsnn Silifke ve Prof. Dr. Christian Le huiyle
Fenike Xanthos-Letoon mevcutekim ara gerelerle bu konu-
larda deneyimli Nihat olarak Enstitden Y.
Mim. Olivier Baudon ve Pascal Joannes'i de alarak, nst
Baraj geldi. temsilcimiz Adana Blge Mzesi asistan-
Bekir Kk ile nst bu konuda grevli Ra-
mazan Ali Argi'in de gerek aslanlar, gerekse 1982'debulu-
nan (ambel 1984, s. 160, Resim 8) ekildi.
Enstit Mdr Georges Le Rider izlemek zere ekibe
alt kesimlerinde 60, stlerde sarp kaya, eki mesafesi-
nin 100 m stnde ve her bir da3,5 ton gz n-
ne bu ne denli g ve tehlikeli Byk bir z-
veri bu zor ve lkemize hi bir beklemeden
nemlieser /btn ekibe candan zevkli bir
bor biliriz. .
B. Temizlemnesi ve Para
srede hesaplanan para 'arama iin Dr. Mehmet z-
ile Prehistorya Murat Akman'dan iki ekip
temsilcimiz Bekir Kk ile birlikte Domuztepe'ye
yamalardaki Orman idaresince geri 146 kotu-
na kadar fakat yntemleri ancak kutur-
lu bulunuyordu. Oysa, yzeyde her hangi bir buluntunun
grlebilmesi, orman alt rtsnn, yani kutursuz ve bodur
rtnn idi. bara-
ile de idi.
Nitekim, 90 m kotunda akan Cey-
han derivasyon tnellerine evirmek zere, 125 m kotun-
da batardanun bir ka yil nce sonucunda, her
bahar geici olarak ykselen sular 125 m kotu kalan
261
,
yandan proje maksimum nor-
mal kotu 146 m, 100 kotu 154,50 m, maksimum
kotu ise 157 m ve
Bu veriler gz nne 90-125 m alan-
lar 125-146m kalan
350x13 m lik 'bir kesimi, yani 45.000 m
2
lik ibi'r alan
Yama ilk on gn, ok sz konusu bit-
ki rtsnn kesim ve ile geti. Bu arada elde gve-
nilir saptanacak yerleri-
nin belirlenmesi iin, kesilen ve yama dik, 20
metre halinde istif edildi ve bu gneyden
rak Y 1- Y 26 olarak Bu daha sonra
plan kadar,
bir tr sistemi olarak ta
sonra, gerek ryen yaprak ve
gerekse kesimi dklen yzeyi
izlendi. Yaprak yer yer 0.50 m. yi
gemekteydi. Bu nedenle ikinci olarak 45.000 m
2
lik alan sprkl.
Yama duruma geldike, rastlanan
belgelenerek ve st baraj gl
Daha ok bazalttan havan, kap para-
ve ok olan bu malzemenin gcmzn
nemli bir \blmnn gerektirdi. Bu arada yamata top-
Demir daha eski bir
olabilecek tek bir paramn bile yzey
dayanarak ne kadar az gvenilir
gstermesi Ilmrada yeniden belirtmekte yarar
c.
Bitki rtsnn yamata var
ancak Yama
kulu duvar izlerine ile birlikte, nce deneme
kk sondajlar, daha sonra, burada ykl bir dolgunun kesin-
zerine, kurtarma geme gn-
deme geldi.
Ancak, baraj Ekim baraj bu
tarihlerde su Ibylesi bir iin
ne ekip, ne pratik ve parasal olanak, ne de zaman Gene de bu a-
mutlaka zmlenmesi, gerekiyordu.
262
ekibi, durumdan haberdar edilen ve eski
gelmeleriyle Bu Dr. Mehmet
ynetimindeki srerken, toplanan ekip,
var gc ile destekleyen temsilcimiz Bekir Kk ve
dan gayri, arkeolog Harmankaya. Erhan
ran, Funda Mete ve izninde
arkeolog - restoratr Aksoy'dan Hepsi de b-
yk bir zveri ile Baraj Kontrol Amir-
harita mhendisi Ziya Halla her zamanki gibi
Tayfur Limoncu ile birlikte ha-
son gnlerinde de, ortaya bulunan
bu haritaya zere, Anadolu
Enstitsnden Y. Mim. Serge 'Sadler, Olivier Baudon vePascal
Joannes'i de alarak, yeniden Hepsine candan te-
ederiz.
Ekibin lojistik ve zmlendi. As-
ve HES Kontrol Amiri Atay, Genel M-
dr Refik Akarun ve Adana 6. Blge Mdr lk
olmak zere, gsterilen ve sayesinde, ekip As-
baraj misafirhanesinde her trl
yararlanabildir her trl sorunumuzda
bulduk. Kendilerine borcumuz sonsuzdur.
Fakltemiz Ynetim Kurulunun da durumu gz nne alarak, Kl-
tr ve. Turizm bu konudaki uyarak gerekli sre uza-
sayesinde gerekli zaman Kendilerine gs-
terdikleri borluyuz.
Nihayet, beklenmedik ortaya durumda, Genel
Mdr Nurettin olmak zere, Kltr ve Eski
Eserler ve Mzeler Genel byk
yesi idareci Ve.desinatr Sara da byk bir zveri
ve beceri ile, drt gn gibi bir srede ayn dene-
gerekeni Domuztepe'ye para sorunu -
zmlenebildi. Kendilerine kadar etsek
Btn bu fiilen desteklemeler ve
baraj ertelenmesiyle
ok g da olsa, hava o Domuztepe'ye
263
-------
duruma kadar ve
.soo lik bir alan
gemeden nce, 1983
stratejisini belirtmekte yarar
Her nce, ana iskeletini sur sistem-
lerinin incelenmesine nem verildi. Bu kadar biralanda t-
m ile amak sz konusu iin, ya-
tekniklerinin ile yetinildi. yntemi belir-
lendikten sonra, yzleri izlendi, yolu
kesinlik da amalarla denetlendi. Ancak ana
yzeye dolgunun ok ya da fazla kesimler-
de sur izlemek duruma geldi. Surlar ile ilgili
en Demir iin
2. dnemlerde ve
yamaca sistemini, yani anlayacak
Bu amala, en 'kesimde, yama boyunca
uzun bir ama
3. Kuzey kesimde, kaya seddi ile taraada,
iyi 40x 30 m.lik bir a-
ma ile dzeni
4. belirlenmesi iin, ikisi gney, biri kuzey
de olmak zere drt derin ama zaman
den ve dolgu ok daha ama-
da anakayaya irrilemedi.
5. keskin ve dik olarak yksel-
en stratejik yerinde, buradaki iin
bir ama
(7) sonra, stlenen TEK
me projede ngrlen 146 Ok stne 155. 59 m kotuna
karar ve su; Mart 1984 tarihinden itibaren 156 m ketuna yksel-
Bu arada radyal kapaklardan bir tanesinin sonucunda, 'baraj kotu,
1984 Haziran ikapak kadar, 130 m'ye .Bu
1984 yamata eksik kalan yerlerin

264
D. 1983 Toplu Sonulan
Yamata ana kltr evresi
Neolitik (M. . 7. bin sonu, 6. 'bin
Yer yer zerinde Neolitik.dneme ait anak mlek, ak-
ve aletlere M. . 2. ve bin ya-
anrtsal derin temelleri ile yer yer anakayaya ikadar indikle-
rinden bu dneme ait ok bozuk olarak ele Ancak
mevcut izlerden, Neolitik yerlerinde, anakayanm
dzgn yerlere, ukur kulbe gibi
Paralar genel olarak .Ymktepe XXXII -
XXVII. ve Urfa-Kumartepe ile" benzerlik gstermektedir. Ge-
nel olarak Halafncesi anak mlekli Neolitik Anadolu ve n Asya'da
ok az bilinmektedir; zellikle Domuztepe gibi engebeli bir arazide bu d-
neme ait hi bir Eldeki verilerin ok
bu dnemin buradaki bile kltr tarihi
byk bir nem
Bu arada Halaf tr boya bezemelilere benzeyen iki bulun-
Domuztepe'de Neolitik dnemden sonra da cl"...
vam Ancak bu dnemin
kesinlikle dolguya 1983 iinde
2. Son Kalketik - Tun (M. . 4. bin sonu - 3 .bin
Gerek derin amalarda, gerekse kesimdeki Obe-
id Uruk dnemine ve, Uruk dnemine ait paralar
Bu evreye ait bir duvar tm
ile daha sonraki temelleri tahrip ba-
raj gl iinde Hyk'teki buluntular ile birlrkte (amlbel
1984, s. 155) Domuztepe'nin bu kltr ukurova-Suriye ile Orta Ana-
dolu kltr
3. Ota Tun - Demir (M. . 2.lbin M. . 6.
Yamataki esas bu evreye aittir. alanlarda bu ev-
reye ait en az sekiz Orta Tun ya-
ma hemen hemen tmn ola-
rak 120 m kotu boyunca uzanan bir sur ile
Surun yer depo olarak bunlar-
dan byk kplere birbiri-
ne olarak, arazinin durumuna gre set ile
olarak yer
(8) 1984
265
Orta Tun ilk surun terk
orta ve 130m. kotundan geen duvar
yeni bir sur ile kesimlerde bu d-
neme ait olan plan ve ok
Bu dnemde set da bir ka kere yeni-
Son Tun daha da st
na belli Byk bir bu dnemde yama
esas setin st Nitekim
B. da buluntular, bunu destekler.
Bu evreye ait sur
Demir yani M. . 10-8.
daha st Bu dar, daha dik ve yer yer ana-
yzeye kesimde kayaya ok iyi setler
ile bloklardan olarak sur yakla-
135 !ID kotundan gemektedir. Bu sura ait, kuzey 'kesimde, Karatepe-
bakan geitli basit bir M.. 7.
tahrip edilen bu bazalt-
tan bir heykel sfenks ya da aslan heykel-
lerinin Gney yamata, aslan heykellerinin
yerde de, byk bir ikinci bir daha mevcut-
tur. Ancak bu kesimde ne suru, ne de izleyelbildik.
Kuzeyde hemen gerisinde platform basamak-
lar ile ie ykselen ve belirleyen bir yol izi de bulun-
M. . 7. surun sur
da yararlanan yamata olarak
Bu dneme ait olduka iyi olan i'ki bir duvar-
da har ve kireli izleri de M.. da yamata
yer yer yer ancak esas tm ile st
Bu dneme ait kesimde bulunan ok bir
ele geen Asur ve anak Domuztepe'nin bl-
geler ile gstermek nem
E. \Sonu: Kltr tarihi, Anadolu - Suriye
nem tarih ncesi evreler bir yana Domuztepe'de 2. ve
bin ait tahkim kent byk bu-
Anadolu tarihi nem Son Hi-
tit dneminde, politik bir bilinen Ceyhan
nehrinin iki yer alan ile Domuztepe
kadar denetleyen u kaleler olarak ele
266
ambel, !H.
1984
Domuztepe'de Karatepe - ok daha eskiye inen ve kent nite-
bir her nce Karatepe -
de yeniden ele gerektirmektedir. iler-
ledike Domuztepe'nin ok daha ilgin buluntular eminiz.
KAYNAKA
Al U.B.
1952 a Kamtepe BeUeten 16,s. 131 - 133.
1902 ib Ankeolojik Belleten: 16, s.
225 - 235, 'lev. 31 - 48.
Karatepe - Gl ve 1982
V. (:Istanbul, 23 - 27/511983),
Ankara, s. 153 - 161, 413 - 417.
1985 - , Domuztepe. 'Son Yeni Bir
AlIadolu U. tstanbut
Edebiyat mwkltesi
RoodenbeI1g, J. J., T. J. Wilklnson, S.
1984 SU:I'Veysand ISQundings at Kumartepe: An Report,
Anatalica 11, s. 3 - 16,
267
DOMUZTEPE
1983 YAMA KAZISI
= Sur
lll'lll batinde
DOgill kaya
lG 20 (O 50M
Plan Domuztepe
268
Reslm rf - Bitki rts temizlenmeden Domuztepe
Resim 2 - 1983 kaz.
Domuztepe
Resim 3 - 1984 baraj gl su toplar-
ken Domuztepe
269
Resim: 4 - Neolitik
Resim: 5 - Ilk Tun ait toplu buluntusu
270
Resim : 6 - Orta Tun bir rnek
Resim 7 - Orta Tun ait depo
271
------------------------ ----
Resim: 8 - 2. bin alt sur
Resim: 9 - Demir suru
272
GORDION WORK 1983
Keith DeVRIES1:
We owe thanks toa great many people for the success of the Gordi-
on work in 1983. i would Iike to express our particular appreciation to
the successive directors of the Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Mr. Raci
Temizer and Mr. Osman Aksoy, to the assistant director there, Mrs. Inci
to the ministry representative at Gordion, Mr. Fuat zatal,
and to the officials of the General Directorate of Antiquities and Muse-
ums. especially Mr. Kudret Ata and Dr. Nurettin
The work itself has been conducted in a number of locations. The
authors preparing Gordion publications.have pursued their research and
writing in both Turkeyand America, and at this point four
manuscriptshave been completed or are close to completion. These ine-
lude a study of the Bronze Age pottery by Professor Ann a study
of the Phrygian pottery to ca. 700 B. C. by. Professor G. Kenneth Sams,
the publication by Dr. Ellen Kohler of the pre-Hellenistic tumuli not yet
published, and the publication of markings on vases by Professor Lynn
Roller. At least one of these works should he published during 1985; the
first Gordion volume, on three early tumuli by the Iate Rodney Young,
has already appeared.
Last summer'swork in Turkey itself was done in two locations: at
where there was study work, and at the Ankara Museum, where
took place the conservation and reassembly af furniture. .
The research at Gordion itself particularly concentrated on a relati-
vely Iate period of Phrygian history, the seventh to fourth centuries B. C.,
the time between the collapse of the great Phrygian kingdom of Midas and
the conquests of Alexander. G. Kenneth Sams, who, as I stated, has essen-
tial1y finished his study of Phrygian pottery down to the time of Midas,
examined the Phrygian pottery of the later period, and from a series of
some of which contained datable Greek pottery. he has now been
able to more closely date somephases of the later sequence of styles. The
old, monochrome painted style, in which animals and birds were finely
drawn and which was current in the period of Midas and before, may ha-
C*) Prof. I(eith DeVRIES Pannsylvania niversitesi Mzesi Grevlisi.
273
ve continued for some time later, but it was essentially succeeded by a
bichrome style with a looser, less detai1ed rendering of This style
in turn was succeeded by a new monochrome painted style, in which when
there were figures they were much cruder than before; that new style be
gins in the Iate fifth or early fourth century B. e.
The dark-faecd unpainted pottery as opposed to the painted pottery,
shows a striking advance in quality. In the time of Midas and before such
pottery had arather dull, lusterless surface. By the mid-seventh century,
however, this clark pottery being polished to a high luster. Eventu-
ally this clas of pottery was embellished with raised, geometric ornaments
on its surface in a manner that is reminiscent of cut glass, Some
tions were noted last summer that at the very earliest this elaborate pha-
se does not begin lbefore the Iate sixth century B. e. and it probably does
not last into the fourth century.
We also turned our attention this summer to a very worn Phrygian
relief (figs. 1 and 2.) On it there is a partially preserved panel with a
broad frame around it, and along the lef tedge of that frame there are
two spirals, or volutes, Further to the left is a winged, standing griffin,
with one paw resting on the upper corner of the frame of the panel and
the other paw touching the lower volute. presumably on the oomplete,
original relief there was a facing, antithetical friffin to the righ of the
paneL.
The volutes are adopted grom Greek, and specifically lonic, art and
architecture, where they similarly frame panels and doorways (French
School of Athens, Guide de Thasos, 'p. 38; G. Gruben, Die Tempel der Gri
echen, third ed., pp. 201 and 341; in this position the volutes and the stems
running out from them are known as consoles). The volutes of the Gor-
dion relief, which are convex in section, come closest to Greek volutes
of the Iate sixth and early fifth oenturies, and thus the da te of the Gordion
relief is presumably not far from ca. 500 Re. However, the relief is ele-
arly not Greek work but ought instead to be Phrygian. In Greek art there
is onlyone volute on each side of a door or panel, not two as at Gordion.
There already have beenknown fromPhrygia 'two important bodies
of art of the Iate sixth to early fifth centuries Re. which are more or less
in Greek style : a set of wall paintings at Gordion and a grave stele from
modern (University Museum Papers 1 : From Athens
to Gordion, pp. 97 -98; E. Akurgal, Die Anatoliens, p. 241). These
works have often been thought to have been produced by Greeks who
had traveled to Phrygia. The new Gordion relief does show, however, that
by about the Iate sixthcenturyPhrygian artists themselves.were capable
274
of working in a style dose to that of the Greeks, just as wereLydian and
Lycian artists by then, The case is perhaps thus strengthened that the
Gordion paintings and the Dorylaion relief may have been Phrygian work.
Imported Greek objects are well represented at with
Greek pottery appearing there already by the Iate eighth century and
becoming common by the sixth. There are literally hundreds of Attic
black- and red - figure vases, for example. This last summer we eataIogued
the East Greek vases, and it seems appropriate to say about
them here in from whose general region the pottery came. The
earliest at Gordion is a sherd of East Greek Late Geometric, of the Iate
eighth or early seventh centuries, The East Greek Wild Goat styl of the
seventh and early sixth centuries is represented by the fragments of per-
haps six vases. Botb of the predominant East Greek styles of the later
sixth century got to Gordion; there are three examples of Fikellura ware
(perhaps made in Miletos), and there are two vases of Klazomenian ware,
probably made in Klazomenai but conceivably somewhere else nearby,
such as It was not just fine pottery that was coming from East
Greek sites to Gordion. We'have fragments of four fiftb -century tran-
sport amphoras of the type known to have been made on Chios. These
almost eertainly came to Gordion filled with the ehoice wine for which
Chios was famous.
c'l:hework at the Ankara Museum dea1t with artifacts from an ear-
Her phase at Gordion - wooden furniture from tumuli of the eighth and
early seventh eenturies B.C., the time of the greatest 'power of the Phry-
gian kingdem. In overall eharge of the conservation and reassembly of
this furniture was 'Miss Elizabeth Simpson, while the person actually
carryingout the conservation was Mr. Robert Payton of the British Ins-
titute of Archaelogy at Ankara. We are much indebted 'to the British Ins-
titute for giying Mr. Payton leave to engage in this important Gordion
project.
. The work especially'focussed on an elaborate table from Tumulus
MM, the Great Tumulus, which very likely was the burial place of King
Midas himself. Mr. Payton began treating the fragments of that table in
982. He first deaned the various pieces, a process which brought back
much of their originaI Iight Clar. He then treated them with a eansoli-
dant (Butvar B98) and got the consolidant to permeate them thoroughly
by using a vacuum pump, the pieces being in a vacuum tank. He then
put themin plastic bags and allowed them to dry for several months.
The work resumed in 1983. Mr. Payton removed the pieces from the
bags, redeaned the surfaces where necessary, and put more
into eracks.
275
The work of reassembly then got underway. F r a g n e n t s were joined
together where possible by Miss Simpson and Mr. Payton, and the vari
ous parts were mounted on a plexiglass and metal frame 'which Miss
Simpson had designed,
The table in its reassembled state (fig. 3) is now on display in the
Ankara Museum.
During 1983 work alsa began on three wooden screens, one from
Tumulus M Mand one from Tumulus P, asarnewhat earlier tumulus.
They were cleaned and in the deaning regained much of their original
color. They were then treated with the consolidant Butvar B98 in a new,
large vacuum tank which Mr. Payton designed. The fragments of these
screens are now drying and awaiting reasembly this coming summer.
276
Fig.: 1 - Gordion rellef, S 71, with w n - Fig.: 2 - Drawing of Gordion rellef S 71
ged, standing griffin facing pa-
neL.
Fig.: 3 - .Pagoda Table- from Tumulus MM, Gordlon, after reassem-
bly, 1983. Ankara, Anadolu Medeniyetleri Mzesi.
277
1983 YILI
Ekrem AKURGAL*
Erythrai'da 1983 11 Temmuzda ve 6
tos tarihinekadar Bu sre ierisinde
byk bir blm, ren yerindeki
Akrepolis'in yer alan Cennettepe'deki villada yrtl-

Cennettepe'de tmn
ortaya Bu ve zellikle ku-
zeyinde sonucunda, ok ortaya kon-
ve trikliniumun kuzeyde yer Bundan
kuzey - yer alan tm meydana
ve tm evreleri olan bu byk
Vitruvius'un Rhodos peristyle tipi diye planda anla-
1000 metre kare alana sahip ve saray bu peristyle
evin ilk kez M.. 4. son ve 'M.S. 7. yz-
Bizans Constans n dneminde bir
yine bu sonucunda
Erythrai'da Cennettepe'de en nemli
biri de Klasik Dnemden M.S. 7. kadar ki-
remitlerinin kronolojisin'i bize
Cennettepe M.S. 5. ait mozaikleri Genel Direktr-
msaadesi ile Efes bir ekibi restore
olup byk bir blm 'toprakla iki
ise iki iinde
bir
(*) Ord. Prof. Dr. Ekrem .A:kuI"gal,DU Tarih ve Arkeo-
loji BQlni Emekli ttyesi.
279
--------------
BAYRAKLI 1983
Ekrem AKURGAL*
1983 Eyll ve Ekim 45 gn sre ile Athena
ve H kalan 25x30 m. alan iinde a-
(Kare G-M x
Athena alanda 'il-
gili rahip evlerinin mevcudiyeti 1948-
1951 olan H blmndeki evlerin (Es-
ki 19, 30) bu alanda yer
planda gn grlmektedir.
bir blm halen toprak Bu nedenle ya-
ancak 1984 sonunda mmkn

Bununla birlikte ve M.. 7. sonu 6. ba-
ait olan malzemenin ve kalitesi, sz konusu alanda nemli
mevcudiyetine etmektedir.
Vazo ve kk !buluntular elde malzemeyi
(Eski Lev. 109 117). byk bir blm
oryantalizan stilin erken (M.. 630-600) ve orta (M.. 600-575) dnem-
lerine aittirler. zellikle skyphos, krater, dinos, oinochoe ve tabaklardan
hayvan figrl ssleme1eri sekin bir nitelikgstermekte-
dir. Korinth ve Attika stillerinden de gzel rnekler
Kk siren, hayvan figrleri ile tas-
skarabe ve eserler dikkati ekmektedirler. Bol mik-
tardaLydia - Pers tipi ok bu alanda M.. '600
545
Eserler Mzesine teslim
(*) Ord. Prof. Dr. Ekrem 'Dil .cogTafya Fa'lciiltesi Klasik Arkeo-,
loji Blm Emekli Vyest.
280
3 - , ~ " / / ~ 1\ 1\ J
/ i.
v
/ ~ ~ \ \ 1/
j) 1/ / " ~ " ' " \;7
281
LA CAMPAGNE DE IASOS EN 1983
Clella
A eause des differentes activites qui etaient prevues pour cette
annee, le programme de travail sur les ehampsde fouilles a du etre redui
eomme nombre de chantiers par rapport a l'annee precedente, On s'est
concentre, cornme nous le verrons plus tard, sur la fouille au centre de
l'Agora o lo basilique paleochretienne, qui avait eteedeja fouillee dans
sa partie meridionale, aet cornpletement mise a jour, et ou l'on a deco-
uvert au centre de la nef centrale une petite ehapelle plus recente, batie
en remployant nombreuse piecesde l'ecedente et d'une quantite
de tombes qui s'enchevetraient sur trois niveaux.
Les travaux qui se sont deroules en meme temps que la fouille ant
ete des travaux de restaurations, et surtout des cours pour un petit
groupe de jeunes teehniciens tures. Ceux-ci etatient divises en deux equ-
ipes : la premiere, eonduite par deux restaurateurs de Ravenne' specialises
dans la mosaique, s'est dediee aux differentes phases de la restauration
de mosaiques paleochrtiennes et byzantines. Une des ,mosaiques, tres
endommagee, a ete divisee par seetions numerotees et detachee de faon
que cette ete les sections restaurees puissent tre reeomposees sur place.
Pour se faire la. main a ce travail, qui part du relevement des motifs et
de la deeoupure des tesseres aux meures desirees, on a organise dans les
laboratoires de la Mission des exeereices dans lesquels eleves ant
moritre rapidement leur habilite.
La deuxieme equipe, qui etait dirigee par deux experts topographes
de Rorne", specialites du relevement des sites arhoheologiques et des
monuments anciens, s'est occupee du relevemant, a l'aide des differents
instruments, de I'ile au se trouve la ville ancienne, et de l'installation
des points de repere sur le promontoire entoure par la grande aneeinte
et sur la plaine au Nard,de maniere a pouvoir etendre le quadrille a
tout le territoirede l'ancienne lasos. En meme temps, des exeereices de
relevement traditionnel graphique ont ue Iieu dans la zone de la Basilique.
Est et sur la champ de fouille en eours a la Basilique de l'Agora.
(1) IMM. 'S'ergio P.EZZI et Antonlrro VACALLUZZO
(2) IMM. :MANAlD]OH et ;DOME(N]CO ISANTAlRSIEiRO
283
En revenant a la fouille, nous avons deja dit qu'elle s'est concentree,
ala demande du Commissaire, dans le chantier de l'Agora, Au santuaire
de Zeus Megistos M. Maurizio Landolfi, qui est charge de ce secteur, s'est
borne a faire mieux proteger le depot votif que l'on avait decouvert en
1982 sous le naiskos de l' epoque hellenistique. Mais avec l'ai de des deux
restaurateurs de potterie' il a pu devouer tous ses efforts a I'assemblage
de la quantita de fragments de statuettes,dont nous montrons seule-
ments quelques exemplaires et qui vont de l'epoque archaique au debut
de l'epoque classique. On est en train, de meme, de recomposer les vases
de ce depot, parmi lesquels se trouvent des vases orientalisants - importes
ou de fabricationlocale - des coupes Ioniennes et surtout de nombreux
vases attiques a figures noires.
M.lle Fede Berti, avec l'aide de M.lle Mengi et de M. Marco
Bianchini, ont conduit la fouille de la Basilique de l'Agora et des 128
tombeaux mis a jour cette annee, (fig.1) ce qui porte le nombre des
tombes medievales jusqu'a preserit a 226.
La basilique paleochretienne est du type bien connu, tres simple,
a trois nefs et une abside sur la nef centrale; I'entree donne sur un nartex
avec un sol en grandes dalles de marbres, souvent provenan1es des mo-
numents romains de I'Agora. Le long la faade, sur le cote Ouest, une
sorte de banquette est formee par des blocs de la frise des stoai de l'Agora,
de Tepoque de I'empereur Une porte donne sur la nef meridi-
onale: lespied-droits sont constitues pardes blocs contenant des insc-
riptions publiques hellenistique (fig, 2) qui etaient probable-
me nt exposes a l'origine' dans I'Agora. D'autres inscriptions sont murees
dans les mursexterieurs, comme dans le mur Nord o se trouve une base
renversee avec dedicace a I'empereur Valerien, et a I'interieur de I'eglise.
Des deux colonnades qui separaient les nefs il ne reste que les bases
de la colonnade Nord et quelques grandes dalles de soubassement de la
colonnade Sud. Une colonne gisait a cte, d'autres colonnes 'plus ou
moins fragmentaires ont ete trouvees deplacees en differents points de
la fouille, mais la plus grande partie a ete emportee, Les sols etatient
conserves tres partiellement: la nef centrale avait un dallage en marbre.
dans la nef Sud il ne reste qu'une couche de en chaux tandis
que dans la nef Nord on trouve apres la porte, des dalles en pierre et
ensuite quelques restes d'une mosaique a deoor geometrique polichrome,
du V'ou debut VI siecle apres J. C. Ouelques lettres de la
aussi preserves, sur trois lignes, la plus Iisiblecontient un...
MM, Ali R. Caravella et Cuma akar,
284
il reste aussi des chapiteaux, dont on a commence l'etude, et quel-
ques autres fragments de membrures, parfois remployes dans la petite
chapelle qui a ete batie a une epoque posterieure que nous
esperons pouvoir bientt mieuxpreciser.
Cette chapelle va de l'abside jusqu'a peu pres a la de l'an
cienne nef centraIe. Elle est beaucoup plus etroite que cette nef, comme
l'abside est plus petite par rapport a la precedante: la chapelle, dont la
porte vers l'Ouest et un imposant tombeau a sa gauche avaient etes
decouverts en J 982, montre done une forme tres allongae. Elle ne conte-
nait que les restes d'une possible mensa, forrnee par un morceau de
colonne et un chapiteau, au centre de l'abside; le long de la paroi Sud
se trouvent un Iong bloc decore de croix et rnotifs. vegetaux.et un pulvl-
num avec une croix de chaque cte.
Probalement, comme il s'est passe en d'autres villes chretiennes a
I'arrivee des Arabes et puis des premieres tribus Turcomanes, la com-
munautg chretienne, beaucoup diminuee comme importance et probab-
lement privee de son eveque, n'a plus utilise qu'un petit sanctuaire tout
outcur duquel on a continue a enterrer les croyants. Une quantite de
sepultures en effet disposees de mainere radiale a cette abside
. (fg. 3) et a I'interieur des nefs et du nartex de la basilique precedante,
tombes souvent superposess sur trois niveaux. Un plat Byzantm presque
completa etetrouve a l'exterieur destombes pres delabside.
Ces tombeaux tres pauvres, en dalles de pierre ou quelque fois
en tuiles (<<alla cappuccina), contenaient souvent plus d'une depo-
sitian les cranes naturellement orientes vers l'Ouest mais OU
il y a plusieurss depositions aussi vers I'Est. Dans quelques tombeaux
on a trouve desclous en fer, temoignage d'une caisse en bois.
Presque tous sans mobilier funeraire, mais il y avait des
ecceptions, montants a 18 tombes sur les 128 de cette annee,
Dans quelques tombeaux nous avons trouve un, ou au maximum,
deux vases. Dans un cas (fig. 4) il s'agissaait d'une ampoule en verre, de
forrne semblable acelle trouvee en 1982 contenant un liquide blancqui, a
l'exhamen est resulte tre de l'eau avec des impurites, dont on cherche
la nature. Deux autres tombeaux avaient une cruche en argile,
avait une coppe en argile, un autre une olpe a glazure rayee, un autre
encore une tasse.
285
--- ----
nombreux etaient les objects en. argent, en bronze ou en fer
(une seule boude d'oreille estenor); il s'agit toujours d'objects de parure
ou faisant partie des mort.Les boucles d'oreilles de
forme simple, repliees, les bagues ont parfois une incisee, les
bracelets sont aussi en verre monochrome ou polichrome, assez nombre-
uses les boudes de ceinture. Une seule petite croix en bronze a ete
trouvee dans la tombe d'un enfant.
Mais pour ce qui se rapporte au detaildu mobilier. nous esperons
de donner une information plus presise prochaine, aussitt ac-
heves le nettoyage et l'etude des pieces.
A la condusion de ce rapport nous desirons remercier le Directeur
General, Dr. Nurettin tres specialement pour sa visite a notre
fouille, et tous ses collaborateurs de la Direction Generale, Nous voud-
rions en meme temps I'Ambassade de Turquie a Rome et en par-
ticu1ier l'Ambassadeur M. Harnit Batu, qui nous a toujours honores par
son interer pour notre travail et son encouragement.
286
F g . 1 - Iasos sepultures medievales dans la nef nord dans le I'ond la. chapelle
Fig. 2 - Iasos, Inscrtptlon hellenlstlque remployee dans la porte
de la Bastlique
287
N 0
0
0
0
F
i
g
.

3
-
I
a
s
o
s
,
l
e
s
t
r
o
i
s
i
e

n
e
n
i
v
e
a
u
d
e
t
o
m
b
e
a
u
t
o
r
d
e
I
'
a
b
s
i
d
e
F
i
g
.

4
-
I
a
s
o
s
-
l
a
t
o
m
b
e
1
2
1
.
a
v
e
c
l
'
a
m
p
o
u
l
e
e
n
v
e
r
r
e
1983 ARYKANDA RAPORU
Cevdet BAYBURTLUOGLU*
1983 Arykanda 18 Temrnuzda fiilen ve
sonuna kadar devam Antalya Mzesi Harun
grevini arkeolog De-
niz Kaptan, mimarlar Nihan Ertrk, Pervin Bilgen, Nahide Tan; Gzel
Sanatlar Akademisindengrafikerler S. Sinan Soral, Aka ve arkeo-
loji olarak ta niversitesi Edebiyat Fakltesinden
Zeynep Kuban, D. T. C. Fakltesinden Cavit nal, Ajlan zkaradurnan,
Nurgl Bulgak Kltr ve Turizm Eserler
ve Mzeler Genel denekle yrtlen mali
ynden Ankara niversitesi Dil ve Fakltesi ile Ankara
Turizmi Eski Eserleri ve Mzeleri Sevenler
heyet yelerine maddi destek kuru-
sonsuzdur.
Arykanda'daki ana zetlemek mm-
kndr.
1) 1971 den beri sregelen ve iki kez kaynak
iin ertelenen genel 1984 de mutlaka yapmak ama-
kadar ortaya ve plan,
restitsyon ve rlve belli bir tip ve standarda uygun hale
koymak mimarlar ve grafikerler ve stadion,
tiyatro, byk hamam-gymnasion, mezar yeni izim ve restits-
ile duruma
2) Kk hamam: 1983 gelinceye kadar, ok
kitabe olarak iin ev diye ta-
. gerek fonksiyonunu ortaya zere temizli-
srede sel temizle-
nince hypokaost kitabeli
paralar gibi hypokaost da buraya malzemesi olarak di-
de daha sonra seviyesinde
in situ ele gemeleri ufak boyutlu bir hamam ile
ortaya .
(*) Prof. Dr. Cevdet D. T.C. Fakltesi Klasik Arkeoloji Blm
yesi
289
---- ---
Hamam genel olarak lbinalardan getirilen dzgn
bloklar veya olarak duran heykel kaidesi, sunak gibi elemanla-
olarak Dzgn bloklar o-
yapan yerlere isabet ara duvarlar gayrimunta-
zam har Ele geen hamam
mekandan meydana gelmektedir ve bir drdnc mekan mevcutsa
bu ancak sel Ancak selin tahri-
batla izi dahi belli olmayan bu mekan ya gerekten mevcut veya
varsa ok ufak 'bir hcldenibaretti (Plan: 1).
Hamama frigidarium kesin olan ta-
gerek. Zira bu hibir oda bu tr
bir hem hem de fonksiyon olarak el-
Frigidariumun zemini yer yer olan kire pla-
kalarla (Resim: 1). kuzey hem diren-
cini hem de i iin ile bi-
raz daha daire kesitli plaster Bu plas-
terlerden en sonuncusu ile kuzey
isabet etmektedir ve bununla ikinci plaster havuzu mey-
dana getirmektedir. Plasterlerden biri alttan kadar tm
grnts ile (Resim: 2), ok halde ortaya
Yivsiz ve Attik taklidi kaideye sahip olan bu plasterler
mimari ve gstermesi il-
gintir.
Bu plasterlerden ikisi isabet eden ve tabandan 20 cm. yk-
daire bir setle n olan havuz
(Plan: 1) frigidarium zemininden 50 cm, derinliktedir ve havuz
yksekllkteki iki basamakla inilmektedir. Havuzun suyunu fbo-
zere 'bir SH
ise zeminden 2 m. ykseklikte, duvar iinde
grlen 'knk He ve su herhalde aslan
deki lbir rtenin
gibi tabandan 80 cm. yan da ki-
re plakalarla olan olduka iyi durumda g-
nmze (Resim: 2). 'bir silmeden sonra kire plaka-
stndeki yzeyi, kklerin tahrip yerlerde izi olan
Boya izine
Frigidarium buluntu
Monumental plastik ele gibi kk buluntu ynn-
den de ge kendini gsteriyor. Ele geen ve henz
iin kesin olarak hangi imparatorlara ait SYc
lenemeyecek birka Ge Roma ve Erken Bizans sikkesi M. S.
290
ait kandil cam kadeh tek ilgin bu-
luntuyu mesane penis iinden yarayan kk bronz ka-
etmektedir.
Frigidariumun gney zerinde bulunan ve hemen he-
men tam isabet eden kapi ile tepidariuma geilmektedir. Sz
konusu tm sve ve lentosu ile ortaya
(Resim: 4). taraftaki sve hirigymnasionla il-
gili aittir ve' Arykanda'daki birini
olanak (Resim: 5).
Tepidariumun frigidariumun kire plakalarla ikaph
ile seviyede veya ondan azami LO cm. kadar an-
hypokaost ise bu mekanda byk
lde in situ olarak ele ve dibinde tm
ile Tepidariumun kuzey ve duvar-
tubulilerin duvara yal-
tabandan zamanda yzeylerinden de, yani yan-
lardan da delilidir.
Tepidariumun gney absidal bir biimde, ok bir
lindedir (Plan: 1). Arykanda'daki 'byk gibi bu
byk pencerelerle zannediyoruz.
ok harap durumdaki bu duvarda ve olarak
duran dzgn ve iyi pencerelerin
turan elemanlar
Tepidarium, calidariumla olan tam isa-
bet eden ile Bu geit olarak de-
zamanda ile hava iin de
Tepidariumu calidariumdan duvar yerler-
den getirilen ve ev dememize sebep olan kitabelerin bolca
ve dikkatimizi bu yn ile eken duvarlardan biridir.
dnemlere ait kitabeli bloklar bu duvarda malzemesi olarak o-
ters evrili yani kitabesi grnmeyecek duvara

Calidarium, tmyle ve ierisi kyllerin ver-
bilgiye gre 20-25 nce
tepidariuma in situ hypokaost
ortaya ve kesif bir kl bu odadan
Calidariumdaki hypokaost zeminin dzgn
bir taban ve sel
seviye da prefurnio (klhan) ola-
rak alt mmkn Sel su-
tahribat yznden ynnn gerek
maalesef Bu odada da buluntu yoktur.
duvarlarda ters da kitabeler hama-
kabaca da olsa olanak
Kk hamam veya nceki ismi ile ev deprem
izi harf karakteri M. S. II. sonundan nce
mmkn olmayan kitabeleri malzemesi olarak kullan-
ve nihayet ierisinde ele geen en eski sikkenin M. S. IV.
aidiyeti sebeplerinden en erken olarak bu yani M. S.
IV. bir
3) Mabet-basfllka evresindeki 1983
Ge Roma Basilika, Bizans ise kili-
seye mabedinin evresi ile ortaya mabede ait ya-
Bu amala mabet !basilika-kilisenin otur-
taban seviyesinden bir teras gney uzun
durumunu ortaya zere lOx40 m. boyutunda bir dolgu
sahip saha ge devir sakinle-
rince basilika ve daha sonra kiliseye depo, konaklama yeri
ve kt kalitedeki duvarlara sahip ko-
runarak ana kadar Sz konusu evlerin taban se-
viyesinden gney teras duva-
5 m. tede bir kire basamak ha-
linde uzun bir grlmeye Henz tamam-
olmakla beraber mabedin gney ynn bir stoa
ilgili olmak zere kire stun
ile hafif bir sahip gereken st ele-
da ele geti. Bu arada mabede ait mimari
paralar da sz konusu dolgu iinde !bulundu (Resim: 6 - 111).
292
..
..
.,
,
Li
i --
~
...

"

,
{).
293
vr-
\
~ i ;
i
i
i
b ;
----.---.--._-. -- .._----_.--
.............'7
\
, .... .'"'
",",,-- ---
izirn , 2
294
295
296
Resim: 1 - Kk ev genel gorunum
n plandaki yer fl'igidarium
Resim: 2 - Frigidariumdaki plasterler .
Resim, 3 - Frigidariumdaki - havuz
Resim i 4 - Frigidariumu tepldarluma
ve teplda-
rlumdakt hypokaost

297
Resim: 5 - Frigidarium - tepidarium sve
Resim 6 - ortaya
298
Resim 7 - Stoada bulunan mimari paralar
Resim 8 - Stoada 1:mlmum
rntmarfparalar
Resim 9 - Stoada bulunan
mimari paralar
299
Resim 10 - Stoada bulunan mimari paralar
Boslm II - Stoada bulunan mimari paralar
300
1983 PHASELIS KAZISI RAPORU
Cevdet BAYBURTLUOGLU'"
Gney Antalya Turizm Projesi erevesinde yrtlen Phaselis
1 Eyll 1983 tarihinde 've 1 Ekim 1983 de son
mimarlar Pervin Bilgen, Nahide Tan, St ve Paul Knob-
lauch; arkeolog Deniz Kaptan; arkeoloji Cavit nal, Metin
Girgin, Nurgl Bulgak; grafiker S. Sinan Soral hesap

Phaselis'in meskn yerlere heyetinin yerle il-
gili olarak daha nceki glkler yzndenren ye-
rinin olan ok ynl yararlan-
zorunlu devam ederken ve henz teslimi
halde sz konusu tesisin beki evinin bize tahsisi hususunda mte-
ahhidin, Kltr ve Turizm Gney Antalya Proje
ve Turizm Kemer gsterdikleri anla-
belirtmek isterim.
Ev sorununun biraz gecikmeye neden olsa da iyi bir zm-
lenmesine iki glk belirli bir zaman iinde bitirilmesi n-
grlen Phaselis ve istenilen tempoda yrt-
lernemesinin sebeplerini Sebeplerden ilki
evrede zaten az olan hemen hemen tm sene faaliyet gs-
teren tatil kyleri ve otel Gney Antalya projesine
gibi yerlere ve aynca byk top-
rak Phaselis'e gelen .hem miktar, hem de
kalite ynnden byk lde ikinci sebep brokrasidir.
iin temini gerekli malzemenin Ankara'ya kadar uzanan ya-
gerektirmesi-ki bunun iin de stn bir aba bir
haftada sonuca belirtmem gerekir- bunun azami bir bir buuk
dnemi iin ne kadar nemli zaman gsterir.
Buna ek olarak 1983 sonu veya Haziran gelen
in Kemer' de, yerine 10 km.
mevsiminin sona ermesi sorunun
bir
(*) Prof. Dr. Cevdet BAYBURTLUOGLU DTC. Fakltesi Klasik Arkeoloji Blm
yesi.
301
Belki sz edilen sorunlara bir ncsn de eklernde mmkn-
dr. O da ziyaretilerin ve denizden gelen temizlenmesi kadar
ok gmrah bir ren yerinde dek ortaya kapatma-
ot etmektedir. Bu yzden li-
man cadesiyle tiyatro ve binalar
sresince bir kez, askeri liman iki kez pislik ve ottan Ay-
vinin hemen Hadrian zafer
tasnifi iin gney nndeki dzlk te
ama zellikle liman caddesinin her iki ta-
bulunan srede ortaya rlvelerinin
ve restorasyonu
. Bu amala:
a) Kuzey paradosu byk lde 1982 ve theatro-
nunun tiyatronun skene caddeye bakan cep-
hesinin esas olacak rlvesine gereksinme Kk hamamla
tiyatro kalan ve ot cephe ve d-
teker teker lld, rlvesi Bylece tiyatronun
skenesinin iki yer alan kulelerle birlikte tiyatroya mey-
merdivenli cadde iin daha veriler elde
edildi.
Hadrian. zafer ve
yapmak zere nndeki Bu sreli
dahi yeni ve yerlerin be-
yol Grlebilen paralarla zafer .Schafer-Sch-
lager ekibinin kesinlik
1 : 10 izilen ve yerleri restitsyon izi-
minde saptanan bloklar, restorasyon projesi iin n meydana
getirmektedir. Ele geen izlenime gre zafer tek
kernerli, kemer nnde olan ve
Antalya'daki Hadrian zafer orta ile benzerlik gsteren
bir
c) Daha nceki hamam-gymnasion kompleksi ol-
kesin olarak !belirtilen ve dek piskopos
evi tarzda byk 1982 de frigidarium
ile apodyteriumundan sonra Hadrian dnemi ynndeki iki b-
yk salonu ve buna eklenen tamamen temizlenerek or-
taya (Plan : 1ve 'kesit izimleri). kmesi, yan du-
sonucu da hypokaost se-
viyeye ken bu mekanlarda moloz dolgusu 3,5-4 m. lik bir idi
ve odalarda lentosu hizasma kadar bu doluluk grlyordu
(Resim: 1).
302
ilk mekan 1982 de ve frigidarium,
ise tepidarium olarak ile
biri firigidarium tepidarium isabet etmektedir.
tarafta hypokaost zemin iin kare plakalarla
de orijinal haliyle ele bu
hem boyut olarak hem de
toprak tabana oturan Irypokaost ile dikkati ekmektedir (Resim:
2, 3). ise orijinal taban ile ele
tir. Bu buhar ve dumanla en gzel iz-
bir yerdir. yan duvarlara
duvar boyunca tabandan de-
zamanda yan duvar yzlerinden de ortaya koy-
Nitekim bu tubuliler in situ olarak gerek fonksi-
gsterir ve olan ancakdu-
var yzndeki dklmesi, tonozun kmesi yznden
olan yzlerdeki izleri gerek bu mekanda, gerekse cali-
darium da (Resim: 4).
ve gemesini taban seviyesi
menfeze sahip duvardan sonra
Calidariumun ok bir nihayete eriyor.
Buradaki rg ve nnde fonksiyonu
rlerek set nce bu tarafta ve daha son-
raki dnemlerde iptal edilerek ihtimalini akla getiriyor. Cali-
dariumun gney tam ise daire plan veren bir
Bu bir ise hypo-
kaost
blmlerinde hypokaost 8 st ste silin-
dirik bir <grnt halde calidariurndakare plaikalardan drd bir
araya getirilerek fil Bu mekan gney duva-
ve iki menfez ile prefurnioya
Her iki menfez de sivri kemer ve her
. iki taraftaki (Resim: 5). Calidariumun
ise tam ortaya isabet eden bir pencere ile cadde odayla irti-
Bu pencere zamanda calidariumun
hizmetini de grmektedir.
1983 de son blmleri muhtemelen daha sonraki
bir dnemde eklenen klhan ve depo fonksiyonuna sahip
Calidariuma ilk oda ile calidarium ile cadde yamuk
mekanda bir kl Bu klhan
belirli bir sre yerler olarak da kulla-
mmkndr.
303
Ufak bir ile klhan olarak mekana iki
oda hamamda grev' yapan hizmetlilere ait Nitekim bu odala-
kandil ve ok M. S. IV. ait sikke ele ge-

mimari unsurlar yeterince fay-
Bununla beraber gerek duvar gerekse hamam
ierisinde ele geen sikke vekandiller M. S. III. nce
gstermektedir. Ancak hemen vurgulamakta
da yarar Hamam bir sre sonra sebebini kestire-
bir nedenle byk lde Bu durum
zellikle 1982 de ve frigidarium tepi-
darium olarak ve rahat-
izlenebilmektedir (Resim :6). Burada mevcut olan iptal
ve yz hamam ile gymnasion byk me-
ve da belli ol-
zellikle bulunan da belirli bir seviyeye
kadar pencere haline
temizlenen ana blmlerinde ele geen kire ve mer-
mer plakalar iten belirli bir seviyeye kadar mermer ve
plakalarla bundan sonraki ise
ortaya hem malzemeleri koymak, hem de
latma (kandilleri) zere zel
grlmektedir (Resim: 7).
304

. : : : . _
rtl
u
o
\,
o

- - - - . O Q .
m
-----Q
u
o
n
;::
305
e-
,:1
-
-
'-
.-
n CJ)
w
UJ
~
~
u c
u c
~

i
~

~
:::J ..c:
~
>-
:;:3
:::J
>.
:;:3
al
. r
i
. ~
-
o
a.
~
....J
..c:
o..
W
t/)
ciL

i
w
3
8
o,
'" '-'
o..
306
Resim - Byk ot ve
sonraki durumu.
Resim 2 - Tepidariumun taban seviyesine dururm,
307
308
Resim 3 - Byk hamam
Tepidarium temizlendikten sonra
Resim 4 - Byk hamam
Tepidariurn ve calldarturndakl tubuli delikleri
Resim 5 - Bykhamam i Klhana menfez
Resim : 5/1 - Byk hamam
Klhanla menfez
309
310
Resim : 6 - Byk hamam - edilen
Resim : 7 - Byk hamam
Byk avlunun iki
Resim 8 - Byk hamam -
Resim 9 - Byk hamam - Calldartumdaki
311
Resim: 10 - Byk hamam
t'epidariumdaki taban
Resim : 11 - Byk hamam
frigidariumundaki ,havuzun duvar
kaplamalart
Resim , 12 - Tiyatrodaki lm
312
TiYATROSU VE EVRESi VE
DZENLEME 1983
lk *
Kltr ve Turizm Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdr-
Side Mzesi yrtlmekte olan, Side Tiyatrosu ve
evresi ve 1983 26 Ekim- 26
tarihleri
Side Tiyatrosu'nun evresiyle
ve gelecek iletilmesini 1982 'bu ya-
na, proje devam Bu Arkeolog Or-
han Atvur, Arkeolog Akan Atila, Selarnet Yk.
Mhendis - Mimar Prof. Miiflt Yorulmaz, Yk. Mhendis Necil
Yksek Mimar - Restoratr Mreri zay, Arkeolog-Konservatr Azize z-
gr, Arkeolog Enman Bediz ve Nurettin Gl
sresince, tm ekibe.vteknik esirgemeyen YSE Blge
destek olan Antalya Kltr Mdr Sn.
Tlin Gndz'e ve Antalya Mzesi Mdru Sn. Kayhan Drtlk'e
kr 'bor bilirim.
Tarihi ve zengin bir fiziksel birikimi ieren
Antalya blgesinin en eski olan Side'de antik kent do-
kusu ile ve bozulmakta olan iie yer al-
(Resim: I, 2). Son Side-Manavgat
olan karayolunun, /bu nitelikte zell ikle Nek-
ropol byk lde grlmektedir (Resim: 3).
1968 Turizm ve uluslar-
bu yana sregelmekte olan Side koruma w
uygulama imar son 1983
onanarak antik Si de durumu bulun-
kararlarda antik Side'de sit iinde kalan ti-
yatro, agora gibi dokuyu devarn ettiren ve evresinin
temizlenmesi ve geleneksel mimariyi devam ettiren te-
mizleme kalan evreye
belirtilmektedir.
f*) lk Merkez Restorasyon Mdr
313
Pamphylia blgesinin en grkemli tiyatrolan yer alan Sidc
tiyatrosunda, restorasyonuna ynelik bir program
rultusunda, n projesinin
ngrlmektedir. uygulanacak belirlenme-
sinden sonra evresiyle uyumu bir projesinin tasarlan-

1982 program 1983 de
dkm ve nedenleri
1 - 1982 orkestra iinde durumda bulunan mimari
Agoraya dzenlenmesi 1983
bu ilk olarak M ile agora bir alan te-
mizlenerek nmzdeki iin n An-
cak teknik nedeniyle
Mimari orkestradan
mesi iin kule - vin gerekmektedir (Resim: 4).
2 - 1982 riyatroya ait mimari rlveleri
rak, SCANEA FRONS mimarisinin restitsyonu zerine
lara 1983 ise, bu
(Resim: 5).
3 - 1982 Si de Tiyatrosunda meydana veya gelmekte
olan ciddi statik sonra
belirlenerek uygun bir statik modelin tasar-
1983 sistemindeki ve malzemesindeki
bozulmalar incelenerek tehlikeli grlen yerlerde ivedi n-
lemler iin
T. . Fakltesi ve ya-
bir protokol sonucu, Mfit Yorulmaz ve Prof, Aka tara-
yerinde incelemeler bir rapor
Sonuta' sistemde ve malzemesinde grlen bozulmalar
zetlenmektedir (Resim: 6 - 9);
A - kilit veya zengi oynamalar
B - Tonozlann nedeniyle olan
C - Duvarlarda meydana gelen hareketlerin tonoz-
larda eksenine dik atlaklar.
D - Mesnet duvarlarda devirlerdeki eklemler ne-
deniyle atlaklar
E - Oturma mesnetlerinin
ile devrilme, tehlikesi gstermesi
F - Tm zellikle konglomera {bloiklarda grlen ve
sistemi malzeme
314
Bu bozulmalar. uzun bir zaman sreci iinde meydana olup,
uzun bir sre daha, zellikle deprem gibi bir etken olmazsa nemsiz art- .
malada durumunu koruyabilecektir. Ancak, bu tr
olarak ani kmeler de olabilir. Nitekim, 1981 sonunda
tiyatronun ageraya birinin (E tonozunun
anikmesi, bu konuda fazla gecikmernek gstermektedir.
ola/bilecek tehlikeleri nle-
mek iin gereken nlemler, ilkeleri ve teknolojik olanak-
lar gznne tasarlanabilmektedir. Bu geici nlemler
:
A - zgn yerinde olmayan - Skene ve para-
doslar zerindeki
ykleri gibi, birbiri zerine mimari
ne belirlenerek etkilerden nlenecektir.
B - tehlikeli olan S'kenede, cephede veya
oturma yerlerinde orjinal yerinde evresinin
veya sonucu Bunlar skle-
, rek, mesnetlendirilip kenetlenerek yerine veya dolduru-
larak nlem
C - atlayan, oynayan veya defonnasyona tonoz-
lar iin nlemler gerekmektedir. Kagir deformasyonlara
hassas ve zaman aniden ken sistemlerdir.
srece tonoz veya kemerlerin krne bulun-
Kemer ve ve kemerlerin
dzlemine, tonozun ana dik nlemek iin tak-
viye projeleri nlemler gerekmektedir.
4 - 1982 malzemesinin 'bozulma nedenleri,
nlemler ve yntemleri zerine
Tiyatro, konglomera ve olup et-
kiler ile malzemelerinin fiziksel ve kimyasal zellik-
lerinin incelenerek har deneylerinin gerekmektedir. 1983
bu Malzeme zerine deneylerin
bilmesi iin henz tam bir bulunma-

1983 'evre dzenleme
ve da
5 - 1982 beriagorada olan iin-
de antik dnemde bulunan dolgu 'top-
rak Bu dolgu toprak iinde, devirlere ait kk bu-
315
luntular elde bir Azize zgr tara-
korunmaya Kk buluntular Side Mzesi Mdr Sn.
Orhan Atvur bir bildiri ile
6 - Tiyatro evresinin dzenlenmesi portik
yerleri teslbit edilerek yerlerine (Resim:
10.-12).
7 - Side ile ilgili !bir
Side tiyatrosu, dnemlerde kent
iindeki tarihi ve ile belgelenmektedir.
1983 Side tiyatrosunda tasarlanan
1983
ncelikle, sistemdeki ve malzemesindeki bozulmalar
iin ivedi nlemlerin, iinde i'ki olarak

1984 ilk
1 - orkestra iindeki mimari
ve tipolojik olarak iin kule-vin
gerekmektedir. Vin olmadan gibi tehlikeli
olan da yerinden Bu zamanda
malzeme nlenebilmesi iin deneylerin ngrl-
mektedir.
2 - ikinci iinde ise sa!hne ve parados-
larda ve oynayan veya defor-
masyona takviye projeleri
Bu 'sresince, hergn binlerce ziyaretinin Side tiyatro-
sunun en tehlikeli ve tahbirat nede-
niyle ziyareti adedinin ve ziyaret edilecek
lebilir.
Side tiyatrosunun korunabilmesi ve
iin teknik ara - gerecin gerekli bir bulunuyoruz.
Ancalk, yeterli teknik Side tiyatrosunun
halinde, srdrlebilecektir.

316
Resim l .
Resim i 2
Resim i 3
317
Besim : 4
Resim: 5
318
Resim. 8
Resim, 7
319
Resim: 8
Resim: 9
320
Resim, LO
Resim, II
Resim ,12
321
PERGE KAZISI 983
Jale
Kltr ve Turizm Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdr-
Trk Tarih Kurumu ile niversitesi Edebiyat Fakltesi ad-
yrtlen, Side da parasal ynden des-
1983 Perge ve 1 15
dek Bizlere tm kuru-
sonsuzdur.
ve ekibi, Do. Dr.
Haluk mimar Glsn Saralar, Adnan
arkeolog-desinatr Fsun Arman, arkeolog Semra arkeo-
log-restoratr Hseyin arkeolog Atik, arkeolog Secda Saltuk,
arkeoloji Meng Acun, Megi Alan
tren, Zeynep Kuban, zbek, mimar Bahar Ernsal, mimar
Morl, mhendis
Kemal Bu
cisi olarak Antalya Mzesi'nden arkeolog Gler Kural
1983 : (Resim I, 2) i. II Dzenleme, III
Mozaik IV. Keramik V.
VI. Mozaik VIII. Demetrios -Apollonios

I.
Bu son senelerde gibi, kentin gney
bulunuyoruz (Resim 1).
il No. lu (Tepidarium'un)
Geen tm meydana 11,60 m. ve 29,60 m
hypocaust sistemini
bir sondaj (Resim 2 ve Resim3). Bu ve sondaj gneye ve
hypocaust sisteminin 9,40 x 11,7 m. lik bir
(*) Prof. Dr. Jale ttnilvemitem. Edebiyat Fakltesi gretim

323
blm meydana (Resim 4). Hypocaust payeleri genellikle d-
zenli 5, 6, 7, paye1eri bir sistemde
Payelerindikdrtgen
olup her yn Bylece heryne
payderin ilerinden de
nemli blm Ancak SE - 6E ve - 6F payelerinin
zerine bir blm koruna
Geen molozun traktrle iin boyun-
ca uzanan havuzun blm ve burada bir rampa
Bu rampa ortadan .kaldmlarak havuzun tm meydana

2 - 1 No. lu (Kaldarium'un)
Bu Kaldarium'un gney blmnde (Resim 2). Mekan,
zerinden byk ve yksek bir moloz ta-
rtl bulunuyordu (Resim 5). Bu nedenle kolay olma-
gney byk ve kemerli pencere ile gneye
i taraften Tepidarium'da gibi byk bir havuz izler
(Resim 6). Havuzun orta blm traktrlerin molozu iin
Havuzun kuzey iki basamak ve zerinde korkuluk
Alt havuzun suyunu
maya yarayan delikler Havuzun iinde, blmnde, tabanda
birinci basamaktangney uzananbir set bulundu,
de ile olan bu setin bir oluk suyun
iki yana Bunlar havuzun iindeki suyun
;ma olarak uzanan bir seki bu-
lundu (Resim 7). Bu sekiye ait bulunan paralar yerine
Sekinin iki in situ olarak bulundu. Bulunamayan n-
.cs yerine imentodan yeni bir ayak ve orijinal yerdeki izine
gre havuzun korkuluk ve ait
yerleri saptanarak Orta blme ait basamak parala-
havuzun iinde
iinde sonucunda burada da bir
havuzun (Resim 6). havuzun basa-
mak ve korkuluk bulundu. yerleri sap-
tanarak Korkuluk zerinde oyularak bir
grlmektedir. Bu gney-kuzey ynnde bir dirsek meydana getirir
Bu fonksiyonu tam olarak Korkuluk alt
\ suyun mahsus bir delik grlmektedir.
324
byk nedeniyle
zeminin bir blm Burada inilerek hypocaust sistemi-
ni incelemek mmkn oldu. yerlerde olan hypocaustun, tum
devam grld, Havuzun
gney blmde, ve kuzey tarafta
hypocaustun sadece 3-4 m. orta blm
iindeki havuzun nnde
bir blmde sonucu hypocaust kadar inildi.
Bu bir bulundu (Resim nce
No, lu mekanda bulunan env. no 81/583-2, 29.81) Muse torsosu-
na saptanarak heykel zerinde siyah
izleri bulunan buraya
cephesi .nnde sondajda (Resim 9)
II No'Iu mekandan i No'Iu mekana su getiren bir knk dizisi meydana
Bu knk dizisi n No'lu O,5OxO,50 m. lik de-
likten geip hafif bir meyille uzanarak i No. lu
bir delikten ieriye girmektedir. Bu knkn i No. lu meka-
iinde kalan
3 - iX No. lu
Tepidarium ile kemerli bir geitle olan IX No. lu
(Resim 2 ve Resim 11 . 12) molozun nedeniy-
le pek 11,50x4,50 rrrIik bir blm Yak-
2 m. moloz temizlenerek tabana inildi. Herhangi bir
arkeolojik buluntu ele gemedi. Ancak n No. lu bu n-
ne blmnde taban ve hypocaust
ler duruma getirilemedi (Resim 12).
4 Gen Dnem (C).
Ge dnem avlusunun (Resim 1) kuzey nnde
gneye 10 m. srdrlerek kesildi (Resim 13) -.Taban
dzeyine kadar inilerek taban meydana (Resim 14).
mimari paralar, avlunun ve nnde
dzenlendi. Gneyde avlunun
na inebilmek iin bir rampa
5 - Demetrios - Apollonlos Temel
n olan ana (Resim 1) Demet-
rios Apollonios 1983
bulunuyordu. iin gerekli temel arkeolojik
bu nezaret etmek Ziere arkeolog
Secda Saltuk .
325
6x 14,35 m. bir alanda (Resim 15). Uygu-
lanan stratigrafik sistem sonucu zellikle killi, ve toprak kat-
stylobat kotu 0,00 temel iin gereken
2,95 m. ye inilerek son verildi. pylon tabakadan
son 'iki bir knk Tabaka-
lara gre toplanan buluntular zellikle keramik ve sikke zen-
gindir,
H byk ve l kk keramik Kaba malzemenin ya-
mnda kaliteli olanlar Malzemenin nemli bir blmn pro-
fil veren, bezemeli ve paralar Bu arada tm veya
tmlenebilenkaplar da bulundu. ok ele geen tmve
lardan grld. Cam buluntu da az olmak-
la beraber kaliteliydi, Yzeyden pylon derzlerinden ve tabaka-
lardan 555 adet sikke ele (Resim 16). Az kemik, maden ve
boncuk gibi .buluntular da blmnde boya-
fresk Buluntular biri byk daha
kk olmak zere iki havaneli de Gney pylonun ikin-
ci olarak ise
ele geen tek mimari
II. DZENLEME
Son eskiden meydana
dzenlemelere de yer bulunuyoruz. Bu dzenleme
za 1953 olan Hellenistik dnem (C) avlu-
sunu bulunuyoruz (Resim 1).
Avlunun iinde avluya, kulelere ve taka ait paralar bir du-
rumda bulunuyordu. olarak bu kotlanarak bir-
birinden Her mimari para da iinde yere gre alfabe-
tik bir dt! Avlunun iinde yer kazanmak iin kulelere ait
mimari paralar avlu
Kentin mitolojik (ktistes) heykellerine ait
kaideler eski notlarda belirlenen buluntu yerlerine gre iine yer-
(Resim 17-18). Avlunun ve alt kat
ait kaplama S-
tunlu mimarinin alt ait postament kaideleri insitu koruna
bu kaidelerin zerine oturan postamentlerden ancak
bir tanesi ele Stunlu mimariye ait Korinth
bu postament kaideleri zerine ters dnk
Avlunun duvarlan nne gneyden kuzeye frizler ve
stunlar dizildl. olan bir ka para stunlu mimari de
yere gre st ste olarak ele postament ze-
"
326
rine bir stun kaidesi ve onun zerine bir stun By-
lece ziyaretileriri stunlu mimarinin bir fikir edinmeleri
oldu. ..
Avluyu kuzeyden Hadrian ait mimari paralar
mmkn kadar 'kuzeye Geri kalan paralar ise avlunun
dzenli bir
Bu dzenleme arkeolog Fsun Arman gzden taka
ait Bu paralar ve kuzey-
Nikelerden akroterleri de ta-
eski buluntular Dzenleme ta-
ban meydana Drtgen
bir
Bu arada rastlayan bir su
meydana Bu delik bir geip b-
yk kanala Hemekadar bu temizleyip avluda bi-
riken suyu cazip ise de
sondaj ile nnn ge dnemde ard arda stunlar ile ka-
ilerde suyun gi-
ve bylece sondaj devam ettirilmedi.
III.
Arkeolog Semra mozaik
Srdrd (Resim 1 - 2, Resim 19 - 20). iyi koru-
mozaik tmyle ortaya geici
sonra izimleri ekildi ve daha sonra da stleri
bir toprak rtld.

Arkeolog Atik Perge Gney Hamam V No. lu
mekanda kanal temizlernesi palaestrada sondajda
elde edilen, VIII No. 'lu mekanda ve mekanlarda bulunan keramik
inceledi. profil verenlerin izimleri ve etdlerini yapa-
rak bilimsel iin Bu arada tmlenebilenkaplar ona-
ekildi.
;V. YAPILAN
Arkeolog - restoratr Hseyin gney VII No. lu me-
yerlerinden mermer kaplamalar ile
izleyen sekinin 'mermer (Resim 21).

sonradan rlerek bir mekan haline getirilen ku-
zey taban (Resim 22). Hseyin bu ona-
poliester 'kullanarak yeni bir yntem denedi.
327
VII. TAKININ
1973 -74 meydana Demetrios-
Apollonios kentin iki ana stunlu caddesinin ana
yer (Resim 1, 23). Kltr ve Turizm Eski Eserler
ve Mzeler Genel ve Perge ekibinin ile ona-
n 1979 projesi
mimar-arkeolog lk Kendisine n-
celeri arkeolog-desinatr Fsun Arman ve sonradan da Y. mimar Glsn
Saralar
iin gerekli statik etdler Fakltesi'nden Prof.
Mfit malzeme zellikleri Maden Fakltesi'nden
Prof. Kemal yapay malzeme
Fakltesi'nden Do. Dr. Erol fahri ..
karar verilen statik modelin gerekli malzeme ve tek-
nolojik ENKA Sistemleri Sanayii A. Prof. Mustafa
olarak
Eski Eserler ve Mzeler Genel ola-
rak grevlendirilen TTK Perge Y. mimar Glsn Saralar
1 ile 16 tarihleri Perge'de

A) Rlve ve Statik Proje izimleri
B) Temel
Cadde ve portiklerde giren ve
sklmesinden sonra toprak 25/8/1983 ve 24/9/1983
tarihleri . temeller rlve
sonra (Resim 24-25).
meydana kuzey oturan
temeli nedeniyle yeni temel iin gerekli olan st ka-
pak (Resim 26, 27, 28).
C) Yeni temel (Resim 29-30)
blokaj ve grobeton zemin yeni proje-
ye gre temel aplikasyonu
cek ngerme Montaj iin
firmadan mhendisi Sleyman Demiray
nedeniyle Sleyman Demiray genel prensiplerini Y. mimar Glsn
Saralar'a bylece montaj de Glsn Saralar
. Beton Antalya Belediyesi beton santralinden bir hafta aray-
la iki toplam 35 m" olarak
ngerme iin istenen beton zere gerekli
ve kontroller 13. Blge Kalite Kontrol ve Laboratuvar

328

U.II ......

..", ...
r
........
i 1
.1

,f::::r p
CQ'
'u
1-' ..... _" ...
J/...D rP:-
, . ...." - :
. C "
i _
i i _.
-
t.::tn
_ ....

.."kl'6I...k....... ':
PERGE
1983
Resim i
329
PERGE GNEY HAMAM 1983 ya
D
\

iii!
Mozaylk
Resim 2
330
(1
O
,j
p
O
J
p

ii
'"
Resim, : 3
Resim, .: 4
331
R e d m : 5
Res. 6.
Resim:.7
Resim. 8
Resim 9
333
334
Resim 10
Resim i II
Resim: III
335
Resim: 13
Resim: l4.
336
Resim i 15
Resim i 16
337
Resim. : 17
Resim. : s
338
339
Resim: 21
Resim: 22
L
_
i
.
.
.
,

n
"
r
c
;
:
:
-
-
S
S
u
n
a
k
T

U
S
a
P
<
!

k
o
n
u
m
u
i

i
n

l
e
n
a
1
2
:
'
v
e
T
e
m
e
l

-
.
-
.

N
y
m
p
h
a
e
u
m
o

K
a
ll$
a
k

T
a
k

T
A
K
I
D
2
.
.
L
M
I
.
,
:
:
.
J

.
_
_
_
,
;
i
i
!
.
.
.
i
:
j
i
.
.

:
;
;
;
;
:
h
.
.
.
.
.
h
.
m

h
n
m
_
_
.
.
.
II

,
,
"
1
1
ii
i
i
.
"
"
.

,
,

t
.
.
.

i
i
IJ
"
-
-
-
..I':

o
i

Q
D
1
0
2
0
3
0
,0
S
O
m
.
i

i
i
i
i
i
R
e
s
i
m
;
2
3

-
---- - - - - ~ ~ . _ - ----
Resim ,.24
Beslm , 25
342
Resim :21
Resim: 27
Resim :28
~ - ~ - ~ - ~ - - - ~ ~ -------------------------- ~ ~ - - - - - - - - -
B e s m , 29
Besim 130
stna APOLLON TAPINAGI (N, KAZISI VE
983 YILI
Jale lNAN*
1947 Prof. Arif Mfid Mansel Trk Tarih Ku-
rumu sonucu meydana Apollon
restorasyonu Side srdrlmektedir.
Restorasyon n 1977 ve ona-
projesi Fakltesi'nden Do: Dr. Zeynep tara-
.
Statik projesi Fakltesi'nden Prof. Mfit Yorulmaz
ve Do. Dr. Feridun olarak proje izim-
lerini Mimar Ahmet Bulut
restorasyon n 1982 de
ve 1983 Temmuz restorasyona
20 kadar
yrtlen temel ve Side
Mzesi'nden gzlemci olarak Mze Mdr Orhan Atvur ve mit Atvur,
mhendis Ali Onur Bilkin, Dietmar Friese, teknik
eleman olarak da vin operatr Akif
Tm her trlara gere dahil olmak zere Side
bir sre nce
Side kurucusu ve Friendly lmnden
bir gn ncesine kadar, tm ile restorasyon projesinin
. .Baraj Kontrol M-
ve Bilfinger - Berger Mteahhitlik ile
hibir
Antalya Devlet ve YSE Blge Mdrlkleri her zaman
o: gibi, ara ile Alman Ar-
keoloji Enstits de lkemizde bulunmayan malzeme

(*) Prof; Dr. Jale :INAN ttni;V'emitesi Edtfuiyat Faki.iiltesl EmeklI

345
Yukarda ve destekleri
ve zamanda ekibin byk bir zveriyle ahenk iinde so-
nucu, projesinin bu iin ngrlen blmn tamamlamak
mmkn oldu.
1983 restorasyon bir program uygu-

i. Temel
Do. Dr. Zeynep Ahunbay
cephesinin en zengin durumda ve restorasyon proje-
sini (Resim 1) bu duruma gre
Restorasyon projesi denize bakan cephesinin nemli
bir blm ile ve kuzey uzun ikinci stunu-
nu cephesinin stunun-
dan drd ve kuzey iki stununukapsayan bir blm
zerinde yer alan ar-
izleyen konsollar Medusa
friz, onun zerinde yeralan geison mimari un-
suru bati cephesinde 2/3 blm, palmet motifi be-
zeme1i sima unsuru ve nihayet zirve blmne ait par-
bu yer Bylece restorasyon
16 m. ykseklikteki grkemli grnm olacak.
Temel iin nce elve-
duruma getirmek gerekiyordu. gneyden ve
Side bedeli denerek istimlk olan arsa, zeri
ile rtlerek haline getirildi.
baraj temin vinle
iinde eskiden olan mimari paralar, bu alana ve d-
zenli bir
kamyon ve vincin yanasabilmesi iin,
burada bulunan paralar daha arkaya narteksi
ge devir dolgusu temizlenerek, ierisindeki 'paralar
rilmek zen' tasnif Bu ilerisinde yer alan gney
pastoforionu ilerde mimari ve
bir atlye olarak bu tonozlu nn-
deki 20. ait dolgu
alanda mevcut olan kk bir la
haline getirildi.
346
temel zerine rastlayan stylobat
larak stunu rastlayan stylobat bitki kkleri-
nin etkisi ile tekrar
sz konusu olmamakla beraber, tm paralar nce numara-
ve eski gre dzenlendi.
Temel Side Mzesi'nden Mze Mdr Orhan Atvur ve arke-
olog mit Atvur gzetiminde Temel antik ta-
temele ait olan ve
yerleri izim ve kota gre
ra alan bubloklar, stun gre nu-
mit Atvur temele ait konglomera
yerleri ve llerini kapsayan Fri-
ese konglomera temel ile yerlerini belirleyen
lekli izimleri, temel kesit izimlerini ve Orhan Atvur
Bylece temel tam bir dok-
mantasyonuna sahip bulunuyoruz.
st yzeyi konglomera zemin zeri-
ne Stunkaidelerinin stylobat
harsiz olarak st ste tane byk konglomera bu-
stunun stylobat bir kong-
lomera onun ve 1.S0 m. ok
sert har moloz duvar yer Bu duvar ta-
temelinin gstermektedir.
sinde kuzeye ana konglomeradan
Yeni temel konstrksyonu iin gerekli
sinden kuzeye bir, drt stunun b-
lmde nce mevcut stylobat ve temele ait konglomera
vinle kenara sonra, temel
ve seviyesinden 1.S0 m: inildi.
U. Yeni Temel
temel ukurunun dzenlendikten sonra, zerine gro-
beton dkld. Beton Bilfinger-Berger
mteahhitlik transmixerlerle Statik
projesine uygun temel demirleri (Resim2) sonra kontrol iin
Prof. Mfit Yorulmaz Side'ye gelmek ltfunda
ve betonun dklmesi hususunda gerekli
Temel betonarmesi iin statik projesine uygun dozajda 43 m" beton Oyma-
Bilfinger - Berger Mteahhitlik
dokuz transmixer, bir pompa ve 12 bir beton ekibi gndererek te-
melin betonarmesini (Resim 3). Bu arada atlye ola-
347
rak pastaforionun zeminine beton dk-
lerek tesviyesi
III. Stununun DildIrnesi
eksik blmlerinin betondan dklmesi iin.sacdan bir
Bu tm stun iin b-
lmden dikeyolarak da iki paraya
dir (Resim 4). Stun yivleri iin civatalarla sklebile-
cek iten, borular monte edildi (Resim 5). Stylobat ve kai-
denin plinthi iin de gene sacdan (Resim 6). Stun
kaidesinin ise Friese (Resim 7). Sty-
lobat, kaide ve stun iin gerekli beton deneyleri,
istenilen statik evsafta renkte bir Bu
mermer tozu, O, 1, 2, ve 3 mermer kum ve beyaz i-
mento belirli elde edildi.
1983 restorasyon projesinde stununun dikilme-
si Bu stunun rastlayan stylobat kaidesi ve
stunun 4.25 metrelik blm koruna bunla-
betondan dklmesi gerekiyordu. Bu husus gznnde tutularak te-
mel betonarmesi iin torelikten filizler Filizlerin
stylobat, plinth ve kaidenin demir (Resim 8)
sonra sac ve blmleri yerlerine oturtuldu
(Resim 9). Manavgat temin betoniyer ve YSE'den dn
vibratrleri kullanarak bu blmn betonu dkld (Resim 10).
gn sonra 10 gn sreyle betona su .verildi (Re-
sim 11).
Eksik stun blmnn betondan dklmesi iin elik drt
blm En st blme, beton dkm
iin birlikte platform monte edildi. Tore-
liklere stunun dikilmesi iin gerekli demir ilave edildi (Resim
12). vinle bu demir zerine geirildi (Resim 13). Gerekli
beton malzemesi iki traktr treylerinin iinde edildi
(Resim 14). Manavgat temin edilen betonyer
Kurulan bir sistemle sratli bir beton dkm Bu siste-
me gre, betonyerde beton daha alak seviyedeki beton kova-
dolan kova vinle (Resim 15)
ve platformda bekleyen . beton
(Resim 16). Bu konuda vibratr birbiri dklen be-
ton iinde beton istenen
son verildi. Stunun orijinal st montesi iin gereken delik-
leri elde etmek iin, lastik boru iine asilelik daha
348
nceden deliklerinden prizini almakta olan betonun
iine 40 cm. Bir ka saat sonra elik ubuklar
ekilebildi. Bylece gerekli delikler beton stun blmnn tepesinde
elde oldu. gn' sonra sklerek
(Resim 17). Sonu tatmin ediciydi. 10 gn sreyle betona
su verildi (Resim 18).
Orijinal stun tepesine gelecek oturtabilmek
iin gerekli delikler matkapla Stun tepesi st dikildi. Para me-
yilli bir beton bir blm ilavesi ile dz bir
hale getirilmesi gerekiyordu (Resim 19). Dklecek beton iin
buraya uygun blm yzeye asilelik mon-
tesi delikler elektrikli el
Bu yzey temizlendikten sonramermer tozu araldit bu de-
liklerin iinedklerek asilelik ubuklar (Re-
sim 20).
Orijinal stun yzeyine araldit srldkten sonra
bu blmn de betonu dkld. gn sonra ve 10 gn s-
reyle betona su verildi.
Bu arada stunun betondan dklen blmnn tes-
viye edildi (Resim 21). Deliklerdeki lastik borular ve ileri
temizlendi (Resim Orijinal stun uzanan demir
tepe st dikey durumdan yatay duruma getirip, (Re-
sim 23) normal dikey pozisyona getirilmesi (Resim 24).
Vin operatr byk bii bu (Resim25)
gre demir uygun deliklere rastlata-
rak indirip yerine (Resim 26). Sonu tahmin edi-
ci olunca para tekrar Deliklerin iine gerekli miktarda
araldit konduktan ve olanyzeyine araldit srldk-
ten 'sonra, orijinal stun indirilerek yerine (Resim
27 ve 28).
Betondan dklen stun blmnde 1.5 cm. sonradan
iin ek Stunun orijinal
blmlerde yivler fazla beton blmn
sent bir iin ek Friese
nerek estetik grnm temininde ekilen glk
ve nedeniyle, yivlerin istenilen getirilmesi
gelecek
349
taraftan dzenlenmesi, temizlenip
ve bunlann ara gerele birlikte yer-
iin de bir zamana oldu. Bu arada temel
numaralanarak kenara ve krepise ait
kabul edilen bloklar Friese'nin gzetiminde yerlerine temel
ukurlan dolduruldu (Resim 29).
Atlye olarak pastoforionun iine, duvar ve tonozuna
zarar vermiyecek demir konstrksiyon (Resim 30).
Bu ara ve gere temininde
ekilen tm zorluklara sonu tatmin edicidir. Bylece Apollon
restorasyonunda ilk ve zor oldu.
350
SIDE TEMPlE N i
ANASTYLOSIS OF' THE WEST FAADE
Architect : Dr. ZEYNEP ( NAVIR) A - t l . J e A V
Resim .: 1
351
Resim 2
Resim 3
352
Resim: ..
' B e s m , 5
353
Resim: 6
Resim i 7
354
8
. ~
=
355
Resim. 10
Beslm II
356
R e s i m 12
Resim: 13
357
Resim: 14
Resim i 15
358
Resim: 16
Resim. 17
Resim 18
359
Resim: 19
Resim: 20
360
Resim: 21
Resim: 22
361
Resim: 23
Resim: 24
362
Resim :25
Resim: 26
363
Resim.27
i
Resim 28
364
Resim: 2'9
B e s m : 30
365
SARDIS : ARCHAEOLOGICAL RESEARCH 983
Crawford H. GREENEWALT, JR.*
The 1983 field season of the Archaeological Exploration of Sardis
(Jointly by the Fogg Art Museum of Harvard University, Cor-
nell University, the American Schools of Oriental Research, and the
Corning Musem of Glass) lasted months during the summer (early
June to mid-August). The staff 26 and included members asso-
ciated with tendifferent universities, three of which are in Turkey.
Exeavation focused on Lydian and Late Roman antiquities promi-
nent in two regions of thecity site. One region, located south and sout-
heast of the -Late Roman Synagogue, is of special interest for its con-
centration of large Lydian buildings. Further exploration of the best
preserved of these, Colossal Lydian Structure (so called because it 'is
20 m. thick at the base and still stands to an height of 8.5 m.), [signifi-
cantly] clarified the design of its east and west faces (FIG. 1).
Theeast face has now been traced for nearly 40 m. and in plan
presents three interconnected planes of slightly differing orientation: a
recessed segment flanked \by salient segments, The north part of this
face consists of sloped stone socle and sloped mudbrick superstructure;
thesouth part is vertical and entirely stone (as preserved).Thejuncture
of rhese parts (not yet excavated) occurs in the recessed segment. A rec-
tilinear U-shaped stone shelf at mid-socle level occupies the inset space
created by the recessed segment and itsprojecting returns. Of these
features, the northerly jog (with its salient and re-entrant corners; FIG.
1) and the northern part of the U-shaped shelf were excavated, and
the southernmonst 7.5 m. of the vertical stone face were traced in 1983.
The west face of the Structure's mudbrick superstructure was
shown (in the scarp of a narrow by the modern highway) to be
sloped immediately above the stone socle. At a higher elevation, the west
side of the Structurecontains an enigmatic stratum of mixed graveland
day with ceramic that range in date from the Early Bronze
Age to the 6th century B. C.
<*) Crawford H. GREENEWALT, r Bcrkley niversitesi
yesi.
367

To the south and belonging to either the same Structure or to
another, a monumental expanse of neatly-jointed sandstone masonry
(FIG. 2), facing south, has now been exposed in asegment 11 m. long (of
which 5 m. were exposed in 1983). North of Colossal Lydian Structure
is another building, faced with handsome limestone and sandstone ashlar
masonry (displaying chisel-draughted borderseand point stippled or
hammer-faced centers), whose exposed contour has a zig-zag form re-
sembling a right-angle VV' and has been traced over a distance of nearly
3S m. Exeavation in 1983 behind this masonry revealed a solid packing
of mudbrick (FIG. 3) that extends inward behind the face for 11 m.,
and thus suggest that the building, too thick for a wall, must be some
kind of platform or terrace.
In the Late Roman stratum above these Lydian buildings, continued
exeavation of two or three multi-room complexes (above Clossal Ly-
dian Structure; FIG. 4), a long stoa-like 'building with colonnade of
columns and piers (to the south, above Lydian masonry inFlG. 2; FIG
5), and paving for a road or plaza (to the north) supplemented earlier
discoveries and previous interpretations. Much more in-
telligible now is the building history of two of the multi-room complexes
(FIG. 4), whose design with paved courts, triclinium-Iike apsidal halIs),
size, decoration, and numismatic contents suggest upper class residen-
tial units that enjoyed a peak of prosperity in the last guarter of the
Sth century A. D. of the artifacts from this stratum, particularly note-
worthy is a very fine Roman waterspout of marble in the form of a lion
head (FIG. 6).
The other region where exeavation focused in 1983 is located in the
eastern part of the city site, on the north flank of the Acropolis. The
season's most important discovery was made on the most westerlyof
three conspicuous flat-topped spurs (the one which G. M. A. Hanfmann
once proposed as the site of Croesus's palace). Exeavation showed that
in the 6th century B. C. the north end of this spur had been encased by
a retaining wall, built with straight sides and right-angle corners, and
with an exterior face of handsome ashlar masonry in limestone (again,
with chisel-draughted borders and point-stippled or hammer-faced cen-
ters) and a packing of boulders and fieldstones (FIG. 7). The exterior
face evidently rose to a considerable height, for, althought only the
lowest courses were encountered in excavation, construction debris from
superior courses could be recognized in the boulder packing that rises
behind the surviving masonry face (Le., a series of narrow layers oj
limestone chips, spaced at vertical intervals whose height is
--- to that of a masonry course). Lydian pottery in an uncontaminatec
368
foundation trench suggests that this construction was built in the th
century B. C.
This terrace and similar .straight-sided, right-angle terraces that
box other slopes of the Acropolis (i. e., on the middle of the three
spurs and on the summit) bespeak for Lydian or Lydo-Persian Sardis a
cubistic approach to urban design, which in itsvigorous appIication
and ambitious scope anticipates the grandiose landscaping of Hellenis-
tic Pergamon.
In two places at Sardis exeavation produced pottery of Early
Bronze Age type. This material was recovered in Iron Age contexts, but
the relatively good condition and large size of the pottery fragments
suggest that their original context should be in the near vicinity, i.e., the
Joeale of the city site. if so, and if thepottery is indeed of Early Bronze
Age date (ca. 3,000-2,000 B.C.; as was the opinion of several authorities
who examined the material), it furnishes evidence for settlement at Sar-
dis a miIlenium before the date suggested by the earliest stratified occu-
pation remains and by the ancient tradition (Strabo 13.4.5/625) of
foundation after the Trojan War.
In the Lydian royal cemetery at Bin Tepe, limited excavations on
the summit of the Tumulus of Alyattes were undertaken to clarify the
form of the large limestone marker, which had never been properly
measured and drawn, and to investigate 19th century reports of a plat-
form of fired tile or brick, identified as an original feature of the Tu-
mulus. The marker (FIG. 8) differs with respect to its stouter propor-
tions and design, as well as to its greater size, from other Lydian tumu-
lus markers. It has a knob-like form, with a flat top and hemispherical
underside. and a low base. The total height is 2.1 m., the
diameter of knob and base 2.8 m. For the writing reported by Herodotos
(1.93) on the Tumulus's five ouroi, with one of whieh the marker is
commonly identified, no evidence was recognized, Of the platform, four
small trenches (dug to the level of undisturbed tumulus fill) revealed
no of construction. Many fragmentary tiles of various shapes,
fabr ics, and (excavator N. D. 'Cahill) rest on the surface of
the mound and in disturbed sub-surfaoe earth. Of those with distinctive
features, many resemble Roman tiles; and the exeavater questioned
whether all might not have belonged to a post-Lydian structure of some
sort, perhaps a guard or watch-station at the top of this stratiegie lookout
point.
369
-------
Two antiquities recovered by villagers in undetermined contexts at
Sardis in 1983 were an Archaic marble statue of a lion [couchant; one
third life size; intact except for missing tip of nose and lower jaw, the
latter made separately and doweled in place;PIG. 9) and the rim frag-
ment of a marble bowl inscribed in Lydian with an invocation to levs,
Zeus (PIG. 10).
Other activities of the season included: exeavation in sector HoB,
to oheck the stratigraphy of Iran Age occupation exeavation on
the most easterly flat-topped spur that projects from the north flank of
the Acropolis, in an abortive search for evidence of pre-Hellenistic occu-
pation; modest salvage exeavation in the Pactolus stream bed, to record
a segment of Late Roman embankment; sampling of Hellenistic-Roman
Eastern Sigillata pottery, recovered in earlier seasons, for neutron acti-
vation analysis; study of an hoard of 695 bronze coins recovered in exca-
vation in 1982 (mostly issues of the 4th and 5th oenturies A.D., none
iater than the coin reform of Anastasius i in A. D. 498, with a few Iate
Hellenistic and early Roman issues; study by B. L. Burrell, who is pre-
paring the publication); of plant remains recovered in earlier seasons;
and of Iron Age pottery recovered in earlier seasons from sector HoB
(study by associate director A. Ramage, who is preparing the publica-
tion of this material and its stratigraphic contexts); and initiation of a
survey of sites in the environs of Sardis, in collaboration with Do. Dr.
Recep Meri (of the Ninth of September University, who directs
the surveyand who reports on the results elsewhere in these Meetings.
Fig.: - -Colossal Lydian Structure-, east faca. (with salient and re-entrant
comers) tseotor MMS) --
371 ~ ~ - - - ~ - -
Fig. 2 - Lydia.n sandstone masonry Iseeter M M S - S
Fig. : 3 _. Lydian buildlng with zig-zag outline; mudbrick packing behind masonry
facade tseeter MMS-Nl
372
"
"
.
N

o
i
!
5
m
e
le
r
l
-
.
.
.
.
-
.
.
.
.
-

i
+
"
G
J
C
M
O
N
U
M
E
N
T
A
L
M
U
D
B
R
I
C
K
S
T
R
U
C
T
U
R
E
R
O
M
A
N
H
A
B
IT
A
T
lO
N
L
E
V
E
L
S
A
U
G
U
S
T
1
9
8
3
I::llll
(
1
0
0
[
t
o
!
!
[1
1
0
[
ii!
!

[
i
t
!
!
[1
3
0
[1
:5
!5
[
H
O
[1
4
!!
i

[IG
O
[1
6
5
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i

i
i
I
'
"
L
-
S
c
c
l
e
I
'
5
0
w

w
F
i
g
.
1
4
L
a
t
e
R
o
m
a
n
m
u
l
t
i
-
r
o
m
a
n
..

p
l
a
n
(
S
e
c
t
o
r
M
M
S
)
Fig. , 5 - Late Roman
colonnade s e c t o e MMS S .
Flg. i 6 - Roman marble waterspout Hnventoried S 836: 8759; from seeter MMS-S)
374
Fig. i 7 - Lydian terrace wat! masonry which sheaths Acropolis spur(sector SEByz
Fert), .
375
-------------
BA5E D1AMETER 2.80 METERS
.-r--,">,
-,
_2
- I ~
-I
-.'
-o
m
LYDIAN MARKER - TUMULUS OFALYATTES
EXISTING PROFILES AND RECONSTRUCTED VIEW
JULY 1983 G.J'Coben
i 8T-47
Fig. i 8 - Tumulus of Alyattes marker,
376
Fig. 9 - Lydian marble Lion linventoried No E x 83,U I.
Fig. : 10 - Stone b a s n with Lydian lnscription linventoried NoE x 83,2 and IN 83.11.
377
AUSGRABUNGEN IN AIZANOI 1983
RudoIf NAUMANN*
Zunachst mchte ich dem T. C. Kltr und dem Eski
Eserler ve Mzeler Gene IMdr, Sayin Dr. Nurettin Yardimci, rectht
herzlich fr die freundliche Genehmigung und Untersttzung unserer
Arbeiten in Aizanoi danken. Vertreter der Regierung war Herr Necati
Ayaz vom Museum in Auch ihm danke ich sehr fr seine gute
Zusammenarbeit und Mithilfe.
Die Grabungen fanden in der Zeit vozn 5.8. - .10. statt und es wurde
an drei Stellen gearbeitet: Beidem Werksteingebaude auf dem Meydan
im Osten des Dorfes, bei den Hallenrokwanden des Zeus-Tempel-
hofes und beim Stadion an der Rckwand des Bhnenhauses des The-
aters, sowie dem Torgebaude am westlichen Stadionwall.
1. Grabung auf dem Meydan
Bei der Ausgrabung des groen Werksteingebaudes auf dem Mey-
dan Kiran im Osten des Dorfes avdarhisar wurde der grofie Raum B
freigelegt (Abb.l), welcher das Caldarium einer Thermenanlage war.
Die Arbeiten waren sehr schwiering, weil die von den Werksteinpfeilem
anscheinend bei einem Erdbeben herabgestrzten, sehr groBen Stein-
blcke einen hohen Trmmerberg bildeten. Sie lagen jedoch nicht mehr
iri der originalen Sturzlage, weil der Schutt auf der Suche nach Ziegeln
und Marmorresten durchwhlt worden war. Die Werksteine konnten aIle
beseitigt werden und wurden auf die Pfeiler hinaufgehoben und diese
damit restauriert.
Der 18x25 m. groe Raum (Abb.2) hatte an allen Seiten 2,40 m.
tiefe Nischen zwischen Die Rckmauern der Nischen
bestanden aus kleinsteinigem Material und hier befanden sich an drei
Raumseiten die Praefurnien fr die Bodenheizung. Sie wurden von dem
Heizraum A und einem das Gebaude an Ost-und Sdseite umgebenden
Heizgang bedient, der jedoch noch nicht freigelegt werden konnte.
(*) Prof. iDr. Rud<>1f Alman Arkeoloj!. Enstitiis Uyesi
379
- ------ --- ---
In der groBen Nische an der Nordseite des Raumes waren Heizkanale
eingebaut, so daB man darber aufgestellte HeiBwasserbecken vermuten
kann (Abb. 3). An der gegenberliegenden Sdseite fhren nur zwei
schrage Kanale vom Praefurniumin in den Hohlboden. Im ganzen Raum
wurden noch die Hypokausten aufgefunden (Abb. 4), welche eine Basis
und Oberseite aus viereckigen Ziegeln hatten und dazwischen aus 10-11
Schichten von runden Ziegeln mit 0,33 m. Durchmesser errichtet waren.
Der Raumboden darber bestand aus Ziegelplatten und einer Mrtel-
schicht mit aufgelegten Marmorplatten; er ist nur noch an einer Stelle
erhalten und hier konnte die Hhe des Hohlbodens mit 1 m. festgestellt
werden.
In der mittleren Nische der Westseite lag der Durchgang zu Raum
C. Aufgefundene Gewlbereste lassen erkennen, daB der Raum mit einem
Gewlbe mit Mosaikverzierung berdeckt war. Dbellcher an den Seiten
des nordstlichen Raumpfeilers zeigen, daB die Wande mit Marmorp-
latten verkleidet waren, doch sind nur wenige PIattenreste aufgefunden
worden. Ebenso wurden nur wenige Reste von Tubuli gefunden, welche
eine Wandheizung oder Rauchabzge bestatigen,
Das FehIen jeglicher Reste der einstigen Badeeinrichtungen, Becken
und Wasserleitungen, ist wohI darauf zurckzufhren, daBder Raum
spater fr andere Zwecke benutzt wurde und zwar hat man ihn offenbar
im 5. Jh. in frhbyzantinischer Zeit in einen Kirchenraum umgewandelt.
Diese neue Verwendung ist durch die Auffindung von Alter - und Ambo-
_fundamenten gegeben (Abb. 2 u. 5). Dabei muBte man wegen der not-
wendigen Ostrictung des Kirchenraumes eine Ouerlage des SaaIes hin-
nehmen, Da der Hypokaustenboden die schweren Aufbauten von Altar
und Ambo nicht tragen konnte, hat man ihre Fundamente zwischen den
Hypokausten errichtet, dabei aber den Hohlboden erhalten, so daB die
Bodenheizung auch noch fr den Kirchenraum benutzt werden konnte.
Da sich auf dem Altarfundament noch BasispIatten befinden
(Abb. 6) und im Schutt mehrere Bruchstcke von Sauleri entsprechender
GrBe gefunden wurden, IaBt sich ber dem AItar ein viersauliges
Ziborium mit BaIdachin erganzen (Abb. 7). Der Altar stand innerhalb
der vier Saulen ohne deren Postamente zu berhren. Als Verkleidung
dienten Marmorplatten mit Kreuzen in Kreisen, von denen mehrere
Bruchstcke aufgefunden wurden (Abb. 8). Auch von der VerkIeidung
des in der Achse des Altars stehenden Ambo wurden einige Reste aufge-
funden, die mit Darstellungen von VgeIn ausgeschmckt waren (A:bb. 9).
380
Zwischen Altar und Ambo befanden sich offenbar Schrankenplatten
einer Solea, eines durch sie geschtzten Verbindungsweges von Ambo
zum Altar. Von diesen wurden zahlreiche Reste in kleinen Bruchstcken
aufgefunden, weil es sich umdurchbrochene Dekoration handelt (Abb.
10 u 11). Sie knnen noch weitgehend erganzt werden und ergeben Mus-
ter, wie sie von Kirchen in Ravenna und auch von der Hagia Sophia in
Istanbul bekannt sind. Daher ist die Datierung des Kircheneinbaus in
das frhe 5. Jh, gesichert,
Ein Templum, wie es in der Euphemia-Kirche in Istanbul stand,
scheint in dem Raum nicht vorhanden gewesen zu sein, da hierfr weder
Fundamente noch Architekturteile gefunden wurden. Die Mittelnische
hinter dem Altar knnte als Apsis (Berna) gedident haben und die
seitlichen Nischen vielleicht als Sakristei und Prothesis,
In dem Raum wurden weit verstreut zwischen den Hypokausten die
Bruchstcke eines groBen Marmorkraters gefunden, der sich aus den
aufgefundenen Resten erganzen laBt (Abb. 12). Er stammt noch aus
rmischer Zeit, wurde aber wahrscheinlich noch im Kirchenraum wieder-
verwendet, Eine rohrfrmige Bohrung im Boden olMt daB
der Krater als Springbrunnen gedient hat.
Neben den Ausgrabungsarbeiten in Raum B wurden auch Restau-
rierungen ausgefhrt und zwar bei den Praefurnienanlagen, die. wieder
aufgebaut wurden (Abb. 3) und bei den Hypokausten. AuBerdem wurde
imgleichen Gebaude in Raum G (Abb. 1) die dort befindliche Natatio
restauriert. Hierbei ergab sich, daf nur an drei Seiten des Beckens Stufen
vorhandes waren, warend an der Rundung der Ostseite sich eine sen-
krechte Wand befand (Abb. 13). Auch die des Mosaikbo-
dem, in Raum E, ber dem im Jahre 1982 ein Schutzdacherrichtet wurde,
konnte weitergefhrt werden. Dabei wurden eingesunkene Teile des
Bodens in ihre ursprngliche Lage gehoben und zerstrte Flachen er-
ganzt. Der Raum soll nach Beedigung der Arbeiten wieder zuganglich
sein und es ist beabsichtigt, in den Raumnischen Architekturteile und
Plastiken aus dem Freilichtmuseum aufzustellen, um sie vor Beschadi-
gungen zu bewahren .
2. Grabung beimZeus-Tempelhof (Abb. 14):
Um das Plateau beim Zeus-Tempel mit dem dort befindlichen
Freilichtmuseum vor der Benutzung als Dreschplatz zu schtzen, wurde
entlang der Aussenmauer der sdlichen Hofhalle die Erde abgegraben.
Diese Mauer ist im Fundament rmisch; der Aufbau wurde jedoch unter
Verwendung vieler rmischer Architekturteile erst im 13. Jh. errfchtet,
381
als man das Tempelplateau zu einer Hisar ausbaute. 22 m westlich des
frher dort festgestellten Anbaus eines Kervansarays liegt ein 4x4 m
groBer Turmvorbau, der aus wiederverwendeten rmisehen
Bauteilen besteht. Ein grBerer Anbau befindet sich 32 m weiter im
Westen; er hatte 14,75 m Breite und ragte 11,80 m weit vor, konnte
jedoch noeh nicht vollstandig freigelegt werden.
Vor der AuBenmauer der W'esthalle Iiegen zwei halbrunde Turmfun-
damente mit S m Radius (Abb. 15), von denen der sdliche auf einem
viereekigen antiken Vorbau aufliegt. 'Dieser knnte in rmiseherZeit ein
Aufgang zum Tempelhof gewesen sein. An der sdwestlichen Ecke der
Hofhallen scheint ein weiterer Rundturm gelegen zu haben, doeh sind
hier nur Maueransatze erhalten. Mit diesen Untersuehungen hat unsere
Kenntnis von der Gesaltung der Hisar des 13. Jh. eine wesentIiche Ber-
eicherung erfahren.
3. Grabbau westlich des Tempelhofes:
In 25 m Entfernung vor der AuBerlmauer der westIichen Tempel-
Hofhallen wurde ein zweiraumiger Grabbau freigelegt (Abb. 16). Seine
Mauern bestehen an den AuBenseiten aus wahrend die
Innenseiten mit hochkant gestellten dnnen Platten von 1,20 m Hhe
verkleidet sind. Der Bau besitzt einen schmalen Vorraumund einen
quadratischen Hauptraum (2,6x2,6 m). In den Fundamenten der Eingan-
gsseite verbaute rmisehe Profilsteine scheinen darauf zu deuten, daB
der Grabbau erst in spatrmischer Zeit errichtet wurde. Eine in dem
Vorraum aufgefundene Bestattung enthielt Beigaben byzantinischer Ke-
ramik und im Hauptraum lag unter Bodenniveau der Giebelteil eines
rrnischen Trgrabsteines. ber der lagernde rmische Architek-
turtcile, darunter ein reichverzierter Arehitrav mit fragmentarischer
griechischer Insehrift, gehren wegen ihrer groBen Dimensionen offen-
bar nicht zu diesem Grabbau.
4. Im Rahmen der Aizanoi-Grabung ist das Stadian von Aizanoi in
seiner einzigartigen, axialsymmetrischen Kombination mit dem Theater
derStadt Gegenstand einer Untersuchung, die im vergangenen Jahr vor
allem eine Bauaufnahme der oberirdisehe sichtbaren Teile zum Ziel
hatte, wurden im Stadion in der Zeit vom 12.9. - 22.10. vier umfangre-
ichere Sondagen ausgefhrt, die zur Klarung zweier Bereiche beitragen
sollten :
Vor der Rekfassade des Theaterbhnenhausse wurde auf dem
gegenwartigen Niveau des Stadions ein Sehnitt an das Bhnenhaus he-
rangefhrt, der eine Flle von Marmorwerkstcken erbrachte, Ahnlich
wie auf der dem Theater bugewendeten Seite war das Bhnenhaus auch
382
auf Stadionseite mit einer mehrgeschossigen Schaufassade gesch-
mckt. Wahrscheinlich durch ein Erdbeben wurde diese Fassade mit
dem gesamten Gebaudekomplex zerstrt. Ihre Bauteile llegen heute
hoch aufgetrmt und von Materialraubern nahezu unangetastet am Fuss
des Bhnenhauses: der Schnitt sollte den Umfang des zu erwartenden
Materials und nach Mglichkeit den Aufbau der Fassadenarchitektur
klareri. Ergebnis: Die Elemente eines Pfeiler - Sockelgeschosses mit
dorischem Gebalk befinden sich zum grossen Teil noch situ, sie wer-
den allerdings durch die Versturzmasse verdeckt. ber dem Soc'kel erho-
ben sich zwei weitere Geschosse, zunachst ein Geschoss mit glatten von
kormthisierenden Kapitellen bekrnten Pilastern, die fascettierte Bgen
trugen, und ber diesem ein offenes Pfeilergeschoss mit
vorgestellten Halbsaulen. Auch dieser Ordnung lassen sich korinthisi-
erende Kapitelle zuweisen. Wiihrend der Rohbau des Bhnenhauses aus
grossen Kalksteinquadern errichtet war, bestand die Schaufassade aus
dem bei den brigen ffentlichen Gebauden der Stadt verwendeten grau-
websen Marmor. Das Bodenniveau des Stadions bzw, der Fusspunkt der
Fassade konnte noch nicht festgelegt werden.
Der Klarung der Niveauverhaltnisse diente eine Sondage vor
dem westlichen Tribnenbau, wo ehemals eine Reihe iiberwlbter Tor-
durchgange Zugang zum Stadion gewahrte, Die Fundamentsohle des
Tribnenhauses .Iiegt fast fnf Meter unter dem heutigen Gelandeniveau,
etwa zwei Drittel dieser Hhe mssen ursprnglich ber dem Erdboden
sichtbar gewesen sein: ein deutlich ablesbares Aussenniveau erbrachte
diese Sondage jedoch nicht. Mglicherweise sind die abschliessenden
Aussen- und Erdarbeiten nie ausgefhrt worden.
Die Aufgabe der ursprnglichen Planung zugunsten einer einfac-
heren Ausfhrung ergab eine Sondage vor der sdwestlichen Aussen-
wand des wo sich trotz eines weiteren Gewtilbeansatzes die
Bogenreihe des Tribnenhauses nicht fortsetzt, sondern durch eine
geschlossene, auf der verbleibenden Gesamtstrecke nur zweimal durch
Bgen (Treppenhauser ?) unterbrochene Quadermauer abgelst wird.
Geschlossenes Ouadermauerwerk ber einem dem nach Sden abfallen-
den Geliinde angepassten Bruchsteinmaurwerk - Sockel schliesst sich
auch nach Norden an den Tribnenbau an.
Plananderungen, mangelnde Abschlussarbeiten, Unregelmassigkei-
ten und grobe Nachlassigkeiten in der Bauausfhrung deuten darauf
hin, dass entweder die Mittel zur Fertigstellung des Stadions knapp ge-
worden waren oder der Bau in grosser Eile beendet werden musste.
i
Dafr sprichti auch der Umstand, dass nach den bisherigen Ergebnissen
das Stadion von Aizanoi bei weitem nicht das fr Stadien bliche Nor-
malmass mit einer Lange von 600 Fuss zu erreichen scheint.
383
c
,-.

. :-: :
::' ..;
:: .: :

i:'
,
:::
... :.:
'-,..:;::c.,::::::,,, ::_:: .:

-1.89
-._.- _. '- -- -'.
.: ,=.:
.. ,
t; -- "",'-
...
Abb. 1 - Werksteingebaude dem Meydan Kiran.
ID m t!'I
III
(j)
m
ll]
is c:: ID I!J
[J
ci [J
[il

o c
ll] ii
iii im e CJ !ii
!il
ll] QI ID LE
t!'I i!l t!'I
[ll [ll
(J [il [il
III
[il [il c C
[ll
III
[il !il
III m t!'I !il
..... fJ

t -.,.. ....
Abb, 2 - Raum B .(Caldariuml des Werkesteingeblludes
384
Abb. : 3 - Proejumien ander Nordseite des Caldarluma
Abb. i 4 - Hypokausten
im Oaldarium
385
Abb. i 5 - Altar - Und
Ambofundament in Raum B
Abb. 16 - Altar fOOdament mit Basisplatten.
386
VFe
Abb. 7
'1 -
Altar Rekonstroktion.
, .
,.
-;:
..2
Abb. i 8
Verkleidungs platten des
Altars.
Abb. : 9 - Verkleidungsplatten
des Altan
387
Abb. 10 Mittelteil einer
Schrankenplatte der Solea
~ ~ - - - - - - ~ ~ ~ ~ -
Abb.ll
Schrankenplattenteile der Solea
A.bb. 1Z
Rmischer Marmorkrater aus Raum B
388
Abb.: 13 -- Natao nach der Restaurierung
i
1------------
1
,
,
l __
1
i

;------------1
1 i
i 1
i i
: ZEUS- :
1 TEMPEL i
i i
i 1
: i
i i
i i
i i
1_- ... _- j
..

i,
"
"
"

,
,
1
i
i
i
i
,
i
,
1
,
,
,
i
i
,
,
,
i
i
L
Abb. : 14 - Grundriss der Hisar U3 Jh) ber dem Tempelhof
389
Abb.: 1$ - Ha.lbrundturm ander weetsette der Hisar
Abb. , 16 - Grabbau westiich des TempelhoCes
390
GiJLPINAR, APOLLON SMINTHEUS
1982 - 1983 YILLARINDA

C. ZGNEL'"
G. ZTURANLI
1982 - 1983 dnemi Apollan Sminthcus ie-
risinde Do. Dr. zguel
da Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Seramik Ana Sanat
Gl ve Seluk tara-
Imoan 1981
Sz konusu para halinde bulunan kaidenin
ukurdan kaltbmm
kaide modelinin elde edilmesi ve bu modelden alma kapsa-
1).
ilk kaidcnin ukurdan daha
nceden su terazisinde son derece, dzgn bir beton platfor-
ma s Daha sonra para halinde bu-
ve ok profil veren katdeniri
polyester le ve
mn yzeye ok ince srlmesine dikkat edilerek kaldc
herhangi bir kot
mi herhangi bir malzemenin ne-
deni bu sadece alma gibi geici bir srede
lamak
sonra kaldeniri st dzgn bir
ve kaidenln merkezi bulunarak 1/4 lk tespit et-
mek mmkn Saptanan bu alan ierisinde, ilc tamamla-
ma ve ilc alma 2)
1/1 lekteki kaide iziminden bir profil elde
ilc tamamlanan zemine bu profili dayayarak denetlernek mm-
kn 3).
Do. Dr. D. T. C. F, Klasik Anabjllm
ttyesi. G. Yksek Seramik
391
Tamamlama st taraftan devam edil-
nce adet veya yeniden
2).
Bu en byk zelliklerinden biri son derece dikkatli
ve sratli gerektirmesidir. nk tamamlanan al-
suyu bir sre sonra mermer emilrnekte ve bu durum
yeniden neden torus
ve para ve suyunu ok abuk kaybetmesi
nedeniyle mermerden 3) ve iki kez

Elimizdeki olanaklar ve zaman dilimi ierisinde ykseltilebilir
bir platform kaldenin alt inildike
Ancak bu zorluklar 1/4 lk ile tamam-
engel
Bu sonra tamamlanan
alma ynnde Ancak kaidenin ncelikle 1/4 lk ta-
nedenini yarar gryoruz. Daha nce de
gibi malzeme uygulanan yzey ise merrnerdir.
Fizikselolarak iine su, yzey yani mer-
mer emilmekte ve ekleme yerlerde kopmalara neden
Mermeri srekli tutmak geici bir sre iin zm
olmakta ise de sonuta zlmeler meydana gelmektedir.
engelleneri alma girme yerine, tamamlanan 1/4 lk alan-
dan bu 4 kez dkm yaparak yanyana ge-
tirip yine kaideyl elde etmek yntemi
metod saptandrktan sonra kaide profilindeki yan destek
Daha sonra 4) 1/4 lk kaide
5).
lan bu her boyutlarda Bunun
nedeni de ters gnye sorununun zmlenebilmesi, kahpta kmlmalann
nlenebilmesi ve monte ederken sorununun en aza indirgenebil-
mesidir.
Kahpta en st 4 para kendi iinde 3 paradan mey-
dana gelmektedir Sd). Bylece 4+3 paradan ana
tm bu iine alan ve gmlek ola-
rak : Se).
Gmlek, esas ekme
olmak ve yere dengeyi iin
yzden tahtalarla Nitekim alma bltt-
392
rilince gmlek zemin zerine buna
6) iine dkm Bu
malzemesi olarak arap sabunu ve gereken yerlerde gomalak

dkm 4 kez ve bylece yanyana getirildi-
kaidenin ..modeli ni elde paralar
7, Resim: 1).
Her lj4lk kaide dilimi birim-
ler olarak elde
bu 982 dneminde Iem-
lere 1983 devam
1983 dneminin il'k bir nceden 1(4 lk
kaide model birbirine
birimlerin i yzeylerinde yine
Daha sonra kafes ve cam clyafr, ile kaidenin st
ekaide modeli elde (Resim: 2).
Ancak bu yivlerin beton dkmn-
den sonra daha uygun yivler
da ile
Kaide modelinden iin ilk
olara:k ka paradan ve buna gre
kaide modeli merkezden 120 derecelik para olarak ta-
8).
alma gibi yan destek
ve bunlar 120 derecelik her iki
kil: 9). nc yzey iin destek olarak bir yzey
8), bylece daha az alanda
ve daha az (Resim: 3).
tutma, ekme ve ters gnye gibi zmek zere
her ana 6 pararlan paralan da
ok bir yzeyi evrelerlikleri iin tehlikesi
Bu tehlikenin en aza indirilebilmesi Iin her i
lardan bol miktarda cam ve demir ubuklarla
Her iin saptanan kadar
dkm yzeye tutma yer-
sonra saptanan karlar ikinci kez
Demir ubuk ve elyaf bu alanda
393
Bu takozlar. demir ubuk bulunan iki paradan
3. yzey rkanhnca bu takozlara engeller
ve elin bir ierisinde demir u-
' __ '_' __ (Resim 4)
UUl:U<l1 "'LO. A .... , :.
birbirlerine kaymadan iin de her yzeye ne-
gatif ve pozitif olmak zere yuvarlak ve kilitler
1/31k kaide model G olarak da (Gt,
G
4
, G" G
6
) olarak 10).6 paradan G ka-
yzey ve yan destek
1 olarak 'kodlanan ikinci bir G
iin sadece bir adet yan destek ve nc yzey iin yine

Burada dikkat gerektiren nokta r.. vs. .... ile
seviyede nc ve son T olarak kodlanan ise
G Vf" ile iin yan destek kullanmaya ge-
rek 10).
T da yine G ve uygulanan yntemler izlen-
ve LS paradan kaide (Resim: 5).
Tketilen 35 kg. 40 torba alrya, su
85 cm. kaide bir tondan fazla

Daha-sonra G, ve T kaide modeli ve
sonra iine dkm durumda bir
elde
394
1 - 3 para halinde bulunan kaide.
Resim: 1 --' 82 kaide modelini elde 1/4 lk birimler.
395
2 - ile tamamlanan 114 lk alan tamamlanan 8 adet
Resim: 2 - Kaide Modeli
396
t

R
e
s
i
m
j
3
-

l
i
k
a
l
a
n
.

z
e
y
y
a
n
d
e
s
-

3
-

e
k
l
i

p
r
o
f
i
l
i
l
e
t
a
m
a
m
l
a
n
a
n

l
a
r
m
d
e
n
e
t
l
e
n
m
e
s
i
.
4 - Yan destek koyup. tamamlama kaide.
Resim 4 - Tutma yerleri ve kilit detaylan.
398
u ( A
5 - yukan 4+3 paracian kaide
Resim. 5 - 18 kaide
399
400
e - Zemin zerine gm1ek.lin&
ve dkm uygu-

7 - Yanyana getirilince kalde modelinl
elde birimler.
8 - Kaldenin 120 lik paralara
yzey.
i 9 ..,.. Yan destek arasmda uygulanan G
1.
10 - G ve evreU Tl
401
----------
EPHESOS 983
Hennann VETTERS
1t
Die Arbeiten des. Archaologischen Institutes in
Ephesos/Trkei auch 1983 in voIlem Umfange fortgesetzt; ledig-
Iich, die Grabungen im Artemision ruhten, hi er wurden Ergebnisse der
Vorjahre verifiziert und Vorbereitungen fr die Publikation durchgefhrt.
Im estliehen der beiden grolsen oberhalb der Kuretenstrafe freigelegten
Wohneinheitenkomlexe (Hanghaus II) konnte im September der letzte
SchaufeIctich gemacht werden; anch 20 Jahren ist die riesige Insula nun-
mehr vllig ausgegraben. Im Bereiche der Agora gelang es,durch Tief-
grabungen dem Promkm einer vorlysimachischen Besiedenlung dieses
Gebietes naherzukommen, witere Tiefgrabungen westlich der Agora gal-
ten der Suche nach dem ephesischen Smyrna. Eine Grabung nrdlich
der Marienkirche zur Aufdeckung des hier vermuteten ephesischen Olym-
pieions, des Neokorietempels Kaiser Hadrians, den auch Pausanias aus-
drcklich erwahnt, erbrachte die Freilegung gewaltiger Fundamente, die
sehr wohl zu einem grofsen Tempelbau gehren knnten, doch steht der
Beweis noch aus. Die Freillegung einer christlichen Kirche beim Ostgy-
mnasium mit Mosaikenfunden, Grabungen am Magnetischen
Tor zur der Baugeschichte diser wichtigen Toranlage, durch
die man die Stadt nach Osten verliefs, sowie Bauaufnahmen an dem die
sog. Marmorstralie nasch Sden abschlielienden sog. Hadrianstor run-
den das Bild der weitgefacherten archaologischen Aktivitaten, Widerun
wurden auch zahlreiche und z. T. unerhebliche
gemacht; ihrePublikation in Jh SS, 1984, befindet sichim Druck; da-
neben wurde auoh auch an der Restaurierung der in dem seit 1982 bes-
tehenden IhschriftenmuseumausgesteIlten Steine gearbeitet.
Auch 1983 gingen die grofsen Anastylosisprojekte, die Wieder'aufs
tel1ung des Agora- Sdtores (Mithridates - Mazaustor) und die Eindac-
hung der Wohneinheiten 1 und 2 des. Hanghauses II weiter, ebenso die
Restaurierungen an den Wandfresken.
Die Arbeiten verteilten sich auf die Monate mai-September bezw.
Auf eine Frnjahrs - und eine Herbstkampakne: sie ruhten im Monat
Juli.
(*} VIDT.TERJS Arkeoloji EnstitsDirektr.
403
Abb, In der Norwest Ecke des. Abb, : 2 - Der Hoch Tief aus jekiger
Etnsatrurf IWE 2) Von der
SG 3
Abb. : 3 - Die Aedicula von SW
404
STAND DER AUSGRABUNGEN INDIDYMA 1983 UND
ZUR IDENTIFIZIERUNG DES ARTEMIS HEILIGTUMS
Klaus TUCHELT*
Im Jahre 1977 wurde westlich der Heiligen Strae ein Temenos ge-
funden, auch Altar-Temenos oder Hofheiligrum genannt (vgl, den
Bericht in IstMitt 30, 1980, 99ff.). In den Campagnen 1978 - 1982wurde
dessen Zusammenhang mit einer kaiserzeitlichen Halle (i) und seine
Lage auf einem nach SO ansteigenden Hgelrcken bekannt, deraus
Kalktuff (Poros) besteht und von versinterten Kieselsedimentablagerun-
gen bedeckt ist. Der nach Osten und NW abfallende hat die
Gestalt einer Felsbarre und tragt raumlich eng benachbarte Einlassun-
gen, die auf das Vorkommen von Wasser hinweisen: am Osthang zwei
groe Felsbecken verbunden durch eine tiefe Rinne und den Resten einer
Tonrohrleitung sowie drei in einer Reihe liegende Senkbrunnen. Weitere
Tonrohrleitungen, Kanalsysteme, die Verwendung von Tonplatten als
Fufibodenbelage in einem nrdlich anschlieenden Gebaude, schlielslich
ein Entwasserungskanal, der parallel zu dem nach Osten abfallenden
Hang verlauft, geben zu erkennen, daf Wasser eine zentrale Rolle gespielt
haberi muf3. Dies sowie die auf der Felsbarre befindlichen Baure"ste und
andere Beobachtungen weisen daraufhin,' daf3 es sich um die Anlage eines
Heiligtums handelt.
Die Heilige Strajie begrenzt das Heiligtum mit einer knapp 60 m lan-
gen Halle (i) im Osten, das sich im SO bis zu der Stelle erstreckt, an der
die Strajie in stlicher 'Richtung zum Apollonbezirk umbiegt; im NW gibt
es Anhaltspunkte, eine Gasse westlich und ein Grenzstein in situ stlich
der Heiligen Strajie, die eine Gesamtausdehnung auf 80 - 85 m als mg-
lich erscheinen lassen. Die Lage des Heilig'tums befindet sich an expo-
nierter Stelle, die inarchaischer, aber in hellenistischer Zeit
als nach NW und Osten abfallender Hgelzug detitlich in Erscheinung
trat, an dessen Fuf3 ehemals ein Bach verlief, der von der Felsbarre aus-
ging, Wie jngst nachgewiesen werden konnte, bestimmten im Laufe der
Zeit und seit dem 6. Jh. v. Chr, die Anlagen auf der Felsbarre den Verlauf
von fnf Vorgangerstrajlen der jetzt sichtbaren trajanischen Pflasterst-
(*) Prof. DT. KIaus TUCHEur. Berlin Alman Arkeoloji Enstits 1. Mdr.
405
die Ausdehunung des Heiligtums erforderte eine Verlegung des
Strajlenverlaufs von West nach Ost.
Auf der Felsbarre befinden sich im Abstand von 13 und 16 m drei in
einer Reihe liegende Senkbrunnen, zwei weitere am NW-Hang. Von .den
drei Senkbrunnen auf der Felsbarre wurde einer 1979 ausgeraumt, der
zweite 1983 ist noch nicht vollstandig geleert und das Ende bei derzeit
21.80 m Tiefe nicht abzusehen. Beide Brunnen zeichnen sich dadurch aus,
sie fhren im Gegensatz zu demsonst aus Brunnen in
Didyma bekannten su, bitterem Wasser, und weiterhin, daf der an-
tike Bunnenninhalt aus von Gefaen ein und desselben Typus
besteht; davon 1979 allein 300 Stck, 1983 wird diese Anzahl berstiegen.
Es handelt sich um eine ebenso eigenartige wie charakteristische
Gefalsform : die mit waagerechter Riefung versehene Wandung wlbt
sich bauchig ber einern Boden mit Standring von kleinem Durchmesser
und ffnet sich zu einer grolsen Mndung, deren Rand in der Mitte
eingedrckt ist und dort einen breiten Bgelhenkel tragt. Die Gefafie,
haufig aus hellem Ton und tongrundig belassen, fassen einen Inhalt von
ca. 4 - 5 1/2 Litem; die Form ist, wie Versuche ergaben, zum Was-
serschpfen hervorragend geeignet, Allerdings spricht gegen eine Ver-
wendung als Schpfgefalse sowohl das massenhafte Vorkommen in zwei
benachbarten Brunnen eines Heiligtums, der dritte ist noch nicht aus-
geraumt, und die in dichter Lage, haufig noch vollstandig erhalten iibe-
reinanderliegenden Xlefalse (derzeitige Schatzung der Fllung bis zu
weiteren 2 m bei einer erreichten Brunnentiefe von 21.80 m) wie schlieli-
lich der Sachverhalt, da[3 bei Senkbrunnen keine Schpfgefalse aus Ton
wegen ihrer Zerbrechlichkeit verwendet werden. Die GefaBe mit. ihrer
in der Mitte eingedrckten Mndung drften eine keramische Umsetzung
einer aus dauerhaftem Material bestehenden Gebrauchsform sein, die aus
dem Boden, der Wandung und dem Bgelhenkel zusammengesetzt war.
Dies sowie die keramisch schwer verstandliche Verformung in der Mn-
dungszone lassen an Schpfgefajie aus Leder denken, bei denen sich in
geflltem Zustand der Gefalsrand zusammenzieht. Der Befund von aber-
hunderten solcher tnerner gibt hingegen zu erkennen, es
sich um Votivgaben handelt, die in die Brunnen versenkt wurden und un-
versehrt den Wasserspiegel erreichten. Eine Datierung ins 2. Jh. n. Chr.
ist durch eine Silbermnze des Pius gesichert, ahne be-
kannt ware, ob unter dieser jngsten antiken Brunnenfllung noch altere
liegen. Erwahnenswert ist schlielich noch, daf in unserem Grabungs-
gebiet immer wieder Bruchstcke dieser charakteristischen
auch aulserhalb der Brunnen gefunden wurden, die bisher frhesten im
Unterbau der trajanischen Strae,
406
Die Rolle, die Wasser bzw.eine Quelle im Heiligturn auf der Felsbar-
re gespielt haben mu, ist in Nahe fr das Apollonheiligtumund
dort in ursprnglicher Verbindung mit Leto bzw. einer altkleinasiatisc-
hen Muttergottheitbezeugt; die s fhrte uns zu der Annahme, daE auch
auf der Felsbarre eine weibliche Gottheit verehrt worden ist, was ber-
dies Votive weiblicher Terrakotta figren sowie zwei Kybele - Reliefs
nahelegten. Allerdings gelang eine Zuweisung bisher nicht.
AuEer dem Heiligtum des ApolIon sind in Didyma fnf weitere Kult-
statten epigraphisch berliefert : .fr Artemis, Aphrodite, Zeus, fr eine
Gttin namens Angelos und ein Phosphorion. Der Kult der Artemis ist' in
Didyma sei t arehaiseher Zeit bekannt und nach ApolIon war Artemis die
am meisten in den Inschriften genannte Gottheit. Artemis, seit hellenis-
tischer Zeit in Didyma auch mit der Epiklesis Pytheie/Pythie, besaf
Hieron mit Kultbild: ihre Priesterinnen hiejien Hydrophoren, ohne
daf sich bisher diese Titulatur aus dem Artemiskult von Didyma erkla-
ren Im Hieron bzw. vor einem dort befindlichen Bau befand sich
cin Brunen, dessenWasser in einem Epigramm des 2. Jhs. v. CL als
, als rein bezeichnet wird (Diyma II n. 118), und Kal-
limachos (Branchos v. 11, frg. 229Pfeiffer) spricht von [tff'7Jv/IoIV {fM},ALI....,
in Didyma, von Zwillingsquellen, in Anspielung aufdie Orakelquelle des
Apollon und auf die Onelle seiner Schwester. Die Beziehung zwischen
dem Artemiskult und einer Ouelle war demnach in Didyma eng, nicht
weniger eng als die Beziehung der Orakelquellezum Apollonkult. Diese
Beziehung findet ihre Entsprechung im archaologischen Befund: in den
<,
beiden groen und den drei Brunnen auf der Felsbarre, sowie in
der Menge spezifischer Votivgaben, die zu hunderten als Wasserschpf-
der Artemis geweiht wurden und unversehrt in die Brunnen ihres
Heiligtums gelangten,
Die. und exponierte Lage dieses Heiligtums an der
Stralse, kurz vor deren Eintritt in den von einem Hain umgebenen Apol-
lonbezirk, fordem eine Gottheit, deren Kult in Didyma bedeutend gewe-
sen sein und durch anderweitige Zeugnisse bestatigt wird, was in
der epigraphischen berlieferung fr Artemis zutrifft,
Wer Artemistempel in Didyma erwartet hat, der brigens
nicht berliefert ist - die Inschriften bezeichnen das Artemisheiligtum als
Hieron - wird enttauscht sein. Gefunden wurden vielgestaltige Reste
einer von einer Ouelle ausgehenden Anlage, die als Terrassierungen, als
in den Fels abgesenkte Einlassungen oder als Bauten identifiziert werden
knnen,mit denen der anstehende Fels umbaut, das Heiligtum im Laufe
der Jahrhunderte erweitert worden lst. Von weiterfhrendem Intersse
407
ist, die Anlage auf der Felsbarre Ahnlichkeiten mit der ursprnglic-
hen Form desbenachbarten Apollonheiligtums hat, die aus einem Sekas
bestand, der die Quelle und ihren Bezirk auf drei Seiten begrenzte. Die
Gestalt eines solchen Bezirks erinnert an die von Strabon (14.1.5) in
Didyma bezeugten tr; t5'7ilDi und blieb bis in die Kaiserzeit
erhalten, ahne dazu gefhrt zu haben, dem Heiligtum mit einer Ringhalle
die Zge eines Tempels zu verleihen. Ein 'Ersatz' dafr wurde erst in der
spathellenistischen und frhen Kaiserzeit mit Kolannaden von geringer
Tiefe (ca. 2. 20 m) geschaffen, die die gesamte Nord-Sdausdehnung des
Heiligtums an der Heiligen Strafse saumten, an deren Stelle noch spater,
im 2. Jh. n. Chr., eine Halle (i) mit elf allseitig geffneten Kammern trat,
die als Peribolos die Verbindung zum Heiligtum schuf.
408
1983 RAPORU
W. MLLER- WIENER *
1973 Milet'te iki kampanya Birincisi 26.7 He 22.8
tarihleri Balat Mzesi -depo olup, ikincisi
ise 27.8 den 3.11'e kadar Sonbahardaki
maya ise 10-12 olarak ve Bursa Mzesi'n-
den Oya Kozaman temsilcisi olarak
15 ila en ok 19
geen kalan ilaveten
iin gerekli ve bu da depo ve mze-
deki

1) (Resim ve 2)
1978- 1980 Demeter kutsal
len en kuzey ucundaki tepenin Humeytepe olarak
blgede elde edilen buluntular yeni sorular
Bu sorulardan o tarihte .temenosda de-
rin olarak bu kez bir ka kk sondaj ya-
gerekti. Bu sondajlar teras istinat 1979 da
nan aday heykellerinin Temenosun kuzeyindeki
hir sondajda bir tabaka ile olarak
M. . 3. yy. sonu ile 2. yy. ait terrakotalar (Resim: 1 - 2),
minyatr 'hidriyalar ve rliyefli keramik ki, bunlar ilerdeki
tarihlerneler iin anlam Bu sondajlarda Poros
i temel olup,
gre bu Arkaik
kadar sondajlardan elde edilen buluntular zerindeki
zere kutsal alanda Arkaik bir evre grlme-
mektedir. alan zellikle Hellenistik
sudan gz nnde bulundur-
da bu durumun olduka nemini
sylenebilir.
(*) Prof. Wolfgang MLLER- WIENER, Alman Arkeoloji Enstits Direk-
tr.
409

2) Byk Kilise diye blgedeki (Resim i3)
Humeytepe' de gibi, Byk Kilise' de de n
ile ilgili bir ka yeni soru ortaya yeni sondajlarla
verilebilecekti. Bu neticesinde, son rapordaki tahminler
olup, Istanbuler Mitteilungen 33. 1983, 70-79 ki bu da II evre-
ye ait byk Dor stili temenosun
bunun serbest bir ante belirlendi. Bu sondaj
olan Poros temel ortaya
ile Sondajlarla belirlenemeyen ise, III diye
grnmdr. Burada bir sondajla ye-
niden byk boyda paralar Bunlar herhangi
bir tahribata (zelzele), temenosdan daha ve daha
burada tesviye Bulunan stun bu
bir tipi daha komplike bir ol-
ortaya koyar. Bu genel grnmn belirlemek iin, elde
edilen az miktardaki paralar rekonstrksiyon iin yeteri derecede kati
bir ipucu vermemektedir, Evre IJI ve evre
yeni sonular elde bu evreler daha ok
gerekir. Son evre V de (kilise) atriumun blmnde olduka tahrip
bir mozaik tesbit edildi. 1981 de kuzeyatriumdaki
mozaik restore edilip, mzeye
3) Heroon (Resim 46)
nceki 3 Heroon kompleksinde olan plan
bu devam edildi. Ge Hellenistik devre ait Heroon I'in
(tiyatro tepesinde) l alma llerinin
devam edildi. Heroon II'de de (tiyatro ayni
kilde yrtld (Resim 4). Heroon III'de (Faustina hamamla-
ok derine inen ve ok uzun olup, kayaya kadar dayanan bir
sondaj ve bylece nceki evreler daha Bu-
rada Perslerden kalan, ait olduka bir dolgu
(0,7 -1.8 m) bu stnde, bugne kadar
da bu 5 ve 4. yy'a ait bir tabakaya
ki bu zellik gsterip, normal bir ait ol-
(Resim 5 ve 6).
bir fikir yrtlemernektedir, Bu taba-
zerindeki Hellenistik devir ve ait olan taba-
kalardan eldeedilen ve olduka iyi muhafaza gnlk kap kacak,
ilendeki keramik olduka rnhim anlam
zamanda mimari paralardan tarihlernesi Heroon
iin de nemli
410
4) Depodaki .
Az ile yrtlen depolarda ve mahalli mzede
de dzenleme ve restorasyon Geen dzenlen-
olan Lapidarium depolardan getirilen malzemelerle
ve malzemeler envantere Humeytepe'de/bulu-
nan keramik ve terrakota buluntular zerindeki n
iin keramik deposunda devam edildi.

5) Restorasyon ve koruma
Alman Arkeoloji Enstits'nn ve bir olanaklarla
ren yerinde ve .mzede restorasyon ve koruma Bu
olarak belirtilecektir.
a) Heroon II koruma 1955 depre-
minden beri st geriye duvarlar, yan destek
ile desteklenerek, bir tahribata
(Resim 4).
b) Heroon III de : aik kalan en st
yeni ve har ile daha fazla tahribattan ko-

c) Byk Kilise diye da koruma n
Bu 1984 de daha ola-
rak devam edilecektir.
d) Piskopos Geen ko"
ruma ile alanlar mozaiklerin tes-
bit ve bylece mozaik taban hale
iki da, beton levhalar payeler zerine oturtularak d-
Bunun kompleksinden elde edilen mimari
koyacak yer nk her geen tahrip olmaktay-
evresindeki eski kalan ukurlar
ve merdivenli bir turist ve ziyaretilerin mmkn

e) Ayni beton elementler mze bahesindeki avluda dzenlendi.
Bu dzenlernede sistematik bir gre
rilmesi mmkn Bylece nemli burada bir
araya oldu. Bu dzenleme, Arkaik ilerine kadar
olan stun kronolojik gstermektedir. Bunun
rniize bahesinde destek ve sergileme
iin daha ok yer zengin ve bol miktardaki epigrafik
. malzeme ve heykcl haline takdiminde Bu
ilave olarak bir ok heykel ve rliyefler grevli resto- .
ratrler duvarlara heykeller' postamendere

411
Resim, 1 - Milet Humeitepe 4.
tipinde terrakota

Resim: 3 - Milet Bykkilise
lII'e ait mimari paralar ile
gney
ama.
412
Resim 2 - Mllet Humeltepe terrako-
ta f'lgr (200 dolay-

Bestm . 4 - Milet Heroon
Il-Mezar ronozu-
nun st yzeyine ba
Resim: 5 - Milet Heroon III R. T. S.
M. . 5.
la nit ve Hellenlstik nit

Besirn , 6 - Milet Hernon III
V!II R. S. deki ama
VIII. R. S.
5. ait duvar
dizisi. i cephewe te
mellerin grnm.
413
KYME KAZISI 983 YILI
Vedat tnn, *
Kltr ve Turizm Eski Eeserler ve Mzeler Genel Mdr-
ile Ankara niversitesi Arkeoloji ile
birlikte yrtlen Kyme arkeoloji 1983 ve Eyll
aylan iinde devam 1. Bu da geen
ortaya ve Kyme'ye arkeelejik Iiteratrde stunlu ya-
olarak blmde
Bu malzemeden duvarlarla.
iki stun ile
bu stun de devam zerine bu
gney ucunu ortaya geen
run 15 m. gneyinde 5 x 10 m.lik yeni bir ukur (Plan 1). Geen
-u'kur ile bu ukur 15. m. bir
Bu esas nedeni burada ak-
ky sakinlerinin ve bir
patika yolun 50 cm.
ukurun . uzanan ve -byk
blok bir duvar ortaya Daha se-
viyeye iriilince bu ge devirlere ait olan bir
temel 1 m.
de ukurun hemen hemen her irili, bulun-
grld ve temizlik sonucunda ukurun tam
orta kesiminde byk bir geison zerinde damla
linde halinde olan mutular grlmektedir, Para Dor d-
zenindeki bir aittir. 1 m.
ynnde uzanan ok dzgn ve zeri yivsiz, alt
(*) Do. Dr. Vedat IDiIL Ankara niversitesi Dil ve 'Tarih Fakltesi
retimyesi.
(I) heyeti Mzesi Md, VeIr. Fikret Tek, Do. Dr. Vedat Arkeolog
Gnseli Uygu ile Dil ve Tarih, - Fakltesi Klasik Arkeoloji Ana Bilim
Aylin Gke, Arzu Yakut, Koray Ycel, Mehmet ve Le-
vent Vardar ile Ege niversitesi, lSo8'yal Bilimler Arkeoloji
nal'dan heyetimiz nedeniyle
GQl, Belediye Oytun ve M. Ko E.
elik Mdr Tuncay Akman'a 'bir bor !bilir.
415
da bir silmesi bulunan bir stun tamburu ortaya Bu stun tam-
burunun 46 cm., ise 135 cm dir. Stun tamburunun hemen
yine ynnde uzanan, iki ve stndeki
friz ile dikkati eken byk bir da
Bu da Fon ya da dzenindeki bir ait yine
ukurun bir kaidenin gn
ukurun orta kesiminde diago-
nal bir uzanan bir duvar
byklkteki dzgnce olan bu ze-
rinde iki adet stun kaidesi in situ olarak (Resim
1). hemen kuzey tarafta, topraktan
knklerden bir kanalizasyon Bu du-
var da zerindeki kaldeleri ile uzanan bir por-
tik gstermektedir. Bunun ne tip bir ve stunlu
ile olan konusunda bir hkm vermekbugn iin

ele geen buluntulara gelince, ilk olarak ukurun orta
ve kuzeyde 1.90 m. derinlikte bulunan bir gstere-
biliriz. Bir onur olan bu alt bir
olarak elimize ve zerinde eski yunanca olarak 5 olu-
sz konusu olanbirka bir kim-
seye verilen elenk dlnn
ve bir iin de para tahsis ettikleri belirtilmektedir. Bu
onur harf karakterine gre M. S. 3. iinde tarihlenebilir.
bulunan buluntulan ise mermerden
Korinth ile topraktan olan ge-
nellikle 31 x 10 cm. lsnde ve 4. cm.
ya da Korinth dzenindeki stunlara ait olan yivli stun tamburu par-
da bol miktarda ele
gelince ait aslan
linde gri mermerden bir rten tahrip bir
ele 8 x 14 cm. lsnde olan bu kabartmada
yivli bir olan yelesi dikkati ekmektedir. Alt da
daire iinde iki grlmektedir ve
Bulunan iki buluntusu ise bir adet terra cota ka-
figrini ile yeni terracotadan bir figri-
ninin gvdesidir.
416
devam ederken
15 m. gneyinde
bir Eros ait kk bir gvdenin st
olarak bulduk. Beyaz mermerden olan ve 19x 13,5 cm. l-
sndeki bu maalesef, ve gvdesinin alt yok-
tur. olan ve omuz adaleleri belirgin bir biimde
Boynundan sarkan benzer bir
izleri gze
nceki ve 1983
Kyme'de sreli da antik kentin bugn tama-
men toprak nmzdeki da
devam edilecektir.
417
418
o 11.5 1 15 2 25m
3
Plan: Kyrne 'l1l3
Resim: 1 -- uzanan duvar ve zerindeki kaldelerin gr-

DER GRABUNGSKAMPAGNE IN LIMYRA 1983
Jrgen BORCHHARDT *
Finanzielle Schwierigkeiten erlaubten in diesern Jahr nur bes-
chrankte Aktivitaten, Fr die Untersttzung danke ich dem Deutschen
Archaologischen Institut in Berli nsowie den Privatspendem, Herm und
Frau Dr. Kleinknecht und Herrn und Frau H. Schttler sowie dem Film-
team des Bayrischen Rundfunks unter der Leitung von Frau E. Reese.
Mein besonderer Dank gilt alIen Mitarbeitem und Mitarbeiterinnen,
die ohne Honorar zum Gelingen der' Kampagne beitrugen.
Die Grabung begann am 1. Sept. 1983 und endete am 1; Okt. 1983.
Teimehmer waren: Herr Dr. Gnther Stanzl (Architektur), Herr Dr.
Rudolf Stichel (Keramik), Herr Dr. Joachim Goreoki (Numismatik),
Herr Prof. Dr. Michael W'rrle (Epigraphik) sowie die Doktoranden der
Archaologie, Frau Alice Dinstl, Frau Andrea Hanel, Frau Petra Schmitz
und Herr Wolfgang Schweiger. Die photographische lag
in den Handen von Frau Renate Schiele. Forschungen unter W'asser
fhrten Herr Dipl-Ing, Paul Knoblauch und Kerr Kurt Siefert durch.
Die schwierigen Aufgaben des Regierungsvertreters versah Herr Melih
Aslan vom Archaologischen Museum in Izmir, der dank seiner frheren
Tatigkeit im Museum von Fethiye (Telmessos) mit Fachwissen die
Grabung untersttzen konnte.
Frau Porf. M. MeIlink gilt ein herzliches Wort des Dankes fr die
Fhrung im Tumulus Karaburun II.
l. Grabung und Analysen zum Refund
1982 wurden sdlich und nrdlich der Stadtmauer in der westlic-
henUnterstadt Sondagen angelegt mit dem Ziel, Aufschlsse ber die
Schichtenabfolge zu erfahren (Abb. 1).
Ca. 82 m nrdlich vom Kenotaph befindet sich das lykische Tor.
Erstaunlich ist der Niveau-Unterschied. Die Unterkante des Kenotaphs-
ockels liegt ca. 15 unter der OLinie der Grabung, die unterste Subst-
ruktionsschicht unter der Torschwelle aber nur 6,50 m unter der O-Linie,
d.h. der altere Bau wurde ca. 8,50 m hher errichtet. Aus den Ergebnis-
sen der geomorphologischen Studien von G. Wiegend und L. Lahusen
drfen wir den Schlu.B ziehen, da.B das Bodenniveau sdlich des Tores
(*) Prof. Jlirgen BORCHHARDT, Viyana yesi. 419
in kischer Zeit noch einige Meter tiefer lag. Ab es sdlich von diesem
Tor eine Besiedlung in lykischer Zeit gab, lieB sich bisJang nicht ermit-
teln. Theoretisch kann daher das Tor entweder als sdliches Stadttor
angesprochen werden oder aber alsein Tor, das mittels einer Rampe zu
einer Vnterburg fhrte.
Dank der Auswertung der Keramik durch Herrn Stichel ergibt sich
folgende Situation :
Beim Bau des Tores wurden zunachst zwei Substruktionsschichten
aus grob zugeschlagenen Steinblcken verlegt, bei denen lediglich Ober-
und Unterlager geglattet wurden. Auf diesem 1,50 m hohen Substrukti-
onslager erfolgte sodann die Verlegung des 0,80 m hohen Schwellsteines.
Der Tiefe entsprechend wurde darauf der stliche Torlaibungsstein mit
eincr erhaltenen Hbe vo n3,90 m gestellt.
In der Sondage 3 B scheinen lediglich Substruktion, Schwell- und
Laibungsstein den Originalzustand zureprasentieren. 1982 wurde bis zum
Vnterlager der ersten Substruktionsschicht heruntergegraben, Gegraben
wurde nach Abhben, die nicht mit Schichten identisch sein knnen.
Nach dem Grabungsbefund lieB sich keine Baugrube eruieren, d.h. das
Mauerwerk muB relativ alter sein als die untersten an dem Mauerwerk
anliegenden Schichten.
Die mittelgroBen, unbearbeiteten Steinblcke in der untersten
Schicht des letzten Planums gaben AnlaB zu der daB hier
keine Kulturschicht mehr folgen knne.
Die unteren Schichten (A), die lediglich auf einer Flache .von 1,50
m x 1,00 m gewonnen wurden, schlieBen sich von den darberliegenden
Schichten durch eine Lage von verfestigter Erde mit Steinen
ab. Vermutlich handelt es sich dabei um keinen Begehrungshorizont.
Aus diesen Schichten wurde Keramik mit mattschwarzem wellen-
banddekor auf hellemGrund und ahnliches in relativ hober Anzahl ge-
borgen, Gefae von der Art der samischen Hydrien und Verwandten
(Fouilles de Xanthos IV 1972, Kat. Nr. 50 ff. Taf. 12 ff.).
Noch in der vorletzten Schicht fand sich attisch schwarzgefirniste
Keramik des spaten 5. Jhs. sowie auch attisch rotfigurige Keramik (Li
82/678). Daraus muB geschlossen werden, daB die Schicht keinesfalls
alter sein 'kann. Die unterste der beobachteten Schichten enthielt die
Scherbe (Abb. 6,) mit rotbraunem mattem Dekor, Gittermuster ber
horizontalem Vmlaufstreifen. Sie ghrt vermutlich in die geometrische
Zeit, vielleicht sogar in die protogeometrische Epoche. Doch daraus er-
gibt sich nicht zwangsweise ein Datum fr die Schicht.
420
Die nachst hber liegendenSehichten (B), die bis zueiner Hhe
von ca. 0,40 m ber die Oberkante des Sehwellsteines reichen, enthielt
berwiegend hellenistische Keramik.
Ein .weiterer Horizont (C) mit einer im Detail noeh ungeklarten
Bebauung (Kanalisation (?), Hanser ?) ist wohl frhkaiserlich zu dati-
eren.
berC erstreekt sich eine starke Sehuttschicht, aus der der Torlai-
bungsblock noeh zur Halfte herausragt. Aufgrund von Mnzfunden ist
diese Auffllung nicht vor der ersten Halfte des 5. Jhs. n. Chr. eingeb-
raeht worden, d.h. zur Zeit Theodosius II (408-450 n. Chr.).
Auffallend ist in den 3 A und B das von mittelal-
terlicher Keramik und Mnzen.
Im Nordprofil von 3 A ist die untere des Fundamentes der spaten
Befestigungsmauer lediglieh in einer kleinen Flache sichtbar gemaeht
worden die, d.h. eines der Ziele der Kampagne 1982, nahere Aufsclsse
Datierung der Nordmauer der W'eststadt zu gewinnen,konnte nicht
erreicht werden.
Die Tiefgrabung 1983 in der Sondage 4 konnte die Ergebnisse der
Vorjahrskampagne im wesentlichen bestarigen.
Aueh hier wurde ca. 5 m. unter der OLinie rotes Erosionsmaterial
angegraben, das in den unteren Lagen ebenfalls mittelgroBe Steine ent-
hielt, aber keinerlei tierische oder mensehliche Spuren enthielt. (Abb. 5).
Hier scheint der gewaehsene Boden erreicht zu sein. Die Brandsehicht
in 3 B kehrte auf dem Niveau bei 5 m. unter der O-Linie wieder
in einer Starke his zu 70 cm' Ab dem 14. Abhub wurde verstarkt jene
samisehe Keramik gefunden, die noch dem 7. Jh. anzugehren scheint
(Abb. 7). Da jedoch noeh in der Brandsehicht attisehe Keramik des 5.
Jhs. gefunden wurde, kann die alteste Sehicht in Sondage 4 nur klassisch
datiert werden mit Fllmaterial darin und darber Mateyal, das aus
alteren. vielleieht nrdlieh gelegeneri Bereichen, herrhrt. Jas rotigunge
Fragement (Abb. 8) stament aus (Abb. 9).
Arstaunlieherweise wurde in Sondage 4 bis aufeine Quermauer
keine Arehitektur angetroffen. Diese Mauer mit einer Starke . von ca.
60 cm. hat ei ne absolute Hhe von ca. 1,20 m. und korrespondiert daher
mit der Fundamentierung der Befestigungsmauer bei ca. 3,00 m. unter
der O-Linie (Abb. 3).
421
Das Oberlager der Mauer ist durch Ziegel-und Steinplatten hori-
zontal abgeglichen worden. Eine Korrespondenz scheint vorzuliegen zur
Mauer 11 in Sondage 3 A. Ein Mnzfund aus dem 3. Jh. n. Chr. in der
Fundamentierungsschicht der Wehrmauer dokumentiert, daf diese Be-
festigungsanlage nach 300 n. Chr, errischtet worden sein muB.
Die genaue Datierung kann nur durch die Keramikauswertung
erfolgen.
2. Topographische Untersuchungen
Mit der Wiederaufnahme der Grabung 1980 erwachte auch der
Wunsch, die Ruinen in der Umgebung von Limyra zu kartieren, um eine
genauere Vorstellung von den wirtschaftlichen Bedingungen zu den vers-
chicdenen Zeiten zu erhalten.
Westlich des Arykandos, nordwestlich von Vavdir befindet sich eine
antike Siedlung, die heute unter dem Namen bekannt ist. Dort
siedelte frher der Yrckenstamm, der heute in den Ruinen von Limyra
einen Ak:kulturationsprozeB durchlauft. Auf der Anhhe befindet sich
eine byzantinische Siedlung mit einer Kirche, sdlich darunter eine groBe
Fluchtburg, ebenfalls byzantinisch und wiederum darunter eine rmische
Siedlung mit Hausern aus Steinquadern (Abb. 13). Auffallend sind eine
Reihe von groBen steinernen lpressen, die belegen, daf die Berghange
mit lbaumen kultiviert wurden.
Schon 1970 wurde bei einer Bootsfahrt nach (Simena)
am Kk Burun sdlich von Finike eine byzantinische Kirche entdeckt.
In diesem Jahr erkundeten G. Stanzl und P. Knoblauch das heute un-
besiedelte Kap und entdeckten einen hel1enistischen Wacturm und eine
byzantinische Siedlung.
Beim Erstellen eines neuen Planes von Limyra konnte G. Stanzl
eine beachtliche Erweiterung des Verteidigungssystems der Burg wes-
tlich der Akropolis aufnehman. Aufgemessen wurde VOn G. Stanzl eben-
falls das Fort, das zur Nekropole I gehrt und den Zugang zum Arykan-
dos-Tal kontrollierte.
Leider sind in Nekropole I Dynamitsprengungen zu beobachten.
Bine erstaunliche Entdeckung gelang Herrn Melih Aslan oberhalb von
Nekropole V. Hier liegt ein gewaltiger Felsblock in situ, aus dem der
Oberteil eines lykischen freistehenden Grabhauses mit Kassettendecke
und Zahnschnitt gewonnen wurde (Abb. 10, 11). Hier liegt der Beweis
fr die wiederholt geauerte Vermutung, daB die Werkblcke in unmit-
telbarer Nahe zum Bau selbst zurechtgehauen wurden.
422
Die Unterwasserforschungen stlich der Mndung des Ary'kandos
wurden angeregt durch die Behauptungen von Fischern, daB sich unter
Wasser eine lange Mauer in west-stlicher Richtung hinziehen wrde.
Die Vermutung, alte Kaianlagen zu finden, wurde geauflert. Die mehrta-
gigen Forschungen von einem Boot aus fhrten zu einem negativen Er-
gebnis. Ca. 34 m. unter Wasser zieht sich var der Kste ein ca. 200 m.
langes Riff entlang in der Richtung der Kekowa InseL. Die schrag ges-
chichteten Felsblcke ahneln tauschend einer Mauer. Das Riff wurde
von Herrn P. Knoblauch und Herrn K. Siefert vermessen und wirdbei
den knftigen geomorphologischen Untersuchungen zur Kstenabsenkung
und Schwemmlandbildung von groBer Bedeutung werden. Die Hefene-
infahrt in klassisch-Iykischer Zeit knnte durch dieses Riff geschtzt
gewesen sein.
Bericht Uber Untersuchungen Des Meeresbodens im Uferberelch
stliCh Der Mundung Des Limyrus in Der Bucht Von Finike
Fischer machten im Jahre 1982 den Grabungsleiter darauf aufmerk-
sam, dass im der Buch von Finike, nicht allzuweit stlich der
Mndung des Limyrus, offenbar antikes Mauerwerk im Wasser lage,
Dieser Hinweis !kamaber fr die kampagne 1982 zu spat, sodaB
erst im Jahre 1983 dieser Sache nachgegangen werden konnte.
Der Unterzeichnete dieses Berichtes nahm sich zusammen mit Herrn
Kurt Siefert aus Gammelsbach dieses Problemes an. \\Iertvolle Hilfe
Ieistete bei der Arbeit var Ort Herr Melih Aslan, der Kommissar der
Grabung.
Die Untersuchungen und Aufnahmen des Befundes dauterten vom
10/9/1983 bis zum 18/9/1983.
Benutzt wurde eine komplette Tauchausrstung einschliesslich
Kompressor, Ein Fischerboot diente als Plattform ber dem Riff
(Abb. 13).
Die Einmessung vom Lande aus wurde mit einem Tachymetertheo-
vorgenommen, den die Uriiversitat Karlsruhe (Geodatisches Ins-
titut)' freundlicherweise dem Unterzeichneten zur Verfgung
hatte.
423
Die Vermessung wurde angebunden an den Festpunkt der
vermessung am sdstlichen Pfeiler der Brcke ber den Limyrus. Die
Richtung gab die Achse des ausseren Leuchtturms des Hafens von
Finike (Abb. 16).
Die Steinformation liegt rund 1,1 km. von der Brcke in stlicher
Richtung und dortca. 300 m. bis 400 m. vom Ufer entfernt (Entfernung
von Punkt 1- Punkt 7 = 1067 m.).
Das Ergebnis ist in der Abbildung dargesteIlt.
Es handelt sich nicht um antikes oder spates Mauerwerk, sondem
um Klippen, welche an enigen SteIlen aus dem Sand der Bucht heraus-
schauen.
Die landwats ansteigenden, breiten, plattenfrmigen Gesteinsschich-
ten (s. Abb.) sehen in der Tat auf den aIlerersten Blick wie sehr grosse
Onadem aus. Die Platten sind zwischen 30 cm. und 3 m. breit und lang.
Ihre Dicke schwankt zwischen 15 cm. und 50 cm.
Die. Riffe, als solche kann man die Erscheinung ohne weiteres
bezeichnen, sind bis 500 m. lang und ihre Breiteschwankt zwischen 1 m.
und 10 m.
Im Plan .wurden die gesehenen, aber nicht untersuchten Riffe an-
gedeutet. Damit ist nicht gesagt, dass alle Riffe wahrgenommen wurden.
Auch ihre Lage ist im Plan nur schatzungsweise wiedergegeben, da eine
nicht stattfinden konnte.
Die starke, von st nach streichende Strmung (wohl eine \\!'irbe-
lerscheinung des Mndungsbereiches des Limyrus und des Arjkandus)
erschwerten die Arbeit sehr.
Diese Strmung ist rnglicherweise die Ursache dafr, daB die
Felsen an manchen Stenen der Bucht durch Freisplen zutage treten.
Fr den Geologen ist sicher von Interesse, daB die Klippen mit
ihrem Kamm 3,03 m. bis 4,23 m. unter dem \\!asserspiegeldes Meeres
am 31/10/1974 um 9.00 Uhr lagen.
Dies ist der Zeitpunkt, an dem seinerzeit die Hhenuntersuchungen
am Kenotaph des Gaius Caesar in Limyra vorgenommen wurden. So
krmen die vorliegenden Arbeiten dafr eine Erganzung sein.
424
3. Restaurierungen und Depotarbeiten
In der sdlichen Stadtmauer der Ostmauer wurde ein Fragment
eines Reliefblockes geborgen, das aufgrund seiner Oualitat ins Skulptu"
renaepot im Theater verbracht wurde. Der erhaltene Teil zeigt einen
Ausschnitt aus einem W'agenrennen, erhalten sind die Arme und Hande
eines Wagenlenkers im Armelgewand und die Rckenpartie des vorderen
Gespannpferdes (Abb. 13).
Eine technische Besonderheit laBt darauf schlieBen, da
f3
hier ein
weiterer Block eines Grabmonuments gefunden wurde, zu dem
die beiden Eckblcke mit der Burg-und Kriegerdarstellung gehren
(TrkAD XXIV 1977, 100 Abb. 9.10). Nicht nur die Lebensgrae des
Wagenlenkers IaBt sich mit dem Krieger vergleichen, sondem die von
von Trysa her bekannte Technik, ein Motiv ber mehrere Blcke
hinweg zu gestalten.
Mit HiIfe des Forstamtes und des Brgermeisters von Kumluca
konnte mitteIs eines Baggers der wertvolle Inschriftenstein aus dem
Kanal sdlich vom Kenotaph geborgen (TrkAD XXIV 1977, 109
Abb. 35) und im Theaterdepot aufgestellt werden. Die Publikation dieser
Iex sacra bereitet Herr M. Wrrle vor.
Im neuen Theaterdepot 'konnte der Girlanden-Sarkophag restauriert
werden, zu dem die Bearbeiterin, Frau Andrea folgenden Bericht
gib: :
In der Grabungskampagne 1974 wurden Teile jenes Sarkophages
wiedergefunden, weIche Raubgraber 1969 am OriginaIstandplatz, namlich
der rmischen NekropoIe stlich des Zusammenflusses der Quellarme
des Limyrus, zerschlugen und abtransportierten.
Bei den Fragmenten handeIt es sich um einen Marmor-Girlanden-
Sarkophag aus Marmor, der den Inhalt meiner in Krze
Diplomarbeit bilden wird..
In der Kampagne Limyra 1983 wurden verhandene Stiicke
das Theater-Umgangsdepot gebracht und dort von Herrn .
zkan, Restaurator des Museums in Antalya, restauriert und zusamrnen-
gesetzs, indem er Lcher in den Marmor bohrte, um mit Eisenstaben und
Ara!dit den Zusammenhalt zu verstarken,
Am 10. September wurde ein weiteres dazupassendes Deckelfrag-
rnent einer OrangenpIantage unweit des ursprnglichenStandplatzes
gefunden. Der eine erhaltene Eckakroter-bestatigte die Vermutung, daB
425
es sich bei den Akroteren um halb kniende geflgelte Eroten handeln
muB.
Tauchversuche nach den berresten des originalen Standortes
sowie nach weiteren Fragmenten in den Gewassern des Limyrus blieben
bis jetzt erfolglos,
Die Rekonstruktion des Girlanden-Sarkophages hat ergeben, daB
er 2,30 m. lang und 1,10 m. breit gewesen sein muB. An je einer Langseite
tragen die Niken und die Eroten drei Girlanden. Die Vorderseitesticht
durch die rare Darstellung von Hermesbzw. Herakles-
bsten ins Auge. Leider fehlt das Mittelmedaillon.
Trotz der nicht besonderen Marmorqualitat ist der Girlanden-Sar-
kopbag fr Limyra seiner Einmaligkeit wegen eine Baritat.
426
,
-.--- .. '
. --_o
L1MYRA
M ':2000
i
e
..._'L.KI_
._.....
,'-

s:-
1\\\_-
X
... :::::.-
.'
..__!-
./
... "
/
/
!
i
,
,.1
,1_./

...... t, .....
._-
___ .....,U.i ......' . -.. se-.l.' .,"_
..
...
.--
ece

"' e
.
"'"

Abb. : - Plan von Limyra, Stand 1983. Aufnnhme G. Stanzl.

427
Abb. : 2 - Sondage 4. von der
Abb. : 3 - Sondago ,1. Arbeiten an
der Seilwinde
428
Abb. , 4 - Nordprof'll in Sondage 4
Abb. : 5 - Endplanum in Sondage 4
429
Abb.: 6 -' Protogeometrtsche Scherbe, Sondago 3.
Abb.: 7 - Samlsche Kerurnik, Sondaga 4.
Abb. : 3 .- Rotftgures Vnsenfragment
430
Abb. : 9 - Rotfigures
Vasenfragment
Abb.: 10 - Steinbruch in Necropole V.
Abb.: 11 - Steinbruch in Necropole V
.431
432
Abb.: 12 - Die Hafenforsher bei der Arbeit
Abb. 13 - Gebaude mit Tr in situ
Abb. 14 - Fragment eines Iykischen Grabmonuments mit
Quadriga
Abb. 15 - Verdere Iangsette Gir'landensnrkophages von der
sdlichen Flussnecropole.
433
.
-
/
'

D
9
:
H
N
lT
T
2
s
O
O
S
C
H
N
lT
T
1
0

-
3
6
0

2
0

"
"
"

t
m
o
W
jp
O
,Q
-
-
-
-
-
-
-
.
-
-
-
-
-
.

5
6
7
3
'
-
3
,8
5

-1
,,2
3
-&
,6
3
-
a
z
a
-
4
3
9
-
4
,2
3
-
4
4
3
-
a
n
-
:\0
3
-4
.0
3
-
4
,1
3
-
'"
-
4
,4
3
..
u
,
0
0
1
5
0
2
0
0
O
1
'2
3
4
S
m
A
L
L
E
H

H
E
N
B
E
Z
lE
H
E
N
s
e
n
A
U
F
D
E
N

F
E
S
T
G
E
S
E
T
Z
T
E
N
W
A
S
S
E
R
S
P
IE
G
E
L
.
W
A
S
S
E
R
S
P
lE
G
E
L
B
E
2
0
0
E
N
J
V
f
<
N
N
:
-
0
9
0
S
m

1
w

A
b
b
.
:
1
6
-
U
n
t
e
r
w
a
s
s
e
r
a
u
f
n
a
h
m
e
d
e
s
R
i
f
f
s

s
t
l
i
c
h
v
o
m
H
a
f
'
e
n
v
o
n
P
i
n
i
k
e
.
LES TRAVAUX DE LA MISSION ARCHEOLOGIQUE
ITALIENNE A HIERAPOLIS DE PHRYGIE
Daria de Bernardi FERRERO*
Les travaux de fouilles et de restauration de la Mission Archeologique
Italienne a Hierapolis de Phrygie ont eu lieu depuis le 4 aot jusqu'au
25septembre. lls ont ete flanques, pour la deuxieme annee, par des cours
de farmation professionelle relatifs a la restauration des marbres et a
la preparation de moulages avec l'aide de trois techniciens italiens et
la partecipation de huit eleves venants de musee de Turquie.
Les membres de la Mission etaient: Daria De Bernardi Ferrero du
Politeohnlque dr Turin, ehef de la Mission en sobstitution de Mr. 'Po Ver-
zone: Francesco D'Andria de I'Universite de Lecce, archeologue; Tullia
Ritti de l'Universite de Salerno, epigraphiste: Giorgio Bejor de l'Ecole
Normale de Pise, archeologue: M. Teresa Giannotta, Massimo
Calcagno, architecte; Ferdinando Indelicato du Politechnique de Turin,
ingenieur: Raffaele Mondazzi de l'Academie de Beaux Arts. de Turin,
sculpteur; Valentino Moradei; sculpteur - restaurateur; M. Novella Mon-
dazzi, pour les moulages; Aligi Fabbri, sculpteur - restaurateur; Franco
Siciliano, technicien: Franco Marchisio, sculpteur - restaurateur; Elisabet-
ta dell'Angelo stagiaire. Le membre de la Direction Generale des Anti-
quiteset des Musees etait M. me le Docteur Pinar Aydemir du Musee
d'Izmir a laquelle vont nos remerciments pour l'aide qui nous a
notre reconnaissance va aussi au Dr. Mustafa Tezcan, Directeur du Musee
de Pamukkale.
On a continue l'etude des lampes en terre cuite (M.T. Giannotta)
qui a confirme la presence a Hierapolis d'une production locale bien que
lieea fonmes et decorations typiques du monde de PA'Bie Minere. Tullia
Ritti a developper ses recherches dans le domaine epigraphique pour
aboutir a l'amenagement definitif des doeuments decouverts au theatre.
Elle a reexamine la serie des dalles en marbre provenantes du mur du
diazorna et a pu constater que les deux lettres d'Adrien a la ville de Hie-
rapolis forment une seule dalle. Elle a encore examing, mesure et photo-
(*) Prof; Dr. Daria de Bernardi FIDR'RERO 'Torino Universitesi Politeknik Blm
ttyesi..
435
graphie entr'autre les textes et les sculptures .relatifs au sujet des celeb-
ra tions agonistiques. Les resultats de cette recherche sont maintenant
en cours d'impression.
Les fouilles dans la zone au nond de la Porte Byzantine ont permis
de et de developper les recherches .commen cees en 1981-1982
sur les phases urbanistiques de cette partie de la ville situae entre I'ha-
bitat et les necropoles. il .aete possible ainsi d'achever les foui1les d'une
maison byzantine que la ceramique et les monnais permettent de dater
au Xl I" siecle apres J.C.; cette maison est constituee d'une seule piece,
de deus etages relies par un escalier interieur et d'une vaste cour; elle
est construite avec de nombreaux materiaux de reemploi des monuments
et des necropoles environnantes. Les structures de ces phases
de la vie de la ville sont construites sur les monuments de la periode
tardo - romaine qui se sont ecroules entre le Vl" et le vrr' siecle de notre
ere.
Un important element de chronologie pour l'implantation de ces
structures tardoromaines nous est offert par la decouverte de monnaies
d'Honorius, qui confirment la da.tation proposee precedemment entre la
fin du I'V" et le debut du VO siecle apres J.e.
Tout de suite, apres l'ecroulement de ces structures, tres vraisemb-
lablement cause par un tremblement de terre, furent construites des ins-
tallations pour la fabrication des tui1es et des briques. Les elements les
plu, importants sont constitues pardeux fours (fig. 1) a plan circulaire,
d'environ 3 metres de diametre, installes dans des locaux rectangulaire aux
murs .tres epais, realises avec des materiaux de reemploi. Cette epaisse
structure de delimiration servait a ne pas faire disperser la chaleur des
fours dont on a retrouvg lepraefurnium, l'hypocausteet le plan perfore
en briques crues et tui1es reemployees. (Fig, 2) Toutela zone
autour des fours etait litteralement remplie de dechets de cuisson de
briques et d'argilles fondues par exces de chaleur. Quelques objets parti-
culiers ont ete trouves, comme par exernple un element circulaire a ner-
vures concentriques qui montre les techniques employees par lesartisans.
Des de ce genre devaient exister dans cette zone periphe-
rique de l'habitat deja a l'epoque hellenistique a en juger par la .decou-
verte de fragments de matrices de conupes me gariennes.
-
Cela dernontre l'importance de cette zone pour l'etude de l'activite
productive et arsinale de la ville phrygienne.
436
Au theatre, sous ma direction, on a continue les travaux de restaura-
tion avec la reconstruction partielle (a peu pres les 2/5) du plan de la
scene en beton arme (caleules par F. Indelicato) avec l'aide de l'archi-
tecte M Caleagno et du F. Siciliano. il s'agissait choix
tres importante entre la decision de laisser les ares qui soutenaicnt le
pave en vue mais qui obIigeaient a voirIes sculptures du podium avec
beaucoup de difficultes ou bi en d'emporter les visiteurs a l'ancien plan
d'ou on peut contempler les tres belles dalles sculptees dans toutes leur
particularites et donner en meme temps la possibilitg de rendre plus vif
le theatre par des spectacIes. Un probleme etait par les anciens
ares restaur.ys qui ne pouvaient pas soutenir Iepave de la on a
pourtant construit une structure independante, posee sur les pied- droits
des ares mmes, lies par des poutres armees de la meme hauteur du pave
aussi en beton arme. (Fig. 3) Cette structure a aussi l'avantage d'etre
une solution reversible, methode que nous pensons etre tres important
dans les travaux de restauration. Le plan actuel est cm. 7 au dessous du
plan effectif et on aura soindans les prochaines annees d'y placer un dal-
lage de rnaniere que la reconstruction soulignera rigouresement la phase
d'intervention de la restauration.
L'important cycle d'Apollon a ete presque acheve (une seule dalle
reste a monter) en remettant en place les moulages de quatre dalles qui
la competition entre Apollan et Marsia (cote gauche du
premier podium a nord du portail central) et une dalle en forme
du dernier podium a nord. Cette daIIe a ete aussi surrnontee par la cor-
niche. (Fig. 4)
Un petit sondage stratigraphique, espere de .continuer l'annee
prochaine, dans l'iposcaenium (G. Bejor) a nord de l'entree centrale a
I'orchestre, semble demontrer le VO et le ve siecle le theatre
etait encore actif.
La poursuite des travaux aupres de I'edifie du theatre a
porre entre autre a la decouverte de nouveaux fragments appartenants
a la decoration statuarie, tombes la premiere phase de destruc-
tion. Parmis ceux- ci, une te te de Hades - Serapis, qui s'ajuste parfaite-
ment au torse decouvert deja en 1975 et expose au Musee de Pamukkale.
Avec le completement des nouvelles decouvertes la restauration a pu etre
completee permettant ainsi l'etude et l'edition du complexe dans son en-
semble, constitug des restes de vingtcinq statues en marbre de Dokimeion
et do nt une monogragraphie speciale, de la serie des fouiIles de Hierapo-
lis, sera sous peu dediee, redigee par G. Bejor.
437
Une presentation preliminaire du Hades - Serapis apparaitra deja
dans les prochains jours sur les Annales de .I'Ecole Normale de Pise.
La divinite y est representee sur le trne, dans le schema habituel de
derivation briasideenne, ayant a ses pieds un cerbere triceps. Ouelques
details - les extremites du manteau, les plis du drapement, I'oiseau - sont,
toutefois, plutt empruntes a une typologie de Zeus, du genre de Zeus
Verospi au Vatican, dont on connait des copies dans la Phrygie meme.
Un syncretisme de types, done, pour representer la' divinita protectrice
de la ville du Plutonium, comme on le retrouve aussi dans la monetisa-
tion.
Deux autres editions preliminaires ont ete dediees aussi a d'autres
elements, maintenant restanres. La premiere est .dediee a un portrait viril
de dimensions superieures au naturel, avec des traces d'un pivota inse-
rer sur un buste etabli lui - aussi pour decorer la scaenae- frons, oeuvre
superbe, qui doit etre mise en relation avec les restaurations que le
theatre a subi au cours de la deuxieme moitie du quatrieme siecle.
L'autre est dediee a un couple de monstres anguipedes, qui etaient
mis sur les portes hospitalieres. il en reste de nombreux fragments de
spires, ainsi que le torse de celui de droite, retrouve deja en 1976 et a
mintenant uni sur. un support aux f r a g n e n t s des pattes pertinentes, ret-
rouves entre 1976 et 1983. L'oeuvre est en rapport tres etroit avec les mo-
deles de Pergame; particulierement evident pour la turgescence des mus-
des. est le dessin des veines, la mise en oeuvre meme, la derivation des
figures des geants de la frise de l'autel, par exemple du Klytios, auquel
il ressemble par son style et par sa typologie. il faut hien mettre en evi-
dence cobien ces tres monstrueux soient devenus un element decoratif
repete a I'infini, preserit dans des has - reliefs d'importance secondaire
de Hierapolis meme, pour representer des Geants mais aussi des Tritons.
Les deux exemplaires du theatre sont, toutefois, particulierement proches
de l' original de Pergame - plus, par example, que de la Gigantomachie
de la proche Aphrodisias - et sont tres indicatifs de la culture figurative
soit de la villeque de l'ecole qui les a crees (Ia.mme de l'Hades - Serapis).
438
G
i
r
t
\

/'\ . . "',,;<.. i..

r
i
"

F
\
'.1
Fig. : 1 - HierapchsvLe plan des deux fours sur les structures tardo - romanine.
439
440
Fig. : 2 -- le plan perf'ore d'un des deux Iours.
Fig. 3 - Hlerapolls, le teathre apresIa travaux du 1983.
Fig. : 4 - Hlerapolis, le podium nord apres la restauratlon.
BERGAMA 1983 N RAPORU
Wolfgang RADT *
Kampanya 2 26 Ekimde sona erdi.
Traianeum'daki restorasyon yeniden
ve Ekim kadar srd. Traianeum'daki ve arkeolo-
jik 23 Eylle kadar srd. Asklepion'daki
sondajlar ve lm 18 Temmuzda ve 26 sona
erdi. Traineum ve kent jeodezi ise, 11
ile 11 Haziran tarihleri. Kent ekibinin depo ve
mze sonuna kadar srd.
Kent Depolarda ve Mzedeki
kampanya ile kent kent-
te 1984 te tekrar dzeye getirilme-
sine Kent ait depolar ilerki kampanyalar-
dan kk ve keramikleri de muhafaza edecek bi-
imde dzenlendi.
8 kadar ve 2 elde edilen de-
neyimlere gerek belgelerne, gerekse buluntu
dirme sistemi biimde gzden geirildi, eksikleri hat-
ta yerde Gerhild Hbner derlenen
Bergama'da ortaya Hellenistik ve Roma keramiklerini tiplen-
dirme bu sonucudur. Bu katalog, keramiklerin
bir ve bugne kadar izilenden daha az par-
izilmesini Bu
buluntu mimarlar ve ama1ara bakan ar-
keologlar iin sayabiliriz. Bu ar-
dan ama, ekip halinde daha bir
Btn bu sonular, eldeki malzemeler deneyimli elemanlarla
incelendi.
(*) iDr. Woliigang RAiDYl', Itstanbul Alman A:rtlreoloji Enstits Mdr
,441
Malzeme Gruplanmn
Depolarda ve mzede zerlerinde malzeme-
ler Antik ait kullanma ve mutfak keramikleri, Hel-
lenistik aplikeli keramik Megara tipi kadehler, antik kandiller, antik ya-
toprak figrinler, Dionysos kltrne ait altarlar, Bizans
Bizans duvar resimleri ve sslemeleri, demir aletler, ah-
mezar mobilya sikkeler.
Projeleri
Antik ve Bizans kent izimine devam edildi, Bizans yer-
srdrld. Topografik yer lm
ve Heroon'un lde yer
verildi.
Asklepion
Bir uzman 1982 de ve tarihine izim
Asklepion'da ile birlikte devam etti. Roma
yarayan sona erdi.
Kuzey Galerisi
Kuzey galerisi enine izildi. Galerinin arka
uygun olarak izildi: Temelleri arka duva-
kuru ara (Peristasis) kanalda sondajlar
Kuzey galerinin iyice incelendi.
gre, nceden galeriye ek olarak eklen-

'Gney Galerinin Bodrum
Bodrum cepheden ve kesitlerden izildi. Temelle-
rin kanallann ve ilk' arazi durumu ile ilgili ya-
Bu sondajlar gerekli oldu. mimari detaylar
(destek tespit edildi. :
Gney salonunun dnem de arazinin durumu bugnknden ok
bir detaylan, bu arada destek konstrk-
gerekliydi. tes-
viye ve gerekli
442
Latrine (Helalar)
-Asklepion'un hela tesisleri gerek kesit gerek-
se cepheden izildi. Temiz ve pis su Latrineye
yeri Latrine evresini ve bir oturma yerlerinden olu-
ortaya sonunda gre
Latrine tesisleri, su eklenerek en son

Gelerisinin Salonu
Latrinelerin bulunan bu salon, temellerin seviyesini sapta-
ma uounda sondajlarla Duvar
dekorasyonunda ve zemin yeni bulgulara
Traianeum
ve Arkeolojik
temelinin kk c ve d tonozlankayalara
caya dek Bu sona hi doku-
durumda ve jeneratrle elektrik
lanarak kuvvetli projektrlerle zorunda Bu tonoz-
lar dizisinin (a ve b) 1966 Bu
ki gibi, o zamanki da Traineum'a olan ve nce-
den bir ortaya 1966
da a tonozunda, dar, merdivenIi bir yolun bir ortaya
c Tonozu (Resim 1)
Burada bir kuzey ve Hellenistik Dneme ait
bir evin birbirine dik iki ortaya Yama-
ca gney yoktu. Bu duvar da Traianeum'un
ya da Buna -duvar-
daha
Bylece yamaarazide dzbir zemin Ku-
zey hemen gneyinde ve. bu duvara paralelolarak, drt
biiminde iki Hellenistik D-
neme ait Bu kuzey gney kesi-
minde antik kalma bir dolgu Burada olduka ok
miktarda Hellenistik kiremitleri b-
yk bir kiremit damgalan ile Bu moloz
bir yerden buraya gerekiyor. Bu,
lardaki Hellenistik olabilir. daha g-
443
ney ise Hellenistik ait dzeyinde, ve kap-
Gen Bizans Dnemine zg yamalar
stnde kemikler, midye ve gibi mut-
fak bulunuyordu. Bu buluntular, bu tonozun Gen Bizans Dne-
minde (takriben 12-14 yy) gstermektedir.
d Tonozu
Bu tonozda da temelinin hemen yama zerinde yi-
ne apraz bir durumda Hellenistik ortaya
Burada bir kuzey ve ayakta
Ama yama zerine oturan gneydeki duvar burada da yoktur. Arkadaki
Temelin dolgusu esas itibariyle
dan ve Hellenistik kiremitlerinden Kaya iindeki bir ka-
nalda levha biimli meydana gelen bir bulunuyor.
Burada karakteristik hi bir lbuluntuya
L Tonozu (Resim 2)
L Tonozu tekrar geen 5 Dor tipi s-
tun esas yeri bir bulguya Buna
bu ile tonozun gney 'kesiminde t982 de ortaya havuzun
kesinlikle Hellenistik Dneme ait Bu tesiste
Traianeum'a apraz durumda bulunuyor ve su geirmeyecek biimde
birbirine havuzlardan bugn-
k sadece zeminleri grlmek-
tedir. Kiremit ile st ste
uzun dzeyleri
birbirinden olup, yama dummuna gre (gneye) basamak
Bu havuz tesisinin nceden kalma bir duvar
ve yer halen farkediliyor. Bu alanda bulunan keramik ve
bir sikke tamamen Hellenistik aittir. Ancak buluntulardan bu havuz-
yorumunu yapmak
Belgeletne ve Restorasyon
Traianeum'daki belgeleme apta devam edildi.
stun izimi stun tepe st
daha kolay evirmek deliklerinin tespit edildi.
kadar bilinmeyen bu sistem, bu
lm ve plan kaydedildi. avlu-
sundaki levhalardan 'yer esasen daha kadar
ve salonu ile salonu yerinde dz kesme
tespit edildi. J tonozunun
444
pratik denemelerin rnekle gsterebiliriz. Tonozun
bittikten sonra, halatlarla indirmeye yarayan,
tonozun tepesindeki borular bu pratik denemelerin sonucu-
dur Mimari bir ok para bir araya getirildi, ve tekrar yer-
zere Galerilere ait bir ok eksik olan
(Resim 3). Gelecek stunlar ka ara pla-
sorusuna cevap vermek denemeler ya-
Kuzey galerisinin teras ynnden yeniden edildi
(Resim 4), arka ise ykseltildi.
Traianeurn'un byk kesiminde 12,5 bir
iskele yeniden edildi. evvel burada Bizans
dneminden kalma hasar bir yama .bulunuyordu.
galerisinin gney L galerinin basamak-
yeniden Galerinin simgeleyen stun ye-
niden yerlerine dikildi (Resim 5,
445
446
Resim: ~ Bergama. Traianeum. c tonozu
Resim: 2 - Bergama. Traianeum L tonozu
Resim: 3 - Bergama. Traianeum bir stunun o n a r m .
447
---_.. __.
Resim: 4 - Bergama, Traianeum kuzey galerisinin teras
Resim: 5 - Bergama, Traianeum umumi
448
SELEUKEIA KALYKADNOS
1983 YILI
elik TOpU*
1980 Seleukeia - Kalykadnos (Silifke)
1982 verilen aradan sonra 1983 Eyll yeniden
'Ve evrelerde 'kadar '.
1983 de, nceki ilk olarak saptanan ala-
1981 ve gneyde isti-
kametinde boydan boya kateden 7 m.enindeki birinci yi-
ne istikamette 7 m. eninde ikinci bir ama
C2 plan karesinden ynnde Ilerleti-
lerek D3 -4 plan karelerine isabet eden alanda yeniden
maya cella temeline ait ah muntazam olarak devam et-
Ama iinde D- E2 plan karesine isabet eden alanda, Ro-
ma Devri ile Bizans devri
malzemeleri olarak olup, bunlar stun kaide ve
st ssleme ile vaziyette
ele geirilen opus - sectile malzemesinden Ancak
ok ve eksik nedeniyle
bir tahmin yapmakolduka gtr.
Bu malzeme, daha sonra zere ama iinden
narak D- E 2 plan karesinde normal seviyeden
(.1.67 m.) biraz daha iki yanda
6. stunlar dnen ve pronaos - naos yapan duvara
ait temelin kesintisiz olarak devam
(*) elik TOIPU Ankal'a Anadolu MZeSi
(1) 1983 Mzesi Mdr Nurettin ,elem, Y. Mimar - Res-
torasyon Aaq>olat, :Mzesi Edip OOgr,
bul Rleve '!'ekniik Asistam Oenap /Karaman !MZeSi
K'8Zlm 'MeI'tek ile Levent Varda.r'Ve La1e Demir'den
bir heyete 'yelerine olumlu tr
ederim.
449
2 No. luama olarak bu alanda ve zellikle
nak naos nceki gibi yine vaziyette
kelet ve bir porselen fincanlar, toprak kap kacak
ele alanda iki kuru rgl mezar
da temizlenerek
stun kadar ilerletilen ama sonucunda, 1981
ve 3. stunlar hiza-
xlnen eella alt muntazarnan devarn 'Ve simetrik
olarak Bu alanda da yine in-situ
ile bunlara ait sistemin devam grl-
mektedir.
Kk Buluntu Olarak:
- D2 Karesi Bronz Yzk
-D2 P. T. Kase
-C3 Porselen Fincan
-D3 Porselen Fincan
-D3 Porselen Fincan
-D3 Kemik Yzk
-D3 Porselen Fincan
-E3 P. T. Yayvan Kase
-E3 P. T. Kase
-E3 P. T. Tek Kulplu Testicik
-E3 P. T. Tek Kuplu Testicik
-F3 P.T. Kase
-F3 Porselen Fincan
-F3 Porselen Fincan
-F2 Bronz Bilezik (Mezar ii)
Ele
1983 sezonunun son gnlerinde ise Silifke mahalle-
sinde, bir temel ukurunda bildirilen ve Gayrimenkul
Eski Eserler ve Yksek Kurulunca istenenmozaik
zerinde
a.rsa mahalle arkada bir set
iki yanda evler ve nde de sokakla evrili rahat
bir sonucu yine arsa iinde
sadece ufak 'bir
450
Mozaik, byk bir antik
kaplamakta olup, ilk belirlemelere gre M. S. 4. veya 5.
ait edilmektedir. Sa rgs ve engel motiflt
lbordr1erle mozaikte Ibir tarafa kare ereve iinde ve cephe-
den tasvir bir portre ile iki ibaresi
ki bu ile son gnleri bu portrede
tarafta ise perspektif meander bordrl bir g-
bek iinde Ganymedes'in Zeus'un canlan-
mitolojik bir konu
tekrar rtlerek olup halen
Mze denetimindedir. 1984 sezonu iinde bu daha
bir iin gerekli birlikte koruyucu nem-
lerin de gerekecektir .
451
00
c
CIL
s:
+
Jl
'i
L.-
+
+
+
+
+
+
r'l_
. ="=' d W
... u i
o
+
u
+
+
....
..,
+
+
...
+
+
+
+
452
Beslm 1 - 1983 T a p n a k - k a z ncesi II No. lu ama)
Resim: 2 - 1983 T a p n a k - 2 No. lu ama genel grnm.
453
Resim: 3 - Naos genel grnm.
454
Resim: 4 - D - E 2 plankaresinde bulunan Bizans mal-
zemesi
Resim: 5 - D E 2 plankaresinde Opus - seetHe
Resim: 6 - D - E 2 plankaresinde Opus - sectile
Resim: 7 - D - E 2 plankaresinden Opus - seetile.
455
456
Resim: 8 - Pronaos - Naos duvar temeli.
Resim: 9 - 1983 y l t a p n a k k a z a l a n genel grnm.
Resim: 10 - mahallesindc taban

Resim: 13 -

Rcsim: II - Tabun - Ganymcdcs'in
Beslm . H


Resim: 12 - Taban - simgeleyen
portre.
Resim: 15 -
457
KAZISI 1983
Bedri YALMAN*
Kltr ve Turizm Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl-
18/5/1983 tarih ve 02.5-710.1 (48)/4015 izin belgesi ile
Bursa ili Roma Trajanus (98-117)
.tiyatrosu 6/7/1983 ta-
rihinde drdnc mevsimi 31/8/1983 tarihinde sona erdi-
rildi 2.
(Nikaia) evresini sur ve burlar iinde ykselen ya-
tapuda 225 ktk, 165 ada ve 26 parselde 7332,65 m
2
ola-
rak bulunan tiyatro daha bir evre-
deki bahelerin konumundan
gl seviyesinden 7 m. ykseklikteki tepede, tiyatro
nemli yer yer 9,5 m. bir toprakla rtldr.
1983 1982 17. gney-
2,5x 2,5 m. boyutlu ile Ama-
da bir p ile stte toplu gmlmeden
arta sekiz adet iskeletten sonra, klijk ve hay-
van kemikleri, gl ve deniz ait kaba,
seramik ve kiremitler tabakalar halinde

(*) Bedri Arkeoloji 'Mzesi \
(1) A. M. - Die RmilscMn wnd Denkmuer von
(Nicaea) 1943 Berlin s, 8.
(2) d'znik tiyatrosundaki drdl1!c Bursa Mzes!i Uz-
Bedri Yalman Arkeoloj,i Blm me-
serbest arkeolog Veysel !Tolun, Najda Nihan
Arlkeoiloji ve ,Sanat Tarihi mezunu NImetSezen ile
sreli olarak Hacettepe niversitesi' Antropoloji Blmnden Do. Metin
zbek, ayni J'eolojI yesi T.Fikret Sezen;
mvers!itesi ve 'Sa..'laJt Ana bllim Prof, Dr.
Somay ile :tatanbul Rlve ve .Md. Y. AlpaalLan Koyu,nlu
.
459
6,25 rrr'. lik cavea rten bu blm sonra 15.,
16. ve 17. oturma basamak temellerine ait moloz kire ve kum
ile ortaya VIII. yerle-
rinden sklerek surlara olan kesme setlerin harlar zerin-
de sadece izleri Bu setlerin ykseklikleri 0,28 m. ile 0,33 ara-
0,61 m ile 0,71 m.
en ve en fazla olan
Ocaklardan blok tiyatro
istenilen boyutlara uygun artan byk yongalar veya ha-
paralar doldurma malzemesi olarak
Tiyatronun ana malzemesi olan 'kayalar Hacettepe niver-
sitesindeki minerolojik-petrografik analizi 'Sonunda iki ana grupta top-

Beyaz renkli kayalar kalsit ve dolomit ile tali minerallerden iba-
rettir. .
Gri kayalar da Ibeyaz kayalarla aynikkenli olmakla birlikte
atlak opak minerallerdedir.
ana malzemenin de rekristalize dolimitik
3.
IV. trapozaidal tonozlu VII. tonozlu mekan
iindeki 18. amada, tiyatro kaplama meydana ge-
tirilen basit mezarlarda, ryerek toz haline adetleri,
ve cinsiyetlerinin tayinleri mmkn olmayan gmlmelerin bulun-
tespit
20. gnyelenmesi iin, emniyet
1,5x 2,75 m.lik 2,5 m. kadar
seramik malzemesi XVI. ait Rodos
tabak, kase, kupa ve srahi Bunlar stilistik
Iate, karanfil; smbl, gibi bitkisel motiflerle dekere kul-
renkler mavi, lacivert, mercan konturlar siyah
renklidir.
19 ve 20 nolu amalarda 55 m'Jik sonucu 2,8 m. de-
Burada ayni tabakada 18 adet insan iskeleti toplu
kilde gmlmenin gstermesi nemlidir
5).
(3) Hacettepe grevlisi T. Fikret Sezen
XRD Analizi ve mlkroskop sonucu rapor.
460
Toplu gmlmelerin bu blmnde elde edilen bilgileri
mmkndr.
a) ynleri genellikle
veya
b)
c) Kollar c/1- Yanlarda vcuda paralel c/2 - Eller
ene gelecek zerinde c/3 - Kollar dirsek-
ten bklerek birbirineparalel zerine c/4-Bk
kol yanda paralel eli cinsiyet uzvu zerindedir. c/5-
tki el de cinsiyet uzvu zerindedir. c/6-Bir yanda gvdeye paralel
zerine
Birbirine gre grlen el kol hareketlerinin, cesetlerin
birbiri zerine rme ve krne

d) 159,3 cm ile 178,6 cm
e) Cesetler st gzler
f) Bacaklar birbirine paraleldir. apraz olarak kon-

g) incelemelerde 25 ile. 40 ara-

h) 1983 13 kpe (Resim: 1) bulu-
nan bir iskeletine
. -
i) gvde bilhassa kesici alet darbelerine
ait izler grlmektedir.
k) iskeletlerin evrelerinde iri ivilerin bulun-
paralanan cesetlerin nakli iin olan tahta sedyelere ait
muhtemeldir. -
1 - Kafataslan ve eneleri
ok iyi rk (Resim 2).
yapan Nikaia
kaybedenlerin bir toplu gmlmelerden
ibaret
zerinde antropolojik iki etnik guru-
bun gstermektedir.
alak ve geriye meyilli, tmsek-
leri belirsizdir. kemerleri dar ve arkada adeta bir
yumru (Resim: 3).
461
Yzler dar ve uzun, burun yz alt ene yanlara
Bu tip Anadolu'nun olup genelde kuzey
Avrupaidir.
Ikinci gruptakiler tmsekler belirgin, ve yu-
varlak, yz ve uzun, burun genelde
Bu gruptaki Anadolu'da maden gnmze
Bunlar yerli Alpli ve Dinarik
tiplerdir 4.
23. ama SxS m. boyutlu stndeki 2 m. ka-
eski buradan kamu
iin nedeniyle, mevcud toprak yzeyin-
den iskeletlerin 1 m.
kadar devam eden toplu iinde,
sekiz iskeletin tespit
kuzeyinde kiremit, kaba
seramik kmes, kk ve
hayvan kemikleri, boynuz ve bol miktarda Ayni
ar iinde IX ve X. beyaz, krem hamurlu mono-
krom, limon limon kf renkli dip
stilistik iek, hayvan ve ha motifleri

Ayni derinliklerinde adet sa bu-
Bunlar en size hatlarla (Resim: 4).
S m. 17.
0,80 m. ile 0,83 m. darkoridorun kolosal, rektogonal
duvarlara sahiptir (Resim: S).
1,66 m., 1,04 m. dir 6).
da ie bakan yzeyleri kaba (Resim; S). 4.
amaya yay uzanan koridor evirmek-
tedir. Bu 6,20 m. lik blm (Resim: 6).
Koridorun zemini kire-kum ile Ayni 4. a-
ma iindeki kare zemin
bakan yzeyler ince bir ile
ve birbirlerine iyi (Resim: 7).
(4) Do. Dr. Metin zbek - Hacettepe Edebiyat Fakltesi Antropolojl
blm - raporu.
462
Orkestra zemininin tespiti iin
tiyatrodan kent sudanna zere sklp orkestraya
orkestra zemininde Bu mimari par-
alar arzulanan olduka
Orkestra bulunan mimari paralar iinde yumurta dizisi,
boncuk dizisi, Lesbos kymathionu ve kenger paralar dikkat e-
kicidir.
Ortaya dekorasyonlu mimari paralann gerek yerlerinin
s'kene fakat VIII. Arap koymak iin ti-
yatro savunmayadnk alanda kullamlmak zere yerlerinden
skldkleri (Resim: 8) bir olanlara aittir.
24. ama 4,5 x 5 m. boyutludur. 4. amaya gneyden st-
teki 1 m. seramik kl
iinde malzemelerine Bunlar iinde
paralar (Resim: 9), Rodos cintamani, mavi-beyaz, Hali ve
slip (Resim: 10-11).
Bulunan paralardan birinde kaide de Ali zmtha Para,
yeni bir seramik ismini vermesi sonderece nem-
lidir.
ge Bizans ile erken
seramiklerin birbirine yeni bir tabaka ile Bu
ise nemli bulunan toplu
. rastlanmaya nedeniyle ara

mimari mevsim bir tiyat-
ronun cavea we iindeki alanlar, ve Bizans dev-
ri seramik ve ini en sekin rneklerini vermektedir.
1983 mevsiminde sa kaseler, ufak kan-
dilleri, figrl ve seramikler ufak buluntularfn
rten toprak iindeki ve bir alana olan
toplu gmlmelerle birlikte gnmze bu zenginlikte bilimsel bul-
gular veren gelmektedir.
463
Resim: 1 Resim: 4
Resim: 2
464
Resim 3
Resim: 5
Resim: 6
465
Resim, 7
Resim, 8
466
Resim: 9
Resim: 10
Resim: II
467
SUALTI KAZISI- 1983 SEZONU
Cemal PULAK*

1983 sezonunda Arkeolojisi Enstits, Bodrum Arke- ,
olojisi Mzesiyle beraber, Karatoprakkynn deniz
mili kadar bulunan devam
(Resim: 1). 1 Temmuz gn ve 1
24 Eyll tarihleri arama iin verilen
1 kadar devam Bu srenin 'blm Yas-
evresini blmyse 16. ka

16. Tarihesi
1967 Pennsylvania niversitesi ve National Geographic So-
ciety bir heyet, bulunan ve M. S.
4. Ge Roma veya Erken Bizans Devrine tarihlendirilen amphora
yiilkl bir zere adaya geldiklerinde, ikinci btr
hi heyet
(*), Cemal PULAK - llNA Ar'k:eo1oji ,Enstits ttyesl
(1) 1983 zeti iin D. A.
Frey, 'TurkiBh Ooastal 'Survey, INA 10.4 (1984) 4;,
ilgili tr. C. Killtr ve "I1u11izm. .Ei3Ikli ESerler Genel
raporda yerini Mr etdlk para-
veya' mnu de
(2) C. Pulak, The iSixteenth -Century Oibtoman Wreck, INA Newslatter 10.4
(1984) 4 - 5.
(3) olan M. :8. 4. Qe Roma veya Erken
Bizans Devri ilgili bilgi iiin :
G. F. Bass, Underwater Expedition to 'Turkey, National Geog-
raphic Bociety Re8e01T'ch Raporla, 1967 Projeete (1974) II -19;
G. F, Bass ve F; H. van A Fourth - Oentury Sihipwrec'k at Yassi Ada,
Amertcem JournaJ of A'f'c1w;eology 75 (1971) 27 - 37;
G. F. Bass ve F. H. van of a Roman iSihipwrecik at
.A:da r.l'urkey, Geographic Bociety' Re8earch Beport, 1969
(1978) 1 - ll;
F. H. van Doomincik, AH1.8tory of Beafaring Basoo on Archaeology, ed. G. F.
Bass (London and New York 1972) 13739, 14751;
F. H. van 'The - Century Wreck at Yassii Ada, an Int.erim Report
on the iHull Internaticmal JournaJ of NauticaJ Archaaology (1976) 115.; 31.
469
1961-1964 benzeri bir 4. 15- 20
metre kadar bulunan ve M. S. 7. tarihlendirilen
arnphora ykl ikinci bir ticaret gemisi zerinde
M. S. 4. zerindeki
iinde, nc bir gemiye ait paralar gn
Yeni bulunan bu tamamlanan 7. Bizans
o anda devam edilen Ge Roma Devri fark-
olarak, amphora veya herhangi bir yk tama
men kum gmlerek Hi bir iz
kaybolan bu geminin bir sonucil
olduka ilgin bir durumdu, Yeni gemi konum olarak, 7. yz-
4. doldurur biimde ve
zeminin ynnde yani Ge Roma
Devri blmn kapatacak (Resim: 1).
Geminin 42-43 metre, 38 metre derinlikte yatrnak-
Her gemi de 150 metre kadar ve
denizin 1 - 1,5 metre bulunan ve denizcilerin dknt veya
(4) 7. 1961 - 1964 ve
1982 !Bu ilgili 'bilgi iin :
G.F. Bass, (1001), Trk Arkeoloji Dergisi
L? (1 AR?) R 11 ;
G. F. Bass, IKey to !History's Warehouse National Geographic Magazine 124
(1963) 188-56;
G. F. Bass, -Underwater Archaeological Expedition to Turkey National Geog-
raphic Society Research -Reporis, 1963 Projeats (1968) 21 - 34;
G. F. Bass, ,The Turkish Aegean: Proving Ground for Underwater Arcnaeology.s
Expedition 10 (1968) 2 - 10;
G. F. Bass. New Tools for Undersea Arehaeology, National Geographic Maga-
zine 134 (1968) 402 - 423;
G. F. Bass, Underwater ArchaeologicalEx.pedition to Turkey, 1961 - 1962,
National Geographic Society Reeearcl: Reports, 1961 -1962 Projects (1970)
11- 20;
G. F.Bass, A Byzantine Trading Venture, Sdenlijic American 225 (1971)
22 - 33;
G.F. Bass ve ,F. H. van Doorninck, E:xcavation of 'a Byzantine at
Yassd Ada, 'Turkey, National Georaphic Sodety Research Reports, 1964 Pro-
jects (1969) 9 - 20;
G. F. Bass and F. H. van Doorninc'k, Ya'8si Ada i (Texas A&M: University Press
1982); ,
F. H. van !Doorninek, A History of Seafarlmg Based on Archaeology, ed. G. F.
Bass ([London and New Yor:k 1972:) 149" 44, 154" 56.
(5) 16. ilgili 'biligiler, 4. zerindeki ma-
kalelerde ele iin :
G. F. Bass ve F. H. van 1971 (s:upra n. '3) 37 ve G. F. Bass ve F. H.
van Doorn1nck, 1978 (supra n. 3) 10.
470
topuk arparak 1967 senesinde, sz konusu
nc geminin 7 metrelik bir blm 4. iin-
de ve bulunan ekilen
bir rlvesi blmn masif
ve ok iyi geminin geri kalan blmnn de
kilde inceleme-
ler birka kase nemsiz par-
alar herhangi bir buluntuya Kaselerin
da bir gemisi
t. zerinde sz edilen temel son-
ra geminin daha bir incelenmesi, o anda bir
zerinde ve gerekli fonun nedeniyle ileri bir fa-
rihe 4. zerindeki devam edil-

4. zerinde 1969 i!k-inci sezon
bir evvelki kampanyada bulunan nc tarihlendirmeye
yarayacak bir sikke bulundu. Elektroliz yntemiyle temizlenen ve
konservasyonu tamamlanan sikkenin, Amerikan Numismatik ye-
si Doty II. Felipe'ye (1527 -1598) ait ve Sevilla'da 1566-
1589 4 - real bir para bi:rimi
C-14 analizleri ge 16. veya erken 17.
tarihlendirerek si'kkenin tarihi Sezon iinde
bulunan keltilerin sentetik bir kauukla elde edilen ge-
(6) G. F. Bass, 1974 (supra n. 3) 3.
(7) 16. rnekler zerinde 1968 Pennsylvania tl"ni-
grevlist Barbara Lawn C -14 analizi ,M. S. 1614+
. 44 (C - 14 - mr 5568 ve M, S.' 1603+45 ('C - 14
- mr 5730 sene olarak ) : Mlami 'niversitesi grevlileri
Eo Brescher, Sidney B. Tal1man ve lH. Gote Ostlund analiz
ise 16-92+90 (C -14 - mr 5568 sene olarak tarihlerini gster-
mektedir.
(8) Uzun sre deniz kalan 'bir metaller killlenerek ve zellikle demir
ve yok olur. Dernar kum, 'deniz
ve deniz suyundaki evresinde hirik'tirerek ,kelti
turur. kelttler, 'bir zamanlargemide veya ge-
miye ait ivi, saplama. v.s. gtbi demir gerek !birer
Bu temizlenerek ve poliesterlerin de meta:l
tamamen ryerek yok demir paralann gerek 'birer
ilk nce rntgeni ekilerek iindeki par-
belirlenir, Bu \bnginin Ibelirli yerfertnden
paralam nvesindeki 'Ve zamanlar demir bu-
demir ve kften temlzlenir, Temizleme
sonra paralar tekrar ve Ibir delikten malzemesi
(!geneHtkle poliester) dklr. Malzeme sonra grevini yapan
471
minin ait zinciri
tir",
1969 sonra tekrar 1974 gelin-
ancak bir SI1e sonra
patlak vermesiyle tm ne-
denlerden 1982 kadar herhangi bir faaliyette
Ancak, bu tarihte, Arkeolojisi Ensti1tsnn,Avrupa Konseyi
ve BodrumMzesiyle beraber dzenledikleri yaz okulunda su-
pratik bilgi verebilmek gerek
olan gere!kse de 16. bitirilebilme-
si iin tekrar gndeme
1982 16. zerindeki tekrar
Ada zerinde 40 kadar ve yesini
vatakhane, yemekhane ve kuruldu. zerindeki a-
ilk olarak 1967 senesinde ve rlvesi
blmnn kontrol edilmesiyle fotogrammetri yn-
temiyle elde edilebilen bugnk grlmesi nedeniy-
le, izilmesinekarar verildi. Fotogrametri sistemi Ilk olarak su-
7. Bizans
16. yntem, eski sistemin ge -
fakat zamanda da'ha
Bylece geminin iskele hemen rlveye ge-
(9)
(10)
(11)
472
kelti temizlenerek gerek hir olur.
'kahp alma ilgili biigi IM.L. ve F.R. Van
Doorninck, Replicas of iron Tools from a Byzantine ,Shfpwreck, Studies in
Con8ervatVon 11.3 (1966) 133 - 4,2; D. Leilg<h, Rea8ons for Preservation and
Methods of Conservation, Marine Archaeology, ed. D. J. IBJackman (Connec-
ticut 1973) 203 - 12.
geminin destekleyen germelere verilen halat-
geminin zincir ve ayarlana:bilen germe sistemi
Bu zincirlerden 16. 4.
iinde kalan !halinde 'Benzeri zincirler Mekstlta
1544 filonun 'da ba-
: D. G. Olds, Texas Legacy from the Gul]. A report on Sixteenth Century
Bhip'Wrec"k Material Recovered fr01n theT.exas Tideland (TeXias 1'976) 47 - 48.
G. F. Bass ve J. P. 'Rosloff, Underwater ArohaeologicalExpedition to Turkey,
1982, National Geographic Society Research Reports ).
G. F. Bass; Underwater Expedition to Turkey,
raphic Bociety Reports, 1963 Projeete (1968) 21 - 34.
G; 'F. Bass ve D. .M. R;o.sencrantz, A Diversified Program for the Btudy of S a-
Water Searching Mapping Technjques (eFST! RJeport no: AlD 686
487 Spring:fie1d, Virginia 1968); D. M. &sencrantz, Underwater
and Photogrammetry, Photography in Archaeologkal Reeearch, ed. E. Harp
(Albuquerque 1975) 265 - 300.
bu blmdeki (karina)" bir blm,
(posta)" ve kaplama te biri Bedrum
Arkeoloji Mzesindeki korunmaya
evvelki sezonlarda
durumda ve gemide nemli esere
bir sezonda Ancak,
ilerlemesiyle, 1967 ortaya geminin en
ve dzgn blmn grdk. Bylece, ilk etapta
uygulanan basit ama daha yerini ok ve dikkatli
gereken bir Sezonun sonuna
geminin sancak sondajlarda, bu blmn ta-
'rafma oranla ok daha kt durumda fakat bir ye-
vinde olan ve geminin ait bu
da, ok Bu
nedenle, sancak bir incelenmesi 1984 sezonuna
16. zerinde kadar sa-
nunda 12 kase boyda olan bu kaselerin en
sade, orta boyda lale motifi, en byklerinin or-
bir deseni (Resim : 2). buluntu-
(12)< Gnmzde, gemininilk ve uzun /ka-
denir. Karma kelimesi Latince carina'dan gelmekte olup
ilk olarak 17. grlmektedlrvKartna zamandageminin su
kes1mi kalan 'blmn tarif etmekte de yol
Buna TlWke omurga
uzun ,belirtmekte ve 16. evvel
raporumuzda karina yerine Omur-
gayla karina kelimelerintn ve Trke'de iin H ve
Kahane ve A.' Tietze, The Lilngua Franca in the Levant (!Universityof' Illino-
is Press ]95'8) 7 - 8, 520 - 21.
(13) Geminin veren ve halk ka-
'burga, gemiciliat posta denk. Posta de carina gi'bi gemi kabur-
g'alSl Latince costa dan 'gelmektedir, H. ve ve A. Tieme
(supra n; 12) 197. kaburga kelimesi posta
daha nce raporumuzda posta yerne

"
(14) 16. elemanlardan
rikan Orman 'rnleri Anatomisi Merkezi (U. S.
Forest Products ,Laborarf:ory, Center for WOOld Anatomy
Regie B. Omurga ve
(QuerCWJ sp), kaplama tahtalarmda ise 'beraber
veya (Fagus sp) de
473
lar iki adet makara (Resim: 3)15, iki ve bir demir dkm
top gllesi (Resim: 4)16, bir biley balta ve eki zincir
ve ckeltileri, ii srrh bir amphora ve birka cam
dan ibarettir.
1983 yaz Sezonu
1983 sezonu stratejisi bir evvelki sezona oranla ok daha
tutuldu. zerindeki 40 - SO tesislerin
yerine ibu sefer 10-12 bir ekiple tamamenenstitnn Virazon
gemisinde Virazon gemisi, iin gerekti
her trl malzemesiyle alak ve yksek kompresrlerinin
tam tehiz bir gemisidir. Gemide
vurgun veya embolizma gibi hayat kurtaran ift ka-
da
(15) Bronz izikler ve defonmasyon, bir
yk belirtmektedIr. Manwayring 1644 denizcilik sz-
deIlk olan ,kare bu pirine byk makara-
yk nlemek iin makara tekerleklerinin
ne H.Manwayl'ing, T Seaman's (1644)
No. 328 Englillh Linguistics 1500 -1800, ed. R. C. ALston (Menston, England).
Yasarada 16. iki benzerlerI 1544 Te-
xas Ibatan iHosunda (J. lE. Arnold III ve R. 'S. WeddIe, The
NauticaZ of Islomd. (New York 1978) '238 - 39 vo 15'38
Irlanda batan Ispanyol !iilosu bulun-
(C. Martin, Full Fathom Fi:ve - Wrecks of the Spanish New
York - 1975) 182 - 833;
(16) Bir Iin e1dple 1983 sezonu
gemcslnde her stn ve
yk alfabetik gre :
Alpzen (Bodrum Mzesi Mdr)
(IBadrum ;Mzesi
Selim Diner (Burnlert Tems'ilcisi)
Ahmet Dnmez
DonaM A, Frey (INA
Gkhan (Arkeoloji
Robin Piercy (ENA
Cemal Pulak
Murat T;.lev (INA
Tufan Turanlu (INA
Ufuk ',Tre ak (Arkeooljl .
Ali Uygun (Arkeolog)
(Bodrurn Mzesi Mdr
bizden esirgemeyen ve her trl
mimizi .destekleyen, iburada [burada
lerimtzt !bor ibiIitiz.
474
Gemi, sabit kalacak noktadan
dikren geildi. yaz bo-
yunca geminin zerinden oldu ve ilk defa bu yntem olduk-
a geti. Yemeklerin Karatoprak'taki bir Iokantada
gndelik olarak Virazon'a getirilmesi, yemek ortadan
ilgili gnlk daha bir yrt-
mek mmkn oldu. nce sancak ka-
relenmesine geildi. 1982 sezonunda demir profillerden 2x4
metrelik kareleme modllerinin monteedilerek zerine
dirildi. Modller 2 metrelik (4 rrr') kare-
lere blecek elik telle birbirine kenetlendi. Mey-
dana 24 karenin daha sonra harf ve bir
kodla her blgeyi gibi,
zamanda rlvesinin gereken l-
ler iin bir referans erevesi de elik kareleme profillerl ay-
zarar vermemeleri iin zeri-
ne vererek rahat bir olanak veren
grevini de
sresince 200 zerinde
toplam 143 saat Her sabah 25 dakika ve
sonra 19 dakika olmak zere gnde iki yaparak zerinde top-
lam 44 dakika kalabilmektedir". sresinin byk bir blm g:rrff.
nin sancak Toplam 24 katenin
zerinde 100 rrr''ye bir rlvesi Ba- /
kaplayan kum emicilerle
kumdan tamamen ise elle Emici Virazon'
dan deniz dibine gcyle
ve 12 metre PVC sulama bir kazma
aletidir. Emici, gc yksek fakat
kabakurnun zerinden Ba-
daha kontrollu bir ortamda kaza/bilmek
iin emiciIer bir kenara el
ki tm ve
her biri ve yer-
lerinden iin ince elik telivilerle deniz dibine raptedil-
(17) Verilen 44 gerekte sresidir. Bu sre dal-
andan deniz dtbint terk edene kadar geen 38
metreye inmekI lh - 2 zerindeki gerek
sresi 40 gememektedir. Her ilki sonunda 20
J.lk aksona, yani bekleme Bu bekleme sresini indirebil-
mek iin aksonada hava yerine saf
475
ve bylece her kayda geene kadar in situ
Bu herbiri etiketlenerek
iine (Resim: 5 -6). bitimin-
de ii paralarla 45 'kadar 'kasa Virazon'a
Bedrum Arkeolojisi Mzesine gtrlerek
byk bir blmn
ve kaplama gemi-
nin ait nemli elemanlar da bu-
Geminin rekonstrksiyonunda nemli rol olan bu par-
hi 'bir yerinde nemle-
rini birkat daha En N2 - 02 ka-
releri Geminin en veya drt
Ml, NI, 01 ve P2, 02 karelerinde grlen paralardan
(Resim: 7 - 8). Geminin ait geri kalan
para da iskele ait bir blm
kaplama paralar sezon sonunda tek-
ral'. kumla rtlerek denizin etkisinden
hemen geminin
ait 150 kadar demir keltileri -
keltilerin birka kase adet misket
buluntuya
983 Sezonu
Bodrum Arkeolojisi Mzesindeki havuzlara
incelenmesin'de yaza oranla tercih edilen mevsim-
dir. Geminin 'belirlemekte her teker te-
ker havuzlardan ekilmesi, her yznn 1 : 10
veya gerek boyda izimlerinin olduka zaman
dir (Resim: 9). Bu nedenle, uzun sre suyun kalabilen paralar
kuruyaralk deformasyona kavurucu
10 dakika gibi bir srede paralar
mak ise etkisiyle daha seyrek
sresi yaza oranla ok daha uzun Ge-
rek gerekse de aznce belirtilen do-
1983 boyunca 16. byk
bir blm gemi drtte
ve bir da kaplama izim ve ineelenme ta-

476
Geminin drt paraya
tilardan en az 17 - 18 metre
en az bir ek. yerinin ancak
zerinde incelemelerde ek yerini belirleyen herhangi bir ize rast-
Gemininkarnma (geminin en ya-
olan blmde, 1 metre bir tamamen yok
Bu kaybolma nedenini belki de en b-
lmn ek yerinin !bir burada yer arayabi-
liriz.
Omurga zerinde tip
Bunlar tunturmakta demir iviler. i
ana omurgaya 0.2 metre demir saplamalar
ve grevi henz tam saptanamayan 0.25 metre
ivilerdir. Demir saplamalardan elimizde tam bir
keltilerin poliester modelleri bu
fikir yetmektedir (Resim: 10). bir
da tavlanarak ve kaynaklanan bir para demirden kaba
bir ucundaysa bir bir delik
yznde delikten sokulan saplama,
omurgaya olan i yznden
cek uzunlukta kama, yuva-
nce saplamaya yine demirden bir anele (hal-
ka) geirilir, Bu anelenin grevi daha bir yzeye
rak iine gmlmesini nlemektir". kalan
pastan korunabilmesi iin omurgaya iine iyice
oturtulduktan sonra ziftle deniz olan kesilir".
(.18) saplamalan ilk olarak Ge /Roma veya Erken iBizans Devrl
grmekteyiz. bulunan bu trden iJik saplamalar iin F. H.
van Doorninek, 1976 (suplra n. 3) 124; B. Ldou, Directton des recherehes
sous - marines, ooiuo 33 (1975) 578; B. Ldou, <<'L'Epave romaine
de l'anse Gerfba a Port - Vendres, Oomptes rendue de l'Academie des
et beltes lettres (1974) 4.20. ha standart 'durumuna ;ge-
len sornun ve
Avrupa'da en 18. sonuna .kadar grmekte-
yiz (W. Folconer, Falooner's Marine Dictionary .(London 1780) 42). 'Karadeniz'-
de bu tiptelci Ibir zamana kadar taka
bilmekteyiz,
(19) delik, matkap veya :Imr<guyla saplaana ba-
yuva oluk keskiyle Saplama sokul-
rnadan nce gvdeyle su nlemek 'iin ottan ya-
,bir riJtille TineakI!larak sonra
stne hayvan zift
477
Gerninin hemen arparalk de-
lilini bize omurga zerinde gnmze kadar 15 saplamadan
ikisi vermektedir. Bunlardan biri ilk saplama.
ikincisi ise geminin bulunan iki ufaka omurga
tarafa olandaki tek Bu saplamalar paralanan
omurgadan ve sadrnesiyle gir-
Geminin sonu gayet kuzeyden gelen gemi,
son ana kadar gremeyerek kayalara
bindirmesi sonucunda blm ve
su almaya tekne gelen ikinci tesi-
riyle havalanarak daha da fazla ve
gcn kaybetmesiyle ikinci kez kayalara Bu
son darbe bugnk byk bir
geminin safra da karinadan
gemi nlerine kadar ve
Geminin zerinde de olsa, her
iziminden replikasyonlar ve hesapla-
da bu ancak bu
sonra Teknenin tek-
genel zellikleri, n
zetlemek mmkndr. Teknik genel konstrksiyon ola-
rak 16. ve 17. ilk kaynaklarda
ve yine bu devirden kalma zerinde ka-
tipte kendine has zel-
likler de gstermektedir. Geminin iskeletini omurga, ve bodos-
ve kaburgalar 16. geminin
(20) Gemi teknolojisiyle ilg;li biLgilerin telmik gemi 'beraber su-
Nk eser Gar'c.a ide Palaclo 1587 Mexi:ka'da
(R. C. Anderson, Early Books on Sh::puiIding and ,Rigging,
Mariner's Mirror 10 (1924) 53 - 64). Mathew Baker'in 16. sonunda yaz-
Fragments oj Ancient English daha teknik 'birkitap olup ge-
mileri olduka lzfmler'le 'incelemektedir. 'Bu iki eserden ok nce
lan kitaplar da Giorgo "I'lrnbofto Venediikli teca-
rm 1445 gemi eser; R. C. Anderson, Ltalfan Na-
val Arehttecture about 1455, 11 (1925) m5 - 63.
(21) 16. Ispanyol ,gemileriyle iin J. B.
Arnold ve R n; 15); C, Martin, El An
Wreck on Faif Isle, International Journal of Nanical Archaeology 1 (1972)
59 - 71; C. Martin, 'The Spanish ArmadaElxpedttton, Marine Archaeology, ed.
D. J. Blackman (Connecticut 1973) 439 -59; C. :Martin, (supra n. 15); ve R.
Stenuit, Excavations of the Galeass Girona, C.N.A. 4(1970) 23 - 28.
(22) Bodoslama, kaplama para-
Yunancadan gelen flk 16.
maya H. R. ve A. 'Tietze (supra n. 12) 560.
478
41 kadar gnmze kadar olup, bunlardan 29
tanesi rekonstrksiyonda niteliktedir. Geminin profilini
bize en ok dekunacak taraftaki
ana omurga stne gelen da Bahsi geen bu.
btn omurga zerine binen
ryerek zorluklar

Her bir iki ve iki de st Ol-
mak zere en Geminin
hemen hi posta iskele
da ve zellikle geminin korunma olduka yksektir. An-
cak hibir ve bir blm
geminin su kesimi zerindeki
ancak hipotetik olarak tamamlanabilecektir. Elimizde ka-
uzun omurgaya tek bir iviyle grmek-
teyiz (Resim: 11). bir ornurgaya
tek bir iviyle gre bu ivilerin ancak i omurga
yerinde tutmak iin sanmak-
gerek mekanik omurga
na ve her birinin iinden geen saplama-
Iarla i omurga
omurgamn stne gelen yzeyine, suluk veya
suyunun akarak bir blgede toplanabilmesi delikler. d-
omurgaya ivi ve saplamalar iin
merkezden olarak (Resim: 12).
olan 0.2 metre derinlikteki
ve ikisi bir ynden, ncs ise ters ynden demir ivilerle
ivilerden biri tam stnegelecek
. Her iki. da boydan boya geen ivilerin sivri ucundaki
gemi
olan blmde belden olan
blmde ise Kaburgalar konu-
sunda nemli husus her omurga
ne oturtulmadan evvel byk bir btn monte edil-
7. gemi tamamen ters bu tarz
16. gemi bir dzeyde
Paralar geometri prensiplerinden teker teker
(23) bindirerek eklenmesi 16. 18. ba-
kadar Ibir sistemdir (W. A. Baker, The Mayflower and
Other OoZonial Vesse18 (London 1983) 22- 23). gemi
pruva veya yzne iin bakmza : N. Wd1:.sen, Architeo-
tura Navalis et Regmen Nauticum (Amsterdam 1(190) 1'69, 175.
479
izilip imal edilmektedir. veya ilik olarak
ilkel gemi ve genel gre
elemanlar yerlerini bir ana gerektir-
biimde imal edilen paralara Teknenin ornurga.
kaburgalar,.i omurga, ve olu-
iskeleti sonra byk bir ilki su. ke-
simi seviyesinde olan en az veya drt
tir. elemanlarm. gerekte grnm olarak
birer kaplama olmamakla beraber geminin denize kar-
nemli rolleri Teknenin burulmaya ve sark-
maya olan direncini omurgayla i benzer g-
revini, su kesimi zerinde ve bulunan grr.
kaplama Geminin ve ta-
burma fazla omurgaya dzgn bir
kilde yaslanabilmesi iin yuvalar (Resim: 13).
Burma ve akrep ze-
rinde gerekmektedir. tamamen kaybol-
da az bir blmnn
zu ancak ve akrep bodoslarnalara ya-
olan blmlerinde izleyebilmekteyiz. Her kaplama genelde
iki ivi, kaplama ek yerlerindeyse ivi tuttu-
Geminin ilgin zelliklerinden biri de kaplama
raptedilmeisnde demir ivilerin Gernimizle
olan veya tamamen
ivilerle tespit grmekteyiz". tutturulma-
ivilerin demir ivilere oranla daha stn bilinmesine
demir ivilerin hangi amaca
hizmet 16. sosyo - eko-
nomik kkl bir artan maliyetler
insan gcne daha az ihtiya gsteren, zahmetsiz yntemlerin tercih edil-
(24) 20. dipnota
(25) Gemiye en son ve yanll'liaki ilk kaplama 'burrna tah-
denir.
(26) Akrep praolu, veya omurgaya takviye
eden dirsek
(27) J. B. Arnold IrI ve R. Weddle, (aupra n. 15) 220; W. A. Baker, (supra n. 23)
24; C. Martin, 1973 (supra n. 21) 447.
(28) deniz suyundan zarar grerek gVbi, suyun tesiriyle
daha C. Martin, La Trinidad Valencera :
an Armada Invaslon Transport L()St off DonegaI, International Journal of
Nmutical Archaeology 8.1 (1979) 34 - 35.
480
bilinmektedir". Dumm 'byleyken 'bile gemilerinin
korumak fazla emekgerektiren: ivili kaplamalar-
dan vazgeemediklerini grmekteyiz. Gemimizde demirivi kulla-
nedenleri maliyetin gemi-
nin ivedi veya tekne dahilinde bu ivilerin yeterli

Omurgadankoparak tamamen aynlan ve ok rk durumdaki
nemli ze-
rinde bulunan keltilerden enine delen en az drt uzun
Bu akrep
praoluna yoksa ikinci paraya kenetlenme-
sinde henuz Birnc seenek ise gemi-
nin dmen ait he-
men zerinde bulunan keltisi 1983 -
kelti iindeki demiroksit DOZU
tekrar. poliester Polies-
terin kuruyarak sonra, keltinin kalker ka-
pasIanarak kaybolan ortaya
Para, geminin dmemni bodoslamaya tutturan
lindeki ait olup kadar grlme-
bir sahiptir (Resim: 14). yuva, saplama
rak kendi stne vcuda bir halkadan ibarettir,
standart demindes-
tek tav olup bodoslamaya
iin her iki yzne de er ivi her iki ta-
birbirlerine iin de-
likler birbiriyle Geminin;
yuvalanndaki ividen biri sklerek
ikisi de yerlerinden Bu Ibir d-
gcn bodoslamayastandart : gibi destek par-
iviler yerine, saplama aktarmak-
Haliyle olk daha bir destek grevi yapabilen bu
zel bir fonksiyonu
bodoslamaya grlmek-
tedir, Kesin bir kararavarrnakta henz erken omurga-
daki bu bir geminin ember et-
(29) Devrm - nedenleri ve
Ibilgi iin F. 'Braudel, La 'Mediterraniee et le Monde Mediterraneen a
'l'Epoque de Philippe lle (Pards ve F. -'F. ,Muntdo,La-Organizacion Nonx
de lo EBtad08 MediterraaneoBY en EBpecial de EBpa;na Durante lOB BigloB XVI Y
XVII 1968).
481
mektedir. Byle bir durumda, kavisli uymak
zorunda olan dmen, en fazla iki noktadan bodoslamaya
dirde serbeste az dmene bi-
nen kuvvetlerin gemiye her bir ykn da-
ha fazla demektir. Haliyle, yirklenme, ka-
visli
gre, zmancak ok daha. bir
da
n bilgilere dayanarak 21 - 23 metre ve 7 metre enin-
de ilgili ller
Eleman,
Omurga

Akrep Praolu

Kaplama Tahtalan
Kaburga (merkezden merkeze)
Saplama
ivi
Kaplama ivisi
Kaburgaivisi
Saplama
ivi

En
.20 m
.3'5 m
.22
.08-.11 m
.11-.22
.25-.38
.87- .97 m
.59-.77
.12 m
.25
.02 m
.025
.17" .23 m

.19 - 21 m
08 - .13 m
.12 m
.14
:05 m
Ortalama .32 m
Ortalama. 94 m
Ortalama .66
.15 - .17 m
sonunda gernininHangi ve ne
amala belirten bir ize Gemide herhangi ticari
bir ykn top glleleri ve tabanca misketle-
belki de bir
belirtisidir. 'Ancak, unutulmamasrgereken 'bir husus bu devirdeki
ticari gemilerin bile gemilerini aratmayacak biimde
iki durumda da elimize geen glleleri frrlatabi-
lecek gemide gerekirdi. 39 -40 metre derin-
likte gemi sonra sz konusu
olamaz. i!ki geminin beraber
zerine veya gemi evvel yar-
gemilerce
(30) J. F. Guilmartin Jr., Gunpowder, and Galleys (Cambridge University Press
1974) 1.
482
1983 sezonunda zerinde 1 - 1
metre derinlikte 90 kadar top gl1esi (Resim : 15). Gl leler-
den biri ve gerek dahabyk ge-
rekse de ok nedeniyle sz ko-
nusu bir Bu gl1eler iindeki
barut hedefte patlayarak gl1elere 'oranla daha
fazla zarar vermektedir. trdeki gl1elerin 16.
bilmemize elimizde dknty kesin ola-
rak kesin bir yoktur.
evresinde geminin apalarma da ilgintir. Top-
lar iin ortaya apalar iin de geerli olabilir.
zerinde 35 metre derinlikte byk bir
apa Bu kaba bir tarihlendirilmesi ipo im-
ve ynne gre ileri tarihte
ve tarihini belirleyecek

Her ynyle ilgin bir sahip olan bu gemiden kadar
elde bulgular bile bize Akdeniz' de 16. gemi teknolo-
jisinin hi birok ynn yeteces..
niteliktedir.
(31) Y (Venice 1540; tekrar M. T. Press, 1959)
428 - 32. .
(.32) 16. apalarda ipo apa kollaririm y-
nnde, dahasonrakiler ise 'kollara dik Bu kesin tarilli
bilinmemekle beraber 18. kalma ikol-
lara dik grmekteyiz. J. B, Arnold ve R. WeddIe, (supra n. 1'5)
?M.
483
,
.
j?


H
t

7. yy
16. yy i
4.yy
2km
50m
Resim: 1 - Ege Sahili ve bulunan 4. 7 ve 18.
konumu.
484
Resim: 2 - Orta boydaki kaselerln iinde grlen sgrafitto
matifi. lek 1:1.
Resim i 4 - Demir top
gDesi. p.Q.F.adan olu-

bir griihnekt.e-
dir. lek - 1:2.
Resim: 3 - yk iin
bronz yataklar lek: 1:2 485
Resim: 5 - elemanlarina ait paralann herbiri etiketlendikten son-
ra yzeye zere kasalara
Resim: 6 - ii hava
dolu balonunun yar.
yzeye

486
+
>=
+
-+
~ . ~
.\'j
-t
+
+
+
+
+
i
.,
+
+
487
Resim: 8 - 16. 1983 sezonunda sancak
genel grnm. Demir profillerden modller ba-
2 metrekarelere blmektedir. N2 ve 02 karelerinde g-
rlen elemanlar geminin ait para-

Resim: 9 - ve zerindeki asetat zerine izilmesi.
488
-s ....
e-'e
+
Resim: 10 - omurgayla i sapla-
malar.lek -1/3
.-
Resim: 11 - Omurgava sa
ivilerden birinin lek -1/2
489

o
<,
<.

i
i'
i
... '
i

SAPLAMA
ivi
Resim: 12 n 16
kesitini gsteren
lar ve ivilerle Omurgaya tek bir iviyle
gerek omurgayla i omurga
saplamalardan gelmektedir.
Resim: 13 - kesiti. ve sol st grlen girintHer hurma
iin
490
ii
.-. .....
Resim -
saplamayla bu bir benzeri
Destek paradan iviyle.
lek - 1 : 3.
Resim: 15 - zerinde bulunan
top gllelerinin bir blm. Glleler etkisiyle kayalarm
ceplere nnde grlen bu cepte
50 ye glle
491