T.C.

KLTR BAKANLIGI
ve Mzeler Genel
xx.
-,
SONULARI
TOPLANTISI

. 2S=29-M.AYIS 1998
TARSUS
T.C. KLTR BAKANLIGI
No: 2198
Analar ve Mreler Genel
No: 67
YAYINA
Koray
Hayriinnisa AKMAK
F BAYRAM
Filiz KAYMAZ
Nuray TARLAN
Adil ZME
Kemalettin
Haydar DNMEZ

MORKAYA
Meryem UYANIKER
ISBN: 975-17-2200-4
975- 17-2202-0 (II.Cilt)
ISSN: 1017-7655
Not: Bildiriler, gre
yay
KLTR l)AKANLIGI KTPHANE
ANKARA-1999

C.H. GREENEWALT, JR.
Sardis: Archeological Research in 1997 1
Orhan
Magnesia ad Meandrum (1996-1997) 15
Meral AKURGAL
1997 33
mer
1997 Phokaia '; 49
Gven ERSOY
1997 Klazomenai 67
Klaus TUCHELT
Didyma 1997 77
WolfgaQ.g RADT
Bericht Uber Die Kampagne 1997 in Pergamon 93
ZGNEL, Tayyar GRDAL
1996-1997 111
Juliette DE LA GENIERE
1997 Klaros 125
Jacques Des COURTILS, Didier LAROCHE
Xanthos Letoon 1997 Raporu 131
Jrgen BORCHARDT
Bericht Der Grabungskampagne in Limyra 1997 139
Cevdet BAYBURTLUOGLU
1997 Arykanda Raporu , 151
Fahri
Patara 1997 159
Haluk ABBASOGLU, Wolfram MARTINI
Perge Akropolisi'nde 1997 , 179
Cengiz
Kaunos 1997 195
Ramazan ZGAN
1997 Knidos 205
Yusuf BOYSAL, Musa KADIOGLU
1997 Stratonikeia Nekropol 215
Fede
Work Of The Halian Archaeological Mission At Iasos 1997 229
Ahmet A.TIRPAN
Lagina Hekate Temenosu, Propylon Ye Altardaki
1997 237
Pierre DEBORD
Campagne 1997 A Et Ortas 257
Daria Ferrero De BERNARDI
Hierapolis Kurulu 1997 Dnemi 263
Marc WAELKENS.:TJ;l.M.YERMEERSCH,
H.A.El'-INI
The 1997 At Sagalassos And Dereky 283
R.R.R. SMITH
Aphrodisias 1997 313
Klaus RHEIDT
Die Ausgrabungen In 1997 321
Y Raporu 335
Vedat
Nysa 1997 353
John DEVREKER, Kurt BRAECKMAN, Dominique DUTOO
Pessinonte 1997 RapportProvisoire 359
Eugenia Eguini SCHNIDER
1997 Excavations And Research At Elaiussa Sebaste, Turkey 385
Catherine ABADIE-REYNAL, Rifat ERGE
The ZeugmaAnd Apameia Works 1997 .403
M. HARTMANN, M.A. SPEIDEL, R. ERGE
Roman Military Forts AtZeugma 417
Numan TUNA. . .... .<i
Burgaz Arkeolojik 425
Ersin
1997 Y 439
Dominique KASSAB TEZGR, Fuat
Demirci-Sinop Amphora Atlyelerinin 1997 447
Levent ZOROGLU, Nurettin ARSLAN
Kelenderis 1997 .457
Levent ZOROGLU, H. Mehmet DOGAN
Tarsus 1997 463
zkan ERTUGRUL
Vize / . S. E. K. 1997 475
S. TKEN
1997 Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi 481
Sacit PEKAK
505
Chris LIGHTFOOT, MERGEN
1997 Amori um 525
f\.raALTUN, Oktay ASLANAPA
ini 1997 Mevsimi 539

Alanya Kalesi 1997 ., 557
RhanARIK
Kubad-Abad 1997 559
J{.rcn
Istanbul Eyp Sultan Cafer Trbesi Yzey ve ...... 567

Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu (Darphane) 1997 593
Abdsselam ULUAM, Ersin KAVAKLI
Eski Van Hsrev Kl1iyesi 1997 613
Mihriban Muhsin ENDOGRU
Musular 1997 631
ARCHAEOLOGICAL RESEARCH IN 1997
CH. GREENEWALT, JR*
Topographic recording, excavation, geophysical survey, conservation and
touristic site enhancement, and study projects at Sardis in 1997 (early June to
mid-August) were conducted by the Archaeological Exploration of Sardis, or
Sardis Expedition, which is co-sponsored by the Harvard University Art muse-
ums and CornelI University. For support, assistance, and trust as well as for
fundamental permissions, the Sardis Expedition is deeply grateful to the
General Directorate of Monuments and Museums, Director General Mehmet
Akif and all officers, to the Manisa Museum, Director Hasan
officers and staff; and to Ministry of Culture Representative Candan
(Bergama Museum). Mrs. ready and cheerful sup-
port, helpful participation in many projects, sound and informed ideas, and
good advice immeasurably contributed to 1997 programs.
Topographical recording has been greatly facilitated by the series of maps
(47 sheets, at a scale of i: 2000, with two meter contour intervals, showing 100
kms. of territory at Sardis and Bin Tepe, which was prepared for the Expedition
by the General Directorate of Maps, Ankara (in 1986). Those maps have
become infinitely more useful as a consequence of their digitization (1997;
under the direction of N. D. Cahill), which allows data to be extracted and
.developed in various ways to address different issues. In Fig. 1, a preliminary
version of a new site plan is based on the General Directorate of Maps map
sheets, which have been developed to show visual relief.
More evidence for ancient channels of the Hermus River/ Gediz near
the south side of the river valley, 3-4 km. south of the present channel, was col-
lected (from subsurface deposits cored near Mersindere village, 3-4 km. west of
Sardis, and from modern vegetation patterns southeast.of Sartmahmut village)
by geomorphologist D.G. Sullivan, That the ancient channels (cored at
Mersindere) belong to the Hermus (and not to another waterway) is confirmed
by the presence of water-rolledpebbles of vesicular basaitin the channel-bed
gravels. The hasalt is .native to the volcanic field at Kula (ancient
katakekaumene),which is traversed by the Hermus and by no other waterway
*
Prof.Dr, Crawford H.GREENEWALT, JR; Department of Classics Dwinelle Hall 5303, University of
California Barkley CA 94720,ABD
of the Sardis locale. The River picked up the basalt at Kula and carried it down-
stream, depositing pebbles en route.
Exeavation again focused on the locale northeast of the Acropolis, where
remains of an Archaic fortification wall , destroyed in the mid sixth century
B.C., presumably by the Persians under Cyrus the Great, rest below remains of
a Late Roman suburb, with streets and insula residences of the fourth-to-sev-
enth centuries AD. (sectors MMS/N, MMS, MMS/S; Fig. 2)
In the Late Roman suburb, exeavation (in sector MMS/S) uncovered
more rooms of an insula residence that had been partly excavated in recent sea-
sons, and part of a srnall adjacent street, both located south of a colonnaded
street (which separates sectors MMS/S and MMS). The spatiallimits of the res-
idence in its last major phase are now fuIly defined: by the streets that frame it
on two sides (north, east), and by its blank waIls (doorless or with blocked door-
ways) on the other sides (Fig. 3). it had twelve ground-floor rooms (of which
one, Room Q, remains essentially unexcavated); also an upper storey, attested
by two staircases (the lower treads of which were excavated in previous sea-
sons). In 1997 three rooms were partly or entirely excavated: Rooms O, R, T
(Fig. 3). Apsidal hall Ois the largest room of the residence (lO m. by 6.5 m.).
A window mullion and window glass in the east side of the room suggest
fenestration in the east waIl, which separated Room Ofrom the smaIl street. The
apse (Fig. 4), once covered by a serni-dome, contained a raised floor with mosa-
ic paving, FaIlen wall and ceiling plaster and stucco molding from door frames
and the like survived in large quantity, of which a relatively smaIl amount was
lifted in 1997 (the bulk of it was left for lifting in the next season). The plaster
included painted and incised motifs and one dipinto that reads "Holy is God"
(HAGIOS HO THEOS; from the lintel of a door, window, or niche). M. L.
Rautman suggests that Room Owas the ceremonial focus of the residence, used
for business or ritual and normaIly reached by visitors from the smaIl-street
entrance via Room T (which may have been aporter's lodge or seeretarial
room); and that the pendent focus of the residence, used for social gatherings
and entertainment, was Dining Room D (which, with its opus sectile dias bor-
der and sigma table, was excavated in 1995).
In a Iate occupation phase (probably in the seventh century A.D.), Room
R acquired a tamped-earth floor (covering remains of an earlier mosaic pave-
ment), abaking oven, and a latrine. With that phase belongs a crudely-made or
repaired bronze oinochoe (its body and foot welded together with gobs
of lead; Fig. 6).
Under the smaIl street east of the residence is a sizeable drain (0.50 m.
wide, 1.20 m. high), which would have accommodated runoff from Acropolis
slopes to the south).
Between Late Roman and Archaic eras in this part of Sardis (i.e., sectors
MMS/N, MMS, MMS/S) chronologicaIly intermediate features occur in isolat-
ed strata and pockets. Uncovered in 1997 was one corner of a HelIenistic
"house" (built into Archaic destruction debris) with a tanur/tendoor-type oven -
the first to be found (or recognized) at Sardis - together with Laconian-type
2
rooftiles, animal bones, terracotta figurines (with traces of paint) and pottery of
the second and first centuries B.C. (The terracottas and most of the pottery are
from debris deposited after the "house" had passed out of use.)
In the Archaic stratum, exeavation aimed to the date of the fortifi-
cation, and aspects of its design. Dating evidence was slim. ALakonian II cup
fragment from a foundation trench associated with rebuilding(sector MMS III)
suggests that secondary construction of the fortification occurred the first half
of the sixth-century B.C.; a Iate Geometric cup fragment from inside the stone
socle (sector MMS/S) would be consistent with original construction in the sev-
enth-century, as previously supposed; although evidence from elsewhere (see-
tor MMS I) could indicate alater date, in the early sixth-century B.C.
Exeavation of an "island" of fortification debris from the mid sixth century B.C.
destruction exposed the connection between two previously-excavated seg-
ments of fortification waIl (east) facade for a total stretch of 18 m. (sector MMS
i); and brought no surprises. The only diagnostic item from the destruction
debris was a smaIl fragment of dark-ground Chiot chalice; and the conjunction
of sloped-mudbrick and vertical-stone construction systems in the facade
(which the "island" had concealed) proved to be exactly as predicted in 1982
(by Expedition architect T. N. Howe; Fig. 7).
In the relatively little-excavated eastern part of the city site, exeavation
was conducted in three locales. At two of them the aim was clarification of
occupation historyand stratigraphy. One exeavation (sector MD 2, trench 97.1)
continued asmaIl, deep probe of 1996 and exposed water-laid gravels with
occasional pottery fragments of Geometric style between 6.4 m. and 8.16 m.
below modern ground surface; further digging there was suspended for securi-
ty reasons. The other exeavation (sector MD LLS, trench supervised by T.
Asena of Bilkent University) was begun from ground level and aimed to deter-
mine whether monumental architecture ofthe Hellenistic era - a puzzling absen-
tee in the archaeological record at Sardis, apart from the Artemis Temple - exist-
ed in that locale, and whether Archaic occupation deposits existed there too. In
that excavation, exposure of HelIenistic and Archaic materials was frustrated by
Late Roman construction, which extended to a depth of 2.5 m. below modern
ground surface (Fig. 8). The principal Late Roman feature was a ceIlar, with
several building phases. (Under the tile floor at one end rested a coin of AD.
393-408.) Besides ordinary pottery and stone spolia, objects included parts of
a zoomorphic pottery vessel (Fig. 9). A smaIl probe below the eellar exposed
one or more Hellenistic strata (with two cobbled surfaces and undistinguished
architectural features) and, further below, Archaic strata (with pottery of sixth
and seventh century B.C. type; excavated to a depth of 6.6 m. below modern
ground surface).
The third exeavation in Sardis aimed to check results of geophys-
ical survey; which for three weeks was conducted by GeoScan Research,
U.S.A., with a twin-electrode resistivity meter, and covered a total S.7 hectares
in four locations of eastern Sardis. One location was the chain of mounds on
the north side of the city site, specificaIly at the east end of Mound 2 and the
space between Mounds 2 and 3 (Fig. 1); where computer-generated images of
3
survey results showed prominent bands of high- and low-resistance subsurface
features aligned with the mound chain. Might one or more of the bands be
remains of the Archaic fortification wall, which could have created the mound
chain? Exeavation in the space between Mounds 2 and 3 (sector MD 2, trench
97.2) showed that the most conspicuous, high-resistance band is a Late Roman
dump (which contained a fragment of unusual green-glaze relief ware, proba-
bly of the first century AD.; Fig. 10). Undetected by the resistivity meter
(because "hidden" under water-Iaid gravels) is a large mudbrick structure of
which the five-to-six top-preserved courses were exposed (Fig. ll). Both the
structure and the gravel deposit, which covers the structure on one side as well
as on top, are Archaic (as indicated by their contents -mostly pottery, alsa
including a bronze earring of Archaic "boat" type; Fig. 12). Whether the struc-
ture belongs to the defenses ar to something else - possibly a dike? - remains be
determined.
Conservation efforts in 1997 included routine treatment and monitoring
of objects and Late Roman wall decoration and mosaic pavings that had been
recovered or exposed in 1997 and previous seasons; and services to the Manisa
Museum in connection with the c1eaning of backed mosaic paving from an early
Byzantine ecclesiastical building at viiiage near Grdes.
Removal from exposed stone surfaces of fungus, lichen, and other bio-
logical growth was tested (by conservatar K. J. Severson) with a pressure wash-
er and detergent solutions of different strengths. Results were generally posi-
tive, although "some organic residues have become trapped in the microscopic
interstices between marble grains" (Severson) and their removal may require
special treatments. Destruction by accidental brush fire of a field starage depot
containing stacked segments of Late Roman mosaic paving (from sector
MMS/N, avenue portico; 48 m
2
. , 29 segments stacked in two piles), which had
been lifted and were ready to be backed, is a major reverse. Accarding to con-
servator S. Koob, most of the mosaic segments (except for the top one or two)
appear to be intact, and separation and consolidation of them are feasible, but
make an unwelcome challenge.
Creation of a permanent shelter designed (by T. D. Thompson and P. T.
Stinson) to protect and display the better-preserved rooms of Late Roman and
Archaic Lydian houses, continued with the construction of three smail roofs,
which project beyond the parabolic roof built in 1996 (Fig. 13). Both Late
Roman and Archaic rooms are covered by the parabolic roof, which therefore
has a culturally form; individual Late Roman rooms are covered
by the smailer roofs, which have forms intended to suggest those of the ancient
roofs. All roofs are made of the same translucent polycarbonate material, which
allows considerable daylight illumination and helps to visually unify the roof
ensemble. Problematic aspects of shelter construction remain to be resolved,
and the displays beneath await consolidation, reconstruction, and arrangements
for touristic visitation.
Study projects included a variety of topics: Artemis Temple architecture
(by F. K. Yegl), materials associated with refining precious metals in the sixth
century B.C. (by A. Ramage), Archaic Lydian pottery (by G. Grtekin),
4
Helienistic pottery (for a forthcoming publication by S. i. Rotroff and A. Oliver,
11'.), and Early Christian graves near Churches E and EA (by A. McLanan). A
colossal marble head, which had been recovered in the Artemis Temple in exca-
vations by the Butler Expedition before World War I, and which had been iden-
tified by G. M. A. Hanfmann as an Helienistic head of Zeus, possibly with the
features of the Seleucid pretender Achaios, was re-identified, on the basis of
several distinctive features, by R. R. R. Smith as a portrait of Marcus Aurelius.
Professor Smith also confirmed his previous identification of the colossal head
recovered from the Artemis Temple in 1996 as a portrait of Commodus.
5
0
'1
S
A
R
D
I
S
U
R
B
A
N
<
',"
a
'....>
.
-
...

,
'
-
.
/

P
L
A
'
N
'

F
i
g
.
l
:
S
a
r
d
i
s
s
i
t
e
p
l
a
n
:
p
r
e
l
i
m
i
n
a
r
y
v
e
r
s
i
o
n
b
a
s
e
d
o
n
m
a
p
s
p
r
o
v
i
d
e
d
b
y
t
h
e
G
e
n
e
r
a
l
D
i
r
e
c
t
o
r
a
t
e
o
f
M
a
p
s
,
A
n
k
a
r
a
Fig. 2: Sectors MMSIN, MMS, MMS/S, composite plan of
Late Roman buildings (mostly in heavy black) and
Archaic Lydian buildings (mostly in outline), plan
7
0
0
+
+
'
'
'
'
'

C
O
\
.

+
+
+
-
-
1
-
s
i
i
f
j
-
-
-
-
-
-
i i i i i i i i
+
S T
R
E E T
+
r
-
-
-
-
-
i
i i i i i
i
i i
i i

i
+
F
i
g
.
3
:
S
e
e
t
o
r
M
M
S
/
S
,
L
a
t
e
R
o
m
a
n
i
n
s
u
l
a
r
e
s
i
d
e
n
e
e
s
o
u
t
h
o
f
e
o
l
o
n
n
a
d
e
d
s
t
r
e
e
t
,
p
l
a
n
Fig. 4: Sector MMS/S, Late Roman insula residence, Room 0, apse (viewfrom above)
Fig. 5: Sector MMS/S, Late Roman insula residence, Room R (with oven, bottom, and latrine,
right, of a Iate occupation phase; viewfrom above)
9
' ~ )
-'--" _. '.-
Iiiiii
o
Fig. 6: Bronze oinoehoe from Room R of Late Roman insula residenee (drawings by C. S.
Alexander)
10
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
F
i
g
.
7
:
S
e
c
t
o
r
M
M
S
I
,
A
r
e
h
a
l
e
f
o
r
t
i
f
i
c
a
t
i
o
n
w
a
l
l
,
e
a
s
t
f
a
c
a
d
e
.
W
o
r
k
m
a
n
b
e
l
o
w
s
t
a
n
d
s
o
n
g
r
o
n
n
d
s
u
r
f
a
c
e
o
f
c
a
.
5
5
0
B
.
C
.
W
o
r
k
m
a
n
a
b
o
v
e
s
t
a
n
d
s
n
e
a
r
j
u
n
c
t
u
r
e
o
f
s
l
o
p
e
d
-
m
u
d
b
r
i
c
k
a
n
d
v
e
r
t
i
c
a
l
-
s
t
o
n
e
c
o
n
s
t
r
u
c
t
i
o
n
s
y
s
t
e
m
s
;
b
e
h
i
n
d
h
i
m
i
s
L
a
t
e
R
o
m
a
n
c
o
n
s
-
s
t
r
u
c
t
i
o
n
.
V
i
e
w
l
o
o
k
i
n
g
s
o
u
t
h
w
e
s
t
F
i
g
.
8
:
S
e
c
t
o
r
M
D
I
/
S
,
t
r
e
n
c
h
9
7
.
1
,
L
a
t
e
R
o
m
a
n
c
e
l
l
a
r
.
V
i
e
w
l
o
o
k
i
n
g
n
o
r
t
h
i
i
i
i
i,
ia _
,, __ i !
i
i
i
i
i
i
,
\
i
,

o J 2 3 4 5
i
Fig.9: Pottery zoomorphic vessel from Late Roman cellar, sector MD I/S (drawings by
C. S. Alexander)
12
.
.
.
.
.
.
w
F
i
g
.
l
0
:
C
u
p
f
r
a
g
m
e
n
t
o
f
g
r
e
e
n
-
g
l
a
z
e
r
e
l
i
e
f
w
a
r
e
f
r
o
m
L
a
t
e
R
o
m
a
n
d
u
m
p
,
s
e
c
t
o
r
M
D
2
F
i
g
.
1
1
:
S
e
c
t
o
r
M
D
2
,
t
r
e
n
c
h
9
7
.
2
,
t
o
p
o
f
l
a
r
g
e
m
u
d
b
r
i
c
k
s
t
r
u
c
t
u
r
e
o
f
A
r
c
h
a
i
c
d
a
t
e
.
V
i
e
w
l
o
o
k
i
n
g
e
a
s
t
o
i
Fig. 12: Archaic bronze earring from Are-
haic gravel deposit, sector MD 2
(drawings by C. S. Alexander)
Fig. 13: Sector MMS I, permanent shelter to cover Late Roman and
Archaic Lydian house rooms (designed by T. D. Thompson
and P. T. Stinson). Sketch view looking northeast
14
MAGNESIAAD MAEANDRUM (1996-1997)
Orhan
15.7.1996-15.9.1996 tarihleri 60 gn sren 1996 ile
21.7.1997-15.9.1997 tarihleri 69 gn sren 1997 Kltr
ve Mzeler Genel ve Kltr v.f? Tabiat
Koruma Genel ile 'nin; Ankara Universitesi, Dil ve
Fakltesi ile Meslek Yksekokulu 'nun; .Freundeskre-
is fr Magnesia", Ske imento Sanayii ile Turquoise Tours'un
maddi geen bu kurumlarla,
maddi manevi desteklerini Valisi Muharrem Gk-
'na, ve il Kltr Mdr Ozgen Karaca'ya en iten
mi sunmak isterim.
1996 nce Semih Tlay daha sonra Nursel 1997
da ise Musa Ulker 'in Kltr Temsilcisi olarak grev Magne-
sia Prof. Dr.Bernt Schrder, Restorasyon Uz-
Yksek Mimar Dr. Emre Madran, Dr.Nimet Ozgnl, Gliz Bilgin, Aya
Deniz Ozkut, Gzde Bingl, Seluk Cengiz
etin, Musa Beate Bhlendorf ile Arkeoloji Nadir Akar,
Ozlem Karayel, Yceer, Gnem, Neslihan Altay, Gltekin
Yanbeyi, Cumhur Sal, Ali Aktan, Stavroula Vrachionidou, Ulrike Wurnig;
olarak Zeynel Bayraktar ve Ismail elimli ile olarak Mehmet
Ali
1984 beri srdrmekte Magnesia ren yeri-
nin konumu, 1996 Ortaklar hem de ren
yeri nnde levhalarla daha da dikkat ekici bir hale
tir. ren yeri dikilen bir levhayla burada srdrlen
sahibi ve yrtcs kamuoyuna (Resim: 1).
Magnesia bundan sonraki da srmesi ni bir
destek Ske imento Sanayii
bu sayesinde nemli bir Ske imen-
to Sanayii Ske Ortaklar karayoluna dikilen levhalarla ka-
muoyuna (Resim:2). Ske imento Sanayii saye-
sinde daha uzun sreli srekli traktr gerek-
*
Prof. Dr. Orhan Magnesia D.T.C.P. 06100 ANKARA
15
arkeologtan, mimara; duvar restoratrne ka-
dar uzmanlara bazan kadar, bazan da sadece sembolik bile olsa
deme gn emrimize verilen vinle restorasyon
Ske imento Sanayii Magnesia
tahsis bulunan Tekin Ky ilkokulunun,
dan, badana, boya ve taban elektrik, su yenilenme ve
pencere ve yolu ve
ekibin yemeklerinin bir kadar eki-
birnize ok daha rahat bir ortamda ve
bir de iki tuvalet ve iki banyodan bir niteyi su depo-
suyla birlikte byk bir
fabrika tabldotundan gndererek bu sorunumuzun da byk lde zlmesi-
ne Btnbu iin Ynetim Kurulu'na,
Ynetim Kurulu Uyesi Tufan Unal'a Genel Mdr ile
yetkililere iten borluyuz.
1996 Magnesia 2-Ya-
Ynelik 3- Restorasyonuna
On 4-Sergileme Dzenleme Depolama ve 5- Plan-
lar, Eser Teslimi olarak ana
J-
a-Propylon (Resim: 3,4)
1993 de ilk kez 1996 hem
hem de nefte (B1) 2x3 m. amada
orta, ya da stun ait gereken orta-
ya
Propylonun ise ncelikle, gneydeki 16x2 m.
daki 1995 Gl 13.5 x 2.5 m. bo-
DI ve 16.5x5.5 m. KI kutsal ala-
bu alanlardaki G2 (l9x4 m.)
ve GDI (l2x4 m. ) 1 m. stne ka-
dar ve bu seviyede bu se-
viyelerde srdrlmesinin nedeni, geen
saptamaya yneliktir. 1995 ortaya
mermer ve traverten bir blmnn Artemis Kutsal
bloklarla zerinde yer bir blmnn ta-
bandan 1 m. ykseklikteki dolgu stnde saptan-
ve bu stnde bulunan
bu Humann yerler-
den o zamanki yzeye gs-
terdikleri Bu gre aradan geen yz iin-
de, inen selin 1 m. mil taba-
yeniden propylon gibi, bu da yeniden
toprak bu iin alanlarda
sadece bu seviyeye kadar ve bu bulunan yeni mi-
mari elemanlarla sz edilen alanlarda ise
nndeki taban kadar Bu yi-
16
ne geen gibi propylona ait olanlar gibi da yer al-
durum izilip ve belgelenmele-
rinden sonra, ait olmayanlar
1996 propylona ait 2 (PAL9 PALlO) 1 sima
(PS12); 6 geison (PG6 PG7 PG9 PG10 PG11 PGlla); 3
(PGP2 PGP4 PGP5); 4 friz (PF3 PF4 PF5 PF6); 2 (PA14
PAI5); 8 stun tamburu (ST8 ST9 STlO ST18 ST19 ST20 ST21 ST22); 2 fil
(PP7 PP8); i fil (PABI?) ortaya
1994 - 1995 propylonun orta-
ya taban yerlerinden olarak ve ait
yerin hemen ele Yerlerinden bu
bloklarla cephesine paralel uzanan ve kuzeyde dnerek
devam eden bir bu kesin olarak Hu-
kalan alanda yer alan bu taban
en son dnemle bir belki de tabanda
ykselen suyun kanalize edilebilmesi iin lm-
ler sonucunda ait yerler saptanan bloklar yerlerine
alanlarda geen saptanan ve ancak g-
rlebilen byk tm ortaya Geen
destekler yenilerinin de ortaya bu
propylonun cephesindeki gney ve kuzey fil ile eksen ze-
rinde, ynnde zerinde yer kesin-
lik Bu uzun dikdrtgen bloklar propylona dik olarak
lerdir ve propylonun tam gelen tren yolunu iki yandan nite-
liktedirler. Bu bloklar stnde yer alan Artemis trenlerine e-
derneklerin gereken yerleri belirtici "topos" isimleri

b-Artemis Cephesi
Geen Artemis cephesine ait olan ve zellikle
ait mimari ortaya alanda 16x2.30-1.70 m.
da ve tabandan 120 cm. olan alanda bu da de-
vam Bu sonucunda geen gibi mik-
tarda ortaya Bunlar geison (G26 G27 G28
G29 G30 G31 G32 G33), geisonlar (EI6 E17), bir sima (SI5), bir
ve (DI D2 D3) ile (A85 A86 A87
A88). Bu bloklar en nemlilerinden biri kuzey kk
na ait lento
c-Latrina
gibi geen fakat taban ze-
rindeki toprak belli bir seviyede Bunun ise bir ka
taban zerinde daha bir
Bu amala alanlarda iki taban se-
viyesinin
Kuzey Uzun
ve olarak nitelen-
alanda kuzey uzun ortaya iin
17
srdrmek kesme
duvarlar ve bu geici olarak J,
H, G, L ve K olarak isimlendirilen mekan ve ortaya
saca gerekirse F ve B olarak bazilika kuzey
dik iki paralel duvar G A bu
kuzeyde kesmekte kendisi de F ile bir kuzeye
devam etmektedir. diagonal bir duvar "E" D Bu
alanda gelecek daha fazla bilgi edi-
nilmeye
Apsis
belirleyen dek sa-
dece kuzey blm gn 1996 bu gney
ve iten ortaya tmnn daha iyi
14xll m. lik alanda sreli bir
Bu sonunda apsisin kuzey yer alan ve diakonikon ola-
rak isimlendirilen mekana benzer planda bir gneyde de anla-
ve bu ile apsisi yuvarlak
gney blm ortaya Gney diakonikonun
yzeyden 90 cm. diakonikonun yer alan bir
tm olarak olan lentosu in situ olarak ortaya
f- Artemis (Resim: 5)
100 nceki da orta
yer alan bir alt temel st bu en ince ka-
dar
2-YAPI RESTORASYONLARINA

a-Propylon Bulunan Restorasyonu
1996 sunu stununun alt tamburunun st blm, Propylon'a ait
ST1, ST16, ST17 stun PBI stun Tl
toichobat Propylon'a ait olmayan GP2, GP5, GP6,
DG10, DG11, DG12 ve sunak Araldit M ve HY 956; fi-
berglas veya elik ubuk dbeller Bylece
restorasyonunun ilk gelen restorasyonuna
Proylon' da da
b-Artemis Restorasyonu (Resim: 6)
1996 90 a ait blok ya da par-
restorasyonuna belirtilen paralar
lerek 1)A7-A60; 2)AlOa-AlOb-A75; 3)Alla-Allb-A65;
4)A12a-A12b-ion 5)A13a-A13b; 6)A16-A77-5 ion kymationu
7)A23-A24-A83; 8)A28a-A28b; 9)A52-A54; 10)A63a-A63b;
i I)A70a- A70b
Restorasyonu (Resim: 7)
1989 bulunan Skylla yer gereken ha
ait geen
18
1996 belirtilen bu eksik kalan yerleri-
nin mermer mozaik, mermer tozu ve beyaz imento kullanarak tamamlanmala-

-33 25 ve 9 nolu paralar
-90G2/9, 90G2/ 17, 48 ve olmayan bir para ya-

-Ha in situ olan ve n tama-
men olan 12b nolu cephesinin
d- Latrina, Opus Sectile Dekorasyonu Restorasyonu
Latrina onlarca renkte ve formda mermer parala-
ele yer alan bu opus sectile dekorasyonu
yeniden iin bu da Dil ve
Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Grevlisi
Musa yksek lisans tezi olarak bu de-
korasyon iin neriler getirilmektedir.
3- YAPI RESTORASYONUNA N
a-Propylon
1995 geici olarak stste konulan stun ve til ait
elemanlar bu yerlerinden indirilerek ya da yeni bulunan elemanlar-
la yeni bir "geici" restitsyona Bu uygulama ile hem
kendisini gstermesi hem ilgi ekici bir g-
rnm hem de
fikir edinilerek gelecek gerek restorasyon, gerekse mimari
yeni projeler ve fikirler retilebilmektedir. Bu
geici uygulamalar
- Sunu stununda alt tambur zerine ST4 ve ST5 onun s-
tne de bu stuna ait bilinen Pb5
- Orta gney stun:kaide zerine ST12 St8 ve ze-
rine PB3 stun
- Orta kuzey stun: Kaide zerine STI5, ST13 ve ST14 stun tam-
ve zerine PB1 stun
- Cephe kuzey fil kaide stnde insitu olarak bulanan, ol-
nedeniyle restorasyonu alt ayak zerine PP5 ve PPl.
- cephe gney fil kaide zerine PP2 ve PP7.
b-
ha zerinde yer alan dikey ve yatay blok-
bir yatay blok daha ha biraz da-
ha Her ne kadar zgn henz da,
bu uygulama ile bir daha restoras-
belirtilen 1997 yerlerine
tirilmeleriyleha ayak zgn Bu
sonunda 1993 yerinden Skylla yeniden ha
stndeki yerine
19
c- Theatron (Resim: 8)
Theatron'da bu 2. ve 3.kerkidesteki oturma
Bu ncelikle 2. kerkisin olduka
kt bir durumda olan temelleri yeni malzeme kire rl-
ve stleri ne oturma duruma ikinci
alt yani, oturma nceki basa-
olan 3. kerkiste de temeller nitelikteki
larla
4-SERGiLEME DZENLEME DEPOLAMA
Bu propylon bulunan ve bir byk bir
agora ait olan bloklar, propylonun gneyinde, Bizans suru-
nun nnde birbiri zerine koruma ve bir ser-
gileme bulunan da burada yan yana
dizilerek Propylon nndeki st tamamen temiz-
burada sadece ait bloklar onlar da
yere gre dzenlenerek grnmn Propylon ile
Artemis olan Artemis 'na ait traverten bloklar
daha gneye ve bylece bu iki optik bir
Daha sonra bu alandaki mil bir traktr-be-
ko byk bir mil iin
lardan beri theatronda da ya-
tr Bu nedenle theat-
ran da sadece n ve yan tarafta olan ile mil
1995 yeni deponun ii yeniden
tir. Fakat hem arkeolojik etdlk malzemenin, hem de ara gerelerinin ay-
yerde nedeniyle glklerin ortadan iin ye-
ni bir ara gere deposuna gereksinim 18. kalma er-
kez temizlik, dzenleme ve restorasyon de srdrl-
mektedir.
PLANLAR, ESER TESLiMi
a-
Magnesia 1984 bu yana Genel
nz dzenlenen Sempozyumu'nda sunulan
mizin geen
yeni bir
Magnesia al meandro, Enciclopedia dell'arte Antica Classica ed Orienta-
le. Supplement II (1995) 4065-4066.
b-Planlar, izimler
Restorasyon Yksek Mimar Dr.Emre ile yksek mimar-
lar Gliz Bilgin, Gzde Aya Deniz Ozkut
belirtilen
a) Kentin yeni bilgisayar yeni bir
koordinat sistemi ve da bilgisayar
girilmesine
20
b) temelinin izimi
c) Propylonun durum ile plana
d) Propylonun bir cephe rlvesi
e) Propylonun cephesine ait elimize olan ait oldukla-
yeri gsteren ilk izim denemesi
f) Artemis ait yeni izimi

c- Eser Teslimi
1996 Arkeoloji Mzesi'ne adet envanterlik eser ile 39
adet etdlk eser teslim
1997 Magnesia 2-
Ynelik Restorasyon 3-Sergileme evre D-
zenlemesi, Planlar, Eser Teslimi olarak 4 ana toplan-

1-
a-Tren Yolu (Resim: 9)
Geen propylonun yer yer Arte-
mis Kutsal 1997 da hem Propylon'a ait
bulabilmek hem de propylon ile Artemis
daki organik yeniden ortaya bu alanda

Bu nedenle 1996 tabana stndeki 1 m.
mil dolgusunun geen alanda, ilk olarak, yakla-
22.5x13 m. lik bir amada daha sonra
nce 12x13 daha sonra da 12x7 m.lik amalar halinde Artemis ev-
resindeki bloklara kadar Her alan da kendi ilerin-
de daha kk blmlere ve TY 1-12 olarak

Bu sonucunda gittike daralan bir alanda da olsa Artemis Kutsal
zgn propylon ile Artemis orga-
nik yeniden kurmak olan ilk bu
lar geen propylonun nnde sonucunda ne
bir da gibi o
larda taban zerine alanlarda kimi ancak kimi de tm
olarak grlebilen byk ortaya Geen bu
propylonun cephesindeki fil eksen zerinde yer
alan, ynnde uzun dikdrtgen ze-
rinde yola bir ve bu
propylon ve onun tam gelen bir
"Tren Yolu"nu iki yandan nitelikte or-
taya "topos" isimleri de bu destekle-
mekteydi. 1997 ortaya bu
dikdrtgen bloklarla olan orta-
da dzenli bloklarla bu yolun nemi Yolun kuze-
21
yi ve gneyi konusunda ok kk blmlere dayanarak buralarda
me syleyebilmekteyiz. Bu da yolun ne derece nemli ve
bir gstergesi Yolu bloklar zerin-
deki topos isimlerine bu yenileri Bu isimler in-
celendiklerinde, byk bir Artemis trenlerine
derneklerin gereken yerleri belirtici isimler
Bu topos isimleri geen "Artemis'i Sevenler",
"Genler gibi isimlerin "Zeus'u Sevenler", "Dionysos'u Seven-
ler", ve "Mzisyenler nin isimleri
dnemlere ait
Tren Yolu olarak nitelenen rektagonal bloklardan olu-
grlmektedir. Bozuk blm kesin
ve nitelendirilememektedir. Bu blmde yer alan
bir yapmak iin izlenimini vermekten
uzak, hem hem de genelde nitelikteki Bu blmn
daha bir gerektirmektedir. anda ise,
ge bir dneme ait konumuna ve bakarak erken dnemler-
den kalan kutsal bir ait bir izlenimini vermektedir.
Yapilan az miktarda ge Roma ve Bizans dnemlerine ait d-
knt seramik ele Niteliksiz metal kk mima-
ri paralarla plastik paralar da kk buluntular iindeki
en nemli buluntu, maalesef yz tamamen bir (Resim: 10).
Normal boyutun ok zerinde, nitelikteki bu arkada toplu
bir ait Geen propylonun nnde
oranda bulunan ait mimari elemanlar burada ele Sade-
ce tabandan 1 m. ve dneminde yzeyi
seviyede tek bir stun tamburu
b-
belirleyen dek sa-
dece gney blm gn 1996 bu gney
ve iten ortaya tmnn daha bir
14x11 m. lik alanda sreli bir
1997 burada nce iinde gney uzun duva-
boyunca ve bu bu blmnn tm
grnr hale getirilmesi (Resim: 11). 4 m. nin stn-
de bir sahip bu kadar temizlenmesi ne ya-
ki 1997
daha sonra apsisin iki yer alan ve prothesis
ve diakonikon olarak isimlendirilen mekanlardan gneynef-
ten (Resim: 12). Geen yzeyden 90
cm. bu tm st lentosu in situ ola-
rak tm grkemi ile ortaya (Re-
sim: 13). 2.65 m. 40 cm. dir.
svelerle birlikte 1.75, iten ie 1.15 m.dir.
22
ve kiremitlerden bir dolgu ile bu
blmde bazilika'ya ait drt adet de bu dolgu malzemesi
iinde Bunlar bir plaster kaidesi, bir stun plaster
bir st ile henz bir bloktur. Bunun
da az dknt kk buluntu yoktur.
2- YAPI ELEMANLARINA RESTORASYON
Bulunan Restorasyonu (Resim: 14):
Sima PS1 (32x40x66 cm.); PS2 (32xlOOx25 cm.) (37x62x54 cm.);
PS3 (34x90x62 cm.), (34x55x30); PS4 (32x48x34 cm.) (32x34x38); PS7
(37x23x27cm.), (l2x10xlO cm.); PS9 (34x55x60 cm.) (33x81x59 cm.); PSlO
(14x30x80 cm.), (34x39x177); PS11 (30x45x32 cm.) (34x75x57) (28x42x22 cm.)
Geison PG1a (42x1l3x35 cm.); PG1b (21x17x18 cm.);
PG1a(41x84x107)+PG4b(41x83x89)+PG1b(41x102x56 cm.); PG5(lOx12x35);
PG10 (7x15x13 cm.) (8x20x11 cm.); PG11 (38x55x88 cm.)+PGlla (42x82x74);
PG12 (11x21x40 cm.)
Stun tamburu: ST17 atlak
Architrav: PA2 (62x84) + PA9 (62x120x84) ve dolgu)
Paye: PP2 (41x100x43 cm.) + (40x98x25 cm.)
Geisopodes: PGP5 ve atlak dikimi
AL5 (80x38 cm.) + AL2 (37x57x61 cm.)
Tm bu Araldit M ve HY 956; fiberglas veya
elik ubuk dbeller Bylece propylonun cephesine ortaya
tm iki architrav .
restorasyonunda duruma
Restorasyonu
1989 bulunan Skylla yer ha ait
gereken geen 199q
belirtilen bu paralar araldit ve elik ubuk
eksik kalan yerleri iine mermer mozaik, mermer tozu ve
beyaz imentodan bir harla 1997 bu s-
klerek nce yzlerindeki murla daha sonra da
yzeyleri numaralardaki taraklarla ok uzun bir sre gerekti-
ren bu sonucunda belirtilen elemanlar restorasyo-
nunda duruma oldu.
a) 33 25 ve 9 nolu paralar
b) 90G2/9, 90G2/17, 48 ve olmayan bir para
cjHa in olan 12b nolu cephesi
e- Latrina, Opus Sectile Dekorasyonu Restorasyonu
yer alan opus sectile dekorasyonu yeniden
turabilmek iin 1997 da bir-
yksek lisans tezinde Dil ve Ta-
rih Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Grevlisi
Musa neriler erevesinde opus sectile dekorasyonun
yerinde sergilenmesine
23
4- SERGiLEME DZENLEME DEPOLAMA
1984 beri srdrmekte Magnesia ren yeri-
ne, bu it iine olan alanda ilk kez II Kltr Mdr-
'nn maddi destekleriyle levhalar Bu
alan iinde yer alan "Artemis Kutsal "Artemis "Artemis Su-
"Latrina", "Propylon", "Bizans Suru", "erkez Musa Camii" konusunda
dilde grnm ve plan izimlerini de ieren levhalar ait
hemen kentin hemen yer alan eski kent pla-
yerine de bu yeni kent itin ka-
da grmek isteyenler iin hem yn
(Gymnasion, Stadion, Theatron) hem de Theatron iin yine bilgiler
ieren bir levha bu
Propylon nndeki Tren Yolu'nun st tamamen temizlenerek
ait bloklar yere gre dzenlenerek yolun iki
na Burada sadece son gnne kadar sren sima
Geen gibi evre alandaki mil bir
traktr-beko Tm bu Bizans suru iinin
gezilip grlebilmesine
1997 yeni deponun ii yeni eklenmesi ile tamamen yeni-
den Geen raporumuzda da gibi, hem arke-
olojik etdlk malzemenin hem de ara gerelerinin yerde ne-
deniyle glklerin ortadan iin yeni bir ara gere de-
posuna gereksinim
5- PLANLAR, ESER TESLiMi
a-
geen eklenen yeni Zu Sdule und Gebdlk
bei Hermogenes (Ed. E.-L. Schwandner. Siiule und Gebdlk. DiskAB 6,1996 ile
Magnesia 1984 bu yana ve Mzeler Ge-
nel dzenlenen Sempozyumu nedeniyle
kalan ilgili bylece doku-
zu dilde olmak zere onbire popler bilim kapsa-
"Magnesia ad Maeandrum - Menderes da

b-Planlar, izimler
- Yksek Mimar Gliz Bilgin kentin yeni
bilgisayar geirilmesi, yeni bir koordinat sistemi ve
. da bilgisayar girilmesi
- Restorasyon Yksek Mimar Dr. Emre Madran ve Dr. Nimet z-
gnl Tren Yolu'nun tmnn izimi
- Yksek Mimar Dr. Emre Madran tamamla-

-Yksek Mimar Aya restitsyonunu
c- Eser Teslimi
1997 Arkeoloji Mzesi'ne dokuz adedi metal, bir adedi
adedi toprak ve ondrt adedi sikke olmak zere toplam 27 adet etd-
lk eser teslim
24
Resim 1: Magnesia Ankara niversitesi, Dil ve
belirten levha
Resim 2: Magnesia Ske imento Sanayii T
gsteren levha
25
Resim 3: Tren Yolu'nun propylon nndeki ve
Resim 4: Propylon cephesi. Geici restitsyon
26
Resim 5: Artemis grnm
Resim 6: Artemis storta
27
Resim 7: ha ayak st restorasyon ncesi
Resim 8: Theatron, 2. kerkisi temellerinin
28
Resim 9: Tren Yolu. Propylon'dan Artemis Altan'na
Resim 10:
29
Resim LL: gney uzun blm
Resim 12: Ha ayak ve
30
w .
.
.
.
.
.
R
e
s
i
m
1
3
:

R
e
s
i
m
1
4
:
P
r
o
p
y
l
o
n
.
S
i
m
a

n
l
e
m
e
y
e

r
n
e
k
*
BAYRAKLI KAZISI 1997
Meral AKURGAL*
1997 07.08.1997-11.10.1997 tarihleri ara-
T.C Kltr ve Mzeler Genel
ile
1995 Eski kentinin eteklerinde
yer alan antik ele lA Nr.5). Denizden 0.70 m.
daki dereden 1.30 m. suyun bulunan bu alandaki de-
iki pompa ile ierisinde ve nnde
cephesinde, her iki cepheye dik olarak iki
duvar 2b). daha sonraki bir dneme tarihledi-
sz konusu ne amala blgenin
su nedeni ile ileriki tarihlere
sezonunda, Kenti Byk Kanal Projesi'nin 1997 Nisan
Pompa Istasyonu yerin 30 m. ka-
dar pompaj ile bu alandaki grdk. Byle-
ce bu ortamda antik cephesine dik ola-
rak dayanan nnde Cephe gney-
ynelen blmnde 3.00x5.00 m.lik bir alanda 3.00 m. ykseklikte top-
rak Burada nce -0.35,-0.30 m. seviyede cephe olarak
1.90xO.60 m. bir lahit 2 Nr.1;
Resim: 1,2). lahit 0.60 m. ykseklikte olup, kenar 0.08 m.dir
3a ). da 0.08 m.dir. 2.00xO.60 m.olan ka-
pak ancak lahtin zerinde idi. Lahtin iindeki toprak hi
bir bul untuya
lahtin hemen cephe dibinde ve
den 9.80 m. toprak birpithos 2A). -0.40 m.
seviyede yer alan bu son bulandibikesilerek ko-
Do.Dr, Meral AKURGAL, Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Seramik Blm,
/
(I) 1997 Temsilcisi olarak Leyla yer Anadolu ni-
versitesi, Edebiyat Fakltesi Arkeoloji zgr Trker, Aydemir, Ebru Gen ve
Mahmut
(2) M.Akurgal, 1995 "XVII. Ankara 1996. s.27-36; a.y.,
Brunnenhausin Alt-Smyma,lstanbuler Mitteilungen 46, 1996. 13i -i 34 Lev.26. .
33
nik bir kapak biiminde Pek ok paradan kap tam
profil vermektedir. gvdesinde ssleme olarak
biimli kabartmalar Burada zamanda pek ok tamir deli yer
Iinde bir ka kemik ve kk seramik
lahtin gneyinde, cephe 2.00 m. bir pithos
daha 2 Bl). Kaba bezemesiz pithos 1.94 m.
yksekliktedir, ise 1.05 m.dir (Resim: 3). iinde bir
omur ve bacak kemikleri ve zamanda kller Pithosun alan-
da zeri 0.10 m. bir kl ile bu ne-
denle pithosun iindeki kller kremasyon kemikler, bu blgenin
sular ve tuzlu deniz suyu ile nedeni ile bir bozulma gs-
terirler.
Byk pithosun max. 0.70 m. ykseklikte ikinci bir kap ile
:2 B2; Resim: 4). boydan boya eksiktir. ift kulplu
krater trndeki bu kap kiremit renkte boya bezelidir. iki
kulp bir aslan sahnesi (Resim: 5; 6). Bu sahnenin
da ise, geerek epeevre dolanan, palmet ve spi-
ral bezemeli yer
st sahnede iki aslana savurrnakta ve
lar (Resim: 5, 6). yaradan kanlar Hoplitlerin kal-
figr tasvirlidir. Ondeki kalkanda proton bir at ve kk bir
Arkadaki ise uan bir btn kaplar. Her iki hop-
litin 4 kpek grlmektedir.
Aslan M..7 ve 6 Hellen vazo zellikle Protokorint
Dnem Korint en sevilen konusunu Attika
ise bollukla bu konunun ana figr Herakles olup, aslanla Herakles
ikili bir mcadeleye Aslan konusu iin eski bir
rnek de geometrik stilde Kykladik bir amphora zerinde yer Bu eserler
stil, teknik ve yorum gsterirler. Daha 1923'lerde Friis
Johansen Hellen bir figr belirtirse de
iyi iin bir ka rnekteki yorumu yzeyseldirs,
etkilerini Humfry Payne incelert. Hellen
etkisi Ekrem Akurgal ile arkeoloji yerini bulurs.
(3) rnekler iin bkz. N. Payne, Vasenmalerei, Berlin 1933. Lev. LO Nr.5, 6; M.
Robertson, "Excavations in Ithaka, V. The Geometric and Later Finds from Aetos", BSA 43, 1948.
s.15 Fig.5 Nr.29; Antike Denkmdler II s.45; M. Akurgal, "Eine protokorintshische Oinochoe aus
Ertythrai", lstanbuler Mitteilungen 42, 1992. s.86, 6.
(4) En eski rnek olarak (M.O. 8. ikinci K. Schefold, Sagenbilder. Mnc-
hen 1964. Lev. 5a; J. Black Figure Vases, London 1988. Figs. 94,97; E. Simon,
Die Griechischen Vasen. Mnchen 1976. Lev. 78-80/XXVII; Y.Tuna - Nrling, Die Attisch-Schwaz-
figurige Keramik, 41, Tbingen 1995. Lev.21, Nr.6, 48 Nr.l44; D. Williams,
Greek Vases, British Museum 1985. Fig.43; H.Bloesche Vasen der Sammlung Hirscmenn, Zurich
1982. s.53, Fig.24.
(5) A. Waiblinger, CVA, Louvre 17,1974. s.12, Lev.9, CA 824.
(6) K.FJohansen, Les Vases Sicyoniens. Copenhague 1923. s. 131-133,149 vd.
(7) H.Poyne, Necrocorinthia. A Study of Art in the Period. Oxford 1931. s.53-54,67-69.
(8) E. Akurgal, Orient und Okzident. Die Geburt der Kunst. Holle Baden-Baden 1996.
s.176 v.d.
34
aslan (Resim: 5), biimi ve
Chigi Olpesi ve Erythrai Oinochoesi'ndeki As-
stili ise ince, boynu ve burun alt eneye
uzanan ile Kyklad aslan tasvirlerine ya-

nndeki Karint tipi iki Chigi Grubu eser-
lerindeki gi bi II elleri ile ileri-
ye M.O. 7. Korint grlen bu
biimini M.O. 6. ait Samos Wathy Mzesi'ndeki E 127 envanter
nc'Iu bir kabartmadan da buluruz. Ancak burada Geryoneus'un
da Ion
ndeki zerinde protom bir at yer yelesi, gz
ve ene Kyklad gsterir, ancak biraz dolgunca bir yz
Kyklad eserlerinin at betimlemeleri bir birliktelik gsterirler; yeleleri,
uzun yzleri ve zellikle geriye hafife alt eneleri ile
hepsi tek bir elden gibi tekdze bir fizyonomiye sahiptirler.
zerinde geometrik biimli bir figr
4e). M.O. 7. ve 6. ve toprak malzeme zerindeki
figr bezeli kalkanlarda bollukla sevilen bir Ancak bunlar-
daki natralist bir anlamla 4e)
trde uan betimlenmesi daha ok Boiotia grlr
4a-d). Boiotia n gvde, kanat-
ise gen. bedeni dikkati
eker, kanatlar ve kuyruk gvdeye
Aslan sahnesinin ifte kulplardan ancak bir taraf ele
(Resim: 7). Burada kulpun gvde zerindeki izleri Ortada da mahmuz
biimli Sz konusu burada tasvir edilen bir erkek
yzne burun grr.
alttaki, ikinci bitki motiflerinin adalara zg gzel bir
ile ve bir Kyklad etkisi 15 gsteren nebat dizisi
yer Bitki spiral-palmet dizilimi, da eserler iin
zere! Yunan karakterlidir. Bu stil, kraterin aslan
svastikadan doldurma de kendini hissettirir.
(9) E. Homann-Wedeking, Das Archaische Grieehenland. Holle Baden-Baden 1966. s. 56; M.Akurgal,
Protokorinthisehe Oinochoe, 6 Lev.1 1
(10) C. Dugas, Delos XVII. Paris [935. Lev. XV a.
(ll) Chigi Dlpesi: E. Simon, Griechischen Vasen. Lev. 26 alt resim; Mac Millan Aryballosu: K. F. Johan-
sen Les Vases Sicyoniens. Lev. XXXI le; Berlin Aryballosu: E. Pfuhl, Malerei und Zeichnung der
Griechen, II Band. Mnchen 1923. Lev.12 Nr.58; Erytrai Oinochoesi: M.Akrgal, Oinochoe, Ist Mitt
42, 1992. s.84 2.
(l2) P. Brizes, "Samos und Stesichoros zu ei nem Frharchaischen Bronzeblech", AM 100 Berlin 1985.
Lev. 22 Nr.2.
3) C. Exploration de Delos Les Vases Orientalisansts de Style non Melien, Paris
1935. Lev. II NrA, III Nr. 3a, VNr.7a, XI Nr.18, XIV a, XV, XVI b, XVII Nr. 3b.
(14) Chilii Olpesi: AntDenk II 45; MacMillan Arybllosu: Johansen VS Lev. XXXle; Berlin Aryballosu:
Pfuhl Muz Lev. 12 Nr.58; BostonAryballosu: Payne, PVLev. 20 Nr.1; Erythrai Oinochoesi: M.Akur-
cal Oinochoe. s.84 Nr.2. Euphorbos E. Simon Griechischen Vasen. Lev.31; Korint kase: K.
chefold, Friihgrieehisehe Sagenbilder. s.83 Nr.36; Kalkid krater: Simon, Griechischen Vasen,
Lev.XIX; R.M. Cook-P. Dupont, East Greek Pottery, London 1998. s. 124 Fia. 17.2, s.125 Fig. 17.3.
(15) V. Filippaki, Vasen des Arehaeologisehen Nationalmuseums von Athen. s.3ifLev.39 Nr.354; Delos
XVII Lev. XXIIIa.
(16) a.e. s.123.
35
Kraterde insan figrleri ve aslan konusu kompozisyon
M.O. 7. 2. Protokorint hoplitleri ve av sahnesini
akla getirir. Burada at ve aslan Kyklad; figr Boiotia; bitki adalar
slubunda Belirgin bir biimde Karint ve Kyklad etkisi va-
zo, yerli bir M.O. 7. sonu, 6
bir eseri
bu alandaki A, Bl, B2 ve 1no.lu lahtin dzen-
siz olarak tek bir irili 2). Bu belki de
mezarlar bir yrme de kesin so-
nu burada daha bir blgenin ile saptanabilecektir.
Dzensiz bu kk paralar halinde bol seramik
tir. Bunlar ierisinde M.O. sonu 9. aitr', tam profil ve-
ren iki adet kase (Resim: 8,9) ile M.O. 580'e Korint takli-
di bir alabastronu (Resim: IO) dikkati eken
Antik 40 m. ikinci alanda .ise polygonal
bir duvar ortaya (Resim: 11, 12). Eski kentinin
M.O.7. bu kent suru ve devam et-
mektedir. saptamak zere duvar Bu-
rada nnde, bu kez duvara dik olarak ikinci bir mezar
daha ortaya 2:2, Resim: 13). Lahit 1.80 x 0.60 m.
da, 0.60 m. ykseklikte ve 0.08 m. Lahtin bo-
daha byk olup 2.20 x 0.75 m. dir. Kapak zerindeki 2.50 m. ye yakla-
nedeniyle ancak Lahtin iindeki toprak
buradan 5 ift kpe, 2 astragal ve bir
hepsi kk bir hazine (Resim: 14). Kpeler ve astragaller granl
ile bezelidir. ne bir seramik ne de iskelete
Bu da grn hemen gstermektedir; ele
geen eserler ise gzden kk objeler
Lahtin pinax (Resim: 15), askos (Resim: 16), olpe, tabak, krater
tr kaplara ait seramik Pinax 0.37 m. olup, 1/3
' mevcuttur. demetleri ile bezeli zerinde bir Gorgo be-
timlenmesi British Museum'daki Gorgo ile benzerlik ancak
ona oranla acemi bir elin rndr. British Musem'daki 0.385 m. olan ta-
doldurma motifleri blgeye zgdr. ele ge-
en grlen doldurma motiflerinde ise Korint etkisi seilir. Bune ek
olarak krater ve alabastronunda zere M.O. 6. itiba-
ren, zellikle ilk drtlkte kuvvetli bir Korint etkisi var-
ve ok taklit rn
1997 hykte alan, Krfezi 'ne
olup, zamanla zerine deniz seviyesinden 2.00-3.00 m. ykseklikte top-
rak Pitane Nekropol'nde gibi (Resim: 17) lahit ve
topak kremasyon yer bir
eteklerinde yer alan bu blgenin kk bir alan
se, burada zerinde soylular M.O. 7. ve 6.
lara ait yer syleyebiliriz.
(]7) E. Akurgal , Kunst Anatoliens, Berlin 961.5. 176-177.
8) E. Simon, Griechischen Vasen. Lev.32.
36
A) 1997
37
v
o
0
0
'
"
"
;

.....

"
"
E
"
-

.
.
.
.
.
-
'
"
"
"
"
'
:
;
:
;
1
-
;
:
:
:
;
:
:
;
:
;
:
:
:
:
:
:
;
:
:
:
;
O
C
>

.
D

-
a
-

.
.1
'i'1
O
o
s
1
b
"
-
'
,
....
:
.....
b

2
:
A
n
t
i
k

v
e
1
9
9
7

1
,
2
)

l
a
h
i
t
l
e
r
.
A
,
B
l
,
B
2
)
P
i
t
h
o
s
l
a
r
.
a
)
A
n
t
i
k

c
e
p
h
e

b
)
C
e
p
h
e

d
i
k
d
a
y
a
n
a
n
d
u
v
a
r
l
a
r
.
c
)
M
.
O
.

k
e
n
t
s
u
r
u
iii
<n
i

r'
t60m.
i

i i
rr/ZZzzzzZ Z Z Z72T J227 ZZZdJa.as v7Z//mZ/1
D
3a: 1 nolu lahit
i 2.Z0m


P27ZZZZZ72ZZ277Z222Z7Z7LZZ2Z?l
(J
2 nolu lahit
b
4: a-d) Boiotia figrleri. e) kraterindeki
figr. a) E. Walter-Karydi, CVAMnchen 6, Mnchen 1968.
Lev. 269 Nr.414. b) a.e. Lev. 268 Nr.418. c) A.Waiblinger, CVA
Louvre 17, Paris 1974. Lev.12 Nr.S. d) a.e. Lev.ll Nr.S A.S71
39
Resim 1: Antik cepbe ve 1 no lu lahit
Resim 2: 1 no lu labit
40
Resim 3: Bl no lu byk pithos
Resim 4: B2 no lu krater
41
"
"
"
t
v
R
e
s
i
m
5
:
B
2
k
r
a
l
e
r
i
n
i
n

z
e
r
i
n
d
e
k
i
a
s
l
a
n
a
v

s
a
h
n
e
s
i
R
e
s
i
m
6
:
B
2
k
r
a
l
e
r
i
n
i
n

z
e
r
i
n
d
e
k
i
a
s
l
a
n
a
v

s
a
h
n
e
s
i
Resim 7: B2 kraterinin insan yz tasvirIi ifte kulplanndan biri
Resim 8: kaseler. M..7. sonu,
Resim 9: kaseler. M..7. sonu,
43
Resim 10: Korint taklidi B a y r a k l alabastronu. M..6.
y z y l 1.drtlk
Resim 11: Kent suru. M..7. y z y l
44
Resim 12: Polygonal t a rgl kent suru. M..7. y z y l
Resim 13: 2 no lu t a lahit
45
Resim 14: 2 no lu lahitten kpeler, 2 adet astragal ve
Resim 15: gorgo M..6. ilk drtlk
46
Resim 16: Askos. M..6. y z y l ilk y a r
Resim 17: andarb (Pitane) Nekropol
47
1997 YILI PHOKAIA
mer
ili, Foa ilesi, Phokaia antik kentindeki 1997 son
dnem Foa dokuzuncu mevsimini Foa ka-
nedeniyle yaz dneminde Bu
25.1 1997 gn ve 27.12.1997 gn sona
dnemin ve hava kt ol-
nedeniyle Phokaia ierisinde
evinde de depoda etdlk ve amorf nitelikteki eserler zerinde

PHOKAIA
1989 Arkeoloji Mzesi ile" ni-
nc dnem Phokaia Bakanlar Kurulu'nun
06.08.1992 gn ve 92/3394 Phokaia
Bakanlar Kurulu'nun bu 1997 kadar Sz
edilen 06.08.1992 gnl Bakanlar Kurulu Kararnamesi'nin Phokaia antik ken-
tinde tarafimm ilgili hkm, yine Bakanlar Ku-
rulu'nun 24.02.1997 tarih ve 9169 yrrlkten
Bakanlar Kurulu bu Kltr 19.02.1997 gn ve 1005
gerekesiz olarak bilgisi ve geerli
bir gereke gsterilmeksizin boyu sren bilimsel nitelikli bir Ba-
kanlar Kurulu Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk
kez meydana Bylelikle Phokaia da tmden
uygun olarak Sz konusu karar ise ok daha sonra
Dairesi'nde Esas No.1997/2535 numa-
* Prof. Dr. mer Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim

(I) ve Muzeler Genel Mdrl temsilcisi olarak Ankara
Mzesi'nden Arkeolog Kepenek i 997 Kltr

(2) 1997 Arkeolog M.A. Aytekin M.A. Esin Aksoy, Tayfun Seluk, Mustafa
Acar ve Sabri ye Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Klasik Arkeolo-
ji Anabilim 15 ile nedeniyle burada herkese
kr etmek isterim.
(3) Phokaia Bakanlar Kurulu ve Muzeler Genel Mdr M.
Akif 07.05.1997 gn ve 2900 ile bildirilerek
49
dosya ile ve Kltr 'na Phokaia ka-
kapatan iptali ve yrtmenin 26.05.1997
tarihinde dava
Dairesi, 24.06.1997 gn yrtmenin iste-
minin idarelerin ya da yasal savunma ver-
me sresi geirilmesinden sonra incelenmesine karar idareler
olan Kltr ile hukuk
savunmalarda ok benzer ileri Bu sa-
vunmalarda Foa'da sit kalan
lere yer verilerek, bu zerine Kltr Kurulu
'nca ifade fakat lehime biten
bu sonucundan zellikle hi sz
idarelerin ortak olan nemli bir blm ise>, Foa
Belediye A.Nihat Dirim'in 24.05.1995 gn ve 1688
Kltr 'na mektubundan kopya edil-
Bu mektuptan kopya edilen " ... yeri,
zamanda ve biimde hi bir otoriteye keyfi tu-
tum ve ierisinde korumaya ynelik ol-
aksine antik kenti tahrip edici nitelikte Foa'da belli bir
ve stratejisinin ilgili kurulun yesi ol-
sebebiyle sit Foa sakinlerini zor durum-
da
Dairesi ise daireler olan Kltr ile
sonra 18.09.1997 gn dava konusu Bakan-
lar Kurulu hukuka ve halinde tela-
fisi zararlar meydana nedeniyle yrtlmesinin durdurul-
ile karar Dairesi 'nin bu
" .... ve hangi ynyle yolunda bir incele-
me sadece kimi antik kent do-
kusu gibi g ve ikinci konut
olan Foa'da boyu sren sonucunu
dava konusu Bakanlar Kurulu hukuka de-
nilmektedir.
Dairesi 'nin Phokaia yeniden
bu yrtmeyi durdurma daireler olan ve
Kltr itirazlan Dava Daireleri Genel Kurulu'nda
14.11.1997 gn Y.D. Itiraz No: 1997/672 no.lu dosya ile ve dava-
idarelerce ne srlen hususlar bu gerektirecek nitelik-
te dairelerin reddine, Genel Kurul 'a
21 yenin ile karar Bylelikle Phokaia antik kentindeki ka-
(4) evre Hareketi olarak ve dava
Avukat Bozkurt Bozkurt olmak zere tm evre
Hareketi desteklemeleri nedeniyle burada ifade etmek isterim.
(5) Hukuk 02.09. 1997 gn ve 08524 Kltr Bakan-
Kltr Hukuk 05.08. i 997 gn ve 4271
Daire 'na savunma
50
ilgili 06.08.1992 gn ve 92/3394 Bakanlar Kurulu Kararname-
si 'nin ilgili hkm yeniden
te yandan Phokaia yeniden ile ilgili olarak
ve Mzeler Genel 14.08.1997 gnl
zerine Kltr neri ve bu neri Bakanlar Ku-
rulu'nun 16.09.1997 gnk 97110273 ka-
rar ile ili, Foa ilesi, Phokaia antik kentinde yeniden ka-
karar
1997 Phokaia' da iki grupta toplayabiliriz:
I-Temizlik ve Yzey
Evinde
1-Temizlik ve Yzey
1997 ren yerlerinde temizlik
da Bu yzey
Phokaia antik kentinin daha iyi belirlemek, yeni ren yerleri sap-
tamak ve topografik incelemeler yapmak Bu
Phokaia antik kent daha da byk ve
meyen askeri alanlardan da bu nedenle gelecek
Foa'daki askeri alanlarda
Evinde
Kt hava nedeniyle evi
deposunda Bu zel-
likle 1995 ve 1996 3.DereceArkeolojik kalan
Mahallesi, 19 pafta, 102 ada, 23 no.lu parselde DI ortaya
lan Ge Klasik-Erken Hellenistik Dnem'e ait bir seramik
zerinde tasnif, restorasyon ve izim zere sz
konusu alanda 1.0.7. tarihlenen bir megaran or-
taya stratigrafisi de izim: 1; Resim: 1)7.
DI ve D2 ele geen ve Arkaik Dnem megaronunun gney-
tahrip eden byk seramik kiremiti (Re-
sim: 2) zerinde..ele ikinci ki-
remiti retimi kadar devam iin atlyenin ilk se-
ramik retimleri de bu dzeyden itibaren Deniz dzeyinden
2,00 m. ykseklikten itibaren ele geen seramik bir metre ka-
dar gstermektedir. Seramik retiminin de uzun boyunca devam
.!lncak birlikte ele geen tarihlenmesi kolay seramik
malzemeyle, atlyenin nc olarak
grmekteyiz. en st olan 2,00 m.nin zerinde Ge Roma
Dnemi sigillata fakat bu
(6) Phokaia ile ilgili olarak Bakanlar Kurulu'ndan yeniden karar
lerinde bulunan ve Mzeler Genel yeni Genel Prof.Dr, Ender
burada sunmak isterim.
(7) O. "1995 Phokaia II, Ankara 1997,
5-9, izim 2-5, Resim: 8-15; yazar, "1996 Phokaia ,XIXXazl Sonula-
I, Ankara 1998,770"772, Resim 18-22.
(8) I, 770-771.
51
erozyona nedeniyle ok az buluntu gnmze Sz ko-
nusu olan ilk ierisinde terra sigillata malze-
mesi bir lde olarak ele Bu seramik atlyesinin,
den ele geen malzemelere gre kaba mutfak
Seramik plkleri, zellikle zerinde boya ve ssleme bulunmayan kaba
mutfak tarihlernesi iin ok nemli depozitlerdir. Bu seramik plk-
lerinin bir anda iin toplu buluntu (kontekst)
dedir; bu nedenle plklerin tarihten bir ya da birden faz-
la tre ait anak mlekleri ierir. Bunun iin bu tabakalar, mezar
gibi kontekst buluntu sahiptir. Bu durum daha nce nc d-
nem Phokaia ilk Roma seramik
da
Toplu buluntu plk seri olarak kaba
mutfak rnekleriyle birlikte ele geen daha ince seramikle
Bu seramikler atlyede seramikler
iin atlyenin seramik retim ile birlikte
Daha iyi tarihlenebilir olma nitelikleri nedeniyle tarihlendirilmesin-
de firnisli ve ince byk bir nemi te yandan p-
lkte ele geen amphoralar iin de durum sz konusudur. Bu amphoralar
atlyede bu
lar.
st tabakalardan DI 1,80-1,70 m. dzeyinde ele olan dz
kulba sahip birka para durumundaki bir kantharos (izim: 2a)IO ile yi-
ne dzeyde bulunan bir kantharos kaidesi (izim: 2b)1l
nc ve bu zaman diliminin sonuna aittir.
.,. Yine DI ele bir kantharos da (izim: 3)12,
LO nc ierisindendir. Daha dzeyde, 1.40-1.30 m.
dzeyinde bulunan bir skyphoid kantharos ile bir oinokhoe yine zamandan
(izim: 4)13. 1.4:0) .30 m. dzeyinde ele geen i ve yzeyi siyah
derin kase de yine nc tipik rneklerinden-
dir (izim: 5)14.
alt dzeylerinde 1,20-1,10 m. dzeyinde ele ta-
kantharos ile discusunda yiv bulunan bir kandil
(izim: 6).
enalt dzeyi olabilecek 1,10-1,00 m. dzeyinde rastlanan kant-
haros da (izim: 7).
(9) "1989 Phokaia XII. I,Ankara 1991, 137.
(10) B.A. Sparkes and L.Takott, Black and plain Pottery of the 6
th
,5th and 4
th
centuries B.C., The Athenian
Agora XXII, Princeton, New Jersey 1970 (bundan sonra: The Athenian Agora XII), Fig.7, No.701.
(II) H.A.Thompson, "Two Centuries of Helienistic Pottery", Hesperia IlI, 1934,320, Fig.5, A28; The
Athenian Agora XII, P1.29,No.713.
(12) The Athenian Agora XII, Fig.7, No.684, P1.28.
(13) H.Thompson, Hesperia III, 1934, Fig.32, C 13.
(14) The Athenian Agora XII, Fig.8, No.806, P1.32.
(15) lbid. Fig.10,
(16) Ibid. Fig.7, No.707.
(17) J.Schafer, Hellenistische aus Tafel 52-53, Hl-H8.
52
plk ierisinde tarihleyici malzeme olarak mantar
Knidos, Khios, Kos ve merkezlerde olabilecek amphora
ele Tm bu amphoralar atlyesi re-
olup, atlyede nedeniyle
buraya amphoralar (izim: 8,9). Ele geen kandil
da atlyede olup, orada gerelerdir.
plk ele geen kaba mutfak profil
ri, sresinin ok uzun nedeniyle ok byk fark-
gstermez. Bu plk benzerlerine Thasos'ta da
ancak Thasos'ta ele geen seramik Phokaia seramik
biraz daha erkene Phokaia'daki atlyede retilen kap
Gve kaplar (lopades) , mlekler (khytrai) , lekanai, byk yayvan kap-
lar ve kaseler, tencereler, ie dnk kaseler, tek kulplu testiler,
mortaria, tavalar, derin kaseler, ve ocaklar, mleki diskleri ve
kaplar ile
mlekler (khytrai) ift kulplu yuvarlak dipli derin
hemen her ele Ince iin
profillerini tamamlamak mmkn (izim: 10). kaplara ait
gve kaplar ve aittir (izim: 11, 12).
Gve kaplar (lopades), olup atlyenin en nemli re-
timlerindendir (izim: 13). Bunlar olarak her ele

en en st dzeyinden 70 cm.
1,30-1, 20 m. dzeyindeki Bu dzeyde yine gve kap-
mleklerin (Resim: 14) de olduka
Bu dzeyin en retimleri tavalar (izim: 15) ile yine tavalara ok
benzeyen tavalar gibi taban olan yayvan (izim: 16).
tipleri ele Lekanai de taban olup, ve tip-
lerin tersine derin (izim: 17). Bu tr mleki
ekilebilmeleri ve ark zerinden kurutulmak zere bozul-
madan iin antik seramik atlyelerinde topraktan
diskler plkde 2-2,5 cm. ve 30-
35 cm. diskler ele (izim: 18). kap-
lar, arka konan bu diskler zerinde retiliyordu. Seramik plk-
lerinde ele geen mleki diski bu nesnelerin,
genellikle ne kadar pek
Kulplu ve kulpsuz kaseler de bol ele Kulplu kaseler
genellikle daha byk ve olduka derindirler (izim: 19). dnk
kaseler ise hemen her ele olup tarihleyici
sahiptir (izim: 20).
Gnlk olarak kaba mutfak kronolojilerinin
olduka zordur; nk bu tr zerlerinde genellikle bir ss-
leme Ote yandan kaba mutfak iin mezar-
-- -. __._---_..__
(L8) EBinde, "Un Remblai Thasien Du IYe Siecle Avant NotrEre" BCH CIX, 1985,281 -344.
(J 9) Ibid. 321, Fig.34, N.239.
53
[ara da l hediyesi olarak pek konulmazlar; bu nedenle genellikle bu tr kap-
lar tarihlerne kriterlerinden yoksun gibi grnyorsa da, gerekte yle
Bu gnlk ieren seramik plklerinin bilinli olarak
malan durumunda, kaba mutfak kronolojilerinin mm-
kndr. szn seramik kontekst
olma sahiptirler. Phokaia'daki bu seramik Klasik Dnem'in
sonu ve Hellenistik Dnem'in ait kaba mutfak kronolo-
jisinin ve Phokaia yerel seramik retiminin belirlenmesinde
byk neme sahiptir.
54
31
8
izim 1: Foa ilesi, Mahallesi, 19 pafta, 102 ada, 23 no.lu parselde ortaya
Arkaik dnem megaronunun ve (izen:
M.Acar)
FOA 96 H.E. D i * 1.!lO- 1.70
izim 2: Arkaik dnem megaron
Kantharoi. 1.0.4.
nc
55

1
L
CL 1
(
i
)
FOA 96 H.E. 1) * m.
-----
-
izim 3: Arkaik dnem megaron alarondaki seramik i..4. nc

\
i
i

/
i
,
//
/ /

(I
/i
II
'I
I'
i
"
\ \
\ \
\ \
\ \
-------------------
..... :
\\ . i
'\ \ ... .... .... ... /
FOA 96 H.E. DI * 1.40-1.30m.
izim 4: Arkaik dnem megaron alarondaki seramik i.A.
nc
56
FOA 96 H.E. J) i "1.40-1..30 ILI.
- - iiiiiiii iiiiiiii iiiiiiii
-----
izim 5: Arkaik Dnem megaron seramik
Kaseler. 1.0.4. nc
\
FOA % H.E. 1)1* _ .,.-.-.-.
izim 6:Arkaik dnem megaron seramik t..4.
57
FOA 96 H.E. n * 1.10-1.00 m.
izim 7: Arkaik dnem megaron seramik

1.50-1.40m.
rI1 rn
1.40-1.30rn.
.30-1.20m.
izim 8: dnem megaron seramik Amphoralar.
nc
58
120-110m.
1.10-1.00m.
100-0.90 m.
0.90 - 0.80m.
0.80-0.60m

11
if
ij

11
\/
i
1 "
IJ
)

i /
i ,//
(
ni
r-r--'

i--!


.oj
r-r
"-'_-_-_.J

[---.----[

izim 9: Arkaik Dnem megaren seramik

Amphoralar. 1.0.4. nc
.-r J

rr,
t
1-
) r i )
r
FOA 96 H.E. i) i 1.801.70 rn.
izim 10: Arkaik Dnem megaron seramik Khytrai.
nc
59
....
-----
-----
FOA 96 RE. n i * 1.80-1.70 m.
izim 11: Arkaik Dnem megaron ala-
seramik "
Kapaklar. 1.004.
nc
FOA 96 U.E. D * 1.30-1.20 m. -.-..-.-.-.
izim 12: Arkaik Dnem megaron seramik Kapaklar.
i.A. nc
60
1'0(:\'.11.11.1:.0 i LiU:,LMlIl _.-.-..-.-.
izim 13: Arkaik dnem megaron
buluntulan. Lopades.
1.0. 4. nc
,
/
H.E;, u i - __.w.-.",,_
izim 14: Arkaik megaron
Khytrai. 1.004. nc
61


't... .........


__ . . __ ---=;:Y
FOC.,\ % II.L II i L3n-uIJ ..-.-.__-.
izim 15: Arkaik dnem megaron seramik

nc
izim 16: Arkaik dnem megaron
seramik Yayvan
kaplar. 1.0.4. nc ey-

62
FO("'" so n.r. n m. -"._.-.-.-.
izim 17: Arkaik megaron alamndaki seramik buluntulan.
Lekanai, 1.0.4. nc .
._L__

J
__ _
FOA 96 H.E. D '1.30-1.20 m.
-----
-----
izim 18: Arkaik dnem megaren alamndaki seramik buluntulan.
mleki diskleri. 1.0.4. nc
63
FOA 96 H.E. D i 1.30-1.20 m.
-----
---.-
izim 19: Arkaik dnem alamndaki seramik
Kulplu derin kase. 1.0.4. nc


T'7
<:::r:::-?

- f:.-:J
'-..

[--7
;J

r 1 /

FOC;A%IU:. 1)1, *l.IIlHI.'IOm. _._._..._.__
izim 20: Arkaik dnem megaron seramik
dnk kaseler.
nc
64
Resim 1: Arkaik dnem megaronunun ve kiremiti ile seramik
genel
Resim 2: Klasik dnem kiremiti ele geen kiremitlerin
ve
65
*
1997 YILI
Gven BAKIR*
ERSOY
Klazomenai 1997 Kltr ve M-
zeler Genel Urla Belediyesi'nin ve Ege Universitesi'nin destek-
leri ile temmuz ve eyll 9 hafta
A) DNEM
Hamdi Balaban (Resim: 1; D ortaya M..
ait endstri blgesinde nceki bulunan
devam ve belirlemeyi ama-
layan anakaya zerindeki izlerden hareketle st
da hi zerinde rekonstrksiyonunu yapmak
Onceleri daha kk boyutlu bir ikinci evresinde
kapasitesinin (Resim: 2), Arkaik Dnem'e ait, he-
men hemen tm bir imalathane nem ka-
Bu alanda 1998 da olarak
B) M.. 4. (KHYTON)
Feride Gl (Resim: 1; C yrtlen 1979-
1997 ortaya M.O. 4. kentindeki
devam Sz konusu alana 1996 yrtlen do-
kumantasyon ve malzeme sorunlar ve eksik-
likler M.O. 5. nceden geometrik
plana gre kentin, M.O. 4. kadar devam
eden sre iinde evresi Bu evrelerde ev
ve kent her bir mekan
Prof. Gven Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm,
Dr. ERSOY, Bilkent niversitesi, Edebiyat Fakltesi , Arkeoloji Blm, Bilkent-ANKARA
(I) destekten tr her kuruma, zellikle rnek eden ilgilerinden
Blent Urla Belediyesi'ne iten temsilcisi
olarak Isparta Mzesi Sedat Heper grev ekibi Ege niversitesi
Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm yeleri ve Arkaik
ait nekropoliste ele geen antropolojik malzemenin ve incelenmesi
Ankara Universitesi, Dil ve Fakltesi, Paleontropoloji ve Fizik Antropoloji Blm
Prof. Dr. Erksin Gle'in denetimindeki bir ekip yrtlmektedir. niversi-
teye Meslek Yksek Okulu Restorasyon ve Konservasyon ka-
iki stajyer ise
67
ele ve evrelerin zgn ortaya
Kentin ekirdek kavramak ve sonraki evrele-
rinde anlayabilmek iin, sorunlara ynelik olarak
i. 'C' evinde (Resim: 3) Ozellikle II.
evresinde byk plan ve evin iki-
ye Gelecek mevsimlerde bu alanda srecek
larla eksiklikler
e)
1995 itibaren Klazomenai'de srdrlen esas
3. Derece Arkeolojik yer alan ve temelolarak M.O. 7-6. yz-
nekropolis (Resim: 1;6 no.lu alan). Bi-
gib] Klazomenai'de Arkaik Dnem'e ait birden fazla sap-
Onceki mevsimlerinde Kalabak Mevkii 'nde eteklerinde
ve kentin mevkiinde nekropolis ve
(Resim: 1; 2, 3 ve 4 no.lu alanlar). Kenti evreleyen tepelerde tm-
his tipi mezarlar da Klazomenai'de ilk
yrten Oikonomos 1921-22 Monasterakia Mevkii'nde,
pe'dekine benzer bir nekropolisi bularak (Resim: 1; 1 no.lu alan).
Bir antik kentte birbiriyle hemen hemen birden faz-
la nekropolis ve toplumsal bir
olarak ve deniz
bulunan, Nekropolisi olarak yeni da bu
durum bir kez daha kendisini gstermektedir. Nekropolisi genel
ile Pitane, Gryneion rneklerinden de bilinen ve nceki Klazo-
menai'de ortaya Kalabak, nekropolislerinde ol-
gibi bir aile
sonucu Nekropolisi'nde 185 mezar
Gmlerin byk bir MD. 7 nc
6. ilk kadar uzanan bir zaman dilimine aittir. Ge
6. ve ender olarak 4. tarihlenen rnekler de
Nekropolisi'nde an iin ele geen en erken tarihli mezarlar,
Korinth seramiklerden hareketle M.O. 7 nc aittirler.
daha erkene tarihlenebilecek gmlere
bir tesviye
belli bir dzen evresinde M.O. 6. ikinci kadar da
bu dzen Gerek plan izimlerinden, gerekse de hava
nndan gibi birer ev gibi tasarlanarak drt bir duvarlarla
hcreler gezinme bu
hcrelerin yzlmleri 20 ms.dir. Her bir hcre muhtemelen
lar boyunca aile gm Birbirini tekrarla-
yan bu dzenlilik, belli bir toplumsal ve bunun sonucu ortaya bir
uygulamaya ediyor gibi grnmektedir.
(2) G.P. Oikonomos, PAE 1921,63-74; G.P.Oikonomos, PAE 1922,34; Y.G. Callipotis, Mikrasiatika
Chronika 1972,9-24; R.M. Cook, Clazomenian Sarcophagi (Mainz, 1981),160-61.
(3) Sz konusu mezarlardan 17'si kremasyon, 68'i toprak lahit iine gm, ikisi M. ge 7. er-
ken 6. ait ve lahit iine gm, 48'i bebekler iin amphora grn,
10'u pithos gm, 38'i toprak iine basit ve inhumasyon gm, ikisi de M.O. 4. yz-
ait, birbirlerine rt kiremitleriyle kiremiti gmlerdir,
68
kadar yrtlen sonucunda bu hcreden
blmler Bunlardan nn hem tm ortaya
hem de kadar
henz tam Ancak kuzey ve ynlerde g-
m greceli olarak izlenmektedir.
Nekropolisin en erken tm rneklerde yakma tipindedir ve M..
7. ya da nc tarihlenmektedirler. Kremasyon
mezarlarda merkezlerden ve Klazomenai Kalabak Nekropolisi'n-
de de rnekleri gzlenen yakma ukuruna Cesedin
ve dz bir zeminde klle-
rin bir urne ierisine toplanarak de bu nekropoliste uy-
Kremasyon yanan toprak yer yer
hcre hcrelerin kremasyon
gstermektedir. Bu hcreler bir yandan kremasyon
te yandan da sonradan gmler iin,
nceden bir alan Hcreler geitler-
de kendisini gsteren dzenlilik de bu ikinci
tedir.
En erken kremasyon gmlerini, takiben, ilk gmy bozmamaya zen
gstererek genellikle inhumasyon tipteki gmler hcreler ii-
ne
l hediyeleri genelde iyi olarak ele gemektedir. Mezarlara
hediyelerde belli bir standart dikkati ekmektedir. toprak vazo-
lar ithal rnekler Korinth kkenlidir. vazolar yerli
Ionya retimleridir ve hemen tm cenaze ziyafetindeki iki serernonileri ile
kase ve srahilerdir. Kuzey Ionia seramik rnlerinin o-
zaman olan kronojilerini, yan yana Korinth
ile kesin zaman dilimleri iine mmkn olabilmektedir.
Ozellikle figrl Orientalizan stildeki vazolar, Kuzey Ionia blgesinde bugne
hi bir dnemin rnleri olarak dikkati ekmektedirler. Me-
zarlar zerinde bol miktarda ele geen yemek da cenaze treni
ziyafetle
1997 nceki tamamlanan 'A' mezar hcresinin
gneyinde ve kalan 'H' ve 'I' hcrelerinde Her iki
hcrenin de gney kesimleri, hemen dere kaynakla-
nan seller ile tahrip
'H' hcresinde en erken tarihli gm kremasyon tipindedir. 170 no.lu bu
mezar ge tarihli gmler tahrip Ancak eldeki bu-
luntular yer alan Ge Protokorinth taklidi yerli aryballos,
kase, Ion oinokhoesi (Resim: 4) ve tek..kulplu kase, sz konusu kremasyonun,
'A' mezar hcresindeki benzer gibi M.O.? nc ait oldu-

Mezar hcresindeki kremasyon gmnn hemen gelen rnekler
toprak lahitler iine inhumasyon grnleridir, 175 no.lu plaka
tipi gm Nekropolisi'nde ele geen ilk ve
tek rnek olup, erken bir aittir (Resim: 5)4. Bu mezarda elde
69
edilen buluntular Ge Protokorinth Dnemi'ne ait bir aryballos (Resim:
6), bunun bir yerli monokhrom taklidi, iki kase ve geometrik bezekli bir
halka askos
mezar hcresinde gn bir lahit, Klazornenai'de
toprak lahit retimi bugne kadar bilinenlerin aksine M.O.6. yz-
M.O.7.
Nekropolisi'ndeki kadar ka-
nonik tiplerdeki lahit rneklerden ok formlara sahip top-
rak lahitler, Klazomenai'de toprak lahit ok
gin bir form sahip kanonik formlara ise ancak M.O.6.
gstermektedir 6. Hemen her gmye eden
Erken Dnemi'ne ait lahit gmlerin yak-
M.O 620-600 'H' blmesinde ele geen
l74 no.lu lahit gmnn, antropolojik incelemeler sonucunda bir erke-
ait (Resim: 7). erken tarihli lahitlere olarak,
bu rnekte de pervazlar dar! lahit greceli olarak ve Lahit iinde-
ki iki Korinth koku ve Ionia tipinde bir plas-
tik vazo ele
'H' hcresinde bulunan bir gm ise ilgin ile dik-
kati eken 168 no.lu pithos gmdr. Pithos dik olarak
nce bir plaka sonra da yumruk bir
tmsek ile (Resim: 9). Pithos iinde bir aitiskelet da-
durumda ele Pithosun iinde, dipte, muhtemelen M.O.
son ya da 6. tarihlenmesi gereken erken tip
bir Ionia kasesi tm olarak Pithos grnnn ilgin olan bir
buluntusu ise, hemen zellikle paralar halin-
deki iki demir korozyona bu demir tekerleklerin a-
0,45 m. ve Anadolu'da daha sonradan, Phryg ve Greko-Pers d-
nemlerinden bir habercileri olarak anlam
Cesedin tekerlek bilinen rneklerde 1,20 m. ze-
rinde gz nne Klazomenai rneklerinin ok
kk Pithos gmnn tekerlekler ara-
ba ait olabilecek bir ele bir rekonst-
rksiyon nerisinde Ancak olduka kk olan
mezar olarak pithosun nekropolise
gren el benzeri bir araca da ait olabilecekleri
tedir.
(4) Nekropolisi'nde kadar ele geen gmlerden ve bunlara hediyelerden ha-
reketle yakma tipi gmnn ouklar iin tercih sylenebilmektedir.
(5) Halka Nekropolisi'nde ocuk gmlerinde grlmes ve bu gmler-
de biberon olarak (baby feeder) vazolara erken dnemlerde halka askos for-
munun bu akla getirmektedir.
(6) Klazomenai'de kremasyondan inhumasyon gmye Yunan merkezlerine,
Rhodos'a gre daha erken bir tarihte Bu iin olarak M..7.
son (M.O. 630-625)
(7) Korinth alabastron, Erken Korinth Dnemi'nin Dolphin Ressa-
ve M.O. 610 tarihlenen bir rnektir. Aryballos ise Erken Korinth
Dnemi 'ndedir.
70
'H' hcresine olan'I' hcresindeki en erken tarihli gm de, tm
hcrelerde gibi kremasyon tipindedir. 178 gm no.lu bu rnekte
de yakma alanda Kremasyon top-
ve iri paralar halinde odun tm blme iine,
20 m- lik bir alana (Resim: 8) . Yakma
nin paralanan ok vazonun tm iki
du. Bunlar kaseler, iri bir kotyle (Resim: l O), gri mo-
nokhrom bir oinokhoe ve tabak dikkati eken rneklerdir. mezarlarda
ele geen benzer kase rnekleriyle sonucunda il-
gili da, yine M.O. 7. nc ait saptanmak-
Yakma 0,15 m. bir
kum ile rtlerek OL olarak sz
konusu hepsi, bir durumda, bu kum bulun-

'I' hcresindeki gmler de gm hcrelerinden bilinen rnek-
lere benzemektedir. M.O. ge 7. yatay Khios tak-
lit eden 182 no.lu amphora grn iinde, Ionia kkenli bir rneanderli kase ve ge-
ne Ionia retimi bir alabastron bir arada ele Bu amphora gm bir be-
ait olup, M.O. 7. sonuna 'I' hcresine
1995 itibaren Nekropolisi bu-
luntular, Arkaik Dnem'de blgesindeki l gmme gelenekleri konusun-
da bugne kadar bilinenlerin ne denli bir kez daha gstermek-
tedir. Oneelikle sz konusu ve Klazomenai'de bugne kadar ortaya
nekropolislerin erken dnem kentlerine, b-
yk kan dayanan bir toplumsal rgtlemenin alanla-
da etmektedir. sz konusu bu yeni nekropolis,
toprak lahit yapma nceden gibi
M.O.6. basit bezemeli rnekler ile , aksine
ok zengin bir bezerne ve form denemeleri ile M.O. 7. son
iinde Bu erken lahitlerde insan ve hayvan
figrleri rezerve teknikte, zengin bir ikonografi iinde Klazome-
nai'de yakma tipi gmden, toprak lahitler iine inhumasyon grn tipi
son verileri MD. 7. son ger-
Byk bu Ion kentlerinin ile
birlikte Klazomenaililerin de deniz topraklarda, zellikle Naukra-
tis ve Tell Defenneh gibi merkezlerde ticari ve siyasi
etken
D) VE DOKMANTASYON
Her gibi 1997 da bir ekip, nceki
da ele geen bulgular ve buluntular zerinde dokmantasyon ve

(8) Ersoy Arkaik Dnem stratigrafisinin ve bu tabakalara ait
malzemenin yayina dnk son Buna ek olarak kentte ele geen At-
tika retimi siyah figr ve figr seramikler 1996 (Yase-
min Tuna Nrling, Attische Keramik aus Klazomenai, Saarbrcken 1996).
71
KLAZOMENAI
o .500 iOOOm
'==="--b-==--
i ZMiR KRFEZi
G.BAKIR
Resim 1: Klazomenai topografik
Resim 2: M..6. 2. evre rekonstrk-
siyonu (izim: A.Ertan
72
Resim 3: M..4. kenti i no lu insula C evi, 1 ve 4 no lu mekanlar
Resim 4: Nekropolisi 170 no lu kremasyon gmde ele geen kkenli
oinokhoe'nin omuz frizi (izim: Fuat
73
Resim 5: Nekropolisi 175 no Lu tipi gm
Resim 6: Nekropolisi 175 no lu gm Ge Protokorinth Dnemi arybal-
los ve Kuzey kkenli halka askos
74
Resim 7: A k p n a r Nekropolisi 174 no lu p i m i
toprak lahit gm
Resim 8: A k p n a r Nekropolisi i hcresi 178 no lu
kremasyon gm
75
Resim 9: Nekropolisi 168 no lu pithos gm ve demir tekerlek
:111
Resim 10: Nekropolisi 178 no lu kremasyon gmde ele geen kotyle
76
*
DIDYMA1997
Klaus TUCHELT*
Die Tatigkeiten fanden in der Zeit vom 8. Juni bis zum 8. August 1997
statt und bestanden 1.) in der Bearbeitung der Grabungsergebnisse fr die Pub-
likation sowie in der Dokumentation und Restaurierung der Funde, II.) im
Abschluss der topographischen Ortsaufnahme innerhalb der archaologischen
Schutzzone von Yenihisar Didyma (Abb.l), III.) in der Fortfhrung der geoarc-
haologischen Untersuchungen in Didyma und Umgebund und IV.) in Massnah-
men zur Konservierung des Apollontempels und zur Denkmalpflege in Tempel-
gebiet.
Gedankt wird der Generaldirektion der Denkmaler und Museen fr die
Genehmigung der Arbeiten sowie der Regierungsvertreterun Frau Tokat,
Ankara, und den Kollegen fr die Mitarbeit bei der Durchfhrung des Arbeitsp-
sowie Prof.K.H.Ktter, Berlin, fr die Untersttzung der Vermes-
sungsarbeiten mit dem Einsatz eines elektronischen Tachymeters und
Dr.W.Radt, Pergamon-Grabung, fr die ber lassung des Arbeitsqerstes bei
den Konservierungsmassnahmen. Prof.Dr.G.Borg, Universitat Halle-Witten-
berg, danke ich fr die Finanzierung eines Rundfluges ber dem Gebiet sdlich
des Bafa gl, mit dem erstmals Fundplatze aus einer Hhe von ca 500 m. H-
he fotografisch dokumentiert werden konnten.
I. Bearbeitung der Grabungsergebnisse und
1) P.Schneider erganzte die Bauaufnahmen fr die Verffentlichung der
Baubeschreibung des Artemisheiligtums und fhrte dort Nachuntersuchungen
zu den hellenistischen und kaizerzeitlichen Bauphasen durch. Fr knftig
geplante Bearbeitung des arehaisehen Apollontempels wurde ein Ubersichts-
Prof.Dr.Klaus TUCHELT, Deutsches Archaologisches Institut Podbielskiallee, 69, 71 14195 Berlin-
ALMANYA
(1) Der Aufgabenstellung entsprachen zeitlich weshselnde Teams der Kampagne. Dipl.-Ing. F.
Bcrard (8.6.-8.8), Frau K.Kamer (8.6.-7.8), Prof.Dr.Ing.L.Haselberger (8.6.-4.7), Dr.Th.G.Schattner
(8.-25.6.), Frau H.Bumke (9.6.-8.8.), Frau A.Tuchelt (13.6-4.7), R.2ahn (15.6.-18.7),
Chr.Kronewirth und WHacker (17.6.-31.7.), Dr. Ing. P. Schneider (28.6.-8.8.), Frau B.Eisentraut
(4.7.-8.8), D.Hoffmann und P.Grunwald (9.7.-7.8.), Frau Dr.B.Borg und Prof Dr.GB org (17.7.-4.8).
Regierungsvertreterin war Frau Toker vom Museum Ankara (8.6.-8.8.). Der Berichterstatter
war wom 8.6.-12.7. und wom 28.7.-8.8. anwesend.
(2) P.Grunwald besorgte mit ca 900 Negativen die fotografische der Funde und von
Nachuntersuchungen im Gelande , Frau A. Tuchelt die Restaurierung von Kleinfunden und Mnzen.
77
plan ber die freiliegenden Rostfundamente in der Ringhalle des hellenistischen
Tempels erstellt, aus denen bereits im Jahre 1992 zahlreiche, beim Neubau
Bauglieder des arehaisehen Tempels geborgen wurden. 2) Th.
G.Schattner nahm fr die Verfflentlichung der "Fundkeramik von Didyma
vom 7. bis zum 4. Jh. v.Chr." neue Funde auf. Er bearbeitete den Katalogteil se-
ines Manuskripts ber das im Zuge der Moscheesanierung 1994 und 1995 fre-
igelegte "Plattenfundament" unter der Moschees. Dessen Deutung als Altarfun-
dament gewinnt durch den Vergleich mit den Altarfundamenten des Athenatem-
pels in Priene und des Artemistempels in Magnesia am Maander an Wahrsche-
inlichkeit. Fr die Publikation ",Archaische Altare und Weihgeschenke aus Ste-
in" nahm er weitere Funde auf-, Qualitat und Umfang dieses Komplexes lassen
erwarten, dass mit den Funden aus Didyma stilistisch-chronologische Reihen
gebildet werden knnen, die eine Vorstellung ber die Entwicklung ostionisc-
her Marmorkunst im 6.Jh.v.Chr.ergeben 3. Frau H.Bumke inventarisierte, ze-
ichnete und bestimmte die frhe Fund keramik aus den 1996 durchgefhrten
Nachuntersuchungen auf der Felsbarre und begann mit der Durchischt des Ma-
terials. 4) EBerard gelang es, weitere Bauglieder dem von ihm bearbeiteten und
als Nyrnphaumsfassade rekonstruierten "Tabernakelbau" hadrianischer Zeit zu-
zuweisen und aufzunehman (Abb.2-3). Offen musste die Frage nach dem Stan-
dort dieses Baues bleiben. Eine Nachuntersuchung ergab, dass der Bau nicht
min einem Gussmauerfundament auf der Westseite der Heiligen Strasse identi-
fiziert werden kann, das bei den Grabungen 1989 angeschnitten worden ist. Di-
eses parallel zur Heiligen Strasse ausgerichtete Fundament gehrte zu einem
grsseren Bau als die rekonstruierte Nymphaumsfassade. Die Gesamtlange des
bis auf ca 23 m. sondierten Fundaments und die Raumtiefe konnten in der vor-
gesehenen Zeit nicht festgestellt werden>. Mauertechnik und Innenausstatung-
bernalter Wanderputz, Marmorinkrustation unterschiedlicher Dicke, Reste von
einfarbigem Mosaikboden in situ, Fragmente von Hypokausten und Tubuli, Ab-
wasserkanale weisen draufhin, dass es sich um ein kaiserzeitliches Gebaude
handelt. Das Gebaude befindet sich im Bereich des nrdliehen Teils der tranja-
nischen Pflasterstrasse und des dort vorerst nur partiell untersuchten
II.Topographische Ortsaufnahme
Die Vermessungsarbeiten fr eine topographische schloss
D.Hoffmann mit dem sdstlichen Sektor ab. Damit liegt erstmals eine
me des Ortes mit dem aktuellen Stand der Ausgrabungen und des rezenten Bes-
tandes vor (AbbA). Das aufmass wurde mit einem elektronischen
durchgefhrt und die Messwerte auf einem gespeichert. Ausgangs-
punkt waren die in den Koordinaten des Grabungsnetzes bekannten Festpunkte
am Apollontempel. Die Ortsbebauung wurde polar aufgemessen, sofern nicht
mglich, die Lage mit dem Massband bestimrnt. Die Gelandehhe wurde trigo-
nometrisch nach den Messpunkten bestimmt. Die Kartierung soll mit einem
CAD-Programm erfolgen.
(3) s. AA J996,559 Abb. 5.
(4) Von RZahn zeiehneriseh, von P.GrunwaJd fotografiseh aufgenommen.
(5) Das Fundament wurde von F. Berard sondiert, die Fundbeobaehtung bernahm Frau H. Bumke.
78
lll. Geoarchdologische Untersuchungen
Die in Zusammenarbeit mit dem Institut fr Geologische Wissenschaften
der Universitat Halle- Wittenberg durchgefhrten interdisziplinaren Untersu-
chungen in Didyma und Umgebung wurden unter Leitung von Prof.Dr.G.Borg
fortgesetzt und archaologische Fundvorkommen von Frau Dr.B.Brog, Universi-
tat Heidelberg, aufgenommen.
Die Ergebnisse bestanden in der geologischen Kartierung
mit der FeststeIlung archaologischer Befunde (1), in der Untersuchung der in
Didyma verwendeten Baumaterialien (2) in der Vermessung und zeichnerischen
Dokumentation eines im Vorjahr erkannten Steinbruchgebiets stlich von Didy-
ma (3), in der Vorvollstandigung einer Lithothek (4) und in Untersuchungen zur
Verwitterung des Tempelmarmors (5).
1) Die Dokumentation des naturraumlichen Umfeldes der Trasse der Hei-
ligen Strasse bis zum Gelandeabbruch sdlich von Akky wurde mit einer Kar-
tierung vervollstanding. Die Umgebong von Didyma bildet im Sden eine in-
tensiv ackerbaulich genutzte Hochflache, wahrend das Gebiet im Norden eine
landwirtschaftlich nur gering genutzte Morphologie aufweist. Den bergang
zwischen beiden Gebieten steIlt das in diesem Jahr kartierre Gebiet mit einer
Landschaft dar, die relativ intensiv landwirschaftlich genutzt und von Trassen
mehrerer antiker Strassen durchshnitten wurde, darunter auch die Heiliege
Strasse. In diesem Gebiet wurden antike Mauerreste und Einzelfunde beobach-
tet. Es zeigt sich deutlich, dass die antike und auch noch die heutige Wegefh-
rung zunachst den Haupttalzgen folgt. Bei der geologischen Struktur dieses
Gebiets ist es fr eine topographische Bewertung und fr die ladentifizierung
der Trassenfhrung der Heiligen Strasse von bessonderer Bedeutung, Kriterien
fr die Unterscheidung einer knstlichen Strassentrasse von natrlichen "Strec-
ken" zu entwickeln. Bei einem Besuch in dem seit der Ausgrabung 1985/86
berwachsenen Kultbezirk an der Heiligen Strasse wurde das Fragment eines
Marmorkopfes gefunden, offenbar von einem verschleierten weiblichen Kofp
der auf der Basis aufgesteIlten Sitzfiguren. 2) Die in Didyma im Altertum ver-
wendeten Baumaterialien umfassen importierte (Marmor) und lokale Steine
(Kalkstein, Mergelstein). Die Untersuchungen dienen der Herkunftsbestim-
mung der Beamaterialien und dem Vorgang beim Abbau. Festgestellt wurde,
dass der Marmor des arehaisehen und des heIlenistischen ApoIlontempels iso-
topengeochemisch voneinander unterschieden werden kann. Von weiteren
Analysen ist zu erwarten, dass diese Unterschiede antiken Liefergebieten zuge-
ordnet werden knnen. Die Herkunftsgebiete lokaler Steinsorten konnten durch
die geologische Detailkartierung ermittelt werden und erstreeken sich zeitraum-
lich ber Entfernungen von weniger als 1 km. bis zu etwa 3.5 km. Bei diesen
Steinsorten lasst sich das in Didyma verwendete Baumaterial einzelnen Gebau-
den bzw. unterschiedlichen Perioden der Bauaktivitat zourdnen. 3) Bisher un-
bekannt waren ausgedehnte Abbaugebiete in der Umgebung von Didyma, die
durch die expandierende Basiedlung in der Umgebung von Didyma bedroht
sind.
Die antike Nutzung wird durch Werkzeugspuren und rohformatierte Blc-
ke bestatigt. Es wurde beobachtet, dass im Laufe der Zeit der Abbau von hoch-
79
wertigen Materialien bei zunehmender erfolgt ist. Charak-
teristisch fr die in diesem Areal bliche Art "industrieller" Bausteingewinnung
ist ein Steinbruch etwa 2,5 km. stlich von Didyma (Abb. 5). Klar erkennbar ist
die systematische Anordnung der Abschlaghalden, die auf einen hohen Organi-
sationsgrad der antiken Exploration dieser Kalksteinvorkommen hindeutet. Di-
eser Steinbruch lieferte seit hellenistischer Zeit das Material (Onkolith) fr Ba-
uten in Didyma und wurde in trajanischer Zeit in grossem Umfang abgebaut fr
die der Pflasterplatten der Heiligen Strasse. Die Art dieser Steinge-
winnung erfolgte nicht in der Tiefe, sondem in der Flache durch den Abbau ei-
ner zutage liegenden Kalksteinbank. Darbei sind die Abschlage von der Rohfor-
matierung als nackte Steinhaufen sichtbar geblieben (Abb.6). Weiteren Aufsch-
luss ber die geomorphologische Situation im Gebiet der Heiligen Strasse und
eine fotografische Dokumentation der neu entdeckten Areale der Bausteinge-
winnung, erbrachte ein Rundflug. -4). Die im Vorjahr eingerichtete Lithothek
mit Proben des in Didyma verwendeten Steinmaterials wurde erganzt und die
Beschreibung fr eine Publikation ber arbeitet (Abb.?). Bisher wurden mehr
als dreissig Lithotypen erfasst. Davon sind etwa zwanzig lokaler Herkunft, die
brigen kommen aus enterfnteren Abbaugebietet. - 5) In Zusammenhang mit
den Massnahmen zur Konsolidierung des Apollontempels (s.u.IV) stehen Un-
tersuchungen zum Verwitterungs-und Zerstrungsprozess des Marrnorss. Iden-
tifiziert wurden anorganische und organische Ursachen. Anorganische Ursac-
hen sind auf den Schwefelgehalt der verfeuerten Braunkohle sowie von Auto-
abgasen zurskzufhren: Der Marmor zeigt eine weit fortgeschrittene, ca 3-5
mm. starke Ablsung der Epidermis infolge der Umwandlung des Marmors von
Kalzit in Gips (Abb. 8). Die Schwarzung des Marmors hat organische Ursachen
und verursacht irreversible Schadigung seiner Oberflache (Abb. 9, 10): Es ist
ein Bewuchs, der den Marmor durch Sanren angreift. Mikroskopische Studien
belegen, dass diese Schadigung in mehreren systematischen Schritten erfolgt.
(Abb. 11). Zur Eindammung des Bewuchses bieten sich zweierlei Massnahmen
an: eine Verfllung bereits beschadigter Oberflachen mit Kalkmilch und die An-
wendung einer Zinklsung mit langfristiger Wirkung.
Tv'. Konservierungsmassnahmen und Denkmalpflege im Tempelgebiet
1) Die Konservierungsmassnahmen am Apollonternpel wurden unter der
wiessen schaftlichen Leitung von L.Haselberger von Chr. Kronewirth und
W.Hacker fortgesetzt. Vordringlich waren seit dem letzten Berichtsjahr einget-
retene Erbdebenschaden an der sdstlichen Pronaos-Ante zu beseitigen (Abb.
12, 13). Gesichert wurde der Quaderverband mit Stahlklammern in Bleiverguss
(Abb. 14, 15).
Seliaden an den im Vorjahr auf der Terrasse auf'gestellten Baugliedern des
"Taber nakelbaues" waren durch einen von der Hauptstrasse abgestrzten Tank-
laswagen enstanden, die behoben wurden.
(6) Die Untersuchungen werden seit 1995 am Rasterelektronenmikroskop der Universitat Halle-
Wittenberg durchgefhrt,
80
Weitere Massnahmen galten der Konsolidierung des Tempels im
am Zugang zum sdlichen Treppenhaus und den beiden Tun-
Im sdlichen Treppenhaus wurde ber dem Treppenvorraum ein
Schutzdach mit BIeideckung angebracht und die gerissenen Boden- (Maander)
platten mit Stahlklammern gesichtert (Abb.16, 17). Gegen eindringende Feuch-
tigkeit wurde die Mauerkrone der sdlichen und sdstlichen Adytonwand auf
der gesamten Lange von ca 65 m. mit einer Fllung aus Grobkies und einer
Kalkrnrtellage abgedeckt. -2) Massnahmen der Denkmalpflege zur Erschies-
sung der Ruinenstatte fr den Besucherverkehr im Tempelgebiet wurden auf der
Ostterrasse fortgesetzt. Das Kapitell von der nrdstlichen Pronaos-Ante des
helIenistischen Tempels war von der alten Grabung auf der Terrasse glagert
worden mit dem Oberlager nach unten (Abb.18). Das Kapitell wurde unweit
davon auf einem dafr gemauerten Unterbau aus Kalkbruchstein (H 1.40 m.)
ber einem Betonfundament (D 0.3 m.) gesockelt (Abb.19). Eine Bereicherung
das von uns im Jahr 1996 aufgestelIte GreifenkapitelI. Am Greifen-
kapitelI fehlte seit Jahrzehnten ein abgeschlagener Stierkopf. Der fehlende
Stierkopf wurde um 960 von Didyma nach verbracht und kam dort
spater in das neugegrndete Museum. Erst 997 gelang es nach unseren
Bemhungen mit Untersttzung der Generaldirektion und dank des energischen
Einsatzes unserer Regierungsvertreterin, Frau Toker, daB der Stierkopf
vom Museum in nach Didyma zurckgegeben wurde und von uns an
seinen ursprnglichen Platz am KapitelI angefgt werden konnte (Abb. 20, 2l).
81
Abb, 1: Didyma. Luftaufnahme vom Ortskern. In der Bildmitte
der Apollontempel, rechts das Ausgrabungsgebiet seit
1975. Aufnahme P. Grunwald
"HADRIANISCHER TABERNAKELBAU"
lAGESKIZZE DER BAU611EDER AUF DEROSlTERRASSE

KRANZ6ESIMS BLCKE
8m
Abb. 2: Didyma. Tabernakelbau. Lageskizze der Bauglieder und
Rekonstruktion als eingeschossige Nymphaumsfassade
unbekannten Standorts. Modell F. Berard
Abb. 3: Didyma. Tabernakelbau. Lageskizze der Bauglieder
und Rekonstruktion als eingeschossigeNymphiiumsfas
sade unbekannten Standorts. Modeli F. Berard
82
Abb. 4: Didyma. Topographische Ortsaufnahme von Yenihisar-Didyma
innerhalb der archliologischen Schutzzone. D.Hoffmann
83
Abb. 5: Didyma. Ausschnitt einse Pingenfeldes stlich von Didyma vom
lugzeug aus fotograflert. Aufnahme P. Grunwald
Abb, 6: Didyma. Unbewachsene Abschlaghalde im Pingenfeld stlich von Didyma
84
Llthothek der des Deutschen Arcllaologischen
Li 18
gelbIich-brauner Poros (Mergelstein)
Farbe: rdich-gelbbishellbrunlichund belge
karbcnathaltlge, tonige Matrix," tonige Partikel lassen
sich leichtabreiben(kteidigesGefhl beimReibcn)
Kom- bzw. PartikelgrBe: feinkmig
'Iextur: regellcs, massig
maJ3ig bis gut
relativ weich (abhngig Karbonatgebalr: je karbc-
nariseher desco barter), relativ verwitterungsanfallig. ilir
mechanisebenAbriebscwie Lsung durchRegenwasser
Geologische Herkunft: Umgebung von Dldyma sowie weitffiichig verbreiret auf
der milcsischen Halbinsel
Yerwendung In Dldyma: yorrangig.im(Hinter-) Mauerwerk, seltena1ssichtbares
Architekturteil, z.B. flach kannelierte Saulenfragmente
des 'Porosbaus', Halfte 6. Jh.v.Chr,
Haufigkeit in Didyma:
Objek!: Li 18
Depot: Lapfa 405
Li 27

Farbe: mit heUsilbrigcn Lagen
Bcstandteile: .blattrige.. (Muskovit.Glim-
mer), hellgraue,. brechende.. hane
(Quarz)
Kcm.. bzw. rartikeIgr8e: fein- bismhtelkmig
Textur: Glimmerkristalle stark.parallel cingeregelt, Gesrein
done Ptauen.spanbar rj , 3 cin)
PorosiUit: sehr gering
Verwitterungscharakteristika: geringo Glimmerblauern

Geologische Herkunft: z.B, sdstlichdes Bafa Gl im Menderes Massiv
Verwendung.In Didyma: architektonische .:Verkleidungsplatten.... (anderncns auch


NekropolcinBa1at) hier:
Fundort = Kamrner8,westlcder-Heillgen Slra8e
Hufigkeit in Didyma: selten
Objekt: Li 27
Depeti Lapfa406
Abb.7: Didyma. Zwei Beispiele aus der Lithothek, hier ohne
FarbabbiIdung. Hiiuflg (Li 18) und selten (Li 27) in
Didyma verwendete Gesteinstypen. G.Borg
85
Abb. 8: Didyma. Apollontempel, Marmorschadigung durch Hausbrand
undloder Autoabgase. Mikroskopie MLU-Halle. G. Borg
Abb. 9: Didyma. Apollontempel, sdst
liche Pronaos-Ante. Marmor-
schlidigung durch Schwarzung
der Oberflache und Erdbeden im
Mai1997
86
Abb. 10: Didyrna. Apollontempel, sdst-
liche Pronaos-Ante. Marrnor-
schadigung durch Schwarzung
der Oberflache und Erdbeden im
Mai1997
Abb, 11: Didyrna. Apollontempel, Marmorschadigung, Probe
vonder Innenseite der nrdlichen antenwand. Pilz-
/Hefekolonie nach ablsung der Marrnorepiderrnis.
Mikroskopie M L U - H a e . G. Borg
87
Abb, 12: Didyma. ApoIlentempel, sdstliche Pronaos-Ante. Schadensbild vor Bearbeitung.
Ch. Kronewirth-W.Hacker
Abb, 13: Didyma. ApoIlentempel, sdstliche Pronaos-Ante. Schadensbild vor Bearbeitung.
Ch. Kronewirth-W.Hacker
88
Abb. 14: Didyma. ApolIontempel, sdstliche Pronaos-Ante nach Bearbei-tung.
Chr.Kronewirth-W.Hacker
Abb. 15: Didyma. Apollontempel,sdstliche
Pronaos-Ante nach Bearbeitung.
Chr.Kronewirth- W.Hacker
89
Abb. 16: sdliches
Treppenhaus. Vor und nach Yerlegen
einer Bleiabdeckung. Chr.Kronewirth-
W.Hacker
Abb.17: Apollontempel, sdliches
Treppenhaus.Vor und nach Verlegen
einer Bleiabdeckung. Chr.Kronewirth-
W.Hacker
90
Abb. 18: D i d y n a . Besucherterrasse, KapitelI der nordstlichen Pronaos-Ante vor und
nach Sockelung. Ch. Kronewirth-W.Hacker
Abb. 19: D i d y n a . Besucherterrasse, KapitelI der nordstlichen Pronaos-Ante vor und
nach Sockelung. Ch. Kronewirth-W.Hacker
91
Abb, 20: Didyma, Besucherterrasse, nordstliches Eckkapitell der Ringhalle vor und nach
der Stierkopfskulptur, Ch. Kronewirth-W.Hacker
Abb. 21: Besucherterrasse, nordstliches Eckkapitell der Ringhalle vor und nach
Anfgen der Stierkopfskulptur. Ch. Kronewirth-W.Hacker
92
BERICHT BER DIE KAMPAGNE 1997 IN
PERGAMON
Wolfgang RADT*
Die Kampagne begann am 4. August und endete am 18. Oktober. Der
Schwerpunkt lag bei der Fortfhrung der Bauarbeiten zur Errichtung eines
Schutzgebaudes ber dem Nordteil des hellenistisch-rmischen Z.
Parallel dazu wurde die Wiederherstellung aller vorhandenen Teile der
Stuckwand aus dem Maskenmosaikraum fortgesetzt. Die Gassensondagen zur
des hellenistischen StraBensystems wurden weiter vorangetrieben,
ebenso die Aufnahme von marmornen Baugliedern des Pergamonaltars.
Der Plan (Abb. 1) ziegt die Hauptstellen unserer Tatigkeit im Gebiet der
Wohnstadt, durch Kreise hervorgehoben.
GASSENSONDAGEN
1997 wurde im mittleren Bereich des unausgegrabenen
Wohnstadtgebietes (Plan, Abb. 1) weiter nach der vermuteten Verbindung zwis-
chen den schon frher ausgegrabenen Gassenstrecken "X"(Chi) und "E"
(Epsilon) gesucht. D.h. nach der nordwestlichen Strecke, auf deren Steinen
gelegentlich der Buchstabe "X" gefunden wurde und nach der sdstlichen, bei
der dasselbe mit "E" der Fall war. Im Plan sind die Buchstaben X und E zur
Verdeutlichung eingetragen. Die im Folgenden beschriebenen neuen Sondagen
von 1996 und 1997 sind in diesen Plan noch nichteingezeichnet, da ihre
Vermessung noch nicht beendet ist. Sie liegen zwischen Buchstaben E und X
im Plan.
Die Fortsetzung eines Sondagegrabens von 1996 stieB 1997 bei der alten
Sondage 9/92 auf die Gasse "E". Dabei stellte sich heraus, daB 1992 mit einem
etwas zu schmalen Graben nur der Rand der Gasse worden war, wahrend
nun die hier ganz erhaltene Steinabdeckung freigelegt werden konnte. Sie
bestand wie blichaus langen Platten, die den Gassenkanal berdeckten (Abb.
4). Auf mehreren Platten war der fr diese Gasse schon vertraute Buchstabe E
eingemeiBelt.
*
Dr.Wolfgang RADT,AlmanArkeoloji Enstits, Camii Sk.4880090 iSTANBUL.
93
Zu diesem freigelegten Abschnitt der Gasse fand sich im
Nordwesten, also bergauf, hinter einer strenden byzantinischen Zisteme, die
Fortsetzung mit kleinteiligerem Pflaster, dessen Platten fast
jede den trugen (Abb.5). Da in diesem Bereich offenbar
kein Kanal unter delIl Pt'l(lster lag, muBnach dessenVerbleib noch gesucht wer-
den. . ..
Der bisher der Gasse wurden drei weitere
Sondagen in einer Nordwesten zu angelegt, um die vermutete
Verbindung zurGasseHX".(Chi) zu finden. Eindeutige Beweise fr eine tat-
sachliche Verbindungkonnten noch nicht aufgedeckt werden.
Frage zum Stadtplan, die nur mitGassensondagen
zu lsen ist, dem genauen Verlauf und der technischen Konstruktion
der Quergassen. Einyerste gezielte Sondage zur Lsung der "Quergassen"-
Frage wurde zwischen der ersten und der zweiten "Langs"-
Gasse von Sdwesien.abgetieft. Ihre ungefahre Lage durcheinen Kreis mit
Fragezeichen im Ein definitives Ergebnis steht noch aus, die
Sondage muBenveitertwerden.
BAUZ
Dieim an dem Schutzbau berder
nrdlichen Halftedes-hellenistisch-rmischen Peristylgebaudes Z wurden fort-
gesetzt (Lage: s. Plan,Abb;l). Die nach Sden vorspringenden Mauerzungen
des Schutzbaus, diederi\ussteifung des Gebaudes undder Andeutung der
Tatsache dienen,daBaufdieser Seite einst antike Mauem weiter abwarts
fhrten, konnten schoneiriige Meter ber das in Abb. 2 gezeigte Niveau
hochgemauert werden, wenn auch die endgltige Hhe (Abb. 3) noch nicht
erreicht wurde.
Terrasse
In Quadermauerwerk aufgehht wurden die Wande der sdstlichen
Terrasse des Schutzbaus bis zur beabsichtigten Hhe. Die Abbildung 2, vome
rechts, zeigt den Zustand des lahres 1996 mit dem schon damals erreichten
Aufbau der vome abschlielsenden Terrassenmauer und der sie versteifenden
Mauerzungen. 1997 wurde fr diese Terrasse der Zustand erreicht, der in Abb. 3
dargestellt ist. Dazu waren noch Freilegungsarbeiten auf der Nordseite der
Terrasse notwendig. Es fanden sich noch Reste der bisher nur im Ansatz, an der
NO-Ecke des Saales, vorhanden gewesenen antiken Nordmauer und ihrer etwas
vorspringenden Fundamentschicht. Diese Mauerreste wurden in die neu zu
errichtende Nordmauer der Terrasse sichtbar integriert. Die in Abb. 3 gezeigte
Zugangstreppe der Terrasse wurde in qualitatvoller Steinmetztechnik hergestellt
(Abb.8).
Die Ostmauer von Bau Z wurde in ihrem nrdlichen Verlauf in den noch
erhaltenen untersten Schichten (Abb. 2, rechts oben) konsolidiert und bereits
ein Stck weit hochgemauert (Abb. 6, 7).
94
Maskenmosaikraum
Der Maskenrnosaikraum (MMR) liegt in Abb. 2 und 3 ganz Iinks, Die
rechteckige Nlsche des Raumes springt derZeichnung so weit vol', wie es
dem Zustand zurZeit der Verlegung der rmischen Mosaiken entspricht. Dieser
Zustand (um etwa 100 n.Chr.) konnte schonzumgroBen Teil wiederaufgebaut
werden.
Die sdwestliche Trffnung des Maskenmosaikraumes wurde durch
Erneuerung des Schwellbereichs und beiderseitiges wieder-
hergestellt. Durch diese Tr soIlen einstdie Besucher den Schutzbau verlassen.
Auf der Ostseite des Maskenmosaikraumes wurden . die Reste einer
byzantinischen Hausmauer entfernt, um die an derselben SteIle verIaufende
Ostmauer des Raumes wiederaufbauen zu knnen. Die Bauarbeiten konzentri-
erten sich auf das Nord- und das Sdendedieser Mauer. Am Sdende konnte
schon mit der Aussparung der ffnung fr den Laufsteg der Besucher begonnen
werden. Diese Wandffnung, die keiner antiken Offnung entspricht, sieht in
Abb. 3 wie ein Fenster aus. Am Nordende der Mauerwurde mit dem
Aufmauern der kleinen Tr begonnen.
Raum J
Der nordwestlichste Raum der nrdlichen Raumreihe (Raum 1 in Abb. 2, 3)
hatte var Beginn der Bauarbeiten noch die am hchsten anstehenden Mauern
(bis zu 4 m.), aIlerdings waren die West- und die Nordwand in ihren mittleren
Teilen ausgebaucht und die Nordmauer hatte auBerdem Lcken durch heraus-
gefallene Steine im unteren Bereich. Bei beiden Mauern war daher der Abbau
ihrer mittleren Stcke unausweichlich (Abb. 9). Beim Abbau wurde Stein fr
Stein abgenommen, wobei die Steine numeriert wurden, sodaB sie beim
Wiederaufbau an derselben Stelle wieder verlegt werden konnten.
Mauern des Raumes konnten bis auf die Hhe der Unterkante des
geplanten Ringankers, d.h. bis unmittelbar unter die Hhe der
Dachkonstruktion, hochgezogen werden. Die hinter der Nordmauer, jenseits
des Trockenhalte-Zwischenraumes noch einige hher anstehende
Hangsttzmauer wurde um ca. 1 m. abgetragen, um zu verhindern, daB spater
das Dach des Schutzbaus von dieser Seite erstiegen werden kann.
Die Eingangssituation des Raumes 1 war schon in der Antike kompliziert
und bot fr den Wiederaufbau einige Schwierigkeiten. Die hellenistische Tr
war die rechte (stliche) der beiden in Abb. 3 nebeneinander sichtbaren Off-
nungen. Sie hatte aus zwei groBen aufrecht gesteIlten Blcken bestehendes
linkes das mit einem einfachen Pfeilerkapitell (Abb. 10) abschloB.
Das rechte Trgewande wurde von den Mauerquadern selbst gebildet. Dieser
Zustand war noch bei der Ausgrabung erhalten, allerdings befand sich unmit-
telbar links anschIieBend eine weitere, spater in die Wand eingebrochene
Trffnung. Der Ausbruch war in ziemlich roher Weise erfolgt. Sein rechtes
Gewande war die Rckseite des Gewandepfeilers der ersten Tr. Im letzten
(rmischen) Zustand vol' der Zerstrung handelte es sich also um eine breite
95
ffnung mit ei nem mittleren Pfeiler. Allerdings bekam der linke Teil der ff-
nung keinen Trsturz auf der Hhe der originalen Tr, sondem der Sturz dieses
Mauerdurchbruchs wurde unterhalb des Kapitells mit Hilfe einer rohen
Aussparung eingesetzt. Beide Trstrze waren bei der Ausgrabung nicht mehr
erhalten.
Fr den Wiederaufbau der hellenistischen Tr wurde aus zwei geeigneten
groBenAndesitblcken ein neuer, zweiteiliger Sturz gehauen und versetzt (Abb. 11).
Die rmische Trffnung sollte zwar gezeigt werden, aber es sollte auch klar
werden, daB sie nicht zum ursprnglichen Baubestand gehrt. Sie wurde
deshalb durch Vermauerung geschlossen, und zwar in der Weise, daB die
Zusetzung gegenber der brigen Mauer leicht zurckspringt (Abb. 12).
Raum2
Die Tr des hellenistischen Raumes 2 zur Nordhalle des Peristyls war in
rmischer Zeit zugesetzt und der Raum durch eine Verbindungstr vom
Silensmosaikraum aus zuganglich gemacht worden. Die Zusetzung der Tr zur
Halle erfolgte durch eine Lehmziegelmauer. Um bei unserem Wiederaufbau die
hellenistische Tr zeigen zu knnen wurden die geringen Reste der rmischen
Lehmziegelvermauerung nach Dokumentation entfernt und die hellenistische
Schwelle freigelegt. Damit waren die Trbreite und die genaue Form der Tr
rekonstruierbar. Der stliche Trpfeiler wurde hochgemauert und die Blcke
eines zweigeteilten Trsturzes, die aus Beton hergestellt worden waren, wurden
versetzt (Abb. 12, 16).
Peristasis-Grdben und Drainage
Damit von der Hangseite keine Feuchtigkeit in den
Schutzbau eindringen kann, wurden die antiken Trockenhaltezwischenraume
(Peristasen), die sich zwischen den eigentlichen Gebaudemauern und den
Mauern, die den felsigen Hang auf der Nord- und Westseite verblenden, gere-
inigt (Abb. 13) und mit einer Drainage versehen.
In den dafr vorbereiteten Peristasis-Graben (Abb. 14) wurde eine
Sperrschicht aus Beton mit leichtem Gefalle nach Westen eingebracht und auf
dieser ein perforiertes Drainagerohr aus Plasticmaterial verlegt. Das Rohr
wurde mit einer Kiesschicht bedeckt (Abb. 15).
Stuckausstattung des Maskenmosaikraumes
Nachdem im Vorjahr die Restaurierung der Stuckausstattung soweit fort-
geschritten war, daB groBe Teile davon schon sehr anschaulich zusammengelegt
und fotografiert werden konnten, ging 1997 die Restaurierung im Depot mit
dem Aufputzen und Kitten der Fehlstellen weiter, Diese Arbeiten sollen in der
nachsten Kampage abgeschlossen werden (Abb. 17).
Fr die Planung der Bauarbeiten im Zusammenhang mit dem Einbau der
Stuckverkleidung der Nordwand waren grundsatzliche Uberlegungen zum
Material und zur Methode der Anbringung ntig. Diese wurden in enger
Zusammenarbeit von Restauratoren und Architekten getroffen. Die notwendi-
96
gen Beschaffungen von Spezialmaterial, z.B. nichtrostenden, spezieIl konstru-
ierten Wandankem fr die Anbringung der Einzelteile der Stuckverkleidung,
wurden geplant.
Pergamonaltar
An den Fundamenten des Pergamonaltars wurden durch M. Klinkott weit-
ere Kontrollen vorgenommen und an den Architekturteilen durch V. Kastner
und zwei studentische Mitarbeiterinnen (Abb. 18) die zeichnerische Aufnahme
ein groBes Stck weitergebracht. Immer noch konnten neue, wichtige Stcke im
Geliinde der Umgebung des Altars aufgefunden werden. Die Menge der bisher
noch nicht gezeichneten Bauglieder wird auch im nachsten Jahr noch langere
Aufnahmearbeiten notwendig machen.
PERGAMON 1997 YILI
Wolfgan RADT
Kampanya 4 18 Ekim'de sona Hellenistik-
Roma Dnemi'ne ait PeristyIli Z kuzey blmn rtecek olan ko-
ruyucu srdrmek, Bu
maya paralelolarak "Maske Mozaikli mevcut stuko ona-
devam HeIlenistik Dnem yol sisteminin y-
nelik sokak ve Byk Zeus mermer mimari
belgelenmesi de
Antik blgesinde yerler planda (Resim: 1) daire ile
retIenerek
SOKAK SONDAJLAR!
Daha nce yol blmnde
zerinde yer yer "X" harfi ve blmnde "E" harfi
"X"(Chi) ve "E"(Epsilon) olarak Bu iki yer ol-
tahmin edilen 1997
da (Plan; Resim: 1). iin planda X ve E harfleri ile gsteril-
1996 ve 1997 ve olan sondajlar, l-
mleri sona plana Bunlar E ve X harfleri
yer
1996 birinde, 1997 de devam edilmesi daha
eski 9/92 "E" Btnyle korunagelen gn
Bu arada 1992 sondaj ukurunun dar ve ancak
yolun iine sokak rten ve
bilinen uzun kanal (Resim: 4). Bu zg ze-
rinde "E" harfi birkakanal
bu blmnn yani
srdrlmesine engelolan bir Bizans daha kk
97
bir blmde, hemen hemen btn plakalarda "E"
(Resim: 5). Burada kanal bunun
ka yerlerde gerektirmektedir.
"X" ile bulmak iin,
ynnde uzanan bir hat zerinde sondaj daha Bu
yi gsteren bir henz
Ancak sokak zlebilecek kent ynelik nemli di-
bir soru da, kesen tali
teknik konstrksiyonun ve tam seyrinin Bu
ynelik ilk sondaj, kenti kesen birinci ve ikinci cadde ara-
Bu yeri planda daire iinde so-
ru ile Kesin bir sonuca varmak iin,
si gereklidir.
Z
geen Hellenistik-Roma Dnemi'ne ait Peristylli
Z kuzey rtecek olan koruyucu
devam edildi (Konumu: Plan; Resim: 1). Koruyucu gneye olan
duvar hem desteklemekte, hem de
nk bu tarafta antik Bu Resim
2'de grlenden biraz daha fazla bir da, henz son
ni (Resim: 3).
Teras
Koruyucu amalanan
kadar kesme ile Resim 2, nde 1996 du-
rumu; nde teras ve onu duvar grlmekte-
dir. Bu terasta 1997 gelinen durum ise Resim 3'te Bunun
iin kuzey tamamen gerekliydi. Burada, salo-
nun kadar ucu mevcut olan antik kuzey
ve ne yapan temellerine Bu duvar
yeni kuzey bir Resim 3'te gsterilen
terasa merdiven, kaliteli ile (Resim: 8).
Z 'nda kuzey korunagelen alt taba-
(Resim: 2, st ve ykseltildi (Resim: 6,7).
Maske Mozaikli Mekan
Maske Mozaikli Mekan (MMR) Resim 2 ve Resim 3'te en
izimde salonun dikdrtgen Roma mozaiklerinin
uygun bir Bu konum (yak. M.S. 100 byk
yeniden
Maske Mozaikli Salon'un ve her iki
yeniden r1mesi ile yeniden Ileride, ziyaretiler bu
koruyucu terkedeceklerdir.
98
Maske Mozaikli Salon'un yeniden yapabil-
mek iin, yerde bulunan bir Bizans evi duvar ortadan
Bu kuzey ve gney
tir. Gney uta, ziyareti kprs iin gereken
Antik Dnem'de mevcut olmayan bu duvar Resim 3 'te daha zi-
yade bir pencere gibi grlmektedir. kuzey ucunda kk rl-
mesine
J Mekan
Kuzey mekan dizisinin en mekan (Resim: 2, 3: 1 no.lu
Mekan) nce, en yksek duvarlara sahipti (yak.
4 m. kadar); ve kuzey orta ve ku-
zey alt eksiklikler Bu yz-
den her iki orta (Resim: 9). Tek-
rar yerlerine konabilmeleri iin teker teker numaralanarak yerlerin-
den
btn en st kotta planlanan bir er-
evenin alt daha hemen kadar
Kuzey suyunun ieri engellemek iin
olan, ykseke yama 1 m. kadar ileride ko-
ruyucu
Antik Dnem' de de 1 dzeni ve yeniden
da zorluklarla Hellenistik Dnem Resim
3'te yan yana duran iki idi. Bu sol sve-
si, byk, dikey iki bloktan Sve bir ile sonlanmak-
(Resim: 10). sveyi ise, kendisi he-
men sol tarafta, daha sonraki bir dnemde pek zenle bir
saptanan byleydi. Bu s-
vesi, birinci svesinin arka Y nce-
ki son durumunda (Roma Dnemi), destek bulunan, bir
sz konusuydu. sol lentonun orijinal yk-
duvardaki lentosunun Her
iki lentosu, ele
Hellenistik Dnem tekrar iin, uygun, byk, iki
andezit iki lento ve yerine (Resim: 11).
ise, Roma Dnemi'nde yerde bir an-
ama zgn bir da iin, di-
duvarlardan biraz geriye ekilerek (Resim: 12).
2 Mekan
Hellenistik Dnem 2 peristyIli kuzey galeriye
Roma Dnemi'nde mekana Silen Mozaikli Salon'dan girile-
bilen bir Galeriye bakan kerpile Hel-
lenistik Dnem'e ait meydana ok az miktarda korunagelen
bu kerpi duvar, belgelenerek yerinden ve Hellenistik Dnem
99
ortaya Bylece tam ve biimi eski durumu-
na getirilebildi. svesi ykseltildi ve iki lento betondan
yerine kondu (Resim: 12, 16).
Peristasis-Hendekler ve Drenajlar
Yamatan gelip, koruyucu zarar verebilecek rutubeti nlemek iin,
ile kuzey ve ynlerinde perdeleyen
duvarlar hendek temizlendi ve drenaj (Resim: 13, 14).
Bu amala Peristasis hendeklerine, verilen
beton bir bariyere plastikten bir drenaj borusu kondu. Boru, iri bir tabaka
ile rtld (Resim: 15).
Maske Mozaikli
Stuko dekorasyonunun geen genel bir izlenim verecek dere-
cede bir araya getirilip, ekilebilecek durumda 1997
depoda temizleme ve eksik yerleri tamamlama Bu
gelecek kampanyada bitirilecektir (Resim: 17).
Kuzey stuko ynelik
malara, zellikle malzeme, yntem gibi sorunlara getirecek plan-
lamalara Bu konuda, mimarlar ve restoratrler birlikte Stuko
yerlerine iin gerekli olan, paslanmaz, zel malzemenin

Zeus
Bergama temellerinde kontrol M. Klinkott
devam edildi. Mimari paralar zerinde V. Kastner ile iki yar-
izimlerde byk ilerleme kaydettiler (Resim: 18). et-
yeni, nemli paralar hala bulunabiliyordu. Henz olan
mimari gelecek da ok izimin gerek-
gstermektedir.
100
101
Abb. 2: Bau Z, Wiederaufbauplanung, Phase
Resim 2: Z yeniden 1.
Abb. 3: Bau Z, Wiederaufbauplanung, 2. Phase
Resim 3: Z yeniden 2.
102
:".'
..'"
. ",", .: "> '.
Abb, 4: Gasse "E", Kanalabdecksteine
Resim 4: "E" kanal kapak
Abb. S: Gasse "E", Pflaster mit vielen Buchstaben E (Epsilon)
Resim S: "E" ok E (Epsilon) harfi bulunan
103
Abb. 6: Bau Z, Ostmauer der Terrasse mit verdecktem Wandanker
Resim 6: Z
Abb, 7: Sdostecke der Terrasse, erreichter Bauzustand
Resim 7: durum
104
Abb. 8: Zugangstreppe zur Terrasse
Resim 8: Teras merdiveni
Abb. 9: Nordmauer von Raum 1, teilweise abgebaut, dahinter die Rckmauer des
Peristatiss-Grabens
Resim 9: 1 no.lu kuzey arkada

105
.
.
.
.
.
.
o 0
\
A
b
b
.
1
0
:
R
a
u
m
1
,
A
u
f
s
e
t
z
e
n
d
e
s
T

r
g
e
w
a
n
d
e
-
K
a
p
i
t
e
l
l
s
R
e
s
i
m
1
0
:
1
n
o
.
l
u
m
e
k
a
n
,

y
e
r
i
n
e
k
o
n
-

A
b
b
.
1
1
:
R
a
u
m
1
,
A
u
f
s
e
t
z
e
n
d
e
s
T

r
s
t
u
r
z
e
s
R
e
s
i
m
1
1
:
1
n
o
.
l
u
m
e
k
a
n
,
l
e
n
t
o
n
u
n
y
e
r
i
n
e

Abb. 12: Blick auf die Tren von Raum 1 und 2, erreichter Bauzustand
Resim 12: 1 ve 2 no.lu mekan durum
Abb. 13: Reinigung des Peristasis-Grabens
Resim 13: Peristasis-hendeklerin temizlenmesi
107
.
.
.
.
.
.
o 0
0
A
b
b
.
1
4
:
G
e
r
e
i
n
i
g
t
e
r
P
e
r
i
s
t
a
s
i
s
-
G
r
a
b
e
n
R
e
s
i
m

A
b
b
,

D
r
a
i
n
a
g
e
-
R
o
h
r
u
n
d
K
i
e
s
i
m
P
e
r
i
s
t
a
s
i
s
-
G
r
a
b
e
n
R
e
s
i
m

d
r
e
n
a
j
b
o
r
u
s
u
v
e

Abb. 16: Blick ber Bau Z nach Westen. Erreichter

Bauzustand
Resim 16:Z
Abb.17: Stuckpfeiler wahrend der Restaurierung
Resim stuko payesi
Abb. 18: Vermessungsarbeiten an den architekturteilen
des ZeusaItars
Resim 18: Zeus mimari
llmesi
109
1996-1997
ZGNEL*
Tayyar GRDAL
1996
Kltr ve Mzeler Genel ve Ankara niver-
sitesi 1980 beri yrtlmekte olan geen
maddi ve manevi kamu
destek ile 12 Temmuz- 5 Eyll 1996 tarihleri devam
1996 uzun kenar
evresi restorasyon ve koruma
olmak zere ana toplamak mmkn-
dr.
1) Uzun Kenar
1995 restorasyon-evre dzenleme
uzun bir st kotundaki dzenlemeyle bu
me (Plan: 1). Bu ynde yine sezonunda
bir sondajla bir tek i ortaya duvar
ve taban zelliklerinden suyla ilgili bu
(Resim: 1) daha nce sondaj
lerek ve sz konusu iki yeni sondajla ikinci bir i me-
kana (izim: 1). duvar ve taban ya-
byk i stten bir yine
su depolamak
destekler. Beldesi de gn-
* ZGNEL,A..Dil ve Tarih- Fakltesi K.Arkeoloji Anabilim 06100
ANKARA
GRDAL, A..Dil ve Tarih- Fakltesi K.Arkeoloji Anabilim 06100

(1) Kltr ve Mzeler Genel Kltr ve Tabiat Koruma Genel
anakkale zel Md., Trk Tarih Kurumu,Ankara niversitesi'ne 1996
maddi ve manevi ederiz.
i 996 Kltr temsilen Samsun Mzesi'nden Atalar ka-
yrtlen belirtilen ekiple ...
Yk. Mimar Restorasyon Fuat Gke (OD.T.U. Fakltesi Uyesi),
Erhan Oztepe (A.U. DT.C.E K.Arkeoloji Anabilim Tayyar Grdal (A.U.
D.T.C.E K.Arkeoloji Anabilim Yurdakul Bier Muhasebe Sorumlusu (Bilkent. Universitesi),
Mimar Ataner Koak, Arkeolog Burak Tzn, Baki Hakan Oztaner, A.U. K.Arkeoloji
Anabilim olarak Sultan Soner, Nihan Erkan, Erbil Ko.
i 11
mzde su metre daha st kotunda
olan su deposundan su deposunun suyunu topla-
yan, anakayaya oyularak olan ve ierisinde ele geen M.S. yz-
ikinci tarihlenebilecek kandilden (Resim: 2) sz konusu ta-
rihlerden beri antik su iletim sisteminin
da destekleyicidir. alanda da kk buluntu olarak dolgu
topraktan hibir kltr Bizans, ge dnem terra
sigillata, yine ge dnem kaba gnlk seramik,
mermer mimari ssleme stun yivi friz parala-
ge dnem kiremiti ele geirildi. ve temizlenen par-
alar ettlk malzeme olarak deposunda korumaya Ancak
ok byk ve tm uzun boyunca
zaman ierisinde ncelik verilince bu alandaki
lar nmzdeki devam edilmek zere bu noktada K-
k zamansal bir gstermemesi de ara verilmesin-
de etkendir.
2) evresi
ilk olarak 1994 sezonunda n cephesinin metre
erken zellikler gsteren ve 1995 sezonunda
ynnde 100 metre kadar duvar bizi
son noktada, bulmak kk sondajlar
ortaya toprak- mermer plakalardan ge d-
nem 52 cm. daha alt kotunda var-
bizleri bu alanda ynlendiren en nemli etkendi (Resim: 3). Bu
ynde sondajla
oldu (Plan: 1,96/3,4,5,6, 7nolu sondajlar). bu sondajdan sa-
dece bir tanesinde ynlenmesi ve takip
edilen duvar ile zellikler gsteren bir yolla
eder (Resim: 4). Bu sondajlarda (96/3-4) maalesef kk buluntulara da-
yanan bir bahsetmek mmkn nk ze-
rine daha ge dnemde toprak malzemeyle su iletim bu
alandaki tamamen tahrip Yolun 10 cm. st kotuna kadar har-
olarak Ge Hellenistik Dnem'den, kadar seramik bu-
luntu, sikke, cam ve mozaik jilet, fare gibi objeler ele geiril-
Yolun birka santimetre zerinde kesitte de takip edilebilen 1-2 cm. ka-
bir mevcuttur. Yolu takip edebilmek
lan sondajda (96/5-6-7)
nak temenos kotuna gre -434 cm. olan bu sondajlarda 2 m.
dolgu toprak sonra kk buluntulara stratigrafi ile
, bundan sonraki yn gstermesi olduka nemli-
dir. Bu sondajlardan siyah firnisli Attica Bizans
kadar yer alan yelpaze ierisinde formlarda seramik parala-
ele Ancak yolun ve sonuna Gerek az sa-
ve buna olarak yetersiz gc, gerekse
arazisi ilerlemesine, ve kesin bir sonuca
ya engelolan etkenlerdir. Buna daha erken ve se-
statigrafi olumlu olarak
112
3) Restorasyon ve Koruma
ncesi bu iki ama Amalar-
dan biri, tahribata ok olan tf temel her bir
temizlik ve bir restorasyon imitasyon
mermer dkm ve yerlerine Amalardan ilki,
bir tf temel ilerine nfuz edebilecek pskr-
tlmesi ile Tm tf basamak temeller ince ince temizlendikten
sonra tatbik edilen istenilen Ancak ana ama-
bir olan imitasyon mermer ve yerlerine kon-
Bu iin gerekli olan malzeme,
Kltr ve Tabiat Koruma Genel a-
nakkale II Ozel Idare denekten istenmesine
malzemenin tm trl bahanelerle ancak bitimine drt gn kala
elimize Bylelikle bu ynde sadece iki tane imitasyon mermer blok
dklebildi. Onlar da bir nceki sezondan kalan malzemelerle.
4) evre Dzenlemesi
Depo-Mze ynnde ilk projede de yer alan ancak zaman
ve finans beki kulbesiyle hizmet bi-
Bylelikle Depo-Mze projesi ol-
du. Bu projenin tm sz edilen denekten zor da olsa, bi-
raz da mcadeleyle
5)
Depo-Mze 1994 sezonunda
eski depo kalan rlvesi
genel plana geirildi, bu eksiksiz
oldu.
ait mimari bloklardan mimarisinin detay zmlemele-
ri iin olduka nemli olan izimleri bu detaylar iin resti-
tsyon ve bu birok mimari deta-
zmlerine Bu yndeki doktora tezi olarak

1997
1997 14 Temmuz- 18 1997 tarihleri
devam
1997 ve evresi restorasyon
ve koruma olmak
zere ana toplamak mmkndr.
(2) Kltr ve Muzeler Genel Kltr ve Tabiat Koruma Genel
anakkale II Ozel Idare Md., Trk Tarih Kurumu, Holding, ankaya Ro-
tary Kulb ve Ankara Universitesi 'ne 1997 maddi ve manevi
lardan ederiz.
1997 Kltr temsilen anakkale Mzesi'nden mer zden ka-
yrtlen belirtilen ekiple ..
Yk. Mimar Restorasyon Fuat Gke (O.DT.U. Fakltesi Uyesi),
Erhan Oztepe (A.U. D.T.C.P. K.Arkeoloji Anabilim , Tayyar Grdal (A.U.
DT.C.P. K.Arkeoloji Anabilim Yurdakul Bier Muhasebe Sorumlusu (Bilkent Universitesi),
Mimar Ataner Koak, Arkeolog Baki Hakan Oztaner, A.U. K.Arkeoloji Anabilim Da-
olarak Sultan Soner, Taylan M. Burcu Bilir.
113
1) ve evresi
evresi iki alanda alan ierisindeki
amalar n cephesinden devam eden
da ; uzun bir st ko-
tunda geen gneyinde yer alan ar-
kalan tarlada, Behramkale ve anakkale'ye kara-
yolunun hemen alt kotunda olmak zere belirlendi. ise opist-
hodomos ierisinde ve uzun ile
da ( Plan: 1).
i Nolu Sondaj
olarak 1994 sezonunda n cephesinin metre
erken zellikler gsteren ve 1995 sezonun-
da ynnde 100 metre kadar duvar
ynnde devam edip devam ediyorsa ve
saptamaya ynelik olarak 1995/1 2 metre gney-
3x4 m. temenos kotuna gre -20 cm. kotta a-
(Plan: 1). -70 cm seviyesine kadar herhangi bir mimari ka-
kk buluntu olarak herhangi bir gster-
meyen terra sigil1ata kaba gnlk kap parala-
Bizans Dnemi kap gnmz malzemesi ele geti. Eldeki malze-
me seviyeye kadar gelen bir dolgu
gstermektedir. bitimiyle birlikte
ilk st yzeyi de grlmeye -70 cm. -140 cm. kk
buluntular yine olarak; kase siyah fir-
nisli skyphos ve kantharos gri monokrom tabak taba-
ele geti. Bu M.O.V. tarihlenebilecek
siyah firnisli kapama kiremiti, erken evreleri iin ipucu vermesi
nemlidir. -140 cm. -160 cm. olarak, Hellenistik D-
tarihlenen ve unguentarium kantharos makara
dudak ve kaide siyah firnisli skyphos ve kantharos parala-
bir tabakaya Bu seviyeden -190 cm. seviyesine ka-
dar moloz ok az seramik buluntu veren nispeten sert bir zemini e
- 190 seviyesinden itibaren toprak iyice amur moloz an-
cak bu yine kk artmaya
-220 seviyesine kadar sz edilen dnem, form ve tip
paralar ele geti. Yine M.O. v. tarihlenen ok kaliteli siyah astar boya-
zerinde rozet-kutu meander motifi bulunan, sima veya saak kiremi-
ti olarak toprak mimari eleman erken d-
nemdeki destekler niteliktedir. Bu seviyeden itibaren temel u-
kurunu 20 cm. alan anakaya
nlen sert bir zeminle Bu seviye zamanda taban suyunun
seviyedir. Suyun ierisinde temel ukurunun alanda -270 cm.
kadar srdrlen herhangi bir dnem gstermeyen kk bu-
sona ermesi ve taban suyunun iyice
tr bu noktada sona erdirildi. Takip ile Ge Klasik-Erken
Hellenistik tarihlenen duvar; -70 cm.-245 cm.
114
grnen yzey, iki temelolmak zere toplam
Ancak deprem sebebiyle yerinden oynayan temel duva-
kmesine sebeb (Resim: 5).
2 Nolu Sonda)
1 sondajda devam grlmesiyle yine
ynnde kontrol ,5xlO,5 metre boyutla-
duvar ve lnolu sondajla 50 cm. kesit grebilmek iin
(Plan: 1).
temenos kotuna gre -33cm. seviyesine kadar dolgu toprak
Ele geen kk buluntular; Bizans seramikleri, ge dnem tena sigiIlata
mimari ssleme ibaretti. Bu seviyede takip et-
korunagelen en st
199511 nolu sondaj ortaya en st kotuyla ay-
seviyede olan bu tek duvar sondaj ierisinde bu ait ko-
nmabilen duvar grld. Duvar, sondaj ierisinde -167 temel
st kotundan nce -125 temel st kotuna daha sonrada -97 temel st kotuna ol-
mak zere bir gsterir. Bu durum antik dnemlerdeki
gzler nne sermesiyle nemlidir. 97/1 nolu sondaj ierisinde iki
temel bu sondajda yerini tek temele Temel zerinde yer
gereken duvar byk blm tahrip (izim: 2). Kk bu-
stratigrafisi, tipleri, tarihlernesi ve 9711 nolu sondajla ben-
zerdir. Ancak temenos kotuna gre
edilmesine de neden olan dnemin gre yapmak gerekir. Bu
yzden temel 97/1 kar-
ve benzer
ykselerek devam etmesinin bir da; 97/2
nolu sondaj ierisinde kalan temel ukurunun temel an-
cak 3-5 cm. daha ve tamamen anakayaya Bu
sondaj da duvar sona ermesi ve anakayaya sona erdi-

3 Nolu Sonda)
1997/ 1 nolu sondajlarda takip ynde devam edip
grebilmek 97/ 1 nolu son noktadan 30
metre daha ve duvar 3x4 metre
sondajda temenos kotuna gre +273 cm. kotunda
(Plan: 1). 1993 merdivenlerinin
hemen nnde yer alan sondajda +170 cm. seviyesinde ge dnem olduka ni-
teliksiz temellere Bu seviyeye kadar olarak gelen ve
Bizans seramikleri yerini tabaka biimde, niteliksiz mimari
da uyumlu olarak +4 cm. seviyesine
(3) Bu sondajda srdrlen restorasyonda malzemelerin kadar
yolunun iin, 3 ve 4 sondajlardaki sona ermesi ile ve resto-
rasyon malzemelerin elimize sonra Uzun sondajda kot
ve sondaj ierisinde hafif bir saptan-
Bu eski aksta 3 ve 4 sondajlarda niye duvara
lar niteliktedir.
115
kadar srdrlen sonucunda + 54 cm. kotunda, daha nceki
ki buluntular M.S. 2. ve gnmzde de
Beldesi 'nin su iin, byk bir blm
men su iletim sistemine ait kapak
lar takip edilen duvara aittir ve malzeme olarak Ka-
nal sondaj ierisinde kalan blmyle 190 cm. devam eder ve st kotu +147 cm.
de bulunan bir sahiptir (Resim: 6).
yerde, hem su iletim sisteminin hem de 'nin
tr taban suyunun yksek +4 cm seviyesinde itibaren a-
Bu takip edilen
in-situ olmayan hibir ize
4 Nolu Sondaj
1997/3 nolu 20 metre yine takip edilen bosaj-
+447cm. kotunda +400 cm.
seviyesine kadar dolgu toprak ierisinden Bizans,
ge dnem terra sigillata seramik seyrek olarak takip Bu
seviyeden itibaren toprak Sert, killi
toprak +200 seviyesine kadar ama ierisinde l xl metrelik alanda
devam kltr izine ve bu noktada alan-
daki
5-6-8 Nolu Sondajlar
evresi ikinci olarak belirlenen 5-6-8
nolu sondajlar uzun bir st kotunda geen
gneyinde yer alan kalan tar-
lada, Behramkale ve anakkale'ye karayolunun hemen alt
kotunda olmak zere belirlendi. 1997/4 hibir kltr izine rastlan-
'da gnmze kadar ki ilk defa bir
durumdu. Bu ynde ren yerinin st belirlenmesine ynelik olarak sz
konusu Her sondajda da arazinin ilintili
olmak 50- 100 cm. dolgu toprak anakaya ile
ve dolgu topraktan olarak olmak zere dknt sey-
rek seramik ele geti. Bu hibir mimari

7 Nolu Sondaj
opisthodomosunda, tf temel
dolgunun stratigrafisinin ynelik
2,5x2,5 metre bir sondajla Apolion Smintheus
temelleri ile Bergama Zeus temel paralellik dolgu
stratigrafisinde olabilir mi sorusuna cevap arayan Berga-
ma'daki bir zerine toprak dzeninde devam eden yeri-
ne Smintheion' da ve bir dolgu hatta
temel olan tf da bu dolgu ierisinde
grld.
2) Restorasyon ve Koruma
1997 sezonunun restorasyon iin temel hedef, geen se-
zon son
116
olan imitasyon mermer basamak dkm ve yerlerine
Restorasyon 1989 tamamen tahrip olan
sinde (Resim: 7). Bu ynde yz adet mermer basamak
dkm ve yerlerine (Resim: 8).
Bylelikle onbir krepisi de hale oldu.
Basamak n cephedeki son
na uzun kenar iin bu yndeki hem malzemenin
tkenmesi hem de sresi nedeniyle nmzdeki sezonuna

3)
ait mimari bloklardan mimarisinin detay zmlemele-
ri iin olduka nemli olan izimleri bu detaylar iin resti-
tsyon ve bu birok mimari deta-
zmlerine Bu yndeki doktora tezi olarak
tarihlendirilmesinde ve erken evreler iin nemli
verebilecek olan, ve evresi seramik
toprak mimari zere tm belgelerne

117
T "
...... -"to
,';:}.,:;
;
+
".
+ Z
o
+ +
i
+
, +
(J)
. i
.. + +
I,
" . .-'.
+ ,
/
,
118
'.,+
'] +

+
+
+
+
+
+
CD
n
Z
~
(J)
+ +
119
+
120
-
-
1:""0-
o')
J1l
]
,...
o>
M
Z
. :E
N
en
o.
Resim: 1
Resim: 2
121
122
Resim: 6
Resim: S
123
Resim: 7
Resim: 8
124
1997 YILI KLAROS KAZISI
Juliette DE LA GENIERE*
Trk yneticilerin bir ok
restorasyon da
I.
3 NOLU SEKTR (Artemis Sektr)
MDEVAILLY*
1997 iin nerilen ve 1996 Ekim istemin-
de belirtilen programa uygun olarak, stste Artemis (Ar-
kaik ve Hellenistik) iki
3.J/B 97
Laodikeia kaidesinin ynnde) kk diktrtgen bir
gn Basit olan bu
nceden biliniyordu. Hellenistik Dnem'e tarihlenen bu ok
tipte ve nemli bir grup (yz kadar) Hellenistik toprak
ler ieren derin bir ukurun bir blmn rtyordu (Fig. 1,2)
3. I/C 97
1995/1996 olan st ste Artemis
sondaj gney ynnde Bu gney
sine 1.50m. alt bir Kore heykeli bulundu.
Heykel yksek silindirik bir kaide zerine oturuyordu. Hemen onun gneyinde
ve bu kaidenin kare bir kaide daha ortaya Kaidenin
heykelin oval koruyan bir blm
1?59 Louis Robert'in
olan ve halen Mzesi'nde sergilenen Kore heykeli ile bu kaide
bir olup saptamak iin bir ve sonuta, bu ka-
idenin, Roma Dnemi'nde en ge Artemis birinci kon-
olan heykelin orijinal kaidesi Bu heykellerin kaidelerinin
oturma LO. VI.
*
Prof. Dr. Juliette DE LA GENIERE, 5 Avenue de Bretteville 92200, FRANSA
M. DEUVAILLY, Roma Okulu
125
SEKTR 4.
4. B/C 97. St. VERGER*
nerilen program Lucullus ya da "X kaidesinin"
bir sondaj Bu ama 9S/96 dnem-
lerinde olan yanyana ve st ste daha iyi anlamak
iindi lleri, 10m. Sm. kuzey/gney).
II. sonunda yrme yzeyi olarak olan seviyede,
1996 SOO'n zerinde kk oenokhoe olan sunu deposunun de-
bulundu.
Biraz 16m. yi.. 4.5Sm. olan nemli bir
temeli bulundu. LO. Iv. ilk tarihlenen bu
bir portik olabilir mi? ve fonksiyonunu
dan, gney ynnde kadar kuzey ynnde de gereklidir.
sektrde,birok kk onur kaideleri ve heykel kaide-
leri gn
4. G. 97.
N. Apollon yzne ve Polemaios kaide-
sine ideal ve 1994-96 olan 4. D ve
4. E gneyinebirka metre 10 m. ve Sm. ku-
zey/gney ynnde bir sondaj Ama, nceki
olan ve devam edip saptama-
ya ynelikti.
orta blmn kaplayan ve II. sonuna tarihlenen
kuzey/gney bir zemin bulundu. ya-
olan bu bant, gney ynndeki bir gney duva-
izlerini, byk olarak gelen
byk ve ok kiremitlerini ve odun rtyordu.
Onemli miktarda siyah fimisli seramik, Ionia kaseleri ve birka figrl
seramik tarihlenmesini LO. VI.
tarihlenen bu LO. V. herhangi bir nedenle gelen
la Bu bir atlye olma gz edilemez.
iin, gneye devam etmek gerekecek.
il.RESTORASYONLAR
STELi
1995 Eyll tarihten beri, kaidesi ile
rak bu mkemmel stel bir ton yerinden
Restoratris R. de Cointet'den, bu nemli eserin risksiz
* Yrd.Do. St. VERGER, Dijon niversitesi, FRANSA
Do. Ege niversitesi,
126
olan tahta nce, mermer eser ze-
rindeki ve temizlenmesini istedim. bu stel Seluk
Mzesi 'nde sergilenmektedir.
R. de Cointet zamanda 1995 olan Seluk
Mzesi 'nde) iki Kuros heykelini zenle temizledi. Heykeller zerinde
olan kalker patina temizlendi ve yzeyde przler kayboldu.
Restoratr E. Desroches, Menippos Stunu'nun ile
Daha sonra, P. Varene zenli ve dik-
katli gre, anastylosu
Restoratr Michel Bourbon Profesr Jean Marcade ile beraber, Apolion
heykellerinin byk
Trk yneticilere gibi, Apolion, Artemis ve Leto'nun heykel-
leri (mulaj), Apolion otuz metre kadar ve
yani bakar duruyorlar. Bu oturma Antik
Dnem' de gerisinde duran heykellerin, orijinaloturma
taban seviyeleri ile ykseklikleri 6.50 m.
ci
127
Fig. 2: HelIenistik figr
128
Fig. 3: Sondaj 3.11 C.97
Fig. 4: Sextus Apellius ve Menippos stunla-
r n n restorasyonu
129
XANTHOS LETOON 1997 RAPORU
Jacques DES COURTILS*
Didier LARGCHE
Trk yetkililerin talebi zerine, 1997 dneminde Xanthos-Letoon
ekibi iki gruba Xanthos antik Jacques des Courtils sorum-
Letoon renyeri Didier Laroche stlenildi.
daha nceki gibi, ile CNRS finan-
se edildi. iznini ve Mzeler Genel ok te-
etmek istiyoruz. Xanthos J. des Courtils..yntiminde, Antalya
Mze Mdr Sn Metin Pehlivaner, Sn. Akan Atilla, Sn. Unal ve Sn. Fer-
han Bykyrk'n 6 - 9 Eyll tarihleri
Mimar Hande Canbilen ile J .-E Bernard ren yerini
ile restorasyon projeleri
1) Sur ile ilgili 3" (Resim: 1)
1992 J. des Courtils ile Th. Marksteiner sur
ett 1997 dneminde kentin blgesinde sondaj
ile devam edildi. Ama, 1995 i
da bulunan kulenin ortaya idi. Bu kulenin grlen Bizans D-
nemi'ne aittir. Ilk olarak kulenin Bu da bi-
ze, yer yzeyinin fazla derininde olmayan kaya temelini Ku-
lenin bulunan duvar tamamen durumda. Bununla
ilgili daha ileri gtrlemedi.
Sondaj kuzey ge dneme ait seramik ieren
toprak ve dolgu Doldurulan ukur muhtemelen kulenin
kuzey kmesi ne sebebiyet verdi. Bu ukurda zen gste-
kuzey ve gney ynlerine bakan iki duvar ortaya
1995 kulenin i sondaj bu sene
sondaj daha bir alana Arazinin yama
li seramik bulundu. Stratigrafi belirleme Bir vazonun
tm malzemelerin bir blmnn yerlerinde ola-
akla getiriyor. Bu blgenin daha kuzeyde bulunan iki
*
Prof.Dr.Jacques DES COURTlLS, niversite de Bordeaux III, U.ER d'Histoire de l'Art et
Archeologie , F-3340S Talence Cedex, FRANSA
Do.Dr. Didier LAROCHE, Univcrsite de Strasbourg, Ecole d'Architecture, F-68000 Strasbourg,
FRANSA
131
duvardan birinin gney ve zamanda kulenin gney i
belirledik. Sz konusu duvar ge dneme ait bir terasa destek
levi Bu teras, primitif kulenin gney halinde, bir
destek kuleninde uzanmakta.
Sondaj kesit zemin, zerine
toprak zeminin ortaya koydu. Bu zemin kulenin i kadar uza-
fakat bu kulenin kuzey geiyor. Tahrihlendirme yapa-
bilmek iin zeminin sondaj Bu sondaj
zetlenebilir: 1995 ve o zaman bir kule olarak yorum-
lanan hakikaten bu katagoriye giren bir Kulenin burada bulunma
sebebine gelince, surun ikinci olan savunma Kule,
tarihi halen saptanamayan ge bir dnemde ukur ama
Kulenin tarihi, zerine kuzey kule O. v.
sonraki dnem olabilir.
B. Yener (Viyana), deposunda bulunan ve 95-97 sur sonu-
cu ortaya seramiklerin etdne
2) Roma Temizlik ve
ren yerinin restorasyon ve temizlik uygun olarak 1995
kuzey blgesinde bu bl-
gelerinde yrtld: Yani ve orta
olan ve grnty etkileyen gnmzden olan temizledik. Ago-
evreleyen Roma Dnemi portikoya ait hacimsel dzene koyduk
(Resim: 2).
gney yine Roma Dnemi ait paralar-
dan kk dikdrtgen bir evrinti ortaya Bu porti-
koya ait yan yana ve ynnden des-
tek kabaca kuzey gneye bakmakta, devrilmesinden sonra yn
konusunu fazla dikkate zerine edil-
bu konumu sanki eski
portikolar sonra ve de agora bulun-
eski agora merkezine kapatacak
Eski kuzey ve ge dneme ait duvar ve evrinti-
lerle gryoruz. Bu da bu ile il-
gili bir sorusuna getiriyor (18. Rodos'tan g eden ai-
lelerin buraya olabilecekleri sorusu?) (Resim: 3).
3) Roma Bizans Dnemine Ait Seviyeleri
Antik bu blgesinde temizlikler, 1955-56 H.
Metzger ve Ch. Delvoye kk kilisenin ve buna dini
ortaya (Resim: 4). Bu bir absid, iki yan ab-
sid ve bir nartekse sahip. gney portikosu boyunca ve
kuzey ynnde oda ile ynnde bulunan odada
ok tahrip mozaik ve yan absid ile ana absidin
mermer kaplamalar yer yer grlmekte.
Daha nce olan 15 adet tek mezar
fakat bu sene tespitlere gre toplam 57 birime ve de bir
132
nekropole ait ortaya koyar (Resim: 5). Bu bir kili-
sonraki dnemlere aittir. Bu nekropol tarihlendirrnek g-
tr; nkbu sadece en msait olan Bu
nde bronz ve demir bulundu (kpeler, halar hatta bir y-
zk). Buluntular, Vi. sonu ve VII. tarihlendirilen Palmy-
re Hazinesiyle bir sergiliyor.
Bu kk kilisenin orta blmn kuzey titizlikle temizlenmesi
bir alana merkezi direkli ortaya Byle-
ce kilisenin alan sadece blgesiyle
henz olan kuzey blgesine Burada bir absid daha bulun-
makta bu da ilk kiliseden daha byk ve henz
mezarlar gre daha eski olan
HeIIenistik Dnem' e ait olup fakat ii olan bir mezar bulundu: Bu mezar P.
Demargne ve birka metre daha gneyde ve yer seviye-
sinde bulunan mezarlara ok benzemekte.
Bu antik Xanthos konusundaki bilgilerimize
nemli bulunmakta. Roma kuzey blgesinde 1995
sondajlara gre Severus imparatorlardan nceki dnemlere ait hibir
Fakat LO. 5 ait olan obeliskin
temenosuna" belirtmekte. Bylece g-
Hellenistik Dnem'e ait Harpi
obelisk'e kadar uzanan blgenin Roma Dnemi ncesinde nekropol olarak
ve daha sonra III. agora olarak tekrar dzenlen-
ortaya koyuyor. obseliskte belirtilen agoradan iz yok. HeIIenistik
Dnem'in nekropol olarak olabilir mi? Belki de
sz edilen agora kk bir yer olup obeliskin gneyinde fakat ku-
zey veya blgesinde olabilir. Bu blgeler henz iin sorumuz

4) Likya Akropol
A.M. Maniere Levque Likya akropolnn Erken Bizans Dnemi'ne ait
byk peristilinin kuzey iki kesit (Resim: 6).
tarihe ait seramik tegulae, bir kana-
lizasyon ukuru, har ve gn
gre, akropoln bulunan ve daha ge bir dneme ait olan evin en
dan Ls. 13. kadar gryoruz. yandan bu ya-
duvar rgsnun ve sslemelerin ett devam edildi
ve Oren yerinin genel rlvesi M.G. Froidevaux ve P.
LebouteiIler
5) Byk Bizans
Mozaik restorasyonu gney nefinde,
ge dneme ait mezarlar bulundu. Bunlar dzenli bir fakat hi-
bir sonu vermedi. Bu gney nefin iki gsterdi. Bi-
birka sonra V. meydana gelen depremle ilk ola-
rak mozaikle zemin harab oldu ve geriye kalan mozaikler anda
grlen mozaiklerin yok oldular. sondajlarla
133
son gelindi. anda da Prof. Dr. Sodini bazilika ile ilgili
srdrmektedir.
Bu da mozaiklerin dzenli olarak restorasyon devam edildi.
1995 yerinden mozaik yerlerine (Resim: 7).
Bu mozaikleri tamamen restore
6) Letoon'daki ve Ettler
Fethiye Mzesi Mdr Sn. Malko'un D. Laroc-
he 1997'de ilk ve restorasyon yrtt. ve
Fethiye Mzesi 'nden Orhan Kse ve Hseyin Kktrk'n
yrtld.
En nemli J .Ch. Moretti'nin ynetimindeki tiyatro
ibaret. Alt metreye varan alvyonla olan or-
kuzey kazma devam edildi. Bu tiyatronun
ilgili tarihin Grlen o ki alviyon
olarak drdnc basamakta dzensiz bir sahne
ait ok bloklar bulundu (Resim: 8). 1995 belir-
lenen fakat yerin ortaya mimari etdyle
sahne incelenebilecek.
Artemis nnde bir sondaj sonucu Korint
dan bir para bulundu. Bu kk para ok nemli nk bugne kadar bilin-
meyen ise Korint dzeninde
Bir ren yerinin dzenleme projesinin ilk olan mimari gelerin
dzene ve temizlik daha ok Dorik
dzenindeki Apollon 'nda Krepise ait bir ka blok yerlerine
(Resim: 9).
Temizlik Ls. 1. Xanthos'ta ve daha
sonra ilk Roma senator olan Marcus Arruntius'un mesleki ile il-
gili bilgiler ieren
134
Resim: 1
Resim: 2
Resim: 3
135
Resim: 4
Resim: 5
Resim: 6
136
Resim: 7
Resim: 8
137
Resim: 9
BERICHT DER GRABUNGSKAMPAGNE IN
LIMYRA 1997
Jrgen BORCHARDT*
Die Kampagne dauerte vom 18. August bis zum 26. September 1997.
Der Dank des Grabungsleiters gilt den Archaologen: Herrn H.
Frau Mag. Ch. Bleier, Herrn Dr. A. Konecny, Frau Dr. Z. Kuban, Frau Mag. B.
Marksteiner, Herrn Dr. Th. Marksteiner, Frau Dr . A. Pekridou, Frau Dr. E.
ReuB, Herrn Mag.P.Ruggendorfer, Frau Dr. J. Vroom, Frau A. Wetzer; den
Byzantinisten: Frau Dr. S. Mllers, Herrn Prof. Dr. U. Peschlow; dem
Epigraphiker Prof. Dr. M. Wrrle; dem Numismatiker Herrn Dr. J. Gorecki;
den Architekten und Bauforschern: Frau H.Canbilen, Herrn Dipl.Ing. C. Menz,
Frau Dipl.Ing. L. Mhlbauer, Herrn DipI. Ing. K. Schulz, Herrn Dr. G. Stanzl;
dem Metallurgen S. dem Herrn S. Atas; den
Restauratoren: Herrn F. Biedermann, Frau Dr. C. Bohlmann, Herrn E. Frank,
Frau E. Hausegger, Herrn M. Kristian; den Graphikern: Frau Dr. B. Borchhardt,
Herrn R. Jurtitsch sowie dem Photographen Herrn N. GaiI.
Fr die gute Zusammenarbeit gilt mein herzlicher Dank dem
Regierungsvertreter Herrn Murat Ssl.
Die Durchfhrung der Kampagne wurde ermglicht dank der
Genehmigung durch die Generaldirektion fr Bauten und Museen im
Kulturministerium in Ankara.
Im Namen aller Mitarbeiter danke ich dem Fonds zur Frderung der wis-
senschaftlichen Forschung, Wien, fr die groBzgige Untersttzung. Herzlicher
Dank auch Herrn Ing. Peter Glass von der Geodimeter Handelsgesellschaft
fr das Uberlassen geodatischer Gerare.
Vorarbeiten zur Drucklegung des Bandes "Die Nekropolen von Limyra"
innerhalb der Reihe "Forschungen in Limyra"
1. BORCHHARDT
Die Ergebnisse der langjahrigen Forschungen in den Nekropolen von
Limyra werden zum Druck vorbereitet. Band I wird die Bauhistorischen Unter-
*
Prof.Dr.Jrgen BORCHARDT, Institut fr Klassische Archaologie, Wien, Franz Klein-
Gasse I,A-I 190 Wien.
139
suchungen von Frau Dr. Zeynep Kuban enthalten mit einer Forschungsgesc-
hichte, typologischen Analysen sowie Kapiteln zur technischen Bearbeitung
und der Bestimmung fremder Einflsse. Das anschlieBende Kapitel der epigrap-
hischen Untersuchungen wird von Herm Prof. Dr. G. Neumann zu den lykisc-
hen lnschriften und von Herrn Prof. Dr. M. Wrrle zu den griechischen Gra-
binschriften verfaBt. Der Band schlieBt mit den kunsthistorischen Untersuchun-
gen zu den Grabreliefs. Die ikonographischenAnalysen und die Studien zur Re-
alienkunde legt Frau Dr. A. Pekridou-Gorecki vol', die stilistisehen Beobachtun-
gen und hermeneutischen Versuche faBt J. Borchhardt zusammen. Von allen Be-
wird das SchluBkapitel zum Totenkult gemeinsam verfaBt.
Band II wird den Katalog enthalten, der nach dem gleichen Strukturprin-
zip (Architektur, Epigraphik und Kunst) Grabanlagen getrennt nach
den Nekropolen der Stadt Ost-Nekropole (Nekropole lll), West-Nekropole
(Nekropole II) und Sd-Nekropole (Nekropole Vi) (West-Ost-Sdnekropole)
und der Chora (Finike, Asarn, Delicedere, Nekropole I, LV und V). Ein Mat-
rixsystem wird es erlauben, die Informationen zu jedem Grab synoptisch kom-
patibel zu machen. Die Typologie ist so festgelegt worden, daB sie auch der Er-
forschung des Materials in anderen Nekropolen Lykiens dienen kann.
Band III dokumentiert ebenfalls nach demselben Strukturprinzip photog-
raphisch alle Grabanlagen der Stadt und der Chora.
Die Grabungen in der byzantinischen Oststadt von Limyra
H. S.
P. RUGGENDORFER
In der Kampagne 1997 wurde die Arbeiten im Bereich der StraBenkre-
uzung sdlich der Basis mit den Inschriften des Aetios und des Flavius Theodo-
sius fortgesetzt. Neben der Saulenstrae und der Ost- WeststraBe bindet an di-
eser Stelle ein weiterer, von der Bischofskirche bzw. vielleicht auch vom The-
ater kommender StraBenzug von NO in die Kreuzung Von diesem waren
bereits der Sdstylobat und ca. 3,70 m des gepflasterten StraBenkrpers an-
geschnitten worden, seine genaue Breite und die Lage des Nordstylobats konn-
te aber aufgrund eines spater im Kreuzungsbereich errichteten Gebaudes noch
nicht eruiert werden>, Um Hinweise zur Klarung dieser offenen Fragen und zur
Erstreckung des Einbaus gewinnen zu knnen, wurde das Gelande im NO des
Gebaudes (SO 22) sondiert.
Soweit bekannt, bestand das Gebaude aus zwei Raumen, wobei der west-
liche ber eine Exedra, der - offenbar nachtraglich angesetzte - stliche ber ei-
ne besonders aufwendige Innenraumgestaltung mit qualitatvoller marmorner
Bauornamentik verfgte. Eine entlang des Oststylobats der Saulenstrafse verla-
ufende Wasserleitung sowie mehrere Tonrohrfragmente und Verbindungsmuf-
fen aus Kalkstein deuten eine Bestimmung des Gebaudes als ffentlicher Brun-
nen ans. Diese Identifizierung erfuhr durch den Befund in SO 22 weitere
(1) H.S. - A. Plz - P. Ruggendorfer, 66,1997 Beibl. 374 ff. Abb. 21.
(2) - Plz - Ruggendorfer a. O. 382 Abb. 23.
(3) H.S. - A. Plz - P. Ruggendorfer in: 19. (LDr.), in der Folge wird
fr den KongreBbericht die Abkrzung KST verwendet.
140
Bestatigung, Vor der freigelegten Ostmauer des stlichen Nebenraumes verlauft
ein Kanal, der ehemals mit drmen Marmorplatten gedeckt war und dessen
Boden durch flache, horizontal verlegte Ziegel gebildet wird (Abb.1). Er
den Raum gegen Sden hin, wie eine Wasserleitungsmuffe in der
sdlichen AuBenwand des Raumes bezeugt. Diese ist derart in den
Mauerverband eingesetzt, daB ihre Offnung einen DurchlaB durch die Mauer
bildet. Eine Verbindung dieses Kanals mit der Wasserleitung entlang des
Oststylobats ist zwar, da beide der Frischwasserversorgung dienten, nahe-
konnte aber bislang noch nicht nachgewiesen werden. Feststeht, daB
die Wasserleitung parallel zur Saulenstrafie bis an die Inschriftenblcke des
Aetios und des Flavius Theodosius heran- und dann in Richtung auf den Kanal
im Innenraum des Gebaudes um diese herumgefhrt wird. Vor der nrdlichen
AuBenmauer des Baus verlieren sich jedoch die Reste dieser Leitung, sodaB
deren weiterer Verlauf ebenso wie die Stelle, an der sie die Mauer in den
Innenraum durchstoBen hat, unklar bleiben.
Sowohl im als auch vor dem Gebaude wurden zwei FuBbodenniveaus
festgestellt. Dieser Befund laBt sich besonders klar im Bereich nrdlich des
Gebaudes nachvollziehen. Der untere Boden besteht aus rechteckigen
Marmorplatten und ist in eine Mrtelpackung, die mit feinem Ziegelsplitt ver-
mengt verlegt. Ein dnnes Mrtelband trennt diesen vom darberliegenden
Boden, der aus Ziegeln von unterschiedlichem Format und variierender Starke
gebildet ist und dessen Niveau mit dem der Oberkante des Oststylobats der
Saulenstrafie korrespondiert. Wie die Verlegefugen deutlich zeigen, nimmt
bereits der tieferliegende Marmorplattenbelag Rcksicht auf den Verlauf der
Wasserleitung vor der Nordmauer des Gebaudes und kann daher nur entweder
gleichzeitig oder spater an diese herangesetzt worden sein. Das Niveau dieses
Bodens liegt noch um ca. 15 cm. ber dem des Sdstylobats der zur
Bischofskirche fhrenden StraBe, sodaB erst nach dem Abheben der
Marmorplatten der Kampagne die Arbeiten zur Auffindung des
Nordstylobats fortgesetzt werden knnen.
Die Grabung in der SO 20 hatte die weitere Freilegung des 1996 teilweise
aufgedeckten Mosaikes zum ZieL. Auf einer Flache von ca. 5 x 3,5 m. fand sich
die Fortsetzung des Ornaments, das aus einem Gittersystem mit groBen
Kreuzen, qie, wie auch die quadratischen Zwischenraume, geometrisch dekori-
ert waren (Abb. 2)4. Das Mosaik wurde im Westen durch den Oststylobat der
StraBe, die entlang der Westseite des sog. Bischofspalastes verlief>, begrenzt. In
Hhe der sdlichen AuBenwand des Palastes endete das Mosaikfeld vor einem
'Durchgang' mit einer Breite von 1,6m. Anstelle einer Trschwelle fand sich
allerdings ein weiterer Mosaikboden mit deutlich differenzierter Motivik. Die
freigelegten stilisierter Blatter lassen aufgrund ihrer Ausrichtung auf
eine Rundung - wohl auf einen Halbkreis - schlieBen. Vielleicht ist hier also
nicht mit einer Tre, sondem mit einer sich nach Norden ffnenden Apsis zu
rechnen, die als sdlicher AbschluB eines gangartigens Raumes vor dem
Bischofspalast diente. Zwei Saulenpostarnente im Nordprofil der SO 20
(4) Vgl. dazu H.S. - A. Plz - P. Ruggendorfer in: J. Borchhardt und Mitarbeiter, XXX, JH
66, 1997 Beib!. 379 f. mit Abb. 22.
(5) Siehe dies., o. 378.
141
beweisen, daB diese Raumlichkeit von Norden zu betreten gewesen sein muB.
Die Westwand drfte nicht als Porticus gestaltet, sondem abgemauert gewesen
seins. Im Zuge der Arbeiten wurde auch ein GroBteil der westlichen AuBenwand
des Episkopeions freigelegt, an die sich der Mosaikboden heranschob (Abb. 3).
Ihr Mauerwerk ist auffallend inhomogen und zeigt eine deutliche Absetzung des
ca. 2 m. breiten sdwestlichen 'Eckpfeilers'? von der brigen Wand: ersterer
weist in seinen unteren Scharen groBe Steinblcke auf, wahrend die durch eine
Fuge abgesetzte Wand hier lediglich kleine Bruchsteine aufweist. AuBerdem
findet sich in dieser ein dreilagiger ZiegeldurchschuB, im 'Eckpfeiler'
nur zwei Ziegelreihen Verwendung fanden.
Der Survey auf dem Banda Tepesi
A.KONECNY
B. MARKSTEINER
T. MARKSTEINER
der Kampagne 1997 wurde der Field-Survey im Gebiet des
Bonda Tepesi fortgesetzts. Gegenstand der Arbeiten war in erster Linie die
Fertigstellung der 1996 begonnenen Dokumentation der groBen Ruinenstatte
von Bonda Harabesi. Nachdem der vorigen Kampagne der Zentral-
und Sdbereich der Siedlung bearbeitet worden war, richtete sich unsere
Aufmerksamkeit auf den Ostbereich und die dort vorgelagerten Nekropolen.
Zusatzlich konnten eine kleine, weniger als 1 km. sdstlich von Bonda-
Harabesi gelegene Siedlung, die auf einer von der lokalen Bevlkerung
genannten Hgelkuppe liegt, und eine gehftartige Struktur auf dem
Sattel nrdlich von aufgenommen und dokumentiert werden.
Der im Vorjahr gewonnene Eindruck von der Zeitspanne, ber welche
sich die Besiedlung von Bonda Harabeleri erstreckte, hat sich verfestigt. Die
Bauten der Siedlung lassen sich in die Zeit des Hellenismus datieren.
Neben der agglutinierenden Befestigung auf der hchsten Kuppe finden sich in
der Siedlung zahlreiche in Hausteintechnik errichtete Gebaude, die jedoch
zumeist von spateren Bauaktivitaten in Mitleidenschaft gezegen wurden.
Wahrend der Kaiserzeit und in der Spatantike erfuhr die Siedlungstatigkeit
einen betrachtlichen Aufschwung. Dies laBt sich an Hausern mit den fr diese
Zeitstellung typischen stilistisehen und technischen Merkmalen ebenso ablesen,
wie an der bedeutenden Anzahl von meist einfach gestalteten
Giebelsarkophagen in den Nekropolen (Abb. 4). Am Hang oberhalb der
siidlichen Kirche liegt ein Gebaude mit vorgelagertem Hof und porticusartiger
Fassadengestaltung, das wohl dem ffentlichen Bereich zugeordnet werden
darf. In dessen weiterer Umgebung konnte auch ei ne auffallige Haufung von
Inschriften und qualitatvollen, zumeist in Wiederverwendung oder in
(6) Letzte Klarheit sollen die Grabungen in der Kampagne 1998 bringen.
(7) Wie es scheint, drften die Gebaudeecken zuerst errichtet worden sein bevor man die Wande aufzog.
(8) Vgl. Vorberichte in XVI. KST 1994, il (1995) ?-37f.; XVII. KST 1995, IL (1996) 146 f.; XVIII.
1996, IL (1997) 173 ff.; ou. 66, 1997 Beiblatt 390-397; A. Plz, Mitteilungen
tur Archaologie 1, 1995,60 ff.
142
Versturzlage befindlichen festgestellt werden, sodaB
wahrend der Kaiserzeit in diesem Bereich wohl das Siedlungszentrum zu
lokalisieren sein drfte. Die grBte Ausdehnung scheint Bonda Harabeleri
allerdings wahrend des 5. und des 6. Jhs. n. Chr. besessen zu haben. Zwei in der
Siedlung gelegene Kirchen ber besilikalem Grundrif weisen eine durch einige
Fragmente von einst reieher Bauornamentik diese Zeitspanne datierbare
Benutzungsphase auf. Die Wiederherstellung der befestigten Anlage auf der
Kuppe, deren Nordflanke kleinteiligem Mrtelmauerwerk nnter reichlicher
Verwendung von Spolien erneuert wurde, drfte ebenso in diese Zeit fallen, wie
bedentende Bautatigkeit, die sich ber die gesamte erstreekte und
deren Grenzen naeh Sden vorsehob.
Die Siedlung von Iiegt auf einem Hgel sttdwestlich von Bonda
Harabeleri. Die Hgelkuppe wird von einer etwa 200 umfassenden Anlage
auf schragviereckigem GrundriB eingenommen, groBbloekiges, binder-
loses Mauerwerk sich die Zeit der Klassik datieren laBt. Um festen
Kernbau erstreckt ber mehrere tausend Quadratmeter lockere Besiedlung
teilweise sehr schleehtem Erhaltungszustand. Das Mauerwerk dieser wohl als
Gehfte zu interpretierenden Terrassenbauten datiert ebenfalls in klassische
Da im Bereich der jeder Hinweis auf spatere Bautatigkeit fehlt,
drfte der Platz in hellenistischer Zeit aufgegeben worden sein. Allcine das
Bruchstck eines jener typisehen kalottenfrmigen Mahlsteine , die in Trapeta
fanden, knnte als fr die Nachnutzung ciniger Gebaude
gedeutet werden. Das Material bestatigt den 1996 gewonnenen Eindruck, daB
der Umgebung von Banda Harabeleri wahrend des 4.1h. mehrere kleinere
Siedlungen florierten, die etwa zu Beginn des Hellenismus verlassen wurden.
Ihre Einwohnerschaft scheint sieh in Banda Harabesi niedergelassen und rund
um das neugegrndete Kastron ein ber mehrere Jahrhunderte hinweg blhen-
des erriehtet zu haben.
Wie die Mauertechnik und ein in einen Trsturz
Kreuzzeichen zu erschliessen erlauben, datiert ein hangabwarts der klassischen
Siedlung gelegenes Gehft, welches aus Hauptbau, vorgelagertem Hof und
Nebenbauten besteht, in nachantike Zeit.
In einem Gelandesattel nrdlich von befindet sich ein stark zer-
strter Baubefund, wohl ein aus Hauptbau und bestehendes
Gehft, welehes in klassischer Zeit errichtet worden sein
The Late Roman - Early Byzantine Finds From The at the
Eastern Cil)' of Limyra
J. VROOM
At the request of the for Classical Areheology at the University
of Vienna, i started in 1997 with the diagnosis, and dating of the
Post-Classical pottery fragments excavated the Eastern part of the large urban
site of Limyra. The sherds originated from exeavation pits SO 16, 17, 18/4-
7,8,9, i 911-2 and 20/1-2 and were dug up in the years between 1993 and 1996
9

(9) See for morc dctails about this exeavation P. Ruggendorfer in: XVI. KST 1994, il (1995) 233 LT.; A.
Plz - P. Ruggendorfer, Milt. eurChristl. 1995,66 ff.
143
The pottery turned out to be mainly from the Late Roman - Early
Byzantine period, that is to say from the Iate 4th until the 7th century after
Christ. However, also some earlier pieces, such as Classical-Hellenistic black-
glazed ware and gray ware (2nd-lst century BC) and Early Roman terra si-
gillata and oil-Iamp fragments (lst-2nd century AD), were among the .finds.
Only a few sherds can (perhapsjbe dated to later periods than the 7th century.
The material includes several nice examples of Late Roman fine wares,
such as African Red Slip Ware, Phocaean Red Slip Ware ('Late Roman C) and
Cypriot Red Slip Ware (' Late Roman D'). These fine textured and red bodied
tablewares were mass-produced between the 4th and 7th centuries after Christ.
They were meant as (cheap) imitations of gold and silver plates and conse-
quently decorated only with rather simple designs, such as stamps and roulet-
ting (see pI. 5).
Typical for the African Red Slip Ware in the Eastem city of Limyra are
Hayes' forms 50 (4th century), 99 (6th century) and 104 (6th century); for the
Phocaean Red Slip Ware Hayes' forms 1 (Iate 4th-early 5th century) and 3 (mid
6th century); and for the Cypriot Red Slip Ware - in fact, the bulk of the Late
Roman Sigillata in Limyra - Hayes' forms 1 (Iate 4th-mid 5th century), 2 (Iate
5th-early 6th century), 7 (AD 550-600), 9 (Iate 6th-mid 7th century), 10 (mid
7th century) and II (ca. AD 550-650)10. Almost all of these forms are open
shapes, which perhaps once could have been used as (soup) plates, broth bowls
or even drinking cups.
Unslipped (6th- )7th century domestic wares are represented by jugs with
internal strainers in the neck and spouted jugs with convex lids attached to a
"double' handIe (is this to keep out the insects")!'. In addition, painted dots and
stripes in a red/brownish colour are sometimes common on these plain wares.
This decoration technique is generally found on Late Roman - Early Byzantine
painted wares which were used on Crete, in the Near East and in
The coarser wares are probably locally produced, most of them made in
the shape of broad-bellied cooking-pots with two short handles from the rim to
the shoulder. Related in function are some fragments of a pan': a shal-
low bowl with long cylindrical handIe which is attached to a thickened knob
rim. An exact parallel of this frying pan was also found during excavations at
Anemurium in Cylician.
Particularly noteworthy is the find of a so-called "wishbone handIe' of a
Palestinian casserole in the Eastem city of Limyra (pI. 6). This type of frying
pan is common on sites in Israel, Southern Palestine and Jordan, but rare out-
(LO) .I. W. Hayes, Late Roman Pottery (1972).
1) CL for this Iast form.l. W. Hayes, DOP, 1968,206, nos. 26-9 Abb. D; C. Diederichs in: de
IX. Ceramiques hellenistique, romaines et byzantines (1980) 53, no. 182 TaL 17; U.
- i. Mader in: XVi. KST i 994, (1995) 239 Abb. i 6 for anather find in Limyra.
(12) Cf. A. de Vita, ASAtene 64-65, 1986-87, Abb. 82a-b, 85 for Gortys on Crete; O. Grabar et aL., City
in the Desert, Oasr al-Hayr (1978) TaL A7, i for Syria; P. Delousaz - R.C. Haines, A Byzantine
at Al-Karak (1960),35 Tat". 36,37 for Israel ; M. Egloff, Kellia. La potterie copte
( i 977) for Egypt.
(13) Williams.Anemurium. The Roman and Early Byzantine Pottery, Subsidia Mediaevalia 16 (1989) 61,
no. 355 Abb. 32. 71, no. 416 Abb. 38 Taf. 9 centre.
(14) .I. Magness, Ceramic Chronology circa 200-800 CE (1993) 171 L
(15) o. 62, no. 358 Abb. 32 (with more references): Egloff a.O. 1'., type 155 Taf. 54.6.
144
side this area. In fact, until now sunilar pieces were only found at two sites
outside the Near East: at Anemurium in Cilicia and at Kellia in Egypt. Most
of these casseroles with wishbone handles come from Late Roman - Early
Byzantine contexts; their use being limited to the 6th and 7th centuries.
Several mid 5th-7th century pieces of Late Roman or smail
fusiform-shaped flasks (without stamps, though) are alsa present in Lirnyra:e,
just as same fragments of local oi!-Iamps of the same time-range. This last
group consists of unslipped wheel-made !amps with a fiat base, rounded sides
and a vertical 100p handIe (raund in section), which is comman in 6th-7th con-
texts in Asia Minor. Sunilar examples were alsa found at Amarium in East
Phrygia and in Lycia'".
Among the mass of amphora fragments, the following types may be dis-
tinguished: L.Late Roman Amphora l epeacock class 44 in a sandy buff ware
(early Sth-late 7th century)!e, 2.Late Roman Amphora 3;:::Peacock class 45 in a
high!y micaceous fabric (4th?-7th century), 3.Late Roman Amphora 4=Peacock
class 49 from the region of Gaza in Palestine (Iate 4th-Iate 6th century) and 4.
Yassr Ada type 2 (7th century)!".
To sum up: the majority of the fine wares found in the Eastern part of
Limyra consists of tablewares dating from the 5th and 6th centuries after Christ ..
it concerns here Red Slip Wares, known from Tunisia, Asia Minor and Cyprus.
Future research should concentrate more intensively on the recognition of
(loca!) imitations of these wares. The bul k of the coarser domestic wares was
surely loca!ly produced, apart from one or two odd pieces which seem to be
imported from the Near East.
Die Kleinfunde von Limyra
CH. BLE/ER
In der Kampagne 1997 wurde die Bearbeitung der Kleinfnde fortgeset-
at, wobei das Hauptaugenmerk auf die Erfassung des Materials von SO 17-21
gerichtet wurde.
Neben der zeichnerischen und photographischen Dokumentation der Objekte
erfolgte eine Zustandsbesehreibung, eine Angabe der Ma6e in cm. und -wenn
(z. B. bei Webgewichten)- auch ber etne Gewichtsangabe in Gramm.
Das Kleinfundmateria! umfaBt in erster Linie Objekte aus Metal! (Bronze,
Eisen , Blei) und Ton. Weiters wurden Steingefae und vereinzelt auch Gl as
(z.B. Glasschmuck) Objekte wie Glasflub, Eisenschlacke und
: '6)
(j?)
(iR)
(19)
See also J.w. Hayes, BSA 66, 243 ff. for a cete'ogue of ungucntarlurn-finds in the
'vledite-ranean.
0'. R,M. Harrison, 42,1992,221 Abb. 6.!2.. ders. in: K5T (1993) 'Iaf 6,12 for
Arnoriuru ; 1'.E. Grcgory .: J. ro:"t al attd other Materials Rcmains in its
Vicinny. 40, J993. 13?, no. 17Faf 26, J3, M. Gn:newald In: 1. Ganzen, Das Kenotaph fur
Caesar in Limyra. 35 (i 984) 26 Abb. 3l Taf. 29.7 for sh: more cxamplcs found in
Limyra.
See in general: D.P,S Peaecek - D.F Williams, and the Roman (1986); M,
Sciallano - P. Comment les idcntlfier? (1991),
G,F Bass - van Dccminck, Yam Ada I. Century Shipwrectc(1982) 157 ff.
Abb.84/6 .
145
Holz bzw. Holzkohle wurden ebenfalls in die Fundaufnahme genommen, da ihr
haufiges Vorkommen nach AbschluB einer stratigraphischen Auswertung ev.
detailiertere Aussagen zu den Fundkomplexen ermglichen kann. Steinplatten,
Mosaikfragmente, Reste von Wandmalerei sowie Ziegelfragmente (Dachziegel,
Rohre, etc.) stellen zwar Bauelemente dar, wurden aber auf Grund des frag-
Erhaltungszustandes ebenfalls unter den Kleinfunden berck-
sichtigt.
Was die Metallfunde betrifft, so handelt es sich in erster Linie um
alltagliche Objekte - wie z. B. Nagel, Haken, Beschlage. Aus diesen Funden
sticht die quadratische (7,7 x 7,4 cm.), bronzene Trpfanne, Inv.nr.
KF 104; SO 17, Abhub 2 (Abb. 7 und 8;) heraus, ebenso die blattfrmige
Wurfspeerspitze, Inv.nr. KF 303; SO 18/8, Abhub 1, mit geradem Dorn und
flachem Mittelgrad, die den einzigen Waffenfund darstellt. Fr Schmuck gibt es
ebenfalls nur ein Beispiel, und zwar den Bronzering, Inv.nr. KF 302; SO 18/8,
Abhub 1, mit Ritzdekor.
Eisennagel bilden den grBten Fundanteil. Es handelt sich um Nagel mit
rundem oder vierkantigem, sich regelmalsig verjngendem Schaft, der teilweise
leicht bis hakenfrmig gebogen ist, und mit flachem bis stark gewlbten Kopf.
Die meisten Nagel sind stark korrodiert; die Gesamtlange der wenigen
Nagel variiert zwischen 4,3 cm. und 9,2 cm. Der Durchmesser
des Schaftes, knapp unterhalb des Nagelkopfes abgenommen, reicht von 0,6 cm
bis 0,95 cm. jener des Nagelkopfes von 0,8 cm. bis 2,4 cm.
Die Tonobjekte bestehen v. a. aus sog. Hamam-Nageln, die durchwegs sehr
fragmentarisch erhalten sind. Als weitere Tonfunde sind zwei Webgewichte -
das eine blattfrmig, Inv.nr. KF 395; SO 18/8, Abhub 1, (MaBe: 2,9 cm. x 6,5 cm.;
Starke: 1,8 cm.; Gewicht: 26 g; ein Loch: Durchmesser: 0,4 cm.), das andere rund,
Inv.nr. 302/KF 1; SO 19/2, Abhub 1, (Durchmesser: 9,7 cm.; Starke: 2,3 cm.;
Gewicht: 264 g; zwei Lcher: Durchmesser: 0,5 cm.) - hervorzuheben.
(20) Der vorliegende Typ besteht aus zwei Scheiben, die in Art einer Spule miteinander verbunden sind,
welche auf einem quaderfrmigen Sockel aufliegt. Vgl. A. - J. J. Coulton, Terracotta
Spacer Pins in Lycian Bath Buildings, Anat. Stud. 40 ,1990,56 f. Taf. V (a).
146
Abb. 1: SO 22: Ansicht des Kanals vor der Ostmauer des Gebaudes (Neg.Nr.: Li 97.
325-17, Foto: N . G A L )
Abb. 2: Mosaikboden in SO 20 (Neg.Nr.: Li 97.312-27, Foto: N.Gail)
147
Abb. 3: Westwand des sog. Episkopeions (Neg.Nr. Li 97.312-36, Foto: N.Gail)
Abb. 4: Bonda Tepe, Sarkophag
148

Abb.5: Cypriot Red Slip Ware, form 9A (ca. AD 550-600) with rouletted decoration
(Neg.Nr.: Li 97.l8IF4-34, Foto: N.Gail)
i
Abb. 6: Fragment of a so-called 'wish-
bone handIe'; ca. 6th-7th cen-
tureis after Christ (Foto: N.Gail)
149
Abb. 7: Bronzene Trpfanne (Neg.Nr.: Li 97.316-18)

i
i
i

...
Abb. 8: Bronzene Trpfanne (Neg.Nr.: Li 97.316-19)
150
1997 YILI ARYKANDA KAZISI RAPORU
Cevdet BAYBURTLUOGLU*
28 Haziran 1997'de Arykanda'ya olmama ve ekibinin bir
daArif Ky'nde temsilcisinin birka
kez ve son temsileiye belgenin ge nedeniyle ve za-
man da gz nnde tutarak, temsilci gelinceye kadar tm ren yeri-
nin Kltr bilgi vererek Temmuz 1997 tarihin-
de Yevmiye temizlik, dzenleme a-
ekibinde statsnde grnen arkeolog, mimar,
gibi ekibi iinde olanlar bir yana 10 ile bu
temizlik,
evi olarak eski ilkokul dk-
len ve okulun 1945 den bu yana 2 cm.ye badana-
da - hala Kltr mlkiyetine gememe-
sine - yeni bir ehre ve tem-
silcisi gelmeden 4-5 bu alanda grevlendiriidi.
Temsilcisi Arkeolog Mehmet Erdem ren yerinin te-
- evi-depo olarak yzeyinin
ve hemen
heyetinde bulunan iki ye Prof. Dr. Cevat Erder ve Prof. Dr. Sencer
zel ve yerlerde anda olarnama gerekesiyle Arykan-
da Smitheion ve Alexandria
Troas eden Gr. Grkay da hem bu
ve iznimle hem de yurt burs
iin tamamlayabilmek nedeniyle
yelerinin Arykanda' da yeler izin sre-
leri iin veya sreli kalmak zorunda Hepsine
borluyum ama gen da
iin isimlerinianmadan Gr. Arkeolog. A. Tolga Tek,
Arkeolog zlem Vapur ilearkeoloji Aya zean, Alptekin ransay
ve Tahsin Ko. fiilen uzun sreli yeleri oldu. Anadolu Universite-
si 'nden Gr. A. Alp ile Arkeolog ve
*
Prof.Dr. Cevdet BAYBURTLUOGLU, Dil ve Tarih Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim

151
M. Ali teknik hizmetleri byk lde sorunu-
nu her giderek ve normal bir evin erzak temin ederek
pazar yerinden yiye-
cek maddelerinin seilmesi kadar glklerini iin destek
olarak bu zellikle borluyum.
Birka ncesine kadar drt mimar halde sonu-
cunda izirn, plan, restitusyon denemesi elde veya gecike-
rek bu izimler bana nceleri istemeyen bayan
Mimar Reyhan bizleri bir performans gstererek Ankara' da
olan tm izimleri tamamlama becerisini gsterdi. Ary-
M.S. 2. yani en parlak dnemindeki aksonomet-
rik izimleriyle hale getirdi. Kendisine etmek is-
tiyorum.
bir bilime eserler
birbiriyle iyi geinme da ynelik
de iine alan bir Hocalara her zaman bile
bey, abla, arada halkalar olsa da Arykanda
tam iki en dnemini
Ge Roma - Erken Bizans Dnemi'ni
olarak seilen 500 lik kesim bu beklentilerimi-
zin olarak eserlerle hem kentin yerleri
hem de trleri bilgi sundu.
Daha nceki da kez gibi Arykanda; bir
kervan iin ile, iklimiyle ve konakla-
maya ynelik gerekten ideal bir yer. Antik Dnem da bu
olan bir yeri bile yaparken titizlikle
suz. Bugn neredeyse deprem blgesi olmaktan Teke yresi
deprem dar olarak ve gze alarak
daha dz ve emniyetli yerlere Lykia'da bu birok
kentte izlenebilmektedir. Blgedeki tecavz etme-
mek Sidyma ve rnek byk ola-
rak
Tekrar Arykanda zeline ve kentin bir Ge
Antik Dnemi'ni kesim beklentilerimizi tamamen
ve maki kuzey ynde 6 m. ye gneyde ise
nedeniyle m. ye dolgu 500 m
2
lik g-
ney kesimi haliyle ve buluntular vermeye
sel olan ve gneydeki kesiminde iki
belli; gney ve sel ve tahribiyle
olanak Hama-
caldarium ve tepidariumu plan verecek ortaya halde pre-
furnio ve frigidarium-apoditerium maalesef sel ve de
zamanda Arifli kyllerinin harman iin yol ne-
deniyle Bununla birlikte iki mekanda
iki mekanda llerle belirleme sahibiz.
152
Kuzeyden iri plaka 2 m. bir sokakla
olan hamam bir 1991 mevsiminin son
gnlerinde ren yerine vin gtrmek gney da
kyllerin yolu dzeltme ve biraz
murun da etkisiyle bir defineye denk definenin veya
hamam iindeki sikke olarak byk bir birliktelik gsteri-
y.or. M.S. 4.yzyllda buluntular nedeniyle ke-

ve sokak veya cadde olarak kesimi-
ni yol nce uzamakta ve 1997 ala-
neredeyse kuzeye 90 derecelik keskin bir merdivenli
yololarak izlenmektedir. ilgin bir biimde bu yolun ge devirler-
de belki araya barikat gibi kt bir duvar rl-
Yolun kuzeye dirsek yerden sonraki kesimi erozyonla biriken
toprak dahi daha kaba nceki merdivenli yolun
zerine yine merdivenli yol
nedeniyle kuzeye ynelen bu merdivenli yolun
pulu desenli ve yoldan (eskisi ve yenisine gre) 1-1.5 m.
iyi mozaik bir oda ortaya alt seviyedeki
kire ve ok basit boya izleri Ge
Roma - Erken Bizans ve zellikle
gstermemektedir. Oda gneyden belirgindir. ta-
mozaik alanda bulunan ve tesseralarla taban-
daki istavroz veya ha simgesi veya en moza-
belgesidir.
Kuzeyden yuvarlanan byk kaya nedeniyle nnde mo-
de bozan ufak bir alan Uzeri nce kum sonra toprakla kap-
lanan bu ele geen sikke ve seramikle ihtimal ver-
miyorum. Zira bu odadan ele geirilen sikkelerin M.S. 4. ve
5. halde ele geen seramik ve bizzat tessera-
ve M.S. 5. erken
gstermektedir.
Bu mekan, gre bir kiler veya depo
linde Zira taban seviyesinde in situ bulunan ya-
bu duvar bu desteklemektedir.
Gerek mozaikli oda ve gerekse depo, ambar, kiler veren
mekan hem kuzeyinde karayolu gibi en d-
zeye ve hem de antik ne gstermek ama-
kuru duvar yol seviyesine dek rlerek
Merdivenli yolun iki byk birinin iindeki
ynde zel blmyle bir Mer-
divenli yola gre ilk U biimli yamuk
ve ele geen cam boku diye ve burada bulunan sik-
keler ve buluntular yoluyla 5. kuzeyindeki bir
akla getirmektedir. durum Naltepesi
153
ve ona demirci dkmc atlyesinin dikkate
ve mevsimlerdeki gzlemlerirniz gz nne anda kuru
olan sel nefesleyen birka yerden biri
Arykanda Vadisi boyunca sis hemen her mevsimde Arykan-
sel ve kenti iki yandan falezler
ynnde ykseldi ve kayboldu. Bu da ne denli
daha nce belirttiklerimin gzlemlere dayanan bir

1997 mevsimi alan dikkate kk buluntu
pek zengin Bunu da gerek. Ge Roma - Er-
ken ortaya niyetlenilen ve stte grlen bunu belir-
ten bir alandan gzel eserler buluntular beklenemezdi. Buna
dknt veya olarak miktarda
buluntuyu Antalya Mzesi'ne iin mutluyum. Bunlar
normal boyutlu bir Hermes heykelinin kese veya potero tutan sol eline ait mer-
mer para; yaprak kulplu bronz kandil; M.S. 3. ve 4. ait sik-
keler ve ok ettlk olarak cam kle ve cam eser-
ler
154
Resim: 1
Resim: 2
155
Resim: 3
Resim: 4
156
Resim: 6
Resim: 5
157
*
PATARA 1997
Fahri
1997 Patara 1. Kent merkezi, II. Bizans kenti ve III. Nek-
ropol olmak zere ana alanda topografi, jeofizik,
plan ve rlve bir dizi teknik etkinlik
l.l HAMAMl
KlZGUT
caldariumunda iki sren tamamlamaya ynelik a-
iki yerde, kemerin kuzey dibindeki havuzun kuzeye
ru (Resim: 1) ve gneye kemerli nnden hypokausta
duvar diplerinde kemerlidir, ie kare ve dikdrtgene d-
(Resim: 2). Kuzeye artan k izleri, klhanlardan birine yak-
gsterir. gney duvar sorun yaratan kemerli "ka-
sorunu ise, nnde bir gnyzne mi-
mari bulgularla hypokaustun st dzeyiyle birlik-
te st azaltan bir 01-
Prof.Dr, Fahri Akdeniz niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim
ANTALYA
(I) 28 Haziran-25 tarihleri Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji B-
lm'nden 35 ve 2'si Likya Merkezi'nden 8 bilimci,Almanya'dan
6 ve teknik dallardan toplam 8 bilimci ve teknikerin 1997 ve
etkinlikleri, bu da Kltr ile Akdeniz niversitesi'nin orandaki parasal
destekleriyle ..grevini dost Akif
Universitemiz Kltr ve Spor Dairesi
ve Likya Merkezi'ne, Ova Belediye Erol Demirhan
ile Ova Fethiye'den Kamil Oral'a iten
Patara'ya verdikleri onurla ve bilimcilerimize destek veren Kltr
Istemihan TaIay'a, Rektrmuz Uar'a, milletvekillerimiz B-
lent Metin ve Fikret nl'ye. Belediye Hasan Suba-
Genel Mdrmuz Prof.Dr, Ender Rektr Prof.Dr.
Mustafa ve Prof.Dr, Nuri nal'a Kltr
Mzesi. ve Koruma Kurulu ile Akdeniz Medeniyetleri ken-
tin sivil toplum rgtlerine, Mimarlar ve Osman tm
meslek Sanat Denizli Mimarlar Dr. Ahmet Efe'ye ve de
ve adli seferberlik Sezgin Tekin'e doluyuz.
159
dokuda alt kesimi, klhan de d-
nk ekseninde ve ite ele geen byk para metal, bir ka-
Mimari veri ve gzlemler gneydeki r-
gl, tonozlu dkkanlarla ve ndeki caddeyle dnemde
Geen yrme zemini ze-
rinde bolca ele geen mlek ve kandillerin LS. tarihleri
de belli ki, o dnemde Y nle-
mek iin hypokaust alanlarda kmemesi iin de
ya ya da basit yntemlerle
1.2. TAPINACI
Leyla
dzenini belirlemek ve daha da nemlisi restorasyonu iin
gerekli n
yan yz podyum ve bilgi
edinmek iin sondajda, yksek zemin suyu nedeniyle beklenen bilgilere
zorluk Podyumun byk bir blm sur ve dolgu-
su burada izlenen podyumun ortalama
0.90 m.lik st blm dolgu stndedir. Bu yzn orta
1.40x1.70 m. llerinde bir alanda, kademeli olarak zemine 0.50 m.
st podyum 1.50 m. izodom r-
gyle podyumun gvdesini duvar -2.50 m. kodun-
da zemin suyu nedeniyle fazla derine ancak zeminin -3.20 m.de
Bu alanda kesin bir sonuca daha bir
alanda bir ve zemin suyu
ile anteler var olup belirlenmesi iin,
bitiminden 0.70 x 1.40 m. llerindeki bir alan
tespit ve podyumun st ge bir
dnemde Bununla birlikte
0.15 m. taban dzgn bir
dolgu ile 0.10 m. kire ortaya ve an-
te zerinde ise, stun, kaide ya da bunlara temel rastla-
Surdaki moloz ziyaretiler iin tehlike
ama tekrar
ante bitki rts ile yzeydeki sur ve mo-
Ante bitiminden inilerek nce podyum ve
temizlenerek olan ta-
0.15 m. ve 0.04 m. bir pah tespit an-
cak podyum i bir
Bununla birlikte 0.15 m. derinde, 0.10 m. daha n-
ce ortaya kire ile dzgn dolgu-
ya burada da Kuzeye devam eden alt podyum
-0.50 m. kodunda ortaya Podyum zerinde ise d-
zensizce ge dnem mezarlar ynde de-
160
vam eden ge dnem duvar ve ait mima-
ri bloklara ve bu durum dikkate
Ancak burada da yn ve kodlarda Bizans Dne-
mi'ne ait drt mezar daha Ge dnemde podyum s-
klerek stnn ve iinin olarak son olarak
da olarak hizmet Sur dolgusundan akan molozla-
ol tehlike nedeniyle ama tekrar
sonunda podyum ve dair bilgi-
lere kesin olarak da, ite levhalarla pod-
yumun 3.20 m. ve prostylos dzenli bir
(Resim: 3).
1.3. TAK ALANI

Mnster niversitesi'nden bir ekibin g-
kontrol etmek Mettius Modestus 30 m. kadar g-
neyinde herbir 3.90, ite 2.90 m.yi bu-
lan sekizgen bir ortaya 7.40 m.dir (Resim: 4). 1.40 m.
temel zerindekilere kesindir.
Ite bir daha korunan iki bellidir.
Taka bakan iki harla oktagonun suyla
bir suyla ilgili bir rast-
ilgintir (Resim: 5).
"Oktagon"un 4.00 m. kadar dzensiz stste dizimiyle
0.70 m. ve 4.60 m. bir dolgu yol ol-
ma burada belki de podyumu sz konusudur. 2.00 m. ba-
uzanan nitelikli duvar ise, dibinden gneye uzanan stoa
benzeri bir gstermektedir. Bununla
podyum dolgu iinde iki para, bezeklerinin bi-
emiyle Ge Flaviuslar Dnemi'ne tarihlenebilmektedir ki, bu da LS. 100
verilen tarihine Patara kent merkezinin bu ok nemli ala-
incelemeler daha fazla ve bir trl
tarla sahibinin susam ekme boyun amalar yeniden doldurul-

11.
Max KUNZE
Sur Kilisesi evre ve bunun 20 m. kadar
geen belirlenen kk bir kilisenin
ve bir Roma stndedir (Resim: 6).
apsisi, nnde bir sunak duvar dibini dolanan sekisi ve ku-
zey resimler, hemen gze arpan zellikleridir (Resim: 7).
161
kemerle glendirilen bir tonozla rtl Bir
olarak Gmlenlerin ve o-
uk nedeniyle, olarak Yine
olarak iki in situ stun, Roma ait-
tir; nk mozaik taban duvar geerek o alanda da srer. .en
son ait olan bir zerinde Isa
resmiyle 14. tarihlenir.
bulunan birka kire mimari para (Resim: 8), konu-
nun Prof.Dr. Abdsselam gre, palmeti, rgs ve
arabeski Seluklu'nun bilinen biimini
Demre rneklerinde gibi, ncelikle Bizans benzerlerini bul-
Paralardaki matkap Trk ncesine
daha ok
III. NEKROPOL
III. i . OYGU MEZARLAR
Havva
Nevzat svi
Mettius Modestus itibaren antik yer alan
Bodrum Tepe, en nemli nekropol birini
Tepenin 1989 geirilen asfalt yol, pek ok oygu me-
keserek iz vermelerine neden Burada 1995 ka-
drt mezar bu yeni mezar tipine ynelik ilk bilgilere
ve iki nceki sempozyumdada Bekisizlik ve ren yerinin
nedenleriyle oygu mezarlarda kaak
bu sene ok byk bir ekiple, belirlenebilen tm oygu
gerekli
Daha nceki 12'ye ek olarak 34 mezardan 8'inde hi dokunulma-
insitu kontextlerle nekropolleriyle nl Likya'da l
gmme geleneklerine ynelik fevkalede nemli ve geri da yorumla-
nabilecek ok ynl verilere neden Bu sene oygu
mezarlardan burada en zgn ikisini sunmak istiyoruz: 42 ve 43.
Yine denize giden yolun konumlanan 42 mezar
(Resim: 9), ukurunun hi ve topraktan
renkle hemen dokusuyla itibaren in situ buluntu ko-
nusunda ukuru ortalama iki yumruk
ve toprakla dolgunun gerisinde, mezar kapatan, ol-
duka dzgn bir biimde (Resim: 10).
sonra, yamataki kk-
lerden bir perdeyle Ieriye ilk
vurgulayan rgeler ise, duvara bir iindeki ilennde,
mezar ok fazla iskelettir (Resim: ll).
162
Mezar byk oranda takip edebilecek Taban,
zerine cesetler tamamen doldurunca, mezar bizim daha nce
rneklerde gibi gz-
lemlere gre, nce gney duvarda dikdrtgen bir raf ve
narak byk bir zenle buraya yle ki
ve dzgn dursunlar diye kk Alt e-
ne kemikleri rafa gvde kemikleriyle birlikte
Geri kalan kemikler ise adeta sprlerek nnde bir haline getiril-
Mezara bundan sonra birka defin daha Antropolojik rapor
henz elimize en az 13 iskelet
Likya kaya da u-
kurun kemiklik olarak bu konuda daha nceki
Mezarla olarak pek ok soru ortaya
neden 50 oygu mezar bir tek bu mezarda
Bu durum mezar sahiplerinin ya da yani bir
l gmme geliyor mi? me-
hibirinde bu tr bir Patara
plan ncl, raf iin urnelerle birlikte l arma-
iin da olsa bir benzerlik gsteren Adilcevaz'darrbir
Urartu oygu kltlerinin Anadolu'da binlerce bir gele-
sahip biliyoruz. Bu nedenle biimde olmasa da
Likya iinde ve gerekten de bu Patara ortaya
kaya benzer de bu kapsamda yorum-
lanacak duruma Likya kaya bir
ve bugne kadar ilerinde lahit ya da
bu yeni perspektifle gerekmektedir.
Mezar iindeki ukura konan kaplar bir ederler (Resim: 12).
Kulplu gvecin iinde bir hayvana ait olabilecek kemikler bile ele
Bu alanda bir gzlem son derece nemli bir sonuca gtr-
Gvecin unguentariumun st mezar gi-
rten nnde ele Bylece bu tama-
men hemen nce bir l klt ne ait ol-
ki, Patara oygu bu duruma ilk kez bu me-
zarda bulunuyoruz. Ancak ierdeki n mezar iinde
Kaya da dahilolmak zere
tm mezarlarda bu tr yemekler Ieri konan l iin-
dir; yolluktur.
Mezarla ilgili bir ilgin durum, iinde 21 unguentarium he-
men hemen hibir buluntu ele Oysa Patara oygu mezarla-
tmnde ok zengin bir buluntu dokusu
ki mezar, bu haliyle de zel bir
gre pek fazla buluntusuyla dikkati eken ikinci mezar
(43) yine Bodrum Tepe'nin asfalt yolun ve ar-
iyi bir verir: Dik bir bir
tek bir basamakla ok ukur ve mezar Yeni olan,
arka taraftaki defin iki yandaki ve arka
163
duvara kare formlu bir (Resim: 13). Planda, bu
itibaren yer Zira bugne kadar mezar ilerinde sonradan
lan her trl nedeniyle tespit etmemiz mmkn
Mezarda 6 ve henz bir iskeletleri ele ge-

Gneyde yatan S1 bireyi, iskelet durumunda bile 1.70 m.yi bulan boyuy-
la ok zerindedir ve iskeletleri
gre, kemiklerinin nedeniyle bir sporcu yksektir. Ger-
ekten de ayak bronzdan bir halkaya iki strigilis ve kap-
lanyla birlikte bir palestra ele (Resim: 14). Kk metal
zerinde kendisini kaplayan iplikler bile Di-
deri kesesi de gayet iyi durumda Yine ya-
ele gee.!? bir metal levha ise, trnn belki de bu gne kadar bilinen en
iyi Uzerinde Hippias Diakretou bulunan metal levha (Resim:
15), bir ve bir Pisidya sikkesi zerinde gibi, iine
kraterden atletler ekilerek belirlenmesi
Bylece bu iskeletle, Hellenistik mezarlar iinde ilk kez bir
bireyin antropolojik hem hem ve hem de bu
konumdaki bir defin zelliklerini elde oluyoruz ki, bu, dnemin ve
blgenin l gmme fevkalede nemli bir kazan
Uzerinde Fortuna betimlernesi bulunan 22 mm. bir yzk, bu
bireyin kendi bulunurken, Isis olarak ve
sadece 13 mm. olan bir ise lye olarak avucunun iine
veril
Kuzeydeki blmde ele geen iskeletten ikisinin Or-
tadakinin ise bir zerine ancak
sonradan bir yer hareketi nedeniyle gneye yerinden yuvarlan-
S2 bireyin elinde, zerinde son derece kaliteli cam bir erkek
portresinin yer demir bir yzk Bu bireye ait nemli
buluntu, zerinde Attis tipi giysi ve Lyra alan Eros'lu bir kpedir. K-
penin tek olarak ele gemesi, bunun bireye l
gstermektedir.
S3'n bir terrakotta giysili figr, sol
stnde ise bezekli bir strigilis
daki buluntular ise, Aphrodite pozunda elleri
Eros duran bir Psyche figrini de dahilolmak zere, yuvarlanan S4 bireyi-
ne aittir.
defin ok fazla unguentariumun
bir alan temin etmektedir. Unguentariumlann bugne dek
larda hala sren tek bir mezarda
bylesine kalitede ve ok obje nedeniyle kabul grmemesi
gerekmektedir. Bu kaplar, byk bir llere sunu
diler.
Byklk ve gre en nemli defin
dakidir. Burada S5 ve S6 bireyleri ile, S7 S5'in kolunda
urne iindeki bireyle alanda drt defin
164
S5'in ve boynu zerinde ok yaprak ele Bunla-
buluntu yerleri ve bir l elengine ait
aksini elde sonra lnn
gstermektedir. Bu gzlem, pek ok mezar ve lahitte birka tane olarak ele ge-
en durumunu da Uzerlerine me-
tal tel ele srece, bu tr elenk olarak
gerekmektedir. S5 bireyine ait buluntulardan en nemlileri, zerinde Nike ve at-
let betimlemelerinin iki yzk ile ele geen ur-
nedir. Urnenin iinden de bir yzk arka
bu urne iin mmkndr. Ancak, bireyin kol kemikle-
rinin urnenin ve alt stnde ve geneldeki bu-
luntu konumu, onun bu bireyin koluna bilinli olarak gstermekte-
dir. Patara oygu hibirinde kremasyon yoktur. Bu nedenle,
nin, ailenin uzaklarda len bir ferdine ait beklenmektedir.
bireyine de pek ok iki strigilis ve biri tan-
Isis'i betimleyen yzkler gibi. Bu iki bireyin birbirleri ile olan
birbirine dnk (Resim: 16). Birliktelikle-
rinin konan oyun da garanti
Bir mezarda ilk kez bylesine, belli ki bir aile
ediyoruz.
Kenarda duran buluntu kmesinin belirli bir bireye mi, yoksa bu defin
ait henz Burada da halkaya
iki strigilis (Resim: 17) ve l zincirden bir palestra ile ya-
ters durumda bir tas ele Ilgin olan iine nceden
bir cam kasenin Yine yerdeki kk
pyxis ise, bu en zgn biri Iinde bir
kremasyondan kk bir kemik bulunan bu ilgin kap, bir os-
tothek gibi
Kk ait olan kmeden bir aplike madal-
yon zellikle ilgintir. Tm oygu mezar geneline
gzlemlenen ana
bir kez daha ynelik ise, bir bo-
yunca Arsinoe olarak bu kentte
Likya benzeri bulunmayan Patara'da bu
ka rnekler de kaya olarak
bu mezar tipinde, mezar oygu mezarlarda gibi toprak iine
derince ne ise kaya ykneri ve blok
montaj cepheler (Resim: 18). pek nndeki
klt dik sokulan knklerin libasyon Patara
nekropollerinde itibaren bir sreklilik gstermektedir. Bu tip
mezarlarda ele geen buluntular biri, zellikle nemlidir. Yine arma-
bir tek para olarak bulunan bu kpenin zerine, granulat tek-
ile bir olan Onesiphora Ilgili literatrde benzer bir
esere kpenin zel bir rn gster-
mektedir.
Likya'da bugne dek bilinmeyen bir mezar tipi daha, Patara'da tu-
rizm can nekropollerden Kendinden yzler-
165
ce nceki Asur denli benzer ve planda yine kaya
klineli veren bu mezar (Resim: 19), tm kontek-
siyle bozulmadan ele Buluntular LS. 2. sonu ve 3.yz-
tarihlemektedir (Resim: 20).
III.2.
Sleyman BULUT
Burhan VARKIVAN
Kentin topografik ile birlikte
ynelik temizlik bir yontu ve ok da-
bitki rtsnden temizlenmesi ile gndemine Me-
zar, ve 14.40 x 10.40 m. llerinde bir zerine
(Resim: 21). 0.90 m. her iki yan du-
van ante grnm kazanan bu henz belirlene-
10.40 x 3.80 m. llerindeki ve
kuzeyde ift dilli sahip bir yontu gneyde ise latince bir su-
nakla (Resim: 22). Mezar iinde kuzey ve gney lahit sekileri-
nin 3.10 m.lik bir (Resim: 23).
Gney seki zerinde yine gneye ie bu duvarla organik
bir btnlk gsteren pilaster ve tonoz st rt bilgi
verici niteliktedir. Kuzeyde de beklenen pilaster, aedicula gmt tipine iz
vermektedir. Latince gre, 2.
Kohortu'nun Praefecti; Likya'da Musullamiler'i 1. Kohor-
tu'nun Tribusu olan, Gaius Gaius Pupius Severus iin, Titus Flavia
Modesta sevgili bu 028 Kuzeydeki ift dilli
ise "Likya Eyaletinin" bir grevlisi ve kraliyete zgr
Titus Aelius Karpus'a ".... Aelia Kale mkemmel ve koca-
iin kendi bu ve yontuyu diktirdi." yer al-
genelinde nedeniyle bu ve
grnt ile olan henz net olarak
gneyinde Latince sunakla sonlanan yanak ile gney du-
var 2.50 x 1.10 m.lik alan, n iinden durumda
25 ve ok kemik bir toplu mezar grnm
vermektedir. Tabandaki mermer levha zerinde grlen herbiri delikli yan-
yana adet oyuntu hemen nnde, erken
gney 2.30 m. kire ve buna tonoz-
lu Bizans eklemeleridir.
ele geen drt adet kandil, bir sikke, kemikten kk bir ha ve
lahit tarihlemede bir grnt sergiler. Mezar gene-
linde malzemenin ve de yerel lahit
nndan gre, mezar 3. Gelecekte
daha z-

166
LV
LVI. 1995 bu yana Stendal Winckelmann Mze-
si Mdr Stephanie Bruer denetiminde "Patara antik kentinin topogra-
fik Tepecik'in kuzeyinden uzayan li-
man ile Bodrum'un gneye bakan Bozyer ve Gnlk, inen Akdam
ve Kklk ve devam
Buna bir ekibin de, haritaya ol-
Bizans kenti gney suru ve iki yandan
tepelik konumuyla etkileyin burun zerinde kendi iinde bir nc
sur ortaya da bu nemli rnleridir. Te-
pecik zerinde apsisiyle belli dokuzuncu bir kilise
IV2. Mnster niversitesi'nden Norbert Elindow ve Ulrike
Hilbing, Mettius Modestus ve Meclis nndeki dzlklerde ve
yama evlerin teraslarda resim ve bilmsel dkm ta-

IV3. PLAN VE RLVE: Tiyatro'nun 50 m. kadar kuzeyindeki meclis
kumdan geen Bu dnem n ha-
olarak, on gn srebilen kum da te-
(Resim: 24). Magdeburg Universitesi Bilimleri Faklte-
si'nden Gtz Gresche ve Walter Schur ekipleriyle birlikte plan ve fotogrametri
kesimiyle birlikte ortaya dokuz
Likya ve Likya-Pamfilya Eyaleti Meclis yani bir Ekk-
lesiesterion (Resim: 25).
167
Resim 1: Patara, Liman H a m a m
Resim 2: Patara, Liman H a m a m
168
Resim 3: Patara, Ante T a p n a k , vaziyet p l a n
169
Resim 4: Patara, Sekizgen Y a p
Resim 5: Patara, Sekizgen Y a p
170
Resim 6: Patara,
Resim 7: Patara,
Resim 8: Patara,
171
Resim 9: Patara, Oygu mezar 42
Resim 10: Patara, Oygu mezar 42
172
Resim 11: Patara, Oygu mezar 42
173
Resim 13: Patara, Oygu mezar 42

Resim 13:.Patara, Oygu Mezar 43

Resim 14: Patara, Oygu mezar 42
174
Resim 15: Patara, Oygu Mezar 43
Resim 16: Patara, Oygu Mezar 43
Resim 17: Patara, Oygu Mezar 43
175
Resim 18: Patara, Kaya 37
Resim 19: Patara, Mezar
176
Resim 20: Patara,
Mezar bulun-
tusu
Resim 21: Patara, Tepecik M e z a r
Resim 22: Patara, Tepecik M e z a r
Resim 23: Patara, Tepecik M e z a r
177
Resim 24: Patara, Byk Meclis B i n a s
Resim 25: Patara, Byk Meclis B i n a s
178
PERGE 1997 YILINDA
YAPILAN
Haluk ABBASOOLU*
Wolfram MARTINI
Perge Akrapolisi'nde, niversitesi Edebiyat Fakltesi Antalya
Blgesi Arkeoloji Merkezi ve Almanya Giessen niversitesi'nin
ortak projesi olarak, Alman (DFG) parasal ile
1994 sondajlarla kontroll yzey 1997
13.08. 997-16.09.1997 tarihleri devam T.C.Kltr
temsilcisi Bursa Mzesi Mehmet
ile
Perge' nin Roma ncesi tarihinin projesi erevesin-
de drt yzey sonuncusunda zellikle ak-
ropolis platosunun kadar olan ve tepenin
yndeki zerinde Bunun planlanan yayma
ynelik olarak, tepenin btn biimde ve nemli mi-
mari ve tepenin topografik lmleri
Drt bitiminde, Perge Akropolisi'nde Roma ncesi
bir ve ynelik olan bu
proje, ok verimli sonular ortaya Tepenin Kalkolitik'ten Erken
Bronz II'ye kadar arkeolojik saptan-
Prof.Dr. Haluk ABBASOGLU, niversitesi, Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoloji Anabilim
Fen PTT 34459/jSTANBUL
Prof.Dr. Wolfam MARTINI, Professur fur Klassische Glesscn, Otto-
Bchaghel 10/0 D-35394 Gicssen/ALMANYA
(J) "Perge Akrepelisinde 1994 Yapilan XV!!.
2, 1996, 121-127.
"Perge Akrepolisinde 1995 XVII!.
2,1997, 51-63.
"Perge Akropoiisinde 1996
2,1998,93-105.
(2) Istanbul niversitesi Perge Ekibi'ne ve T.C.Kltr temsilcisi Mehmet
srrasmda ederiz. yorgunluk
bilmeyen ve Dr.Nobert Eschbach, Irigrid Laubc, Marrhias Reeke
(MA.). (Giessen niversitesi), Thomas Seholz ve Martin Waldhauser(Darmstadt Teknik niver-
sitesi) Murat zgen ve Bora (Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoicji
Anabilim sunanz.
179
bin kadar ve belgelerle kesin olarak bir
dnemin akabinde, M.O. 7'den hemen sonra muhtemelen Rodos
bir Yunan kolonizasyonu Ancak bu bir Yunan apoikeis 'i mey-
dana arkeolojik henz kesin olarak olsa da
muhtemelen halkla yeni bir kltrn, daha kap-
Pampyhlia kltrnn neden Bunu Aspendos,
Perge, Side ve SilIyon gibi yer Kestros (Aksu) ve Melas (Ma-
navgat blgede antik belgeler Bylece
Perge Akropolisi 'nde Pamphylia kltrnn iin en
iyi n mevcut ortaya
Arkaik Erken Bizans Dnemi'ne kadarki zamana
ve akropolise ynelen ile beraber gney
kltrel Yunan etkisindeki otonom bir
kentin grnmndedir. Tepenin kalan dik-
drtgen parsellere blnmesi ve yerli keramikteki gerileme gibi nedenlerle
hir muhtemelen M.O. 5.yzyll boyunca Perge' nin Hellenistik
Dnem'deki parlak ovada bulunan Ge Hellenistik-Rorna Dnemi
savunma da
daha ge bir dnemi temsil etmektedir. Akropolis, Roma Imparatorluk Dne-
mi'nde olarak Perge'nin grkemli ikinci bir merkezini
(izim: 1). Akropolis'in neminin devam Erken Bizans
Dnemi'ne ait byk bazilika da
1997 olursa;
J. DOGU VE
4. geerek tepedeki platoya sonra.Tl m.
deki ana cadde hafif bir tarafa ynelir. Hemen akropolis
yer alan sonra bu yol ikiye Bunlardan daha dar
kuzey istikametinde devam eder ve tepenin ile Da-
ha sonra bu sokak da ikiye Sokaklardan biri
le ve dik olarak ynelerek bir nymphaeumuna Di-
sokak ise arazinin nedeniyle imkan vermeyen bir
merdiven devam eder. (K 91)
kesitinde yolun st zeri bir yan yol (K 91 A) Bu
sokak, yamatan gelen ana caddeye olup, yneliktir.
kayadan elde bir (K 88) an-
Bu bulunan Ge Antik Dnem'de
nemini vurgulayan, birok Mevcut mima-
ri koruyan tahkimat karakterinde ku-
le benzeri bir imparatorluk ve daha ge dnemlerdeki
gsterir. teraslayan ok kryptoportik (Resim: 1), bir peristyl, bir
nymphaeum (?) ile biraz daha bir Erken Bizans Dnemi bazilikasma ait
Erken Imparatorluk Dnemi 'ne ait ok kaliteli bir Ion
da (Resim: 2) bulunan Hellenistik ve Erken Bizans Dnemi mal-
zemesi, temsili karakterini ve fonksiyonunun ne so-
rusunu akla getirmektedir.
(3) Herodot i 23; VII 9L.
(4) Gesellschaft und und Pisidiens im Altertum, 1992,24 vd.
180
Bazilikada bir Hellenistik ait ok malze-
me Diana Pergaia iin bir adak yazrus ieren MD. 2. ait bir
arkhitrav ve muhtemelen Tiberius Dnemi'ne ait
caddenin direkt olarak III no.lu bazilika Hellenistik
ve Hadrian saparak ynlendirilmesi nedeniyle muhtemel daha es-
ki temelleri bulabilme ve sondajlar
(K 109 ve K 111).
tepenin gneye ve hafif meyilli yama ya-
arazi sonunda, toprak zerinde grnen mimari
anlamak ve tarihi bilgiler edinmek btn
kapsayan toplam 17 sondaj Bunun sonucunda akropolisin
olarak dik sokaklardan
(izim.I}.
Kuzey-gney istikametinde birbirine paralel drt sokak top-
rak zerindeki ve ukurluk tahmin etmek mmkn
ve bu husus K 93, K 94, K 97 ?, K 106 ve K 104 saptan-
tepenin (K 81 ve K 95) kuzey-g-
ney sokak da gibi, dik daha eski bir
sokak sistemine ait daha yer alan sokaklara gre So-
kaklar ve V-derzli 1.20 m. 60 cm. yk-
boylama tek yzl blok
Bu durum akropolisin da (K 4, Ki 4, K114) (Resim:
3) ve zaman ortak bir
Evler de sokaklar gibi kuzey- gney- ynlerine gre konum-
Ancak, daha derinlerdeki katmanlarda ara sapmalar gs-
terse de (K 104), ynlendirmeye uyarlar. veriler,
kadar eski bir sokak sisteminin veya buradan yola elde
edilebilecek zamansal bir izin verecek boyutta Kaplama
sokaklar boyunca yer alan ev cephelerinin duvar rgs, yer
yer ok kalitelidir (K 94, K 106, K 96) ve mimari sslemeleriyle (K
96'daki ante kaideleri) vurgulanan grkemli sonucunu ortaya

Sokak duvarlan ve i nedeniyle bir
sylemek mmkn olmayan evler iin gerekli mimari malzemenin, pla-
tonun ve en noktalardan elde
Buralarda ok sondajda (K 103, K 105, K 108 ve K 109)
yzeyleri tespit dik oyuklardan,
lini ve llerini saptamak mmkn
sokak sisteminin sorusu
hi birinde kadar kesin bir stratigrafik bulun-
tu tespit tepenin K 76, K 78 ve K 102 (Resim: 4) sondaj-
ve fakat byk boyutlu yine byk boyut-
lu engelleyici zeri veya zarar olan,
arkaik kesin olarak daha erkendir.
(5) Prof.Dr.Sencer (Antalya) gibi.
Jst
Keramik ve st gri kerpi bulunan duvarlardan kalan
muhtemel nedeniyle K 76 ve K 102'deki (K 20 ile uygun biimde) du-
var Arkaik (MO. 7-6. tarihlenebilir. karakteristik
halde, tam blok haline kk boyutlu,
olmayan Genellikle daha ender olarak ise
kireli kum veya akropolis tepesinin renkli kire
Ozenli ve tek yzl duvarlar kadar en ok 45 cm. yksek-
Bu nedenle ne duvar
sylemek, ne de bu kerpi duvarlar iin kaide
ifade etmek mmkn Genelde bir veya iki kal-
olan kahverengi veya renkte, el
lardan duvar kerpiten bir duvar iin kaide g-
revi kesindir. Ancak, bu arkaik keramikle her zaman tarihle-
me yapmak mmkn Bu nedenle daha ge dnemlerde de kerpi
evlerin sylenebilirs. Tarihlenebilen gri renkli kerpi ar-
kaik olarak iin, keramik buluntu vermeyen, ancak
tipik gri renkteki katmanda yer alan benzeri da arkaik olarak
(Ornek: K 94A ve K 113) gerekir.
K 105'de toprak topraktan bir erkek
figrin da Arkaik Dnem'e tarihlenebilir. Bu figrck tepenin
3.8 cm. fragman (Re-
sim: 5) bej, olduka iyi kildendir. Plastik olarak byk du-
parlak renkte boya, ve vcudunda beyaz renkli bo-
ya izlerine Byk burun ve birden kel uyan-
st yapan yz, bir
ereve iine Derin olmayan gz
blmlere sahip yz, narince hatlara sahip gvdenin st tezat
eder. Figrin amorf sol kol ne uzanmakta-
ve bir tutmak zere (?) ne kolu,
toprak figrn bir tasvir gstermektedir.
da kesin olarak Yunan da ikna edici paraleller Bu du-
rumda bunun yerel, yani Pamphylia retimi fikri kuvvet
Klasik Dnem (M.. 5. ve 4. zellikleri bir
sylemek mmkn nk ok miktarda Klasik Dnem kerami-
olsa da, bu dneme ait katmanlar ortaya Ancak, Kla-
sik Dnem'de (M.O. 4. 2. byk boyutlu hem ba-
(K 62), hem de kuzey tepede (K 53) Benzer biim-
de kenar ereveli, ve V-derzli korumak iin) boylama
duvarlar, KkAsya'da M.O.6. Sardis.Ases-
sos: MO.s. itibaren
Akropolisin tarihi tepenin
ok daha Erken Bizans Dnemi ne-
redeyse hi Yine de yeni Bazilika III ile nne yer-
granit stunlar malzeme) ve ok kaliteli Erken Bi-
(6) K 92'de yzeyin 3.50 m. Dnemi'ne ait kepi evler tesbit
182
zans Dnemi mimari bezemeye sahip (Resim: 6) galerili bina, bu da bu
dnemin temsil gstermektedir. Yine de MS 5-7. bu kut-
sal ve kuzeyindeki nemli bir rol
Imparatorluk Dnemi'ndeki (K 94) ve elde edilen keremikler bu ma-
hallenin su ok (K 106)
Roma Dnemi'nde de tercih edilen bir yer gsterir. Akropolis tepesi-
nin alvyonlarla bakan bu yznn hep tercih
edilen bir yeri ok haldeki prehistorik malzeme de

tepenin en erken evresi, Erken Bronz i ve II'ye ait
malzemeyle temsil edilmektedir. veya siyah renklerde ok parlak biimde
keramik, K 98 ve K 109'da zarar katmanlarda ele ge-
en obsidyenden ince aletler ve ok sondajda top-
rakla dneme ait keramik bu Erken Bronz itiba-
ren ispatlar. Orta ve Ge Bronz ve Erken Demir
ait malzeme, belki de bir ka fragman halinde (K 97. 97 a.b) gnmze
Ancak, kesin olarak tarihlemek mmkn
kesin dik sokaklar sistemi, daha eski
buluntuiann kontroln iin, ve tepeler
daki ana caddenin aramak zere ok son-
daj (K 114, K i 15, K i 17-K 120) Bunlar sokak sistemi
bilgimizin ve kadarki dzensiz topografiye sokak g-
desteklenmesine imkan (izim: i). Bu
erevesinde K 14 buradan Arkaik keramik
da, harfler bulunan bir kap dibi ele
(Resim: 7). nedeniyle Arkaik Dncm'c tarihleneri fragmane, alt y-
znde 8 mm. drt tane Bu harfler
rilmesinden nce Bu fragman M.O. 5. ta-
rihlenen ve Perge Artemisi'nden Yunan ncesi bahseden beraber
Arkaik Perge'nin kltrel dair sorular akla gelire.
K 14'n renkte kulbe kerpicinden
bir bir ocuk gmsne Gm
50 cm. olduka halde ele geen toprak bir kap
iindedir. Kap, bu amala bir ukur ierisine
Kemiklerin iki ve bulunan bir
ak kesin bir tarihlendirmeye olanak da Prehistorik D-
nem'e ait
2. NEKROPOLLER
Akropolis sistematik olarak gezilmesi kuzey ta-
rafta, tek tek konik olan kaya ktlelerinde yer alan pek ok oda
mezar ve daha byk kaya ktlelerinin st gruplar halinde
olan dikdrtgen mezarlar tespit ve lmleri Ula-
(7) bil gilcrden Prof.Dr.Sencer (Antalya) sunartz.
(8) K 14.95.J3 iyi kiL, bej, taban 8 em.
(9) r.Kaygusuz, "Perge Artemisi iin Bir Adak Bellereli 44, 1980,249-256, Lev. -2.
183
hepsi kaak sonucunda tahrip
ve tarihlendirilemez Dikdrtgen stel yuva-
ncesi ihtimalini konu-
mundan kuzey yamaca gelecek
iki kk kaynak geip, akropolisin ta-
giden bir sokak Takviyeli 4 m. ykseklikte dik ka-
ya ok dar bir platonun 5 m. bulunan bir te-
rasa, buradan da ynde, kayaya oyulu bir geen bir yolla, akropolis
platosuna nedeniyle zeri hemen hemen tamamen
olan oyuntularla kayaya oyul-
birbirini kesen en 15 adet bothros Yak-
1.20 m. (K 110, K 116 ve K 116 A), bir blmne sadece st
girilebilen bothroidan Ancak hi bir buluntu olma-
iin mezar kesin (Resim: 8).
Geen tespit akropolise ynelen yollara ve bunlara
lik eden gney kenarda da ynde gney
her ne kadar gizli bir varsa da, burada mezar
tir. Gney birka odadan gneye cepheli, zeri
hemen hemen tamamen rtl bir oda mezar Akropolis g-
20 m. Olduka
durumdaki gney duvar mezar
ait byleyse burada kk bir gney nekropol olabilir.
akropolis yanda nekropollerle evreliydi. Bunlar
larda ve kuzey yama) st kadar
Kuzeyde ve Imparatorluk Dnemi akropoli-
sin gney nekropolnn tarihi nemi, bu bii me-
bir dnem Bu alan, ancak Perge'nin
Dnemi kentinin tahkimatla evrilmesiyle

Geen bahsi olan bir nekropol, akropolis platosu-
nun Kuzey tepede 7 x 10 m. he-
men hemen kare bir ve gney en az 80 cm.
da ykselen blok geriye bir dar bir n
tespit Kuzey tepede geen
lan tekrar lmleri ve kontrol, daha nce tahmin edi-
len byk bir teras yerine, birbirinden ynlerde, ykseklikleri de az ok
tek tek duvar rglerinden pek ok
var btn olarak bu
hir konumuyla beraber, tepenin kuzey Imparatorluk D-
nemi kolumbarium'un ve akropolisin oda
sal mezarlar gerekir. Bu ve
dnk grkemli asillere ait mezarlar sylenebi-
lir. Bu mezarlardan ikisini keramikler M.OA. tarih-
lemek mmkndr (K 53 ve K 54).
(lO) W.Martini, "Perge 1996 XIX. Kaz
2, 1998, 92-105.
184
3. TAHKiMAT
Akropolisin kadar uzanrnasma orta ve gney
da tahkimat sistematik olarak L-
rekonstrksyonu ile fonksiyonunu ynnde
Tepenin bugn bile ok diktir. yol-
biraz daha az dik olan gney yamacm
biimde Bu da gelen tehdidin
na ve zellikle tahdide eder.
Strabon akropolisin Perge'ye gelenlerin
bir nehir bilinmektedir. Kentin
daki nekropoln konumu ve burada olan Taparlar Ky nedeniyle bu
blge tam bir bilgiye sahip Ancak akropolis ieri-
sinde olduka dz bir hat ile uzanan sokaklar, bize kesin fikirler
verebilmektedir. Muhtemelen limandan caddesi akropolis yama-
iine girer. Ancak konumunu ve
nil, Ge Antik Dnem' den ok yznden, kesin olarak tayin et-
mek mmkn Arazide bulunan bir epalksis kapama bu
en Hellenistik tahkimata etmektedir.
caddeye eden, hemen hemen 160 m. duvara
paralel, yama 20 m. mesafede daha uzun bir duvar daha Muh-
temel 110 m. yama olmak zere 16.50 m.
tesinde, 17x20 m. llerinde bir kulenin 11.50 m. kadar
gnmze Tek yzl ve 72 cm.den 65
cm.ye ineelen (!) ve her 3.60 m.de 50 cm. desteklenen
duvar rgs (Resim: 9), bugnk seviyeden 6.30 olu-
bir tavan iin oturma ve deliklere sahiptir. Bunlar +6.85
m.de 1.70 m. mazgal ile beraber, ince olma-
tahkimata ait bir kule Bu arazide hemen
hemen tek Sadece IZ m.si
gene tek yzl, ancak net olmayan bir duvar daha Akropolisin
dik hi bir duvar mevcut En fazla hiza-
(?) bir kaya bariyerinin. ok muhtemeldir. He-
men kuzeyinde bir merdiven tepeden kulenin kuzeyindeki alana diklemesine

Stratejik bir nokta olan caddeyi, yani akrepolis kuzeyinde
bulunan ukurluk 70 m. ileride, olan do-
bastiyonu Ancak, dokusu ve yksek seviyelere
kadar nedeniyle bu Antik Dnem' deki durumu
da kesin sylemek mmkn kulenin duvar rgsnden
daha bir olan masif basrionun hemen bir kaya
ykselir (+65 m.). Bombeli isodoru rgl kaya et-
----------
(Jl) Strabon 14,667
(L2) Antik Dnem'deki gzcrgah ve arkaik nehir konumunun
iin ProfDr.H.Brckner (Marburg)
(J3) rtme mesafesi olan 70 em. ile akropcltsin olan bir epalksisin duvar
ile uyum gsterir.
185
ereve duvar, aynen kulede gibi, bastionun yk-
gneyden ana ise muhtemel bir yan
etkileyici biimde koruyordu.
boyunca uzanan caddede buradan itibaren
240 m. tede aynen, teknikteki gney destek ve tah-
kimat gnmze 5 m. tek par-
a halinde enlemesine kesen duvar yolun ilgili
Bu duvar, 1.10 m. bir destek olarak gneye 8 m. devam
eder. Kyllerin buradan biimde ve hemen kuzeyindeki yo-
la blok maalesef daha fazla gzlem yapmaya izin ver-
memektedir. Gneydeki edici duvar,sonraki 35 m. bir destek
hemen hemen 5 m. tede, bir rampa-
ya eden duvar geer. Rampa ovadan istikametinden gelen cad-
deyle Bu duvar rgsnde ile ilgili ol-
gsterir.
Alak ve basamaklarla 2.90 m.
mevcut rampaya 1.30 m. ne 1.20 m. destek
olan bir bastion eder. 18 m. masif ba-
11.40 m. geriye gider ve kesin olmayan bir kadar de-
vam eder. Bu bastion akropolis en gney olarak,
caddesinin 26 m. ne ar ve korurdu.
bitiminden, eden bir kuleye kadar duva-
n, 70 m. ilk haliyle dz Ancak Imparatorluk
Dnemi'nde 5.80 m. ve 2.90 m. yuvarlak bir ve
iinden su iki kk grnts Buradan akan su
ile daha alak seviyede yer alan bir birden ok olan su
tekneleri besleniyordu.
temeli olan 14.70 m. kenar sahip
kule, caddenin hafife dnerek cadde ile yerde-
dir. Cadde bundan sonra direkt olarak akropolise Kulenin 16 m.
8 m. bir duvar ynde he-
men hemen 19 m. payeli bir duvar ile avlu gibi
(Resim: 10). Bu bir kulesi olan (kenar uzun-
14 m.), 6 x 13 m. llerinde n avlulu ve 5.50 x 13 m. llerinde esas
avlulu, bir Bu avlunun da kuzeyinde en az 7 x14 m. l-
lerinde ikinci bir kule Kulelerin duvar rgs paye
ki ok ve bu nedenle bastionun da dahil ikin-
ci bir evresine ait Kuzeydeki kulenin st duvar
akrapolisin tam
bir daha Bundan tahkimat
ka nlemlerin de gerekir.
yndeki gelen, m.
caddeyi Bu cadde, 8.20 m. sahip
ile beraber 1.60 m. birdestek enlemesine ak-
ropolise 95 m. sonra, cadde sade ile
duvar 2.70 m. ise sadece 2.73 m. idi. Bundan sonra
186
cadde gney 5 m. duvarlarfa desteklenen 16 x 42.50 m.
llerinde bir n avluya Avlu aynen sokaklar gibi
verengi kum dzensiz byk .30 x 1.50 x
0.27 m.) idi. Gney ve tarafmda 2.15 m. savunma
korunan bu kuzey akropolise ukur-
luk, bir duvar ve kenar 5.85 m. olan iki kuleli ,
bir En kaya alt
yol, iki kule 3.45 m. bir akrepolis
tepesindeki dnemlerde gneydeki top-
lanamayan ve bugn hala problem olan yzeyde biriken suyu ortadan
mak iin 1.25 2.20 m. kadar blok
dan biimde su tneli 4 m. geiril-
. Daha sonra su, bugn 60 cm. sahip bir
yamatan caddeye kpr gibi 2.75 m.
bir boylama ile geiliyordu.
bu tarihlendirilmesi hala kesin
K 13 ve K 15'de 1995' de sondajlardaki bulunmlar tarih vermemektedir.
ok yksek seviyelere kadar rtl ve
stratigrafik buluntulann elde edilip kesin
daha sondajlann Duvar rtgs en
iki mimari evreye eder, bunlardan ikincisi dikkate
M.O. 4. tarihlenebilir.
orta girinti ve cephesi bas-
tionlar, kuleler ve avlularla, bir anlamda paye duvarlarla dikkat ekicidir.
Bu iin dzgn bir cephe sunmaz ; bir ok noktadaki
saklamak iin
savunmadakiler iki kulenin muhtemelen dar bir
geerek 8 x i m. llerindeki byk avluya geebiliyor,
burada dzene girip gneye kalkan duvar korunarak
mana taraftan ve kuledeki
kalkan duvarlan ve da benzer gerekir. Bu inceden in-
ceye savunma sistemi ve ok kule ve bastionla kuvvetlen-
kurtinlerin tahkimat bir or-
taya Bu tarz bir tahkimatIskendetden nce pek mmkn
dir. Birinci evresinin ancak MD. 4. tarihlendirilmesi
beklenebilir. pek ok diateichismata veya belli gzer-
gahlara zorlayan avlumsu geitler ve hepsi hem
zaman ancak iki veya evresinin Roma ncesi dneme te-
kabl etmesi gerekir. Duvar rgs ve duvarlardaki ek izlerden
gre kule, gney bastion, kule, (1.
evresi) ve 4. 1. evreye; bastion, (2. evresi) ve 3.
daha ge dneme aittir, bu dneminde en iki evresi
1994- i 997 bu btn Pamphy-
iia iin zel nernit- olan ve gelecek istenen sorular or-
taya
(!4) J 1-38.
187
1. Orta Anadolukltr ile ierisinde Kalkolitik ve Bronz

2. dekibronz tablette yer alan PARHA (Perge) Perge 'nin Hitit
Dnemi 'ndeki
3. Troia (M.. 12. Pamphylia Blgesi'ne
veren ve Hadrian Dnemi'nde (M.S. 2. Perge en az yedi
bronz heykelle tm kabilelerden gelen Yunan
mythosusorunu,
4. M.. 8.-6. Byk Kolonizasyon ile olarak Per-
ge'nin Arkaik tarihinin
kadar sonulardan sonra, Yunan
kltrnn yerli kltr ve alanda Perge'nin kltrel etkilenimleri ve
bununla beraber Pamphylia kltrnn gelecekteki
malarda Perge Akropolisi 'nden yeterli malzeme beklenmektedir.
188
kropolisl1997, plan
izim 1: Perge a
189
kryptoportikustan geriye kalanlar
Resim 2:
190
Resim 3: K4'de sokak d u v a r rgs
191
Resim 5: topraktan
Resim 6: III. Bazilika'dan mimari bezerne
192

. KJ2LCKA'X
Resim 7: Pamhylia karakterli kap
Resim 8: Akropolisin kuzey yeralan bothros
193
Resim 9: kulenin mazgal
Resim 10: kalkan
194
KAUNOS 1997
Cengiz
oTemmuz- 5 Eyll gnleri srdrlen
alanda Apolion Kutsal Palaestra ve Kutsal
Kk Kale'nin gney bakan daha nceleri so-
mezarlardan bir plan iin
Protogenes restorasyonuna ve tiyatronun plan rlvesi
evi deposunda ettlk malzemenin bu
mevsim de devam
APOLLON KUTSAL ALANI
...
Baki ON
Cengiz

Kutsal alandaki bu kuzey ynde 30.5 x
m. lsndeki byk kompleksinin fonksiyonunu anlamak ve mi-
mari zelliklerini belirlemek iin byk blmnn ortaya ama-
ve bu nedenle de hem stoa benzeri n mekanda ve hem
de arka mekanda
n Mekan: Bu alandaki 7 m. b-
lmnde Ama, n dar bitim ori-
jinal durumunda ise- mimari nk, geen
dneminde yan GeAntik ok tahrip ol-
ve bu nedenle de orijinal hemen hemen tamamen Bu-
radaki m. varan ge dnem dolgu malzemesi taban
seviyesine kadar tamamen ve ki,
n kendi gsterebilecek
kadar Ana toichobat zerine oturan 38.5 cm. yksekli-
tek orjinal yine uzunluklarda yne devam
etmekte ve gney yne dnerek 33.10 m. n mekan duva-
i yzn meydana getirmektedir; n Stoada gibi n k-
*
Prof.Dr.Cengiz Akdeniz niversitesi, Klasik Arkeoloji Blm, ANTALYA
195
lerde kapali da henzdaha Ana me-
kan n 1.5 m. sonraki bir dnemde
5 no.lu odaya 1.30 bu orijinal
gnmze hi bir Oyle ki, sol de
turan orijinal duvar kalan toichobat utaki dahi s-
klp meydana getiren her iki yandaki bloklarda
saptanan bir zellik de, olan dikdrtgen
bu bloklarda Orjinal duvar zerine edilen
yksekliklerde duvar yine karakterdedir:
da olan toplama malzemesi olarak, renk-
li kum taneleri, az da olsa unu ve hartan bir kulla-
Gzlemlerimizle ki, bu duvar orijinal st rg de-
nk, hem hem mal-
zemesi ve her ikisinden daha da, duvar, alttaki tek oriji-
nal bloklarla dzlemde (Bkz. Ana mekan, 2 no.lu oda).
Bu hangi dnemde tam olarak syleyebilmemize olana-
nak verecek arkeolojik belge bugn eksiktir. Mekan iindeki, daha ok
me malzemeyle duvarlarla ve yan zerindeki du-
varla sylenebilecek, geen dneminde ele geen bir al-
sikkeye gre alandaki ilk evresine, Ls.6. ait olabi-
yan 6.10 m. bloklarla iki yzl
edilen bir duvarla n mekan iinde bir oda meydana
stylobat zerindeki karakterli duvara organik bu duvar, n mekan
iine 193 cm. ve nde, ana n ile
oi
Gerek bu duvarda ve gerekse gney meydana
getiren stylobat zerindeki duvarda mermer tek-
nikleri Bir yzleri dz ve bir yzleri ise siv-
ri ulu kalemle derin bu yz izgiyle bir ereve
iine herbirinin st yznde, kenarlarda
formunda kenet Belli ki, btn bu bloklar kutsal alan iin-
deki belli bir mimari sklp On
dan itibaren 2.5 m.lik blm toplama byk
ve bylece orijinal yrme zerinde yeni bir zemin
Bu zerine, bir duvar
51 cm. ve toplama olan duvar, en fazla 48 cm. yk-
kadar
Krepis (?): Kutsal alandan n mekana tm alan cephesi boyunca
mermer bloklardan tek krepisin, stylobat olup sorusu ge-
en dneminde nk, daha ok
malzemeyle bir duvar, zerine Bu soruya cevap bul-
ma bu Protogenes gelen bir blm
ki, bu bloklar zerinde bir stun
edebilecek ne bir iz ve ne de, yerlerini belirleyecek bir izgisi
Zaten de bir mermer stun lde
Krepisi tm st da -en
196
yerde- n mekana her noktadan etmek-
tedir. Burada mermer stunlar yerine daha kk kulla-
destekleyen bir belgeye de bugn iin sahip
Ana Mekan: Kutsal kuzeyini 30.5 m. uzunlu-
ve 7.60 m. fonksiyonunu belirlemek
tmyle dolgu malzemesiyle rtl i yr-
Ve ki, ite odayla bl Bunlardan
5 no.lu oda geen dneminde Bu mevsim ise
ynden itibaren 1, 2 ve 3 no.lu odalar tamamen 4 no.lu
ise gelecek dnemine
1 No.lu Oda: ynde i lleri 6.45 x 4.5
m.dir. Ortadaki aksine, ite anakaya
zerine oturtulan temel zerinde ykselmektedir. 1.58 m.ye kadar
olan i yz iki teknikte 65 cm. ykseklikteki alt
katman, byklkteki toplama malzeme
olarak da toprak har 8 cm. ierde stteki duvar ise ara-
daha kk toplama ya-
ve birbirlerine harla Har, gney orjinal blok
zerine edilen malzemesiyle Kirele
renkli kum taneleri ve tozu kuzey duvar, temelden itibaren 1.65 m. yk-
Duvar byklkteki toplama toprak har
ve kirernit st g-
rlmektedir. Belli ki duvar, bu seviyeye kadar orijinal Gerek
ve gerekse kuzey yz, iri bloklarla ori-
jinal 2 no.lu odadan i yz,
yznden yz, toichobat zerine oturan uzunluk-
ta, fakat ykseklikte ve teknikte blok bir
zerine (Bkz.Oda 2), i yz, malzemenin
de daha ok toplama ve toprak harla yksek-
ise 84 cm.ye kadar Gney ile
benzerlik gsterir. Burada ikinci katrnan en fazla 5 cm. kadar ieri e-
152 cm. olan 1.35 m.
byk ihtimalle ikinci evresinde Ve bu
dnemde ortadan bir duvarla iki odaya mekana, 2
no.lu odadan, iki girilmektedir. Kuzey 3 m.
edilen bu blme 60 cm.dir ve an-
cak 110 cm. ye kadar yrme zeminine
oturtulan toplama ve

ve gney boyunca sondalarla anakayaya kadar
Anakaya burada da dz engebeli ykseltiler ve yi-
ne kuzeye bir devam etmektedir. Bu nedenle oynak
dzlemi zerinde orijinal zemini bu defa da toprakla
2.35 m. kuzey yne uzanan tek
toplama bir ancak bu zeminin d-
Zemin dolgusunda drt katrnan izlenmektedir:
197
hemen zeri kendi ile En stteki dolgu top-
hemen ince bir k izlenmektedir. Bu katman iinden
Erken Hellenistik Dnem'den seramik ile yine dnemden bir
bronz heykclcik ele 9.6 cm. sivri bir
bu erkek figr, sol omuzu zerine ve elinde
aryballosu ile bir Hermes'tir.
2 No.lu Oda: kare ve
iten ie 6.40 m; kuzey 6.27, gney ise 6.25 m.dir. duvar-
homejen olan, altta bir toichobat zerine ve tek mermer
bloklardan duvar ve alt
kuzey ve gney ile organik bir yoktur. Gerek toichobat
ve gerekse bu duvar karakteri, cephesini
gney karakteriyle uzunlukta kar-
yksekliktedirler. 38.5 cm. cephedeki ayna yz sivri ulu kalemle
kenarlarda 2 cm. ii bir ereve
Ust yzlerinin n 3-4 cm. kadar ve kaba yontularak
1-2 mm. kadar yksek Bylesine bir blok
zerindeki st rol ancak bu dneminde
Toplama toprak harla duvar, bloklar zerindeki
bu Bunda da neden, daha sonra tm duvar
cephesine srlen kaplama iin alan ku-
zey ucu ile kuzey ucu ve gney kuzey ucunda ele ge-
en orijinal bunu anlamak mmkndr. st katma-
ve zerinin bir
Nitekim zerinde olan zerinde boya iz-
leri, zor da olsa seilebilmektedir. Bu nedenle zerinde
olan orijinal st duvar rgs olarak kabul etmek gerekmek-
tedir. Zaten buradaki duvar rgs olan st duvar rglerinden fark-
da gibi duvar rgsnde sadece toplama kul-
ve kiremit da dahil, malzeme
yoktur; malzeme olarak da toprak har ve du-
var rgs, st n olan dz erevenin arka hat-
st duvarlar iki karakter gstermektedir. Bu da
alandaki evrelerine eder. Homejen bir iinde olan gney
salt toplama Fakat ve kiremit
eleman olarak da, renkli kk tozu ve
kire bir har Daha ok ve kuzey du-
bir blmnde gzlenen nc evreye ait en nemli karak-
ise toplama ok malzemenin kulla-
Ve bu har Daha ince ve
beyaz kk kirele her iki karakterdeki
yzeyi de, alttaki blok yzeyi ile
orijinal gney zerindedir ve 1.80 m.
tam ortaya 1.81 ve 2.63
m. Monolit bir mermerden olan in situ konu-
zerindeki dikdrtgen ve yuvarlak oyuklar sistemi ile ilgilidir
198
(Bkz. Kaunos 1996 n raporu). zamanda kenar svelereni de
iteki mermer da bloklar
gibi Bir byk bir ihtimalle ikinci
nk, burada daha ok blok-
lar Bunlar bir de bir blok ve bu blok
fonksiyonunu da desteklemektedir fonksiyonu).
tam kuzey iinde, 1.45 m.
ki sonraki bir evrede, yaslanan duvar gsterdi-
gibi, iki mekana nc dneminde
3 No.lu Oda: ls 2 no.lu oda ile ve alttaki toichobat zerine
oturtulan blok bu odada da in situ dur. orijinal st bura-
da kuzey birlikte
yine tam orta aksta olmayan orjinal burada da gney duvar ze-
rindedir ve n mekana Monolit 2 no.lu
ile ve teknik zellikler gste-
rir. zamanda svesi de gren kenar teknik zellikle-
ri de daraltan ve daha ok byk
bloklardan olan duvar, ve ynde, biri dar ol-
mak zere, iki mekana bler. mekana bu duvar zerinde
bir ile girilmektedir. Bu ara kuzey ile yerde, ku-
zey iine en son evrede olan ise, gney duvar zerindeki ori-
jinal ile hemen hemen aks zerindedir. Gneyorijinal sol tara-
ite, tmyle malzemeden ge evrede bir platforma 4
basamakla
Kuzey Duvar Geen kuzey teras duva-
karakterini anlamak
(Bkz. Kaunos 1996 n raporu) nmzdeki y-
ne uzatmak iin bu alanda bu mevsim
ve alan Bu temizlik geen iki dilli
(Karca-Greke) stelin eksik nc ele
Fonksiyonu: zellikle konumu nedeniyle bir olarak d-
1995 30.5 x
10.85 m.lik lsyle ApolIon Kutsal kuzeyini
Stoa benzeri n ana mekan belli ki, ite 5 odaya ay-
Yanlarda iki dar ve ortada, lleri olan, byk oda.
Ve bu odalar ndeki n mekana Bu plan bina,
bilinen tiplerinden birbirine Ortadaki byk
her birinin ApolIon, Artemis ve anneleri Leto 'ya ait ola-
ihtimali ise de, zellikle tam orta aks zerinde
daha ok bir Andron fikrine
bizleri. nk, tam ortada nedeni, ancak ilerine konulan
klinelerin uygun bir biimde Brauron, Delos
ve Atina 'ndaki kutsal alan iinde yer alan rneklere plan olarak da ben-
bu fikrimizi Yanlardaki daha kk odalardan en
dan birinin fonksiyonu iin de, 2 no.lu zerinde ele geen dev-
blok zerindeki Bu ismi geen
199
grevinden de sz edilmektedir. Hazine bekisi. Bu nedenle kabul edile-
bilir ki, bu dar odalardan Apollon' a getirilen adak

Alanda nemli sonulardan birisi de, Andron'un 6
m. yer alan ve duvarlarla zelolarak evrelenen anakaya ykseltisi-
dir. Daha 197'li olan bu ancak son
Apollon Kutsal ierisinde yer tesadf Le-
toon ve Odidyma rnekleri gznnde z bu anakaya
olan Artemis' e bugn
iin hi de Bu anakaya ykseltisinin kuzeyinin, Andron ku-
zey teras Artemis iin buradaki
en Apollon' a olan kadar eski belgesi

PALAESTRA TERAS!
B.SCHMALTZ
1997 Palaestra noktada
1) Bizans Kilisesi'nin gney yer alan ve son iki mev-
siminde ortaya teras ortalama 24 m.
sonra dik bir ynelmekte, 6 m.
sonra dik ile tekrar uzanak 5 m. ileride dnen
bir Alalarak 2 m. sonra sona eren duvar, hayli
ykselen anakaya zerinde devam etmekteydi. Bu ola-
olan kademeli bir yandan gz nnde bulun-
durularak yandan da ve zenli ile ken-
te, daha limana bakarak grsel bir de Teras du-
konumu, ve temel
bu duvar, daha az nitelikli olan ve zde temenos evre 3.5 m.
bir duvar ile daha da
2) Bizans Kilisesi 'nin kuzeyindeki amalar, zenli bir
len plakalarla 3 m. bir caddenin ortaya
Caddenin zellikle kuzeyi ge dnem
Tm bunlar, bu kesimin Bizans Kilisesi yer alan ve sz edi-
len teras kutsal alan etmek-
tedirler. Caddenin gney su borusu, yn ve boru gznne
ortaya su borusuyla
Tm bunlar, ilgin bir su sistemine sahip olan bu ala-
da kutsal yer gstermektedir.
3) Bizans Kilisesi 'nin ama, gn-
mzde yolu keserek bugnk palaestra -teme-
le henz inmeyerek- kadar 5 m.ye varan
dolgunun ile yolun gneye uzanan bir duvar
Toichobat benzeri bir temele bu bir
ok, teras ile Yamaca paralel bugn-
k palaestra ncs bir duvar Ilgin olan, 22
200
m.yi uzunluktaki bu amada Kaunos'uneneski sur gereken
ve bugnk palaestra byk.polygonal bloklardan olu-
4 m. duvardan hi bir Bu durum, bu
kent surunun Bizans Kilisesi ile lm platformu y-
ve kilise kutsal kent gstermektedir.
Kutsal alan daha ok hemen kent suru nnde yer Bu durum her ne
kadar Liman Aphrodite ve Teras dolgusu al-
Baitylos'un kutsal da, bu teras
kent suruna bir kentin bir
ve sorgulanacak bir durumdur.
Bizans Kilisesi 'nin hemen nnde harikulade bir sur du-
daha erken bir kompleksinin zerine Bu kompleksin
gneyde sahip bir oda bulunan avluya geilmekte-
dir. Bu kompleksi, tm bu alandaki en erken Ele geen
seramik gre bu bina t.. 5.


Teras avlusu iinde yer alan ve i..1. 2.
olan tam merkezinde, 6 m. anaka-
ya zerinde ykselen kutsal ilk kez 1989
Iki para halinde gnmze olan bu kutsal daha nce belir-
lenemeyen, daha sonradan sorulara cevap bulma
ama bu mevsim yeniden gn
Saptanan en nemli sonu, stteki olarak duran byk ori-
jinalinde anakaya zerinde duran alttaki kk zerinde duruyor ol-
Bir tek bir paradan ibarettir ve znde
bir Anadolu
NEKROPOL
S.ZEN
Kiel niversitesi 'nde "Kaunos konulu doktora
yrten Soner zen, bu erevede Kk Kale'nin gney
bakan daha nceleri olan mezarlardan plan ve
iin Temizlik bir
mezar olarak ele Bu mezar iinde ok un-
guentarium ve laginos olduka tahrip ve olarak cam
ve bronz son gnlerine iin
buluntular Mzeye teslim tahrip ise nmz-
deki dneminde ele zere evi deposunda emniyet

201
EP
Chr.MAREK
Bu dneminde iki biri geen
Bilingue Steli 'nin eksik alt ise Apollon Kutsal
kuzey ynde Andron'a fonksiyon olarak anlam veren par-
"Hazine yapan bir sz edilmektedir.
Ekibirnize her dneminin son on gn iinde
Chr.Marek her iki da kendi Demeter
iindeki bloklardan ikisi zerine iki uygun
gn geen B ve bu ilk inceleme
sonunda bu Karca daha nceki
bulunan ve evi deposunda muhafaza edilen da bu ken-
disi bir kez daha gzden ve bunlar kendi
olmayan para yeniden Bunlar bir kk par-
a, zellikle Apollon Kutsal iin ok nemlidir. nk stel formundaki
gre bu alana
RLEVE VE RESTORASYON
ADALYANCI
Tiyatro.' rlve nceki
sonra bu mevsim Tiyatro'nun plan rlevesinin izimine ve bitiril-
Daha nce O.Ozer sahne rlevesi de
rlevesine

Protogenes hamam ambulacrumu iine
orada muhafaza edilen kendi yerlerine
ve eksik yerlerinin restorasyonuna, orijinaline

DEPOSU
MDOYRAN
1966 bu yana iin top-
lanan ettlk malzemenin yer ve gre derlenmesi ve bil-
gisayar geirilmesi bu dneminde de
tr. Ettlk malzemenin byk bir blmnn

B.6N: Kaunos Rehberi (Drt dilde).
B.6N-O.ZER: Die Stoa an der Hafenagora in Kaunos (Monografi).
B.SCHMALTZ: Der Aphrodite Kopf aus Kaunos iin).
H.J.KELLNER: Eine Mnze aus der Stoa in Kaunos (B 'n iin).
Demeter in Kaunos (L.Kahil'in iin.
202
Ein originaler Kopf aus Kaunos iin).
Drei Weihsaule aus dem ApollonheiIigtum in Kaunos (YBoysal'm iin)
Opferstock in Kaunos.
Tempel-Terrasse in Kaunos (Monografi).
B.VARKIVAN: Trsteine aus Kaunos iin).
B.VARKIVAN: Lamped und Kernosleuchter aus dem Demeter-Heiligtum in Kaunos (Monografi).
M.DOYRAN: Einige schwarzfigrige Keramik aus Kaunos
S.ZEN: Die Kistengrabern in Kaunos (Doktora
BU YIL
B.SCHMALTZ: Der Rundbau am Theater in Kaunos (AA 1997,144).
PFREI-Chr.MAREK: Die karisch-griechische Bilingue von Kaunos (Kadmos 36,1997,1-89).
Das Monument des Protogenes in Kaunos (Asia Minor Studien 26 (1997)).
B.VARKIVIN: Das Heroon von in der Nahe von Kaunos (Lykia 2,1997,99-114).
203
1997 KAZISI
Ramazan ZGAN*
Knidos 1997 sezonunda da devam edildi. Bu sezon
yetersiz ve yredeki gnlk yevmiyelerindeki
anormal ykselme nedeniyle bulmada sorun sonuta da
ye bir Bu olumsuzluk nedeni ile 1997 sezonunda, salt
ilk kez 1996 ve bulunan gre bir Stoa olan
mimari dokunun yne dkkan olabilecek
(izim: 1)1. Sonuta lOxlOm. llerindeki alan ka-

Dolgu en stteki seviyelerinde olarak teras ait
byk blok ve teras daha ge dnemlerde kulla-
ok miktardaki moloz Teras nndeki
destek birlikte, teras olarak
ok kaliteli ince seramik toplu olarak bulunmaya Bu nedenle te-
ras gneyine Im. devam edildi.
Beklentimiz odalarda gibi st kata ait kerpi
Ancak bunlara ait ok fazla iz Bu
destek ilerleyen, geen sezon odala-
nn da ve poros duvar or-
taya (izim: 2). ve ynlerde ortaya her iki duvann
10 m. ortada bir ara gerektirmektedir.
Ancak 3 m. sz konusu
* Prof.Dr, Ramazan ZGAN, Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Klasik Arkeoloji Blm,
KONYA
1997 Kltr ve Mzeler Genel kat-
ile zel maddi olarak De-
her iki Kltr ve Tabiat Genel
il Kltr itenlikle ederim.
ve bilimsel bulunan Prof.Dr.W. Blmel (Kln), Do.Dr.Chr. z-
gan (Konya), (Konya), ve D. Pastutmaz (Konya) ve Seluk
Universitesi, Arkeoloji Blm de ederim.
Kentin S.Aydal'a, temsilcisi
olarak (Isparta Mzesi), Data H. Ergi'ye ve Bedrum Mze-
si 'nin tm oradaki iin seferber eden O.Alpzen'e ederim.
(i) Dionysos konumu ve ilk iin bkz., R.Ozgan, 1996 Knidos So-
Kongreye sunulan bildiri,
205
ortaya Bunun nedeni teras destek ok munta-
zam bilinli olarak yerinden sklmesidir (Resim: 1). buluntular
bir Roma ait seramik dikkat ekmek-
tedir. bir mermer heykelin ait para ve Hellenistik D-
nem stili ile olduka ilgi ekicidir.
Zemine 1 m. kala teras duva-
paralel uzanan kanala ait duvar tekrar ortaya (izim: 2;
Resim: 1, 2). Fakat bu daha ncekiler kadar
tr ve duvara ait
Yine bu seviyede her iki birbirinden ok alak
olan blm ortaya Burada dikkat eken nemli bir
durum kompleksin sonunu ait Bulun-
olarak ve stun
kayda hemen zerinde kerpi ve hemen
kiremiti
ierisini de gstermesi Y Oda-
gneyinde, olan yerdeki siyah renkli toprak da kayda
Ancak, bu ierisinde stun tanburu
ve kiremit kayda nemli bir buluntu yoktur.
Korunan zemin topraktan dz bir gs-
termemektedir. Buna zemininin kk ve kil kat-
bir kesin olarak Ve zeminin hemen zerin-
de tarihlemeye yarayacak seramik, sikke vb. bir objenin tarihle-
me konusunda olumsuzluk Zemin zeri buluntular zel-
likle mermer mimari dikkat ekmektedir. paralan-
tambur, bir Dar ve Bu paralar
st kata ait
Oda nndeki gemeden nce ZI ve YI numara ile
kanal da bahsedilmelidir (izim: 2; Resim: 2). Teras destek du-
alt seviyesinde nedeniyle kanal blm teras
boyunca bir sreklilik gstermektedir (izim: 3). Burada st seviyelerde Erken
Roma Dnemi'nin (Resim: 6, 10)2, alt tabakalarda nemli ve
kuru bir seviyeden sonra salt Hellenistik Dnem'e ait malzemenin bura-
da gereken ilgin bir zellik olarak (Resim: 11).
Bu durum olarak gstermektedir.
n gelince: ierisinde pek fazla
grlmeyen izleri, n yani etkili bir ve
zere grlmektedir (Resim: 3). Bu tabaka iinde dikkat
eken nemli buluntular ise, stun (Resim: 4), paralar halinde ok sa-
n cephenin ait mermer plaka (Resim: 5; izim: 4) ve kakma
bezeme (opus sectile) iin renkli geometrik ve bitki-
sel bezemeye ait paralar ve bir kandile ait grotesk (Resim: 6-7). Bu gro-
tesk en LS. sonunda
(2) Kandil ve fallos ait ok benzer rnekler Pompei da rnekler
iin bkz. A.Varone-E. Lessing, Pompeji (1996), Lev. 194-195.
206
net bir syleyebiliriz. Bu tarih geen sezonda sonucu da destek-
lemektedir.
Sonu olarak: Z ve olan teras C ve D oda-
bulunana gre Burada yedi
kire bunun zerinde ise kongromerat (Resim:
1). ve yan destek duvarlar teras iine gemektedir. Z
ve destek belli bir seviyeye kadar ok zenli bir
yerinden (Resim: 2). Destek var ait iz-
ler hala teras zerinde grlmektedir. Teras paralel iler-
leyen daha kk boyutlu bir duvar destek grlen ka-
nal da gz nne (izim: 3), st teraslardan gelen suyun kente ya-
kanalizasyon sistemine iin Bu du-
var dzgn kesme (izim: 3).
evrede, destek ve kanal nne odalar
Belki bu dnemden ierisi du-
rum tahmin gibi ise, zemininden seramik g-
re, bu odalar 1.0.2.
Oda alt seviyeleri kk gri kesme
zerinde byk bloklardan (poros) Ka-
iinden kerpi ikinci katta Du-
varlar kil ve seramik bir ile Her ne ka-
dar dz bir taban olsa da, taban, kil, ve
ile elde Duvar kaliteli oda
yer alan mermer ve svelerin mermer kaplama olma-
dikkat ekicidir (Resim: 3,5). ok stun para-
nnde uzanan bir galeriyi ve bu galerinin st katta da de-
vam gstermektedir (Resim: 4).
207
.
,

..
,
'

..

r
)
,

.
.
.

,
/
/
/
/
i
;
'

\
\
/
.
,
"
1
. ' 1
1
1
}
!
!
I
/
i
i
/
?
i
2
d
r
i
;
;1

_
_
=
_
_

)
'
'
-
_
_
_
;
i
d
i

"

,
"

_
_

/
'

C
_

,
I
,

I
"
"

i
z
i
m
1
:
G
e
n
e
l
p
l
a
n

z
e
r
i
n
d
e
D
i
o
n
y
s
o
s

N O 0
0
kU!u.:s
tiCt'Y;t5HR/.SI-SlO:'
o i 3
izim 2: Dionysos genel
KD97
OT. lA (Al) KANAL
R_R. KFC;IT!
izim 3: Teras Al B-B kesiti
209


Q
=
40
izim 4: Stoa ait yz mermer
Resim 1: Stoa, gneyden genel Yve Z
210
Resim 2: Stoa, teras nndeki kanal
Resim 3: Stoa, odalarm nnde mermer pervazmm
pozisyonu
211
Resim 4: Stoa, st kata ait (?) Dor stunu tanbur
ve
Resim 5: Stoa, yeniden kurma denemesi
212
Resim 6: toprak, grotesk
kandil
kanal buluntusu
Resim 7: toprak, maymun formunda kandil,
kanal buluntusu
Resim 8: Kabartma bezekli tabak kanal buluntusu
213
Resim 9: Aryballos, ZLkanal buluntusu Resim 10: toprak fal-
los, YI kanal bu-
luntusu
Resim 11:
ZLkanal buluntusu
214
*
1997 YILI STRATONIKEIA NEKROPOL

Yusuf BOYSAL*
Musa KADIOGLU
Antik kentin yer alan Tepesi'ndeki nekropol ala-
iki beri srdrlen arkeolojik bu 7-31 Temmuz tarih-
leri
1997 da Stratonikeia maddi olarak destekleyen Kltr Ba-
ve Mzeler Genel ve Enerji Gney
Ege Kmr ederiz.
Tepesi'ndeki nekropol bu sene 11 mezarda devam et-
ve bylece nekropolde mezar geen sene
lan mezarlarla birlikte toplam 42'ye Bu mezarlardan 30 tanesi dro-
moslu oda mezar, 12 tanesi arazinin dikdrtgen formlu
sanduka tipi Her iki mezar tipi biimi olarak birbirleriy-
le herhangi bir Ancak dromoslu oda mezarlar arazinin
uyularak gney-kuzey olup dromoslar gneyde
yer
Bu 11 mezardan 10 tanesi dromoslu oda mezar olup, sadece 1
tanesi anakayaya dikdrtgen sanduka tipi Sanduka ti-
pi mezar hari hepsi en az iki kez mezar-
lardan sadece 2 tanesi (M37-M38) iki 3 oda mezar, olup,
7 mezar tonoz
ProfDr.Yusuf BoysaL, Meteoroloji Sitesi NoJ7
Gr. Musa A... Dil Fakltesi Klasik Arkeoloji Anabilim
06100 lANKARA.
(i) Prof. Dr. YusufBoysal Dil ve Tarih Fakltesi Klasik Arkeoloji
Anabilim Musa yine faklteden Seda Karaz,
Omer Balamir. Mustafa Aksoy, Aytl Turhan, Atak, Filiz Burcu
lu ve Seluk Universitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoloji Anabilim Murat
Ufuk Kara' dan ol temsilcisi olarak Alanya Mzesi Kubilay
7 Temmuz'da heyetimize
215
Burada btn mezarlardan bahsetmek ve bulunan eserlerin
vermek mmkn iin sadece drt mezarda

SANDUKA MEZAR
STR97 M34 (Plan: la-c; Resim: 1)
Mimari: Bu mezar 36 nolu 33 nolu
da ve 28 nolu kuzeyinde yer Sanduka biimli bu mezar
254 x 115 x 100 cm. lsndedir. Mezar anakayaya ve
adet kabaca mermer kapak Bu adet kapak
dan ikisi Kapak sonucu
ii tamamen toprakla Kapak
25 cm. dir. Bu nemi 97 bulunan tek
mezar
Buluntular: Mezar ierisinde seviyelerde iki iskelete ol-
iki kez gstermektedir. ilk grn -63 cm.
derinde taban zerinde kuzey-gney kuzey
olup yz dnktr. Bu 2.8 cm.
da muntazam bir delik Bu bir beyin (Trape-
nasyon'a) etmektedirs, Kafadan kemik (Trapenasyon)
ilk rnekleri de M.O. Grek ve Roma
dnemlerinde, zel bir alet dura mater'e zarar vermeden iste-
nilen yerinden yuvarlak bir kemik
Avrupa, Kuzey Afrika, Gney Amerika, Pasifik Bal-
kanlar ve Trkiye'de hemen hemen her trapenasyon rneklerine rastla-
mak mmkndrs.
Asur Ticaret Kolonileri Dnemi 'nden Kltepe'de", Bronz a-
Samsun-Ikiztepe'de, M.O. Dilkaya blgesinde ve Iz-
nik'te tiyatro bulunan Ge Bizans Dnemi'ne tarihlenen rnekler di-
trapenasyonlar olarak
M.. byle bir trapenasyon Stratonikeia'da da ol-
nemlidir.
bu seviyede bulunan siyah renkli, boyundan bir torba ka-
unguentarium, bir adet tek kulplu testi (STR-97 M34/4, izim: 1), bir adet
(2) mezarlarla ilgili bilgiyi olan Stratonikeia Nekropol ki-
bulabilirsiniz.
(3) M. zbek, Gnmze Delgi H. . Edebiyat Fak. Derg.
Cilt.l 1983. s.151-161.
(4) Uzel, Anadolu'da Bulunan Antik Aletleri, (J995) s.6.
(5) Ozbek 1983 s.154.
(6) M. zbek, "Roma Tiyatrosundan Bizans H. . Edebiyat
Fak. Derg. , Cilt.2. 1984 s.81-90.
(7) M.S. "Kltepe'de Asur Ticaret Kolonisi Sakinleri Grlen Bir Trapenasyon
AnatoZia 3 1958, s.49-52.
(8) U. W. Backhofen, "Anthropologische Untersuchungen der Nekropole Samsun", II
1985. s.421-428.
(9) M. zbek, "Ge Bizans Devri'nde Trapenasyon Delgi Bel/eten Sayl:204,
Cilt.Ll 1988, s.1567.
216
torba dz unguentarium (STR-97 M34/3, izim: 2), bir
adet torba kannh, dz unguentarium ve diskusu dikdrtgen biim-
Ii, zerinde kabartma rezetler bulunan bir kandil (STR-97 M34/5,
izim: 3) bu gmye ait
gm birinci gmnn hemen stnde -58 cm. derinliktedir. Kafa-
gney olup, yz dnktr. evresinde bir
adet testi ve bu testi ile 1 adet AR Stratonikeia Zeus/Kartal ti-
pinde hemidrahmisi (STR-97 M34/5) (M.. 1.
Tarihleme: Genelolarak torba unguentariumlar M.. 1. -
tarihlenmektedirtv. Diskusu dikdrtgen biimli kandil,"Efes Tipi" kan-
dil (Korint Tipi XIX) grubuna girer. Bu tip kandiller Hellenistik Dnem' e tarih-


Milas'ta mezarda bulunan benzer bir rnek M.O. 2.
Milet'teki rnek genelolarak Roma Dne-
mi'ne
Zeus-Kartel tipIi Stratonikeia sikkesi, olarak M.. 125-85
rma mezarlarda sikke ile bulunan Rodos sikkeleri
olarak M.O...88-84 tarihlendikleri iin, bu ilk kulla-
nun olarak M.O. ilk ikinci iin M.S .1.
ilk verilebilir. Torba unguentariumlar sresi-
ni M.S.J . ilk kadar
DROMOSLU ODA MEZARLAR
STR97 M26" (Resim: 2, 3)
M20'nin ve M25'in kuzeyinde yer alan bu yeri 1996
tespit mezar kadar ve
mezar Daha nceki bir dnemde (gnmz soygunu) mezar
stten ve tonozu kme tehlikesi
iin mezar ierisinde bir ve 1996
lara ara Bu bu mezarda ncelikli olarak ve
mezar 7 gnlk bir tamamen
Mimari: 130 cm. eninde, 24 cm. ve 140 cm.
olan dromosta merdiven yoktur. 3 klinesi olan bu mezar iten 295 cm. eninde,
390 cm. ve 170 cm. Kline ykseklikleri 60-70
cm., 95-101 cm. ve ise 205-210 cm.
mektedir. Klineler zerinde ve mezar yoktur. Klineler kire
bir gstermektedirler.
(10) V. R. "The Chranologie and Function of Unguentaria" ATA91 1987
s.105 ; J W. Hayes.Roman Portery in the Royal Onrario Museum. (1976). s.lO., Lev.S, 6, 19.20,37,
38.
(I i) Q. Broncer, Terracotta Lamps IY-I (1930) 5.66.
(12) A. Akarca, "Mylasa'da Bir Mezar", Betleten XVi 1952, s.375. Lev.XCI, 56.
(11) G. Kleiner Und W. Miler-Wiencr, "Die Grabung in Mikt im Herbst 1959". 1972, s. 88-
89., Lev.2S.
(14) Bu plan izimleri Y. Boysal. "1996 Stratonikeia KSTop XIX"I 19975.153-
J60. ta
217
Klineler zerinde iskelete fakat klineler alanda
sadece bir iskelete ait paralar Klineler bulunan
kemik buraya grn gstermez (?). nk mezar bir
ok kez iin kemikler bu gzel olabilir.
Oda mermer kapak lento ve sveler
fakat lentonun hemen zerinde zemin oyula-
rak, mezara daha nceki dnemlerde (Antik Dnem'de)
stten gnmzden 10-15 nceki mezar soy-
makineleriyle gstermektedir. kli-
ne zerinde bulunan plastik modern cam, elektrik kablosu ve
bir ait far ampl bu soygunla ilgili belgelerdir. Mezar en
bir kez Antik Dnem'de belki belki de ikinci kez
en az bir kez de Cumhuriyet Dnemi'nde Kemik
seviyesinden ve zerinde bir
ve daha sonra mezar gs-
termektedir. Mezar iin bir stratigrafiden sz etmek mmkn
dir. Mezarda bulunan ok ayna, kpe ve kemer bu mezara en
bir gsteren belgelerdir.
Buluntular: bu mezarda 2 adet toprak,
torba unguentarium (STR96 M26/S, 9, izim: 4,5), 1 adet torba
cam unguentarium (STR96 M26/3, izim: 6), 1 adet kandil (STR9Q.M26/4, i-
zim: 7), 1 adet AR Rodos plintophorik hemidrahmisi (M.O. 88-84),4
adet bronz AE Stratonikeia Zeus/Kartal tipli sikke (M.O. 1 adet
bronz ayna (STR96 M26/1) ve ayna 1 adet bronz kpe, 1 adet bronz
ve toka
Tarihleme: Diskusunda yunus figr olan kandil ve torba unguen-
tariumlar M.S. 1.-2. tarihlenmektedir. Mezar ierisinde bulunan sikke-
ler ise M.o. 1. tarihlendikleri iin sresi ola-
rak M.O. 1. ilk - M.S. verilebilir. mezar iki
kez Sikkeler byk ge Hellenistik Dnem'deki ilk g-
mye ait
STR97 M41 (Plan: 2a-b; Resim: 4)
M14'n M37'nin
daki alanda bir mezar tespit ve bu mezar STR97 M41 olarak
Dromos sonra kapak ve lentonun st
larak mezar ierisine (Antik Dnem soygunu) tespit
Mezar ierisinde tonoz ve klineler zerinde kmr di-
namitler sonucu byk atlaklar Klineler zerinde sadece duvarlar-
dan Mezar ii ve klinelerin yan
yzleri kire tamamen Klinelerin kapak
lan gelen toprak ve klinelerin ze-
ri temizdir.
Mimari: Dromos 100 cm., kapak ta-
ise 120 cm. olup 250 cm. Dromosta
218
6 basamak Kapak
lento ve sveler mermerden Mezar
300 x 280 cm. lsndedir. Mezar
kline 3. klineden 60 cm. yk-
sekte kire zerine II cm. siyah, pembe-beyaz
renkli bir mezar tamamen evrelemektedir.
i. kline 200 x 100 cm. lsndedir. Klinenin kuzey 30 cm. ge-
bir ve gney duvarda ise birer adet
2. kline 180 x 100 cm. lsndedir. 2. kline ile 3. klinelerin k-
100 x 100 cm. lsnde kare bir alan Bu kare alan, iki k-
yani 2. kline 30 cm. 10 cm. (belki
bu zamanda olarak da olabilir), 3. kline 10
cm. 10 cm. bir duvarla Bu
kare alan belki l hediyelerinin yer olabilir? Fakat mezar
iin bu alanda hi bir eser
3. kline 180 x 100 cm. lsndedir. Klinenin gney 10 cm. ge-
bir
Buluntular: Dromostaki toprak ierisinde bir adet bronz sikke ele
tir. 3. klinenin kuzey bir arada adet testi
klineler zerinde ne kemik ne de bir
Klineler toprak ierisinde bir adet siyah hamurlu toprak kan-
dil (STR97 M4112, izim: 8), ve boyun zerinde
renkli ince ve bantlar bulunan bir adet formlu unguentarium (STR97
M4113, izim: 9), sadece 1 adet torba unguentariumun
(STR97 M4114, izim: 10), 2 adet toprak formlu unguentari-
um (STR97 M4115, 7, izim: 11,12), formlu 1 adet ungu-
entarium (STR97 M4116, izim: 13),2 adet bronz kpe, 1 adet AR Ro-
dos, plinthohorik hemidrahmisi (STR97 M4111O) ve 1 adet bronz Stratonikeia
AE Zeus/Kartal tipli sikke
Tarihleme: formlu unguentariumlar M.. 2. ve 1.
tarihlenmektedirler->. Efes tipi kandiJ1
6
de bu tarihi ver-
mektedir. Sikkeler ise M.O. 1. tarihlenmektedir. Torba
unguentarium ise tarihlerneyi M.O. 1. ekmektedir. Byle-
ce M.O. 1. boyunca sonucunu
(15) F. "Patara 95" KST XVI-I 1996 s.l 91.; H. - N. evik, "Die Grfte von Patara", Lykia
I 1995, s.187.; H. Goldman, Excavations at Grlukule, Tarsus, The Helienistic and Roman Periods,
VoU Plate and Text, (1950) s.171. Lev.135.; P. Hellstrm, Labraunda 1:1. Pottery of Classical and
later Date Terracotta Lamps and Glass, s.23., Lev.12, 34, 35.; Hayes a.g.e. s.Il-12., Lev.5.; Akar-
ca a.g.e. s.376, Lev. LXXXIX.; N. Kunisch, "Grabfunde aus dem Stadtgebiet von Bergama" in: Per-
gamon Gesammelte Aufsatze , Pergamenische Forschungen i (1972) s.94, Res.5, 8,9. Erken tarih-
lerne iin (M. O. 3. bkz. A. Schulz, der Sammlung w.W VII, Griechische Kera-
mik", Boreas 10, 1987, s.163. Lev.19/12-12.; Daha ge tarihlerne iin (M. . sonu- M.S.
bkz. B. Rudnick, "Rmische Keramik aus dem Lippischen Landesmuseum Detmold"
Boreas 14/15 1991/1992, s.272, Lev.19/2.
(16) J. "ry.1ilet Sdschnitt 1968-1973" 29,1979, s.157., Lev.47/1-2. (M.. 2. son
M.O. J. Schaffer, HeIlenistische Keramik aus Pergamon, PF 2 (1968), s.145.,
Lev. 69-72.; HeIlstrm a.g,e. s.49., Lev.23.; C. Die pergamenische SigiIlata
aus der Stadtgrabung von Pergamon PF6 (1988), s.247, Lev.2-3.
219
STR97 M42 (Plan: 3; Resim: S-S)
Bu mezar mezarlara gre lS0-200 m. yer al-
tonozunda insan girebilecek kadar bir tespit
ve kesin olan bu mezarda
Tamamen toprak dolan mezar kline seviyesine kadar ve temizlik
terrakatta ve seramik ele Ust seviyede toprak ie-
risinde bulunan bir terrakatta daha alt seviyede klineler bu-
lunan bir terrakatta figrne ait gstermektedir.
daha nce bu mezara dromostan lento Bu soygun
antik dnemde almak olabilir.
Mimari: 390 x 270 cm. lsnde olan bu mezarda oda mezarlarda
gibi 3 kline Klineler toprak zeminin
1. ve 3. klineler 210 x 100 cm., 2. kline 190 x 120 cm. l-
sndedir. Sveler, lento ve kapak mermerden 1. klinenin ba-
bir adet Mezarda yoktur.
Buluntular: Klineler zerinde iskelete 1.kline zerinde
seramik ele Bu sonucu iki adet tes-
ticik ortaya (STR97 M42/1-2, izim: 14, IS). 2. ve 3. klineler zerin-
de hibir esere Klineler toprak ierisinde 6adet tor-
ba toprak unguentarium (STR97 M42/3, S, 14, 16 ve 17, izim:
16-20),4 adet bronz sikke, 1 adet bronz yzk (STR97 M42/S), 1 adet paralar
halinde sunak modeli (benzer rnekler Tarsus-Gzlkule ele ge-
adet (STR97 M42/11, IS), 1 adet terrakatta Herme
(STR97 M42/13), 3 adet terrakatta figr (Efebos) (STR97 M42/4, 9, 19) ve 1
adet terrakatta figrini (Artemis?) (STR97 M42/1S) ele
da sadak figrler, Myrina rneklerinde Apollon-Artemis ve Efebos ola-
rak ..'
Tarihlerne: Terrakorta figrinler M.S .1. sonu M.S .2.
tarihlenmektedirsc. unguentariumlar da bu tarihlerden
SONU
1- kuzey-gney olup
gneyde yer
2- sonu ile M.S. 3.
3- Mezarlar en-aziki kez
a- Dromosun lento ve lentonun st so-
(Antik Dnem soygunu).
(17) Goldman a.g,e . Lev252-253.....
(18) Benzer rnekler Katalog der antiken Terrakotten,Diefigrliche Terrakaten.
I, Martin von WagnerMuseumder Uni. Wrzburg (1994). LLOf., Taf.3I1l61 (M.. 2. P. G.
Leyenaar-Plaisier, Les Terres.Cuites Grecques et Romaines, Collections of the National Museum of
Antiquities at Leiden; 1, II. (1979) s.537, 542-543., Lev.20211562, 20511575-1576.; S. Mollard-
Besques, CatalogueRaisonne.des Figurines et Reliefs, En Terre-Cuite Grecs Etrusques et Romains
II 1972, s.48, Lev.57ID277-D278, 192/S3764
(19) S. Mollard-Besques, Myrina, Catalogue Raisonne des Figurines et Reliefs, En Terre-Cuite Grecs et
Romains 11963, s.82-83, 119-123., Lev.l01, 146, 147.;
(20) Terrakotta figrinlerin tarihlemesini Prof. Dr. mer Kendisine burada
ederiz.
220
b- Mezar bir delik (gnmz soygunu).
tip mezar
zz-Sanduka tipi mezar
b-Dramosl u oda mezar

1997 sezonunda Bouleuterion'u kesin olarak tarihleyebilmek iin
hemen nnde 2x2 m. lsnde bir ama Fa-
kat bu amada kesin olarak tarih-
leyebilecek herhangi bir buluntuya st seviyesinde
Bouleuteriona ait mimari paralar ele
1997 Stratonikeia Nekropol Nmizmaiik n Raporu
A. Tolga TEK*
1997 Stratonikeia nekropol bulunan 49 adet sikke ze-
rinde halen devam etmektedir. Bu sebeple burada sunmakta ol-
sonular henz geici olarak dikkate
sikkelerin ikisi M.. 2. sonu- M..1.
tarihlerini vermektedir. bir mezarda (M37) ele geen M.S.200-
210 ait iki sikke, bu mezara byk bu veya az son-
tekrar bir gm eder. Sn. Musa
lu'nun raporundan tm Antik veya gn-
mz maruz Bu sebeple mezarlarda sikke bulunt-
ile gm evreleri olma ihtimali gz nne
Nekropol'nn bu kesimi, olarak kendi
Hellenistik otonom sikkelerini bize Onde defne elenkli dnk
durumda Zeus arkada ise quadratum incusum ierisinde veya sola
ilerler, kartal tipinde hemidrahmi ve bronz oboller ele Benzer
rnekler, von Aulock M.O. 125-85 tarihleri
Stratonikeia rneklerinde MEAANeOY, APICTEAC gibi magist-
ratlar Von Aulock Stratonikeia sikkelerindeki ma-
gistrat isimleri kronolojik gruba blndyse de
22
, bu pek bir
olarak grnmemektedir. legand ve isimlerinde sigma
harfinin formundan "C"ye von Aulock dikkate
ok kesin bir periodik olarak da,
kronolojik bir olarak grlebilir. Ancak ileride, bilinen rneklerin n yz
zerinde bir halinde Stratonikeia m,li ma-
daha bir kronolojik bir
* Gr. A.Tolga TEK, Anadolu niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Klasik Arkeoloji Blm

(21) H. von Auloek, "Zur Silberprigung des karisehen Stratonikeia" JNG 17 1967, s.l-15, Lev.l.
(22) Auloek a.g.e. s.12.
221
mezarda Stratonikeia sikkeleri ile beraber, Rodos plinthophorik
hemidrahmileri Bunlarda MNHOOPOh, PAhYMEN, IONYhIOh
gibi, Jenkins'in E grubuna dahil> olan magistratlar yan-
Jenkins, bu gruptaki sikkelerin i. Mithridates
(M.O. 88-84) PAhYMEN, Ashton'un>
gibi D grubuna dahil ise, Rodos hemidrahmi rneklerimiz M.O.
kadar inmektedir.
Rodos sikkelerinin bir Stratonikeia'da kentte-
ki Rodos ekonomik etkisinin bu da etmektedir. Von
Aulock'un definede de ok benzer Rodos sikkelerine rastlan-
Mithridates'e safta yer ilebelki,
veya Stratonikeia'ya sz konusu ol-

(23) G. K. Jenkins, "Rhodian Plintophorik - a Sketch", Kraay - Morkholm Essays, Louvain-la-Neuve
1989, s.J01-IJ9.
(24) R. Ashton, "A Hoard of Iate Rhodian Plinthophoric Hemidhrams (CH 4, n)", The Numismatic
Chronicke 1991, s.202-204.
(25) von Aulock, a.g.e. s.12-13. Bu definedeki Rodos sikkelerinin kesinlikle defineye dahil
Stratonikeia gz nne definenin Stratoni-
nedenle olduka mmkndr.
(26) A. A. Stratonikeia (1998), s.3.
222
B<H
----...---. i
i
----------=--D=- :::
i
'97 e
MEZARJ4
PLAN

\
B.BKEsiTi
Plan: la-c
Plan: la-c
II 20 'O 60
Plan: 2a
223
'97

I'LAN

() LO ,0 su eD 100cm
''11
MEZAR .\\

Plan: 2b
o 20 GO SO l00cm
Plan: 3
224
STRATONiKeiA '97
MEZAR 42
l?LAN
1.0 50 eo 100cm
\
/ _ ......_.J


iz.lll'l:3
Resim: 1
izjm:4
lZim:5

itiiri:6

Resim: 2
225
Resim: 4
12

226
\,im:13
i
i

i )
!
LO

o , le

Q \ 1
(,'.i1.;"':

, 1 1",.
Resim: 5
(f
..
i.

; \
i
i \
i ;

J,""'''


[ \
)
d
- .-
r
--..
t
. ii
:!
1\
! )
.::.:
Resim: 6
227
228
WORKS OF THE ITALIAN ARCHAEOLOGICAL
MISSION AT IASOS 1997
Fede
The campaign was held from the first days of July until the end of Sep-
tember.
A large group of colleagues tooks part: Doctor Maddalena Andreussi (Di-
partimento di Scienze Storiche, Archeologiche e Antropologiche delI'Antichita,
Universira "La Sapienza", Roma), Daniela Baldoni, Cristina Ricci, Cristina Ser-
vadei, Gloria Succi, Laura Ruffoni, the architects Paolo Belli (lstituto di Studi
Micenei ed Egeo-anatolici- CNR), Stefano Bertocci, Mauro Giannini (Facolta
di Architettura, Universira di Firenze), Maurizia Manara, Nicol Masturzo and
Ufuk Serin.
Also, professor Luigi Donati (Dipartimento di Scienze dell'Antichita,
Universira di Firenze), Simonetta Angiolillo (Scuola di Specializzazione in Are-
heologia della Universita di Cagliari) with the students doctor LucilIa Campisi,
Riccardo Cicillone, Cristina Ciccone, Tatiana Cossu, Brunella Dessl, Rita Espo-
sito, Marcella Frau, Adele Ibba, Carlo Luglie, Valentina Marras, Michela Miga-
leddu, Ottavio Mura, Paola Passeroni, Luigi Puddu, Giuseppina Ragucci, AI-
fonso Stiglitz and professor Luigi Leurini, of the same University.
In behalf of all of us I would like to thank the General Direction of Anka-
ra, the colleagues of the Archaeological Museum of Milas and the authorities of
Milas and
To doctor Adil Evren of the Archaeological Museum of Ephesos our full
appreciation for the co-operation given to us as government representative; co-
ming back to Iasos after approximate 10 years, we already knew his balance and
his human and scientific talents.
Behind the exeavation and the restoration there was the work on the ma-
terials and the topographical survey of the town on an advanced technical base.
The survey has been done by M. Andreussi, S. Bertocci and M. Giannini,
who started from the town walls close to the Bouleuterion. P. Belli pointed out
"
Fede SERT!, Museo Archeologico Nazionale Via XX Settembre 12444100 Ferrara,
229
certain specific aspects of a restoration project of the Agora, a project wich we
would like to start as soon as possible. This project, on a general view, has be-
en sorted out by N. Masturzo. U. Serin has begun to study the christian buil-
dings of Iasos due to a specialisation thesis on the Pontificio Istituto di Arche-
ologia.
To the analysis and the documentation of the materials particular dediea-
tion have been given by L. Donati, D. Baldoni, L. Ruffoni, G. Succi, C. Serva-
dei, C. Ricci.
The restoration of the objects coming from the exeavation has been done
by Veli Inge.
There were two working sites in 1997.
In the house of Mosaics the excavations and the project of the covering of
the building went on.
The colleagues of the University of Cagliari have finished the research of
the northern external sector of the house and of the small rooms on the western
corridor.
One of the most interesting results of the exeavation is the complex divi-
sion of the northern sector (Fig. 1).
A certain type of counterwall is following the complete lenghts of the bu-
ilding. it begins west on the base of the rock, where it is hollowed out in a smal1
pseudo-circular basin with a little outlet canaI.
The wall has plaster traces and is made with smal1 stones. it has a smal1
well for water with a outlet canal in the c o r r e r where there is the connection
between two rooms of the house.
it follows the slope of the soil, slope most evident on the east side, whe-
re there are three large steps. To these oblique closing wal1s is connected a sys-
tem of smal1 canals partially excavated in the rock, wich has been realigned
over the ages. The rocky ground had been levelled by stones and mortar.
In short, the area seems to have had various functions presenting zones for
craftmanship and other auxiliary activities related to the house of Mosaies and
to the not yet excavated building to the north.
During the seventies, the most eastern part of this area had been opened.
Then (D. Levi, Iasos. Le campagne di scavo 1969-70, Asatene XLVII-XLVIII,
n.s. Xx.Xl-XxXll. 1969-70, p.525) it was supposed to have a road going west-
east with the drain, later enclosed by two small walls to obtain a room to make
a kitchen for the house.
The preparatory works for the building's cover raised the walls of the
northern rooms up to 1.70 meters. At this height the holding posts of the frame
will'be located; there are deep holes in the walls for this purpose.
For reassembling of the higher frames in the original part, dismantled for
the consolidation work, has been used the same material; we based this on the
reliefs wich have verified the correct repositioning of the blocks.
Vice versa, the external wall of the south room has been rebuilt, after the
foundation excavations, because no trace of the wall remained,
230
The new walls are of thickness as the ancicnt one; have been used
stone and mortar compatible with the old parts , namely similar for material and
colour (Fig. 2).
To the push of the ground from western side, due to the fact that
the slope of the hill is very strong, it was necessary to dig the area over the
nonh-wcstern room.
The consolidation of the wall , partially rebuilt in the seventies for the
existence of a large failure , has been posrponed to the next campaign.
The exeavation outside of the building brought to cvidcncc parts of foun-
east-west which Jean against the rock. They dcfinc anothcr two rooms
relared to the house (Fig. 3); considered that, bctwecn the material of the
ce, there are smail white and black tcsscrac, wc ean deduet that the rooms had
8. mosale f100r made with a certain accuracy. The rock shows other big steps le-
velled artificiaily and cut by deep splits. The difference of levels was filled by
stones of small and medium
All this scems to indicate that the house of Mosaics was build in terraces.
it seerus as well that the soi! adaptation works made for this meaning have can-
cclled every traee of the previous building; the most ancient found in
the area upper the house are quite diffcrent for ehronology, are concentradet bet-
ween the IV centuryand the Heltenistic period and are coming from the filling.
Between the material found during the exeavation in the different rooms
and in the northern area we would !ike to point out a com of Leon VI (inv.
(827), a bronze plaque with a 8 horses carriage and a figure wich lifts the crown
and the pal m (inv. 6837), a buckle (inv. 6824), fragments of cups (in v. 6947 and
6895), a lead weight with brand on the (inv. 6948), a cup with handles
(inv. 6951), lamps (inv. 6869, 6830, (835), a smail vasc in form of a smail bott-
Le (inv. 6828) and a bottle (inv. (834).
The restcration of the house of Mosaics had been possible thanks to the
financial support of TurbanItalia on a project of M. Manara.
But it is essennal that i remember here that even the second si de started in
1997 has had il sponsor: the Fiat International and the Vehbi Ko Foundation.
The objcct of the restcration was tbe so narned Clock and has been carri-
ed on a project of N. Masturzo.
The monument, praticaliy unpublished, is well known to whom wor-
king on funeral of the imperial ages on the coast of Asia Minor.
The Clock is the most evidem and signifieant doeument between the fu-
neral structures which where not far away from the town on the first slants of
Tepe (Fig. 4, 5).
Taday not many traces remain, as well besicged from the mennce of a
Ibrcatcning siting.
The area is not without importance: the ancicnt where build
ciosc to the coast and looked over a secondary road system at the hills bottom.
The main communication axle wich goes hillside of the Grion scparated
them from the sca in apoint where thcre is a water spring and a building with
231
rooms, closed in an irregular perimeter, supposed to be a fishery (E Tornasello,
L'acquedotto romana e la necropoli presso l'istmo, Roma 1991, Fig. 2, 7).
Excluding the Clock, today the site and the architectural forms of the re-
maining graves aren't completely readable; therefore it remains the impression
of a major variety compared to the western necropolis.
We may observe that this group of monuments presented a certain archi-
tectural prospect of wider view compared to the room graves, partiaIIy digging
in the hilI's fIanks (these, as weII, of roman imperial age) and even compared
to the more ancient doImen graves (G. Guidi, Viaggio di esplorazione in Caria,
AsAtene Iv-V, 1921-1922, pp. 352-355; there is a first description of the necro-
polis).
The Clock is a two floors construction. The inferior funeral chamber has
a square plan with a sail type vouIt and three niches.
The entrance is in the south side. The upper chamber is closed at the rear
and smaIler; the openings at the side and at the front are made of slender are-
hes. On the top we find a smaIl cupola; for someone the original cover was
pyramidal (W. Alzinger, A. Bammer, Das Monument des C. Memmius, in
Forschungen in Ephesos Vll, Wien 1971, p.83; contrary, in Tomasello, Lc.,
p.177, we can read: ...volta a vela probabilmente estradossata pure in antico).
Originally, the structure was covered by plaster imitating the opus quad-
ratum framed by lesenae. A flat belt marks externalIy the plan of the attic.
The prospect of the building preserves nearby the lower chamber the tra-
ces of a stony coating, as we can deduct from the imprints of the ancient blocks.
The pilIars of the superior arch were supported by columns of which remain the
bases. The connection between both chambers seems to be a short flight of
steps. A last remarkable element is that the arehes are made of smaII rectangu-
lar bricks of 22 x 17 x 6.5 cm thickness. This material is not usual at Iasos (To-
masello, l.c., p.177: use of bricks in the heroon north-east of the southern gate
of the acqueduct).
The pIan of overlapping chamber and the emphasis of the superior loggia,
assigned to contain the funerary image of the deceased, bring us back to archi-
tectural models of middle and Iate imperial periods far from this region, pro-
bably referred to Syria.
The comparison with the two "canopy" funeral buiIdings of Anamur nec-
ropolis seems convincing. The two buildings are reIated to the mausoleum with
pyramidal cover of Kelenderis and to a mausoleum of Elaeussa Sebaste, with a
cupola roof surmonted by a stump cone (E. AIfoldi-Rosembaum, The necropo-
lis of Anemurium,Ankara 1971, p. 96, graves A IV14 and B IV.3).
The condition of the Clock was wretched; the sides of the lower chamber
were broken up and the stability of the upper chamber was very weak due to the
great damages. The picturesque ruin wich marked with his presence the last part
of the way to Iasos now has a total different look (Fig. 6,7).
The sides were filled up, the external coating consoIidated, the briks of
the attic have their new continuity. On their base stainless steel chains have been
232
positioned, the top of the building has been protected by a lead cover, the ent-
rance has been closed by an iron gate wich remembers the design of an ancient
gate.
The mortar used for integration also consists of red limestone as welL.
This avoid an excessive difference to the original one, covered by a patina due
to deposits of iron oxides.
233
Fig. 1: lasos, northern sector of the house of Mosaics
Fig. 2: lasos, house of Mosaics: restoration works
234
Fig. 3: Iasos, house of Mosaics, western area
after the exeavation
Fig.4: Iasos, the prospeet of the "Clock" be-
fore restoration
235
Fig. 5: Iasos, the "Clock" before restoration,
back view
Fig.6: Iasos, the "Clock" at the end of 1997
campaign
Fig. 7: Iasos, the "Clock" after restoration
236
*
(1)
HEKATE TEMENOSU, PROPYLON VE
1997
Ahmet A. TlRPAN*
Lagina Temenos'u ve restorasyon 15 Temmuz - 7 Eyll
1997 tarihleri ve Mzeler Genel ile
Ozel Idare mali destek Malzeme, ara, gere des-
Termik Santral Orman ve
Turgut Beldesi Belediyesi ve restorasyon
na propylon ve altar devam edildis.
Propylon
Propylondaki propylonun yuvarlak
ve merdiven nndeki yol ile bu yolun kuzey
da yer alan heykel podyumunda devam edildi.
Propylonun yuvarlak peristasis nnde bulunan ve mer-
di yen kuzey kapatan 3.80 m. dolgu top-
1.00 - 1.s0 metrelik propylona
Bu sene de ncelikle bu erozyon temizledik. Bylece geen sene
peristasisin drdnc stununa ait stun kaidesi ve kuzey an-
ta 1). Hem stun kaidesi hem de anta yerle-
rinden Her iki nce kenara buluntu yerlerini ternizledik-
Prof. Dr. Ahmet Ali TIRPAN, Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm,
Klasik Arkeoloji Anabilim yesi, KONYA. ..
1997 sezonunda ekip yeleri, Prof.Dr. etin (Ankara Universitesi), Arkeolog
Behet Szen Mzesi Mdr), Uzman Bilal Arkeolog Erdem Arkeolog
Arkeolog Arkeolog Nergis Ycekaya, Arkeolog Eylem
Arkeolog Deniz Sanat Tarihi Arkeoloji Mustafa Evci , Alper Tunga
yrenin Trk Islam Devri eserlerini tespit iin Yrd.Do.Dr, Osman
Gr. Saim Gr. Selda Ozgn ile birlikte bir ekip

(2) ve Mzeler Genel 1995 ve 1996 maddi 1997
4..000.000 milyon) ile Bu nedenle Genel Mdr Akif ederiz.
Ozel Idare 800.000.000 (sekiz yz milyon) ile projeye
daima bulunan ve her trl Termik Santral i
Mdr Mehmet Mdr MehmetArslan ve Turgut Belediye Muammer
Baheli'ye Trk arkeolojisine ekibi ederim.
(3) Her sezon olduka zaman alan ot temizleme faaliyeti bu sene Mart ilalama
nedeniyle, gayet rahat yrtld.
237
ten sonra orjinal 2). Stun kaidesi zerine he-
men ilk stun tamburunu dikerek yuvarlak perista-
sisi ilk tambur seviyesinde olduk. Stylobat perista-
sis gelen yan kenarlarda birbirlerine ti-
pi kenetle tesbit edildi. da bloklar zerine
iki dbel ile grld.
Peristasis gelen bloklar stylobat birbirleri ile
sz konusu Bu bloklar btnde daireler
kilde i ie halinde Her yan derzleri st-
teki ve alttaki blokla dzgn bir hat dzendedir. Bu yan derzlerin
dzgn hatlar bir demeti konsantrik dairelerin
merkezini noktada Bylece stylobat
olarakta yuvarlak formunu vurgulamakta ve apsis sanatsal
bir grnm vermektedir.
ile yuvarlak blm kalan mekan 0.73 m.
de drtgen bloklardan bir ile Bylece
kalan mekan, peristasis nndeki merdiven ucuna
kadar 5.10 m. sahip olur. Drt Ion stunundan peristasis ile iki
anta ve daire kavsine uyum
gsterecek
.. Peristasise uyum gsterip onu tamamlayan mimari blm krepisler-
dir. U u daire formunu
Bu seneki kuzey hari krepisin
bulundu.
Krepisin nndeki yol iin
malarda bulunan yol daha sonraki devirlerde mdahaleler-
le olduka grld. gney peristasise 4.50
m. mesafede geen sene sngerimsi (tf drtgen bloklar-
dan "Ll' bir temel seviyesine kadar inildi ve
bu yol tespit edildi. Duvar 2.30 m. yksekli-
alt seviyesinde su knkleri bulundu. Knklerin oturtul-
zemin ve bir toprak ile
knklerin yer yer bloklar ile ve zerleri kiremit
bir toprak ile dzenli bir
Bu mdahale nedeni ile propylon nnden istikametine devam eden yo-
lun byk lde tahrip grld. Bylece tf
ile edilen yol daha sonraki devirde ve
yolun terk bir zaman diliminde
bir mimariye ait konusu ise metreye
erozyon sonra
Propylon cephesindeki dokuz krepis nnde al-
tar istikametinde devam eden yolun II metrelik blm Yol ge-
12 metredir. Yol dz yzeyli okgen ve drtgen kul-
Yolun gney mermerdir. Yolun or-
ta ise mahalli olarak "Mol Mehmet diye isimlendirilen siyah gri
tonda kayrak ile Yolun kuzey kuzey
238
ros'un Koraiolu Menekles'i erdemi ve hizmeti nedeniyle vg, bir
elenk, bir heykel ve prytaneionda yemek ile vatana erdemi ve iyi
niyetli bir adam iin yer
blok zerinde ise yine Greke "Halk Leon'un An-
tipatros'un Epainetos'u vg, bir elenk ve bronzdan bir heykel ile
halka erdem ve iyi niyeti nedeni ile sylemi yer
Kitabeyi harflerin boya ile

Kitabeli zerindeki ta iki bronz heykelin monte edil-
ayak izleri ve seviyede iki dbel oyu-
yer 2,3). podyum ta bulun-
sonra burada bir heykel grubunun olup Bu
bulgularla podyum zerinde Menekles ve Epainetos isimli iki bronz-
dan ..heykelleri Menekles-Epainetos heykel
podyumu M.O. 50 propylonun merdivenlerin ilk basa-
dzlem merdiven nnden altar istikametine devam
eden yol zerine ve stoa gney nne Pod-
yumun yol propylon ilk kotuna yk-
seltilmesi ile podyum moloz kayrak ve mermer
bir tabaka ile
Menekles ve Epainetos podyumu nndeki yol zerinde dolgu
zeri kitabeli bir ile adak ol-
kk bir mermer blok ele geti. zerinde He-
lios ve Rodos'a ithaf bu iin ya-
bir Naiskos'a ait M.O. 188-167 ara-
ve zaman zaman Rodos hakimiyetinde bu yrede,
Rodos uygun bir veya naiskos srpriz
Mermer blok zerinde yer alan KANEBOS ve ift balta rli-
yefi eski bir Kar olan KANEBOS'a ait bir kltn de bu temenos iinde
yer eder. Kar Kanebos ile ilgili Suniri ve
kentlerinde ele yrede Kanebeion antik kentinin yer
"Kanebeion bugn Ks diye olan bir
beldedir". ift gerek sahibi bu eski Kar KANEBElN

Propylonda geen ok mimari
300 nolu parsel zerinde tasnif edilmesi devam etti. Mimari bloklar
ve paralar ait yere gre tasnif edilmektedir.
ALTAR
Bu sezonki bir Hekate Kutsal ierisinde bu-
lunan altar Altar propylonun Hekate
da gneyindedir. zerini ve otlar iin tam
li belirlenememekteydi (Resim: 9). Osman Hamdi Bey ze-
(4) Kitabeler Prof. Dr. etin okundu.
240
istikametindedir ve cephesi yer almakta-
Bu konumu ile Hekate uyum gsterir. Altar ile
aks zerinde olup cephesi olan kuzeyde so-
nucu ortaya
Stylobat 17-20 cm. lik kat bulunan iki kademeden
ilk kademe stylobat zerindeki izden
ve ele geen ift yzl stunlar ile bu stunlar stunlarda-
ki yuvalardan parapetlerden stunlu bir parapet
evrelemektedir.
Cella ile parapet bir stun ikinci
kademe stylobat zerinde yer alan izlerden ve dbel deliklerinden an-
Ele, geen parapet Korinth ite-
ki peristasiste ise Ian Celle ssl profilli bir
toikhobate zerinde bir orthostat onun zerinde de anthemian ssl bir
orthostat in situ buluntular ile Orthostat zerin-
de yer bir grup mimari buluntu ise lotus rliyef-
li drtgen formlu stncelere sahip
Bylece 1997 sezonu arkeolojik Anadolu' daki stun-
lu altarlar serisine bir yenisini daha ilave
242
..
f
J
J 0
L
II


i
i
i
i
i
r-

-
,....

+-<

""*
!
+=
f-

i
L
i
l-
f+..

i-
i-
,
i-



,
r

i

243
96 P 59
-.3
96 P se

BI

96 P 51
o 50Gm
...............
Kaideleri
izim 2: Menekles ve Epainetos podyumu heykel kaideleri
K
,
-'-J.-W
00 50Gl1l
..............
HeYket Kaidesi
94P 78
izim 3: 94 P78 Envanter no lu heykel kaidesinin kesit,
izimleri
244
izim 4: 1997 sezonu st
mimari
AlTJR PODYUM
izim 5: 1997 altar bulunan in
situ mimarinin
245
Resim 1: Propylon anta b l o u dzenleme ncesi
Resim 2: Propylon anta b l o u dzenleme s o n r a s
246
Resim 3: Menekles ve Epainetos heykel podyumu restorasyon
a l m a l a r
Resim 4: Menekles ve Epainetos heykel podyumu restorasyon
a l m a l a r
247
Resim 5: Menekles ve Epainetos heykel podyumu restorasyon
a l m a l a r
Resim 6: Menekles ve Epainetos heykel podyumu restorasyon
s o n r a s
248
Resim 7: Menekles ve Epainetos heykel podyumu 1997 a l m a s
ncesi
Resim 8: Menekles ve Epainetos heykel podyumu 1997 a l m a s
sondurumu
249
Resim 9: 1997 sezonu Hekate st temizlik
Resim 10: Hekate 1997 son
durumu
250
Resim 11: Hekate cephesi yzey
Resim 12: Hekate cephesi yzey
251
Resim i3:Hekate

Hekate 1997 son durum,

252
Resim 15: Hekate altan cephesi 1997 son durum
Resim 16: Hekate altan stylobat gney cepheden
253
Resim 17: Hekate altan toikhobate
Resim 18: bezemeleri
254
Resim 19: Hekate a l t a r bezemeleri
255
Resim 20: Altarda para
halinde bulunan
kabartma
Resim 21: Hekate a l t a r ' n d a n bir torso
Resim 22: Hekate a l t a r ' n d a n bir rlyef
256
*
CAMPAGNE 1997 A AMLIDERE ET RTAS
Pierre DEBORD*
i
La campagne de 1997 a ete a deux sites de nature assez dif-
ferente: et
i - AMLIDERE
Cette vient en conclusion de celles depuis trois .ans..
Elle a comporte comme toujours de necessaires cornplements de releves
pour preciser le plan 1996 en particulier dans le secteur d'habitat al'ouest de
l'acropole. Les sondages ont eu lieu en deux points principalement.
1) Thetre
il s'agissait de preciser le plan de ce petit edifice de marbre, fort bien con-
serve dans sa partie basse. Deux nouveaux sondages ont done ete ouverts. L'un
apeu pres dans l'axe median avait pour objet principal de preciser le contact
entre la cavea et i' orchestra (dont le sol s' est avere tre constitue de dalles de
schiste vert) , l' autre visait ala decouverte du rythme des escaliers a la base
desquels etait sculpte de faon assez sommaire une decoration apatte de lion
(sondages S2-S7).
En revanche les sondages destines areperer le niveau de circulation dans
la parodos est (S4) se sont reveles moins heureux. Le niveau est completement
detruit par l'occupation tardo-antique, De meme peu fructueux le sondage S. 5:
le contact du front du batiment de scene est impossible areperer a moins de
degager I' ensemble de l' espace, il detruit (a I' etat de blocs
jetes).
Le mur en gros appareil assez mediocre suppose tre I'arriere du batiment
de scene se revele (S3-S6) avec aussi diverses observations de surface tre un
mur de soutenernent qui se poursuit al'est au moins et peut-tre al'ouest pour
Prof. Dr. Pierre DEBORD, Michel de Montaiqne-Bordeaux III niversitesi, FRANSA
(I) La Iouille a ete realisee sous la du directeur du Musee de E. Yener. L'equipe
1977 etait cornposee de O.Ayta, J.EBernard, A.Bresson, P.Debord, C.Gdr,
Rl.ebouteiller, RManturet, A.Ozen, A.Rodriguez. Le Musee de etait
represente par H.Ozcan, notre commissaire ctait EAvan. Nous avans beneficie de I'aide amicale de

257
permettre I'acces depuis les terrasses vers les parodoi du theatre. La fouille a
permis la decouverte d'une statuette de marbre.
2) Nord de I' acropole
Une serie de sondages, a proximite d'un tres gros mur NS dont la fonc-
tion n'a pas ete dairement definie permet d'individualiser quatre etats:
-a) une serie de terrasses en chicane, murs en gros appareil assez
irregulier
-b) des murs associes a du materiel Le mur de l'un de ces
batiments est bati en debord par rapport au mur de terrasse (cf. le systeme tout
a fait comparable dans le secteur du temenos B, rapport 1996).
-c) avec une orientation differente un habitat romain (rnateriel des ler-
IVe s.) dont nous avons pu au gre de quelques sondages observer l'appareil de
grosses pierres plates calees avec des petits fragments ernpiles.
-d) ce meme batiment a subi dans une phase ultime un remaniement
utilisant une technique de construction avec double parementage et blocage de
petites pierres.
3) Sud de l'acropole
Des sondages ont permis la decouverte de deux inscriptions, i 'une inedite
provient de l'architrave d'un portique, l'autre deja connue par L. Robert,A tra-
vers i' Asie Mineure, honore un gymnasiarque. Nous apprenons ainsi que le sup-
port etait un bloc faisant partie d'une frise dorique. Ces sondages ont egalement
mis au jour un grand nombre de fragments architecturaux (et bien
d'autre provenant de I'epierrage de ce champ constituent les murs de la par-
celle) : colonne, blocs divers provenant du theatre et/ou de divers portiques. La
d'un bloc caracteristique de l'epoque byzantine (cf. le decor identique
de deux blocs marquant i' entree de i' eglise episcopale de Priene) nous invite a
suggerer que les fondations constituees de bloc en reernploi appartenait a un
monument de meme type, dont la est indispensable dans une cite qui
avait une importance evidente au debut de la periode post-romaine.
4) Divers
Noter le retour au musee d' de la quatrieme statue, venant du naos
A, statue feminine de tres bonne facture (1, 70m. en l'etat), sans doute Hera
Pigindena qui etait erigee sur le socle trouve a l'angle SE du naos.
-decouverte en fouille ou ramassage de surface d'une dizaine de mon-
naies et recuperation d'une cinquantaine d'autres (hellenistiques, romaines,
byzantines) ; parmi celles que l'on peut identifier a premiere vue : Rhodes,
Magnesie, Tralles, Anineta (L. Robert, A travers i' Asie Mineure) et Orthosia.
II - ORTHOS/A
Comme indique dans le rapport 1996, notre intervention a
Orthosia avait consiste en un televe topographique qui avait permis de dresser
un plan sommaire des vestiges apparents.
258
Le site est particulierement impressionnant : i' enceinte
couronne un vaste amphitheatre naturel culminant a un peu plus de 332m. avec
un de 250 m., ses dimensions : environ 850 m. x 650 m., soit une
enclose superieure a 50 ha. Vers le Nord deux collines verrouilIent
l'acces : l'une delles.portait une fortification hellenistique qui a ete rasee pour
arnenager une puissante forteresse a I'epoque byzantine. Un Ieve complet de
cette demiere a ete tealise cette annee.
De meme un releve de la partie meridionale de la muraille a ete entrepris
apres un debroussaillage rendu necessaire par la presence, la comme sur la
majeure partie du site, d'un epais maquis de chnes verts : un systeme elabore
de tours et bastions, comparable a celui observe a Harpasa (avec par exemple
une tour pentagonale,), et une porte sont mis en valeur. L'appareil du mur a ete
egalernent detaille : il varie sensiblement selon les secteurs : ici carreaux-
boutisses, la pseudo-isodomie.
il conviendra de nettoyer et d'etudier dans la partie ouest de la vilIe une
terrasse tres bien conservee qui servait de support a une porte d' acces ala ville
haute et la rue interieure qui y aboutit,
Un fortin hellenistique a ete egalernent repere au sud du site sur une
colline voisine, malheureusement tres (comme certains pans de la
muraille d'ailIeurs) par les "travaux" au bulldozer par l'administration
des forts.
Nous avons commence a reflechir egalement sur la circulation des eaux
et les sources. L'ecoulement naturel se faisait par deux talwegs convergeant
dans la partie basse au nord du site. Dans ce secteur de puissantes constructions
dont les axes ont ete teperes "habillaient" les pentes naturelIes. Ce systeme
meritera un examen plus detaille, mais il est clair que rnalgre le relief (et un peu
comme a Priene) on a tente de respecter un quadrilIage orthogonal, avec au
moins trois ilots : deux selon les mmes axes, le troisieme avec une orientation
differente. Au Nord du secteur intra muros un systeme complexe d'alveoles
votees et de murs devra tre revisite. On peut cependant deja observer qu'il
s'appuie sur le mur hellenistique alors arase et que s'ordonne un systerne d'e-
vacuation des eaux et/ou d'alimentation d'un complexe therrnal.
Les fouilIes ont porte sur deux secteurs contigus dans la partie nord de la
ville intra muros. Elles ont ete rnenees de pair avec une etude architecturale des
secteurs concernes. Deux ensembles associes sont ainsi definis.
1) Un Thetre Hellenistique
Totalement inedit et sur lequel plusieurs sondages ont ete Le mur
d' analemma est ainsi que i' angle ont ete degages des broussaill es. Appareil
isodome regulier a bossage accuse et assez soigne malgre la qualite mediocre
de la pierre (roche metamorphique locale dont le feuilIetage resiste mal al' ero-
sion), feuillure d'angle, blocs longs et etroits (30 40 cm. de haut).
Un segment du mur symetrique a l'ouest est degage par sondage. il
montre que la cavea outrepassait le demi cercle. En revanche l'angle ouest du
monument est detruit, le mur de fond assez bien conserve dans sa partie centrale
a ete construit en deux phases.
259
Un mur exterieur eoneentrique bien lisible laisse penser qu'une deuxieme
volee de gradins existait au dessus (eomme par ex. a Alabanda). Rien dappar-
ent au sol, des sondages ulterieurs seront necessaires pour determiner s 'il s' ag-
it eventuellernent d'un mur de terrasse.
Les degres de la cavea sont assez lisibles au niveau intermediaire. lls
s'appuient sur un mur de refend dont la bonne eonservation explique sans doute
la sauvegarde des sieges. il existe un element de separation entre deux niveaux
de eireulation.
Les sondages effectues n'ont en revanehe pas permis de retrouver traee
des gradins bas, ni meme de fixer le niveau et le diametre de l'orchestra. Le
batiment de seene parait tre completernent detruit, Plusieurs sondages de veri-
fieation seront necessaires. L'etat inegal de eonservation s'explique par une
exploitation systematique des marbres (nodules de ehaux) et I' etablissement
d'un habitat parasite sur la quasi totalite du monument (eonstruetions plus ou
moins bien appareillees ; dans l'un des sondages tres abondant materiel Ve-VIIe
s. : ceramique, lampes, amphores, verre. Des sondages sur et a l'entour du thea-
tre montrent que l'oeeupation s'est poursuivie jusqu'a I'epoque ottomane et
sans doute de faon sporadique au dela.
L'amenagement a l'est eomme a l'ouest de deux ensembles votes
implique que les cireulations et les niveaux d'oeeupation autour du theatre
change a i 'epoque romaine, eela sans aueun doute en fonetion du
(rejamenagement de la grande esplanade qui oeeupe la zone sud-est de la forti-
fieation hellenistique.
2) Une Terrasse Amenagee
Elle surplombe la vaste esplanade situee en avant du theatre. A I'epoque
hellenistique, on accedait a eette terrasse par une porte contrlee par un bastion
eonstruit dans un appareil strietement eomparable a eelui du theatre. A une
epoque mal determinee sondage l'an proehain) eette porte a ete
obstruee apparemment avee des bloes recuperes dans le mur. Cela semble indi-
guer que non seulement les acces ala ville avaient change mais aussi probable-
ment que la fonetion defensive etait consideree eomme obsolete. Un grand bas-
tion oblong permettait a I'evidence le eontrle de la zone la plus faible de la
muraille vers le Sud. Celle-ci n' est pas conservee en elevation mais on peut en
apereevoir la partie basse dans les systernes votes gui l'ont pris pour appui a
l'epoque romaine. il est probable gu'un systeme syrnetrique terminait l'appareil
aredans qui caracterise la partie sud-ouest de la fortifieation (mal conserve, a
preciser),
Pour revenir a la terrasse precitee, des fouilles clandestines font apparaitre
et la un jeu de grandes dalles ainsi que le socle d'une statue en pied. On doit
s'attendre a trouver la un seeteur portique demine vers le nord par un batiment
rornain assez imposant dont le plan pourra tre leve malgre les destruetions
recentes. On pense assez naturellement a un seeteur publie, gymnase/agora, ce
qui ne pourra tre confirme que par une etude plus approfondie.
L'hypothese de eette destination parait renforeec par l'existenee vers
I' ouest d'un systerne d' alveoles ii neuf semblables, a moins que eelle du centre
260
(completement detruite) n'ait ete plus grande et deux plus petites et d'une
nature un peu aux ailes. Chacune de ces neuf alveoles comporte deux
niveaux: construction/utilisation, avec en haut un systeme a encorbellement
vertical (4 m. de diametre) a fond plat, et en bas un systeme a abside.
L'interpretation de cet ensemble fait probleme. En particulier la Iiaison des
murs avec le sol repere ala base de l'un des sondages operes dans ce secteur.
CONCLUSION
Deux cites "grecques" d'origine differente et cela en fonction de leur sit-
uation geographique. L'une, a d" tre au depart une communaute de
villages autochtones qui se sont transformes au IIIe siecle en une cite (avec ou
sans apport exterieur) avec I'aval et peut-tre l'impulsion du pouvoir lagide. Le
moment la plus faste tre compris entre la deuxieme parti e de i' epoque
hellenistique et le Haut Empire. Assez tt dans i 'epoque byzantine le repIi s'ef-
fectue vers des sites mieux proteges, apres une demiere periode o I'activite
s' articule autour de la capacite de defense fournie par i' acropole, alors tres den-
sernent occupee,
Ortas-Othosia est situee pres du Meandre, ce qui lui ouvre un riche terrair
agricole. Le site est aise a defendre au prix de la construction d'une tres
ambitieuse fortification a I'epoque hellenistique. Meme s'il est probable que la
rotalite de l'enceinte pas rempIie des l'origine, cela suppose une popula-
tion importante au moins trais ou quatre fois superieure a celle de
(comme le confirme la comparaison des theatres des deux cites). Orthosia
devient une viIle importante al' epoque romaine e reste avec sa puissante forte-
resse l'un des elements-clef du systeme de defense byzantine.
261
Photo 1: a m l d e r e , gradins du theatre
Photo 2: Ortas, muraille hellenistique
262
KURULU
1997 RAPORU
Daria Ferrero De BERNARD/*
heyeti 1997 Frigya (Pamukkale)
Hierapolis'i ve restorasyon 8 Temmuz - 5 Ekim 1998 tarihleri

Heyetin isimleri geen ordinaryus profesrler
Heyet Daria Ferrero De - Torino Politeknik Universitesi;
Arkeolog Francesco P.' Andria :: Lecce Universitesi; Mimar Gianluigi Ciotta -
Genova Universitesi; Uyesi Prof. Mimar Attilio De Bernardi..- Torino
Politeknik Universitesi; Arkeolog Dr. Paul Raymond Arthur - Lecce Universi-
tesi; grevli Arkeolog Donatella Ronchetta Bussolati - Torino Po-
liteknik niversitesi; grevli Mhendis Franco Guzzetti - Milano
Politeknik niversitesi; mimar teknisyenler Franca Ceresa ve Antonia Span -
Torino Politeknik Universitesi; Cesare Casartelli - Scuola Normale
Superiore Pisa; mimarlar, Chiara Andreis, Mauro Luca De Bernardi ve Paolo
Mighetto - Torino; Lecce Universitesi 'nden arkeologlar, Bruna Lucia Bruno,
Maria Piera Caggia, Lorenzo Campagna,Ami1care D'Andria, Giacomo D'Elia,
Carlo De Mitri, Fausto Longo, Corrado Notario, Stefania Ratto, Francesca Si1-
vestrelli ve Giuliana Soppelsa; Arkeolog Daniela Cottica - Venedik Universite-
si; Ankara' dan arkeologlar Genler ve Haluk Soner; restoratrler Axel
Nielsen - Genova; Floransa Restorasyon ve Sanat Enstits mezunu restoratr-
ler Herve Barbieri, Maria Rosa Basileo, Paola Franca Lorenzi ve Elena Rove-
ra; Ankara niversitesi Meslek Yksek Okulu'ndan Derya ve
Topu; arkeoloji ..Anna Ciotta - Roma Universitesi, Gianluca
Leoni ve Francesco Sergi -: Lecce Miotto - Venedik Uni-
versitesi, Defne Tekay - Istanbul Universitesi; Torino Politeknik Universitesi
Simona Bologna, Raffaella Bonino, Erica Bonomi, Gian-
maria Ferrero, Nicoletta Frattini, Simona Ga11ina, Alessandra Lenti, Alessandro
Massa, Emanuela Minuzzi, Lorenzo Monticone, Giovanni Ponzano, Chiara Ri-
gotti ve Maria Luisa Torna.
AnkaraAnadolu Medeniyetleri Mzesi Arkeolog zcan
Trkiye ve Mzeler Genel temsilen

* Prof. Dr. Daria Ferrero De BERNARDI, Viale Mattioli 39 10125
263
Heyet, faaliyetini alanda srdrd; 1. Kuzey evre blgesi: Agora
ve Frontino Yolu, Ge Severyen ait, Byk Nimfeum iin
sz geen yol boyunca ve Bizans tesinde (Klasik iin
Francesco D' Andria, Orta iin Paul Raymond Arthur); 2. Kuzey Nekropol'-
de (Donatella Ronchetta); 3. Tiyatroda (Daria Ferrero De Bernardi)
restorasyon ve n Attilio De Bernardi
da ve nispi rlvesini ve sit
ve GPS sitemi ile topografik konumunu
Birinci Alan
Frontino Yolu, Latrina
ziyaretini ynlendirmesi iin ncelikli dzenleme
Frontino Yolu'nun ynnde
Latrina iin mdahalelerin devam
edildi. olarak belirtmek gerekir ise, ynndeki restorasyon-
dan ve tamamlamadan sonra tekrar ikinci bu
maya konu .
Dorik cepheye ait kolonlu pilpaye ayaklar ve para-
biraraya getirilerek ve orijinal pozisyonunda yerine konularak restorasyon-
(Fig. 1). Bu yn arkeolo-
jik analizine devam edildi. Bizans Dnemi ve
kuzeyinde Bizans v., VI. (LS.) dnemi evlerine ait du-
tamamlanarak ve yolun dizili bulunan agora kompleksi-
nin bir blm olan gerisindeki restoras-
yon (Fig. 2).
Bizans 'ndan nceki Frontino Yolu'nun Paul Arthur
Ge Antik ve Dnemi'ne ait bir blm yolu da eden strktrler
zerinde analizlerini srdrd. Bu duvarlardan birinde mermer "gzel mezar"
lahtine ait para bu para oturan hanedan figrnn ileride ta-

Tritonlar Nimfeumu
Ge Antik ve Yksek Dnemi'ne st ste
tespit edilerek nimfeum nndeki Frontino Yolu
zerinde ve 70 cm. havuzun olarak ile devam
etti (Fig. 3). Bu sonucu episema Atena bst bulu-
nan hareketli bir Amazonomachia friz ortaya (Fig. 4).
Nimfeum sonunda bulunan rlve son-
gerisinde durumda bulunan ve bu durumda
olan, kuzey ynndeki travertin ile ilgili, anastilosis a-
(Fig. 5).
Agora, Gney Taraf, Blm
stne Bizans Dnemi sur olan gney
boyunca denemeler Bizans al-
Gney dip olarak ller-
264
de, byk, kare, traverten bloklardan titiz bir dzeni gsteren
bir blok (Fig.6).
Agora, Taraf, Gney Blm
Bizans kulesi V. VI. bu blgeye malzeme doldu-
sonucunda bu strktrnn, bilgilerine de dayanarak
iyi durumda ortaya Stoa'da orijinal
me, Korint bir stun, kendi yerinde olan dikdrtgen bir kaide
gn Yunanca Serapide'ye yani toprak ve deniz
epilesis mevcuttur (Fig. 7, 8). Hemen iki metre
ykseklikte, Attis Tristis tipi mermer bir yontu, tam olarak Hemen
geen yontu kalkerden temizlenerek derhal Hierapolis Arkeolo-
ji Mzesi'ne (Fig. 9,10).

Frontino'nun ile d-
yolunun stnde 9. ve 10. tarihlendirilebilen bir gn
silonunun bunun hububat deposu olarak var-
(Fig. 11).
boyunca, stoa - basilica stnde, nek-
ropol ve apsisli dinsel karakterli bir Bizans
(M.S. 11. (Fig. 12, 13).
Alan
Nekropol
Kuzey Nekropol genel planimetrideki A-27 zerinde
Sz konusu olan mezar hemen yolun Tripolis
ynnde, kenarda gnmze, i odadan yoksun,
olan iki lahti iin, tamamen bloklarla (cfr. ka-
no. 52, Judeich) ve dzgn bir Gney
okunabilen bu durum Hierapolis mezar mimarisinin tek r-
etmektedir. sadece dzlem lmn iin de-
zamanda kronolojik ve buna olarak da
ieren problemlerin gzler nne serilmesine yol
1. iki ucunda aslan bulunan st mezar yer-
iki bir dayanak olan kaideyi gn
zamanda, gney cephesi boyunca, cepheye tamamen
daha nceden mezar aslan
(bunlar natralist tarzda bir kaideyi de ortaya
Bylece birbiriyle ve iki bomos meydana
Fig. 14).
2. Bomoslardan daha eski kaidenin ukurlu
kendi kadarki muhafaza
gn verileri, llerinin de
belirlenmesine oldu. Dikey hibir duvar
buna ortaya bu bir sonraki ile olan
265
me izleri, taban ve terminal ereve zerine grmemizi
(Fig. IS).
3. Daha sonra olan ikinci bornosun gney kaybol-
birinci bornosun ykselen tamamen tahrip edilmesin-
den
4. daha eski olan bornosun mezar b-
yk levhalarla bir taban hemen hemen hepsi kaybol-
kk stunlu levhalar zerine iki l
ortaya (Fig. 16).
S. levhalar, dzensiz ve dzensiz bir
gsteriyorlar. Bunlar alt kattaki bir rts grmektedirler.
6. olarak pozisyonu gelen ar-
malzemeden iki metrelik bir toprak ukurunun meydana gelmesine
yol Agustus Dnemi 'nden 4. (seramik, seramik Megara
iin veya ev iin seramik, anforalar, ait paralar).
1.-3. ait l eyizi Tm doldurma se-
viyelerde mhrlenerek ve kireli suyla emdirilerek bunlardan
birinde, seviyesinin hemen st dzeyinde, zaten eski tahriba-
ta insan da grld.
7. cephede kaidenin zerinde, modern
olarak bir ortaya
nc Alan
Tiyatro
ve restorasyon iki blgede st
geen zaten koltuk taban
ma ve restorasyon iin, bir blm gney
st ve kemerin dzenlenmesi ile birlikte sahne g-
arka cephesi.
kk koridorda bulunan, stleri
olan tonozla rtl, drt odada srdrld; bi-
rinci odadan diazoma seviyesinde analemma n ken-
di zerine bir dikey koridora geilmekte:
daha az ykseklikteki bir
ka koridor, kk, kare bir blmne bu blmnden so-
la dnlnce tekrar diazomaya, dnlnce ikinci bir odaya geiliyor. Ke-
merli dar bir geit bu iki birbirine Birbirini takip eden bu iki
alandan birinin, en alanlarla gibi g-
rnmekte, ikincisi ise tekabl eden stnde
ikinci ve nc cuneus eksende (Fig. 17).
ilk iki odadan Bu yatay blmlere
her birinin yenmek ve mteakip
mak iin ykseklikleri bunlar harla betonla bir-
birlerine dzgn, kk, kare traverten bloklardan
266
dir, bu ilk kk, dzgne bloklardan duvar ge-
takip ediyordu ki, bunlar zamanda hem destek
kaplama hem de birden byk kanada geen tonozun cephe b-
lmn (Fig. 18). Duvardaki konsollar, kanatla-
ortaya Bu konsollar antik iskeletlerine destek
olup, iskelesi iin gerekli keresteden de tasarrufu bunlar bizim
yeni iskeletler iin (Fig. 19).
Halen mevcut olan k tonozun blmlerini destekledikten sonra,
radyal duvarlarla ene sahip olan 2 m.), temellerin ve
gvenirliklerini gzlemlemek iin alan incelemesiyle devam edildi: Du-
varlar yerde, kaplama yoksun ve imento ok
yetersiz grld, bu yzden, temellerin i
da beton ile ve demir tamponlama usul
ile ve orijinal izleyerek, yani, kk 'bloklardan kaplama ve bolca
beton ve har meydana gelen duvardaki dol-
duruldu. Bu sonra, tonozlar dahilolmak zere, gerekli grlen yerle-
rin geildi ve nihayet eksik analemmadaki
muhtemel kadar - ki bunun tekrar ileriki bir tarih-
te - olan blmlerdeki eksiklikler giderildi (Fig. 20).
Diazoma ile, ilk blm koridor blm dz levha-
larla, ona dikey gelen koridor ise byk kare travertenlerden tonoz-
la Burada da, duvarda gereken
(Fig.21).
Cephedeki analemmadan diazomaya atriuma kadar uzanan
koridoru da, kare travertenlerden tonozla (Fig. 22); bu
tonozun, diyazomaya geit veren blm ve ikinci kemeri-
nin olan atrium, apraz tonozla rtlyd. Bu da tiyat-
ronun bu blmnn bozuk durumda olan siste-
masyonu ile ilgilenildi. zerindeki st
sistemasyonu iin durumda (Fig. 23).
1996'da sahne arka cephesi, sahne taban seviyesine ka-
dar 1997'de, 1993'deki byk olan
(400'den fazla blok) yerde ile ke-
merlerin devam edildi (Fig. 24, 25). Kemer
emin olmak iin nce bunlar yerde tek tek kuruldu, son-
ra bahsedilen bloklardan edilen dikeyayaklar
zerine monte edildi.
1998' de cephenin blmne kadar olan bitirilmesi umuluyor.
Gzlem
Apollo blgesinin iin Total Station
rlvesi Hierapolis arkeolojik genel erevesi ve topografik
iin GPS Bu metodla, temel mteakip
seviyede gerekmiyor, bylece engebeli, trafikli ve arazi-
lerde de
Sistemin tipik +/- 8 mm., elde edilen koordinatlar koor-
dinatlara veya UTM'ye evrildi.
267
Genel ereve GIS'in (Geografic Information System)
uygun ve zellikle de yere sinyaller tahrip edilmedike her tr ileriki
iin de
Italia Nikon Instrument, ve st dzeyde spesifik
ynetimi iin bir teknisyeni (Mh. Mauro Gallivanone) hizmetimize sundu.
Aerostatik balon ile 60 m. ykseklikten fotogrametrik
ekimler de
Sz geen fotograflar, standart Nikon makine ile ekildi. Makine hiz-
metimize bir de teknisyen (Geom. Cesare Cassanelli) sunan Scuola Normale
Superiore di Pisa verildi. Bu fotograflar hem grntlerin dkman-
tasyonu iin, hem de ileride Torino Politeknik niversitesi gerek-
olan metrik restitsyonu iin
Trk Hkmeti'nin temsilcisi Sn. zcan Bey'e, tm Denizli
Mzesi FIAT S.P.A'ya, Kq Fowa-Yashica'ya ve
Scuola Normale Superiore di Pisa Uyesi Prof. G. Nenci'ye
lerimi
268
Fig. 1: Hierapolis, Frontinus Yolu. Dorik cephenin restorasyonu
Fig. 2: Hierapolis, Frontinus Yolu Bizans restorasyonu
269
Fig. 3: Hierapolis, Frontinus Yolu. Tritonlu Nimfeum'un nnde
Fig. 4: Hierapolis, Tritonlu Nimfeum. Amazonomachia konulu frizden gelen para III.

270
Fig. 5: HierapoIis, Tritonlu Nimfeum. Temel restorasyon
Fig. 6: HierapoIis, temel
271
Fig. 7: Hierapolis, agora Serapis'e adak atlar
Fig. 8: Hierapolis, agora Mermer altar ve korint tipi stun
272
w
F
i
g
.
9
:
H
i
e
r
a
p
o
l
i
s
,
a
g
o
r
a

M
e
r
m
e
r
A
t
t
i
s
y
o
n
t
u
s
u
d
.
s
,
I
I
.

F
i
g
.
1
0
:
H
i
e
r
a
p
o
l
l
s
,
a
g
o
r
a

M
e
r
m
e
r
A
t
t
i
s
y
o
n
t
u
s
u
u
s
,
I
I
.

Fig. 11: Hierapolis, Frontinus Yolu. Caddenin zerinde erken

'!O,
'\
-,
Fig. 12: Hierapolis, agora Bizans ve kilisesinin
274
Fig. 13: Hierapolis, agora Bizans kilisesinin absidinden
Fig. 14: Hierapolis, kuzey Nekropolis'i. Mezar A27.
275
N -
J
o
-
,
F
i
g
.
1
5
:
H
i
e
r
a
p
o
l
i
s
,
k
u
z
e
y
N
e
k
r
o
p
o
l
i
s
'
i
.
M
e
z
a
r
A
2
7
k
a
z

d
a
n

n
c
e
k
i
d
u
r
u
m
F
i
g
.
1
6
:
H
i
e
r
a
p
o
l
i
s
,
k
u
z
e
y
N
e
k
r
o
p
o
l
i
s
'
i
.
A
2
7
k
a
z

r
a
s

d
a
k
i
g

k
o
m
p
l
e
k
s
i
Fig.17: Hierapolis, tiyatronun gney plam
Fig. 18: Hierapolis, tiyatro. 4 nolu re-
konstrksiyonu ve restorasyonu
277
Fig. 19: Hierapolis, tiyatro. 3 nolu tonozunun tamamlanma-
nce, alanda tonozun ile kk bir
para
Fig. 20: Hierapolis, tiyatro. 3 nolu mekanda
tonoz ve dona-
konsol
278
Fig.21: Hierapolis, tiyatro. S nolu koridor tonozunun yeniden
kompozisyonu ve analemma cephe res-
titsyonu
Fig. 22: Hierapolis, Tiyatro.
diazomaya koridorunun
lan tonozunun
279
Fig. 23: Hierapolis, tiyatro. 6 nolu koridorun
restorasyon s o n r a s durumu
Fig. 24: Hierapolis, tiyatro. Sahne gerisi kemerlerinden birisinin
yerde m o n t a j
280
281
THE 1997 EXCAVATION CAMPAIGN AT
SAGALASSOS AND DEREKY
Marc WAELKENS*
P.M.VERMEERSCH
I. ZTRK

I. THE RESCVE EXCAVATIONATKARAIN, DEREKY
1.1.
During the survey of 1995 a prehistorie eave with possible Epipaleolithie
material was found along the road from to Isparta, at approximately 11
km. east of the former, near the village of Dereky (Fig. 1). Between the 13th
and the 17 th of July a smaIl reseue exeavation under the direetorate of the
*
Marc Eastem Mediterranean Archaeology, Blijde Inkornststraat Zl , B-3000 Leuven,
BELIKA.
PJv1.V],3RMEERSCH, Laboratory for Prehistory, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELiKA
I.OZTURK,Arkeolog, Mze BURDUR.
H.A.EKINCI, Mze Mdr, BURDUR.
W.VIAENE, Physico-chernical Geology, Celestijnenlaan B-3001 Heverlee, BELiKA.
E.PAULISSEN,GeornorphologyandRegional Geography,Redingenstraat
FDEPUYDT, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
B.ARIKAN, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA..
I.VAN DAMME, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA..
J .VANDEN BERGH, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
I.AKYEL, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELiKA.
F.MARTENS, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA. .
I.UYTTERHOEVEN, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
TDEBRUYNE, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
DDEPRAETERE, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
K.BARAN, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA..
B.VAN DAELE, Cartography, Redingenstraat 16,B-3000 Leuven, BELIKA.
Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
C.LICOPPE, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
J.PROBLEME, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
R.DEGEEST, Cartography,Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELiJ.A.
L.VANDEPUT, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
L.LOOTS, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELiKA.
PDEGRYSE, Cartography, Redingenstraat 16, B-3000 Leuven, BELIKA.
T.PATRICIO, Centerfor Restauration RLernaire, Kard, MercierIaan 94, B-3OO1Heverlee, BEL,iKA.
S.ERCAN , Centerfor Restauration RLernaire, Kard. MercierIaan 94, B-3OO1 Heverlee,BELIKA.
K.VANBAELEN, Centerfor Restauration Rl.emaire, Kard. MercierIaan 94, B-3OO1 Heverlee, BELiKA.
283
Burdur Museum and financed by the Sagalassos Project undertook a sondage in
front of the cave in order to check the potential for a large scale
1.2. RESULTS:
Since the cave did not contain any sediments, various quadrants were
opened on the terrace in front of it and on the slope towards the small river
located 40 m. down (Fig. 20). In the lower part of the slope unconsolidated sed-
iments contained lots of prehistoric artefacts. However, a number of quadrants
presented profiles with an identical stratigraphical position: They contained
flint situated in a brown limestone debris, 0.40 to 0.55 m.below the
surface. They were covered by large limestone blocks which had probably fall-
en from the roof of the cave as the result of earthquakes or progressive weath-
ering. On top of this there were 0.30 m. of typical black deposits. The brown
sediments are probably cryoclasts, belonging to the Iate GlaciaL. This means
that the artefacts had been deposited in cryoclastic deposits and therefore
belong to the Iate Glacial. Probably, towards the end of the laste Iceage or dur-
ing the Tardiglacial, there was a prehistoric occupation of the cave or of terraces
in front of it. Cryoclastic and slope processes were very active and produced a
mass of fine limestone grit. When the occupants abandoned the settlement,
many artefacts remained on the surface. They were eventually moved by slope
evolution and covered by other deposits from the end of the cold conditions.
The surface created by those deposits, incorporating the prehistoric artefacts,
was covered by limestone blocks from a ceiling collapse, probably somewhere
during the first part of the Holocene. Holocene pedogenesis eventually resulted
in the formation of a mollisol, creating a superficial humus-rich A-horizon and
a brownish B-horizon. As shown by scattered sherds, during the Chalcolithic, a
new settlement arose. Following this period large-scale erosion created a deep
gully which descended from the valley slope on the east side of the cave
through the glacial deposits. it was filled with black A-horizon soil sediments,
containing both fiint artefacts and Chalcolithic sherds. A Iate Roman occupa-
tion, documented by pottery, resulted in more erosion and redeposition of ear-
lier deposits. Due to the intensive erosion of the cave's terrace, one cannot
expect to find any prehistoric artefacts in situ. Beside sherds from the
ChaIcolithic and Iate Roman periods, a total of 1306 stone artefacts were found.
The flint artefacts were very fragmented as a result of postdepositional process-
es. They contained 21 cores, 330 flakes, 31 bladelets, 678 chips and 86 chunks.
The few tools present consist mainly of on a flake, splintered
pieces, and retouched bladelets (Fig. 3).There are no typologically characteris-
tic pieces, but the stratigraphical conditions point towards the Epipalaeolithic
period for the oldest'ofthenr.The site also contained bone (sheep, goat and pig,
both wildand domesticated),which could not be Iinked to a specific settlement
period. . .
II.: THE 1997 EXCAVATIONS AT SAGALASSOS
The eight at Sagalassos was carried out between the
6th of Julyand the 28th of August 1997. A total of 122 scientists and students
l) See P.M.Vermeersch, I.ztrk, H.A.Ekinci & E.Paulissen, Excavations in the cave of Karain-
Dereky. in: M.Waelkens & L.Loots. Sagalassos VReport on the Surveyand Exeavation Campaigns
of 1996. Leuven University Press 1998 press).
284
(i ncluding 24 from Turkey) and 74 Turkish workmen were involved in it.
During the 1997 campaign the work was concentrated on the fol1owing areas.
We gratefully aknowledge the preeious help of Reyhan Krpe (anakkale
Mzesi), who acted as temsilci of the Ministry of Culture.
II.I.The Northwest Heroon
M.WAELKENS
B.ARIKAN
I.VANDAMME
In 1994 an exeavation was started immediately northeast of the Doric
Temple, where KFleischer in 1974 had found a Heroon, henceforth famous for
its friezes. Based on stylistic grounds, the latter were dated to the middle or
third quarter of the 2nd century Be. However, the architectural decoration of
building elements from the upper part of the structure, as well as new frieze
slabs, proved that the Heroon in reality is of Iate Augustan date (0-14AD), and
that it was repaired during the 2nd century AD. In 1994 a colossal marble head
was found in front of the building. it represents perhaps a youthful Alexander
the Great. During the 1996 campaign other parts of the body (legs and cloak)
were found.
The Heroon consisted of a square socle (7.55 x 8.50 m. ; 4 m. height),
which supported a 3-stepped krepis (total height 1 m.) carrying 2 m. talI
orthostats decorated on the west, south and east side with a frize of daneing girls
(five on each side). Fourteen of these daneers have been recovered thus far.
Above this frieze another step supported a Corinthian "distylos in artis" naiskos
(W: 4.90 m; H:4.80 m). Through its door a ca. 4 m. high statue (of Alexander?)
could be seen. The total height of the monument wast 14 m. During the 1997
excavations, research continued on the west and north side of the NWHeroon,
in order to uncover its socle, At the same time parts of the Iate fortification (LF)
and their new city gate, as well as the north side of the Propylon of the Doric
Temple were partly uncovered (Fig. 4).
Most excavated layers contained Iate Roman and early Byzantine mater-
ial (end of the 5th-first half of the 7th century AD). The foundation trench of the
Iate fortifications contained pottery dated between the second half of the 2nd-
3rd century AD and the first half of the 4th century AD, which may corroborate
the supposedly Iate 4th/early 5th century AD date of these walls (Fig. 5). On the
north and east side, the Heroon's podium contained only 3 rows of blocks above
the bedrock. Theyall had rough surfaces, while the upper moulding of the podi-
um remained unfinished. On this side, the podium was embedded into an artifi-
eial fill, containing pottery from the second half of the second century AD with
some intrusions dated to the 4th century AD. This artifical fill was clearly con-
nected with the construction of a water channel at the time when the Iate forti-
fications were built. Where it reaches LF, the channel continues at a deeper
(2) See already M.WaeIkens et alii, the 1994 and 1995 excavations at Saga1assos, in: M.Wae1kens &
W.PobIome (eds). Sagalassos IV.Report on the Surveyand Exeavation Campaigns oj1994 and 1995,
Leuven University Press 1997,173,185.
285
level, right through the fortifications and is connected to a cistem built on the
other side against the NWHeroon (Fig. 4).
During the last weeks of the campaign the excavations moved towards the
southwest side of the NWHeroon, where the NW comer of the Doric Temple
and the Iate Roman city gate were excavated (Fig. 6). There were no steps in
front of the gate, instead the area had been arranged as a ramp in Iate antiquity.
In this sector, two reliefs, representing Athena (Fig. 7) and Ares (Fig. 8) were
found. Both belonged original1y to the armour frieze of the north faade of the
2nd century BC Bouleuterion and had apparently been reused around 400 AD
to embellish the Iate Roman city gate.
11.2. The Area Around the Propylon of the Doric Temple
M.WAELKENS
JYAN DEN BERGH
V.VANDER GINST
N. ALP
During the years 1990-1992, a Doric Temple was excavated. Around 400
AD, it had been transformed into a watch tower and incorporated into the Iate
Roman fortification wall around the city's central part. In 1996, as part of the
NW Heroon research, excavations were resumed near the northeast comer of
the temple. They led to the discovery of a temenos wall and of a Corinthian
Propylon building, which could be dated to the early Augustan period (Fig. 9).
Since the temenos had been built against the east wall of the temple after the
latter's construction, this corroborated a construction date of the Doric Temple
during the first century BO. In 1997, work continued in the area between the
east waII of the Doric Temple, its Propylon and the nearby west wal1 of the
Bouleuterion courtyard. Here, a Iate construction (outside dimensions 4.80 x 7 m.)
composed of three rooms was unearthed (Fig. 10). The northem room was built
in the comer between the Doric Temple and its temenos wall, A floor level com-
posed of a dark soil with gravel appeared at the level of the podium of the Doric
Temple. it supported stili a container dated to the middle of the 7th century AD.
The central room was excavated as far as the foundation of the Doric Temple.
This showed that the front part of the temple had been rebuilt in alater period.
To the south of the large central room, a third space was unearthed. In its north-
west comer one found a dolium and in the southeast comer a concentration of
metal artefacts. Inside this room, a lot of coloured wall plaster fragments were
recovered, some decorated with flowers. Slabs found at the level of the bedrock
foundation in an east -west arrangement, corresponding with the southem
extremity of the Doric Temple, possibly belonged to the original temple court-
yard.
11.3. The Bouleuterion:
The Bouleuterion (or council house) of which some well preserved
Corinthian capitals had been dated in the past to a period shortly before the tran-
(3) See M.Waelkens et alii , The 1996 exeavation season at Sagalassos in: M.Waelkens & J.Poblome
(eds), Report on the Surveyand Exeavation Campaigns of 1996, Leuven University Press 1998 (in
press).
286
sition from the 2nd to the l st century BC, is the subject of an exeavation since
1996 (see note 3). The building was preceded by a large walIed courtyard. In
1996, the upper ashlar courses of its northern enelosure walI were exposed over
their totallength (25 m.). This walI, made of ashlar blocks with drafted edges,
had been rebuilt, reusing many of its original blocks, beside other spolia and
stretches of brickwork.
-the courtyard (M.Waelkens, J.Van Den Bergh, V'Vander Ginst, NAIp):
the aim of the 1997 campaign was to define the northern and southern bound-
aries of the courtyard and to start elearing its interior filIed with stones from the
buildings around it (NW Heroon, Doric Temple, Propylon of the Doric Temple,
the Bouleuterion proper). The western courtyard walI (thickness: 1.20 m.), part-
ly made of worked bedrock, was uncovered to a depth of nearly 2.50 m. Near
its northwest corner the bedrock stilI had a painted plaster coating. For the time
being it is difficult to get a picture of what it represents: there are red and blue
bands around a pattern in green and yelIow colours. The painted walI plaster
suggests that during the last occupation of Sagalassos, the courtyard had been
transformed into a covered space.
Of its northern wall only the northwest extremity was excavated in 1997.
The hypothesis that the structure in Iate antiquity had been rebuilt with brick
sections and reused blocks was corroborated. However, a sondage in the near-
by "Upper Agora North" area revealed that there may have been a first alter-
ation during the 2nd century AD.
-the Bouleuterion (M. Waelkens, I.Akyel, ELanduyt, F.Martens,
I.Uytterhoeven): the Bouleuterion had been studied already during the survey
campaign of 1986. Building elements found at the surface suggested a con-
struction towards the end of the 2nd century BC. The building was nearly
square and resembled the council house at Priene, with three rows of seats run-
ning parallel with the western,southern and eastern walls-, The 1997 campaign
treid to define the southern and eastern limits of the building. As a result, its
exterior dimensions could be fixed as 25.20 m. (N-S) x min. 24.20 m. (E-W)
(Fig. 11). lts western half is bui lt against natural bedrock, which forms alsa its
northern extremity. The western wall consists of a 5.10 m.long northern seetion
made of irregular but smooth ashlar in an almost pseudo-isodomic arrangement
that is preserved more than 2 m. high. The southern seetion of the wall recedes
0.40 m. and is made of coarse polygonal masonry with a rough surface. This
recess could reflect alater enlargement of the original structure towards the
north. The north walI (the original faade) presents a completely different out-
look but also shows two different treatments outside and inside. Only the inside
face is original, while the outside represents a Iate Roman alteration. The walI
stands still to a height of more than 8 m. in its northwest corner, but gradualIy
diminishes in height towards the east, where it seems to have colIapsed. In its
lower level it is interrupted by five doors. There was a row of windows at a
higher level with projecting consoles in between. The date of the reconstruction
(4) See M.Waelkens, Sagalassos. History and archaeology, in: M.Waelkens (ed). Sagalassos I First
General Report on the Survey (1986-1989) and Excavations (1990-1991), Leuven University Press
1993,43-44.
287
of the front wall is unelear, but the fact that almost all stones of its weaponry
frieze (including the busts of Ares and Athena) are reused in the Iate fortifica-
tions and the city gate built shortly after 400 AD, shows that at that time the
council house was in such a state that parts of it could be dismantled or

Inside the auditorium seats are arranged along the west south and east
wall. The western row of seats is preserved almost completely. There were eight
rows of seats over a length of 16 m., interrupted by two flights of small steps.
Between the upper seat and the back wall there is a walking area of nearly 2m.
The southem part of the auditorium. was excavated over a length of nearly 9 m.
lt contains only four rows of seats now, but originally there was a fifth row.
The excavations further revealed the existence of a Iate structure above
the western seetion of the auditorium. lts east wall (length: 11.60 m.) stands on
the edge of the upper row of seats. The structure consists of two rooms corre-
sponding in length with the two sections of the Bouleuterion's west wall.
Outside and inner walls are preserved to a height of approximately 0.40 m. and
of mortared rubble. The south room has a mortared floor, the northern one
is paved with tiles. The southem flight of steps of the western row of seats con-
tains a water exit coming from the south room of the Iate structure. lt ended in
a rough mortared rubble structure (ca 2.40 x 2.80 m.) on top of the three lowest
rows of seats which may have been a water storage tank. The function of the
structure, either dwelling or workshop, has not been eleared yet. lts material
could be dated to the 6th and to the first half of the 7th century AD, which cor-
responds with the last occupation phases of Sagalassos.
IlA. The Workshop Area of Upper Agora North
M.WAELKENS
F.MARTENS
I.uYITERHOEVEN
D.AMURCUOCLU
From 1994 to 1996a 6-7th century AD complex of workshops has been
excavated immediately north of and above the large Nympaeum (AD 160-180)
along the northern edge of the Upper Agora. Originally this area was occupied
in part by an early HelIenistic Market Building in rusticated masonry. During
the early Imperial period the western half of the structure was replaced by an
ashlar terrace building which may have contained a cryptoporticus and a Doric
portico above it.When the Antonine Nymphaeum was built around 160-180
AD, this structure was rebuilt and amortared rubble facing placed along the
inside of its faade. Its floor was raised a first time during the 4th century AD
and the building divided internally. After the 518 AD earthquake the floor level
was raised again and the whole structure divided into rooms or work-
shops. They were occupied until the final destruction of the city by an earth-
quake around 650 AD
5.The
1997 excavations tried to document the connection
(5) M.Waelkens et ahi, The 1994 and 1995 exeavation seasons at Sagalassos, M.Waelkens &
J.Poblome (eds) Sagalassos IV.Raport on the Surveyand Exeavation Campaigns of 1994 and 1995,
Leuven University Press 1997, 127-173.
288
between the Roman terrace building and later transformations to the west and
northwest of it. The area to the north of the Bouleuterion courtyard waIl, partly
excavated in 1996, was further examined in order to find its foundations and a
possible connection with the western entrance of the Roman terrace building.
Five rooms ( X - X V and VI) were excavated (Fig. 13). Rooms XIII and XIV,
located to the west of an early Byzantine stairway descending into the
Bouleuterion's courtyard, belonged to the earlier 7th century AD. Since they
have no door towards the street to the north of the workshop area, they may
have been connected with Iate structures inside the Bouleuterion's courtyard.
The latter's north waIl consists of regular rusticated ashlar. Its foundations were
reached, but not excavated. Pottery from a m which covered them could be
dated between 2nd half of the l st and the l st half of the 2nd century AD. This
fiIl belongs to a repair of the original wall and reflects a raising of the street
level. This was perhaps a result of the construction of the Antonine Nymphaeum
( 60- 80 AD) and of the corresponding transformation of the area i ocated to the
north of it.
The excavations inside rooms XII, VI and XV, located to the east of the
early Byzantine stairway, again indicate that the western extension of the work-
shops located inside the original Roman terrace buildin took probably place
during the first half of the 7th century AD. it is interesting to notice that the 7th
century AD levels of these extensions are located at the same level as the2nd
century AD levels inside the building, which might suggest that not the whole
area around the latter had been raised during the successive transformations of
the terrace building between the 2nd and the 7th centuries AD.
1I.5. The Late Hellenistic Fountain House
M.WAELKENS
J.POBLOME
In view of the anastylosis of the Ist century BC fountain building exca-
vations were undertaken inside the water basins of the building's porticoes,
which needed to be plastered with a waterproof coating. Therefore the floor
level inside the basins had to be removed. Below it, a 0.56 m. thick m was
found containing pottery dated to the Iate Ist century BC and the early l st cen-
tury AD, i.e.the very beginning of the Sagalassos red slip ware production.
Below the fill, the original mortared floor level was found. This shows that the
original arrangement inside the fountain house's water basins had been altered
during the early first century AD and thus confirms a 1st century BC construc-
tion date for the original structure.
1I.6. The Roman Baths
M.WAELKENS
T.DEBRUYNE
D DEPRAETERE
KBf..RAN.
During the 1994 campaign, the southwestern part of a huge bath complex
was excavated. it contains three superposed levels. The 1995 excavations
289
uncovered a caldarium of which the brick vaulted ceiling had collapsed and
destroyed the original marble paved floor. As a result a 1.25 m. high hypocaus-
tum floor with round supporting terracotta pillars below it, was exposeds. During
the 1996 campaign, the excavations concentrated on the northern part of the cal-
darium and the adjoining rooms to the south and west of it. These excavations
exposed the western edge of a second caldarium located at a slightly higher level
which contained an intact hypocaustum system (with square pillars and arched
wall sections). One exposed also two praefurnia (heating places). The latter are
located to the south of the two caldaria which they served.
The seasons of 1994-199 had also shown that below the hypocaustum
floors of the baths there existed a probably well preserved ground floor, acces-
sible through a rectangular door and illuminated by a large window in the west-
em faade of the building. There was also a vaulted opening (entrance?) in the
structure's south wall, near its southwest corner. The airn ofthe 1997 season was
to excavate the complete northern caldartum and to get a clear picture of the sit-
uation outside the southwest cornerofthe baths (Fig. 14).
-Topfloors (Fig.15): Researchwas first concentrated on.the northern part
of the north caldarium (Fig, 16lofwhich the internal dimensionscould be
established as 13.50 m. (width, E-W)by 16.50 m. (length, N-S). Inside,
inscribed and differently stamped tiles were recovered, together with nearly 40
tons of Docimian wall veneer. Some marble panel s were inscribed or contained
grafitti. The reused false marblecapitals of the room could be dated to the
Antonine period by L.Vandeput, which may be the date of the original con-
struction of the baths. However, alater capital discovered in 1996, as well as
bricks with Christian graffiti indicare that the caldarium had been repaired dur-
ing the 5th or 6th century AD, most probably after the earthquake of 518 AD.
The hypocaustum floor of this caldarium consists of square floor tiles in the
southern and of rectangular tiles inthe northern part of the room. A square tile
supported the hypocaustum pillars.Close to the east wall the latter were square,
but elsewhere they were round. All pillars were covered by two square bricks
of different sizes (30x30x6 cm.and40x40x6 cm.) and supported heavy, square
terracotta slabs (80x80xl0 cml.The latter were covered by a double mortar
package (respectively 12andSSCm. thick) which carried a very thin mortar
layer upon which largemarbleslabs rested, some of them still in situ (Fig. 17).
Near the northeast of the north caldarium, the hypocaustum system was
connected with the corresponding system of a room located to the east of it and
to the north of the southern caldarium. Since this room was situated at a greater
distance from both praefurnia, it may have served as a tepid room or tepidari-
um. The height of its hypocausturnfloor was the same as that of the south cal-
darium, so that it mayhavebelQngedtoJhesame building phase. A vaulted.pas-
sage at the to three heating channels (width:0.6
m.) connected to oneanotherby rneans of corbeled triangular vaults located in
the brick walls between the channels. Several details point towards later alter-
ations of the system. The floor tiles here had different dimensions
. (6) M.Wae1kens et alii. The 1994 and 1995 exeavation seasons at Saga1assos, in: M.Wae1kens &
J.Pob1ome (eds), Sagalassos lv. Report on the Surveyand Excavations of 1994 and 1995, Leuven
University Press 1997, 199-205.
290
(0.73xO.73xO.05 m.). To the south of the northern caldarium research continued
inside the praefurnium of the south caldarium. Its pavement consists of ashlar
stones some of which contained lines showing the original placement of the
walls. it was clear from this that the room originaUy must have served another
puspose than that of a heating room. The heating channel which links the prae-
furnium with the south caldarium hypocaustum shows also two building phas-
es.
-Ground floor (Fig, 18): during the 1997 campaign a series of well pre-
served vaulted rooms on the ground level of the baths could be entered. The
upper strata of two rooms (l and 4) were excavated.
At first sight there seems to be a correspondance between the inner waUs
at ground level and those located in the upper floor, right through the hypocaus-
tum level Room 1, located near the second southwest dent of the baths is a
smaIler space (8 x 3.50 m.) covered by a vaulted ceiling. It was a 6th century
AD addition intended to carry the praefurnium of the north caldarium. Its ceil-
ing consists of rows of tuffo blocks alternating with rows of bricks and is ori-
ented north-south. The north wall consists of rubble combined with ashlar
blocks. The south wall is composed of bricks at either side of a staircase, lead-
ing to a collapsed structure to the south. The east and west walls consist of brick
vaults. The west waU has three vaulted openings, the two outher ones being
windows and the centralone a doorway (Fig. 14). Towards the east, room 1
gives acces to three corridors with an east-west orientation. Corridor 1 is ca. 6
m long and consists of a brick vaulted ceiling supported by rubble walls. it ends
against a rubble walL. Corridor 3 (the southern one) is exactly similar with the
first, except for the fact that its back wall contains horizontal rows of bricks.
The central corridor is wider and longer and has a double brick ceiling sup-
ported by rubble waUs. it intersects with the brick ceiling of room 2. Except for
their western extremity which seems to be comtemporary with the construction
of room 1, all corridors seem to be part of an older arrangement. Room 2
( l 2 x 8 . o m.) is located to the east of room 1 ith which it is connected by the
7.20 m. long corridor 2. Its ceiling is made of tiles put upright. it is not clear
whether this ceiling has a double or a single layer of tiles. The back of corridors
1 and 3 is not visible inside room 2. lts northern wall is made of rubble and con-
tains in its centre a double brick vault which leads to a short corridor which has
been blocked by a rubble masonry, To its left, at a somewhat lower level, there
is a double brick vault serving as an entrance to an east-west corridor leading to
room 4 (Fig. 19). Next to the central double brick vault in the north wall of
room 2, another brick vaulted entrance, now blocked, must originally have con-
tinued inside the bath complex. The south wall of room 2 is also a rubble wall,
but this one contains a brick vault covering al most the whole width of the wall.
The space between this rubble wall and the vaulted brick ceiling shows that the
former has been added later. A hole cut recently through this rubble wall
reveiled a side room with a vaulted opening very similar to the one in room 4,
be it somewhat wider. it must have been an exterior opening blocked by rubble
at alater date. In the east wall of room 2 there are two shorter single vaulted
brick corridors. The right one is wider and partly blocked by loose rubble
blocks. Both corridors intersect with the ceilings of rooms 2 and 3.
291
Room 3 is nearly as large (12 x 6.25 m.) as room 2. Its north wall is made
of rubble and also seems to have been built later. Its south wall looks similar
(Fig. 20). In the eastem part of the room there is one corridor which continues
ca. 6 m towards the east and then is blocked by debris. Most probably it pro-
vided an entrance to a fourth room which is filled with debris. The bath com-
plex almost certainly contains other well preserved rooms to the east and north
of room 3. Room 4 is accessible from the south via a vaulted ashlar opening
near the southwest dent of the bath complex (Fig. 21). From this vaulted open-
ing a double brick vaulted ceiling sloped downwards and intersected with the
barrel vaulted ceiling of the room. The sloping vault could suggests that a stair-
case went down into the room but this has to be proven by future excavations.
The room is large (10.50 x 7 m.) and oriented east-west. it had originally a dou-
ble brick barrel vaulted ceiling. The lower part came down, but there are still
some remains in situ, especially on the eastem side. The east wall is a rubble
wall and contains a double vaulted door towards a corridor which connects it
with room 2. The western end of the room contains a short corridor leading to
the window in the west faade of the baths. In the north wall a largely destroyed
doorway leads towards room 5, which is a rectangular brick vaulted room ori-
ented west-east. The latter is mostly filled with debris. Its eastem rubble wall
contains a hole leading to room 6, while another vaulted passage in its north
wall gaye access to room 7. Room 6 could not be explored because of the high
level of the debris which it contains. Yet, a higher vaulted brick ceiling is visi-
ble. it is rather well preserved and rests at either side on a rubble wall. Its ori-
entation is also east-west. The west wall is built of rubble and contains in its
centre a double brick vault. Room 7 again is almost completely blocked by
debris. To the left, there seems to be a connection towards the west facade of
the baths. The room seems to continue towards the north. According to the plan,
it must almost have reached the northwest comer of the baths.
II.7.The Lower Agora and the Agora Gate
M.WAELKENS
B.vAN DAELE
. Y I L D I R I M
B.DEMARSIN
C.LICOPPE
During the 1994 campaign the remains of a monumental gateway (Lower
Agora Gate) were discovered incorporated into a Iate Roman staircase near the
southwest comer of the Lower Agora. This gateway consists of two podia
(2.68x 1.08 m.: 1.52 m. high) set at 8 m from each other, both carrying two
Corinthian columns and hexagonal pedestals with similar columns in between.
They supported a beautifully decorated entablature composed of an architrave,
a frieze with theatre masks carrying fruit garlands, a corniche and an attica with
palmette anthemia. The date of this gateway could be attributed to the reign of
Tiberius (14-37 AD). During the 518 earthquake most of the gateway and of the
Lower Agora's portico collapsed, except for the west part of the gate. The latter
292
was incorporated then into a Iate construction. Above the debris of the old gate-
way a monumental stairway of 32 steps was laid out, incorporating spolia of the
old gate. The Lower Agora's west portico was also rebuilt after the earthquake.
Another earthquake around 650 AD eventually destrayed the city, including the
Lower Agora and its portico. An early Christian cemetery was arranged amidst
the earthquake debris, several tombs of which were found in 1995 and 1996
7

The 1997 campaign on the Lower Agora intended to uncover more of the
west portico in order to get a better knowledge of the agora as a whole, includ-
ing its early Christian cemetery. The top soil contained the youngest piece of
evidence ever found at Sagalassos, a coin issued by Basil II (976-1025)-
Romanus III (1028-1034), clearly lost by avisitor, and not by an inhabitant of
the by then since long abondoned city. In the destruction layer of the earthquake
around 650 AD (Fig. 22) which contained an enormous amount of architectur-
al fragments coming from the Apollo Klarios Temple and its temenos, and from
the 6th century AD west portico, an early Christian (7th century AD) grave was
uncovered. it corresponds with the ones previously found on the west slopes of
the Lower Agora and around the Agora Gate. The stratum below it contained
lots of painted plaster, prabably belonging to Iate Roman or Byzantine
dwellings constructed inside the portico. This layer was a 6th-7th century AD
occupation layer and contained a lot of artefacts. The third to seventh column
bases from the south of the western portico were found in situ, Their columns
and entablatures were broken in large pieces. it is clear from these remains that
the portico had been rebuilt after the 518 AD earthquake, reusing some capitals
from the Apollo Klarios sanctuary, as well as most elements of the original por-
tico. The latter can now be dated to the second half o the Ist century AD
(Flavian period).
1I.8.The Potters Quarter
J.POBLOME
A series of sondage excavations was carried out in the potters quarter, sit-
uated to the east of the theatre, in order to study the actual remains of the local
ceramic production process. The local pottery production at Sagalassos seems
to have started already during the HelIenistic period. This process would be
organised as a manufacture from the last quarter of the Ist century
BC onwards and the production would continue on an industrial scale well into
the first half of the 7th century AD. As far as one can judge, Sagalassos should
be seen as one of the more production centres of ceramics in the
ancient world. Sagalassos red slip ware can be considered the most important
feature of this production process, for this tableware was intended for intensive
trade on a supra-regional level within the eastern basin of the Mediterranean.
Therefore, within the context of classical archaeology, the potters quarter
of Sagalassos offers a unique chance to study every aspect of the ancient pro-
duction techniques. The exeavation started where a major anomaly had been
located (Trench 1: 5 x 5 m.) during an electro-magnetical survey carried out in
(7) M.Waelkens et alii, ibidem 205-212.
293
1996. it mainly covered the east part of the quarter. Excavations revealed the
presence of ophiolitic bedrock at a depth of about 0.60 to 0.80 m. The ferro-
magnetic nature of this bedrock explains the anomaly. As a result, an electro-
magnetical survey can no longer be considered a potential source of informa-
tion for kilns here. Therefore it was decided to excavate topographical relevant
units within the quarter and to try to understand its stratigraphical and geomor-
phological compenents which could result into a picture of the internal func-
tional and chronological organisation of the patters craft. In this way the focus
was not merely finding the actual production sites, but working out the nature
and chronological evalutian of the artisanal activities that were organised in this
quarter, and of which the ceramic industry formed an integral part. Three other
trenches (Trench 2, 3 and 4: 5 x2 m.) were laid out following the east-west
directian of the eastern slope and in the line of Trench I. In all three, a ceram-
ic dump, mainly consisting of the local tableware, was cut. The material can be
dated to the 2nd century AD. In Trench 2 this waste material was dumped over
a fresh face of ophiolitic bedrock. This was alsa the case in Trench 4, but here
anather layer, containing early Byzantine material, was found on top of the
dump. This layer was clearly the result of an erosion process, bringing materi-
al from a northeastern slope. Only in Trench 3, an older phase was found below
the 2nd century AD dump, consisting of a thick horizontal layer with mainly
kiln waste material, mixed with misfired and dumped tableware dated to the
first half of the s t century AD. Trench 5 (5 x 2 m.) was laid out 30 m. south of
Trenches 1 to 4, at the bottom of the e a s t e r r slope. it contained a continuation
of a Iate Roman terracotta water pipe discovered in Trench 3. When composing
a theoretical profile of the eastern slope the difference in depth of the ophi-
olithic bedrock between the different trenches is striking. Mainly the depth at
which the bedrock was found in Trench 3 and the fresh appearance of the
bedrock in every trench indicates that this bedrock originally had been quarried
in antiquity. Further interdisciplinary research is needed in order to define the
characteristics of this raw material and find out how this material was applied
in the ceramic industry. The presence of good quality day may have influenced
the choice of the setting of this industrial activity. Anather important conclusion
is that after the ceramic waste had been dumped here during the 2nd century
AD, no major activity took place in this part of the quarter. As a consequence,
the material of the same date which can stilI be found at the surface should be
considered more or less in situ. In other words, this part of the quarter was aban-
doned from the 2nd century AD onwards, and mos probably no kiln or potter's
workshop should be expected in it.
A second set of sondages was excavated in the southern part of the pot-
ters guarter. it ends here in a law, long hill, overlooking a central, large depres-
sion. The hill itself is rather bare and bedrock surfaces at several places. Trench
6 (4x4 m.) was laid out in a smaIl depression between the west side of the hill
and an east slope forming part of the higher platform immediately east of the
theatre. Trenches 7 (lOxI,5 m.) and 8 (2x2m.) were laid out on an approxi-
mately LO m. wide platform at the foot of the north side of the long hilL.
Exeavation was stopped in Trench 6 at a depth of about 1.5 m., before bedrock
294
was reached. No indications of any past activity were found. Trenehes 7 and 8
indicated that the platform at the foot of the long hill is an artifieialy lay-out,
covered with a material eroded from the north face of the long hilL. The exact
nature of the platform, built un with a fill of middle sized stones, is not clear yet
and requires further investigation. One striking feature certainly requires further
research within an interdisciplinary framework. A thick package of yellow loam
mixed with coleanis rock fragments was found at a depth of about 1 m., in the
north part of Trench 7. Was this platform laid out to collect, sart and prepare raw
materials used in one or anather artisanal activity?
III.THE 1997 CONSERVATlON AND RESTORATION ACTIVITIES
III./.Anastylosis of the Late Hellenistic Fountain House
TPATRICIO
SERCAN
K.VAN BALEN
By the end of 1996 the anastylosis of the Nymphaeum was carried out up
to the column capital level. During the 1997 campaign it was completed by
adding the capitals, architraves, cornices and wall blocks. While the building
was re-erected, its structural behavior was improved while respecting the orig-
inal structural system. Only if they had been connected originally, blocks were
connected to one anather by new dowels and cramps in fiber glass. Their aim is
to protect the original elements and not so much the structure proper against
strong impacts, such as a severe earthquake. By selecting this technique the
energy imposed on the structure by an earthquake will be consumed for break-
ing the connections and maving the blocks instead of crushing them, as would
happen in the case of rigid metal connections. In the worst case, the blocks will
fall and normally break in the very places where they have been repaired. This
probabilistic damage eventually will cause less damage than that caused by
crushing blocks. Specially prepared fibreglass dowels of 15 mm diameter and
LO cm length, fixed to the original dowel holes by an epoxy grout were used to
connect capital s and column drums. The restored architraves were posed freely
on the capitals and then connected to one anather by new cramps of rolled fibre-
glass mats embedded in epoxy grout. The cornices, as in the original dispostion,
were posed without any connection to the architraves. Yet, a thin layer of a plas-
tic hydraulic lime mortar was used between blocks, in order to increase the con-
tact points and to distribute the loads properly. For the re-erection of the build-
ing, a few missing elements had to be replaced. The aim was not to reconstruct
the building completely, but only to allow re-using all existing original ele-
ments. For the replacement of the missing parts, it was decided to use anatural
stone that was compatible with the original material in its esthetic and structur-
al aspects. A convenient limestone was found in a quarry at Y a r l near Burdur.
Five missing column capital s were carved from it. During the 1997 campaign,
19 new wall blocks and 1 step black were alsa recarved. In the case of frag-
mentary blocks, new elements were carved which fitted to the original pieces.
Five half-colurnn capital s and two half-cornice pieces thus were completed and
295
integrated into the original elements by using epoxy mortar and fibreglass rods.
For the re-use of all existing original pieces all column capitals carved in 1996
were reshaped in order to allow their matching with the original pieces. The sur-
face finishing of new pieces was done in a special way in order to distinguish
them from the original ones. All new carved blocks were stamped by smaIl lead
marks indicating the year 1997. As the water supply feeding the Nymphaeum in
antiquity still functioned, it was alsa possible to restore the original function of
the building (Fig. 23).
1I1.2 .The Protection of the Neon Library
T.PATRICIO
S.ERCAN
M.WAELKENS
H.KKTEN
S.SENER
The aim of this project was to conserve the remains of the 2nd century AD
Neon Library and to protect and present its mosaic floor and inscriptions. The
construction of a protection building covering the library by means of rubble
walls and a metal roof started in 1995. By the end of 1996 campaign it was
almost completely reversible and well integrated into the surraunding land-
scape. During the 1997 campaign works concentrated on the restoration of the
library remains. A conservation team from B a k e n t Yksek Okulu of Ankara
University (H.Kkten, S.Sener) restored the mosaics. Afterwards, the roof of
the protection building which follows the original inclination of the slope before
excavations started, was covered by earth and plants, so that it will no longer be
a "disturbing" element in the future (Fig. 24). Inside the building wooden walk-
ways were arranged for visitors (Fig. 25). Both projects were officially opened
to public the 3rd of September 1997.
IV ACKNOWLEDGEMENTS
This text presents the results of the Belgian Programme on
Internuniversitary Poles of Attraction initiated by the Belgian State, Prime
Ministe's Office, Science Policy Programming. Scientific responsability is
assumed by its authors. This research was alsa made possible thanks to an
FWO-Vlaanderen research grant (PWO/G.0215.96) and to the GOA-pro-
gramme (97/1).
296
DERB<Y I<ARAlN
TOPOGRAFiK FlAN
Fig: 2
14
.'
,. ..

J, ________



297
U
"
.-- ','
-- ::
)- ':
-,
...... ".'.
" 16
:f

15

12
6

1
2.
14
4


, .. ' '''. :'
" .' . .
- ..-.: '-, .: 'o

Fig: 3
298
- -
Fig: 4
299
Fig :5
Fig :6
300
301
-L
i
- g :lu
OORIC TEMPLE
BOULEUTERION
COURTYARD
302
r
i LI
W
i
i
-/-
ROAO
Fig :11
+
+-
+
303
Fig :13
Fig :14
304
MASTERPLAN: ROMAN BATHS
Fig :15
305
Fig :16
306
Fig :18
--"'.,...... ..,"_.
.. ....Jo _
.......-...... ..,.,. ..
o - ........ ....
307
308
Fig: 22
309
Fig: 23
Fig: 24
310
311
n
--N-
eo
~
APHRODISIAS 1997
R.R.R.SMITH*
New York University's campaign at Aphrodisias in 1997 (23 June to 20
August) was the seventh season of archaeological work at the site since the de-
ath (in 1990) of the former director Professor Kenan Erim. Projects included
new excavation, geophysical survey, marble restoration, architectural and
sculptural documentation, and site and objects conservation. The major aims of
the expedition's program remain to document and publish the buildings and
sculptures discovered by Prof. Erim and to investigate the urban plan and stre-
et system of the ancient town.
New York University's expedition at Aphrodisias is sponsored by the Ins-
titute of Fine Arts in cooperation with the Faculty of Arts and Science of New
York University, with generous support from the National Endowment for the
Humanities in Washington, from the Friends of Aphrodisias in Istanbul,
London, and Paris, and from several private donors. The expedition is most gra-
teful to the Minister of Culture and the Director of Monuments and Museums
in Ankara for their kind permission and continuing support for this project. The
expedition's staff is made up of specialists from Austria, England, France, Tur-
key, and the U.S., and of students from New York University, Pennsylvania
University, Philadelphia, and Ankara University. Most efficient and warm assis-
tance was provided in all matters by the government representatives Nesrin Ka-
rabay (Denizli Museum) and Orhan Atvur (Antalya Museum).
l. Exeavation (Figs.l, 2)
The program of exeavation begun in 1993, designed both to investigate
the urban plan of the site and to assist in the full recording of the major monu-
ments of the city center, was pursued under the direction of C. Ratte. Excavati-
on was undertaken in three areas: inthe residential area between the Temple ()[ _
_
the Sebasteion.
In two trenches in Aphrodisias North designed to test the results of the
1996 geophysical survey of this area, the iate Roman and Roman levels of a
bath building(?), and residential or commerciaIlindustrial structures were inves-
tigated (excavator, C. Unruh) (Fig. 1). Finds included tiles, pottery, unguenta-
*
Prof.R.R.R.SMITH, New York University Institute of Arts, East 78th Street New York, N.Y.
10021,ABD
313
ria, metal instruments, and a smaIl Late Roman coin hoard. Investigation below
the street waIls lining the main north-south avenue revealed by the geophysical
survey brought pottery in context of the Iate Hellenistic and Augustan periods.
This should then be the date at which this part of the city grid-plan was origi-
nally built up.
Four trenches in the Temple of Aphrodite (excavator, L. Hebert) investi-
gated different parts of the Temple's conversion into a Christian basilica and its
restructuring in the Byzantine period. One trench explored the area of the apse
and the ciborium. Another trench clarified the western colonnade of the exo-
narthex and located behind it the foundations of the original Hadrianic temenos
wall (Fig. 2). Two further trenches explored the relationship between the cent-
ral north-south colonnade of the atrium and the atrium's outer south wall, and
showed that the outer wal1 of the atrium was built later. The main finds in this
area were Byzantine burials. A new state plan of the Temple-Church (l: 100), in-
corporating recent discoveries, was drawn by architect H. Mark.
Further exeavation was carried out in the North Building of the Sebaste-
ion (excavator, M. Berenfeld) in conjunction with the recording and drawing of
a new state plan (architect, O. a p a r t ) ,
2. Geophysical Survey
The subsurface geophysical survey, begun in 1995 and directed by L. So-
mers, was continued in 1997. A broad flat area of 70,000 square meters in the
southern part of the site, extending south of the theater up to the city wal1, was
surveyed by an electronic resistivity meter (assistant geophysicists, C. Adam
and K. Ahmet). The resulting data, processed in a computer map, showed that
the rectilinear city-grid continued also south of the city center. Both the main
street lines and individual buildings showed up clearly in the new geophysical
map.
3. Architectural Documentation (Figs. 3, 4)
Besides the recording of the Temple-Church and the Sebasteion (above
seetion 1), architectural documentation was pursued on several monuments: the
Bouleuterion and its marble stage building (L. Bier), the well-preserved southe-
ast corner of the North Agora which has been standing since antiquity (archi-
tect, C. Clevenger) (Figs. 3,4), and the cavea and seating of the fully-preserved
Stadium (architect, A. Leung; archaeologist, K. Welch).
The CAD drawing of the city plan and the individual buildings of the si-
te was pursued with a view to creating a new city map that will combine the ex-
cavated parts of the site with the geophysical map of the outlying residential
sectors (architect, C. Norman).
4. Site Conservation
The program begun in 1995 to conserve the exposed waIls of the ancient
monuments of the site with lime mortar was pursued under the direction of sto-
ne conservators T. Proudfoot and T. Flernons. The conservation of the waIls in
the following buildings and trenches was successfully completed: the North Te-
menos House, Aphrodisias North (AN 1), the Southwest Complex (SWC 8),
and the temenos of the Temple of Aphrodite (TAphTem 93).
314
5. Sculpture Documentation
The project of documenting all the scuIptures and scuIptural fragments
from the site was continued under the direction of R. Smith and 1. Van Voorhis.
A compIete new inventory of all the scuIptures in the Exeavation House com-
pound and depots was carried out. The sculpture databases were updated and
corrected, and new marbIe finds were catalogued -- including a figural piIaster
capital and a complete inscribed sarcophagus from the Northeast Necropolis.
Marble study fragments from the old excavations (stored in the Exeavation
"Garage" House depots) were sorted, transferred to new durable plastic boxes,
and recorded.
Individual research and documentation projects were pursued: on the
busts from the Atrium House (1. Lenaghan), on the cult-irnages of the Aphrodi-
te of Aphrodisias (L. Brody), on the Sculptor's Workshop (1. Van Voorhis), on
the Ninos parapet reliefs from the civil Basilica (B. on the Achilles
and Penthesilea group from the Hadrianic Baths (K. Welch) , and on the Iate an-
tique portrait statuary of the site (R. Smith). Graphic and photographic docu-
mentation of the Sebasteion sculptures and bases was also continued (archaeo-
logical draftsman, K. Grkay; photographer, M. Ali
6. Pottery Study
A new project was begun to sort through, organize, and record the unp-
rocessed pottery from the old excavations. New depots were equipped with ste-
el shelving in the Exeavation "Garage" House, and the long process of working
through the material and sorting it into new plastic boxes was begun (archaeo-
logists, M. Berenfeld, L. Brody, C. Unruh).
7. Epigraphic Research & Local Survey
Epigraphic studyand documentation was carried out by epigrapher A.
Chaniotes on the following groups of material: on the inscriptions of the new
sarcophagi discovered in 1993-1997, on the graffiti and masons' marks of the
Sebasteion, and on the inscribed storage jars of the site. The columns of the
North Building of the Sebasteion were discovered to carry on their rear inner si-
des a series of inscribed alphabetic masons' numbers, running from A to S (alp-
ha to sigma).
A three-day survey of the antiquities--mainly sarcophagi and parts of
tombs--visible in the villages of Geyre and Drtyol was carried out by archaeo-
logists L. Brody and B.
8. Infrastructure Development
A large permanent shade structure for the study of pottery was construc-
ted in the Exeavation "Garage" House, and new depot facilities were also equ-
ipped there. In the main Exeavation --
old toilets were removed, and a new perimeter wall was
built on the north side of the compund garden where the old toilets had stood.
The electric wiring and the water drainage of the main Exeavation House was
also fully overhauled. And a neworganization of the space within the main Ex-
cavation House compound garden was carried out. Plans were made for the
construction of urgently needed depot space in the main compound and for a
new room and toilet facilities for the Exeavation House guards.
315
9. Marble Restoration and Conservation (Fig. 5)
The program of restoring important marble sculptures from the depots
was continued under the direction of T. Proudfoot. Twelve fine portrait busts
and heads, ranging in date from the first to the sixth centuries A.D., were newly
conserved, mounted, and installed in the Aphrodisias Museum on two long, li-
mestone benches (Fig. 5). In preparation for the long-term restoration of the Se-
basteion reliefs (below seetion 11), one of the reliefs was completely dismant-
led in order to study the techniques and unsatisfactory materials used in the first
restoration of the sculptures, carried out soon after their discovery.
10. Publications
it may be useful to list here the fuller published reports on recent work at
the site, and the publications of various groups of material that have appeared
in the last few years:
SMITH, R.RR , C. Ratte, 'Archaeological Research at Aphrodisias in Caria, 1993', American Journal of
99 (I 995) 33-58
RUECHE, C. , SMITH, R.R.R (eds.), Papers 3: The setting and quarries, mythological and
other sculptural decoration, architectural development, Portico of Tiberius, and Tetrapylon. Jour-
nal of Roman Archaeology, Supplementary Series No. 20. Ann Arbor, Michigan 1996)
SMITH, R.R.R. , RATTE, c. , 'Archaeological Research at Aphrodisias in Caria, 1994', American Jour-
nal of 100 (1996) 5-33
DlLLN, S. , 'Figured Pilaster Capitals from Aphrodisias', American Journal of 101 (1997)
731-769
SMITH, R.R.R , RATTE, C.; 'Archaeological Research at Aphrodisias in Caria, 1995', American Journal
of Archaeology Lo1 (1997)
HALLETT, C.H., 'AGroup of Portrait Statues from the Civic Center of Aphrodisias' American Journal of
Archaeology 102 (1998) 58-89
SMITH, RRR., RATTE, C.; 'Archaeological Research at Aphrodisias in Caria, 1996', American Journal
of 102 (1998) 225-250
VORHIS, J. Van, 'Apprentices' Practice Pieces and the Training of Marble Sculptors at Aphrodisias', Jo-
urnal of Roman Archaeology 1I (1998) forthcoming.
Further recent bibliography is given in a new Aphrodisias website that
deseribes the current state of research at the site. it can be visited at
www.nyu.edu/projects/aphrodisias.
ll. Forward Planning: New Museum
Detailed planning and consultation was undertaken for the eventual res-
toration of the unique program of seventy reliefs from the Sebasteion and their
display in a large new museum at the site special1y designed for them. A pre-
liminary project for the new museum was prepared for submission to the
General Director and to other bodies which might be interested in financing this
project. A detailed presentation of this project and of the other main conser-
vation and restoration needs at Aphrodisias was prepared and published on the
Internet (www.arch.at) in collaboration with the ARCH Foundation (Director,
Francesca von Habsburg) in Salzburg.
316
Fig.l:Aphrodisias. Trench in sector
called Aphrodisias North, showing
north-south street bounded by two
parallel street walls in fore-ground.
Looking east.
Fig. 2: Aphrodisias. Trench in atrium of
Temple-Church, showing foundation of
colonnade of exonarthex in foreground
and foundation of original Hadrianic west
temenos wall (which later supported outer wall
of narthex) at metre scale, Looking east,
317
318
Fig. 4: Aphrodisias. View of Ionic coIonnade, Fig. 3. Looking south
Fig.5: Aphrodisias. DispIay ofmarbIe portraits of Roman and Late Roman periods installed
in Aphrodisias Museum
319
*
DIE AUSGRABUNGEN IN AIZANOI 1997
Klaus RHEIDT*
Die Ausgrabungskampagne des Jahres 1997 begann am 28. Juli und en-
dete am 14. September mit der Abreise der letzten Das Kulturmi-
nisterium der Trkei war in diesem Jahr vertreten durch Frau A. Maden
lar ve Mzeler Genel Ankara), die die Arbeiten in jeder Weise un-
tersttzte.
Ausgrabungen au! dem Zeustempelplateau (Abb. 1-7). Die Grabung vor
der Sdecke des Zeustempelpodiums, bei der 1996 Reste der rnittelbyzantinisc-
hen Bebauung innerhaIb der Festungsmauern um das Tempelplateau freigelegt
worden waren>, wurde fortgesetzt, umAufschluB ber die vorbyzantinische Be-
bauung zu bekommen (Abb. 1). Zunachst wurde ein TeiI der byzantinischen
Mauern abgebrochen, aus denen Fragmente zahlreicher Bauteile geborgen wer-
den konnten. Unter den byzantinischen Mauern fanden sich von Osten nach
Westen verlaufende Tonrohrleitungen und eine Struktur, die im Planum und im
Profil von zwei paraIlel verlaufenden Kiesschichten begrenzt wird und grnlic-
he, lehmige Erde enthalt. Neben der dickeren Doppeltonrohrleitung verIief eine
weitere dnne Rohrleitung nrdlich paraIlel dazu sowie eine ebenfalls aus den
dnneren Rohren bestehende Leitung, die von der West-Ost verlaufenden Le-
itung gekappt ist (Abb. 2). Die Tonrohre besitzen Muffen und waren ineinan-
dergesteckt sowie mit Kalkmrtel sorgfaltig abgedichtet. Im Bereich um die
Tonrohre wurde rmische Keramik gefunden, durch die sich der Einbau der
Wasserleitungen ungefahr zeitlich eingrenzen ltiBt. Im Nordwestabschnitt der
Sondage fanden sich drei groBe Marmorblcke auf einem Fundament aus
Bruchsteinen und Kalkmrtel, die nach ihrer Ausrichtung ein Rest der Funda-
mentierung des Tempelpodiums sein knnte (s. Abb. 1). Sowohl die diekere
Doppeltonrohrleitung als auch die dnnere Leitung laufen ber die erhaltenen
eingeoaut woroen-:---
Dr.Ing, Klaus RHEIDT, Deutsches Archaologisches Institut, Podbielskiallee 69-71, 14195 Berlin-
ALMANYA
(1) An den Arbeiten waren beteiligt: K. Rheidt U. Wulf-Rheidt, M. Wrrle, N. Atik, G.
K. Jes, Lochner, S. Blum,A. Haseley, J. Meister, N. Rring,A. Ozkan, F. N. Akse-
ki, E. Baylan, A. Atila. Die Erprobung geophysikalischer Mefimethoden wurde im Rahmen
einer gemeinsamen Exkursion der Universitaten Braunschweig und Clausthal-Zellerfeld in der Zeit
v<?m 1. bis 12. September von O. Baumer, C. Borgerding, U. Kampke, U. Kirs-
B. Lampe, A. Neuhaus, C. Rohr, C. Vocks, S. Brune, C. -A. Dsing, J. ExE, C. H.
Khl, C. Schulze, C. Urban,A. Weller durchgefhrt.
(2) Vgl. K. Rheidt, AA 1997, 432f.
321
Sollte die Fundamentecke zum hadrianischen Tempelbau gehren, so knnen
die Rohrleitungen kaum vol' der spaten Kaiserzeit entstanden sein.
Sdwestlich der Rohrleitungen wurden nach Abbau der byzantinischen
Mauern acht Graber freigelegt, die mit dachfrmig aneinandergestellten byzan-
tinischen Dachziegeln abgedeckt waren>, Vier der Graber, die keine Beigaben
enthielten, wurden vollstandig und eines teilweise ausgegraben und die erhalte-
nen Teile der Skelette geborgen (Abb. 3). Danach konnte die Struktur aus grau-
grnem Lehm und Kies weiter freigelegt werden, in die die Graber eingetieft
worden waren. Schon in den hheren Schichten war die groBe Menge sorgfal-
tig polierter, nicht auf der Tpferscheibe hergestellter Keramik aufgefallen, die
unter den Keramikfunden der bisherigen Grabungen in Aizanoi vllig fehlte.
Bei der weiteren Ausgrabung nahm dieses Fundmaterial sowohl im Inneren der
Struktur als auch in den Erdschichten, die an diese angrenzen, stark zu. Es lieB
sich bestatigen, daB es sich bei der gefundenen Keramik um einen homogenen
Siedlungsbefund aus der frhen Frhbronzezeit II (ca. 2800-2500 v.Chr.) han-
delt, vor m Gebrauchsgeschirr unterschiedlicher Gattungen, darunter groBe
Vorratsgefalse und Tafelgeschirr. Die Keramik ist grBtenteils sehr gut gebrannt
und poliert. Es wurden zahlreiche Gefalse mit jeweils drei groBen FBen gefun-
den, daneben Einhenkelgefabe, teilweise mit umlaufendem Buckeldekor-.
Die Funde stammen von einem relativ genau West-Ost ausgerichteten
Bauwerk von ca. ,Sm. Lange, dessen Gesamtbreite ber Sm betragt. Die
grnliche Lehmfllung im Inneren ist begrenzt von zwei parallel verlaufenden
Schichten aus Kies im Abstand von ca. 40cm., deren sdwestliche von einem
karbonisierten oder verbrannten Holzbalken begrenzt war. Vor der abgerunde-
ten Westecke fand sich ei ne bschungsartige Steinsetzung aus kleinen Steinen,
die offenbar als Schutz gegen das Abrutschen der Lehmmauern diente (Abb. 4).
Die GrBe der Anlage und der Aufwand der Bschungsbefestigung lassen an ei-
ne zentrale Anlage der frhbronzezeitlichen Besiedlung denken, jedoch bleiben
hier die Ergebnisse der weiteren, fr die kommende Kampagne geplanten Un-
tersuchungen abzuwarten.
Eine weitere Grabung wurde im Bereich der Sdecke des Tempelpla-
teaus begonnen, um die zeitliche Abfolge von Dorischem Saulenhof und Tem-
pelhofhallen zu klerens (s. Abb. 1). Dominiert wird die Situation von der byzan-
tinischen Festungsmauers aus Spolien unterschiedlicher Herkunft (Abb. 5).
Nrdlich der byzantinischen Festungsmauer kam im Nordwestteil des Schnittes
eine Mauer aus Bruchsteinen und Erde zutage sowie ein groBer grober Pithos,
bei denen es sich um Uberreste der byzantinischen Burginnenbebauung han-
delt". Sdstlich dieser spaten Einbauten fand sich eine Mauerecke aus krafti-
gen Kalkmrtelmauern, die die Nordecke des Dorischen Saulenhofs bilden. In-
nerhalb des ausgegrabenen Bereichs wurde der an die nordstliche Rckwand
des Saulenhofs angebaute Pfeiler mit Keilsteinbogenansatz freigelegts (Abb. 6).
(3) Zu diesem byzantinischen Grabtyp vgl. K. Rheidt, Av? XV 2 (1991) 225ff.
(4) Fr eine erste Durchsicht und vorlaufige Beurteilung der Keramik danken wir Herrn T. Efe.
(5) Zum Dorischen und zu den TempelhofhaIlen s. R. Naumann, Der Zeustempel zu Aizanoi
(1979) 4lff. 63ff.
(6) Zur byzanti!!ischen Festung s. C. Naumann, IstMitt 35,1985, 275ff.
(7) Vgl. K. AA 1997, 432ff. u. Abb. 4.
(8) D. Krencker und M. Schede hatten diesen Bogenansatz schon im Verlauf der Sondierungen 1926 und
928 beobachtet. Vgl. Naumann a.O. 63. Taf. 37f. 6ge.
322
Es handelt sich um den Rest einer Bogenstellung, die vermutlich nachtraglich
zwischen die Ecksaule und die Rckwand der Saulenhalle eingebaut worden ist.
Der Baubefund beweist eindeutig, daB der Dorische Saulenhof deutIich frher
entstanden sein muB, als die Tempelhofhallen, fr deren Einbau erhebliche Um-
bauten an der Nordecke des Saulenhofs notwendig waren. In einer Sondage hin-
ter der Nordwestwand des Dorischen Saulenhofs, zwischen der byzantinischen
Festungsmauer und dem Bruchstein-/Mrtelfundament der TempelhofhaIlen
fand sich ein dichter Versturz aus Dachziegeln, Reste von Lehmziegeln und
Fragmente von Lehmverputz mit Kalkanstrich. Darunter folgte der vIlig ver-
kohIten LehmfuBboden des Gebaudes. Diese Reste lassen sich nach der vorla-
ufigen Auswertung der Keramik in heIlenistische Zeit datieren.
Hauptergebnis der Grabungen der Kampagne 1997 war die FeststeIlung,
daB sich der Zeustempel auf einem Siedlungshgel befindet, Fr die Anlage des
Tempels wurden die spaten Schichten des Hgels bis auf Hhe der frhbronze-
zeitlichen Bebauung abgetragen. Der Dorische schneidet mit seiner
Nordecke in diesen Hgel tief ein, so daB seiner Rckwand heIlenistisc-
he und vorhellenistische Schichten anstehen, wahrend die VerfIlung im Inne-
ren vorwiegend spates Material aus der Zeit der Aufgabe der gesamten Anlage
(Abb. 7).
Fundbearbeitung. Die Aufnahme der Bauteile der spatantiken Saulenstra-
Be und der erhaltenen Reste des Rundbaus wurde beendet, so daB nun Vor-
aussetzungen fr eine zeichnerische Rekonstruktion der HaIIenarchitektur und
fr die Gesamtbearbeitung der zwischen 1992 und 1995 durchgefhrten Gra-
bungenvvorIiegen. M. WrrIe setzte die Registrierung von Spolien in den Dorf-
antiken Befunden in der Umgebung von Aizanoi wurde auch 1997 fort
und konnte so das Bild der antiken Besiedlungsstruktur und dichte in der Aiza-
nitis weiter verdichten. Besucht wurden die Dner der nordwestIichen Aizani-
tis. Dabei konnten zahlreiche Fundstcke aufgenommen und mehrere bisher un-
bekannte antike Siedlungsplatze lokalisiert
N. Atik schloB die Bearbeitung der aus der Saulenstrafsen-
grabung abi'. Der grBte Teil der Keramik stammt demnach aus frhkaiserzeit-
lichen AuffIlungsschichten, in denen auch in groBer Menge Fehlbrande,
Schlacken und Formschsselfragmente aus Tpferfen zu finden waren. Im Be-
reich der frhen Mauern ca. 2m. unter dem Niveau der Saulenstrafse konnten
anhand der Keramikfunde ungestrte heIlenistische Schichten ausgemacht wer-
den. K. Jes setzte die Bearbeitung der Bauornamentik von Aizanoi fort.
Sonstige Arbeiten. Die 1991 begonnene Untersuchung der neuzeitlichen
Dorfbebauungv wurde mit der FertigsteIlung der Bauaufnahme eines Wohnha- .
. uses-sdstliGh-g@.genber-des-1'empelplateaus fortgesetzt. Eiii weiteres Forsc-
hungsprojekt galt den mittelalterIichen figrIichen Ritzbildern auf den CeIla-
den Zeustempels, die berwiegend Kampf- und Beuteszenen, bewaff-
nete Reiter, Bogenschtzen und Lastpferde zelgen>. In der Nekropole nordst-
(9) K.Rheidt,AA !995,699ff.-Ders.,AA 1997, 431ff.
(I O) Er wurde dabei von G. untersttzt wurde. Vgl. K. Rheidt, AA 1997,433. 435 Abb. 5.
(11) Mitarbeiterinnen diese Projektes waren G. N. Akseki, E. Baylan und A. Ozkan.
(12) s. K. Rheidt,AA 1993, 499ff. -Ders.AW28, 1997, 496ff.
(13) Dieses Projekt wurde von K. Jes durchgefhrt.
323
lich des Theaters wurden Reinigungs- und Vermessungsarbeiten an mehreren
Grabmonumenten durchgefhrt, welche zum Ziel hatten, die Aufstellungskon-
texte der zugehrigen monolithen Trgrabsteine zu klaren. Dabei konnte fest-
gestellt werden, daB ein Teil der Trgrabsteine in mehrgliedrige, von monolit-
hen Gebalken bekrnte eingebunden war.
An verschiedenen SteIlen im Ruinengebiet von Aizanoi fanden 1997 ge-
ophysikalische Messungen (Abb. 8). Ziele waren einerseits die Auffin-
dung und Kartierung von Strukturen im Untergrund, die die topographisch-his-
torischen Forschungen der Aizanoigrabung erganzen sollten, und andrerseits
der Vergleich verschiedener geophysikalischer Methoden hinsichtlich ihrer An-
wendbarkeit und der Qualitat der Ergebnisse. Besonders die Kartierung mittels
Geoelektrik und Magnetik zeigte insgesamt gute Ergebnisse und verspricht
nach AbschluB der Auswertung Hinweise auf unterirdische Baustrukturen.
Restaurierungsarbeiten. Mit den dringend notwendigen SicherungsmaB-
nahmen an den Parodoswanden des Theaters konnte 1997 in begrenztem Um-
fang begonnen werden. Nach Herstellung eines Fahrweges wurden die vier am
meisten gefahrdeten Blcke der stlichen Wand heruntergenommen. Es stellte
sich heraus, daB die Blcke in aulserst schlechtem Zustand sind. Sie sind durch
Druck und Frosteinwirkung teilweise in zahlreiche kleine und kleinste Einzel-
teile und muBten gereinigt und nach und nach wieder zusammengek-
lebt werden.
Arbeiten zum Schutz des Kulturerbes. Im Winter 1996/97 wurden der Um-
zug der Volksschule aus den bisher genutzten Gebauden am Westrand des Or-
tes in ein neues Gebaude im Ortszentrum von avdarhisar abgeschlossen und
die Gebaude dem Kulturministerium zur Nutzung als Museums- und Grabungs-
depot zur gestellt. Die geplante Nutzung der Gebaude wurde in ei-
nem gemeinsamen Protokoll des Direktors des Museums Ktahya und der Gra-
bungsleitung festgelegt. Trotz begrenzter Geldmittel konnte schon 1997 mit den
ntigsten Arbeiten zur Reparatur und Herrichtung der Gebaude begonnen wer-
den (Abb. 9). AIle in Kisten gelagerten Stein- und Keramikfunde der Grabun-
gen seit 1978 und die Funde der Kampagne 1997 wurden in die neuen Regale
eingeraumt, Die Einrichtung von Museumsdepots und einer Wohnung fr den
Museumswachter sowie die Erneuerung der Urnzaunung des gesamten
des sind fr die kommenden Jahre vorgesehen. Die Ubergabe der Schulgebaude
an das Kulturministerium und die Herrichtung zur Nutzung durch das Museum
und die Grabung ist ein entscheidender Schritt zur dauerhaften Lsung der Sic-
herheitsprobleme in Aizanoi und zur Bewahrung des kultureIlen Erbes fr knf-
tige Generationen.
Publikationen. Ein Bericht ber die aktuellen Grabungsergebnisse 1994
bis 1996 in Aizanoi, in dem besonders die Konsolidierungs- und Restaurierung-
sarbeiten ausfhrlich publiziert sind, erschien im Archaologischen Anzeiger
1997. Ein allgemeiner Uberblick ber die Arbeiten des Deutschen Archaolo-
gischen Instituts in Aizanoi mit besonderer Bercksichtigung der neuen Forsc-
hungen seit 1990 wurde in der Antiken Welt, Heft 6, 1997, verffentlicht.
(14) Diese wurden im Rahmen geophysikalischen von Mitgliederndes Instituts
und der TU und des fr
TU Clausthal-Zellerfeld durchgefhrt.
324
1997 YILI VE
1997 28 Temmuz'da 14 Eyll'de sona
gibidir: K. Rheidt U. Wulf-
Rheidt, M.Wrrle, N.Atik, Ll.ochner, S.Blum,A.Haseley, J.Me-
ister, N.Rring, A.Ozkan, N.Akseki, E.Baylan, A.Atila. Je-
ofizik lm denenmesi, Braunschweig ve Clausthal-Zellerfeld
niversitelerinin birlikte bir gezisi erevesinde, 1-12 Eyll
tarihleri O.Biiumer, C.Borgerding, U.Brandes, A.Kampke, U.Keitel,
FKirstein, B.Lampe, A.Neuhaus, CRohr, CVocks, S.Brune, C.-A. Dsing,
C.Friedrich, H.Khl, e.Schulze, C.Urban, A.Weller'in ger-
T.C. Kltr 1997 her
bizden esirgemeyen Maden ve Mzeler Ge-
nel Ankara) temsil
ve 1996 Zeus podyumunun gney
nnde platosunu evreleyen sur"
iinde Bizans Dnemi 'nin tarihlenen bir ait or-
taya Bizans Dnemi'nden nceki bilgi sahibi
olabilmek iin bu blgedeki 1997 da devam (Resim:
1). ilk Bizans Dnemi'ne ait bir bl-
m ve izimler belgelendikten sonra Bu du-
ok mimari eleman ortaya
Bizans bir knk sistemi ele (Resim: 2).
Birbirinin iine gemeli olan knkler kire ile Knklerin
evresinde olan ve Roma Dnemi'ne tarihlenen keramikler
rruyla su sisteminin dnemi olarak belirlenebilmektedir.
blmnde kire ve moloz duvar ile bir
temel ynlendirilmesi dikkate bu podyu-
munun temel ait bir (Resim: 1). Ele ge-
en knk borular temel stnde gre temel duvarla-
daha ge bir dnemde Temel
Hadrian Dnemi'ndeki ait knk sisteminin
de Ge Imparatorluk Dnemi 'nde gerekir.
Bizans sonra knk sisteminin se-
kiz adet mezar ortaya birbirine Bi-
zans Dnemi'ne ait kiremitler ile rtl olan bu mezarlardan drt tanesi tama-
men, bir tanesi (Resim: 3). Bu iskelet ka-
ele Daha sonra derinlemesine iine
renkli kilden ve strktrn devam _
_ ile
ve renkli killi bir toprak iermektedir. Ust tabakalar-
dan itibaren, zenli bir buna mleki
ok keramik buluntu ele Bu alandaki sr-
dke Aizanoi'de ilk kez ele geen bu tip keramik buluntunun da
Iinde gnlk ait formdaki kaplar, byk kiler ve
servis keramikler Eski Bronz II'ye tarih-
lenen ( 2800-2500) homojen bir ortaya
Olduka iyi ve keramikler iinde, ok
325
dekorasyonu olan tek kulplu kaplar da

Bu buluntular uzanan olarak 11,5 m.
5 m.'den fazla olan bir aittir (Resim: 4).
iindeki 40 cm. kil dolgu, birbirine paralel
uzanmakta olan iki tabaka Bunlardan
ya da olan bir be-
lirlenmektedir. yuvarlak olarak olan
kk meydana gelen olarak bir istinat bu-
Bu istinat kil engellernek-
tedir. ve istinat gz nne
Erken Bronz Dnemi'ne tarihlenen ait merkezi bir varoldu-
Sz konusu daha kesin sonulara
mek iin bu alandaki gelecek devam edilecektir.
Bir ise platosunun gney ucunda
(Resim: 1). Bu Dor Stunlu Avlu ile avlusunu evreliyen
galerinin evreleri Burada k-
kendeki malzemeden Bizans sur ait ok
da ele (Resim: 5). Sur kuzeyinde, kesitin kuzey-
moloz ve topraktan bir duvar ortaya
yerde byk ve kaba bir pithos ele Bu pithosun
da Bizans Dnemi'ne tarihlenen i kale ait bir
sz konusudur. Bu kale ii kire
bir duvar Bu duvar Dor Stunlu
Avlu'nun kuzey aittir. blgenin i stunlu av-
lunun arka kuzey yer alan bir paye ile birlikte bir kemer
ortaya (Resim: 6). Bu payenin Krencker ve
Schede 1926 ve 1928 sondajlar da sap-
stunuyla stunlu avlunun arka daha
ge bir dnemde bir kemer sz konusudur. Bu buluntular Dr S-
tunlu Avlu'nun avlusunu eviren galeriden daha erken bir dnemde in-
avlusunu eviren galerinin
stunlu avlunun kuzey ucunda nemli
Bu sonucunda Bizans sur
da, bu duvarlara yaslanan bir duvar daha ortaya Bu duvar yine
malzemeyle olan iki duvarla birlikte kule benzeri bir ya-
Dor Stunlu Avlu'nun Bi-
zans sur avlusunu evreleyen galerinin moloz duvar
temel bir
iinde bir ele Bu iinde kiremit, killi ve
kire ile dekore killi bir ait fragmanlar Daha
da tamamen haldeki taban yer Bu
daha nce ele olan keramikler Hellenistik D-
nem' e tarihlenmektedir.
1997 sresince en nemli sonucu,
Zeus Erken Bronz Dnemi'ne tarihlenen bir ait hyk
stne tespit iin bu tepenin
326
ge Erken Bronz Dnemi'ne ait kadar Dor
Stunlu Avlu bu tepenin kuzey derinlemesine kesmekte ve avlunun ar-
ka evresinde Hellenistik ve Hellenistik Dnem ncesine ait
me (Resim: 7).
Buluntular zerindeki Ge Antik Dnem'e tarihlenen s-
tunlu caddeye ait mimari elemanlarla yuvarlak ait rlveleri
Bylece 1992 ve 1995 ki mal-
zemenin dokmantasyonu ile galeri mimarisinin restitsyonu iin gerekli olan
belgeleme Kyevlerinin olarak kul-
Aizanoi 'ye ait antik malzemelerin belirlenmesi konusunda
M. Wrrle 1997 da Bu Ai-
zanoi evresindeki antik strktr ve bu strktrn ait
bilgilerimizin Bu nedenle Aizanoi 'nin
kylere gezileri Bu sonu-
cunda ok buluntu ve bugne kadar bilinmeyen
rin ortaya .
N. Atik ve ekibi, stunlu cadde keramikler zerindeki
Bu keramiklerin byk bir Erken Imparator-
luk Dnemi'ne tarihlenen dolgu aittir. Bu dolgu iinde ok
ile cruf ve formdaki kaplara ait fragmanlar bu-
Erken dneme tarihlenen blgede,
olarak stunlu caddenin kotun 2 m. kadar ele geen keramik
buluntular Hellenistik bir ortaya
'Aizanoi'nin Mimari Sslemeleri' konulu devam
Antik Alandaki 1991 beri srdrlen gelenek-
sel ky zerindeki platosunun
daki evin rlvesinin devam Bir projesi
ise Zeus sella stndeki ait figrl izimlerin
incelenmesidir. Bu izimlerde ve avlanma sahneleri, biniciler, ok-
ul ar ve yk beygirleri tasvir edilmektedir. Nekropol'de, tiyatronun
sunda bulunan mezar temizlenerek lmleri Bu
kadar tek tek ele olan
ki mezar bir btn olarak
sonucunda bu tip mezar bir ok monolit mi-
mari cephelerle
Braunschweig ile Clausthal-Zellerfeld teknik niversitelerine Jeofi-
zik ve Meteoroloji enstitlerinin yelerince Aizanoi 'nin yerlerinde jeofi-
zik metodlarla lmler (Resim; 8)._Bu(jliiIl1leriuamacLtoprak-al-
tmtiaki-strktrlerin-oel1rlenereK15if ve elde edilen sonula-
Aizanoi topografisine ynelik ile Bir ama
ise antik alanda jeofizik mmkn olup olma-
mmknse elde edilicek belirleye-
bilmektir. Bu zellikle jeoelektrik ve manyetik metodlar
lmlerin iyi sonular ve bu yntemlerin yer strk-
trIerin belirlenmesinde
327
Restorasyon Tiyatronun acilen gereken
parados 1997 iinde Bir a-
yolu sonra parados drt blok yerlerinden kal-
stlerine gelen ykler ve donma nedeniyle k-
k paralara olan dikkatlice temizlenen birbirleri-
ne ve bu bloklar Bu uzun zaman
alacak projeye 1998 da devam edilecektir.
Kltr Koruma 1996 J 97 iinde
bulunan okul srdren
merkezinde bulunan yeni okul
eski mlkiyeti mze ve deposu olarak zere Milli
Kltr belirtilen
amala iin ve Ktahya Mzesi
da bir protokol olanaklara acilen gerekli olan tami-
rat ve 1997 (Resim: 9), 1997
bulunan ve 1978 bu yana srdrlen ele olan tm
ve keramik buluntular yeni raflara Mze deposunun ve mze
bekisi ile araziyi evreleyen tel rglerin yenilenmesi gibi
lerin gelecek Okul mlkiyetinin
mze ve deposu olarak zere Milli 'ndan
Kltr Aizanoi'de ele geen eserlerin uzun sreli
ve bu eserlerin gelecek nesillere konusun-
da nemli bir
328
AIZANOI
,
frhbronzezeitlich
U
hellenistisch

rmisch i
C
rmisch ii
rmn1i
mittelbyzantinisch i
+ <%.
mittelbyzantinisch II
EEL Grab
...z.
Tonrohrleitung

Grabungsgrenze 1926
Grabungsgrenze 1996/7
10m
i
11/97 NR
o
i i it J

Abb. 1: Aizanoi 1997. Grabungen auf dem Tempelplateau. Phasenplan

Resim 1: Aizanoi 1997. Zeus platosundaki evrelerini gsteren plan
329
Abb.2: Aizanoi 1997. Spatkafserzeitliche
Tonrohrleitungen
Resim 2: Aizanoi 1997. Ge
Dnemi'ne ait knk sistemi
Abb.3: Aizanoi 1997. Byzantinisches Grab
Resim 3: Aizanoi 1997. Bizans
330
Abb.4: Aizanoi 1997. Frhbronzezeitliches Gebliude. Westecke
Resim 4: Aizanoi 1997. Erken Bronz Dnemi'ne ait
Abb, 5: Aizanoi 1997. Sdecke des Tempelplateaus mit byzantinischer Festungsmauer
Resim 5: Aizanoi 1997. platosunun gney ucu ve Bizans sur
331
Abb, 6: Aizanoi 1997. Nordecke des Dorischen Saulenho-
fes. Bogenansatz
Resim 6:Aizanoi 1997. Dor dzenindeki Stunlu Avlu'nun
kuzey Kemer
Zeustempel
Abb.7: Aizanoi 1997. Tempelplateau und alterer SiedlungshgeL. Erlauterungsskizze
Resim 7: Aizanoi 1997. platosu ve hyk. Tasvir krokisi
332
Abb. 8: Aizanoi 1997. Geophysikalische Messungen
Resim 8: Aizanoi 1997. Jeoflzik lmler
Abb.9: Aizanoi 1997. Zeustempel und neue Depots in der ehemaligen Volksschule
Resim 9: Aizanoi 1997. Zeus ve eski ilkokul yeni mze ve
333
1997 YILI RAPORU
Recep
I.

Bu cavea, parodoslar, sahne ve blmnde
anelemma teras evlerde
Cavea: st blm oturma ait blokaj ve oturma blok-
ve erozyon nedeniyle tahrip Buna yer
yer blokaj ve merdiven cevea st ve merdiven
yerlerinin belirlenmesi mmkn (Resim: 1). Ancak parodos boyunca
analemma bu blmdeki cave durumu ve merdi-
ven henz bilinmemektedir. Yeni gre cavea st
blmnde, orkestradan gelen merdivenlerin birer merdiven daha
st blm merdivenlerinin daha dar, aslan yan ise aIt
blmdekilerin aksine sade ve biimde Mimar
Ali Oz'n gre seyirci kapasitesi de 4000

Kaya parodosun sahne yan
cephesi ile alanda ve -3A karesinde Bizans Dnemi'ne ait duvar
* Prof. Dr. Recep Dokuz Eyll niversitesi, Fakltesi, Restorasyon Anabilim Da-
35100
(i) T.C Kltr ve Dokuz Eyll niversitesi yrtlen Metropolis
Philip parasal destekle srdrlmektedir. Torba-
Belediyesi, Medoder ve Meseder (Metropolis Sevenler nemli
Btn bu kurum ve bir bor bilirm.
i 997 temsilcileri olarak Arkeoloji Mzesi'nden Mehmet Trkmen ve Hikmet Or-
takaya grev Kendilerine gsterdikleri ilgi ve te-
ederim. Mehmet Trkmen ve restorasyon
restrasyri byk Ka-
ziyaret eden Tulane niversitesi'nden Prof. Dr. Kenneth W. Harl sikkelerin Kln
niversitesi 'nden Prof. Dr. Helmut Engelmann ise
Bu Dr. Ersoy (Dokuz Eyll niversitesi), Metropolis Projesi srek-
li Arkeolog: Meri, Gkhan Aygn Ekin, Ali Altmer; Mimar: Ali z.
Antropolog: Gr. Handan (Anadolu nuversitesi), Mimar: Nezihat Nur
Kocasoy, Ilkay Ertem, Bahar Sinta. Mehmet Gital. Arkeolog: Yu-
Burak Delikan, Gkhan Atila Trker; arkeoloji Alpay Odluyurt, Em-
re Mehmet Orhan Burcu Tin, Evrim Ertrker, Ozler, Serkan Ilkan, Ali
Ozan; restorasyon Tlay Senem Nesimi Haner, Bahar Akkoyun. B-
tn yelerine zverili sunmak isterim.
335
Hellenistik tabakalara Gneye alalan
yamata anakayaya 0.55x1 .95 m. bir mezara rastlan-
(Resim: 2). Mezar ierisinde taraftaki bir iskeletin
da buluntu ele hemen gney sonradan buraya
bir iskelete ait kemikler ve mezar
(Resim: 3) Anakayaya olan sahibinin bu da-
vaziyette ele iskelet daha ge bir dnemde tek-
rar sonucu buraya Kaya
-22.07 m kodunda kremasyona (?) ait olabilecek iinde kemik ve
seramik bulunan bir tabaka tespit
Parodos: Tiyatro anakaya
blmde anakaya 22.20 m. ise 23.10 m. uzunlu-
sahiptir. Analemma daha gvenli edilebilmesi iin anaka-
yaya tarafta 5, tarafta 4 adet (Resim: 4).
blmde parados sona erdikten sonra analemma tiyatroyu
evreler biimde kuzeye dnmektedir. Bu blmde duvara ait blok
anakayaya temel in situ olarak ele
tir. i alt seviyede sadece moloz ve st seviyede ise opus
caementicium dolgu izlenmektedir. bu dolguyu bir kabuk
linde
Teras Evler: Kuzeye uzanan analemma temel hemen
blgede teraslar halinde ev rastlan-
(Resim: 5). Gneye ya da bakan mekanlardan en 97-1
olarak 7.OOxS.25 sonunda bu
ok renkli mozaik taban sahip Moza-
ikli tabanda panolar ierisinde Dionizyak trde, defne
talar bulunan portreler, uzanarak iki ien Eros figrleri grlmektedir. Pano-
geometrik desenler, zellikle i ie ve orta-
lannda tiyatro (Resim: 6), keklik ve benzeri av ve be-
Mozaikli daha ge bir dnemde olduka iri be-
yaz renkli tesseralar ile
Bu mekandaki tamamen temizlenip kire
ile tespit edilmesinden ve zerinin kum ile rtlmesinden sonra
Duvardaki da kire ile erevelenerek
97-1 verilen mozaikli zeri geici bir koruma ile

Mozaikli kuzeyinde 97-5 ve 97-6 olarak iki mekan
daha tmyle 97-6 kendisine (Resim: 7) ve do-
mermer byk ile merkezi bir zellik gstermektedirler.
korunan ve dolgu topraktan ele geen koyu
renkli sslemeleri bilgi
vermektedir.

Stoa ile Akropol bloklar ve yerel malzeme ile
Bizans Kalesi'nin gney kulesi kemeri i temizlik ve
336
Bizans ge evresinde sa-
tehdidi ve gvenlik nedenlerinden rlerek
SrOA
Stoa'da Dr. A. Ersoy ynetimindeki byk lde
Roma Dnemi'nde alt terasta edilen Roma ve gymnasion
n nedeniyle stoada da gney blmndeki ta-
oyularak tonozlu dkkanlar (Resim.S). C, D,
E olarak bu mekanlardan C ierisinde ok Efes ima-
red-on,white kandil (Resim: 9) D nndek yol stnde Efes
bir cistophor sikke (ST. 97-52) ve E da stoadan stun tam-

HAMAM
ve uzun sren bir sezonu sonunda stoa bulunan Ro-
ma byk bir (Plan: 1). 1996 kuzey b-
lm caldarium'un bu hypocaust zemini kadar
Caldarium'un apsisli i hypokaust
ancak yksekliklerde
Hypocaust taban stnde ok mermer du-
var plaster stun (Resim: 10). i mi-
marisine ait bu zengin buluntular yerlerinde numaralanarak ilerideki restoras-
yon iin plana (Resim: ll).
Caldarium'un gneyinde 1O.30xS.60 m. llerine sahip diktrtgen plan-
bir mekan sonunda ortaya Kuzey kenara paralel, s-
tnde stun kaideleri bulunan bir
stun ve bir stun Arka duvar boyunca mermer sa-
stun ve stun (Resim: 12). kena-
Roma Dnemi iindeki daha ge bir evrede yuvarlak ile
olan bu mekan, gneyde dar bir frigidariuma ve bir ka-
da mermer hamam Bu
da tonoz, kemer ya da kubbe olabilecek bir
la
Frigidarium 4.25x3.S0 m. llerinde, ve duvar yer yer
mermer bir natatio (havuz) Olduka iyi
havuza su boru sistemine sahip bir (Resim: 13).
Natatio'nun nndeki mermer taban zerinde heykel kaideler ve yan-
daki gymnasiuma ait (Resim: 14). Heykel kaideler-
den birisi Menelaos Demetrios bronzdan bir heykel
du ..(HM..91L130}.-Bu-kaidg...iIe-havuz-arasmdaki o- ...
imparator Gallienus (M.S. 253-26S) ve Salonina'ya ait 191 adet
kaplama sikke (HM. 97/126) (Resim: 15).
kenarda stoadan
lan mermer l (HM. 97-76) ele lmek iin iki b-
yklkte olan ve el ayak gibi uzunluk birimlerinin bu-
bu l zerinde Makhatas isimli agora yneticisinin ismi dikkat
ekmektedir.
337
GYMNASIUM
hemen gneyinde ise gymnasium yer Natatio'ya bi-
tonuzlu bir ve nnde ise byk ve saak sahip s-
tunlu galeriye ait ve stylobat (Resim 16). Tonozlu
nnde bloklardan bir kemer ve 37 sahip bir stel
(HM. 97-180) ele (Resim: 17). Prof. Dr. H.
dirmelerine gre Erken Roma Dnemi'nde Alexandra Myrton isimli bir
gymnasium yneticisi bu stelde, gymnasium'a triklinium
( masalar bulunan ziyafet Kent ihtiyaralar Der-
(presbyteroi) yelerinin isim listesi yer
AKRAPOL (Plan: 2)
Akrapoln E2 ve F2 karelerindeki sur
olarak 97-1 Muhtemelen Bizans Dnemi 'nde
bu kuzey beyaz renkli iri tessera ile beyaz
renkli iri tesseraile mozaik tabana ait
Ust seviyeleri Bizans Dnemi 'nde bu
yer yer kiremitlerinden taban -1.22 m.
dedir. Ge Geometrik, Oryantalizan, Arkaik seramik malzeme-
nin zerinde baklava dilimi motifi bulunan bir Eski Tun kap
(AKR. 97-209) da 97-M verilen Arkaik Dnem' e ait duvar
Hellenistik surun devam etmektedir (Resim: 18). Bu duvar
seviyesinden derine homojen arkaik, az olarak da prehisto-
rik malzeme Bu kuzeyinde anakaya zerinde dev-
bir duvara ait dknt Dkk ve
arkaik ve az olarak prehistorik malzeme Bunlar
gen biimli balta (AKR. 97-222) (Resim: 19) ve omuz
kadar bir wavy line amphora (AKR. 97-337) dikkat ekmektedir.
97-1 no.lu kuzeyindeki alanda dikdrtgen byke bir ya-
(97-II1 no.lu mekan) duvar ve duvar ortaya
-1.70 m. kotta yer yer plaka ta-
97-II no.lu mekanda Bizans Dnemi'ne ait bir
adet ift kulplu tam kap (Resim: 20) (AKR. 97-95) ve
parmak biimli havan eli (Resim: 21) (AKR. 97-344 ) ele
-0.50 m. kotta daha ge bir evreye ait Bizans pithosu (AKR. 97-169)
ele
Ge dnemlerde Hellenistik sur (Resim: 22), ka-
kuzey olarak bir gelen
friz (AKR. 97-127) ortaya Lesbos kymation'u ile
ssl bu frizde eroslar yaban domuzu tavsir Daha nceki
larda olarak evine bir friz (Genel env. no: 1386)
ile l ve konuya sahip yeni bir muhtemelen akra-
poldeki Ares ait
Akrapoln yamalara oyularak bir kaya
(Plan: 3). Kaak tavan byk
oranla tahrip bu mezar iinden az miktarda Hellenistik ve Ro-
338
ma Dnemi ve bir adet insan tarak
her iki dikdrtgen biimli birer yer
ll. EVRE
Daha nceki Meri, Ali z ve Ali in-
celenen Ust Arkaik Kalesi'nin rlve plan bu tamam-

R. Meri ve Ali Ky'nn kuzeyinde pamuk
iinde bulunan yayvan bir ziyaret Yzeyde grlen en eski
malzemenin Neolitik ait
lll. TOPOGRAFYA
Gr. Hayati denetiminde D.E.. Fakltesi
Restorasyon Anabilim 1996-97 dnemi yksek lisans
akropoln
tv.
Kltr ve Mzeler Genel talebi zerine
yremizdeki sit ile ilgili gzden Mimar Ali z
ve Arkeolog Gkhan rapor ve neriler 1. No.lu
Koruma Kurulu'na Ozellikle tehdidi kalan
Uyuzdere Klt acilen sit gerekmektedir.
V. VE ALT YAPI
evinde tadilat, ve yenileme Gr. Y.
Mimar Yksel Ustngel'in proje Mimar Ali Oz ve Y. Mimar Bil-
ge devam mevsiminde zere
kalorifer Toplam 600 m
2
alandan evin-
de depo yatma ktphane ve konferans salonu
da
339
Gymnasium
5
a..-a.e.
Plan 1: Roma Stunlu Mekan, Natatio ve

.... OOgU
0 JP 20 30m
A..- A.E.
Plan 2: Akropol
340
Plan 3: Akropol, Kaya M e z a r
341
,.
\ "
E
M
N
o
:0
t
Resim 1: Tiyatro
Resim 2: Tiyatro parados kaya Ml
veM2
342
Resim 3: Tiyatro M2'de me-
zar buluntusu
Resim 4: Tiyatro parodos anakayaya
343
Resim 5: Teras evler genel
Resim 6: Teras evler 97-1 iindeki mozaikli tabandan mask
344
Resim 7: Teras evler 97-6
Resim 8: Stoa oyularak tonozlu mekanlar B-E
345
Resim 9: Stoa C iinde bulunan Efes Red-On-White kandiller
Resim lO:Roma caldarium plaster
346
Resim ll:Roma Hamam), yerlerinden d m mermer kaplama e l e m a n l a r
Resim 12: Roma Hamam) stunlu mekan
347
Resim 13:Roma natotaiodaki
Resim 14: Roma heykel kaideleri ve arka planda gymnasium
348
Resim 15: nnde kaplama sikkeler
Resim 16: 1997'de yeni gymnasiumun kuzey
349
Resim 17: ait
stel
Resim 18: Akropol, Arkaik Dnem ve nndeki duvara ait

350
Resim 19: Akropol, t a balta
Resim 20: Akropol, Bizans Dnemi ift kulplu tam
kap
351
Resim 21: Akropol, Bizans Dnemi havan eli
Resim 22: Akropol, ve olarak ele friz
352
NYSA KAZISI 1997 YILI
Vedat
T.CKltr ve Mzeler Genel Kltr ve
Tabiat Koruma Genel ile il zel Idaresi
ve Ankara niversitesi, Dil ve Fakltesi, Trk Tarih Kurumu ile
zel sektr desteklenen ili,
Sultanhisar ilesi ierisinde yer alan Nysa antik kentindeki bilimsel ar-
keolojik ve restorasyon 1997 15 1997 tarihin-
de ve bu 25 Eyll 1997 tarihinde sona
Karia Blgesi olarak kesimde (Anadolu'nun g-
kuzeyde Byk Menderes Nehri (Meander-Meandrum), ve
gneyde Ege Denizi, ile Dalaman a-
(lndos) alan byk ve nemli bir antik kent olan Nysa'da 1990
srdrlen arkeolojik ve restorasyon
1997 agorada ve restorasyon ile bouleuterionda
kk sondaj ve restorasyon halinde devam
tir.
Agora 1996 yerden, Porti-
ko'dan gneye gidilerek Burada 5 x 10
m.lik bir ukur Bu antik kentin bu
* Prof.Dr.Vedat Dil ve Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim 06100
ANKARA
1997 Nysa Arkeoloji bulunan Arelik ile Optronik
Tic. ve Sanayi (Ankara) Genel Mdrleri Mehmet Ali Berkman ile Engin
Nysa heyeti olarak sonsuz 1997 Nysa heyeti
Prof.Dr.Vedat Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Fakltesi,
Klasik Arkeoloji Anabilim --
- Burcu mer Balamir, Ferit ve Tamer
heyetine bir sre Mimar Mehmet ile M.Ali
de Yetkili olarak Arkeolog Mahir Mzesi)
T.C.Kltr temsil Karia Blgesi'nin ve bu arada Nysa da
inceleyen ProfDr.Wolfgang Blmel de (Kln) ve Temsilcisi Meliha ile
sreli olarak
Nysa olarak gerek ve restorasyon vin vs. gibi
teknik malzeme ve temin eden Blge ve Sultanhisar
Sultanhisar 'daki ve belediye yetkililerine ve zellikle Kltr Mdr Ozgen
Karaca'ya ok ederim. bu ve restorasyon byk bir zveri ile
heyet yesi ve de ederim.
353
zerinde yer yer ge devirlerde olan ka-
ve pencere duvar Bu
ilk olarak bu olan ykseltinin
dz bir hale ve ukurda
Bu arada renkte mermer kaplama
ile kiremiti Daha sonra bu alan da-
ha da 10 x 20 m.lik llere Bylece bu alanda ya-
buradaki bir zeytin sonra gvdesinin
alt ile kknn hemen bulunan bir stun tamburu ortaya
ve bu stun tamburunun kaidesi zerinde in situ olarak
tr. Bu kaidenin hemen gneyinde bir adet Roma Imparatorluk ait kan-
dil ele Bu kaidenin temizlenmesinden sonra ka-
gneye ve bu arada bu tamburun yesi oldu-
stuna ait byk bir ihtimalolan bir Ion dzenindeki
stun ele Bu bir volt tamamen yok di-
volt ise tahrip Yine bu alanda
alt bulunan bir kandil (Roma
daha gn
Nysa bu sonra yine
kuzey ynne ve bunun kuzey kesim ile he-
men i nceki ortaya
olan ve muhtemelen bir sunak bir
(Resim: 1, 2). bu kesiminde
ilk olarak 1995 byk bir ile gml olan ve ze-
rinde spirale benzer bitkisel bir bezerne bulunan sima ait paraya rast-
ancak son gnlerinde iin bu byk mimari para
o tamamen ortaya Bylece, bu byk st ile
birlikte bir sunak bu kesimde ya-
toprak bloklar halinde yeni mimari para-
lar ortaya Bu mimari st simaya ait 25 cm.
4 para, architrava ait 53 cm. ykseklikteki ait 2
para ile geison ve bukranion frizine ait 5 Uzerlerinde
ve yuvarlak kalkan motiflerinin bukranion frizine ait bu
paralar, 44 cm. ile 54 cm. ykseklikteki 2 tipi gstermektedir (Resim: 3).
Daha sonra ve temizlik devam edilerek ke-
gn Sunak olarak
bu olarak 3,80 x 3.60 m. lsndedir ve byk bir
blm tahrip Bu kuzeyi ile 40 cm.
de, 30 ile 40 cm. bir kanalortaya yan
moloz ve st da dzgn olmayan ve
10 ile 15 cm. mermer plakalarla
Uzerlerinde Bu en son
olarak burada bir bulunan mimari st
nedeniyle ait ve ama-
toplu bir birbirleri zerine ile Bu kesim-
deki nmzdeki da devam edilecektir.
354
Nysa' da bu byk bir
da portikonun 7. orta stun ile 13. n stun kalan yak-
5 x 20 m. lsndeki bir alanda Daha nce
yan bu kesimdeki toprak yer yer 80 cm. ykseklikteydi. Burada yakla-
50 cm. orta stun 8. kaidenin torosu ortaya
ve daha gneyde de bir lentosu ortaya Daha
sonra bu alan biraz daha Bu trde-
ki seramik (Roma ile 9 cm. uzunlukta kk bir heykel

Nysa antik kentinin yer alan ve 89 x 105 m.Iik bir ala-
kapsayan bu portikosunun ortaya
1997 bu agorada gereken
da Bylece, ilk olarak agorada orta stun
2. ve 7. kaidelerin ile yine ortadaki stun
ait olan ve ortadan ikiye bir stun tamburu araldite ile
tahrip ve paralar halinde ele olan
Ion da tamamlanmaya Ago-
rada n yer alan 12. stunun iki tamburu ve seyyar vin
la geici olarak
Bouleuterionun orkestra ise kk bir sondaj
statigrafi tespit ve burada bulunan bir Ion ile elipsbir
stun olan volt paslanmaz krorn-elik, nikel ve araldite kul-

1997 deneklerinin bitmesi zerine Nysa'daki ve restorasyon
1998 yaz devam edilmek zere son
T.C.Kltr ve Mzeler Genel ile Kltr ve
Tabiat Koruma Genel Nysa arkeoloji
bugne ok eder, desteklerinin 1998 da
dilerim.
355
Resim 1: Nysa, sunak olarak gneyden
Resim 2: Nysa, sunak olarak
356
357
PESSINONTE 1997 RAPPORT PROVISOIRE
John DEVREKER*
Kurt BRAECKMAN
Dominique DUTOO
L'Universite de Gand a tenu sa campagne annuelle de fouilles a
Pessinonte, au centre de l'actuel village de du 17 juillet au 28 aut
sous la direction du professeur JDevreker. Faisaient partie de l'equipe, les
archeologues Mmes S.Hourcade-Lamarque et I.Mais ainsi que les etudiantes
I.Beerens, A.Daems, M.Martens et K.Van Bocxlaer, et MM. K.Braeckman,
G.Devos, G.De Wilde, D'Dutoo et EVervaet, l'architecte P.Verhaeghe, les dessi-
nateurs madame G.Theunynck et M. J.Angenon, le restaurateur J.Van den Eede
assiste de Mmes. A.Verstraete et B.Van Himbeek. Nous avons ete heureux
d'avoir M. Esen du Musee d'Ankara comme representant du gouvernement
turc.
Les recherehes archeologiques se sont concentrees sur le complexe du
temple-theatre monumental au centre urbain antique. La consolidation et la
restauration de vestiges mis anu anterieurement a ete activement poursuivie.
Des fouilles de sauvetage de deux tombes ont ete necessaires.
La collection de reference de cerarnique au dept reorganise a ete inte-
gralement dessinee. De nombreux monuments antiques Icealises lors des
prospections anterieures dans le territoire antique de la ville ont ete traneferes
au musee local. La piece maitresse est un magnifique sarcophage paleochretien
en marbre, qui avait ete pose par les villageois dans une etable d'une ferme pres
du temple une cinquantaine d'annees auparavant.
Les investigations de 1996 autour du Sebasteion ont ete poursuivies en
1997. Leur objectif etait d'acquerir une comprehension plus precise des phases
*
Prof.Dr. John DEVREKER, VakgroepArcheologie en Oude Geschiedenis van Europa, B1andijnberg,
2, 9000 Gent, Belgique
Kurt BRAECKMAN, archeologue au Pamzov, Velzeke.
Dominique DUTAA, conservateur de I'abbaye Ter Duinen aKoksijde.
359
d'occupation pre-romaine et surtout l'etude ponssee de la monumentale citadelle
hellenistique tardive. On esperait trouver dans ce secteur des ternoignages inde-
niables de l'occupation phrygienne et hellenistique precoce, legitimes par la
decouverte en 1996 de ceramique phrygienne tardiye et quelques restes de mur
perturbes en liaison probable avec celle-ci,
En plus deux nouvelles tranchees ont ete ouvertes dans ce secteur: la
tranchee B6 au N-O du mur 209b et la tranchee Bb a l'ouest du mur 209i (Plan: II).
et la datation des structures fouillees sont encore provi-
soires, dans l'attente d'une etude plus ponssee de la ceramique qui les accom-
pagne. Les destructions a fond de l'epoque romaine et byzantine, ne facilitent
guere l'interpretation et incitent ala plus grande prudence.
Neanmoins, quelques constatations impartantes peuvent tre avancees
d'ores et deja. Un tronon du mur d'enceinte exterieur de la citadelle hellenis-
tique (Plan: II; Fig. 77) fut de nouveau mis a nu. Ce mur imposant au parement
en grosses pierres calcaires a putre degage sur une longueur d'environ 3 metres
en direction occidentale. Ceci nous a permis d'etablir avec certitude que le mur
77 ne se raccorde pas au mur 209a, mais en est traverse, contrairement a notre
hypothese formulee l'annee passee. Les recherches ulterieures devront dernon-
trer un rapport eventuel avec le temenos ou avec le mur tardif romain de la
tranchee Bl(Plan: i).
La datation de la structure 209a et b demeure incertaine. La trouvaille de
ceramique hellenistique dans la zone qui se joint a la base du mur 209a, peut
fournir une prerniere indication pour la phase de construction la plus ancienne.
Cependant il faut mentionner la trouvaille de ceramique romaine et d'une mon-
naie de Constance II des annees 348-351 frappee a Rome, dans cette zone. Une
datation du mur 209b dans la periode romaine tardiye ou byzantine n'est done
pas aexclure.
Les restes des murs hellenistiques 107 et 227, appartenant a un petit bati-
ment forme par deux chambres, furent egalernent perturbes par la construction
du mur 209a.
La recherche des phases d'occupation les plus anciennes s'etaient soldee
en 1996 par la decouverte de restes de murs tres perturbes (Plan: II 116,239),
qui se situent sous les structures hellenistiques tardives. Des vestiges qui
pouraient appartenir a la phase d'occupation la plus ancienne du secteur B6 ont
egalernent ete enregistres cette annee. II s'agit des structures 257 et 259 qui se
trouvent pres de la porte et l'egout de la citadelle. Ce sont des restes de
murs fortement perturbes qui sont constitues de blocs de calcaires irreguliers.
La presence de nombreux restes de constructions posterieures rendait difficile
l'etude complementaire de ces structures.
La ceramique recuperee de cette couche d'habitation, qui peut tre mise
en correlation avec ces restes de murs, peut etre situee dans un contexte phry-
gien tardif ou precoce.
En creusant systematiquement la zone IV du secteur B6 nous sommes
tombes sur de nombreuses couches d'occupation. Leurs etude stratigraphique
combince avec celle des materiaux permettra a I'avenir d'etablir une chronolo-
360
gie des diverses phases d'occupation dans le secteur B6. Mentionnons
parmi les trouvailles nombreuses une belle epingle en os pourvue d'une inscrip-
tion (XI), quelques fragments de bronze et une perle en pate de verre. Outre la
monnaie romaine tardive, nous avons egalement trouve une monnaie aeffigie
de Cybele frappee aPessinonte sous Deilotaros (63-41 av. l.-C.). En plus nous
avons pu rassembler beaucoup de fragments de stucs peints.
La Zone B61971a (Plan: II)
Deux nouvelles tranchees ont ete fouillees al'ouest du secteur B6. One
premiere tranchee, B6/97/a, d'une superficie de 50 m
2
se raccorde directement
au mur 209. Les niveaux d'habitation byzantine et des fondations de maisons
furent vite atteints. lls est clair qu'ici nous avons affaire ades restes de petits
habitats byzantins. Ainsi un nouveau mur (255) fut construit contre le mur 209
dans cette phase. il consiste aussi bien en de grands blocs de calcaire regulieurs
qu'irreguliers ainsi qu'en divers spolia, e.a. un tambour de colonne. Divers
niveaux de sol en connection avec cette structure ont ete enregistres (303, 304,
305). Le niveau de sol le plus (303) consistant en des blocs de calcaire
irreguliers n'est preserve que pour une petite partie. Une deuxierne couche de
pierres plus ancienne (304) peut probablement aussi tre interprtee comme un
niveau de sol. Un treisierne sol, assez bien conserve (305) est fait de petites
pierres calcaires plates et etait couvert par une couche epaisse de charbon de
bois. Un four dont deux pierres calcaires dressees subsistent en tant que contre-
coeurs (305b) a ete retrouve contre le mur transversal 209c. Ces niveaux peu-
vent tre dates de l'epoque byzantine precoce a la lumiere des materiaux
damment recuperes. Divers spolia ont ete reernployes dans les murs et les fon-
dations des maisons byzantines.
La grande densite des structures byzantines a rendu provisoirement
impossible la recherche de l'occupation plus ancienne dans ce secteur. Parmi les
trouvailles les plus remarquables, il faut citer les nombreux fragments de
bracelets byzantins en verre dont un exemplaire strie complet. Nous pouvons
mentionner de surcroit une monnaie de Pergame (133-67 av. l.C.) et une autre
d'Alexandre Severe (223-235).
La Zone B6/971b
Une nouvelle tranchee d'une superficie de 240 m
2
fut ouverte au S-O de la
tranchee B6/97/a. Son cte oriental est forme par la fondation de la maison byzan-
tine 209 I, le cte septentrional par la fondation d e la maison byzantine 209c.
Au cours des fouilles al'interieur de cette nous avons trouve
une partie d'un sol en beton (307) dans l'angle forme par les murs 209 I et 209c.
Les parois revtues de restes de stuc acet Les autres de
cette tranchee fortement perturbees de sorte qu'une couche epaisse de
debris a du tre enlevee. aun plus profond, nous avons note
des restes de bandes et de sols partiellement conserves. Le sol 309 en
des gros blocs calcaires et des petits morceaux de marbre. Deuxjarres (Fig. 314,
317) enfouies dans le sol furent decouvertes a un niveau byzantin plus bas. Un
tambour de colonne la trouvaille la plus notoire parmi les spolia.
361
Les Fouilles Dans le Seeteur du Theatre Escaliers (B7/97) (Plan: III)
Les recherches dans le secteur B7, qui constitue la zone entre l'orchestre
du theatre et l'agora aux portiques situee plus bas, prolongent les activites
archeologiques de l'annee passee. Nos efforts se sont diriges vers le degagement
complet de la renovation aux temps des Severes (?) du theatre. Cette transfor-
mation comprenait la construction d'une serie de nouveaux sieges en marbre en
forme d'un escalier legerement courbe sur une partie de l'orchestre entre les
extremites de la cavea. La partie occidentale comprenant six rangees de sieges
en marbre bien conservees, retenues par un mur de sontenement erige sur
l'orchestre juqu'a une hauteur de 2,5 m., fut deja degagee en grande partie en
1996. L'enlevernent des fondations superposees des maisons byzantines enreg-
istrees permit de decouvrir que la rangee inferieure repose sur un dallage par-
tiellement preserve de pierres regulieres de marbre (Fig. 22). Les recherches
dans la zone meridionale ont revele que le nouvel escalier fut
demeli dans la periode byzantine. Seules les fondations des sieges consistant en
blocs calcaires y subsistent ainsi que queIques spolia en marbre. Plusieurs
sieges de marbre de l'escalier ont ete recuperers dans l'epaisse couche de debris,
Une fois de plus des sections du quartier d'habitation byzantin precoce qui
s'y etablit furent decouvertes dans toute la partie occidentale du secteur B. il
s'agit principalement de deux murs qui ont une orientation N-S parallele. L'un
d'eux (Fig. 2) construit en de massifs blocs calcaires se raccorde a l'escalier. Le
second est un mur de parement (Fig. 19) compose de petites pierres calcaires;
il est sans doute trop tt pour confirmer si le mur transeversal (Fig. 20) construit
de spolia en marbre indique la disposition d'une piece d'habitation.
Finalement la liaison entre le theatre a escaliers et l'agora a fait I'objet de
nos recherches. Ainsi le degagernent des marches septentrionales et orientales
de l'espIanade a portiques; decouverte par le Prof. P.Lambrechts dans les annees
60 et 70, a ete entame a l'ouest du mur 19.
Une etude approfondie s'impose, mais d'ores et deja il en resulte une visu-
alisation optirnalisee du site. Dans la meme perspective nous avons commence
une vaste operation de nettoyage dans le secteur de l'agora.
Beaucoup de blocs d'architrave, de corniches et de colonnes en caIcaire
ont ete trouves. La OV c'etait possible, des restaurations de petite envergure ont
ete faites. Ainsi quelques fragments de colonnes ont ete replaces sur leur socle.
Les autres restaurations consistent en le replacement de pierres dans le
theatre a escalier et dans le mur de du temple. Les fondations de
la deuxieme agora decouverte au N. du temple (secteur N) ont ete consolidees
par la construction d'une paroi en pierres.
Decouverte Fortuite de Deux Tombes
Le long de la route l'erosion a fait surgir une nouvelle
tombe dans la pente de la necropole situee en face de I'acropole. il s'agit d'un
tombeau a caveau d'epoque romaine bien conserve, construit en blocs de mar-
bre. Les deux pierres oblongues de couverture -dont une cassee- reposent sur les
362
ctes lateraux au profil triangulaire. La tombe visiblement pillee pendant l'an-
tiquite ne contenait plus que les restes du squelette rejetes du cte oriental et un
fragment de lampe. Des echantillons du mortier calcaire ont ete preleves des
jointures entre les pierres tombales.
Un second tombeau du meme type datant essentiellement du Ille siecle
fut accidentellement decouvert lorsque le bulldozer transportant des steles de la
necropole A, fouillee par P.Lambrechts en 67, y heurta une pierre de couverture.
Ses blocs de paroi sont joints par des crampons en plomb. Ayant ete pille
le contenu se limitait aquelques os et deux cranes.
Les stucs provenant du portique du secteur B ont reu un traitement par-
ticulier (annexe I).
L'etude des dolia a ete poursuivie sur place, tandis que le degraissant et
l'analyse chimique global e de leur ceramique fut soumis aun examen supple-
mentaire aGand (voir annexe II).
Enfin le musee local a ete enrichi de toute une serie de monuments trou-
ves ou Icealises anterieurement : 3 steles laissees sur place dans la
necropole A, un sarcophage paleochretien reposant dans l'etable d'une ferme a
3 stele funeraires de Karacaren, 3 monuments du vieux village de
Caykoz et un magnifique morceau d'architrave de I'epoque byzantine jalouse-
ment surveillee par les habitants du nouveau Caykoz, une petite fontaine posee
dans le portique de la mosquee de Dinek et finalement une lettre irnperiale tran-
sormee en chapiteau byzantin, arrachee a grands efforts des villageois de
Tekren. Leur sauvegarde est desormais assuree.
Annexe I
La conservation du stucco par J. Van den Eede
II s'agit de stuc romain.
l. Deseription
1- Le arriccio (premiere couche) assez epaix est fait en deux couches en
chaux et une charge d'un grain gros (2mm). Cette charge semble tre
du sable et du marbre broye. II n'y a pas une difference essentielle dans la com-
position materielle entre la prerniere et la deuxierne couche. C'est uniquement
l'epaisseur qui varie : la premiere couche : +/- 1 cm, et la couche au-dessus : +/-
0,5 cm, et les deux se distingent par une mince ligne de dernarcation. Pour con-
naitre la composition des elemerus du stuc, il est preferable de faire des analy-
ses au laboratoire, surtout pour savoir la nature des sables et des marbres. Ainsi
on peux verifier le rapport eventuel entre les marbres des sculptures et des
colonnes et ceux du stuc. Mon avis sur cette question est que le stuc est fait avec
les dechets des ateliers des sculpteurs.
2- Le intonaco tres mince est fait aussi de chaux aerienne et
de poudre de marbre. Selon la tradition romaine, cette couche finale est polie.
On peut d'ailleurs voir clairement les brillances des cristaux de marbre sur la
surface lisse. La couche finale est peinte en fresque avec des plans colores et
des motifs geornetriques (motifs grecs de Probablement il s'agit des
363

peintures decoratives d'interieur. Des representations figuratives n'ont pas ete

trouvees et il faut remarquer que la plupart des fragments trouves ne sont pas
peints et fortement graves avec des graffiti.
2. Etat de Conservation
Les fragments trouves montrent peu de coherence. Seulement la compo-
sition materielle et la structure des graffiti indiquent une certaine analogie.
Le sol humide dans lequel ils sont fouilles a bien lessive la chaux par
laquelle la cohesion du mortier est devenue tres faible.
Les motifs decoratifs ne peuvent pas tre reconstitues,
3. Traitement effectue
1- Parce que les fragments etaient stockes dans des
en carton et des caisses en bois, il a fallu les seeher avant le traitement, ce qui
etait facile arealiser dans le elimat local de l'Anatolie.
2- Consolidation. Pour retablir la chohesion, les pieces sont impregnees
avec l'emulsion de resine PVA diluee a 5% dans l'eau. Le resultat etait suffisant
apres deux traitements. L'avantage de la colle PVA reside dans son application
aisee et surtout dans le fait que la permeabilite n'en est pas perturbee.
3- Reconstitution des fragments. Les fragments collectionnes deja
dessines sur cellofane. Ceux-ci pouvaient tre reconstitues et prevus d'un rap-
port nouveau, a base de resine epoxy (Araidite) et de fibres de verre. Les autres
fragments, n'etant pas dessines, ils ont ete tries autant que possible.
4. Conclusion
Le manque de temps a fait qu'on n'a pas pu faire tous les traitements
prevus concernant le stuc. L'intention etait de premunir tous les fragments d'un
support de telle faon qu'on pourrait les voir comme une unite, c.a.d. comme un
enduit. Neanmoins, une etape importante et indispensable est terrninee:
l'assechement, la consolidation et le stockage sauf.
Pessinus'ta 1997
Gent niversitesi 1997'de Trkiye'nin Ky'nde
hir ili) Pessinus antik yerde bir arkeolojik kam-

Antik merkezinde daha nce
ortaya muhafaza ve restore edilmesine zen gste-

Ve sonunda arkeoloji deposu da ve envantere Hem
de insan eliyle daha nce yrede loka-
lize ve yerli mzesine
1997'nin
1996'da byk Roma (sektr B)
ya devam Ama erken Roma dnemlerini Zaten
364
daha nce sayesinde bu yerde Ge Hellenistik devri-
ne ait strktrler gn Materyal ve Ge Frig
ait seramik de daha eski bir ya-
da tahmin edildi.
1997'de bu Hellenistik strktrlerin blgede de-
vam edildi; bylece ki Bizans, Roma ve Ge Hellenistik devir-
lerin dnemleri bu sektrdeki eski dnemleri neredeyse boz-
Sadece bulunan seramik materyalin incelenmesi blgedeki daha eski
ikametin zerine bilgiler Geici sonular geen senenin
teyit ettiler: Ge Frig ve Hellenistik ikamet dnemi.
yeni Bizans ikamet
Rastlanan strktrler bir zlestirmeye yol aabilir: Roma duvar par-
ufak evlerin ve yaparken de byk miktar-
da insan eliyle eserler yeniden Bulunan materyelin
bir ka, yerinde bulunan pitos, bilezik lambalar ve saire.
Roma'ya Ait Merdiven Tiyatrosu'nun
Bu sene Merdiven Tiyatrosu ve daha bulunan meydan
daha iyi incelendi. 1996'da tiyatronun olan Orta (?) Roma'ya
ait gn Eski orkestra ve
yeni mermerden merdivenli bir oturma yeri Bu sene bu strktr tama-
men ortaya mermerden oturaklar dik mermer
bloklardan tesisin zerine Bizans Devri'nde bu yerde bir
mahallesi bu nedenle bir blmn strktrlerin s-
1997'de bu Bizans'a ait izler sonradan da yok edil-
bylece de Roma strktrleri mmkn Merdiven tiyatrosu ve
Galos Nehri bulunan byk meydan arkeologlar
tekrar Ama derin bir sayesinde muhafa-
za ve restore edebilmekti. byk miktarda ze-
rinde bulunan ana sprgelikler ve stunlar ortaya
eserler yresel iinde ve Birinci bir safhada
den meydan merdivenlerin blm ortaya Nerede mmknse k-
k restoreler stun birisi yeniden stunun
Belliki restoresine devam edilirse gelecekte
hane bir gsterebiliriz. Bu Merdiven Tiyatrosu ve
bir meydanla byk bir Roma Sonradan Merdiven Tiyatrosu
byk Roma ve 1995'te bulunan
ortaya blm (sektr N) restore
Materyal ve Arkeoloji Deposunun ve Miizenin
bulunan incelerken bu sene zellikle byk
depolara ve emek Arkeolojik deponun devam
ve bylece referans kolleksiyonun byk bir blm envantere
Son olarak beyan etmek istiyoruz ki daha nceki
bulunan insan eliyle 20 kadar eserler yresel mzeye gtrl-
bazen yerli kyller az diren gstermediler.
365
ETUDE MICROSCOPIQUE DE PITHOI, MATERIAUX DE CON-
STRUCTION ET AUTRES TERRES CUITES ANTIQUES DE PESSI-
NONTE (TURQUIE)
Paul De PAEPE*
Frank VERMEULEN
1. Introduction
Dans une etude (De Paepe & Vermeulen, 1998) nous avons mon-
tre l'importance de l'analyse petrographique des degraissants des pithoi de la
ville antique de Pessinonte pour l'identification, la classification et la restitution
du milieu de fabrication de ces cerarniques. Suite aux indications interessantes
issues de cette premiere analyse, nous avons decide d'etendre notre recherche a
un echantillonnage archeologique plus varie et d'elargir parallelement notre
champ d'investigation en soumettant une partie des objets examines micro-
scopiquement a une analyse chimique. Quelques resultats de cette nouvelle
approche sont presentes et discutes dans le present article.
Nous examinerons tout d'abord les resultats de l'analyse chimique globale
de quelques pithoi etudies precedemment au microscope polarisant (De Paepe
& Vermeulen, op.cit.), Puis il sera question de la petrographie des degraissants
et de la composition chimique de quelques materiaux de construction (tuiles,
tuyaux d'aqueduc), supposes de fabrication locale, et de poteries variees, dont
l'origine est restee inconnue jusqu'a ce jour. Les objets que nous venons de citer
sont attribues a differentes periodes chronologiques et decrits succinctement en
annexe (voir Annexe 1).
Les donnees chimiques ayant trait aux pithoi confirment les conclusions
formulees anterieurement et facilitent dans une certaine mesure l'identification
des exemplaires importes, Elles ne permettent malheureusement pas de dis-
criminer les vases de fabrication locale adegraissant different, L'analyse micro-
scopique des materiaux de construction et de la cerarnique phrygienne ne laisse
pas de doute sur leur origine locale. Parmi les ceramiques du Hellenistique cer-
taines sont apate fine. Leur etude en lames minces ne fournit pas d'information
utile pour la determination de la provenance. Neanmoins, meme a defaut
d'echantillons de reference, la composition chimique de ces artefacts permet de
les rattaeher valablement a une region productrice plus ou moins du
site de Pessinonte. Les ceramiques hellenistiques a pate plutt grossiere ont
probablement ete fabriquees dans des ateliers situes aux alentours du site.
2. Methodologie
Deux methodes d'analyse ont ete appliquees: la microscopie en lumiere
pelarisee et la spectroscopie par absorption atomique (SAA).
*
Paul de PAEPE, Vakgroep Geologie en Laboratorium voor Mineralogie en
Micropedologie Krijgslaan, 281 B-9000 Gent /BELlKA
Frank VERMEULEN, Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa Blandijnberg, 2 B-
9000 Gent/BELiKA
366
L'examen microscopique requiert une impregnation prealable des arte-
facts, ainsi que la confection de lames minces d'une epaisseur de 30 microns
(Murphy, 1986; Humphries, 1992). C'est la methode par exeellence pour l'exa-
men mineralogique et petrographique ponctuel des elements des
ceramiques communes, quel que soit leur age, etat d'alteration, forme ou taille.
L'analyse chimique decrit la ceramique en termes de concentrations de
composantes chimiques. Ces concentrations refletent a la fois la nature des
degraissants et celle du liant argileux cuit. Les principes de la SAA ont ete
decrits par Warren (1984). Toutes les analyses chimiques ont ete effectuees au
Laboratoire de Mineralogie, Petrologie et Micropedologie de l'Vniversite de
Gand; I'appareil ernploye etait un Perkin Elmer modele 2380, equipe de
brleurs et d'un four agraphite (HGA-300). Au total, une vingtaine de consti-
tuants chimiques ont ete doses quantitativement dans chaque ceramique. Seules
les concentrations du vanadium (V) et du plomb (Pb) ont ete determinees a
I'aide du four agraphite.
La classification des echantillons a partir des donnees chimiques a ete
faite par analyse de grappes. Le resultat de ce traitement statistique est
represente sous la forme d'un diagramme arborescent (ou dendrogramme) qui
regroupe les objets examines en fonction de leur degre de sirnilarite. Chaque
echantillon est par un trait vertical ala base du diagramme.
Toutes les analyses chimiques presentees ici ont ete recalculees a100 %
pour une perte au feu (PF) nulle. La valeur de PF de chaque echantillon est
egalement rapportee. La des donnees chimiques a ete contrlee con-
stamment enlaboratoire al'aide de I'etalon FCG, une argile cuite preparee et dif-
fusee par l'Institut des Sciences Nucleaires de l'Universite de Gand (De Corte et
al.,1983).
3. La Composition Chimique Globale des Pithoi
La typologie petrographique des pithoi publiee par De Paepe &
Vermeulen (1998) fait mention de cinq types (A, B, C, D et E). Seuls les objets
attribues aux types D et E seraient originaires de centres de production situes en
dehors du territoire de Pessinonte. Au total sept pithoi (PS2, PS3, PS4, PS6,
PS8, et PS12 ), representatifs des cinq types petrographiques, ont ete
selectionnes pour I'analyse chimique. Les resultats de cette analyse sont
reportes sur le tableau 1.
L'echantillon PS4, qui appartient au type petrographique E, se distingue
des autres pithoi par une forte teneur en Fe
z03
, TiO
z
, MnO et MgO, ainsi que par
des concentrations elevees du V, Cr, Co et Ni. Les elements cites sont souvent
de la presence de I'olivine ou de produits d'alteration de ce mineral.
Comme l'analyse microscopique du tesson PS4 n'a pas revele la de 1'0 -
livine dans le degraissant (ni sous la forme de grains isoles, ni comme constitu-
ant de debris d'une roche quelconque), nous estimons que la terre qui a servi a
fabriquer cette ceramique deriye de l'alteration de roches ultramafiques a dom-
inance d'olivine (peridotite, etc.). De telles roches sont assez repandues dans la
plupart des complexes ophiolitiques distribues a travers le monde, y compris
ceux de la Turquie (Brinkmann, 1976), o ils sont associes ades formations
des laves basaltiques en coussins et des sediments siliceux (radio-
367
larites, etc.). Des fragments de roches intrusives et volcaniques de composition
basique, ainsi que de roches sedimentaires siliceuses font d'ailleurs partie du
degraissant de PS4. Le chimisme de PS4 corrobore par l'hypothese
que le vase sous etude provient d'une region productrice, distante du site, o
affleurent des roches de type ophiolitique. A defaut de cerarniques de reference,
il n'est toutefois pas possible d'aboutir aune localisation plus precise de l'atelier
producteur de la ceramique du type petrographique E.
PS3 est representatif du type petrographique D. il est esraeterise par des
taux assez eleves de Rb et Sr. Ces particularites chimiques s'expliquent
facilement par I'abondance des elements d'origine volcanique dans le degrais-
sant. En effet, cette ceramique contient de nombreux cristaux isoleser fragments
lithiques provenant de la desagregation de laves acides et intetmediaires
riches en alcalins.
La composition chimique des pithoi des types petrographiques A (PS6,
PS12), B (Po l l ) et C (PS2, PS8) varie surtout au niveau des pourcentages en
silice,

et chaux, CaO. Ceci est a mettre en relation avec la teneur en quartz
et en calcite de ces ceramiques. D'apres les observations microscopiques, la cal-
cite est assez abondante dans le fond de pate de certains tessons tandis qu'elle
n'apparait qu'en quantitie infime dans d'autres.
Pour apprecier le degre de ressemblance des pithoi apartir des donnees
chimiques, nous avons eu recours a l'analyse des grappes. La figure 1 est un
diagramme representatif de l'analyse de grappes des sept pithoi selectionnes
pour cette etude. Elle est basee sur les concentrations de quatre elernents
majeurs (Fe, Ti, Mg, K) et quatre elernents traces (Cu, Ni, Pb, Rb). Le choix de
ces elements tient compte des particularites chimiques des ceramiques d'impor-
tation (Ies types petrographiques D et E). Le dendrogramme montre une repar-
tition des echantillons en trois groupes. Ceux-ci correspondent respectivement
aux deux types de cerarnique d'importation (PS3 et PS4) et aux productions
locales. Toutes les tentatives que nous avons entrepris dans le but de
er les productions locales adegraissant micaschisteux (type petrographique A),
granito-gneissique (type petrographique B) et granitique (type petrographique
c) en utilisant l'analyse de grappes ont echoue, Ceci n'a evidemment rien de
surprenant. La composition mineralogique du degraissant des pithoi attribues
aux types petrographiqes A, B et C est en effet assez semblable, quoique la
nature des fragments lithiques soit cornpleternent du point de vue de
la genesc et de la nomenclature.
4. Les Materiaux de Construction
Deux fragments d'un tuyau d'aqueduc (PS15, PS16) en terre cuite et trois
tuiles (PSl7, PS18, PS19) ont ete etudies en lames minces. Les echantillons
PS16 et PS19 ont un degraissant riche en elernents micaschisteux et en paillettes
de mica. Les debris de micaschiste sont particulierernent abondants et grossiers
dans la tuile PS19, leur diametre pouvant atteindre 1,2 cm. Ces deux objets se
rangent done dans le type petrographique A, comme il a ete defini par De Paepe
& Vermeulen (1998). Seull'echantillon PS16 contient beaucoup de nodules cal-
caires, dont certains sont aisernent detectables al'oeil nu.
368
PSI5, PS17 et PSIS sont abondamment degraisses avec des elernents
granitiques (le type petrographique C). Le granite est myrmekitique et riche en
microeline (PSI5, PSI?). Quelques plagioelases sodiques sont saussuritises,
Les debris granitiques s'accompagnent de fragments metamorphiques micaces
(essentiellement du micaschiste muscovite et biotite). La teneur en calcite,
nodules calcaires et fragments de marbre, varie d'un echantillon l'autre. PSIS,
qui est un fragment d'une tuile plate deux rebords, est remarquable par la
presence de quelques fragments de coquilles. il s'agirait de restes d'Ostracodes
d'eau douce (lDe Coninck, comm.pers.).
Seuls deux fragments de materiaux de construction degraissant grani-
tique dominant ont ete analyses chimiquement (TabIeau: 1).
5. La Ceramique Phrygienne ('Phrygian grey')(Pigures: 2,3)
Les trois tessons examines au microscope polarisant (PS20, PS2I, PS22)
ont un qui consiste essentiellement en grains mineraux. La domi-
nance du quartz et du mica (muscovite et biotite brune) est tres nette. Ces deux
constituants principaux sont associes du plagioelase, du microeline, des grains
opaques, de la calcite, de la chlorite, de la hornblende brune et verte, du sphene,
de l'epidote, du grenat incolore et de la tourmaline. La taille moyenne des grains
mineraux est estimee 0,1-0,2 mm; les grains les plus grossiers ont un diametre
qui ne depasse guere O,S mm. Les debris de roches sont plutt rares. lls sont
rnicaschisteux, granitiques ou calcaires. Le fond de pate des trois ceramiques
phrygiennes contient une proportion variable de carbonates.
Les PS20 et PS21 renferment un nombre consequent de
coquilles squelette calcaire fin. La resemblance avec les debris organiques
presents dans le vase PSIS est frappante. il est donc logique de les attribuer
egalement des Ostracodes d'eau douce.
Deux tessons (PS20, PS2I) ont ete chimiquement, Leur compo-
sition est assez semblable (TabIeau: 1).
6. La Ceramique Hellenistique
Les ceramiques PS23 , PS24, PS25 et PS26 sont pate fine. La premiere,
qui fait parti e de la paroi d'une terre sigillee (ESA?), a un fond de pate tres riche
en carbonates. Les elements degraissants sont rares et se composent exelusive-
ment de minuseules grains de calcite, de mineraux opaques et de hornblende
oxydee. L'echantillon PS24 est un fragment d'une assiette imitant la ceramique
il a un fond de pate assez pauvre en carbonates. Le diametre des ele-
ments degraissants est generalement compris entre 30 et SO microns. Dans de
rares cas, les inelusions non plastiques sont un sable tres fin. Le degraissant est
constitue de quartz, feldspaths et mica blanc en paillettes extrrnement fines. Du
point de vue de la composition mineralogique, de l'abondance et de la taille des
elernents degraissants, PS25 est assez proche de I'echantillon PS24. Le fond de
pate de PS25 est neanmoins beaucoup plus carbonate. Une meme remarque
peut tre formulee propos du tesson PS26. Mis part le quartz, le mica et les
mineraux opaques, PS26 contient egalement de la hornblende brune et de
minuseules tests de fossiles. Son fond de pate est carbonate.
369
Le tableau 1 montre que les quatre vases a pate fine du Hellenistique
tardif que nous venons de decrire sont tres riches en chaux (CaO) et pauvres en
silice

La teneur en magnesium va de 3,81 a9,28%. il est probable que
l'echantillon PS23, dont la teneur en MgO est de 9,28%, contient de la dolomite
dans son fond de pate. Dans un diagramme de repartition (Figure: 4)
les quatre vases decrits ci-dessus se regroupent dans la partie superieure gauche
du diagramme, loin des autres objets analyses,
La phase degraissante de la ceramique PS27 est issue d'un contexte gran-
itique. Les mineraux isoles les plus abondants sont le quartz, le feldspath albite,
l'orthose et la hornblende verte. lls sont associes a une quantite moindre de
mineraux opaques, de calcite, d'epidote, de muscovite et de biotite, et ades
traces de zircon et de sphene. La hornblende est souvent oxydee, ce qui se
traduit par une couleur brunare ou rouge brun. La taille moyenne des grains
est de 0,2 a0,3 mm; leur diametre depasse rarement 0,8 mm. Les
fragments lithiques sont toujours granitiques et se composent essentiellement
de quartz, albite, orthose, microcline et/ou hormblende verte. Leur taille maxi-
male est d'environ 2 mm. Beaucoup de feldspaths du granite montrent de fins
vermicules de quartz adisposition buissonnante (myrmekite),
Les degraissants du tesson PS28 proviennent d'un terrain micas-
chisteux. Les rnineraux isoles consistent principalement en grains de quartz et en
paillettes tres fines de micas muscovites et biotites brunes. Le quartz et le mica
sont presents dans des proportions equivalentes. lls sont accompagnes de grains
opaques, de hornblende brune, d'epidote, de tourmaline et de plagioclase. Les
fragments micaschisteux sont nombreux, non calibres et de forme plus ou moins
allongee. Leur taille maximale est de 2,5 mm. Le tesson renferme egalement des
traces de gneiss. Son fond de pate est depourvu de calcite. La composition chim-
ique de PS28 figure egalement dans le tableau 1. Sa richesse en silice et la con-
centration basse de la chaux ternoignent de la presence de nombreux grains de
quartz et de l'absence de carbonates dans le degraissant et dans le fond de pate,
7. Attributions d'origine
Les donnees chimiques se rapportant aux pithoi confirment ce qui a deja ete
ecrit a propos de la provenance de ces ceramiques (De Paepe & Vermeulen, 1998).
L'origine des rnateriaux de construction (PS 15 a PS19) est dairement
attestee par leur degraissant, il s'agit incontestablement de productions locales.
Les elernents non plastiques pris dans la ceramique dite Phrygian grey (PS20 a
PS22) rappellent egalernent la lithologie des environs de Pessinonte et de ce fait
il semble improbable qu'elle ait ete apportee d'une region eloignee du site. Les
objets du Hellenistique tardif apate fine orange, orange dair, gris ou beige
(PS23 aPS26), se distinguent par la banalite de la composition de leur degrais-
sant. Cornpares aux autres artefacts etudies ici, ils sont tres riches en chaux et
suggerant une incornpatibilte avec les productions locales. Les
vases du Hellenistique tardif en ceramique commune (PS27, PS28) sont tres
differents de ceux apate fine, non seulement en ce qui concerne la nature du
degraissant mais egalement au niveau de la composition chimique globale.
Comme les elernents degraissants procedent un ensemble de roches micas-
chisteuses et granitiques, ces objets derivent certainement situes dans
les environs immediats de Pessinonte.
370
La figure S montre une classificatian de tous les tessons analyses par voie
chimique dans le cadre de ce travail. Elle est basee sur les concentrations de
quelques principaux constituants de la ceramique (Fe, Ti, Mn, Ca, Mg, K), ainsi
que sur celles de quatre elments traces (Cr, Cu, Ni et Rb). Le regroupement des
ceramiques faites dans la region de Pessinonte et de celles procedant de zones
geographiques plus ou moins eloignees de ce site est spectaculaire. Toutefois, il
defaut de ceramiques de reference, une delimitation plus precise des ateliers de
produetion ne peut etre dans l'etat de notre recherche.
8. Conclusions
L'utilisation conjointedu microscope polarisant et de I'analyse chimique
globale permet de resoudre le probleme de l'identification, de la classification
et de la provenance de certains types de ceramiques mises au jour sur le site de
Pessinonte. L'analyse microscopique est particulierement valable dans le cas
des terres cuites pate grossiere, tandis que l'analyse globale est
indispensable pour I'examen des objets il pfite fine. Une determination plus pre-
else de l'origine des produits d'importation ne pourra se faire
saos la m/se il disposition de materiaux de reterence.
Remerciements
Les auteurs tiennent a remercier J.Devreker, directeur de la Mission
Archeologique de l'Universite de Gand Pessinonte, pOUf les faoilites et I'hos-
piralite lors des differentes campagnes de terrain en Anatolie.
BlBLlOGRAPHIE
BRINKMAN:"i, R. (1976): Geology of Turkey. ISBp. Elsevier Scientific Publishing Company
(Amsterdarn).
DE CORTE. F., DEMETER, A., LIN MOENS, L., S!MONJTS, A" DE WISPELAERE. A. &
(1983): Evaiuation of komethod by its application to (n,y) RNAA of geologieal,
and day referenee materials. Proe.3.Tagung Nukleore Analysenverfahren 1,-
i S.4, 1983), Dresden, DDR, Z.l ,f. Rosscndorf.
DE PAEPE, P. & VERMEULEN, F (1998): Etudc du degraissant de quelques pithoi de Pessinonte
(Turquic] par cnalysc microscopique. Anatotia Antiqua, VI presse).
D.W. (1992):. The prcparauon of thin scctions of rocks , minerals. and cerarrucs. 83p. Royal
Microscopical Microscopy Handbooks, 24, Oxford Lniversity Press (Oxford).
\lLiRPHY, c.P. (1986): Thin seetion preparation of soils and sedimems. 149p. A B Academic Publishcrs
(Berkhamsted). '
\v}\RRE0I', S.E. (1984): Spectroscopie par absorption atomique.ln: Hackens, T, & Schvoerer, M. (dit.):
Datation-caracterisation des cramiques anetenres. Cours Intensif europeen (Bordeaux-Talcncc ,
avril 1981). PACT,la, 325-346(Paris).
AKNEXE
Descriptio archcologique sornmatre des echantillons de ferre cuite el de cerarnique pour
ccttc tude"
i. Maienaux de construction
"'St5 (AR5717) de paroi d'un tuyau d'aqueduc en tcrre pilte rouge, dgraissc avec des
grains de quartz, engobe sur les parois. Romarn (probablement ler siccie) Provcnancc-
prospection en surface dans le nord du territoire antiquc (Inv.Prosp.Aquaduct I),
La description des pilhoi se trouvc dans une publication (De Pacpe & vcrmeulcn, 1998)
371
PS16 (AR5718) Fragment de paroi d'un tuyau d'aqueduc mince en terre cuite, pate brune, noyau gris,
degraisse avec des fragments de pierre calcaire. Romain (probablement debut ler siecle).
Provenance: secteur nord de la ville romaine, couche de stabilisation (Inv.Kl-60-V-13).
PSL7 (AR5719) Fragment d'une tuile plate ii. deux rebords, pate brune, degraisse avec du gravier.
Hellenistique precoce (Ille siecle avant J.C). Provenance: secteur de la basilique byzantine, fosse
ii.dechets (Inv.Ll-37).
PS18 (AR5720) Fragment d'une tuile plate ii.deux rebords, pte brune, degraisse avec du quartz. Romain
(Ille siecle). Provenance: secteur nord de la ville romaine, foyer (Inv.KI-15-3/4).
PS19 (AR5721) Fragment d'une tuile plate et simple, pate brun degraisse au mica. Byzantin
(ancien?). Provenance: ii.l'est du secteur du temple, fosse recente (Inv.Pl-I).
2.Poterie
PS20 (AR5722) Fragment de paroi de ceramique tournce (Phrygian grey), pate grise, dcgraisse au mica
fin. Phrygien tardif (vers 400 avant J .-C) Provenance: secteur du temple, fosse ii.dechets (Inv.B5a-
25).
PS21 (AR5723) Fragment de paroi de ceramique tourneo (Phrygian grey), pate grise, degraisse au mica
fin, parois poJies. Phrygien tardif (vers 400 avant J.-C). Provenance: secteur du temple, fosse ii.
dechets (lnv.B5a-25)
PS22 (AR5724) Fragment de paroi de ceramique non pate grise, degraisse au mica. Phrygien
tardif (vers 400 avant J.-C). Provenance: secteur du temple, fosse ii.dechets (Inv.B5a-25).
PS23 (AR5725) Fragment de paroi de Eastern Sigillata A (?), pate fine orange clair, non vis-
ibles il l'oeil nu, engobe rouge orange brillant. tardif (prerniere moitie du ler sicele
avant J.-C). Provenance: secteur de la basilique byzantine, couche d'occupation (lnv.LI-40-4).
PS24 (AR5726) Fragment de paroi d'une assiette imitant la ceramique vernissee , pate fine orange, degrais-
sants non visibles ii.l'oeil nu, engobe noir mate ii.l'interieur, Hellenistique tardif (premiere rnoitie
du ler siecle avant J.-C). Provenance: secteur de la basilique byzantine, couche d'occupation
(lnv.LI-40-4).PS25(AR5727) Fragment de paroi d'une assiette imitant la ceramique vemissee, pate
grise, parois bien polies, degraisse au mica fin. Hellenistique tardif (prerniere moitie du ler siecle
avant .L-C). Provenance: secteur de la basilique byzantine, couche d'occupation (Inv. Ll-40-4).
PS26 (AR5728) Fragment de paroi d'une cruche en ceramique commune, pate beige, degraisse au mica.
Hellenistique tardif (premiere moitie du ler siecle avant J.-C). Provenance: secteur de la basilique
byzantine, couche d'occupation (lnv.Ll-40-4).
PS27 (AR5729) Fragment de bord d'un pot ii. provision (?) en ceramique commune, pate orange, engobe
rouge ii. l'exterieur, degraissse grossiercment au quartz et au mica, parois lissees,
tardif (premiere moitie du ler siecle avant l.-C.). Provenance: secteur de la basilique byzantine,
couche d'occupation (lnv.Ll-40-4).
PS28 (AR5730) Fragment de bord d'une casserole en ceramique commune, pate grise, degraisse au quartz
fin. Hellenistique tardif (premiere moitie du ler sicele avant J .-C). Provenance: secteur de la
basilique byzantine, couche d'occupation (lnv.Ll-40-4).
372
w -
-
.

w
T
a
b
l
e
a
u
1
(
s
u
i
t
e
l
:
C
o
m
p
o
s
i
t
i
o
n
c
h
i
m
i
q
u
e
t
d
e
c
e
r
a
m
i
q
u
e
s
d
u
s
i
t
e
d
e
P
e
s
s
i
n
o
n
t
e
(
T
u
r
q
u
i
e
)
c
;
;
]
P
S
1
8
P
S
2
0
P
S
2
1
P
S
2
3
P
S
2
4
P
S
2
5
P
S
2
6
P
S
2
8
i
S
i
0
2
6
0
,
2
5
6
1
,
3
3
6
3
,
1
2
4
9
,
1
7
5
2
,
8
6
4
8
,
4
2
4
6
,
7
8
6
8
,
0
2
A
l
2
0
3
1
4
,
7
3
1
6
,
3
8
1
4
,
4
2
1
0
,
5
8
1
6
,
7
6
1
3
,
4
7
1
3
,
7
2
1
6
,
9
9
F
e
2
0
3
t
4
,
4
9
5
,
3
6
5
,
1
4
6
,
3
3
8
,
0
9
5
,
2
7
5
,
2
5
6
,
7
3
T
i
o
2
0
,
4
8
0
,
6
3
0
,
5
5
0
,
5
0
0
,
5
2
0
,
5
1
0
,
5
5
0
,
8
2
M
n
O
0
,
1
0
0
,
0
7
0
,
1
1
0
,
1
2
0
,
1
4
0
,
1
1
0
,
1
2
0
,
1
1
C
a
O
1
2
,
1
1
7
,
7
0
9
,
3
9
2
0
,
1
9
1
0
,
7
5
2
3
,
2
3
2
5
,
0
2
1
,
3
5
M
g
O
2
,
4
2
2
,
6
9
2
,
6
4
9
,
2
8
6
,
3
5
4
,
0
5
3
,
8
1
2
,
0
3
N
a
2
0
2
,
1
5
2
,
0
4
1
,
3
7
0
,
4
9
0
,
9
8
1
,
2
0
1
,
2
7
0
,
7
6
K
2
0
3
,
2
7
3
,
8
0
3
,
2
6
3
,
3
4
3
,
5
5
3
,
7
4
3
,
4
8
3
,
1
9
L
i
3
5
4
0
3
3
4
5
3
8
4
4
3
9
4
1
V
4
3
7
5
6
6
9
9
1
0
4
8
2
7
5
1
0
9
C
r
8
7
8
3
1
1
5
1
2
7
2
0
3
3
4
9
1
1
9
1
1
5
C
o
1
2
1
4
1
5
3
3
3
9
1
6
1
6
2
1
N
i
4
6
5
9
5
6
2
5
9
3
3
2
6
6
6
2
6
0
C
u
2
6
2
8
2
7
5
0
4
1
2
7
2
6
2
6
Z
n
7
6
8
0
7
4
9
8
1
1
5
9
7
9
1
1
1
8
R
b
1
0
6
1
2
8
1
1
4
6
5
1
0
2
9
5
9
8
1
3
1
S
r
6
2
4
7
5
8
5
2
7
7
4
6
2
0
9
7
1
8
8
6
7
2
3
7
P
b
1
5
2
3
1
7
8
1
8
1
7
1
7
2
9
P
F
1
1
,
5
0
.
7
,
1
0
7
,
3
8
1
6
,
9
9
3
,
3
3
1
6
,
3
4
1
5
,
0
6
1
,
5
4
t
E
l
e
m
e
n
t
s
m
a
j
e
u
r
s
e
t
m
i
n
e
u
r
s
e
n
%
d
e
p
o
i
d
s
;
e
l
e
m
e
n
t
s
t
r
a
c
e
s
e
n
p
p
m
(
A
n
a
l
.
J
.
V
a
n
H
e
n
d
e
)
*
T
o
u
t
l
e
f
e
r
a
e
t
e
c
a
l
c
U
l
e
s
o
u
s
f
o
r
m
e
d
e
F
e
2
0
3
P
F
:
p
e
r
t
e
a
u
f
e
u
(
e
n
%
d
e
p
o
i
d
s
)
c
h
i
m
i
g
u
e
t
d
.
e
c
e
r
a
m
i
q
u
e
s
d
u
s
i
t
e
d
e
P
e
s
s
i
n
o
n
t
e
(
T
u
r
q
u
i
e
)
\
.
;
.
)

.
j
:
>
.

P
S
2
P
S
3
P
S
4
P
S
6
P
S
8
P
S
1
1
P
S
1
2
P
S
1
5
i
S
i
0
2
6
3
,
0
7
6
2
,
4
2
6
1
,
4
0
6
9
,
7
7
6
3
,
1
6
6
0
,
9
7
6
3
,
6
3
6
3
,
8
9
A
I
2
0
3
1
8
,
3
9
1
8
,
8
1
1
4
,
3
6
1
6
,
2
1
1
7
,
1
6
1
6
,
4
2
1
8
,
3
4
1
9
,
8
6

5
,
0
1
6
,
5
5
9
,
1
6
6
,
4
0
6
,
5
0
5
,
0
0
8
,
0
2
6
,
2
8
T
i
0
2
0
,
6
2
0
,
9
0
1
,
0
9
0
,
6
6
0
,
6
6
0
,
4
5
0
,
8
5
0
,
5
5
M
n
O
0
,
0
9
0
,
1
0
0
,
2
5
0
,
1
0
0
,
1
2
0
,
1
0
0
,
1
3
0
,
0
9
C
a
O
4
,
4
3
2
,
2
1
3
,
4
6
1
,
4
3
5
,
0
4
8
,
9
9
1
,
8
8
1
,
6
9
M
g
O
1
,
9
9
1
,
2
6
6
,
.
0
5
1
,
8
4
2
,
4
0
2
,
3
0
2
,
6
6
2
,
1
0
N
a
2
0
3
,
0
8
2
,
1
3
2
,
6
3
0
,
9
0
2
,
0
6
2
,
1
9
1
,
0
7
1
,
9
3
K
2
0
3
,
3
2
5
,
6
2
1
,
6
0
2
,
6
9
2
,
9
0
3
,
5
8
3
,
4
2
3
,
6
1
L
i
3
1
3
4
3
8
3
1
3
1
3
5
3
8
3
6
V
8
1
9
0
1
6
0
9
5
9
4
6
2
1
1
9
8
7
C
r
7
0
1
1
9
4
8
3
1
1
4
1
2
0
8
1
1
8
1
1
2
5
C
o
1
4
2
2
4
6
1
7
2
0
1
4
2
5
1
7
N
i
2
5
2
3
2
2
2
4
4
4
8
4
3
8
0
4
3
C
u
2
6
1
7
8
1
3
9
3
1
3
2
3
9
3
4
Z
n
7
2
7
2
1
0
0
1
3
9
8
4
8
3
1
0
8
1
0
7
R
b
1
1
4
2
1
5
6
1
9
5
1
0
3
8
6
1
1
3
1
5
5
s
r
9
7
5
1
1
5
0
2
3
0
4
8
5
5
7
2
5
1
1
2
3
6
3
6
1
P
b
2
3
3
8
8
3
4
2
1
1
7
2
2
2
2
P
F
1
,
2
2
2
,
6
1
4
,
1
4
4
,
1
7
3
,
0
9
9
,
8
8
3
,
7
0
1
,
4
9
t
E
l
e
m
e
n
t
s
m
a
j
e
u
r
s
e
t
m
i
n
e
u
r
s
e
n
%
d
e
p
o
i
d
s
;
e
l
e
m
e
n
t
s
t
r
a
c
e
s
e
n
p
p
m
(
k
n
a
L
J
.
V
a
n
H
e
n
d
e
)
+
T
o
u
t
l
e
t
e
r
e
s
t
c
a
l
c
u
l
e
s
o
u
s
f
o
r
m
e
d
e

P
F
:
p
e
r
t
e
a
u
f
e
u
(
e
n
%
d
e
p
o
i
d
s
)
Plan:
375


,
,
i i
it
1'
;1
,
in'

id .: \5
i /.J '---1
CJ;d,

20m
Plan: 2
376
~ ] $
ll. .
o
377
PS6 PS8 PS11 PS2 PS12 PS3 PS4
o o o o 066
Fig. 1: Diagramme r epresentatif de
l'analyse de grappes des pithoi de
Pessinonte base sur les concentra-
tions de 8 constituants de la cera-
mique (Fe, Ti, Mg, K, Ni, Cu, Ru
et Pb). Les triangles correspondent
aux produits d'importation; les
cercles indiquent les terres cuites
fabriquees sur place
~ I 7

~
~
n
"
.
.....' \ ii
) \ii
. .
)
r
Lo
'--- -'3 cm
,
i
~ L
"
rs
Fig. 2: Ceramique phrygienne tardiye (vers 400 ayan
l.-C.) en provenance d'une fosse il dechets
trouveee dans le secteur du temple. Legende:
1-9 ceramiques de lexe (engobee, peinte, ..); 10
16 ceramiques fines tournees (Phrygian grey
378
o acm
Fig. 3: Ceramique commune et en partie non
tournee, Provenance: fosse il dechets,
Phrygienne tardiye (vers 400 avant J.-
C.), trouvee dans le secteur du temple
:e.
i c a
!u
20
PS26
PS25
.
PS23
10
PS24
.
PS 18
PS 11 PS 21
PS20
PS 8
PS28 PS6
e: e
56
70
SiQ2(%)
Fig. 4: Diagramme de repartition SiD2-CaD se rappor-
tant aux analyses figorant dans le tableau 1
379
"ll "ll "ll
(il (il (il
o; '"
'" '"
00000000000,6.,6.,6.,6..6.
Fig. s: Diagramme representatif de 16terres euites
antiques de Pessinonte basee sur les abon-
danees de 10 eonstituants (Fe, Ti, Mn, Ca,
Mg, K, Cr, Ni, Cu et Rb). Les triangles
eorrespondent aux produits d'importation;
les eercles indiquent les terres euites fabri-
quees pres du site
Illustrations 1: Tranchee B6A
380
lIlustrations 2: Tranchee B6B
lIlustrations 3: Bracelet byzantin
381
Illustrations 4.: Le nouvel escalier (severien)
Illustrations 5. Agora et tMatre il escaliers
382
IlIustrations 6: Tombe en face de I'acropole
IlIustrations 7.: Tombe it la necropola A
383
*
1997 EXCAVATIONS AND RESEARCH AT
ELAIUSSA SEBASTE, TURKEY
Eugenia Equini SCHNEIDER*
The third mission of excavations and research at Elaiussa Sebaste took
place during the months of August and September 1997
1
During the 1997 cam-
paign the topographic survey of the visible architectural structures, needed for
the exhaustive mapping of the urban area, was completed, and the first direct
measurements of the individual monuments (theatre, agora complex, island ba-
silica) investigated were carried out.
Exeavation Activities
Exeavation concentrated on two areas of the vast public quarter that ex-
tends westwards from the present-day Mersin-Silifke coastal road (Fig. 1).
The Theatre (Figs. 2, 3)
Exeavation of the theatre continued in the 1997 season. The agreed exp-
ropriation of all the lemon and other trees that illegally occupied the archaeolo-
gical area was carried out, and the trees were removed. This permitted the full
exeavation of the western part of the summa cavea, investigation of the ima ca-
vea, reaching, at the end of the campaign, the level of the orchestra. The comp-
lete uncovering of the western and central sections of the upper diazoma reve-
aled the presence of rooms that date to a time after the buiIding was construc-
ted, when the theatre had already been partially despoiled (Fig. 4). There are at
least ten adjoining rooms, set off by walls made of small blocks covered with a
layer of plastern, the function of which is still being studied. In the eastern see-
Prof.Dr. Eugenia Equini SCHNEIDER, Dipartimento di Scienze Storiche, Archeologiche e
Antropologiche dell'Antichita di Roma "La Sapienza" -Piazzale A. Moro, 5 - 1- 00185 ROMA
(i) As in previous years the work has been carried out on behalf of the University of Rome "La
Sapaienza", of the CNR and the Ministry of Foreign Affairs. The 1997 campaign has been sponsored
by FIAT International and Vehbi Ko Foundation. The team consisted, besides myself, of the fol-
lowing partecipants: Dr. Marcello Spanu (University "La Tuscia, Viterbo); Do. Dr. Tekin,
University of Istanbul; Prof. Beniamino Toro, Dr. Chiara Morselli, Dr. Michele Di Filippo, Dr.
Emanuela Borgia, Adele Ferrazzoli, Cario Torri (University of Rome "La Sapienza"); Dr. Carolina
Meucci (University of Trieste); Do. Dr. Mustafa Sayar (University of Wien); the architect Ezio
Mitchell, the designer Francesca Carboni, the restorator Hseyin (University of the
students Luca Giovannetti, Zafer Sitti, Ozgr Muharrem Oral, Mine Yorzan, Zbeyde
Karaman, Demet Nalan Grkan Mine Kutluay. The Government represen-
tative was the archaeologist Cengiz
385
tion, the preservation of the upper diazoma and summa cavea is seriously
compromised by the construction of a modem terrace and latrine. The modem
structures at present block the ancient exits from this part of the building.
The investigations have, however, permitted bringing to light almost the
entire building, and the data collected during the three exeavation campaigns
(1995 to 1997) allow us to formulate the first assumptions c o n c e r r i n g its struc-
tural plan.
The cavea rests, for the most part, against the southern slope of the hill to
the west of the ancient port basin: the topography, however, required the artifi-
cial construction of the wings in opus caementicium.
The foundations of the seats have been brought to light, with very scant
traces of the original revetment of the seats, which had already been systemati-
cally removed in Iate Antiquity. The seats had mostly been carved out of the na-
tural rocky outcrop; where this was lacking (particularly in the upper cavea) the
seating area was constructed artificially of a poured concrete conglomerate
(compressed earth and gravel mixed with cement).
The summa and ima cavea were divided by the praecinctio of an avera-
ge width of 2.10 m. Here were brought to light sections of a channel made of
terra-cotta pipes built after the theatre's construction.
Also the western vomitorium of the cavea, was brought to light, with the
substrate of the pavement, the base of the foundation and some moulded limes-
tone blocks of the first two layers of the wall that must have covered the parts
of the cavea built in caementicium (Fig. 5).
Alongside and parallel to the praecinctio runs a channel cut into the rock,
which had already been almost completely brought to light during the 1996
campaign. The available elements permit identifying this as a seetion of the first
urban aqueduct, modified and adapted to the semicircular plan of the cavea
when the theatre was built. Almost adjoining the vomitorium a structure of cir-
cular plan has been identified, earlier than the theatre; it should most probably
be considered a decantation basin or castellum aquae.
Below the praecinctio extends the ima cavea, divided into 15 tiers. The-
se terminated in a broad surface on which rested the terminal slabs of the bal-
teus that divided the orchestra from the spectators' area.
The area of the orchestra has not yet been investigated extensively, except
for the partial uncovering of a large accumulation of blocks and decorative are-
hitectural elements. Inanticipation of the 1998 exeavation campaign, it was, ho-
wever, decided to make small investigation to determine the floor level. it was
thus possible to uncover a smail seetion of the pavement bed with the imprints
in the mortar of the large pavonazzetto slabs, asa marble fragment found du-
ring the exeavation seems to indicate, which must have constituted the original
. decoration.
The radical plunderingof the theatre has, in fact, practically obliterated
the stairs that led from the orchestra level to the summa cavea. Some traces of
them remain only in the western seetion of the balteus and near the praecinctio.
386
Of particular interest for the understanding of the various phases of occu-
patian and urban development of the western quarter was the discovery, in the
eastern part of the eavea, of structures in opus testaeeum belonging to an ear-
lier building that was destroyed and concealed by the theatre's construction
(Fig. 6). One of the rooms brought to light near the eastern vomitorium has a ge-
ometrical black and white mosaic floor with an overall hexagonal design and a
frame of a single wave pattern. The mosaic is relatively well preserved, but it
needed of a first urgent interventi on of consolidation- (Fig. 7).
The presence in other rooms of the building of suspensurae and terra-cot-
ta heating pipes set into the walls permits us to identify this as part of a bath
complex, in operation during the first century AD.3 and put out of use when the
theatre was built, probably during the middle Empire.
The Agora and the Byzantine Complex (Figs 8,9)
The 1997 campaign alsa aimed to extend eastwards the broad level area
south-west of the theatre, partially investigated during the previous campaigns,
during which were identified the large structures belonging to a triple-naved ap-
sed building, constructed in the Byzantine period within a Rornan monumental
complex. The removal of a modern terrace used for agriculture, which filled in
the eastern half of the area, and of a large mass of architectural fragments (co-
lumn shafts, bases, and capitals, drums, lintels, corbels, etc.) has also revealed
walls and opus sectile floors of the Byzantine building, some parts of which are
preserved. The eastern apse of the complex was identified, as well as
a huge trapezoidal hall, which probably had a service function. In the roof col-
lapse (consisting essentially of tiles) were found a few coins dating to the reign
of the emperor Heraclius ( related to the years 61T-614 AD.) as well as many
polychrome mosaic tesserae. The overall plan of the monument and its use are
still being studied, as the whole northern seetion still covered by modern agri-
cultural terraces has yet to be explored. Indeed, it is not clear whether it is a ba-
silica with symmetrically opposite apses or rather, as the layout of the service
halls seems to suggest, a hospice complex connected to the basilica, which ex-
tended more eastwards and which has not yet been investigated.
The western apse, in axis with the central entrance of the ashlar masamy
wall, is almost completely razed to the foundation level. The opposite apse, bet-
ter preserved in elevation, has clear traces of at least two building phases: one
of hewn blocks, and probably with broad windows separated by columns; the
second, certainly not very distant in time and related to restorations necessita-
ted by static settling, consisted of a continuous wall of small stones ( Fig. 10).
(2) The same decorative motif is comma on mosaic pavements in Italy fram the end of the first century
B.C. and later spreads to the eastern provinces. The earliest of all are two pavements found in the
fortress of Masada (Northern Palace and Baths Building) which have been dated to the second half
of the Century B.C.: G. Foerster, Masada V, The Yigael Yadin Exeavation 1963-1965 Final
Reports, Jerusalem 1995, 140-157.
(3) As regards the chronology, missing precise archaeological data, some information may be
obtained from the applied building technique as the use of the opus testaceum and the presence of
rectangular walI-pipes generalIy adopted during the Neronian age. Therefore the Baths may be hypo-
theticalIy dated in the second half of the Century AD.
387
preserved is the pavement, at a higher level than that of the na-
ve, consisting of an unbroken "carpet" of opus seetile, with polychrome tiles
that form geometric motifs (Fig. 11).
The central nave has been uncovered almost entirely: in the eastem part are
preserved large pieces of a pavement of geometric stone and, more rarely, marb-
le elements, variously arranged to form different decorative motifs (Fig. 12).
Transennas or gates, whose sockets have been found, delimited the area
in front of the eastem apse.
The side nave, elosed on the south by a wall of ashlar masonry, with re-
used materials, has, at the eastem end, a distinct area, probably circumscribed
by transennas, used for a particular liturgical functions. This gave onto alarge,
approximately trapezoidal space next to the apse, which occupies all the space
up to the eastem surrounding wall of the Roman-period complex.
The pavement with carpets of opus seetite, in different decorative motifs,
separated by bands of rectangular slabs, appears again in the south nave. The
south wing of the Christian complex is next to a broad area covered with slabs,
delimited by the southem wall , in ashlar masonry, of the Roman building. This
should probably be identified as the principal access to the complex.
The rich amount of opus seetite pavements that the Byzantine complex
has yielded permits us to advance the first hypotheses as to its chronology. In
fact, this characteristic type of pavement spreads throughout the entire Mediter-
ranean basin, especially in the fifth and sixth centuries. The recurring motifs in
the Elaiussa pavements have parallels not only in the Christian buildings of ne-
arby Korykos and in other cities of Cilicia, but also in cult complexes of Syria,
Cyprus and mainland and island Greece, and attest the wide circulation of car-
toons and artisans-.
The numerous tombs identified in the central nave (four), in the westem
apse (one) and in the eastem sector of the nave side (two) must belong to a pha-
se of the life of this complex. Theyare simple rectangular graves, formed of and
covered with large limestone slabs, sometimes mortared, which are inserted be-
low the pavement levels. Three had already been violated; the others, intact, still
contained the skeletons of the deceased. A number of them contained multiple
burials, 14 in one case, 4 and 3 in others-dear evidence of their continuing use
(Fig. 13). No other contents were found except for alarnp, comparable to simi-
lar specimens datable to the seventh century A.D.
5
Probably belonging to the de-
coration of a textile or artiele of clothing is a smaIl gold plaque with relief ro-
sette, it too found inside a burial (Fig. 14). Two funerary inscriptions have been
found, carved on monolithic slabs serving to cover and mark the tombs. The best
(4) For the Cilician pavements: G. Hellenkemper Salies, "Kilikische Pavimente", in Eski Anadolu, 1
1991, 137 ss; comparision with Cyprus in A. Pralong, J.M. Saulnier, "La basilique chretienne du
sommet de I'acropole", in P.Aupert (ed.), Guide de Paris 1996,138, fig. 59.
(5) Particularly with a lamp from Mersin (F.E. DAY, "Early Islamic and Christian Lamps", in Berytus,
VII, 942,65-79, pl. XII, i) and with a specimen of Calymnia, probably coming from the cemetery
of Pothia (D.M. Bailey, A Catalogue of the lamps in the British Museum, III, Roman Provincial
Lamps, Lond 1988, pl. 71, Q2617).
388
preserved one, datable on the basis of paleographic character to the sixth century,
gives the name of the first (?) owner of the tomb, one Johannes, "faithful and
of Christ", who appeals in his to divine judgement (Fig. 15).
The comparing of the type of pavements with the recent archaeological
data that have emerged from the exeavation seem to attest that the collapse and
consequent abandonment of the building should be piaced in the severith cen-
tury.
The absence of the pavement level various parts of the basiiica has per-
rnitted some test trenches in depth that have brought to an articulated stra-
tigraphie situation relative to the Roman period. A Jang stretch of wall made of
rectangular blocks should be assigned to the building phase of the large quad-
rangular area surrounded by perimetral walls ashiar masonry. This was pro-
bably the foundation of a columned portico that surrounded the uncovered cent-
ral area ; within this area, and precisely in its center as well as in the axis with
the central doal' of the western wall, stands a circular structure, built directly
over the polychrome mosaic brought to light during the previous campaign and
which was probably part of the foundation of a tholos (Fig. 16). To this chrono-
logical phase must be ascribed same capital s dated from the end of the 2nd or
the beginning of the 3
rd
Century A.D (Fig.17).
On the contrary the remains of waIJs and mosaic pavements whose pre-
sence was detected during the 1996 campaign should be assigned to an earlier
phase of the Roman building.
it is really too early to define the precise function of the buiJding its se-
cond phase; however the proposed plan's reconstruction may be compared eit-
her with cornmercial agorai of Hellenistic age or with the Roman macella,
whose existence is well testified Anataha by archaeological and epigraphical
data, particularly during the 2
n
d Century A.D
6

Geological Survey
The geological survey conducted by the Department of Earth Sciences of
the University of Rome "La Sapienza", to identify the ancient coastline of the
city's port and determine the date it was buried, continued in 1997.
To this end some investigations were made near the mal e of the port ba-
sin area and in the centre of the basin itself on indications that emerged from the
grevimeme survey conducted during the previous campaign.
The gravimetric survey permitted identification of the existence of a prin-
cipal port to the north, with a depth of approximately 7-10 rneters and the ma-
les leading from to the island (now a promontory completely attached
to the main/and). Irs filling-in must be ascribed to silicious sandy deposus and
therefore occurred later or at least contemporary to the formation of the Aeoli-
an dune which covers most of the island and its buildings. The gravimetric sur-
I
vey and the investigations also revealed the presence of a secondary
and less deep port at south-west for smail craft. The trend of the gravimetric
-
(6) See C. de Macellum. Marche alimentaire des Romains, Louvain-Ia- Ncuve 1983, ss.,
(Aezanoi): 129 (Perge), 188 (Sagalassos)
389
contour-lines shows that the west coastline was characterized by a beach and
the consistency of the isthmus which, aIready in Antiquity, connected the island
to the mainland.
Restoration Interventions
Christian Basilica on the Island
Extensive restoration was undertaken on the smaIl Byzantine basilica si-
tuated in the northern part of the ancient island, exeavation of which had been
completed in 1996. The opus sectile pavement of the southern nave has been
mostly reconstructed with the original fragments discovered and collected du-
ring and consolidation was undertaken, accompanied by a slight ra-
ising, with ancient stones, of the surraunding waIls (Fig.18). The direct plotting
of the building has been completed: it is a regular three- naved basilica with a
central apse and the entrance in the southern side. The building work, in opus
caementicium and high quality mortar with the faces in limestone blocks, is
common to the Cilician Christian architecture. Also the finding of tesserae in
the absis collapse is comparable with the frequent presence of wall mosaics in
the churches of Cilicia". As regards the interior, it is not possible to define if the
naves were separated by columns or pilasters with arches.
At the conclusion of the campaign, the area of the agora, the basilica on
the island, and the access to the theatre were completely fenced.
(7) St. Hill, The Early Byzantine Churches of Cilicia and lsauria, Aldershat 1996, 13.
390
391
392
Fig. 3: General view of the cavea
Fig. 4: Late rooms built in the diazoma
393
Fig. 5: The western vomitorium of the theatre
o0.1 1
( J
10
Fig. 6: Plan of the Baths- complex discovered in the eastern
sector of the theatre
394
395

396
Fig. 9: General viewof the agora and the Byzan-
tine building
Fig. 10: The eastern apse of the Byzantine
building
397
Fig. 11: The opus sectile floor of the Byzantine eomplex
Fig. 12: Detail of the opus sectile floor
398
Fig. 13: Tomb in the eastern sector of the nave side
Fig. 14: Smail gold plaque with relief rosette found
inside a buriaI of the Byzantine building
399
400
..
c:::: : : : : : : : : : e :
401
Fig. 17: Capital of the beginning of the 3rd Century A.D. coming from the Roman
agora
Fig. 18: The mostly restored nave of the little
church on the "Island"
402
THE ZEUGMAAND APAMEIA WORKS 1997
Catherine ABADIE-REYNAL*
Rifat ERGE
Our 1997 campaign of excavations took place between the 24th of August
and the 17th of etober. We worked, as usual, on both banks of the river
Bupbrates, in the Middle valley a part of which will disappear under
the waters of the dam which is currently under construction at Birecik and
whlch will be completed in the course of the year 1999. So, we conducted, at
the same time, excavations in Zeugma, on the right bank and in Apamea, on the
left bank.
We would like to thank the general Directorare of and
Museums for having given lls permission for excavations. We are also pleased
to mention that we had a financial support from the Birecik Construction
Consortium. We also have to express all our gratitude to Dr. Rifat Erge, cura-
tar of the Museum of Gaziantep who, in all circumstances, gaye us assistance,
and to Mr. Bucak, curator of the Museum of Urfa. Finaliy, i would like to thank
Mr. Mehmet nal of the Museum of Gaziantep whose interest for our excava-
tions is so precious.
This year, in Zeugma, our main goal was to improve our knowledge about
the town-planning and the history of this site. For this purpase, we went on
working in sector 5 which we had begun in 1996 and we opened a new large
seeter (or sector 9) to the West in the so called "dere 2" (Fig. 1). The results
allow us to have a better idea about the way the site was organised during
Antiquity.
In the valley (or "dere 1"), we reached deep layers and in par-
ticular, we could excavate Hellenistic buildings for which we determined 4 dif-
'erent phases (Fig. 2, 3)
-construction of the wall 5122 which has been built on the natural rock.
[his wall 1.20 m. high. Fillings dated from the beginning of the Und century
'ie against this wall;
Do. Dr. Catherine ABADIE-REYNAL, Universile de Nantes 8, me Cannebiere 75012-
ParisJFRANCE
Dr. Rifat ERGE, Mze Mdr i
403
-then, during the second phase, the walls 5091 and 5132 have been built.
The wall 5122 was used as the foundation of these new walls which could also
date from the Und century BC;
-then, the wall 5091 is continued and an internal wall is built;
-finally, the walls 5157 and 5158 are erected. They constitute the south-
eastem angle of a new building that can be dated from the lst century BC.
We do not know yet what is the function of these buildings.
However, this exeavation gaye infarmations about the development of
Zeugma. First of all, we learnt that a great part of the site, in this area, has been
constructed with terraces. The HelIenistic layers indicate that every change con-
sisted in digging out the fills and leaning against them new walls as can be seen
from the foundation trenches that go very deep along the walls (Fig. 4). We shall
find again this terraces in the dere 2, later on.
Moreover, this exeavation has shown that, after the Hellenistic period,
there is a gap in town planning. This gap can be seen in the same excavation, to
the East: looking for the foundation s of a Roman wal1 belonging to a villa that
has been found in the upper levels, in 1996, we saw that this wall was lying
above a thick fill and that underneath, there were several HelIenistic structures
with different directions. So, in this valley, we know, now, that the HelIenistic
structures have been covered, probably in the lst century AD by a thick layer
and that, above, Roman buildings have been built, without any correspondence
with the Hellenistic ones.
Finally, thanks to this excavation, we learnt that in this area, the first set-
tlement dates from the und century BC. So, it seems that at this time, the city
grew and settled in new places such as this small valley. Such a development in
the Und century can, maybe, be linked with the history of the site opposite, on
the left bank, as we shall see later.
The sector 9, in the dere 2 has drawn our attention because it is situated
at the foot of Karatepe that we consider as the acropolis from which the city
developped. Moreover, on the ground, a lot of structures could be seen and the
topography of the place seemed favourable for the settlement of important
buildings.Unfortunately, it was not possible to conduct extensive excavations
since we could not cut any pistacchio tree to cIear out the place. However, the
results of these trenches are interesting. To sum up, three main occupation phas
es have been determined.
First of all, the remains of the protobyzantine period are numerous (Fig. 5)
They seem to belong to several houses. The walls of these houses are not al
built in the same way but they present some similarities: their width is o f t e
imposed by reused blocks which level the top of the walls. The interstice
between the stones are obturated by spIinters ar fragments of tiles. Most eleva
tions were made out of earthen bricks that we found in quantity in the demoli
tion layers of these houses. Most of the walls are directly built upon the pave
ment of the Roman square which constitutes the second phase and which i
often used as floor level for these inhabitations.
404
The chronology of these struetures is given by the pottery: the rare Ievels
that we found contained some Ylth century ceramics so that we think that most
of these houses have been built at that time or just before. They scem to have
been uscd until the VIIlth century AD.
The second phase is constitutcd by a large pavement, generally in a good
state of conservation (Fig. 5). it is, at least, since wc did not yet find its wcstcrn
and outhem limits, 30 m. wide and 40 long. This pavement is Iying upon a
very thick and hard fill which eontained of pottery of the Ist century
AD. So it secms possiblc to consider that this datatian can be given to the COl1-
struction of this terrace which is probably an important square in the heart of
the Roman city: it must have been surrounded by public buildings that we hope
to discover this year.
The fill and the pavcmcnt formed a huge terrace that covered numerous
ancient walls wuich had bccn systcmatically lcvellcd. So, once again, the
ancicnt buildings , mostly Hcllenistic although wc could not yet explore
were hidden by a new town-planning. So it sccms confirmed that the Ist centu-
ry AD saw very large changes in the town planning of in this valley as
in the dere 1.
lindcr this pavement, in a disturbed area, wc uncovered a quadrangular
man-hale (Fig. 6) which goes down to an impressive sewer (Fig. 7): in some
places, is more than 3.50 m. high. We could follow it on a long distance
(about 100 m.) and it goes on after a small collapse that we could not elear out.
The walls are made out of large well-built stones with very prccise jointings.
One can flnd man-holes every 12 m. The chronalogy of this construction is not
yet established , but the way the stones are cut could reeall the Hellenistic peri-
od. Moreover, the sewer goes under the pavement we have spoken about, so that
the pavement shuts up all the es. So, it is clear that the sewer has heen
bui!t before the pavement. But it was still used during thc Roman period as wc
can see from some repairs such as a brick-arch (Fig. 8). Inside the sewer, we
have found a fragmentary statuc, in white marble , which represents probably a
philosopher or an orator, according to a well-known Hellenistic and Roman
rype (Fig. 9). The that is given, on this site, to water evacuations
sbows how much the site, from the beginning, suffered from water flowing and
erosion. Nowadays , to abandonment of the site, colluvion is a very active
phenornenon and in same places, archaeological layers are under 3 rneters high
rubbish.
In addition to these works, we went on exploring which dominates,
to the East, the dere 1 in an area that is cheracterized by the continuity of occu-
patian from Iate Hcltenistic to Abbassid period. Morcover, since thc topograpb-
ical plan which we had in 1996, has becn completed, we have conduct-
cd, in the whole area that the dam will drown, a systematic survey concerning
all the structures that can be seen on the ground (Fig. 10), in ordcr to elaborate
a map of the city.
In 1998, we shaH continue our excavations on the large square and in the
Hdlenistic levels in the dere 1 and 2. Wc shaf alsa explore thoroughly the bank
405
of the river as we had begun in 1996 to try to determine the crossing place of
the river. Finally, we shall work in the Bahe Dere (Fig. 1) which could be,
according to us, the main access to the city.
We also worked on the left bank of the river, on the site of Apameia. As
we did in 1996, we began by conducting a survey. This year, we employed more
sophisticated methods, using, in particular, a Cesium magnetometer. The results
have been spectacular: in three weeks, we could draw a precise plan of the set-
tlement (Fig. 11-12).
First of all, our knowledge of the Northern part of the wall is getting bet-
ter thanks to the discovery of two new gates. To the South (Fig. 13), we are now
sure that the Southern wall follows the bank of the river. But, in this part of the
waIl, we found some Iate reconstructions, linked with some sporadic Iate occu-
pation that we could find in this area and date from the Vth or VIth century. A
pecular structure has been unearthed in conjoncture with this city waIl: 2 sets of
headers are associated with long orthognal stones situated inside the walL.
Those blocks are perfectly flat so that they could constitute a circulation leveL.
it might be a gate (Fig. 14).
The image obtained thanks to magnetic survey has revealed that the city
had an elaborated plan; more precisely, it is a regular orthogonal plan. The
whole space inside the city waIls seems to be divided into insulae which are 108
n long and 38 m. wide: theyare rather long as in most of the Middle-East
HelIenistic foundations. The fact that some insulae have buildings while others
are empty can, maybe, be explained by the short period of occupation of the
site. The directions of the streets are parallele or perpendicular to that of the
Eastern city-walls: the city plan has probably been elaborated at the same time
or after their construction.
We did asounding in one of these houses (Fig. 15). The walls we have
found are built with rubbles. The exterior wall is 1.80 m. thick; the interior wall
is a little bit thicker. We have excavated one room in which we found two pithoi
and a smaIl column. The stratigraphical layers are, once more, very poor: we
just could find one level: so, it seems that, in this part of the city, there was just
one period of use of the houses. The type of construction and the pottery lead
to think of the beginning of the IIIrd century or the beginning of the 2nd centu-
ry BC.
So, the picture of the city of Apameia that we have is very interesting: we
have its state of urbanisation at the time of its creation or just after. We have,
probably for the first time, a Seleucid colony very well preserved in its earlier
state.
One may ask the question of its abandonment: why the city was so early
abandoned? Is it because its location is so easily flooded? it might be a part of
the answer. We also found in 1996 a violent destruction level near the Eastern
city-wall, which could be linked with this abandonrnent, On the other hand, we
must remember that the city of Zeugma developed more especially in the IInd
century BC: is it a cause or a consequence of the abandonment of Apameia?
Anyway, there might be a link between both evolutions. To precise this relation,
we must go on working on the phenomenon and its chronology.
406
In fact, Apameia, after the end of the Ill-a or the beginning of the Ilnd cen-
tury was not definitively abandoned. We found very few traces of later occupa-
tions, which seem to concentrate on the bank of the river. In the
ancient Southern city wall which follows the bank has been used as retaining
waJl for a Late Roman house, with a geometrical that could be dated
from the Vrh or the Vlrh century AD.
Another evidence for the occupation in this area after the abandonment of
the HelIenistic period has been given to us by a chance find that we did in the
necropolis of Apameia. This necropolis is located about 1500 m. North-East of
the village of Till Moussa. The necropolis is constituted by rock-out tornbs,
same of which had been explored by J. Wagner. But it seems that a large num-
ber of them has not yet been studied. We cleaned one of them, on which a peas-
ant had drawn our attention, telling us that there was, inside, an arabie inscrip-
tion.
This hypogeum is about 6 m. deep and 7 m. wide (Fig. 16). it has been
entireiy dug into the rock. It is composed, as the other rock-cut tombs of
of several rooms. The access to the main room is marked bya door
with pilasters (Fig. 17). It is on one of these pilasters that we found the most
ancient inseription (or Inscription A). It is in Syriae. The other lnscription (or
inseription B), also in Syriae, is later. It is loeated on the left of this pilaster.
The inscription A gives the name of the architect, of the owner of the tomb
and adate. One can easily eompare the graphy with other Syriae inscriptions of
the and eenturies AD, in particular it seems very sirttilar to the inscrip-
tions of Sumatar Harabesi dated from 165 AD. The date that Pr. Dr.
Desreumaux could read (191 AD) confirms the similarity. it is, so, the western-
most protosyriac inseription that has ever been found. It shows off that not only
in Edessa, but also on the Western border of srhoene, in the Roman period,
Syriae was spoken and written by people belonging to the social upper classes.
The second inscription (or inscription B) later. It speaks of the reuse of
the tomb, after it had been c1eaned up, by aman eal1ed Come. The formula that
has been used is a Christian one, but there is no clear Christian mark. The style
of this inscription can be eompared with that of the inseription of Kafr Lab,
which is dated from 772-773 AD. This agrees with the date mentioned in the
inscription: 1155 of the Greek Calendar, that is to say, 844-845 AD.
Both inscriptions are very important for our knowledge of the history of
researehes about it are quite a few. it is a very serious
gap that we hope to begin filling up.
In 1998, the objeetives, in Apameia, will be to exeavate some seetors of
the Hellenistic houses and to explore the bank of the river where same peeular-
ities could be interpretated as traees of structures related to the erossing of the
river. Finally, a systernatic cleaning of the necropolis will allow us to make a
IPlan of it before it disappears.
407
Fig. 1: Zeugma, Location of the different exeavation areas
,
i
L-.-.---

Fig. 2: Zeugma, dere 1. The Hellenistic walls.

408
/
/
i
,J
i
r--
i
i
.J
Fig. 3: Zeugma, dere 1. The fonr different phases of the Helienistic buildings

Fig. 4: Zeugma, dere 1. Cross-section in the HelIenistic levels

409
Fig. 5: Zeugma, dere 2, sector 9. The walls of the protobyzantine houses, standing above
the Roman pavement
Fig. 6: Z e u g n a , dere 2, sector 9. The quadrangular man-hole leading to the sewage system
410
Fig. 7: Zengma, dere 2, sector 9. The sewer,
t n d e r the Roman pavement
Fig. 8: Zengma, dere 2, sector 9. A repair in the sewer
411
Fig. 9: Zeugma, dere 2, sector 9. Afragmentary
statue found in the sewer
Fig. 10: Zeugma, a walllocated during our systematic survey
412
Y (m)
Fig.11: A p a n e i a . An image obtained
by magnetic survey. One can
see two insulae and a cross-
roadssewer
Y(m)
Fig. 12: Apameia. An image obtained by magnetic
survey. One can see a part of the city-waIls
to the North, a street leading to a tower and
houses.
413
Fig. 13: Apameia. Excavations of the Southern city-walls,
along the bank of the river
0__5
\
Fig. 14: Apameia. Southern city-walls, junction between the Hellenistic
polygonal wall and the reconstruction
414
Fig. 15: Apameia. Exeavation of a Hellenistic house
Fig. 16: Apameia, necropolis. Plan of the rock-cut tomb found in 1997
415
416
ROMAN MILITARY FORTS AT ZEUGMA
M.HARTMANN*
MA.SPEIDEL
RERGE
In the early months of the year 2000 flooding of the Euphrates valley at
the Birecik dam will begin. Large parts of the Greco-Roman city of Zeugma, all
of neighbouring Apameia and many other sites of great historical interest will
forever be destroyed. it is our scope as a joint venture of a privately sponsored
Swiss team under the patronage of the universities of Bem and Lausanne
together with the Gaziantep Archaeological Museum to regain as mu ch archae-
ological and historical information as possible of ancient Zeugmas great mili-
tary history under the Roman Empire. For this reason, our archaeological inves-
tigations are confined to those areas which wiII be flooded in early 2000
1

There are a number of good reasons to believe that Zeugma played an
important military role especially during the first three centuries A.D. One main
reason is Zeugmas location on the crossing of two major lines. The first line is
the Euphrates river which was for nearly two and a half centuries the border of
the Roman Empire. Zeugma was thus a frontier city. The second line is the
ancient highway that linked Mesopotamia with Anatolia and the Mediterranean
cost. This highway was one of the Parthians favored invasion routes (Front.,
Strat. 1, 1,6; Dio 49, 19) and crossed the Euphrates at Zeugma. Similar such
locations at Samosataand at Melitene (compare also Satala), had permanent
legionary fortresses since the reign of Vespasian. Philo of Alexandria (Legatio
ad Caium 31,207 and 34,259) and Josephus (BeII.Jud.7,1,3) clearly imply that
substantial parts of the Roman army of Syria were stationed on the banks of the
Euphrates probably since Tiberius. Furthermore, Tacitus (Ann.l2, 12,3) reports
that in 49 A.D. a Roman military camp was buillt apud Zeugma.
Since Av.Domaszewskis, R.K.McElderry3, and E.Ritterling
4
, it is gener-
ally assumed that Zeugma was the permanent base of a Roman legion. Literary
*
i
2
3
4
Dr. M.HARTMANN, Mselstrasse 4 CH-5417 Untersdiggenthar, rsvtcas
MA.SPEIDEL, Mselstrasse 4 CH-5417 Untersdiggenthar,iSViRE
R.ERGE, Mze Mdr, GAZiANTEP
Wewould like to thank Prof.Dr, Christoph B. Rger and Mehmet nal for their kind help.
A.v. Domaszewski, Abhandlungen zur rmischen Religion (1909) 198 n.!.
R.K.McElderry, CIQ 3 (1909) 48-49
E.RitterIing, RE XII (1925) 1560, s.v. "Legio".
417
and epigraphic clues led to this conclusion. Most important were perhaps the
inscriptions in the quarries of Arulis (Ehne{), only c.15 km. upstream from
Zeugma. These inscriptions show that for many decades during the second and
third century AD. soldiers of legio IV Scythica worked in the quarries of Arulis.
Recent archaeological finds have reinforced the hypothesis that Zeugma or its
surroundings were the site of a legionary fortress: a fragmentary tombstone
which mentions asoidier of legio IV Scythica, swords, a spear tip, parts of
scaled armor, numismatic evidence, and a good number of tiles with stamps of
legio IV Scythicas.
Our first step was thus to investigate the topography of the site. At first,
we were particularly interested in Zeugmas western hills where the majority of
the stamped tiles of the fourth legion had been found and where Jrg Wagner
had located the legionary fortress (Fig. 1). Although we believe this area may
have been the site of asmaller military fortress of perhaps the third century A.D.
we do not think it could have location of Zeugmas legionary fortress,
as the flat area in this region is far too small to have accommodated an entire
legion. Moreover, this entire region is not threatened by the flooding in early
2000.
We therefore turned east, where there is a large plain beyond the village
of (Fig. 2). Especially theupper terrace seemed very suitable for a large
Roman military camp. We investigated that region and discovered a very dis-
tinct area covered with potsherds, fragments of tiles ete (Map: 1).
We next acquired Russian satellite photographs of the area, taken
before the building activities at the dam construction site began. An analysis of
these photographs revealed the typical outlines of a large Roman military camp
in precisely the same area we had previously identified as the possible site of a
Roman fortress. The outlines covered an area of c. 11-12 ha. and even seemed
to indicate two superimposed fortresses (Fig. 3)
With this information at hand .we decided to begin archaeological inves-
tigations in the deseribed area, i.e. on the upper terrace of the plain to the east
of the village of Within this area which is located directly on the build-
ing site of the dam construction, wedug in may 1997 seven trial trenches with
a totallength of c. 650 meters. The trenches were c. 1 meter wide, between 1.8
and 2 meters deep and reached into sterile soil throughout (Map: 2).
The trenches no. 5 and 6 are situated outside the deseribed area and were
intended to provide information as to how far east archaeological traces of
Roman occupation could be observed. This seemed necessary as a team of the
Gaziantep Archaeological Museum had discovered in 1996 the remains of a
large Iate Roman bath to the east ofour field of investigations. There were, how-
(5) J.Wagner, Seleukeia am Euphrat / Zeugma (1976); idem, legio 111 Scythica in Zeugma am Euphrat ,
in: Studien zu den Militargrenzen Roms II. Vortrage des 10. Internationalen Limeskongresses in der
Germania Inferior (1977) 517-539 ; D.Kennedy, Archeologica 306 (1994) 32: R.Erge / M.nal,
Belkis / Zeugma Roma ve Kompleksi Kurtarma VII/. M: Kurtarma
Semineri,Ankara 1997,442 fig. 22. For the history of legio IV Scythica see now M.A.speidel, Legio
IV Scythica, its movements and men. In: D.Kennedy (ed.), JRA Suppl. (forthcoming).
(6) R.Erge / M.nal, / Zeugma Roma ve Kompleksi Kurtarma VII/. Mze
Kurtarma Semineri. Ankara 1997,419-443.
418
ever, to traces of Roman occupation in this area at all. The results from the
trenches nos. 1-4 and 7 were the following:
* Two distinct phases of Roman occupation could be distinguished, the
earlier of which marks a Jonger occupation than the later.
* A ditch of the later fortress was discovered in the North end of trench
no.J (Fig. 4).
* The location and the orientation of the discovered features appeared to
be identical with the outlines visible on the Russian satellite photographs.
* Internal structures in unshaped mudbrick construction were detected
(Fig.S).
* The finds (mainly potsherds, same terra sigillata and a few coins) allow
both phases to be dated to the first half of the first century.
These results appear to justify the supposition that there were (at least)
two large (c.I 1-12 ha.) superimposed Roman military camps on the upper ter-
race of the plain East of the viIIage B e l k s (and hence "apud Zeugma")7. Final
proof, however, will only be gained by extensive archaeological investigations
in thet area. These are planned for 1998.
(7) No other military srructures were observed on this plain enher by our team or by the dam conatruc-
lors.
419
Map. 1: Zeugma, the position of the dam and the area of investigations
Map. 2: Investigation-Area with position of the trenches
420
Fig. 1: Zeugmas western hills
Fig. 2: Plain beyond the viIIage of B e l k s
421
Fig. 3: Satellite photograph with the out lines of military camps
II
II

Fig. 4: Ditch of the later fortress in trench 3
422
t'l

g
+ N410S000
Fig. 5: Unshaped mudbricks in trench
423
*
BURGAZ 1997 YILI

Numan TVNA*
Marmaris Mze Orta Teknik niversite-
si, TADAM Do.Dr. Numan bilimsel olarak
la Burgaz arkeolojik ve 29 Temmuz-26 Eyll 1997 tarihleri
T.C. Kltr
Arkeolog Hseyin Teoman, ODTU TADAM ve toplam 11
den ile18
Burgaz 1997 iin parasal b-
yk blm ODTU TADAM Projesi Orta Teknik Univer-
sitesi 1997 da Burgaz'da izni veren
T.C. Kltr yetkililerine, i-
ten esirgemeyen Marmaris Mze Mdr Sn. Morl'e ve
Temsilcimiz Sn. Hseyin Teoman'a, iin parasal
ODTU olmak zere tm burada
kr bir bor biliyoruz.
1997 Klasik
ynelik olarak, iki sektrde 400 m
2
lik bir alan 1993
dan beri SE sektr ve 1995 arkeo-jeofizik sonucu
NE sektrnde belirlenen iyi konut zerinde
SE sektrnde, nceki ortaya sokak ve ev-
resinde standart ve dzenlemesine
sorunlara tutacak devam Burgaz yer-
belirleyebilmek sondajlar da
1997 ilk klasik
ynelik olarak eski amalardaki blmlerde 1993
Do.Dr, Numan TUNA, Orta Teknik niversitesi, Tarihsel evre Merkezi, TA-
DAM, 06531 Ankara.
(I) 1997 Burgaz Do.Dr. Numan bilimsel Marmaris
Mze temsilen Izrnir Mze Hseyin Teoman, ODTU TADAM'dan
Bekir Ozer, Umit Koray, Arkeolog Dilek Arslan ve Arkeolog Gamze Ozbtev ile
OD.T.U., Ege ve Istanbul niversiteleri blmlerinden i i Ilham Sakar-
ya, Nadire Ayerdem, Oya Bakacak, Mge Gkhan Erin, Oya Senem
Alkar, M. Fatih Metehan ve Sinan Burat
425
avlulu evin (3 no.lu ev) ve
peristasis buradaki eski blmlerin
evin gneyindeki avluya cepheli mekanlar, ara blm-
lerin 3 no.lu evin
lan peristasis ile 1 ve 2 no.lu evlerin SE.7.6.B ve
SE.8.6.A blmler daha iyi
(Bkz. Resim: 1).
SE sektrnde 1994 beri be-
konut ynnde, bu-
radaki verecek SE.7.7.B, SE.7.7.C ve SE.6.8.B plan-
kareleri iki ucunda ise, belirlenebiIme-
si iin uta SE.9.7.C, SE.10.7.D, SE.9.6.B ve plankarele-
ri ile uta SE.7.4.B, SE.7.4.C ve SE.6.2.A plankareleri (Bkz.
1).
SE sektrnde daha nceki sondaj denetlen-
mesi SE.8.7.C, SE.8.6.A ve SE.6.7.B plankarelerinde sondaj-
larda en alt seviyede renk killi bir dolgunun grld.
Killi dolgunun zerindeki seviyelerden Klasik faaliyetlerinin tahrip
erken dnem ait Arkaik ile beraber Geometrik ve az
Proto-Geornetrik malzeme ele
SE.7.7.C Ge dnem dzlem ve tesvi-
ye dolgusunun Klasik D66 , D67, D68 ve D69
ele geti (Bkz. Resim: 2). D68 ve D67 duvar SE.7.7.D ve
SE.8.6.A ele geen Klasik parsel

Bu duvarlar buradaki nc parsel ve
ile Bu 1.84 m. kotun-
dan renkte dolguya bu dolgudan ele ge-
en buluntular LO. 6. ve tarihlenmektedir.
SE.7.7.B D70 ve D71 duvar-
nc bir evin parsel daha D76 buradaki avlulu
evin birini (Bkz. 2). D70 ile
kili 2.42 m. ve 2.30 m. bulunan iki taban dzlemi ile
D70 ve D71 dzlemin 2.05 m. de g-
rld; bu tesviye dolgusunun daha alttaki renkli killi zerinde yer
alan Arkaik evresi tahrip edilerek
kenarda ise, D76 tahrip homojen
ele 2.20 m. kotundan bir dzlern ele
D76 ile dolgusunda buluntular 1.0. 5. ikinci ya-
aittir (Bkz. Resim: 3). D71 tahrip ve ancak
oturma dzlemini kurn dknts ile duvar bu dzlemle

SE.6.8.B ekseninde ikinci bir soka-
ortaya SE.6.8.B plankaresi 5 x 3 m.
ynne uzanan D80 ortaya Bu her
iki iyi Horasan ve killi dzlemler bunlar duvar ile
426
yrme dzlemleri euthynteria
temel zerine 2.54-2.16 m. dolgunun
bunun ise temelin zerine homojen
grld.
ise 2.30 m. kotunda duvar ele geti. Daha de-
Arkaik beyaz bir dzlemle
Bu duvar 2.15 m. kotunda toprak
gzlendi. kuzey kenara bir dol-
gu grld; kuzey kesitten ynelen ve bir duvar iin ha-
bir dolgu SE.7.8.D
D48 kolayca grlmektedir (Bkz. 1).
D80 SE sektrndeki
Klasik ait uyum iinde
nc bir parsel ile beklentimiz bir
drdnc parselin ortaya
SE.7.4.C SE sektrndeki belirlenmesi
burada nceki ucundan ge-
SE.7.4.C plankaresi
de 2.54 m. kotunda ortaya gney kenar boyunca ile
kk dknt dizisi en son evresine aittir ve Klasik kat-
zerine
Daha erken bir evresi olarak 5 no.lu dolgu, yrme
dzlemi ve onun blokaj olan 7 no.lu dolgu daha altta ortaya
yolun zerine boyunca
kuzey ekseninde uzanan ve D61 kenan boyunca
sokak Sokak kenan-
SE.8.4.A gibi Ge Klasik tahri-
bat evresi ile ilgili olarak
8.4.A
de, D29-D89 ile Ge Klasik ait dz-
lemi zerinde in situ ele geti (Bkz. Resim: 4). kuzey-
D81 ile SE.8.4.A plankaresinde bir temizlik
D89 kalan
ikinci parsel belirlenmesinde nemli olarak grl-
mektedir (Bkz. 1).
SE.7.4.B 2.53 m. kotundan itiba-
ren D61 ve bu duvara dik konumda D63 duvan ile ko-
klasik D63 ile
kuzeyden, D64 ile gneyden, D61 ile de me-
dzlemleri ve bir blm Ge Antik Dnem tahribat-
ile olduka
ve olmak zere ikiye blen sokak kom-
plankarelerle toplam 10.6 m. bir grnm kazan-
(Bkz. Resim: Sokak iinde ele geen en
ge malzeme olarak LO. 380-360 tarihlenen cup-cantharos ile
427
-SE:8:.5.B plankaresinde sondaj
uyumlu olarak- 1.0. 4. ikinci sonra

SE.6.2.A SE sektr sokak ekseni ucunda
bitimini grebilmek iin daha kuzeye yeni bir ama olarak,
SE.6.2.A plankaresi
blmnde D83 buna yaslanan D84 ve
dzlemlerden en son evresine ait
Bu D86, D85, D88 ile
zerine gelmektedir (Bkz. Resim: 6).
kenarda kalan D88 D86 paralelolarak uzan-
duvarlar 70 cm. peristasis bize, bu
sektrde iki yeni parselin daha
Bu plankarede elde edilen veriler bize, daha da bir
noktada bir sokak ile
SE.lO.7.D ucunda
iin SE.10.7.D plankaresinden nemli sonular elde SE sekt-
rndeki sona ermesi ile beraber daha bir yrme
dzlemi, belki bir caddeye ait 2.29 m. seviyede
yrme dzlemine kesimde, SE.9.6.D plankare-
sinde grlen D8 bloklar ve
buna dik olarak D62 3 no.lu
parsel belirledikleri (Bkz. 1). Burada yerel kalker
sal bir grlmektedir (Bkz. Resim: 7). Bu
ile dolgusunda 1.0. 580-540 ait
malzeme ele
SE.9.7.C D62 ve D8 ortaya ve
bylece 3 no.lu parselin blmleri ile btnlk ama-
hemen plankare Burada 1994 kanalizas-
yon borusunun ancak 1.0.4 . kul-
dolgusu zerine kadar etkili sevinerek grdk (Bkz. Resim:
8). etkili 2.34 m. kotunda toprak dzlem
ve yer alan dolgular 4. tarihlenebilen
ge evreleri ile
Burada D62 ve D14 ele geirildi; duvar
ve 3 no.lu eve ait bu en Klasik bo-
yunca srekli
SE.9.6.B Bu amada da gneydeki bir ola-
rak zellikle blmde toprak ve yrme dzlemi
2.34-2.29 m. grld (1.0. 4. 2. ka-
nalizasyon borusunun gney blmnde SE.9.7.C ama-
grlen seramik (1.0. 4. ilk daha ok 3. eyre-
2.27 m. kotunda grld.
428
kuzey ynnde uzanan 2.09 m. kotunda
caddeye ait ele geti. Sokak gney soka-
duvara ait bloklar ele geti.
SE.JO.6A daha iyi grlebilmesi
ve burada parsel iin bu plan-
kare de 2.07 m. kotundan itibaren
dzlemin ynne

kuzeyinde kesite giren blmde toprak daha
orta kesimde ise 2.08 m. kotunda toprak zemin -yrme dzlemi ol-
gereken- ele Dzlemin kesitinde kk ile
renk killi bir ile dzlemin hemen
kesite giren
sokak ve buna dik konumdaki
yrme dzlemi ile parsel duvarlarla belirlenmesi iin D62
tahrip duvara ait dolgunun
(Bkz. Resim: 9), dzgn ve byk bloklardan D77 ait
euthynteria ve buna dayanan dolgu grld.
NE sektrnde, nceki ele geen iyi belir-
drt konut parselinin tahmin konutlar hak-
bilgilerimizi Buna gre, NE.3.7.C plankaresi ile
ortaya avlulu evin iin NE.4.8.B plankaresi ile
bu evin evin anlamaya ynelik olarak NE.2.8.B,
NE.3.7.A ve NE.2.6.C plankareleri (Bkz. 2).
NE.4.8B 3.14 m. kotundan itibaren kesimin-
de dzgn bloklarla rl D72 ve D73 grlmeye Her iki
duvar da (Bkz. Resim: 10).
Bu duvarlar amalarda ortaya benzerlerindeki gibi peristasis
Bylece D73 ile avlulu evin daki parsel
belirlendi; D72 ile yeni bir evin
da oldu (Bkz. 2).
D72 kuzeyinde, kuzey kesite giren 3.05 m. kotunda byk ve
dz bir ele geti. D72 arkaik ka-
ait gereken bir 2.62 m. kotunda D72 ko-
runan boyunca Bu seviyede, D 72 temel
tesviye edilen Ge Arkaik ile arkaik du-
var zerine grld.
NE.2.8B. NE sektr ikinci evinin i dzenlemesini anlamaya
ynelik olarak bu plankarede ilk evresine ait ve yer yer
3.53 m. kotunda ele geti.
seviye iyi durumda horasan bir dzleme
3.38 m. kotunda Bu dzlemin kuzeyinde ise 3.46 m. kotunda kuzey
kesitten yapan D74 ve D75 ortaya
3.42 m. kotunda biten
seramikli ve kk yuvarlak dolgu Bu alan 6 no.lu dolgu
429
olarak 3.21 m. kotuna kadar Burada 40 cm. ocak iz-
lerine evresinde LO. 4. ilk tarihlenen ve mut-
fak kiremitleri olarak ele geti
kesitten kuzey kesite giren 3.42 m. kotun-
da D78 ortaya NE.3.7.C ortaya D34
(Bkz. 2). D 78
rten ok temel seviyesinde 15 ve 17
no.lu dolgu (LO. 510-490) ile grlmektedir.
NE.3.7.A NE sektr 2 no.lu evin ynelik olarak
plankarede 3.30 m. seviyesinde son ait dol-
gusu ile beraber D37, D32 ve D81 st da
Burada daki amalarda ortaya D37 ve D32
D32 dik gelen D81 blme ele (Bkz. 2).
D32-D37 dknt ve dolgu toprak
bir yrme dzlemi ile 1.28 m.
ve Horasan bu koridorun 2 no.lu evin ana
ile avlu (Bkz. Resim: 11). D81
paralel D82 ele geti. D32, D81,
082 ile belirlenen mekan evin servis ait
NE.2 .6.C Bu plankarede ilk olarak 3.22 m. kotunda
toprak dzlem ele blmnde inilen
seviyede kesitten ynnde uzanan D32 3.15
m. kotunda grld. bir dzlem
Bu dzlem NE.3.7.A koridorun gibidir.
1993 beri srdrlen Burgaz 1997 ile
Anadolu tarihi nemli sonular ortaya
Burgaz'da en erken evre olarak Proto-Geometrik izleri saptan-

Burgaz, erken 6. hipodamik planlama ilkelerine gre
gsteren
Arkaik kentin sokak izleri ve mlkiyet dokusuna uyumlu olarak, v.
nce Burgaz hipodamik ilkelere gre yeniden

v. edilen Iv. yz-
alanlarda revizyon
Burgaz son Iv. nc
aittir. Burgaz LO. 340
430
e k i l : !
431
432
Resim: 1
Resim: 2
433
Resim: 3
Resim: 4
434
Resim: 6
Resim: 5
435
Resim: 7
Resim: 8
436
Resim: 9
Resim: 10
437
Resim:11
438
1997 YILI

Ersin. DOGER*
AKaan
ili, Marmaris ilesi, Hisarn Ky, ubucak Mevkii'nde, Mar-
maris Muzesi ve Prof.Dr.Ersin bilimsel
da, Ege niversitesi'nden Grevlisi Ahmet Kaan Uzman Ar-
keolog Gonca Mersin Universitesi'nden Grevlisi
Urnit ve 7 arkeoloji lisans bir ekip
1997 kurtarma 1996 denek
nedeniyle ara verilmek zorunda Data-Marmaris karayo-
lunun kuzeyinde bulunan alan ierisinde iki sektrde devam
tir]. 1995 tam geerek turistik su
boru nedeniyle tam olarak olan z4 ve 25 olarak adlan-
amalarda ve sz konusu
daha kltr katianna mmkn
Sekirler
24
23 Im. kuzeyinde yer alan z4 arazi ve
..nedeniyle L (izim: 1). Merdivenli teras
ve II. ait atlye plklerinin
ynelik olan z4 nemli bir sorun yzey
0.40 m. bulunan bir su borusu Otellere su gtren bu
ili ya da kazmak

1997 sezonunu beklemeyi zorunlu Borunun

erdivenli teras duvan ve Il.yansma ait atlye plklerinin
bu sezonda
- ynnde uzanan boru +4.30m. kodunda, ok
Ge Rhodos ieren 1 no. lu seramik
Cizhn: 2). z4 ve 23 grlen bu tabaka 20 cm.
Prof.Dr.H.Ersin OOGER, Ege niversitesi. Edebiyat Fakltesi,Arkeoloji Blm,
Ege Ijniversiresi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Bomava-IZ-
MIR.
1997 Hisarn Hellenistik Dnem Amphora1\tlyeleri kampanyasmayapnklap maddi-ma-
neviher destek nedeniyle Lezzet Biskvileri, Piyafe ve bor
biliriz.
439
olup 66m
2
alan Bu ise 3-5 cm.
ta ince bir tabaka, grlmektedir. Rhodoslu retici Hiero-
teles'in erken dnemlerine ait amphora mhrleri ve ele geen eponym mhr-
leri, bu hemen zerinde bulunan Ge Rhodos ieren ta-
baka ile yz bir zaman dilimi belgeler ni-
teliktedir. Ancak hem iki tabaka bu zaman dilimini bir
kltr hem de bu iki Hieroteles'in retim d-
neminin tarihlenen anak olarak bizi,I ve 2
no. lu yorumlamaya Buna gre, Ge
Rhodos dnemde Hieroteles'in
bir plk tekrar zorunda ve Ro-
seramik reticileri de bu kendi
Bylece Ge Rhodos ieren 1 no. lu retim ta-
LS tarihlendirilirken, 2 no'lu ince tabakada ise
ikinci tarihlenen mhrler grlmektedir.
D7 5.05m.lik blmnn kuzeyi tamamiyle olarak
ele (Resim: 1). D7 bir selle sonucu, du-
vara ait ynne grlmektedir. Olduka dik bir
tepenin olan atlye plklerinin zaman zaman kuzeyden gelen seller-
le 1994 ve 1995 da D7 ait
arazi zerine bu kum ve mil
bu da +3.50 - +4m. kodunda yer alan kahve renkli, sert ve
killi topraktan ve 4 no. lu tabaka olarak kuzeyden gelen bir
selin gstermektedir. Ancak bu durum D7 tahribinin
selle Bu tahrip da zere
bir depremle de olabilir. sektrlerdeki amalarda da
kuzeyden gelen kahve renkli ve
seramik iermeyen sel kesin olarak z4 g-
kaplayan ikinci bir sel 8 no. olarak
(izim: 3).
D7 tahrip hemen zerine, Z3 merdiven-
li i kesimini dolduran 9 no. lu amphora ortaya
(izim: 2). hemen zerinde bulunan bu tabaka, ya-
tahribinden sonra sonucu
gstermektedir. Tm kaplayan bu 21 olaral
ve malzeme iermesine bir oldu
grlen bir seviye yer z4 no. ile
II. tarihlendirilen plkte Hieroteles, Dionysios
Anaksilas gibi reticilerin ve tarihleyen yneticilerin mhrl ampho
ra ve atlyelerde yerel gnlk seramik ele
ise Z5 ortaya
5 no. lu plk ve bulunan D7 ieren 15 ne
lu tabaka tek korunan D7 kuzeye devar
1995 da (Resim: 2). Modern su borusum
nu kalan blmde en altta kalan dt
ortaya Bu kaplaya
17 no. lu kk tabaka euthyntheria seviyesi]
440
kumdur. gneyinde iyi korunan taban, tahrip
bir
Z5
1995 Z5 Z3 3.50m.
yer 1). Orman iinde bulunan arazide kesimini
minimumda tutabilmek 3m. x 3.5m. alanda z4
ve Z3 da grlen Ge Rhodosamphora ieren 2 no. lu
ortaya Uretici Hieroteles'in erken amphora
mhrlerinin yer bu tabaka amalara gre daha ince olup az se-
ramik iermektedir. +3.60m. kodunda, sel bulunan arazinin
tm sektrlerde molozlardan 3 no. lu bir
sel Bu ise, 50 cm. 3 no.
lu sel olan, bol sert bir tabaka, seramik ya-
kesilmesi sonucu bozulan ekolojik dengenin bir
sonucunu yer (izim: 4).
Z5 4 no. lu sel +3.05m. kodunda selle
kili, byk 5 no. lu sonra a-
malarda grlen ve Z3'de 9, Z4'de ise 5 olarak Z5'de ise 6 no
olarak byk plk (izim: 5). Uretici
Hieroteles ve Dionysos'un birlikte ele bu tabaka 7 no. lu az
keramikli bir tabaka kesilmesine ve gneyin-
de 40 cm. Bu ise
+2.70m. kodunda 6 no. lu tabaka ile 8 no. lu tabaka
ortaya (izim: 5). kaplayan bu tabaka 6 no. lu
tabaka gibi gneye Z4'deki 15 no. lu
olan 8 no. lu kuzeyinde 9 no. lu az
seramik ieren bir tabaka Bu ise 8 no. lu
seramik kesilme nedeni olan dzleminde tek
korunan yerel D8 yer (Resim: 4)
+2.40m. kodunda bulunan gneyinde 8 no. lu 10
no'lu alanda dknt bir moloz birikintisi ortaya
+2.00m. kodunda durdurulan 8 no. lu gneyine
devam grlmektedir (izim: 4).
1998 10 no. lu Z3 or-
taya merdivenli byk euthyntheria seviyesine
(Resim: 5).
442
i@>
@'
zs
8
izim: 1

O 1
111)
izim: 2
443
29
PO
37
1997 Z3-Z4-Z5 AMALARI
GENELPLAN
z3

4
8
Zl. BAn
izim: 3
00
o 00 < : : : C o o 000 o o 'o (J
o 4 00 ~
ZS GNEY
o
o
'" 0
c> 17
-@'
c>
,
='
D
izim: 5
o 1m
Z5BATI
i?
izim: 4
444
Resim: 1
Resim: 3
Resim: 2
445
Resim: 4
446
-
1997
TATLICAN*
Dominique KASSAB TEZGR
Fuat
1997 1994 ve 1996 zere Demirci A blgesin-
de
zgr Gkdemir Ege niversitesi Arkeoloji B-
lm), Ozkan (Ankara Universitesi Arkeoloji Blm), misafir
ciler Selma ve Deniz Sayar (anakkale niversitesi Arkeoloji ve Sanat
Tarihi Blm) Ekibe Catherine (Geomorfolog, CNRS),
Jean Franois Bernard (Mimar, IFEA) ve sigillata keramiklerini incelemek ze-
re Nalan niversitesi Arkeoloji Blm'nde Grevli-
si) ettiler. Geen gibi, Mze Fikri Kurt ba-
olarak
mali Komisyonu tara-
ve Sinop Mzesi 'nin ciddi Ankara
dere nemli ile
Bu ncelikle geen ve
nedeniyle zorunda tamamlamak ve bu blgedeki
bir ait son manyetik anomali
I. S 23 ve R 23 Kareleri: i ve 2 'nin (1996
(izim: 1; Resim: 1)
1
R 23 karesinde geen belirlenen kk bir
yer 1,57 m. (Resim: 2).
en fazla 48 cm. kadar korunagel-
* TATLICAN,Mze Mdr,
Dominique KASSAB-TEZGR, Consulate General ofTurkey Odos Aghiou Dimitriou 151 546 34
Thessaloniki,
(i) Mehmet ilgi iin ederiz.
447
kiremit ve i cephesi blgelerde koru-
nan bir kil ile ibkeydir, renkli sert kil taba-
ile olarak 47 cm. tek bir direk yer
kuzeye ve bir tahrip ol-

Bu tblrler, yksek destekler ve bir tm olarak ele ge-
en ve sonu ile V. ilk tarihlenen, havu formlu
hamurlu amphora ile (Resim: 3,4).
bir pithos ve 4.15 m. nin zerinde yal-
temel seviyesinde olan bir duvar bulundu.
1.2 2 'nin
Daha sonra ve birbirine olan 1996
hari ortaya
Bu byk (uzunluk: 2,95 m., 1.77 m., ykseklik: 1.40 m.)
tabandan 20 cm. daha yksekte yer alan volkanik bir (uzunluk: 66 cm.,
45 cm.) dikeyolarak olan ikinci
bir volkanik (uzunluk: 1.24 m., ykseklik: 43 cm., 10 cm.) ile des-
Bu kontrol etmek
Bu (oblik) olarak iki duvar ile Bi-
rincisinin temeli volkanik st ise dere ile kongIome-
radan kk kiremitlerle Dere
bir daire ile Taban zerinde dz ve kiremitler
ile (Resim: 5). Bunun en fazla 2,34 m.
ve 1.90 m. yamuk (trapez) daire
tede klleri n ve bir ukura
Volkanik geliyor (ada olarak dere
ise blgede her yerde mevcuttur. Gnmzde ise, en Demir-
ci'nin on kilometre kadar Bu
bu nedenle i yzeyin yerlerinde izleri bulunan kil ta-
ile
2. 25- 27-R25 -27 Karelerinde Yer Alan
Manyetik anomali, 1994 incelenen ile bu sene tamamlanan
yer ve kadar ortaya en byk
aittire (izim: 2).
(uzunluk: 3.65 m., 2,76 m.) zemini armudi
lidir. ise daha yuvarlak oluyor (Resim: 6, 7)
seviyesinde (ykseklik: 77 cm.)
tir, st 20 cm.)
zerinde yer almakta, bu seviyede de olan
(en fazla ykseklik: 70 cm.) kiremit
ve kil
(2) 1995 da sisteme 18.,2 (1996) (1997),
s.356 ve 364, Resim II.
(3) Manyetik anomaliler iin, 19 (1997) (1998), Resim :1
448
Taban, gibi, birka santimlik renk kil ile Dik
iki adet 10 cm. kadar olan stun (uzunluk: 1,.40 m.,
34 cm.) yer
kuzeyde, 95 cm. yzeyi kil ile
olan gibi, bir ile kesilmektedir. Bu kil kaplama 30
cm. ykseklikte devam etmektedir. girilerek tabana
bir olarak mi? Yoksa ya-
bir
tmyle (Resim: 8,9). iki adet
topraktan destek, zerindeki
Koridor, dere st pek az yerde grle-
bilen toprak tabakalardan hafif e (oblik) bir duvar
ile 1,65 m. 9 adet dizisinden ve do-
1,90 m. ve 12 adet dizisinden kuruludur. Bunlar
1,50 m. ve 38 cm. bir duvar ile By-
lece yamuk (trapez) S 23 karesindeki gre ok daha kk-
tr ve 1,53 m. On zere, bir ukur yer
yor 60 cm. bir kmr
Ne ne stunlara ne de taban ve
destek kemerlerine ait hi bir bize isteni-
lerek Taban stnde kk ve
maddeleri ile halde 10 cm. bir kil ta-
bu kil szme ukuru olarak

Bu yeniden dzenlenmesi tblrIer (Resim: 10),
kiremitler, yksek destekler (Resim: 11) ve hamurlu amphora para-
olan malzeme, tahminen Kolkhos ait
boyun (Resim: 12), renk hamurlu ok nadir grlen bir tipe ait tm
bir boyun (Resim: 13), Demirei'de retilen renk hamurlu amphora gvde
(en az on para), pithos bir sigillata ve kemik-
ler ile Btn bu paralar, meydana getiren elemanlar ya da
bu malzemeler
keramik ile dolu olan plk, boyunca
bu bir dnem eden
deposu (P 25-P26) ile yer alan kmr
kil szme ukuru olarak byle bir olduysa- ya
da dolgu toprakla dnemle hamurlu amp-
horalar ok fazla malzeme ile birlikte mlekinin malzeme-
lerine keramikIeri (biri tmdr) (Resim: 14),
sigillata kandiller (Resim: 15) ve bol miktarda kemik ve deniz
grlmektedir.
3. P 26 Karesindeki Sondaj
P26 karesinde manyetik anomalinin ynndeilerIeyip ilerle-
bir sondaj (Resim: 16).
Burada, 1 m. stne pithosun gvdesini rten, de-
re bir duvar ortaya (Resim: 17). 1994 ya da
bu hi bir duvar ile kurmak mmkn
449
4. ve retilebilecek Duruma evrilmesi
kez, pres sisteminde
ortaya Biri 1996 026
(Resim: 9), ncs ise P26 karesinde sondajda bulundu (Resim: 16).
Q 26 karesindeki pres gnlk seramik ve hamurdan
amphora iinde bulundu. tabaka kiremit
ve ile Gnmzde, kylerde iin bu
Boyabat yresinden gelmektedir.
i..L sonunda pres blgelere gre de-
tarihlerden itibaren btn Akdeniz mevcuttur>. Bu ge-
nellikle yuvarlak veya ovaldir. yandan, bu sene bulunanlar kp veya dik-
drtgen olup Gney Karadeniz'in karakteristik


1996 bulunan boyu eninden byk, muhtemelen
yeniden bir
ve elde etmek iin tiplerin Demir-
ci' dekinde daha ziyade retimi iin presin
Gerekte kaynaklardan biliyoruz ki, antik Sinop ve bu sit
sunda blge zeytinlikler zengindi (Strabon, II, 1, 15: XII,
3,12).
Birbirlerinden birka metre mesafedeki bunlardaki
min O 26 karedeki havu amp-
ieren tabaka, sitteki bu yeni faaliyetin de, LS.s. ilk
veya 4. sonunun bir terminus post quem'ini ifade ediyor.
geen seviyede bulunan bir sikke Phokas Dnemi 'ne ait olup
(602-610 R) bu yeni faaliyetin muhtemelen LS. 7. kadar gs-
teriyor.
SONU
1994 bu yana gn tanesi iyi durumda
olan dokuz yeni ile retimleri bir
kurma
Yerinde ne bir ne de belirleyecek par-
alara tespiti Bunun sonucunda kil
szme ukuru veya evirmek istedikleri ortaya
veya en iin
ve yeniden ol-
gsteriyor, Bu, Q 26 karesindeki
ile izah edilebilir.
(4) Loc.cit.dipnot 2, resim 2 a ve b.Bu Sinop Mzesi'nde muhafaza edilmektedir.
(5) J.P.Brun, "Les innovations techniques et leurdiffusion dans les pressoirs", in La production du vin
et de 1'huile en Mediterranee, BCH Supp l. 26 (1993), s.S43-SS0.
(6) J.G.C.Anderson, Studia Pontica i (1902), s.IS; O.Callot, O., Huileries antiwues de Syrie du Nord,
1984, s. 43-45 ve s.44 dipnot 22. yerine sistemi iin J.P.Brun, L'oleicul-
ture antiwue en Provence. Les huileries du department du Var, de Narbonna-
ise, Suppl. IS (1986), s.123, Resim: 60 B, 62 ve s.124, 6, s.178, Resim: 138, s.216, Resim: 199,
s.218, Resim: 201: R.Frankel, "Screw weights from lsrael", BCH Suppl. 26 (1993), s.108-109,
Resim: 1, 2 ve s.112, Resim: 4.
450
Her sonunda ok miktarda bulunan veya tubuli lere
gelince, birbirlerinin zerine kubbelerinin ele-
olarak muhtemeldir (Resim: 10). Bu
Kuzey Afrika'da Roma Devri'nde ok iyi
Bu sorulara cevap verebilmek iin gerekli olan, tblrlerin tipolojisi
nmzdeki dneminde zamanda
Karadeniz zerindeki devam edilecek,
tipolojisi tamamlanacak ve ticaret iindeki tespit edilecek-
tir.
(7) RJ.A.Wilson, "Bricks and Tiles in Roman Sicily", in A.Mc Whirr, Roman Bricks and Tiles, Studies
in Distribution and Use in the Western Empire, BAR International Series 68, 1979,
s.32; N.Cuomo di Caprio, La Ceramica in Archaeologia, 1985, s.145; El.aubenheimer, Saltes
d'Aude, Un complexe de potiers le quartier artisanal, DAF 26 (1990), s.70.
451
izim 1: 1 ve 2'nin 1997
olan nokta nokta izgiyle
(P.Lebouteiller, J.F. Bernard ve
izim2: Kare Q26
(J.F. Bernard ve O.Gkdemir)
452
Resim 1: 1 ve 2 genel
Resim 2: 1
Resim 3: 1 ve iinin ampho-
ra ve tblrlerden olu-
dolgusu
Resim 4: l'de
bulunan
havu
dipli
amphora
453
Resim 5: 2'nin
Resim 6: genel
Resim 7: i
Resim 8:
454
Resim 9: ve n plan-
daki pres sisteminde

Resim 10:

birbirine

olan tblrler
Resim 11: olan destekler (sol taraftakinin zer-
inde yer
Resim 12: bu-
o-
lan tahmi-
nenKokhos
tipinde bir
amphora-
boyun

Resim 13:
olan beyaz tipinde
bir bo-
yun
455
Resim 14: gney
sundaki pIkte bu-
lunangve
Resim 15:
daki plkte bulu-
nan kandil
Resim 16: Sondajm genel
Resim 17: Pithos ve stne rlen
duvarlar
456
1997 YILI
Levent ZOROGLU*
Nurettin ARSLAN
ili, ilesinde, Kltr yrtlmekte olan Ke-
lenderis 14 - 30 Eyll 1997 tarihleri
Bu 1986 beri
toplu olarak ve el-
den geirilmesi ve buna olarak olarak halde,
modern kentin blmnde, parsele
birbina ortaya nedeniyle
kan bu ncelik
Sz konusu ortaya bir oda
sre iinde, nce stten grlebilen buluntula-
mezardan bir jandarmaya teslimi gibi bizim
ilesine intikalimizden nce ken ta-
mezar ve dromosun iini yznden, nce te-
daha sonra ise dolgu (Resim: 1).
Bu mezar sz konusu alandaki temizlenmesiyle bir-
likte ilk mezara ek olarak oda ve ukur tipinde iki mezar daha tespit
Mezar (K.97.DN.l): da sz gibi,
ortaya mezar nceki kentin ve
bulunan dromoslu oda mezar tipine aittir.
Uzunluk Genislik Ykseklik
Dromos 1,80 m. 1,10 m 0,60m.
Dromos Sekisi 035 m. 11Om. 0615 m.
Stamion 0,55 m. 1,lOm. 0,75 m.
Kaoak
Mezar 2,40m. 2,lOm. 1,24 m.
* Prof.Dr.Levent ZOROGLU, Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm 42079
KONYA ..
Nurettin ARSLAN, Grevlisi, Seluk Universitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji
Blm 42079 Kamps KONYA
(I) Bu Kltr Mersin Mzesi'nden M..Ergn temsil heyetimizde
Do. Dr. M. Sayar (Viyana), B. Bhlendorf (Heidelberg) ve S. U. lisans yer
457
Dromos drt olup, merdivenler dzensiz ve kaba olarak
Merdiven ile stamion hafif Kapak ait
herhangi bir para tespit olmakla birlikte, kapak zemine
iin olan kanalolduka iyi Yamuk drtgen form-
lu mezar st rts tamamen tahrip Buna gerek k-
korunan blmlerden gerekse mezarlar gi-
bi mezar kemerli bir profile sahiptir. Oda iinde zemin dzgn
ve kuzey blmlerde ukurcuklar
Mezar ynndedir (Plan: 1; Resim: 2,3).
iinden, bizim olay yerine nce buluntu-
lar lekythoslar ile iki adet Pers tipi ticari testi Ancak
mezardaki konusunda bir bilgi elde edemedik. Mezar oda-
sonucunda ve kuzey ynnde
tun ve toprak kaplardan malzeme de ortaya
(Plan: 2).
Mezar iindeki tun buluntular bir kepe, bir strigilis, iki ulu bir
kandil kase, bir yzk ve paralar sz konusudur. Bunlar biim olarak iyi ko-
olmakla birlikte, korozyana Strigilis ve kepe
tek para halinde imal kandil ise alt ve st iki birbirine eklen-
mesiyle elde Diskusun asmak iin delikler bulunmakta-
Kandil bulunan kemer biimli tuntan kk
lar bu kandili asmak iin Iyi korunan metal buluntulardan
bir ise, oval formlu yzk ve kre formlu kasedir (Resim: 4).
b. Toprak Buluntular
Bu en byk kmeyi Kelenderis'te rnekleri ilk kez
ele geen lekythoslar Bunlar figr tekni-
olup, zerlerinde tek grifon ya da harpyden olu-
betimler Figrler gvdenin merkezine ve sola dnk olarak, bir ze-
min zerine Tek bir rnek zerinde ise yatay yumurta dizisi
zerinde iki palmet demeti (Resim: 5).
kaplar, siyah glazrl ve tondosu tekerlek ssl alak kylix,
testi ve sivri dipli iki ticari testidir (Bak. Katalog ve Resim: 4).
Mezarda ve ok kk paralar halinde insan kemiklerine rastlan-
Ancak mezarda ceset cinsiyeti ve konusunda bir sy-
lemek olduka gtura.
Tarihlendirilmesi
Kelenderis K.97 DN 1 hemen hemen hi bozul-
madan gnmze en byk Daha da
nemlisi, kolay biimde tarihlenebilir eserler bir
Tarihlenebilir buluntular en erken J. D. Beazley'in
(2) ilk gren ve mezar hediyelerinden ilk grubu grg gre
mezarda bir bir de ocuk olmak zere iki iskelet Bu bilgiler
plana isketlerin muhtemel yerleri, kemikleri n da dikkate
458
ve Mina olarak eserlerle paralellik gsteren lekyt-
benzer rnekleri 425-400 verilmek-
tedir-, Tondosu ssl siyah Attik, kylix de 5. son
aittirs. Metal eserler zellikle kepes, strigilis ve k-
re formlu kase rnekleri de belki biraz daha ge, yani 400-325 tarihle-
rine ait
Sonu olarak K.97 DN-l 5. son ile 4.
ilk kalan sre ierisinde sylenebilir.
Bu alandaki oda (K.97 DN-2) ve
iinin foseptik ukuru olarak burada herhangi bir
Bu iki mezardan Ust rtl ukur Mezar olarak
bir nc mezar (K.97 DN-3) ise sadece ukuru belli olacak
durumda gnmze ve bu da mezar gibi
Mezar 1,20xl ,50 m. llerinde ve 0.50 cm.
ele geen
Ancak zellikle metal ve konusunda bir
nedeniyle herhangi bir mzeye
teslim
Bu Kelenderis sondaj
ortaya zemin zellikle yan baheden gelen su-
lama suyu ile su grdk. Her zaman gibi bu ko-
nuda raporumuz
(3) W. W. Rudolph, Die Bauchlekythos . Ein Beitrag zur Formgeschichte der attischen Keramik des 5.
fiz. v. Chr. (1971) 65-66, XIII,
(4) Rudolph, a.g.e. 62, XII, E2, H7.
(5) B. A. Sparkes - L. Talcott, Black and Plain Pottery of the 6 th, 5 th and 4th Centuries B.C., Agora
XII (1970),286, PI. 22,487.
(6) Bronz kepeler ve tipleri konusunda bkz.: Flourentzos, "A Group of Bronze Utensils from A Private
Collection in Nicosia", RDAC 1978, 123, Fig. 1-2.
(7) E. Gjerstad et al., SCE II (1935) 270-274, PI. 49, 8, 13,43.
(8) ukur plan zellikleri iin daha bilgi iin bkz.: L. Kelenderis I. Kaynak:
lar. Buluntular (1994) 39-40 Res. 29-29.
(9) Metal restorasyon ve iin bu
tarihlerde, mzede devir teslim gerekesiyle sonusuz
459
460
_JJ
:1
11
i
"
" \
Q ,
Resim: 1
Resim: 2
Resim: 3
461
Resim: 4
Resim: 5
462
TARSUS ALANI 1997
Levent ZOROGLU*

Mehmet DOGAN
1997 Tarsus Cumhuriyet 6 Temmuz- 30 Eyll tarihleri
yrttildr. Bu Cumhuriyet karelaj sis-
teminin elden geirilmesi ve yenilenmesi, antik cadde ve
da ortaya rlvelerinin ve 5-6 KL plankarelerinde
ilk mimari seviyenin ortaya biiminde (Plan).
ca, esas olmak zere Tarsus Mzesi 'nde saklanan
lara ait da srdrld.
1. KARELAJININ VE RLVE
A
1994 Cumhuriyet hemen sonra
ve Mzeler Genel izniyle Antalya Mzesi arkeologu
zverili ile
Geen zaman ierisinde ortaya yeni yeni bir karelaj
sisteminin gerektirdi ve Istanbul Teknik Universitesi 'nden
Dr.K.Kuzucular Cumhuriyet yeni karelaj dzenini Bu a-
Prof.Dr.ZAhunbay ve Prof.Dr.M.Ahunbay
bir rlve ekibi Caddesi ve evresindeki mimarinin plan ve
kesitlerini yrttler. Bu erevesinde alanda-
ki ve koruma ve evre dzenleme projeleri
iin bir oldu.
2-
Cumhuriyet ortaya
nemli bir i. blgedeki bu da
* Prof.Dr.Levent ZOROGLU, Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, 42079 KONYA
H. Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, 42079 KONYA
Mehmet DAGAN, Mze Mdr, Tarsus-If.El,
(I) 1996 beri Berdan Tekstil desteklenmektedir. Bu
Berdan Tekstil Ynetim Kurulu ve Genel Mdr Ekenler'e
Berdan Tarih ve Kltr Koruma Ercan Ekenler'e, Berdan Tekstil
Genel Mdr Mehmet Berdan Genel Sekreteri Te-
kin Koak'a her konuda bize olan Kaymakam lger'e, Belediye
Burhanettin Kocamaz'a ve Gner Baykal'a ekibimiz ederim.
463
a- 6 L Plankaresindeki Tesviye ve
996 yeni karelaj sistemine gre, 6K ve 7K plankare-
lerinde ortaya mimarinin bulmak zere 6L ve biraz da-
ha kuzeydeki 5L plankaresinde yeni amalara 996 sezonunda 2
oda olarak 6K plankaresi iinde
kalan kk bir blmnden 6L plankaresinin kuzeyinde 5.50 m. (en de-
rin yeri), 0.50 m. (en alak yeri) inildi. 2 bu
paralel ve ondan 0.15 m. kadar iri blok
0.45 m. ve 4.30 m. uzunlukta bir duvar daha ortaya
gney ucundan itibaren m.lik bir
2 ile llerde olma-
dikkat ekicidir. 2 bir
tan temel tespit iin, bu mimariye ait da
kuluydu. ortaya bu nceki F
olarak ve stylobata paralelolarak uzanan her iki
daki ge dneme ait kompleksin bir de, bir
st tabakaya ait bir sylemek Zaten
bu sonradan konusunda Bylece
bu sahte ya da daha ge dneme ait temelinin bir kl ta-
yle ki bu duvar,
ve bu 0.60 m.dir.
Elde verilerden sonra ortaya sonu Geen
raporumuzda drt odadan bu kompleksin bir son
nu isteriz. izleri olan kl ve kmr si-
gibi unsurlar, tm belli oranlarda tespit
Kl 0.20-0.30 mJik bir tabaka Geen 2
olarak niteleyip as-
ncesinde yok edilen ta-
mimarisine ait yinelernek isteriz. Bu temeller kl zerindeki
ortalama 0.20 m.Iik bir toprak zemine Bylece nceki
ve "1. mimari tabaka" olarak tabaka ncesinde
"st mimari" olarak bir da orta-
ya
2. tam 4.60 m.
tan sonra uzanan iri 0.65 m.,
0.42 m., 0.25 m. dir. Bunlar F gre daha ince ve
Buna 2 ynelen ve
bakan lleriyle hemen hemen Belki de szn
bu blme birbirinden blme
lleridir. Ancak bu konuda bir syleyemiyoruz. 2 oda-
nndeki alanda ve 6K ile 6L plankarelerini birbirinden
her iki temizlik 2 nn-
deki ve olarak,
basite bir ocak yeri tespit ettik. yer
alan m.lik ve seramik ile
bir zemin ortaya Zeminin dzgn ve kaba
dikkatimizi ekmektedir ve bir

464
2 alanda iki sevi-
yede srdrdk. Bunlardan 6K plankaresi iinde kalan yn-
l olan 1996 sezonunda kuzey-
blmde 1.05 m. uzunlukta basit bir duvan olan kanal
ortaya Bu kanal basit nceki 2
kuzey ortaya kuyu ile Burada
ca kk biri byk, kk daire biimli iki ku-
yu (?) ortaya gelecek sezona (Resim: 1).
6L bir kesite giren 1.37 m.
daire biimli bir ve ortaya Du-
ve 0.15-0.20 m.yi gememektedir. Bu
iindeki Amphora ve gvelere ait ve
gvde opus sectile levha seramik rnekleridir.
6L plankaresinin dilimini kuzeyinde bu kez
zeminden 0.80 m. derinde,I .83 m. duvar 0.22 m.
olan daire biimli bir ortaya i yzeyinde k
izleri tespit ettik. Bu iinde: Amphora, pithos, cam, kase, sigillata,
kandil ve mutfak seramik kiremitlerine ait paralar,
la bir bronz yzk (env.no. T.97 BG 6L 005), kemik spatula
(Env.no.T.97 BG 6L 001), ayak (env.no.T.97 BM 6L 002) bulundu. Bunlar
6L plankaresi, kaba seramik (kulp, ka-
ide, gvde), sigillatalar, Hellenistik seramik knk mutfak
ve plakalar, mermer plakalar, kemikler, seramik
opus sectile levha metal ve cam Megara kasesi
ve Homer kasesi (?) terra-cotta figrin bulundu.
b- 5L Plankaresindeki Tesviye ve (Plan: 2)
1997 nemli plankare de yeni
sisteme gre kodlanan 5L plankaresidir ve kuzeyine
Bu plankare drt blme Kuzey-gney
araba yolu ile daha ince bir kesit Bu ay-
sonra plankare itibaren saat ynnde ile 5Ll, 5L2,
5L3 ve 5L4 olarak oldu (Resim: 2).
5L4 sonunda toprak seviyesinden or-
talama 0.80 m. indik. Burada hemen yerde, ze-
minden 0.12 m. iki rgl bir
ucunu 0.50 m.dir. uzanan ucu tahrip
Bu uzanan ucunu ise tespit
edemedik. Ancak 5L3 sahip olan ve
benzer rg sistemi ieren bir ile iki araba yolu-
nun Burada kayda mimari tespit
Ancak ukurun yerde molozlarla bir
zemin tespit olup tesviye edilirken de herhangi bir mimari elde
ukurun yerde ynl
bir kanalortaya Bu 1.80 m.dir. Yan duvarlarda bir ya da
iki yan +2.15 Taba-
ise plakalarla yne ke-
sitine yerde, dzensiz halinde iri blok grlmektedir.
465
5L4 Kaba seramik
sigillatalar, kandil (env.no.T.97 AY 5L4 001), opus sectile levha par-
mermer plakalar, toprak plaka, ve knk sera-
mikler rnekleri, hypostyle ve mozaik mermer mimari elemanlar
(env.no.T.97 BS 5L4 003), giyimli bir mermer heykel par-
(env.no.T.97 BS 5L4 002), ve mutfak kapaklar
(env.no.T.97 AT 5L4 003) mleki (env.no.T.97 BT 5L4 002), terra-
cotta figrin (env.no.T.97 BT 5L4 010) env.no.T.97 BT 5L4 011) ve
tam profil veren bir oinochoe (T.97 BS 5L4 208) bulundu.
Bu blmn kuzeyindeki bulunan 5L1
lar daha st seviyede ve sonuna kadar ortalama 0.50 m. derin-
Ortaya ilk duvarlar ise yzeyden 0.20 m. derinlikte ele
Plankarenin bu blmnde ynl dikdrtgen
bir oda ortaya Bu fazla iri olmayan
kesme Yer yer da gryoruz.
en yksek 0.48 m. dir. 0.36 m ., uzunluk
2.80 m. dir. tahrip Bu
gre daha ve 0.56 m.dir. Burada kesite olan 0.80 m. lik mesafede bir ta-
ban ortaya toprak yzeyinden 0.16
m.dir.
Bu amadan kadar kaba seramik "Black on Red" gru-
bundan paralar, bir kandil (env.no.T.97 BV 5L1 003), mutfak se-
ramik knk, mermer, toprak ve plakalar, opus sectile lev-
ha cam Hellenistik Dnem seramik mozaik
ve sigillata gibi buluntular ele nnde, g-
bir kuyudan iki tm amphora bulundu (Resim: 3; env.no.T.97
BY 5L1 001, T 97 BY 5L1 002).
5L2 5L1 yer 1997 sezo-
nunda burada ortalama 0.65 m. inilerek 5L1 ve
5L3 mimari lerin ortaya Plan-
karenin bir iinde kalan, i r-
bir fosseptik kuyusunun ortaya Kuyu gvdesinin
plankarenin 0.50 m. sine kadar Plankarenin ise byk
bir ihtimalle nce yok edilen mima-
riye ait duvar temelleri grlebilir. kesitte bir p kuyusunun biimi de
belli ve bunun bir blm plankaremiz iindedir. Buradan me-
tal cruflar, kemik profil vermeyen seramik ve mozaik ele
5L1 plankaresinde ynl
bir blm, plankarenin ortaya Buradaki uzunluk
1.15 m. olup tespit etmemiz mmkn ancak rgl olan
duvar rg sistemi 5Ll plankaresindekinin ve bu duvar tm ile ikin-
ci olarak grlmektedir. nnde ukurun bir-
ka blok bir eklenti gibi duran bir ortaya Kuzeyde-
1.10 m. lik ukurumuzun iinde kalan bu
olan ve bu kez uzanan ve szn ve 5L1
plankaresinden gelen blme
madan Bu nnde yine ilerleyen,
466
ancak apsis biiminde kire ile rlen bir eklenti grlmektedir.
bir fikir vermeyen bu eklentiyi daha sonra Bu
eklentinin duvar 0.32 m. dir. Apsis biimi at
0.95 Duvar ise 0.25 m. dir. Apsisin ancak ya-

Bu ve plankarenin
dan seviyelerde kaba seramik sigillata se-
ramik Helenistik Dnem'e ait seramik knk, kiremidi,
toprak ve plaka hypostyle, cam, porselen ve ok
mozaik metal buluntular ve sikkeler ortaya
Plankarenin 5L3 blm, 5L2 ve 5L4 ve plankarenin gney-
Burada ortalama 1.00 m. zellikle
5Ll ve 5U plankarelerindeki mimarinin ve bu plankarelerdeki
tm mimarinin mmkn Oneelikle bu plankarede de do-
kesitte ncesi ait duvar
nu kaydetmeliyiz. Bunlardan plankarenin
0.90 m. ilerleyen ve 0.77 m. ortalama 0.50 m.
sahip olan, rgsnde ve kire ile birlikte
ilgin bir Ancak bu bir
mmkn Plankaredeki mimariyi
uzanan ve blok ortaya duvar,
szn 5Ll plankaresindeki bir Her ne
kadar bakan yz dzgn bir biimde da
ya bakan yz dzensizdir. her 0.38 m.
0.50 m. da
0.40-0.45 m. dir (Resim: 4). Bu duvar nceki F olarak
duvara paralelolarak ve ikisi mesafe
12.90 m. dir. bu da F gibi kuzeyindeki mi-
mari ile ve stylobat dnemi mimarisi ile ilgisi 6L ve 6K plankarelerinde-
ki geen ve F ikinci olarak ortaya
ya benzer biimde burada da sz konusu ikinci kez Bu
yzden bu duvara biz Fl veriyoruz. PL eklentiler-
le 5Ll plankaresinde 4 mekan Hemen hemen uza-
nan Fl yznden bu mekanlar birer gen biiminde olup ile ku-
itibaren saat ynnde 1,2,3,4 odalar olarak i
Fl ve 0.85 m.yksekliktedir. 0.40
m.dir. birbirine kire ile Bu her-
hangi bir duvar izine Plankarenin bulu-
nan duvarla olup Bu mekanda de-
seviyelerde tmlenebilir kaplar ortaya Bu kaplardan
Bunlardan T 97 AR 5L3 001 env. sahip amphora iin-
de bir sikke (env.no.T.97 AR 5L3 002) bulundu. iki envanter
T.97 BS 5L3 004 ve T.97 BS 5L3 005'tir. T.97 AR 5L3 003
kandilortaya T.97 AY 5L3 004 envanter nu-
ha tm ve olan tek kulplu kap (T.97 CA
5L3001 envanter ve seramik sigilla-
talar, kp, kandil, mermer plakalar, seramik rnekleri, cam eserler, opus
467
sectile levha env.no.su T.97 BV 5L3 001 olan metal (bronz), me-
tal para (env.no.T.97 BZ 5L3 001) ve metal buluntular ele
5L2 plankaresindeki zemini ok engebeli faz-
la derine ancak bir kuyu veya Fl duva-
n 2 mekan ile 3 3 Fl du-
ve 6Ll ve 5L4 plankarelerindeki ile
tam bir oda alan eklenti duvarlar bu en ilgin ve
Duvar rgsnde rneklerde
iki rgs grlmektedir. 0.25 x0.25 m.
dir. Her bir tam, bir plaka 0.43 m.
duvar Duvar kadar 2.40 m. dir. Ha-
0.83 m.lik ykseklik Her ne kadar bozulmalar var
ise de bu blme kadar bu lleri ile bu tip
duvar en Bylece 5L3 plankaresinde 3 ve 4 me-
kanlar bu duvar ile ve bu duvar 3.53 3.95 m.uzun-
lukta bir oda Duvarda yer yer kalkerden drt dik-
drtgen 3 ve 4 sondaj 0.70
m.dir. Bu blmde tmlenebilir gve (env.no.T.97 AT 5L3
005). Sikkeler (env.no.T.97 AY 5L3 002 ve T.97 AY 5L3 003), cam ve metal bu-
luntular, seramik kaplara ait paralar, sigillata
knk ve kandil ele
4 mekan ukurun kesiti ile tam bir gen
Burada 0.70 ve
rgl duvara yaslanan ve birka plaka ve dikdrtgen
turulan kanal Bu 1.15 m.dir. dikine
eni 0.65 m.dir. Kanal +2.322 Kanal
rgl duvara ve burada grl-
mektedir. Bu plakalar duvar rgsnde killi plakalardan fark-
olarak renktedir. Kanal kodu +2.53 m.dir. Buradaki bulun-
tular kaba seramik cam ve mozaik sigillatalar, Kla-
sik, Hellenistik ve Ge Roma Dnemi'ne ait seramik aletler
(env.no.T.97 BU 5L3 003), mermer plakalar ve seramik
lir. Sonu olarak; burada ve yan yana birka
ve 6L plankaresindeki mimariye olduka bir mimari kompleks ortaya
1997 6L plankaresinin
blm 4.60 x 8.90 m.llerinde olup ukur burada maksimum 0.90 m. kadar
Bu (uzun) kesiti 0.60 m.daha

kuzey yerde, 5L3 duvar-
larla olan duvar ele geti. Kesme rl-
bir duvar 0.90 m., 0.50 m. olup yk-
0.30 m.dir. kadar olan mesafede 0.45 m. olup moloz
ve bu toprak iinde grlmektedir. Bu yz-
den duvar diye bu plana geirdikten sonra
ve mahiyetini daha iyi Bu gibi
grlen ancak burada 1.20 m.lik bulunan bir kesi-
tine grlmektedir. Bu 1.00 m., 0.7C
468
m.dir. Biraz nce ifade gibi bunun da bir duvar olup an-
Plankarenin apraz bir hat zerinde
bulunan bu gerisinde zeminden 0.30 m. ykseklikte, ancak bir
st iki rgl 1.00 m. uzunlukta, 0.50 m. bir
duvar ortaya (Resim: 5). lleri 5L3 ve 5L4 a-
rengi kiremit
5L3 ynl F1 bir
noktada bu duvarla ki bu durum sz
konusu ise F1 olan ynl ve r-
gl paralelinde szn duvar ile dnemden
sylenebilir. 3.80 m.dir. 5L4
gney kesitine giren rgl duvar 5L3 bu kez
ynl uzanan duvarla 6L plankaresindeki bu
duvarda bunlarla hale getirilirse o zaman bir 5L3 ve
kuzey F1 olan, ancak rgl olan yak-
3.80 x 3.80 m. llerinde bir oda Ancak bu gneyde-
bakan ile uzanan 6L tam olarak
iin herhangi bir sylemek mmkn Plankarenin geri
kalan blmnde kesitten 0.50 m. mesafede, 1996 sezonunda 8L
plankaresinde tuvaletten (latrina) daha byk llerde bir ben-
zerini daha ortaya (Resim:6). Latrina bir fosseptik ile buna uzanan bir
kanaldan 2.80 m. olup, yan ok fazla
dzgn olmayan 0.28 m., ise 0.12-0.13 m.
bakan utan itibaren hafif bir kavis yaparak
bitimindeki fosseptik ukuruna bir Ii ve yan
kire ile Duvar 0.25 -0.40 m.
Orgde yer yer plakalar Fosseptik ukuru ise anda 2.80
m. sahiptir. Yan kuru rgldr. Bir rnek olmak zere
bu hali ile bu mimari zerinde gelecek
kesitine yerde, zeminden
olan 3 adet knk Knklerin toplam 1.00 m.kadar-
Knkler silindir biimli olup 0.10 m. Bunun da
henz ortada iin herhangi syleyemiyoruz.
bir blok grlmektedir ki bu 6L
mimarinin Bu alandaki kaba mutfak
seramikleri gvde, kaide, kulp ve kapak toprak ve
plakalar, terra-cotta figrinler (at figrini T.97 BI 6L2 003 (at
T.97 BP 6L 002 (bini ci T.97 BK 6L 228 (at
T.97 BM 6L 001 kandil (env.no.T.97 BR 6L 00l),
metal kemik buluntular, opus sectile bronz paralar, mermer
ve mozaik Dnem kap sikke (env.no.T.97 BP 6L
001, kot: +2.03 m.) ve cam gibi buluntular ele
469
- o L1997 -i
TARSUS
50 _
..

Plan: 1
470
Plan: 2
471
Resim: 1
Resim: 2
472
Resim: 3
Resim: 4
Resim: 5
473
/ . S. E. K. 1997
zkan ERTUGRUL*
Kltr ve Mzeler Genel 01. 07.
1997tarih ve 5223 ile verilen ruhsat 15. 07. 1997 tarihinde
Vize mlektepe bu 17.08.1997 tarihin-
de Bu ncelikle 1996
malara devam etmekle tm alanlar dahilinde 1996
olanlar da dahilolmak zere 22 ama-alanda
tir. Oncelikli olarak A 6 L bir sondaj ve
stne arazi tespit Burada kuze-
yinde toplanan suyun zamanla tahrip dizilerine Bu
stne yerel suretiyle elde
Son derece ilgin bir sahip olan arazi zamanla kanalizasyon u-
kuru olarak da yznden son derece tahrip
Uzun tezek da bu yer ne ki erimeye yz tut-
vaziyettedir. Burada -418 cm. seviyede ama-
da bir adet cam kulp
F7 ynndeki bant buluntu olarak
yayvan kase dibi ve Dev-
ri' ne ait olarak grlen eser para halindedir. Seviye inme devam
* Yrd.Do.Dr. zkan ERTUGRUL, Trakya niversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm,
Bu Mzesi Mdr Zlkf Mze Irfan Candar,
Yrd. Do. Dr. Ozkan Yrd. Do. Dr. Selda Gr. Fuat Gnel/M'A, Sanat Ta-
rihisi Nazan Atasoy/M.A., niversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm'nden
Smer Atasoy, Gr. Serdar Aybek, Murat Kocaaslan, Nihat'
.Gr. Zuhal Idin/M'A, Arkeolog-Restcratr Fsun Arkeolog-Restoratr Eni-
se Dursun.Arkeolog-Restoratr Esra Yenign, Arkeolog Erol zdemir, Sanat Tarihi si Saime Dilsiz,
Arkeolog Ercan Ceylan, Arkeolog Gkhan Eke, Arkeolog Murat Nihat Gven, Arkeolog Sibel Bo-
dur, Arkeolog Ferhat Kurt, ArkeologNalan Gven ve Esra ,
Ozer, Banu Ferhat Kurt, Seval Ozkurt, Kiper, Fatma Volkan etiner, Tansel
Akkoca, Gksel iek, Elvan Dikkaya, Nurgl Esra uhadar, Sey-
han Kurt, NihaI Ozeken, Ekrem Tunca, Evren Ural, Hseyin Kaya, Cangel, Or-
han Sara, Cem Kurt, Cem Gl Gebizli , Durak, Sipahi Dirican, Burak Halit
Serkan Ali Eraslan, Nkhet Aksay, Bahar Durali, Burak Akkan, Emre
Onc, AysunYelgin, Yavuz Yasin Ozkan, Yakut, Derya mlek, I1kemAtik, Esra
lar, Ali Murat Bolat Burada hepsine ederim.
bu maddi ve manevi Vize Yusuf Mayda'ya, Belediye
Mutlu'ya, Trakya niversitesi ve tekrar ederim.
475
edilip, daha sonra kuzey ve ynndeki bant da Bylece alan-
daha net olarak F6 ile F7 bant in-
ve iki seviyesi -360 cm.
olarak Seviye inme DTden gemekte olan
alttaki knkn Buluntu olarak keramik ve
dibe Knkler Devri olarak F6 ile F7 ara-
seviye F6 yzey tesviye ve moloz malzeme
Kk karma keramik ortaya Burada birbi-
riyle mermer nemli bir buluntuya
Daha sonra F6 ile F7 yrme -393 cm.
iniidi ve Bizans Devri'ne ait bir adet cam kadeh bulundu. E6'daki son kli-
max zeri F6 ile F7 yer alan bant indirilerek F6'da se-
viye inme Buluntu olarak keramik ve -
448 cm. stun kaidesi olabilecek yerel mimari paraya E7 a-
F6 istikametinde devam etmekte olan du-
rgs ortaya dzenlendi. F5 2x2 m. l-
lerinde bir sondaj seviye inme ve -132 cm.ye
iniidi. Bu blge topraktan iin herhangi bir buluntuya rastlanma-
F5 sondajda seviye inme -170 cm.ye
da ynnde bir delikle ierden gney ve kuzey
istikametine grld. Iindeki toprak temizlendi.
Birka keramik Burada arkeolojik n-
ce bir kaak tespit edildi ki, yan yer alan
ru F4 2x2 m. sondaj Seviye 1 m. inildi. E7 a-
yer alan ynnde devam eden
F6'ya grld. Bizans Devri 'ne ait yer alan bir
har ortaya Gney blmnde yer alan gen blm-
de kuzey-gney ynnde -535 cm.de bir -596
cm.de bir ortaya E7 F7 seviye in-
me devam edildi. -551 cm. kadar indirildi. F7 ynnde tek-
rar blok -569 cm.de kavis dizilerine
ETden F7 devam etmekte olan knk ortaya temiz-
lendi. Daha sonra amada temizlik bu alan E6
iindeki seviye inilerek
da bol miktarda keramik D8 seviye inme
devam edildi. Zemin betonarme iin bo]
miktarda moloz D8'den iki kademeyle DTye inilerek iki ama
tirildi. Geen sene olan knklerinin zerine kadar inilerek se
viye dzeltildi. 06 ile D7 yrme tamamen indirildi. Bulun
tu olarak kk keramik Seviye inme de
vam edildi. Az Roma ve Dnemi'ne ait keramik
D8'de seviye inme devam edildi. Beton zemin yol d
iin bol miktarda moloz kerami'
D8'den iki kademe ile 07'ye inildi. Geen sene ola
knklerinin zerine kadar ikinci kademe indirildi. Seviye dzenleme
si Dnemi 'ne ait kk kulp,
ci kademe tamamen dzenlendi. Dzleme -4.75 cm. seviyesinde gi.
476
uzanan har ve
10 cm., et 1,3 cm. olan bir knke D7 en alt
kademesi olan seviye inme alta de-
vam grlnce, geen sene Dionysos
duvann nnde bir sondaj
D7 en stte gzken ve su knk sisteminde iie ge-
iki knk sistemi tespit Tespit iin knk sisteminde Vize'ye
ait suyun kireli i eperde bir kire rast-
D6 ile D7 yrme seviyesi 1 m. indirildi. -501
cm. Keramik ve
cam D 3 daha nceki g-
seviyesinde dzleme Bu
tan bir Bu blok yerel kire Amada oksit-
bir madeni bir paraya DI ise sadece ama-
A6 L sondaj st-
yerel seviyesine
-366 cm. derinlikte bulunan drdnc zerinde, -350 cm. derin-
likte, ve kulp olmayan bir kandil bulundu. Ama
cavea ortaya Seviye -436
cm., ikinci devam grld. Bylece kerkides
oldu. Unc ise grld ve devam tespit
edildi. B6 70 cm. ieri girildi ve sondaja Seviye -274
cm. A7'de toprak CS
seviye inme devam edildi. Beton kena-
paralelolarak ilerlenerek devam edildi. heykel para-
benzeyen mermer paraya ve dolgu malzemesiyle
C7 ile D7 yrme devam edildi.
tam bir keramik dip ve ve Roma Dnemi'ne ait iki sikke bulundu. A:-
seviye inilmeye DS
CS giren ge dnem su knklerine Knkn ama iinde, a-
iine girdikten IS3 cm. sonra grld. CS, DS tam
olarak blmn seviye inme a-
D7'den yerlerinde ise seviye
inme Bu bir rast-
Daha sonra iine girilerek temizleme Olduka dzgn
bir biimde olan yola bakan bir kme grld.C7a-
ilk olarak yerdekiiki
Sonra tm alanda seviye inme de-
vam edildi. bulundu. Ama 53 cm. derin-
likte topraklar lle bir pipo bulundu. Pi-
po Piponun SO cm.
keramik ve cam devam
edildi. C7 denk gelen yerde mlek sa-
mekana miktarda keramik ve
na C7 CS knklere
Bunun zerine CS bulunan knkten C7 70 cm. bant
477
C6 kuzey-gney i 25 cm. kadar se-
viye iniidi. Bizans Dnemi'ne ait sgrafitto bir tabak bulundu. C5 a-
seviye inme ynnde devam edildi. Herhan-
gi bir buluntuya
blmnde seviye inildi. C5 ve C6 yrme
ve kuzeyde 40 cm. L bant
Seviye inme tamamlanarak C6 ile seviyeye indirildi. Kuzeyba-
C4 dikdrt-
gen alandaki ile cavea kadar iniidi. 120 cm. ka-
dar indirilerek cavea dzeyine cavea
Roma Devri 'nde gnlk kap ve plastik bir mermer
bulundu.
C4 ynnde kalan geen seneki blm cavea se-
viyesine kadar indirildi. Daha sonra drdnc cavea seviyesine kadar inilerek
C3 seki
ok dzgn olmayan rg sistemiyle
i bir sondaj
daki n seviye iniIdi. B6 -261 cm. se-
viye inildi. Mermer mimari para zerinde yumurta dizileri olan bir para bu-

B3 kuzey ve eksenindeki banda seviye a-
Seviye -188 cm. de buluntu olarak Roma Dnemi 'ne ait kandil
bulundu. B3 drdnc cavea tamamen Bunun
da drdnc ve klimaksiara Orkestra zerinde seviye iniidi. B5
eksenindeki banda seviye
Seviye -188 cm. Buluntu olarak Roma Dnemi'ne
ait bir kandil bulundu. Drdnc cavea tamamen Bunun
drdnc ve klimakslar da ortaya Seviye -280 cm. kan-
dil bulundu. Unc cavea zerinde seviye inme
Keramik ve cam bulundu. nc cavea ortaya
ve yedinci klimakslar da ortaya gney ve eksenlerin-
deki banda seviye inme Ha kulbu ile Bizans
Dnemi 'ne ait bir kandil bulundu. Ikinci cavea seviyesine iniidi. Cavea
temizlendi. Sekizinci klimaks ortaya Dokuzuncu klimaks
zeri temizlendi. nc cavea temizlendi. caveaya iin seviye
inme Bol miktarda keramik bulundu. -427 cm. seviyesinde
yunus formunda yontuya Gney ynnde -472 cm. se-
viye iniidi. Yunus koltuk
bol miktarda moloz B5 C2
kk cavea keramik mimarisi
olarak % 90 tamamlanan alanda sadece orkestra yer alan
ok az bir daha sonraki
478
479
,..;
.5
~
Resim 2: KlimaksIardan detay
Resim 3: Devri keramik
480
Reshn4: Bizans Devri su
*
1997 YILI DEMRE-MYRA
KAZISI
TKEN*
..22 20 Eyll 1997 tarihleri Kltr ve Hacet-
tepe Universitesi yrtlen Demre'deki Aziz Nikolaos Kilisesi
temsilcisi olarak Antalya Arkeoloji
Mzesi'nden Arkeolog Cihan Tibet, Hacettepe niversitesi, Anadolu
Universitesi, Kayseri Erciyes Universitesi Sanat Tarihi Blm'nden Dr.Sema
Alpaslan, Dr.MeryemAcara, Yrd.Do.Dr.Yelda Olcay, Tekinalp,
Dr.Nilay Kln niversitesi Enstits'nden Epigrafist
Do.Dr.Thomas Korsten, Hacettepe Universitesi Sanat Tarihi ve Arke-
oloji Blm Ebru Ozg
lu, Ozlem elik, Begm Akkoyunlu ve Burak Kanat
izni ve veren Kltr ve Mzeler Genel
maddi ve manevi Rahmi M.Ko ve Suna-
Akdeniz Medeniyetleri Enstitsu'ne, temsilci-
mize, zverili bir ekibime ve
ederim'.
Ortaya Mimari Veriler
1997 A 1 arkad blmnn yer alan podyumda,
kiliseye kubbeli C 2 ve kilisenin kuzeyinde yer alan B
iinde, B'nin ve kiliseyi kuzeyden K 5
ve K 6 devam (izim: 1).
I. Podyumda ve C 2
1. Podyumdaki
Kilisenin ek kuzeyden
arkad blm, merdivenle bir podyumla sonu-
1992'den itibaren srdrlen, 1.58 m.
Prof. Dr. TKEN, H.., Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Beytepe/ANKARA
(i) ve Mzeler Genel 23.12.1996 tarihli kaz! 1997
faaliyetlerimizin iki bir sreye gre ve 130 Dcretleri Harcama Kalemi 'nden
2 Milyar Kltr btesinden 585 Milyon
tahsis Vehbi Ko 300 Milyon Iki denek iki srenin
ancak 29 gnlk bir ve 3 gnlk bir arazi
481
podyumun bulmak ile 1997'de devam
C st kat podyumdan
sundaki duvann 3.00 m.ye kadar buna kuzey-gney y-
nnde bir duvar 1.40 m. ile ortaya bu ka-
podyumun mekanlar gsterir.
2. C 2
Kilisenin kubbeli iin-
deki toprak 1996 +0.10 m. zemin koduna kadar
dzgn ve kuzeydekilerin insan eli ile skld-
ve orta blmde sondajda bilhassa -0.38 -(-0.48 ) m. ara-
izlerine
1997 C 2'nin tarihesini vekilise ile
ile, ikisi merkezinde (Sondaj: 1,2), ikisi ya-
ile kilisenin ve 3,4) olmak
zere 4 sondaj .
1. ve 2. sondajda -0.38-(-0.48) m. kodda birbiri-
ne paralel iki duvar ve bir har ortaya 1996
ve 1997 sondaj sonra bu verilerin
3 sondajda +0.10'dan -0.89 m.ye -0.79 m. kodunda kubbenin
payesi ve duvann temel
4. sondaj zamanlama nedeniyle -0.21 m. kodda,
1998' de devam etmek zere
3. sondaj sonucunda C 2 ile kubbeyi pa-
yelerinin ve kemerlerin dnemde Bu da bize C
2'nin ilk kilise ile birlikte ve 6. ait
Bu sonu malzeme ve duvar ile. ilgili eski analizlerimizi
1996'daki ilk ve 1997'deki 3. sondajda C 2 +0.10 m. koddaki bugn-
k eksi kodda herhangibirzemin
Hangi nedenle
toprak hi Bu 11 alvyon felaketinden
bir sre nce kesindir-,
Tm sondajlarda 5'er cm.lik tabakalarda kk de-
sonucu nitelik ve niceliktehomojenlik tespit -0.38 -
(0.48) m. koddaki tabakada renkli "opus yo-
dikkati eker; 190 rnekten 179'u eksi kodda (Resim: 1).
Kubbeli ile1993'te iten temizlenen C 1 ya-
stten grnen cep-
hesinde pembe ss tespit ettik. In situ
bu veri, toprakta bulunan geometrik 31 opus seetilenin
vini bunlardan 24'nl1 kubbeli iinde (+kodda 18, -kodda
6) ilgintire (Resim: 2).
. (2)
(3)
(4)
(5)
(6)
Podyumdaki iin bkz. S.Y.tken, XV.KST 1993 (1994) LI 476-77; XVI.KST 1994 (1995)
LI 361-62; XVIII.KST.\996 (1997) LI 474.
Sondaj iin bkz. S.YOtken, XIX.KST 1997 (1998) il 542-543. ..
bulunan en ge tarihli sikke lI.lsaak Dnemi'ne 1185-95'e aittir; bkz. Otken 1997 a.g,e. not 2 480.
paralardan 10'u B i 'i arkad
rnekleri B orta (4 adet); K6 arkad blmnn kuzeyinde (2 adet),
poayumda (i adet)
482
geometrik opus sectile Ge Roma mimarisi
ni Erken ve Bizans Dnemi'nde bilinen rnek yoktur.
1. dneminin bu da bize C 2'nin 6. yz-
bir kez daha belgeler.
Il. Kilisenin Kuzeyindeki B
Kilisenin kuzeyinde yer alan iki B 1995'te
1996'da devam ve bu gney-kuzey ynnde uzanan du-
varlar iten 1.80 m. kadar kuzeyde yeni mekanlar bulun-

1. B
1996 2.65 m. ite kuzey-gney
rultusunda 5.40 m. uzunlukta zemin koduna kadar ancak kuzey-
den ortaya Mekan dikdrtgen
ve bugn tek B alt
yan bir kuzeyinde 0.43 m. bir seki yer
1997'de kuzeye devam 5.70 m. ykseklikteki top-
rak zemine kadar temizlenerek, ite 11.80 m. uzunlukta
seki dzgn levhalarla zemininde ise ye
(izim: 2).
Mekan, 7.70 m. mesafede, seki zerine bir-
birine duvarla iki odaya Gneyodadaki 1.54 m. kod-
da har ile bir zemin tespit Bu veri bize ilk
dnemine ait zeminin tahrip veya alt
iptal edilerek, toprak dolgu zerine har dklerek yeni bir zemin
(Resim: 3).
alt odalara da bylece
levini rlerek Dolgu toprak dnemlere ait k-
k ile depozit har zemin zerinde bulunan
mhr buran 11. 2. belgeler (W.Seibt, Ma-
den Buluntular).
Alt iptal edilmesine 1.54 m. bir dolgu zemin
ancak nemli bir gereksinimi e Mekandaki kilise ta-
(gneye) ve ortadaki st salona
1.70 ve 1.82 m.; B st kat zemin 1.55 -1.88 m.

Kodlardaki uyum bize 1.50 m. birbirine paralel uzanan kilise ile
B orijinalde bir var Bizans
mimarisinde kilise ve piskoposluk
rneklerini biliyoruzs. Gnmze gelebilen mimari
geler Demre'de de benzer bir eder: B ba-
ile kilise kuzey-gney ynndeki 1.90 m. bir duvarla
(7) B iin bkz. tken 1998 a.g.e. not 3543-545,
(8) Piskoposluk iin mad. RBK LI (1971),335-371; kilise ve
ikametgah merdiven, galeri ve iin bkz. biI.339-340.343 (Ist.H.Sophia); 348
(Sergiopolis-Rusafa); 360-361 (Salona).
483
B'nin gney cephesinde saak seviyesinde uzun bir silme ve
kuzey cephesinde kemer iki mevcuttur.
5.20 m. toprak kuzeye
4.1Om. 1.76 m. koda kadar ve 2.26 m. kodda pit-
hos tipinde rme bir kp ortaya 0.80, 1.60 m. olan
kpn ii ve yzeyi pembe ile 1993'te C 1 g-
neyinde bulunan 2 kp malzeme ve teknikleri, boyut ve ile bu kpe
benzer> (Resim: 4).
2. B ve Orta
i 996' da tmyle temizlenen 7.40 m. boy ve 4 m. enindeki dikdrtgen
st bu kuzey devam
kuzeye in situ bir 2.80 m. mekan-
da kaba levhalarla zemin
1997' de orta toprak ge dnemde
edilen kuzey Bu blm kaplayan 5.70 m. yk-
toprak ve sel felaketinde molozu dzgn
kesme levhalarla zemin
duvarda zeminden 0.63 m. ykseklikte ortaya pencere, yeni
kuzeydeki teras veya avlu
drr. B st orta mekan orijinalde byk bir salondur; ge
dnemde muhtemelen oda iin kuzeye edilen duvarla b-
Bu malzeme ve 3. dnem eklerine benzer; gney
yzndeki 6. ait Modestos Kitabesi 'nin de olarak
bu
III. Kilisenin Kuzey
Kilise ve ek kuzeyden blmle-
ri (A A 2, A 3) 1989-90 ve i 992-93'te i ve orta (K K 2, K3) ve ba-
(K 4, K 5) 1994-96'da topraktan 1997 kampanya-
son blmnn (K 6) temizlenmesiyle 54.50 m.
boyundaki cephe tmyle ortaya
3. dneme ait kuzey ek blmleri (K 3-K 6) ama-
larda moloz duvar ortaya Normalde 0.70-80
m. kodda alvyon bu amalarda l.54-1.77 m. bu
bize zeminin sel ncesi 1 m.ye kadar Nitekim
alvyon toprakta dnemlere ait kk buluntular bir
kilde ele 3. dneminde kuzey blmleri nnde su-
ni olarak 1.16 m. kodlu K 6 kuzey gibi, zemin
(9) 1993'te bulunan kpler iin bkz. 1995 a.g.e. not 2, 364, kp sel felaketi ncesi stte
byk blok veya bir altar ile korunmaya
(10) Kitabe iin bkz. Otken 1998 a.g,e. not 3545 res.7
(I 1) K 3-K 6 blmleri duvar kodlan K 3'te 0.50; K 4'te 0.58-0.73; K S'te 0.55; K 6' da 0.62 m.dir.
(12) Alvyonun 0.\0-20 m. zernin kodlu A I-A2-A3 arkad b(jlt!mler,inde ite 0}0-75
rn., 0.70-87 1989 KI-K6 arkad bolumlennde aluvyon
.1.54-1.77 m.dir. i 995.'te KI B gney se! felaketini
nlemek kuzey-gney iki set olekh iztmleri
0.90- i .20 m. koda oturan setier de arkad felaket ncesi
belgeler.
484
ve da bunauyum s-
z edilen duvarlar ve kod kilisenin kuzeyinde eski bir var-
eder; plandaki asimetriklik dikkate kuzeyde orijinalde
bir yan ne srebiliriz.
B. Kk Buluntular
Mermer- Buluntular'
Sema ALPASLAN
Nilay ORACAN
997 264 adet eser
melerde 247 eserin tr tespit Bunlar yer (92), levha (43),
stun (12), stun (9), para (1 kitabe (29), pencere
si (4), mozaik, profilli (3' er), erevesi er), temp-
lon templon paye topuzu, lento, stun kaidesi, anak kakma
levha (21), mermer bloktur 17 tr
Yer kk boyutlu opus tesselatum
kp biimli mozaiklerdir; olarak 2 ortaya
(Resim: 1). Malzemeleri kire ve (siyah, Erken
dnemlerden itibaren uygulanan opus tesselatum renklerde,
tessaralar duvar ve zemin bezemelerinde Likya blgesinde tek-
nikteki rneklere erken dnemde Arykanda'da Mabed Bazilika,
Xanthos'daki bazilika,Andriake'deA Kilisesi ile Fethiye'de Gemiler Ada'da I,
III, IV no.lu kiliselerdeki yer mozaikleri 5.-6. tarihlenir,
Erken dneme ait bir ve bir kompozit tipi stun B iin-
de ele tipi voltl, yumurta frizli olup, alttan halat motif-
li ile (Resim: 5). Voltn gvdesinde yatayolarak
lotus motifi alt ve stten zikzak motifli ile Blgesel slup-
taki bu Demre paraleli tespit Benzer bir ikinci
kilisenin avI
Kompozit matkap delikleri ile kaliteli akantus
stte voltlerle son bulan dallar Paralel rnekleri
Kilikya blgesinde (Korasion, Krykos) ve Kuds'te 4.-5.yzylllarda grlr'<.
Motif, slup ve ok kaliteli mermer malzemesi ile 6. zelliklerini
beyaz mermer , n yznde kabartma bir
(13) K 3 blmnde 1.10 m., 1.21 m., K 4'te zemin 0.52 rn., 0.66
rn., 0.71 m.; K 5'te guney j .40-1.65 m. ve blen duvarlar 0.63-
0.77 m.
(14) PFischer, Mosaic Historyand Technique, New York-Toronto 1971, 145- 147.
(15) VlII.KST II 1987,93-99; H.Metzger, TAD20 (1973) 118- 127; biL. i 19-121, res.9-
i i; Andraike iin bkz. AS 13 (1963) 117-151, bi1.l42; T.Masuda-K.Asano, The
Survey of Early Byzantine Sites in Oldeniz Area, The First Report, Osaka 1995,56-61,
71-78,79-84.
(16) Benzer iin bkz. O.Feld, Die Innenaussattung der Nikolaos Kirche in Myra (ed.Borcchardt,
Myra 1975) Berlin 1975, 362-363, Lev.115 A-D; ve Kuds'teki iin bkz.
;Serlin-Lei]Jzig 1936, lev.12)59,163, 13.170,176,178, 18.252, 19.190,
_0.314,21.327, 13114 (1963/64) 88-107, b11.94. 100,lev.44.61.
485
iki kolu ve kollardan birinin tek sarkan dal
ucunda palmet motifi, Bizans el enderdir (Resim: 6). Ravenna'da
6. ait bir sarcophagus benzerini arka
yznde motif restite bir Yunan ortaya
.
Geen zamanlarda bulunan ok zengin bir grup,
geme, zikzak ve delikli drt sivri iek motifli levhalar ve
templon payelerine bu bir levha Motif, slup ve
dan Orta Bizans Dnemi'ne geler, kilisenin 2. dne-
mine ait (Resim:7).
Biim ve boyutu ile lento olarak eser, 1995 bu-
lunan benzeri ile zamanda motif ve kompozisyon Her iki
parada lotus-palmet motifi grlmektedir. 10.-
ll. tarihlenen Manisa Mzesi'ndeki stun ile bugn Istanbul Ar-
keoloji Mzesi'nde yer alan ve Khalkoprateia Kilisesi'nden getirilen stun
benzer motif ve slup
erevesinde daire iinde iki geme mo-
tifi ve geme matkap 9. itibaren grlen zellik-
lerdir. Benzer motif, teknik ve slup, Likya blgesinde Kilisesi 'nde
9.-10.
nce bulunan templon ait bir
para bu ele bu da bize tm rneklerin kiliseye ait ke-
n yznde birbirine daireler iinde iek
motifleri ve sarkan kurdeleler grlmektedir. 6. itibaren
motif 9.-10. benzer rnekler Antalya Cumanun
Camii'nde, Likya blgesinde Kilisesi'nde, Xanthos'ta Bazili-
ka'da 9.-10.
Kitabeler
Thomas KORSTEN
bulunan kitabelerin 74'tr; bunun kilisenin iinde
ve ek tespit 24 kitabe mevcuttur. o-
Roma Imparatorluk Dnemi'ne aittir; 1 Hellenistik ve 6 Bizans
Dnemi 'ne ait rnek Kitabelerin Yunanca' tek bir kitabe Latin-
cedir.
Buluntular genelde mezar kitabeleridir; metinlerin sonunda tekrarlanan
bir cmlede Eav BE TLS' ETEpOV 8mln" a\lapTLD;\oS' ECJTtD 8EOlS' KaTax8o-
(17) Spaetantike und iriihes Berlin 1985, res.85
(18) Y.Otken, ve Trk Donemi 30 1998 Konya,
S.Alpaslan, Buluntular, not 42.
(19) MDennert, Zum vorbildcharakter Justinianischer Bauplastik fr die Mittelbyzantinische Kapitellp-
roduktion, Spaetantike und Byzantinische Bauskulptur, Beitraege eines Symposions in Mainz, Feb-
ruar 1994, Stuttgart 1998 (eds.U.Peschlow -S.Mllers), i 19-131, bi1.l29- 130, lev.42.23, 25.
(20) .Morganstern, The Byzantine at and its Decoration, Tbingen 1993.
(21) u.Pesschlow, IstMitt 40 (1990) 207-258, bi1.223-226, lev.42.5- i O.
(22) Otken 1998 a.g.e. not 3, S.Alpaslan, ve Mermer Buluntular, 549
486
.. J...). ..rns iTpOCJayyEA-LaS' OUCJllS' 8wCJE[. TW Em TW
tahrip eden
bildiren de denen para ile belirtilir".
rnekler ilgin buluntular imparatorluk elisinin
zikreden ". . . . . . . . . KTA", Yahudi bir aile ile
ilgili ve gladyatr kitabe gibi. Hel-
lenistik Dnem' e ait bir rahip ve ailesi ile ilgili rnek dikkati eker; ailede y-
resel ve Yunanca isimler Rahip nnde" "rrpo iTOAHJC'
ve hizmet "OL 8EOL veya OL
8EOL" nitelendirilir.
Cam Buluntular
Yelda OLCAY
1997 Bizans ve ait 360 cam para Bizans
pencere (31), kap ve kandillere ait (41), kaide (14), kulp
(5), kandil (11), gvde (254) ve bileziktir (4).
C2 (+) kodunda 19; (-) kodunda 40 olmak zere toplam 59 cam
buluntu ele ubuklu kandillerden (+) kodda bulunan masif ubuklu
rnekler 11.-12. tarihlenir. (-) kodlarda bulunan, en erken tarihli r-
nekleri 5. ait olan ince, ubuklar, sonu-8.yz-
(izim: 3; Resim: 8).
C2 (-) kodunda bulunan bir alabastrona ait,
lacivert ve beyaz mat camdan yzeyinde ba-
motifi, i yzeyinde ise izi grlr. Bu tip gnmze
gelen rnekleri Mezopotamya'da ve
tip Rodos'ta tespit edilen rnekleri
aittir. Mezopotamya kkenli bu eserlerin Ro-
dos 'taki rneklerinin ustalar ileri srlr>
(Resim: 8, 9b).
1997' de ssleme ile yenilik katan rneklerin ilki kesme ile
kap renksiz cam kesme geomet-
rik motifle (Resim: 9f). Suriye kkenli bu teknik Ge Roma-Erken
Bizans Dnemi rneklerinde
Bilezikler nceki rneklerinden yeni sunar. Bun-
lardan birisi kesitli koyu mavi, ise tek renkli spiral biimli r-
neklerdir. Spiral bileziklerin paralelleri 8.
(23) S.Y.tken, XVII!.KSTII (1996), YOlcay, Cam Buluntular, 379-80.
(24) Ii ubuklar iin bkz. A.von Saldern, Byzantine Glass from Sardis, London 1980,51
res.231274,280; R.M.}1arrison-N.Christie,AS 43 (1993) 147-162, biL.161, FigA/d; J.W.Hayes, Exca-
vation Saraizaile in Istanbul II, Princeton 1992,403, res.151. 31,37-38; M.Peleg -R.Reich, ATIQOT
21 ( 1992), 155-159, biL.155-158, Fig.20.2-9.
(25) H.Tait, Five Years of Glass , London 1991,41, res.44
(26) Kesme iin bkz. C.Meyer, BASOR 25 (1987) 175-222, bi1.187, Res.5.P.R; D.B.Harden, Bul/.
de Journ.Int.du Verre 3 (1964), 19-24, biL.22; C.W.Clairmont, The Glass Vessels, vol.4, part 5.
at Dura-Europos, New Haven 1963, res.8-8; Saldem 19890 a.g.e. not.27, 15-17;
G.RD.Weinberg, XII. The Objects, Princeton 1952,93-95.
(27) Bilezikler iin bkz. D.B.Harden, Glass, Deberia West, A.Medieval Town, (P.L.Shinne ed.)
1978, kat.no.85; M.Spaer, JGS 34 (1992) 44-62, biL.59/60, res.24.3-4, 25.9,23; M.spa-
er, JGS 30 (1988) 51-61, bil.59, res.! i; Saldem 1980 a.g.e.not.27,99, kat.no.50, res.l8/50.
487
Ssleme dikkati eken bir rnek emay
gvde Mavi renkli cam zerine metal oksitlerinden elde edilen
renkte emay Roma Dnemi'nden itibaren ve
Suriye atlyelerinde bilinen bu teknik, 12. 14.
kadar Fustat'ta retilen cam eserlerde Demre'de bulunan
benzerlerine dayanarak 11-12. tarihlernek mmkndr (Resim:
9c).
fleme kase halka ve vurma ka-
ideli iki rnekte de izgiler dikey hatlar halindedir. bu para-
cam kalitesi gze arpar. Bu tr paralelleri
Korint'te 11.-12. tarihlenen bu rnekler renk ve
kaliteleri ile Demre benzer> (Resim: 9g-h).
Seramik Buluntular
Meryem ACARA
1997'de bulunan 4796 seramikten Bizans Dnemi'ne ait 3934 104
seramik anatopraktan, 15 4 seramik alvyon st yzey toprak-
tan 349 52 seramik Bizans aittir. Ge Roma-Er-
ken Dnemi 'ne ait III seramik, 5 terra sigillata, 150
seramik ve 72 kandil ana toprak ve eksi kodda
olarak C2 ele geen Ge Roma
seramiklerinin nceki gibi 6.-7. tarihlenen gru-
buna aittir. (-) kodun en nemli matara tipi bir ait ve ss-
lemesi ile dikkati eken terra Matara tipi, zellikle sonu-
2. tarihlendirilen Afrika ve maden
7. tarihlendirilen Monza
kar
3
! . Ssleme seramikte, benzeri bulunmayan Demre'deki ese-
rin zerinde kabartma ile "Kahin hediyeler tas-
vir 4.-5. incil konulu sahnelerin teknikle
Kuzey Afrika eserin bu ait gster-
mektedirv (Resim: 10).
C2 (-) kodda bulunan kandillerde nceki ele geen rnek-
lerin benzerlerinin yeni form ve motifler dikkati eker. Bu bulunan
delikli kulplu kandil, form ve hamur ile Roma rneklerine
benzer, Motiflerdeki yenilikler, dal stilize palmetler, da-
irelerden iek motifleri, daireli geme motifi ve bir geyik
figrdr (Resim: ll).
(28) Emay cam iin bkz. H.Newman, Illustrated of Glass, London 1987, 106; J .Marshall ,
Class Source Book, New Jersey 1990, 44; M. Jslamic Glass. A.Brief History, The
Metropolitan of Art Bulletein, Fall 1986,37. kat. no.45.
(29) q.R.D.Weinberg a.g.e., not 29, 87 res.14.736,15.
(30) Ornekler iin bkz. Otken 1996 a.g.e.not 23, M.Acara,Seramik, 380-381.
(31) Benzer kap ve tarihlendirme iin bkz. J.Hayes, Late Roman Pottery, London 1972,185,
lev.S.c; A.Grabar, Les de Terra Sainte, Paris 1958,15 res.Il AI, VIJl A3.
(32) Eserin ve zerindeki tasviri zmleyen hocam Prof.Dr.Y.tken'e ederim. Benzer
rnekler iin bkz. K.Weitzmann, Age of Spirituality ; New York 1979,443-444, no.402.
(33) Onceki ele geen kandiller iin bkz.Otken 1995 a.g.e.not 2, M.Acara, Seramik, 370; halka
kulplar iin bkz. J.P.Descoeudres-D.Harrison, MedArch 9/10 (1996/97) 77-1/3, no.21 , 22.
488
seramikte varolan 13'ne para ve 41 yeni kap tes-
pit Form ve sslemeler nceki ile uyumludur; kaplar
koyu renkleri ve sgraffito ile
izgisel bezemeleri ile birbirine benzeyen iki kase dikkati eker. Hamur rengi
ve koyu ile nceki buluntularmdan olan kase-
ler muhtemelen ithaldir>.
seramiklerde bu yeni bir tr olarak szgeli bir testi bulun-
Benzerleri Anamur'da Erken Bizans

1997
dikkati eker. Iki kulpu ha bi-
irnli bir amphora, Filistin'de Ramat Rahel'de bir bulunan
ve 6.-7. tarihlendirilen rneklere benzers (Resim: 12). Bir grup amp-
hora omuz boynu, dar gvdesi ve gen biimindeki
kulplan ile 9. dar boyun kresel gvdeli bir grup
amphora ise form, hamur rengi ve ll. 2. ta-
rihlendirilen amphoralara benzerss, Hamur rengi ve niteliklerinin tabakada
ele geen, ithal iki kase ile da
dikkati ekmektedir.
Maden
Meryem ACARA
1997 199 maden Bunlar sikke (5), kase
(14), levha (23), mhr, kandil fitili, zincir ss (l 'er), ivi (37),
nal, (3' er), cruftur (104). 8' inin tespit
En erken tarihli bronz sikkenin n yznde Pantokrator bst, arka
yznde drt "lhSYS XRISTYS bASILEY bASILE" bulunur.
Anonim A grubunun 2. ait bu sikke, II.Basileios Dnemi 'nde
976-1030/35'te (Resim: 13).
yznde tahtta oturan Pantokrator ibkey yznde ayakta
duran, elinde asa, sol elinde kre tutan imparator tasviri bulunan bir
sikke X.Konstantin Dnemi'ne (1/59-1067) aittiro (Resim: 14).
Bu nemli biri olan mhr Prof.Dr.W.Seibt
ve 2. Bir yznde
profilden tasvir iinde eli veya Isa bst olan gky-
z motifine Aziz Nikolaos tasviri yznde iki
(34) nceki bulunan seramikler iin bkz. tken a.g.e.1994 not.Z, M.Acara, Seramik ve
"Jrdenware" buluntular, 482.
(35) C. Williams, Anemurium, The Roman and Early Byzantine Pottery, Toronto 1989, 85, iz.S i , no.5 i 2.
(36) PArthur, Aspects of Byzantine Economy:An Avoluation of Amphora Evidence from Italy, BCH
Suppl.IS, 70-93, iz.6. .
(37) L.BJelaJac, BCH 18,70-93,
(38) Arthur 1989 a.g.e. not 37,90, iz.!
(39) Maden Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi Tm
geenlere borluyuz.
(40) Benzer rnek iin bkz. Cataloque of Byzantine coins in the Dutnbarton
Oaks and Collection, Washington 1973, m/2, 764-768, Lev.LXIlI, i a.1,4,6,7, i b. 1,3,4.
(41) Benzer rnekleri iin bkz. Bellinger-Grierson 1973 a.g.e. not 41, 764-768, Lev.LXIlI, la.I,4,6,7,
i b.1,3,4; D.Sear, Byzantine Coins and Their Values;London 1974,314, no. i 847
489
tahrip bir mhr "CICINNlS" ve
"PROTOSPATHARlS" Genelde bu tip mhr-
lerde sonda aile veya geen memurun yerin bulunur. Muh-
temelen Myra'ya bir (okunabilen gre "Samos") haki-
mi mhr bir mektupla veya bir hediye ile Ozellikle 11.
2. birok yksek memurun mhrnde Aziz Nikolaos var-
(Resim: 15, 16).
Maden eserler iki kaba ait paralar ve kabartma ile
bronz levhalar dikkati eker. 0,01 cm. levha par-
zerinde drt iek motiflerini daireler evrelemektedir.
Uzerlerindeki ivi delikleri kaplama gsterir.
Yzey bulunan sikkesi II.Mahmud Dnemi'ne (1808-
i 839) aittir; sikkenin bir yznde 8 1808 tarihi
bul
Freskolar
Nilay ORAGAN
Kilisenin freskolan toplam otuzdokuz sahne, bst ve btn
tasvir tek figrler ile sembolik, bitkisel, geometrik bezemeler,
menner, perde
kubbeli bazilika dnemine ait naos, bema, apsisteki 8.-
i O. iinde Kilisenin apsis kubbesi ile birlik-
te Rus yenilenen st muhtemelen bu dneme ait zengin fres-
kolar iermekteydi. Gney yan nefin tonoz ve tasvir ve
sslemelerde ikonoklastik Dnem etkilerini grmemiz nedeniyle nefteki
Dnem'e ait olabilecek daha sonra yenilendi
I nartekste sadece orta tonozda alt tabakada bulunan konsil sahnesi
9. ikonografik zelliklerini gsterlr-s.
yan nefleri ile i narteksindeki freskolar 11. tarihlenmek-
teyiz. Neflerin resim paralel rnekler 11. ilk
tarihlenebilir-s. Gney yan nefteki bezeme ve sembolik tasvirler
nefin gm belirlemekle birlikte, motiflerde etkisi tespit edil-

(42) Mhr zmleyen ve tarihleyen Prof.Dr.W.Seibt'a ederiz. Metnin
makta olan Benzer mhrler iin bkz. Le Corpus
des Sceaux de Paris 1963-1965, lev.3. no.614, le.192, no.1576; G.Zacos-
A.Veglery, Lead Seals, vol.l , Basel 1972, lev.I77, no.2977 c,d.
(43) N.Pere, Madeni Paralar, 1968,244, no.756.
(44) 1998 frcskolar ile ilgili bir doktora tezi Bu sahnelerden 24',
tek figrlerden ise 97'si
(45) Otken 1998 a.g.e. not 3, Freskolar, 554-555.
(46) kuzey ve gney yan neflerinde restitsyona gre benzer programa sahip bazilikal
Ohrid H.Sophia Kilisesi iin bkz. RHammann-Mac Lean-H.Hallensleben, Die
in serbien und Makedonien vom l lbis friihen l-t.Jahrhiindert, Giessen
1963,plan 1-3.
490
narteksteki ikonografi ve resim zellikleri genel-
likle ve etkili rneklerle benzerlik gsterir. Anadolu'daki
kiliselerde nartekslerin resim konsil sahneleri olan
benzer bir rnek bu nedenle Demre, Anadolu iin nik
zellikle Konstantin Monomakhos'a atfedilen fresko ve
mozaiklerle slup i narteksteki Monomakhos
Dnemi'ne (1042-55) tarihlernemizi Yan nefler ve i narteksin fres-
iin tarihlerneleri 1042 tarihli kitabe, 1034-41
daki Ziridlerin tahribinden sonra Ioannes Orphanotrophos'un
ve ele geen 1042-50 tarihli sikke
1 18 tarihli kitabe ieren avludaki arkosolium ile
program, ikonografi ve slup zellikleri gsterir. Gneydeki mezar
ile birlikte kuzey ek ikonografi, resim ve slup
zellikleri benzer rnekleri Akdeniz'deki Sicilya) 12.
ait etkili rneklerde zellikle slup benzer rnek-
ler 12. ait rneklerdirw (izim: 4; Resim: 17).
buradaki 12. etkili blgesel ta-
Trkiye' deki ilk ve tek rnek olan Aziz
Nikolaos siklusu da resim en erken rneklerden biri olarak
kabul edilebilir (Resim: 18).
ile birlikte
da 12. iinde Buradaki resim
ikonografi ve sl up zelliklerinde tespit edilen etkisi, ya da
etkili blgesel gsterir.
bulunan 1185-95 tarihli II. Isaak Dnemi'ne ait sikke ile Demre'de 1185
ya da sel felaketi tarihlernemizin "terminus post
quem" ini verir.
(47) konsil sahnesi bilinen tek rnek Pantokrator gney kilisesidir.
Gney kilisesi narteksinde tasvir edilen konsil sahneleri iin bkz. P.Gautier, REB 32-33 (1974-75) 1-
131, bil.36.
(48) Benzer sluptaki Monomakhos'a atfedilen Chios Nea Moni mozaikleri
iin bkz. D.Mouriki, DOP 34 (1980) 77-124, biI.88-92; The Mosaics of Nea Moni on Chios , I-II,
Athens 1985; Phokis H.Lukas kilisesi fresko ve mozaikleri iin bkz. Mouriki 1980 a.g.e. 83-87;
c.L.Connor, Art and Mirades in Medieval The Crypt at Hosios Lukas and It 's Frescoes,
Princeton 199i.
(49) Otken 1997 a.g.e. not 2, M.Acara, Maden buluntular, 480.
(50) Monagri Panagia Amosgou iin bkz. S.Boyd, DOP 28 (1974) 277-334; Koutsovendis
H.Krisostomos bkz. C.Mango, DOP 44 (1990) 63-94; Asinou Panagia Phorbiotissa
Kilisesi iin bkz. DOP 21 (1967) 261-266.
491
492
.
j
:
>
.
\
o
v
o
.
0
'
3
5
.

5
.
2
8
D
E
M
R
E
;
H
N
i
K
O
L
A
O
S
K
i
L
i
s
E
S
i
1
9
9
7
B

P
L
A
N
I
N
.

O
R
A
G
A
N
)
M
.
T
E
K
i
N
A
L
P

,
M
+
5
.
2
0
'1
<
0
.1
0
3
m

i
z
i
m
2
:
1
9
9
7
B

--------,
'I
'I
":1
u
r,J

')
"
."
,
_
izim 3: ubuklu cam kandiller (Y.OIcay)
494
.
.
.
.
_
_
_
.;.
-
-
-
-
_
_
-
-
.
.
-
-
-
.
.
-
-
-
_
-
.
;
.
_
..
;
.
.
.
,
;
-
-
_
.
.
-
-
-
-
-
-
-
-
..

-
-
-
-
-
_
_
-
-
-

'
o
u
l

;
-
-
-
_
..
_
.
.
.
.
.
.
_
..
_
..1
i
\
i
i
t
.
'
'
.
'
,

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
-
.
.
-
.
_
.
_
-
'
"
,
"
_
_
'O
.
.
_
.
_
.
.
.
.
.
.
.
_
_
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
.
.
_
_
_
_

r
'
1
f
-
..

-
..
-
-
-
-
-
-
.
.
.
.
.
.
,
r

'
\
.
.
.
.
.
.

;
,
,
f
-
-
-
-
.
.
.
.
.
.
.
.
-
-
-
-
;
,
,
;
-
-
-
.
.
.
.
-
_
..
_
.
-
.
.
.
.
_
-
_
.
.
.
.
.
.

i
1
.
1

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
-
-
.
.
.
.
.
.
.
.
.
-
_
.
.
-
-
.
.
, .

i
z
i
m
4
:
M
e
z
a
r

k
u
z
e
y
v
e
g

n
e
y

k
e
s
i
t
i

Resim 1: C2 kk buluntular
Resim 2: C2, cephe, gen ssleme
496
Resim 3: B y a p s , b a t mekan, gneyoda,
kuzeye b a k
Resim 4: B y a p s , b a t mekan, kuzeyoda, kp
497
Resim 5: o n tipi stun b a l
Resim 6: H a l levha
498
Resim 7: Levha ve templon payeIeri
Resim 8: (-) kod ve ii ubuklu
kandiller
499
Resim 9: b-i alabastron, c-emay cam, f-kesme
teknikli cam g, h- fleme cam
Resim 10: Kahin krallar tasvirli matara tipi kap
500
Resim 11: Kandiller
Resim 12: Ha biimi d a m g a l amphora .
501
Resim 13: Bronz II.Basileos sikkesi
Resim 15: K u r u n mhr, n yz
502
Resim 14: A l t n X. Konstantin sikkesi
Resim 16: K u r u n mhr, arka yz
u
l
o w
R
e
s
i
m
1
7
:
M
e
z
a
r

m
,
k
u
z
e
y
d
u
v
a
r
,

A
n
a
s
t
a
s
i
s
,
m
e
l
e
k
R
e
s
i
m
1
8
:
M
e
z
a
r

A
z
i
z
N
i
k
o
l
a
o
s
s
i
k
l
u
s
u
,
A
z
i
z
N
i
k
o
l
a
o
s

HELENA 1997
Sacit PEKAK*
(Andava!) Ky'nn Yeniky Mahallesi'ndeki Erken Bi-
zans Dnemi'ne tarihlendirilen Konstantin-Helena Kilisesi'nde 1996
tespit, koruma ve 1997 1-27 tarihleri
devam
1997 sezonundaki koruma, tespit, temizlik ve al-
ele
l) KORUMA
1996 ayakta kalan ve korumak ama-
profiller zerine oturan, oluklu saclardan bir 1997
saclar bu saciara ite ve dikeyeklemeler
rak, duvarlar bir "zarf" iine bylece hem hem de fres-
olumsuz etkilerinden byk oranda (Resim: 1).
II) TESpjT
A) Mimari izim
Ekibe iki kilisenin
1996 6 iziminezek olarak 26 paftadan konum, plan, kesit, cep-
he ve izimi (izim: 1-7). belirleyen 35.00 m. x
55.00 metrelik alan, 5.00 m. x 5.00 metrelik plankarelere (izim: 1)3.
* Yrd.Do.Dr, Sacit PEKAK, Hacettepe niversitesi, Sanat Tarihi Anabilim Beytepe-ANKARA
(i) Mzesi yrtlen Konstantin-Helena Kilisesi 'ndeki 1997
Sanat Tarihi Blm Nihai Elvan, Ozge Kurt, Ceren Erel, Mehmet Trk, Hasan Karaka-
ya, Mimari Mert Gmen, Blent ile daha sopra Antropoloji
Blm Dr.Suavi ve Uysal, Anadolu Universitesi Sa-
nat Tarihi Blm'nden devam 1996 oldu-
gibi, i 997 iin maddi Vasco Turizm, Sanayi ve Ticaret
Anonim ayni destek Belediyesi Ahmet Ozmen ve
Genel Mdr Burkay ederim. 1996 ve iin
bkz. S.Pekak, "Ni daki Konstantin-Helena Kilisesi", Ege Universitesi Edebiyat
Fakltesi Sanat Tarihi Dergisi IX (1998),103-117, Lev. XXXVI-XLII; S.Pekak,
Andaval Konstantin-Helena Kilisesi", Kltr ve Mzeler Genel M-
XIX II (1998),567-592.
(2) izimler iin bkz. Pekak i 998 (bkz.Dipnot 1) her iki
(3) Kilisenin kuzeyindeki ilkokuL, karayolu, dere ve kaak olarak
konutun avlu gneyindeki evre izi belirlemektedir, a-

505
B) Fresko
Kilisenin orta nefi kuzey duvar ve tonozunda bulunan bir
Y.tken orta ne-
fin ve pencere kemerlerinin i yzeylerinde, orta nef kuzey
tonoz figrl, apsis pencereleri i yzeylerinde geometrik beze-
meli yeni freskolar
Orta nef duvan st seviyesindeki yuvarlak kemerli iki pencerenin
yer alan figr ile, yer alan ocuk Isa ve Meryem figrleri daha
nceki bildiride bu figrlerin yer alan figrlerin
1997 daha dikkatli bir inceleme
Meryem ve ocuk hemen (gneyindeki) figrn ta-
imparatorluk giysileri iinde haleli bir figr eliyle b-
yk bir ve "Helena" yer
tr. Ne ki elimizdeki teknik olanaklarla kadar tahrip
olan bu figr kilisenin "Konstantin-Helena Kilisesi" olarak
niteliktedir. (gneyinde) figrn halesinin kk
bir seilebilmektedir ve bu figr "Konstantin" Kiliseyi ziyaret
eden ilk WJ.Hamilton bu freskoya
J.Stryzygowski iin Anadolu'ya gelerek bir ok Konstantin-
Helena Kilisesi 'nde de olan mimar J .W.Crowfoot ile mimar J .I.Simir-
nov kilisedeki ancak onlar da fres-
kolan H.Rott ise, naostaki kt nede-
niyle pek iyi ancak "Kahin sahnesini
kesin olarak bir iki Konstantin ve ise "ola-
(allenfalls) yerini belirtmeksizin sylemektedirv,
bilgi da bu freskoya
Meryem ve ocuk solundaki (kuzeyinde) yz ve vcudunun alt
tmyle yok elinde globus tutan ve
bulunan Mikael figr yer
zetle orta nefin halindeki freskolardan stten iti-
baren, iki pencere ile takdis yapan, ayakta haleli bir
figr; onun ayakta bir figr, kuzeyinde kadar
(4) Y.tken, Eski Andaval Kyndeki H.Konstantinos Kilisesi'nin Freskolan" Remzi
Ankara Universitesi Dil ve Fakltesi, Ankara 1987, s.125-145.
(5) Bu freskolar ekip Ozge Kurt bitirme tezi olarak
(6) Pencerelerin figr, gneyinde bir stun zerindeki bir kemer tasvir ku-
zey blm ise Figrn takdis yapan elinin zerinde Yunanca peygamber an-
gelen profutis kelimesini veren bir monogram Kappadokya kaya kiliselerin-
de, Kilise'de benzer bir monogramla Honac Pemgamber'i gsterir bir figr bulun-
bkz. M.Restle, Die byzantinische Wandmalerei in Kleinasien, 1967 Recklinghausen, Cilt U,
218; Konstantin-Helena Kilisesindekine ok benzer bir figr 1216/1Tye tarihlenen
di'deki Martider Kilisesi 'ndeki Davut Peygamber'i gsterir figrdr bkz. Restle, a.g.e.
Cilt U, 429. Bu yeni veriler Konstantin-Helena Kilisesi'ndeki figrn, daha nce nerildi-
gibi bir imparator mu (Nikephoros U.Botaneiates),yoksa bir Tevrat peygamberi mi veya
bir figr m temizlenmesinden sonra
(7) WJ.Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, London 1842, Cilt 2, s.297.
(8) J.Strzygo\Vski, Kleinasien ein Neuland der Kunstgeschichte, Leipzig 1903, s.201.
(9) H.Rott, Kleinasiatische Denkmaeler aus Psidien, Kappadokien und Lykien, Leipzig
1908, s.l 08.
506
tahrip bir figr; ortada Meryem ve ocuk (Re-
sim: 2), kuzeyinde Mikael, gneyinde Helena, Gerek Ha ve Kons-
tantin'in halesinin bir daha kuzeyde ise bir piskopos giysili figr
ile tek bir gz
pencerelerin iinde, kuzeydeki ok tahrip birer fi-
gr Gneydeki belden elinde ha tutan,
giysili bir haleli bir martir figrdr (Resim: 3).
Kuzey nefi desteklerin kemer ilerinde simetrik, ellerin-
de halar tutan aziz/martirIer yer zerlerinde isimleri ya-
ancak kt durumda iin olduka gtr. Bu figr-
lerden sadece Aziz ismi kesin olarak ve azizin tarihsel
Apsis pencereleri i yzeylerinde, drtgen-
lerden basit geometrik bezemeIi freskolar
e) Halar-
Kilisenin zellikle apsis cepheleri ile cephesinde zerine
byklk ve tiplerde ha H.Rott'unu da dikkatini e-
ken bu halardan bir hac yolu kiliseleri grlen,
ait, ise evredeki 100'
ha ve izimleri (izim: 8; Re-
sim: 4).
Orta nefin gneyinde, alt seviyedeki drt
zerinde ok tahrip harfler BD 1 olarak
yznde tarih ieren bir metin yer almak-

1895
OYPKYTIAOY
ii
rTIrLlILlL;
MATITil
iii
BD 2 ve BD 4'n zerinde Yunanca harfler BD
3'n zerinde alt alta ZET harfleri Orta nefin kuzey
alt seviyesindeki KD 1 olarak zerinde iki
bir
(I O) Aziz Mamas, Kappadokya' da gren ve 15 iken edilen, hayvanlarla dostluk
kuran, oban bir azizdir. 3. Kappadokya'da kabul edilen azizin anma gn 2 Ey-
ll' dr. bkz.A ve Nancy "Mamas", The Oxford Dictionary ofByzantium, Cilt
2, s.1279-1280. Kemer ilerindeki figrlerin kimlikleri, 1998
fresko sonra saptanabiIecektir.
(11) Duvar yzeyindeki bu freskolar kilisenin zemininde ok irili fresko
ele istiflenerek kutulara ve Mzesi 'ne teslim
tir.
(12) Rott 1908 (bkz. Dipnot 9), s. 103.
(13) blgede bulunan Sivrihisar Kilise'nin apsis cephelerinde benzer ha bulun-
Kilise iin bkz. M.RestIe, Studien zur friihbyzantinischen Architektur Kappadokiens,
Wien 1979 Cilt 1, s.57-63.
(14) 0.44 x 0.99 m. harfler 0.03 m. yksekliktedir.
(15) 0.37 x 0.73 m. harfler 0.06 m. yksekliktedir.
507
Y V EI16CXE\x
iIOe iii iiiI.
Apsis pencereleri AD 1 olarak zerinde 5
bir
WL WUDKNTIIII
II i Iili Y C C Y i E
IllAIII fEoY
HATI ANEIIIIHI++
TXIII ---TIIIINllhA NIIMX
D)
ve boyunca ok dia-pozitif ve
renkli negatif film Genel 26.00
m. uzunlukta bomu bulunan bir vin ve Belediyesi'nden temin edilen bir
itfaiye merdivenlerinden "hava (Re-
sim: 5). Bu ile mevcut durumunu
gsteren izim (izim: 3)
III) Temizlik ve
A) Temizlik
kilisenin ii ve evresi ot ve plerden
Belediyesi'nden temin edilen bir kepe ile, 70'li
ilkokul temeli suretiyle bylece
alanda daha kolay hareket edebilmemiz
Orta nefin zemininin ve gney nefin yerdeki beden
ve kemerlere ait 114 adet kesme yerlerinde tek tek
lleri izimleri alandaki tesbit edilerek
izimi (izim: 3) ve daha sonra bir vin kilisenin 25.00 m.
(Resim: 6-7).
B)
ilk C, VII plankaresinde Bunun
kilisenin gney ve yzey seviyesinde grlebilen evre du-
ortaya idi. Ancak, 1.31 m.ye st yzeyi kabaca
bir ve iki bireye ait iskeletler (Resim:
8)- ekipte iskelet toplamakta uzman bir antropolog iin- ama tek-
rar
Alandaki ikinci kilisenin orta nefe
kuzeyinde I, III, J, II-III-IV ve K, II-III-IV plankarelerinde
Bu blgenin olarak seilmesinin nedenleri Her
nce, beden gznne statik en
(16) 0.33 x 0.55 m. harfler 0.04 m. yksekliktedir.
(17) Tespit 720 kare dia pozitif, 360 kare renkli negatif
(18) son gnlerine Hacettepe niversitesi Antropoloji Blm grevlilerinde
Uysal ekibe amadaki iskeletin 1998'de daha uygu
teklif
508
alan ikinci neden, H.Rott'un 1908'de bir fo-
buradaki dolgu toprak seviyesinin geen 90 boyunca pek
gstermektedir. Son olarak, kiliseye sonraki bir dnemde ek-
nartekse ait izlerin ve kiliseye dz bir zeminin
ortaya Bu nedenlerle 8.00 m. x 8.00 m.lik bir
nce zerindeki moloz ve (Resim: 9).
+ 0.20 m. seviyesine mekanlar ve bunlara ait moloz du-
yarlar ortaya (Resim: 10) .-1.50,-1.60 m .de top-
rak zeminine Kilisenin en konumda olan A me-
2.08 x 2.89 m. A gney 0.57 m., du-
0.82 m. Gney duvanndaki mekana
Kilisenin 0.52 m. kiliseninkuzey
nefine blmnde kk bir
sveleri ve zemininde bir basamak ortaya (Resim: 11). Bu bu-
luntular, kilisenin daha sonra ancak A
kilisenin kuzey nefi ile gstermektedir. A meka-
zemininde kuzey, gney ve sekiler Ozellikle
sekide ok bireye ait iskelet
A iki kk mekan (mekan B, mekan c) ortaya
B 1.42 x 1.52 m. duva-
A rlerek Gney C
yekpare lentolu ise toprakla doludur. Be
kan ok hayvan ve yumurta kiler olarak kul-
C 0.91 x 1.90 m.
Bu kuzey ve devam eden duvar-
lardan A,B ve C ortak gney

Buluntular
1997 kilisenin olarak 8.00 x 8.00 m.lik
da yzeyden 2.00 m. kadar ve sikke,
maden, seramik ve iskeletler
A)
A I, III plankaresi ve +0.03 seviyesinde zerinde 5 kitabe
bulunan I.S.2. ait) bir adak (Resim: 12)2o.
llANNYXIllL6.IOfEII
NOYC EPMHC
ATTAAOYOYI
CAYTHC MNA
MHCENEKA21
(I 9) Rott 1908 (bkz. Dipnot 9), Abb.31
(20) Kilisenin 0.40 m. ele geen st ve gri beyaz mermer para
0.55 x 0.72 x 0.20 m. Eser bugn Mzesi 'nin bahesinde sergilenmektedir.
(21) "Diogenesin Panmachides, Attalos'un Hermes, ve onun
509
Bunun zerlerinde bulunan drt paraya bln-
bir stun zeri dil motifi bezemeli bir mimari plastik para, iki ka-
apsis pencere kemerlerindeki bezemelerle byk benzerlik gsteren
para, bir akroter olmak zere toplam eser bulun-

B) Sikke
J.III plankaresinde, birinin her iki da olduka Bizans
Dnemi'ne ait iki sikke 0.01,7 m. ap ve 0.01 m. bi-
rinci sikkenin n yznde profilden bir figr, si-
arka yznde ok zor grlebilen, biri ayakta iki figr ve silin-
Bizans sikkesinin n yznde, belden gs-
elinde kitap tutan, haleli Isa figr (Resim: 13), arka yzn-
de halinde, sadece ortadaki "BASIL.." kelimesi okunan bir yer al-

C) Maden
plankarelerde toplam ondrt adet penes 0.01,2 m-
0.01,5 cm. peneslerden sadece birinin bir di-
n yznde drt direkli bir kalyon, "PLUS", arka yznde hi-
lal ve ..T...ATER.RY" penes-
ler okside ancak zerinde arapa harfler ve birinin bir y-
znde zorlukla seilebilmektedir.
zamana ait bir bilezik ile bir
kolye Her ikisinin de zeri basit bezemeler
D) Seramik
ok seramik ele Bunlardan
ve profil verenlerinin izimleri
A tm bir testi, B tme bir kap (Resim:14)
ve C sadece bir (Resim: 15) seramik kap bu-
ve izimleri iki seramik lle ile (Resim: 16),
iki kandil ele (Resim: 17)26.
C)
Glfem UYSAL
1997 I, Il-III, ve K, III-IV plankareleri ile,
ilkokul temelinin insan iskeletleri rastlan-
J .Ill plankaresinde Mezar 1, I, n ve J, n plankarelerinde Mezar 2 ve
(22) Sikkeler zerinde devam etmektedir.
(23) Ssolarak ziynet taklidi, tenekeden pul.
(24) Orta nefte, yzeyde bulunan raylara ait iki vida, Kayseri tren yolunun kilisenin bir
Rum dkm atlyesi olarak yre edin-
bilgiyi niteliktedir.
(25) I'i 139 dip, 83' 302 l '! 58 kulp ve iki emzik
(26) Kandiller ve llelerin dnemleri devam etmektedir.
510
Mezar 3 olarak alanlarda in situ durumunda gmlere
plankarelerinde ele geen insan kemikleri ise yzeye
bireylere aittir.
Bu blgelerde ok byk ve kk hayvana ait
hayvan gn
Mezar 1 (J,III)
En az 5 bireye ait iskelet Gmler basit toprak mezar
olup, kemiklerin saran ve hemen duvardaki mil
nedeniyle suyla izlenimini verecek 2 ve
3 nolu iskeletlerin zerleri grnmdedir. gneyde
olmak zere, gney-kuzey ynnde hocker konumunda Uzun
kemiklerin pozisyonundan bebek ve ocuklara ait
birey tayininde, burada 5 bebek, en az 1 ocuk ve 2
kine ait toplam 8 bireye ait iskelet
Mezar 2 (J,IL)
basit toprak grndr, bir bireyin iri
ancak bu mezar Bireyin kemiklerinden bir ait ol-
iin pozisyonu bilgimiz yok-
tur.
Mezar 3 (J,III)
bireylere ait uzun kemikler ele Buradaki kemikler iki
daha sonraki bir dnemde izlenimi vermektedir.
durumdaki kemiklerden ikincil hatta ncl gmler

Mezar 2- Mezar 3 (J,III)
Mezar 2 ve Mezar 3'ten toplam olarak 3 ocuk ve 4 ait
kemikler gn gm
yzeyde olarak ele geen insan kemikler ile birlikte analiz
7 6 ocuk, 5 ait kemik
Sonu olarak, isitatistiki ve veri 1997
sezonunda: 12 8 ocuk, 14 bebek olmak zere 34 bireye ait iskelet
kal
Laboratuvarda analizlerden sonra, cinsiyet ve has-
daha bilgiler toplanabilecek ve Andaval
demografik ortaya konulabilecektir.
511
izim: 1
. -- -
V
B
3.
M.Gmen

i
-'l
O
K
i
Lt
Hi
ic.c
i
"2.25 m kolu '97
A
.::
'7
B
izim: 2
512
')
o
izim: 3
3-.
M.GmC'n
izim: 4
513
3.
M.GmE-il
cl
izim: 5
sc
3.
M. Gmen
i
,
i
d;md AjA, 'lIJ
AIFUOd'icill 25 d:
i
i
i
'-----l--__.:i-------', m
izim: 6
514
INJigoeD b 2 1/ 2

i
i
i
D [8L [l 2//o Or{J>g;7J
izim: 7
i- i i i i
o a'J5 aS'O Q15'" 11",,1.
izim: 8
515
3.
M.GmQn
Resim 1: genel grnm
Resim 2: fresko, Meryem ve
ocuk
516
Resim 3: pencere ii, fresko
martir
Resim 4: Apsis, kuzey cephesi, halar
517
Resim 5: Orta ve gney nefler
Resim 6: Orta nefteki
S18
Resim 7:
Resim 8: C VII plankaresindeki ama
519
Resim 9: alan
Resim 10: A, B, C
520
Resim 11: A kuzey nefe
ve
Resim 12: Adak
521
1:100 Ilil'l i I' i I' i 1111' i III 1111111111 ii1\ \\\\ \\i II i II\\ \\\\11\\\11\(\1111\1
o 1 234 567
Resim 13: Bizans sikkesi
Resim 14: Seramik kap
522
Resim 15: Seramik kp
ADB '97
Resim 16: Seramik lleler
523
ADB '97
Resim 17: Seramik kandiller
524

'"
1997 YILI
,
Chris LIGHTFOOT*
MERGEN
Amorium projesinin 10. sezonu 7 Temmuz - 25 tarihleri ara-
Bu zaman iinde ekibimiz de 26 arkeolog ve
18'i Trk, I'er Alman ve Bu
Temsilcisi olarak Afyon Arkeoloji Mzesi 'nden Mevlt Uy-
mez ekibirnize Sezon boyunca espriler ve samimiyetiyle ka-
bir renk
i 997 sezonunda Melih Arslan (Anadolu Medeniyetleri M-
zesi), Prof. Dr. John Devreker (Louvain niversitesi, Belika) ve Pessinus
ekibinden birka ye, Prof. Dr. Peter Kuniholm ve ekibi (Cornell niversitesi,
ABD), Prof. Dr. Kenneth Harl (Tulane niversitesi, New Orleans, ABD), Prof.
Dr. Robert Jewett (Garrett-Evangelical Theological Seminary, Evanston, Illino-
is, ABD), Prof. Dr. Thomas Drew-Bear (CNRS, Lyon, Fransa), Dr. Stanley Ire-
land ve (Warwick niversitesi, Michael Mace (Kanada B-
ykelisi, Ankara), Thomas Wheeler (Gney Afrika Bykelisi,Ankara),
Yksel Erimtan (EMT,Ankara), Cafer S. Okray ve
Ahmet Tabur (Afyon Kltr Mdr) Amorium'u ziyaret ettiler.
Maddi destek, Arkeoloji Enstits, 'The Truste-
es of Harvard University', ve Amorium ('Friends of Amorium') tara-
Projemiz, ve destekleri iin Kltr Ba-
ve Mzeler Genel tm (zellikle
Kenan Yurttagl'e) en iten sunar.
Belediye Gler,
Afyon Mzesi Mdr Vekili Ahmet ve tm mze bizi i-
Dr. es. LIGHTFOOT, Arkeoloji Blm, Durham niversitesi,
MERGEN, Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm,

(I) Ekibimizde bulunan uzmanlar Prof. Dr. Eric Ivison (CUNY, New York), Dr. Mahmut G. Drahor (Do-
Eyll. niversitesi), Dr. M..Ali Kaya (Sleyman Demirel niversitesi), Beate Bhlendorf (He-
idelberg Universitesi), Ozkul (Gazi Universitesi), Olga Karagiorgou (Oxford Universitesi),
Dr.l\!Iargaret A.V. Gill ve Julie Roberts idi. Mcahide Koak, Sultan Fer-
zat Ulker, Anadolu Universitesi), Grel ve Ebru
(Dokuz Eyll Universitesi), Betl Bayraktar, Aylan Erkal ve Aylin Zor (Ankara
DTCF,), Yasemin Tok (Seluk Universitesi) ,Paola Pugsley (Exeter Universitesi), Simon Young (Dur-
ham Universitesi), Fulya ve Tolga Grbuz de grev
525
ten bir dostlukla ve esirgemediler. Burada sa-
pek ok ancak Prof. Cyril Mango,
Do. Dr. Ebru Parman, Hseyin (Piribeyli Belediye
Dr. Marlia Mango, Richard Ashton, David Barchard, Dr. Stanley
lreland ve Muharrem Bayar'a zellikle etmek isteriz.
Hava btn bu sezon boyunca anormal ve geti. Bu
hava iin negatif ynde etki-
Ancak nemli Dr. Mahmut Drahor'un jeofizik
olduka zamanda, bir
yzeyden bol miktarda kk buluntu ve zellikle, cam bi-
lezik ele
1997 Amorium evinde ett
Kent iinde jeofizik ky iinde
lan ve sit ierisinde konservasyon ve dzeltme
olarak drt ana grupta mmkndr. zamanda,
gayret gsterilen konservasyon ne ki kt hava ko-
nedeniyle zor Hatta ngrlen, hyk
zerinde bulunan molozun kepe ve traktr bol
mur nedeni ile yzey sonucu toprak bulunan ve
yzeye zarar grmesi ile An-
cak, her sene dzenli olarak gibi bu sene de iinde bulunan
Bu mteakip, daha nce kyller ta-
1947 ya da 1948 bildirilen ve gnmze p uku-
rtl olarak gney yer alan bir mekan bu pislikten
Bu bize iki Birincisi: p-
ler temizlendikten sonra burada dokuz dneme ait duvar tespit
ise, genellikle tersi (zira ge-
lenler genellikle efsane haline sit zerinde halk-
tan edinilen bilgilerin gvenilir
Bir ise, ky ve evresinde yzey
Ky iinde sosyol-antropolojik neticesin-
de elde edilen veri bir rapor halinde 1998 sezonu so-
nunda elimizde umuyoruz. Ancak ilk etapta gze arpan, Hisarky'de
evlerin byk bir Amorium sakinlerinin bina
temelleri zerine oturuyor Bu yzden evlerin plan
benzerlikler kurulabilmektedir. Onmzdeki sivil mimari rneklerinde
sren neticesinde elde edilecek sonular, daha
verileri Kyde bir nfus gnn ve orta-
olduka sylenebilir. ky iinde bulunan
veya olmayan mimari plastik malzemenin tespit ve tasnifine devam

evrede ise ilgin sonular elde
tir. Bunlardan en nemlisi nekropol bulunan ve bir kaya ktlesi zeri-
ne olan Frig tipi ift (Roma Dnemi 'ne ait olan bir mezar ste-
li) betimlemesidir (Resim: 1). Bu bilinen ve bir uygulama
526
1997 sezonunda nemli bir ise Dr. Mahmut
Orahor, Dr. M. Ali Kaya ve ekipleri jeofizik

Amorium byk bir sit kentin mimari ile
ilgili byk lekli ve bilgi edinebilmenin en kolay yolu jeofizik
ma bahsedilen 1997 senesinde,
ve kilise yer alan duvarlarla
levi belirsiz mekan iinde 1; Resim: 2).1996 se-
zonunda izleri toprak yzeyinde de takip edilebilen
zerinde neticesinde bu ve dola-
korumaya ynelik bir duvar Geen a-
bu Orta Bizans Dnemi 'ne ait askeri bir merkez ol-
geen mekan ierisin-
de yer alan ve plan
rnekleme sonucunda ki,
ngrlen manyetik ve zdiren yntemleri Amorium kentinin
jeofizik zerinde
Daha nce tespit ancak olan ie-
risinde ilk neticeleri burada yzeye du-
var ortaya bir raporun 1998 sezonun-
da taahht
Takip eden dnemlerinde jeofizik ve n-
elde edilen sonular birbirini ni-
telikte olursa - ki - mimarisi ve daha
ru ve bilgi, daha srede elde edilebilir. sre ve maddi imkan-
larla gerekli grlen saptanma-
jeofizik yntemler olduka nemli yer Amorium'da
cak jeofizik grece daha az tahrip ve yer yer tabakala-
ile zerinde yer alan ve 18. kadar
sreklik gsteren, birbirine ok stratigrafik katmanlardan
e gre daha sonular
Buna olarak alanda bulunan XA/XB kl
rneklerinin C14 tarihlendirilmesi C14 analizleri iin
rneklerin biri XA bulunan,
vinin hayvan besleme ya da sulamaya ynelik teknenin
hemen bir kl ukurundan kl ukuru
teknenin tabanda ve evrede XA
iinde yer alan XB uzanan bu tekne di-
zisi Bu yzden kl rneklerinin CL4 koruma
nceki bir dneme ait C14 analizi
gre koruma 9. nce olamaz.
(2) Bu yntem, Amorium defa Martin Harrison ilk se-
zonunda bkz. R.M. Harrison, "Arnorium 1988. The First Prelirninary Excavation,"
AnatSt 39 (1989), s. 171 dipnot 11.
(3) Orneklerin Florida' dan, Beta Analytie Ine. Arno-
rium Projesi, John Giorgi ve Londra Arkeoloji Mzesi 'ne, rneklerin laboratuvara gn-
derilmesi organizasyonunu iin sonsuz bor bilir.
527
ikinci rnek ise, iinde yer alan XB kesi-
tinde de grlebilen bir Bu tabaka
koruma incelerek uzanan ve korunagel-
stnden 1.54 m. derinlikte yer Bu tabaka ile
seviyede yznde yer alan bir sebebi ile dizisi
Bu zerinde ise ikinci evresine ait anla-
rgs Sz geen ikinci evresi
ile bir toprak zeminin hemen yer al-
tabaka XA ile bu tabaka 1. rne-
yani, tekne dizisinin ve seviyedeki bir moloz r-
g zerinde yer alan, toprak kap kacak ve kemik par-
bulunan bir zerinde yer bu katmandan
analizleri dneme ve 1. evresi
ile 2. evresi bir dneme, yani tahrip gerek-
dneme bir tarih verebilecektir. C14 neticesinde sonular
ilk evresinin tahrip edilmesi ile ikinci evresinin 9. ile 10.
lar ierisinde ve gstermektedir.
evinde ise daha ziyade 1993-97
iin planlanan ikinci 5 ra-
Amorium ynelik Bu se-
bepledir ki, 1997 sezonunda ok, evinde bulunan
malzemenin bir program Prof. Thomas
Drew-Bear Julie Roberts MZ 01 no'lu mezarda
bulunan 93 birey iin yrtlen fizik antropoljik Sirnon Young
dan 35 tane lle ve Ozkul Islami Dnem ke-
ramik iin
nemli kk izimleri Paola Pugsley
bulunan metal buluntu tasnifi
zamanda Afyon Arkeoloji Mzesi 'nde bulunan bronz kemer to-
Mcahide Koak bir Bu
ikisi 1995 Amorium toplam 47 kemer
ve/veya 1992
devam edilerek 1256 adet ve/veya ta-
Bizans Dnemi toprak Beate ta-
devam Bunun zellikle UU ve TT
tm keramik buluntular iinde ve zenli bir
sonu olarak, Erken Bronz a-
ait el bir ka para seramik ele (Resim: 3). Bu bulun-
tular hyk zerinde ve yzey ele en
erken tarihli rneklerdir.
Bu sene yzey buluntusu olarak 12 adet sikke ele 1987
bugne kadar ele geirilen 252 adet sikke iin
desteklenmesi ile malzemesi iin Richard
Ashton ile birlikte Bolvadin Belediye Mzesi 'nde bir M-
zede bulunan Bizans Dnemi 'ne ait sikkeler Amorium ile
(4) Bkz. AnatSt 46 (1996), s. 101-2, 5.
528
7.- 1 Anadol u' da olarak para ekonomisinin
ve bu lokal ekonomik ierisinde Amorim'un "thematik" bir
olarak yer dair daha ve veriler elde
Bununla beraber, 1997 sezonunda Amorium iki
adet sikke alma yoluyla Afyon Arkeoloji Mzesi 'ne De-
rnircili Ky'nde iki sikkeden birisi, Amorium darphane-
sinde Imparator Nero Dnemi'nde (M.S. 54-68)5 sikke hak-
Adil Ozme, neticesinde ise, bu sikkenin III.
(M.S. 1204/5) ait, pek bir sikke oldu-
ortaya
1997 sezonu damga buluntular (SF3702, SF371 1 ve SF3719)
da verimli Zira, son on sene ierisinde sadece dam-
ga 1997 sezonunda ele geirilen damga
adettir. Ele geirilen her damga da Orta Bizans Dnemi (10.-11.
lar)'ne tarihlenmektedir. Bu damgalardan birisi (SF3719), olarak koru-
byk boyutlu, bir rnektir. zamanda, bu damga
ele geirilen yegane rnektir. Bugne kadar ele geirilen r-
neklerin Kilisesi'nin
lan mhrn n yznde, Meryem ve ocuk Isa tasviri Tasvire,
iki kabartma noktalardan dairesel bir bordr ereve
Bu erevenin alan iinde Annesi"
olan MHP / ev harfleri Figrler yksek kabartma s-
lubunda Mhrn arka yznde ise, n yzdeki erevenin ben-
zeri bir ereve ierisinde 6 bir +eKER8 / [N]-
IKH<pOPW / [M]ArrCTPW /[R]ETAPXSK / [TEJ11ANTW / MEA[C]N =
e(EOTO) KE, . N l Kll <po , Ilay Lo r , (alTii PX(ll),
K( alTE1ra Md.(ta)a( LL . Bu dam-
ga, Nikeforos Melissenos'a aittir ve M.S 1067-1078 tarihlenir, Mhrn
tarihlenmesine destek veren bir unsur ise, Nikeforos Melissenos'un, bu
arka yznde bulunan geen bu tarihler sa-
hip Bu sonra, Nikeforos Melissenos Imparator i. Aleksi-
os'un ile evlenmesinin akabinde "Kayser" Ele ge-
irilen damga, Amorim'un 11. nc bile hala nemli bir
yer gstermesi olduka nemlidir ve bu Nikeforos Melisse-
nos gibi askeri politik gl ve bir tarihi
mektup ve/veya evraklar
Orta cam bilezikleri nemli bir yer tutan, Amorium
kenti ve yzey ele geen cam bilezik koleksiyonu
(5) Bkz. A.M. Bumett, M. Amandry ve P. Ripolles , Roman Provinicial Yolume i (44 be - ad
69) (London/Paris 1992), no. 3240/1.
(6) Bu sikke iin bir rapor, A. zme ve C. Lightfoot "Afyon Mzesi'deki Figrl Bir
Anadolu Seluklu Sikkesi Uzerine Ett", Trk Dergisi'nde

(7) 12 gn, TT bir gn nce sonucunda Eserin
29 mm, ise 14.6 Sezonun sonunda bu eser Afyon Arkeoloji Mzesi 'ne

(8) Bkz. G. Zacos ve A. Veglery, Byzantine Lead Seals. cm1/3 (Basel 1972), s. 1480-1 no. 2697 ve lev.
180. Byk bir tesadf olarak rnhrn bir i 997 New York'ta sa-
Triton i Sale Catalogue (2-3 December, 1997, New York), no. 1815.
529
iin yrtlen 1997 sezonunda da Ele geirilen cam
bilezik ok bileziklerin teknikleri, form, renk,
ve lekli bilgi edinilmesini Bu g-
ne kadar ele geen cam bilezik 1284 adettir. Bunlardan 105 adeti yzey,
geri ise buluntusudur. 1993- 1997 ele
geen toplam 652 para zerinde Bu 103 adeti ve
bezemeli olarak
Amorium buluntu bir yere sahip olan cam
mozaik tessera'lar iin 1994'ten beri ciddiyetle srdrlen devam
1994 sezonunda 17,800 adet tessera ve grup-
Bu sezondan sonra ele geen tessera'lar, genellikle 1985-1986
Kilisesi 'nde yrtlen neticesinde ele
Kilise ierisinde ele geen cam mozaik buluntular, daha ok apsis,
gney nef ve alanlara gre daha az miktarda olmak kuzey nef ie-
risinde Ele geen tessera'lar renksiz, opak
ve Kentin blgelerinde ele geen mozaik buluntular ki-
lisede ele geenlere gre daha az Ancak, ele ge-
en buluntular bilinenlerin byk ve zengin sslernelere sahiptir,
Bizans Dnemi 'nde
Arkeolojik Roma ve Bizans
rastlanan ancak bu gne kadar yeterince olan
toprak bu giderilebilmesi ile 1994 sezonun-
dan bu yana Bu 1994 sezonunda
rnek grubu, 1997 sezonuna kadar ve 60 adet se-
buluntu 1997 sezonunda katalog eklen-
Toplanan rnekler tm, tme formlar ve sslemeli
olanlar (Resim: 4)13. Toplanan bu rneklerin ba-
zerinde, hamur meydana gelen etkilerin sonu-
cu olan, hayvan ve insan ayak izleri en
rastlanan izler, olduka iri csseli kpeklere ait pati izleridir (Resim: 5).
daha nce ele geirilen birka ve bulun-
tudan drt tanesi 1993 ana kadar, Kili-
sesi 'nde bulunan rnekle damgaya (+EAIANl = sahip olan
(9) AnatSt 45 (1995). s. 130- i ve 7.
(10) Tm kontekstlerden elde edilen toplam 5,573 adet tessera ve
(Il) olanlar nadir rneklerdir; bkz. C. Foss, "Sites and Strongholds of Northern Lydia,'
AnatSt 37 (1987), s. 84 ve res. XIXa (tm kiremiti, lleri; 1.00 m. x 0.30 m., hafife
izlerine sahiptir, muhtemelen ge antik dneme tarihlenebilir ve Kaya'da
tur); B. Ozcan, "Sulusuray - 1990 kurtarma ,' II. M:e Kurtarma Semineri. 29-30 Ni-
san i 99 i, Ankara (Ankara 1992), s. i 72 ve iz. i 8a-b (kare formlu Sebastopolis Kilisesi ka-
Konu olan malzemeler daha ok nadir bkz. H. Dodge, "Brick
construction in Roman Greece and Asia Minor," Roman architecture in the Greek world, ed. S. Mac-
ready and F.H. Thompson (London 1987), s. 106-16; antik kiremitleri iin, bkz. .
"Alaturka Kiremilin E.U. Arkeoloji - Sanat Tarihi Dergisi 5 (1990), s. 149-79, ve zel-
likle s. 159-67 (Bizans
(12) Bkz. Karen Barker, "Brick and Tile,' AnatSt 45 (1995), s. i 3 i -2.
(13) Kat. no. Bi 87 (tm yzlerinde har izi bulunan, testere formlu duvar uzunlu-
0.269 m, 0.257 m, 0.050-0.045 m.
(14) Bkz. Cyril Mango, "Brickstamps," AnatSt 43 (1993), s. 155 ve iz. 1.
530
adet buluntu ele Okunabilen ikinci yine
Kilisesi 'nde ve olan iki adet kiremiti
zerinde Bu damga irENi (EvYEvLOU) kelimelerini kapsamak-
zamanda bu kiremitleri zerinde HA
yuvarlak ve kk bir monogram (Resim: 5)16. Elde edilen bu
veriler, Konstantinople'de imal bilinen en ge tarihli rnekler Maurice
Tiberius (M.S 580-590) Dnemi'ne aittir!". Amorium'da bulunan rnekler de,
byk bir ihtimalle ilk evresine ait bu tarihten n-
ceki atfedilebilir. Bir kirernit ise, Pessinus' da da rnekle-
ri bilinen, herhangi bir alet kullanmadan, sadece parmak
EO harflerinin bir sahiptir (Resim: 6)18.
Amorium kent ierisinde bir bir olan, ukur
ve toprak tepecikleri gibi veriler miktarda tahribata yol aan kaak
srmekte olan 1987 bilimsel
nce var Bu kaak ukur-
daha ok nitelikte olan birisi, Kent
gney tepesine tek ana patikaya ok bir ko-
numda, bir halinde gze 1; Resim: 7). Kyn
dan bilgilere gre bu ukurun 1947 veya 1948 bir ka-
ak neticesinde ve ukurda tariflerden
la kare plan uzanan ve birka duvar
Ancak gene ky sakinlerinden 6
metre derine sonra ukurun gelen su yznden ukur da-
ha fazla Bu kyller
sz fakat
byk boyutlu nemli buluntu ile
Bununla beraber, plk olarak bu alanda yzey buluntusu
olarak ele geirilen nemli miktarda Roma Dnemi
kayda buluntular yer Bu ukur 1947 veya 1948
y sonra ve evler
p ukuru olarak Bu uygulama gnmze kadar, 1997 se-
zonunda kadar
Sezon ierisinde, bu ukur 4 metre kadar
bu derinlikte dahi ait maddelerle (plastik kaplar,
karton kutular, teneke kutular v.s.) Temizlenen kareye
alan, mimari ve dnem zellikleri gsteren duvarlar yn-
lerde blntye (Resim: 8,9). Bu duvarlar ta-

1. Evre: 4 halinde dzenli kesme ve
kuzeyde bulunan 2. evre devam etmektedir.
(LS) Kat. no. B093 (1994 kilisenin narteks 0.141 m.,
0.102 rn., 0.35 m.
(16) Kat no. B097 ve B098; 0.043 m.
(l7) Dr. Jonathan Bardill'den olarak bilgilere gre. Kendisine ederiz.
(18) Kat. no. B2!7; 0.134 rn., 0.117 m., 0.034 m. Bkz. J. Devreker, "Nouve-
aux inscriptions et monuments de Pessinonte (V)," Epigraphica Anatatica 28 (1997), s. 99 no. 4 ve
res. 20.
531
2. Evre: Bu duvar kuzeyde apraz olarak Her iki yzeyi de olduk-
a zenli gsteren kire bloklardan Alt ve st
silmeler
3. Evre: Har bu moloz duvar, 2. evrenin stn-
de ve 1. evre keser Bir koruma temel
olma ihtimali
4. Evre: Birinci evre ve bulunan moloz du-
var.
5. Evre: 4. evre nnde ve evre stnde yer alan
bloklarla moloz duvar.
6. Evre: olarak ve kaba yonu kesme
bloklardan 2. evre ve bu duvara apraz olarak
malzeme olarak har Bu da bir ait te-
mel ihtimali
7.Evre: 6. evre zerinde dzensiz olarak
ve birbirine kire bloklardan
tip hem hem de hyk yama-
ve grmek mmkndr. Tm bu tepenin
bir blmne ait mmkndr.
8. Evre: Bu duvar evresi evrelerle gibi gzk-
mektedir. duvar evrelerinden olarak, moloz ve hartan
bir ktle halinde istikametinde Bir tonoz
veya kemer gibi gzkmektedir.
9. Evre: Olduka byk boyutlu 9. Evre
ait bloklar ama ierisinde sz edilen kaak orijinal yer-
lerinden ve duvar tahrip olabilir. Zira, bu duvara ait bloklar
ama ierisinde ve dzgn veya ynlerde
gnmze ait bir plk sebebiyle, elde edilen
veriler belirli stratigrafik katmanlardan bu yzden evrelerin
kesin tarihlendirilmesi mmkn ve yine nedene olarak
(zira, bu alan gnmze kadar srekli iin
belirleyecek veriler tahrip da an
Erken Roma Dnemi'ne ait birka adet, blgesinin retin
zelliklerini gsteren sigillata kaplara ait paralar buluntu olarak elde
se de, bu rnekler zerindeki har bu alandi
faaliyetlerinin, bir veya birka evresinde yeniden v,
yeniden malzemesi ierisinde kap
duvar
kaliteli sahip rnekler hyk ya
ve olduka derin bir kotta rastlanan bu nem
kamu ait sylemek mmkndr. Duvarlara ait 1. ve 2. e'
relerin tarihleri, Roma'ya ve belki de Hellenistik Dnem'e kadar ge
gtrlebilir. Bununla beraber, malzeme ve de gib
daha ge dnemlere ait duvarlar kentin srekli deva]
eden evrelerine ait ok ait
532
1998 sezonu ile beraber, nc 5 uy-
gulamaya Bu yeni program erevesinde, daha nce gibi
korumaya ynelik uygulamalar ve srdrlecektir.
ise, daha ziyade bir alanda yani zerinde
zamanda, alanlardaki da derecede nem verilerek;
olarak sit
genel bir olarak devam edilecektir.
Amorium ilk on senesinde, kentin olduka
nemli veriler elde Amorium'un arkeolojik tarihi, Erken Bronz
18. kadar gibi gzkmektedir. Buna
olarak kent, ilk defa; OrtaAnadolu'da ortaya Orta Bizans Dne-
mi 'ne ait mlek ilk defa olan, daha nce bilinmeyen bir
follis" grubunun ilk ve muhtemelen Orta Bizans Dnemi'n-
de Anatolikon garnizon koruyan evre gibi nemli
ve yeni tespitleri bnyesinde Bununla beraber,
Amorium' a ait dnemle ilgili nem-
li miktarlardaki verilerin elde edilmesi; bu zerinde
olarak yer alan Orta Bizans Dnemi'ne ait nedeniyle
mmkn ve kilisesinde elde edilen ve-
riler sayesinde, 838 etkilerini ve kente ait arkeolojik
neden tahribe olarak gnmze mmkn

Son on senelik dnemi, Amori um gi bi byk bir kentte bekl enil-
gibi byk srprizlerle dolu, uzun ve bir tarihsel sre
Arazi iin en iyi planlar uygulansa da; her
zaman amalanan hedeflere ancak, bu titiz planlama ve
yntemi sayesinde dikkatimiz ve yeni hedeflere ynelebilmektedir. Her
gelecek sezonlar iin dikkate nemli noktalar
tamamiyle Arazide iin ana hedef,
merkezinde yer alan ii ve evresinde yeni sonular elde et-
mek zamanda, arazi da; her zaman
gibi, elde edilen verilerin mmkn olabilecek en abuk ve
nceki bu bir btnlk ncelikli ama

(19) 1997-98 makaleler R.M. Harrison, "Arnorium," Sanat
Ansiklopedisi Cilt. i (Istanbul 1997), s. 87-8; Chris Lightfoot, "Amorium 1997," G. Coulthard & S.
Hill (eds.), Anatolian Archaeology. Reports on Research conducted in Turkey 3 (1997[1998]), s. 6-
7; C.S. Lightfoot, Seluklu ve Dnemlerine Ait ve Arke-
olojisi," E. U.Sanat Tarihi Dergisi IX (1998),s. 75-84; es. Lightfoot Ve E.A. Ivison, "The Amorium
Project: The 1995 Exeavation Season,"Dumbarton Oaks Papers 51 (1997 [1998]), s. 291-300; C.S.
Lightfoot, "The Survival of cities in Byzantine Anato1ia: the Case of Arnorium," Byzantion 68, Fasc.
(1998), s. 56-71; C.S. Lightfoot, "Arnorium and the Afyon Region in Byzantine Times," R.
Matthews (ed.), Ancient Anatolia. Fifty Years' Work by the British Institute ofArchaeology at Ankara
(London 1998), s. 301-314.
533

Nekropol
Bab
Nekrcpcl
KmeY
Nekropol
Roma Dnemine
aitMahalle
lKllise

3 TTIUU
4 ST
5 AD/Le
6 XAJX]L
7
8 UCs
K
t
Amalan:-
7
'"
'"
,00 ...
Oavulga'ya
Harita
Resim 1: Nekropol kayaya olan
Roma Dnemi'ne ait olan bir mezar (Neg. AM97/04/10)
534
Resim 2: dikdrtgen mekan (Neg. AM97/01/30)
Resim 3: (hyk)'de bulunan Erken Bronz ait
bir kap (Neg. AM97/01/17)
535
Resim 4: T u l a , env, no. B187 (Neg. AM97/05/20)
Resim 5: T u l a , env. no. B097
(Neg. AM97/06/23A)
536
Resim 6: env, no. B217
(Neg. AM97/06/21A)
Resim 7: gney genel bir okla gsterilen yer
DeS (Neg. AM97/03/34A)
537
Resim 8: DeS (Neg. AM97/07/04)
538
KAZISI 1997

AraALTUN*
Oktay ASLANAPA
ini 1997 21.07.1997 gn n
ekibin Merkez Seluk Okulu'nu olarak
ile ekibi 22.07.1997 gnnden itibaren yer'"
ve 23.07.1 997 gnnden itibaren kent merkezindeki BHD kodu verilen
dzenli mevsimi boyunca biriken ve yzey
nin
1997 mevsimi iin, ncelikle BHD plankarenin ala-
genel kotunda bu alandaki F.9, F.8, F.7
plankareleri tabaka iin F.9 plankaresinin 1996
mevsiminde olan ncelikle ele bu alanda genel ek-
si kotuna kadar tabaka ve -2.30 tespit olan kil
burada G.9 plankaresi kadar
Bu 1996 mevsiminde tasnif ve in situ ha-
ham seramik bu tasnifi sonucu kasada biriken
seramikleri de ayak malzemesi
ile ham seramik buradaki bir seramik etmekle birlikte
F.9/F.8 plankareleri kesitindeki ynden motifli kupa
ilgin Bunun buluntular hamurlu ve eskiden
denilen bezerne fragmanlar
Tmyle ikinci plankare F.8 olup, burada da -3,10 m. kotunda ta-
baka yntemiyle -2 m. den malzemesi ve
veren plankarede -2 m. den sonra beyaz hamur fragmanlar,
raf trde malzemesiyle birlikte olarak be-
kontrol da bu malzeme ile birlikte ok
renkli ini plaka ve mavi-beyaz dekorlu paralar Bu-
luntulardan onu, tmlemeleri de envanterIi eser olarak tasnif edilecek
zemin kotunda sonra, C.7 plan-
karesinde de rastlanan kpn ancak tahrip
bir kp ile birlikte mezar ihtimali olan bir blm ancak, sre kal-
gelecek mevsimlerde
*
ProfDr.AraALTUN, niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 34459 PTT
Prof.Dr.Oktay ASLANAPA, niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 34459 PTT
539
F.7 plankaresinin kuzey buradaki E.7
plankaresi geen kalan kk blmle birlikte
Ust tabakalarda malzeme ile birlikte demir ve Ktahya
da elde edilen bu blmde terracota figrinler de dahilolmak zere
cam ve malzeme tasnif Bu blmde seramik az-
Ancak, gney durumun tahmin edilmektedir.
Geen belirli bir seviyeye kadar olan
C.7/C.8 plankarelerinden sonra, C.8/d.8 plankare zemindeki
zebilmek ve belli bir kesit elde edebilmek ile kk bir ekiple
zemin Buradan beyaz hamurlu ve mavi ze-
minli bir dip da teknik olarak
deneklerin 1997 mevsiminde, ve
tasnif gerektiren malzeme ile ve bunun
rastlanmayan biimde mevsimsiz iki kez tekrarlan-
alan Bir yandan ekibinin er-
ken ge saatlerde alan srdrmeleri, yandan gece-
leri de dahilolmak zere kampta kurulan tasnif ve envanter istasyonunda
biimde srdrlmesi ile planlanan hedef
srdrlebi
BHD Restoratr Hseyin srede bir a-
ile, E/F.14 plankarelerinde kalan atlak mermer
temizlenerek D.8 planka-
resindeki ttek olarak olan zgn malzemesiyle
C.l4 plankaresindeki sundurma korunan
eperlerinde de ve nemli
msaadesi
1981,1982 ve 1983 Mze belirlemesi zerine
AYA kodlu sondaj merkezdeki apsisi
bir alan olup, seramik birikintisinden meydana gelen bir blm-
d. Burada temizlik gelmeden, teh-
likeli iin 1996/97 tm
bnyesinde sonra, 1997
belediyesi buradaki tm ve alan
1. Derece Arkeolojik Sit olarak olan bu adada
da otopark da dahilolmak zere evre dzenlemesi teklifi uygun
belediye burada ancak Mze Mdrl-
eski sondaj evresinden da dahil olmak zere, bu alan-
da bilimsel devam etmesi dzenleme
buna zarar vermeden ve engellenmeden bu
alanda, eskiden 1988 kk sondaj ile apsis sondaj
da dahilolmak zere karolaj sondaj kalan yerden de-
Bu A.6 plankaresinin itibaren g-
neyi ile B.6, C.6, D.6 plankareleri ve A.B.C.D.7 plankarelerine rastlayan apsi-
sin kalan blmlerde, -3.20 kotunda bulunan
dzenli biimde ile, plankarele-
rin de -2.40 kotuna kadar temizlik ekibi-
nin zverili ile bu fragman bulun-
tusu nedeniyle da srmesi ni
540
ettlk seramik figrl para mavi-beyaz
envanterli eser tasnif Envanterli etdlk mal-
zemeden bu alandan ilgi ekici paralar ve
luk srmektedir. Bu belediye, buradaki evre dzenlemesi
sondaj iin Mze
de durumu denetlemektedir. Ancak, blm-
lerinde park dzenlemesi Bu bilimsel mevcut de-
neklerle uzun sre bu sre iinde evre dzenlemesinin ve
dolgu fazla Aksi hal-
de, zellikle pazar kurulan gnlerde ada otopark da
dzensiz bir otopark haline gelmektedir.
ekibinin Mze denetimine
sonucunda, bir ve bir yzey buluntusu da envanterli eser
olarak
envanterli ettlk hamurlu sgrafitto ve
beyaz hamurlu guruptan mavi-beyaz dekorlu ile ok renkli (eskiden
denilen) bezerne ettlk envanteri zerin-
de bunlardan ondokuzu kk olmakla birlikte figrl paralar olma-
nedeniyle Yirmidrt ettlk sikke ve madeni bu-
luntu yirrni tek cam mozaik kp de dikkatle incelenerek
tmlemesi buluntu ondur.
ini envanter Dr.V.Belgin De-
mi , alan Hakan (MA), mali
Dr.A.Vefa stlenmekle birlikte, her dzeyde ve uzmanlar
byk bir zveri ile tam gn planlanan hedeflerin
dikkati eken bir dzen ve disiplini iinde Alan ve
ziyaret eden yerel ynetici ve idareciler durumu daima takdir etmekte-
dirler. kltr tmn ele alan ekip, Mze
eleman da gelen istek erevesinde Ancak, m-
ze deposunun ve zellikle ettlk deposunun ve kapasitesi, bu-
luntunun titizlikle tasnif ve d-
zenli biimde iin maalesef yeterli bir evi ve
merkezinin ve mutfak ihtiya-
ok da nemseyen ekibin, dzenli depo ve da
neden
Devlet Planlama Teknik niversitesi
ni ve Yeniden retimi" 49 projesine de dahilolan ekibi-
rnizin bilgisayar ve film olmak zere lm
ve izim malzemelerinin projeden imkan vermekle birlikte, de-
olanak bir
iin ITU'ye belediye bir arsa tahsisi de mmkn hale Bu
zveriyle srdrmekte olan ekirdek ekibin
gayret ve umudunu Zihinleri ile, ve
grevlileri ile ekibi eden ve manevi yaratmaya ynelik
bilimsel sonular elde edilip cevaplanarak telafi
umudumuzu muhafaza etmekteyiz.
541

o
5
1
0
1
5
2
0
m
D 1
9
8
4
1
9
8
5

1
9
8
6
D
1
9
8
7
@
1
9
8
8
1
9
9
0
"
-
-
I
1
9
9
1
D 1
9
9
2

1
9
9
4
f
:
=
7
:
1
f
o
o
s
1
9
9
6
i
i
i
1
9
9
7

f
r
A
j
f
f
i

1
:
B
H
D

v
a
z
l
y
e
t

izim 2: BHD 1997 durumu

543
i
--t----.


o 1 1 ..
'I

l., :
A B C O E G H K M N O P
10
11
12
13
14
15
i
:
:
<
-.

..."
!

__

...
-{GlrJI


\
i

!

ZNiK
'ASI!
-
<
:
,
'A:
; !
A
i"'

U :
.
<
.._--
:

"--
<,
i
,
i
i i
Kf'!lOIR!M
: :
iZNiKfA YASOFYA- VAZiYET PLANI
o 5 10 15 20 25 m
<::J Hakan 1997
izim 3: Aya vaziyet
544

.
j
:
>
.

[
i
1
9
9
7
K
A
Z
I
S
I
E
D
J
c
i
s
t
i
n
a
t

-
,
-
4
.
1
0
:
.
.
-
-
:
2
.
.
:
k
-
'
-
:
-
:
:
-
-
(
-
4
.
1
0
-
2
.
4
0
-
0
.
8
0
-
1
.
3
5

O
.(
J
(
)

-
0
.
2
0
0
1
2
3
4
5
m

9
6
8 7

i
z
i
m
4
:
A
y
a

1
9
9
7
d
u
r
u
m
u
Resim 1: BHD 1997 plankareleri
546
Resim 3: Ayasofya evresinin genel durumu 1997
Resim 4: Aya s o n d a j n n 1997 durumu
547
Resim 5: iZN/97 BHD FS TR3 envanterli eser
Resim 6: iZN/97 BHD FS Mb 3 envanterli eser
548
Resim 7: iZN/97 BHD F 8 Mb 4 envanterli eser
Resim 8: IZN/97 BHD F8 Mb 5 envanterli eser
549
Resim 9: iZN/97 BHD FS Mb 6 envanterli eser
Resim 10: iZN/97 BHD FS Mb 7 envanterli eser
550
Resim 11: Z N / 9 7 BHD F8 Mb 9 envanterli eser
Resim 12: IZN/97 BHD F8 H3 envanterli eser
551
Resim 13: iZN/97 BHD FS H3 envanterli eser
Resim 14: iZN/97 BHD FS R12 envanterli eser
552
Resim s : Z N / 9 7 RHD F9 R4 envanterIi eser
Resim 16: Z N / 9 7 AYA B6 M7 envanterli eser
553
Resim 17: iZN/97 AYA B6 Mb 4 envanterli eser
Resim 18: iZN/97 Mz.Yzey Sg 6 envanterli eser
554
Resim 19: Z N / 9 7 N Mb 2 envanterIi eser
555
Resim 21: Envanterli ettlk buluntulardan "Sleyman"
damgah ayak
556
ALANYA 1997 YILI
ARIK*
Alanya Kalesi 1997 1-13 Eyll tarihleri gerek-

Bu heyet yesi olarak Yard.Do.Dr.Kenan Bilici,
Kltr temsilcisi olarak Samsun Mze-
si' nden Menderes Alan, Dil ve Tarih Fakltesi Sanat Tarihi Anabilim
ile Seluk Universitesi Blm'nden bir grup sanat tarihi si ve
mimar
Bu ve suru ile
yer alan bir ortaya
Ikale kuzeyinde bulunan bu bugne ka-
dar hibir ele ve da
Mevcut gre kuzeyden ile bir-
ve duvar itibariyle Bizans Devri 'ne ait surunun, Seluklu fet-
hini takiben yetersiz bulunup ykseltilmesinden sonra ve her hal- karda Sel-
uklu Devri 'nde Bizans surunun mazgallardan an-
gibi, sur ile dilatasyon da buraya
sonradan ilave gstermektedir.
tedenberi dikkatimizi eken bu Seluklu
duvarlarla evrili n-avlusunda ve kale ile olarak
sine bakarak, hem plan ve strktrn ortaya koymak hem de bylesine nem-
li bir sahada bir fonksiyon

Sz konusu nce, kuzey-gney
sunda uzanan ve birbirine dikdrtgen iki mekandan ibaret
farkedilmekteydi.
Bunlardan suruna daha konumda ve A olarak
mekanda iini kaplayan ot ve
lar temizlendikten sonra, -20 cm. derinlikte yerli kayalarla
seviyede, in-situ olarak, sert ve tesviye zerine
ait beyaz har da ta-
*
ARIK, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Fakltesi, Sanat Tarihi Blm,

557
bir ve ortaya
sz konusu ve kuzey
bu kesimdeki kayalardan hatta, zellikle boyunca
uzanan kaya ktlelerinin yer yer seviyesinin zerinde gibi
da tespit Bu husus, topografik
bir zaruret lkale suruna de Bir
bu kesimde sur birdenbire ykselen meka-
lkale suruna Byle bir
rilmesi durumunda, iinde anomali meydana
tahmin edilebilir. mekan ile lkale'nin sur
koridorun ancak byle koridorun kuzey
ucunda lkale'nin bir da Bu
hangi tarihte ve ne tr bir ihtiyatan tahmin etmek g-
tr; ancak, bir vakitler surunu lkale'nin kuzey ykselen bur
ile Seluklu Devri 'nde,
sur boyunca, bugn tabir olunan alt tonozla r-
tl iki bir bina bu sur eski ka-
da, yeni tonoz tesadf iin ii doldurularak iptal
tir.
Bu mekana ve B olarak mekanda, lma-
dan nce byk gk ktleleri halinde iki tonoz grlmekteydi.
ilerledike sz konusu gklerin bir apraz tonoza ait
tonozu destekleyen bir ayak
da ortaya ayak ile muhdes bir
duvar muhtemelen geen ya da en ge bu
hemen hala Tonoz kavsi ile
ayak bir kazan ile kk buluntular, meka-
ge devirlerde konut fonksiyonu ortaya gibi,
da tarihlerde vuku gstermektedir.
Ne ki, bu blmdeki denek ta-
ortaya mimari rlveleri
ve geici olarak koruma son ve-
1998 yeniden blmde
bir kazan, ok ivi ve metal
ok ucu, li.ile ile bitkisel dekorlu ini ele

taraftan, ve Muzeler Genel 18.6.1997 tarih
ve 4506 genelgesi 1987
fragmanlar halinde ele geirilen ve Alanya Mzesi 'ne "Atatrk
Evi"nde bulunan, Envanter No.87 Xi J 321 a, b, c ve d olarak sekiz
formundaki bir duvar inisi de Alanya Mzesi Mdr-
teslim
taraftan Seluklu bilgisayar de-
ilk da ve restite edile-
rek sanal bir ortamda Bir CD-Rom'a yklenen ve 5 '30" sren
bu animasyon ilk kez nisan Konya'da
ve Sempozyumu"nda
558
KUBAD-ABAD KAZISI 1997 YILI
Rhan ARIK*
1997 Kubad-Abad ve 15 - 5 Eyll
tarihleri Kubad-Abad
bu heyet yesi olarak Do.Dr.Bozkurt Ersoy,
Yrd.Do.Dr.Rstern Bozer, eken, Kltr tem-
silcisi olarak Mzesi 'nden F.Songl ve bir grup sanat tarihi

Kltr ve Mzeler Genel ve Ankara niver-
sitesi Dil ve Fakltesi 'nin maddi yrtlen a-
bu blm Kk gney ve blge-
lerde Geen kalan Kk gneyin-
deki, kuzey-gney uzanan ve XLII-
CC, XLII-DD, XLIII-BB ve XLI-
II-DD da
Geen tespit olan Kk saray av-
lusuna byk gney
daha iyi anlamak iin XLIII-BB, XLIII-CC ve XLIII-DD plan-
kareleri gney yaparak devam eden iha-
ta bir ortaya bu duvar zerinde sonraki dnemlerde
oynamalar ve zgn halinin tespit Sonraki de-
zerinde bir
Bu moloz ve topraklar temizlenerek ortaya
(Resim: 1).
Kk gneyden ihata bu
plankareler ierisinde, daha olarak ortaya
Yine bu duvar zerinde bir tespit (Resim: 2).
ise gelecek daha iyi olan
su knkler tespit (Resim: 3); Kk
Saray' avlusunda ve evresinde bugne kadar ortaya su ze-
rinde kk sondajlarla da su durumuna olarak
ynleri bilgiler elde edilmeye (Resim: 4).
*
Prof. Dr. Rhan Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Fakltesi, Sanat Tarihi Blm,

559
Daha nceki ortaya olan Kk gneyindeki
dikdrtgen mekanda tekrar Daha nce seki ola-
rak fakat yle moloz kiremit ve
(Resim: 5) sonucu, zamanla tahrip ve dzgn
bir harh zemin (Resim: 6). Har
yer yer bu bir blmnn
stten gelen ve altaki toprak dolgunun nedeniyle
Orijinal zemin seviyesinin duvarla bir-
izlerden de zere dzgn bir
tespit kare bir alanda ki-
remit ve devam ve de-
vam bitiminde bu zeminden 2.20 m.
anakayaya Bu bol miktarda ini
(Resim: 7, 8), ve seramik ve cam ele Bu se-
ramiklerden biri ok bir sslemeye sahiptir, olarak
olan bu zerinde kabartma olarak insan yz yer (Resim: 9).
sslemeli da (Re-
sim: 10).
Bu restorasyona esas etmek zere, Kk Saray ve ev-
resinin rlvesi plan, drt cephe ve kesitler izilerek restits-
yon bnyesinde grlen statik bo-
zulmalar tespit bu durumdaki duvarlar ve zellikle kemerlerin daha da
harap nlemek destekleme yoluyla iin
Yeterli denek takdirde gelecek
restitsyonu olan Kk Saray' restorasyonuna

boyunca amalarda, mimari ve
ve rlveleri sonunda ise son durum
llendirildikten sonra koruma
geen ve bu ele geen ini ve seramik bir-
bu sayede seramiklerinin
bilgi
560
Resim: 1
Resim: 2
561
562
Resim: 5
Resim: 6
563
Resim: 7
Resim: 8
564
Resim: 9
Resim: 10
565
-Hrrneti merkade kiram
-Hemu ferdi tedbirin daru's selam
-Revza-i cenneti idrakla hemdam
- yad ola taruzu
- "Oldu bu trbe-i gibi makam"
EYPSULTAN CAFER
YZEY VE
H.rcn *
ili, Eypsultan ilesi Halid bin Zeyd Caddesi ile Zal Cadde-
si'nin adada yer alan, gnmzde medrese, mescit ve trbeden olu-
Cafer Klliyesi'nin trbesinde (Fig. 1) 21
Temmuz 1997'de 8 1997 tarihinde, 1997 biti-

Trbeler Mzesi Mdr Erman Gven'in
Prof.Dr, H.rcn bilimsel he-
yeti yesi olarak Prof.Dr. Acun, Do.Dr. Halit al, Yrd.Do, Dr.Mehmet
Ibrahimgil, UzrnanDidem Demiralp, grevlileri H.Kamil Biici, Ha-
kan etin, Ozkul, Muhammet Grr, Murat erkez, Keskin ile
Eypsultan Belediyesi'nden bir grup
ynnde uzanan dikdrtgen trbe (izim: 1), bugn g-
ney cephede zerinde bulunan gri beyaz mermer kitabe-
ye gre ebced H.995/1587 M. tarihinde
Kitabe Metni :
Eyledi Hazreti Ca'fer
bu trbe-i menamed
Kem tilavet ola azim
cemi! eyledi kim
Vasf edib dedi Nihadi tarih
* ProfDr.H.rcn Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm
ANKARA
( I) Kitabe YrdDo Dr. Mehmetibrahimgil kitabe; Anonim Mescit"
Camilerimiz Ansiklopedisi, s.l21 'de ve M.N.Haskan, Eypsultan Tarihi, 1993, s. i 68-169'da
H. 995/ M. 1587 olarak okunurken; M.Baha Tanman "Cafer Klliyesi" , Dnden Bugne
bul Ansiklopedisi, C.2, Istanbul 1994, s.367' de ise ebcedle H. 983 / M. 1575 olarak Yi-
ne kitabe, Muhterem Balta, Tiirbeler Mezuniyet Tezi), s.19;
i. Gnay Paksoy,lstanbul Rical Trbeleri, i 47 i - i 9i 9, s.59; Tahsin Omer Os-
Trbelerinin Tipolojisi, niversitesi Doktora Tezi), 1988,
s.163- i 64 ileA. Bilgin "Cafer Tekkesi" Trkiye Diyanet Ansiklopedisi, C.6,
Istanbul, 1992, s.555'te ise H. 993 / M. 1585 olarak
567
malzeme olarak mermer, kesme moloz ve
Trbenin kuzey, ve gney cephesinde ya ya da drt
la ve bir teknik ile duvar grlrken,
cephe olarak kesme
kemeri i medrese G-
neydeki avluya trbenin kemerli
bugnk durumundan avlunun byk bir sonradan
yolun Avluyu gney ve
duvarlar sonradan Gney son yol
da ve hafriyattan son dneme ait malzeme ve pler av-
lusuna gzlenen orijinal malzemeden malzemeler
trbe ve avlunun 195'li, 197'li ve ve mdahaleler
etmektedir. Trbenin sonradan eklenen
duvarda moloz beton ve har da grlmektedir.
Trbenin bir yer Bu
bir nitenin stne oturtulan mukarnas
cephe dzenlemeleri dikkat ekicidir. cephede altta ve stte
drder pencere (izim: 2). Alttaki pencereler dikdrtgen, sttekiler siv-
ri kemerlidir. cephede ise biimde er pencere grlmektedir. Ku-
zey cephe bir ifadeyle masif bir sahiptir (izim: 3). Cep-
henin sonradan rlerek dikdrtgen formlu kk bir
bul
Trbenin gney cephesinin yer alan mermer portal, altta
kemerli stte ierisinde kitabenin sivri kemerli bir sa-
hiptir (Fig. 2). Portalin stte sivri kemerli altta ise iki,
dikdrtgen formlu pencere (izim: 4).
Trbenin ierisinde kuzey ve cephelerde gze
Kuzey cephesinde dikdrtgen formlu Ortadaki burada daha
nce bulunan rlerek sonucu cep-
hede (izim: 5) ise ortadaki pencerenin her iki yine dikdrtgen form-
lu birer Kuzey st ste iki
ss kemeri biiminde Bunlar birer biimde
Bu hepsinin zerinde rgl, sivri hafifletme kemerleri dik-
kat ekmektedir. Gney cephede (izim: 6) eksenin rgl bir
mihrap ni oturtui
Portalin trbe ierisine bakan beyaz mermerden di-
limli bir kemer gze
21 Temmuz 1997 tarihinde, trbeye gidilerek, alan gz-
den (Fig. 3). mevcut durumunu belgelemek fo-
slayt ekimleri ve rlve (plan, cephe izimleri) iin ller

Trbenin iinde temizlik ncesinde sembolik lahit ve sembo-
lik lahitlerin n ve arka 34 mezar
nce avlunun duvarlar bulu-
nan kontrol iin tel rg bir ile kapa-
568
(Fig. 4) ve demir Avlunun kuyu-
nun evresinde de gerekli emniyet nlemleri
ncelikle avludaki bitki ve temizlenmesiyle
Avlunun blmlerinin, zellikle za-
man dilimlerindeki yol ve evre dzenlemeleri mo-
loz asfalt naylon, teneke kutu, curuf, dolgu toprak, p vb. mad-
delerle Avlu zemini bunlardan yzeysel ola-
rak
Avludaki ncelikle trbe iindeki mezar ve sembolik la-
ortaya
Sonra trbe ierisine toprak zemin ve duvarlardaki bitkiler- otlar
pler (Fig. 5). Bu arada zarar vermemesi ama-
nnde bulunan incir kkleri
ierisine sonradan dolgu topraktan zemin
dolgu toprak avluda elenip gzden geirildikten sonra
Trbenin ierisinde konumlarda betonla
da toprak stne mezar
gridleme Ancak pencere ve duvarlara bakarak ka-
lan zeminin belirlenebilrnesi ve trbe-
nin iinde yerlerde ve sondajlar
Trbenin ya mezar ya da
sembolik lahitlere ait (28, 29, 30, 31,32,34 env.no.lu topra-
daha sonradan ve bir grup sembolik lahi-
tin ait paralar ve mezar hcresi
rlve iin + - Om. kodun-
dan -1,25 m. toprak zeminin 10 cm. bir pehle
env.no.Iu) ve iki kapak (35-36 env.no.lu) ortaya Trbenin ba-
da mezar kaidelerinin oturdukla-
tespit
Trbenin seviyesini belirlemek iin i ve
zeminini belirlemek da
ile mihrap nnde ve 9-10 env.no.Iu lahitlerin sondajlar
(Fig. 6).
sondajlarda + - Okodundan -1,48 m., gney-
-1,47 m., -1,51 m. derinlikte zemine rastlan-
Kuzey nnde iki sondajda ise -1,80 m. inildi-
halde zemin Ancak duvarda izleri tespit
izlerine de sondajlarda
bulunan koduyla lahit kaideleri yksek kod
lahitIerin sonradan Bu nedenle
Cafer sembolik lahtine (Env.No:9) bir sondaj daha
(Fig. 7). Bu sondajda + - Okodundan -1,46 m. derinlikte zemine,
ve byk bir ve sembolik lahitlerin
Sondaj, ekseninden
+ - Okodundan -1,62 m. derinlikte har
9-10 envanter lahitIer sondaj + - O kodun-
569
dan -1,50 m. derinlikte yanyana iki kapak Bu k-
k ve + - Okodundan -2,51 m. kadar inen bir
lukla (Fig. 8). Bu nitenin sembolik lahitlerin mezar-
kalan bir za-
man, sembolik lahitlerin mezar hcrelerinin moloz ile ya-
(izim: 7).
Mihrap nnde sondajda + - Okodundan -1,62 m. derinlikte du-
var temelinin zerinde har izleri
avlu ise, iki basa-
avlu zeminini tespit etmek ama-
sondajda herhangi bir izine
Avluya gneyinde
uzanan bir duvar Bunun hemen kuzeyinde ise
L formlu, blok kk bir nite ortaya (Fig. 9).
Son olarak gerek trbe ii, gerekse avlu zemini tesviye edilerek
lar (Fig. 10). Mezar konumunun orijinalolup
konusunda ancak sonra bir

Trbe ierisindeki mezar herbiri tek tek
lleri kitabeleri okunup mezar
bezeyen motiflerin ve 1/1 lekli izimleri de
(izim: 8,9). Btn mezar numara verilerek envanterleri
Trbenin mevcut durumu ve slaytlarla son-
plan (izim: 10), rlve ve cephe izimleri
Cafer Trbesi'nde sonunda; Kltr ta-
tescil ise? sz edilen, zerinde mi-
mari ve mezar bir btn olarak ele alan bir bilimsel bir
ma olan yeniden envanteri bulunmayan mezar
ile ilgili gerekli iin belge-
ler ve msvetteleri izimler Istanbul Trbeler Mzesi Mdrl-
'ne teslim ve iindeki mezar tescili a-

mimari orijinalinde trbe olarak
yoksa bir olarak kesin olarak Ya-
zerindeki kitabesinde, trbe olarak sz edilmesine
ve mimari zellikleri bilinen trbe
benzememektedir. Buradan hareketle bir da-
ha sonraki bir dnemde bir trbe olarak kitabenin de bu
ikinci buraya M.Baha Tanman
tekke veya tevhidhane olarak belirtmektedir'.
(2) T. mer Trbelerinin Tipolojisi Doktora Tezi),
tanbul,1988; Y.Demiriz, Eyp'te Trbeler, Ankara,1989, s.23-25; A.B. Ycel,
bul'daAz Bilinen Tekkelerin Yerlerine Dair Bir Trk 70
(1991), s.I77,191; A.B.Turnall, "Cafer Tekkesi", Trkiye Diyanet Islam Ansiklopedisi,
C.6, s.555; M.N.Haskan, Eyp Tarihi, s.116, 1l7, 168, 169; M. B. Tanman, "Ca-
fer Klliyesi", Dnden Bugne Istanbul Ansiklopedisi, C.2, Ist.1994, s.367-369.
(3) M.Baha Tanman, "Cafer Klliyesi", Dnden Bugne Ansiklopedisi, C.2, s.368.
570
bir sorunu da rt sistemi
bugn rt sistemine ait izlere Trbenin rt siste-
mine ynelik elimizdeki tek veri Sheyl nver 29.3.1966 ya-
bir izimdir- (izim: 11). Bu izimde rts
olarak grnmektedir. Bu izimde de perspektif
bugnk durumu rtnn verme-
mektedir.
sonunda; trbe ierisinde mezar (env.no:35,
36,37) daha ele bylece temizlik ncesinde mevcut olan otuz-
drt mezar beraber toplam mezar otuzyediye
(izim: 10). trbenin
iinde yedi kavuk formlu ile bir ayak
Bu mezar ve ayak bulunan kapak yedisi-
ni sembolik lahit, onn n ayak ikisini kapak
sembolik lahitlerin ait paralar, birini sembolik lahite ait pehle
ve yedisini de kavuk formlu
Mezar ondokuzu kitabeli-tarihli; onikisi kitabeli-tarihsiz; yir-
mibiri ise kitabesiz ve tarihsizdir.
Kitabeli rneklerde kitabeler; ayak ya da lahitlerin pehle
zerinde Kitabeler genellikle sls olarak kar-
2,4,10,16,18,19,20,23,33 envanter no'lu rneklerde kita-
beler talik olarak
Kitabeli-tarihli rneklerde (env.no: 1,2,3,4,5,6,7,9,10,12,13,16,17,
18,21,22,23,25,26,27) kitabeler ve lahitlerin pehle zerinde;
kitabeli-tarihsiz rneklerde (env.no: 8,19,20,33) kitabeler zerinde
yer
11, 14, 15,24,28,29,30,31,32,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,
44,45 envanter rneklerde ise kitabe ve tarih
Kitabelerinden hareketle mezar kronolojik olarak 6, 7,
9,21,22,25,27 env.no.lu rnekler 16. 8 env.no.lu rnek 17.
5, 10, 12, 13,26 env. no'lu rnekler 18. 1,2,3,4, 16, 17,23,24
env.no.lu rnekler 19. 18 env.no.lu rnek ise 20. aittir.
Kitabesi ve tarihi bulunmayan rneklerden (lO, 11,14,15,19,20,28,29,
30,31,32,34,37,38,39,40,41,42,43,44 env.no.lu) form ve ssleme
zelliklerindenyola tarihlenebilir.
Mezar ve sembolik lahitlerde malzeme olarak mermer, ssleme
olarak ise kabartma
ve ayak sembolik lahitlerin yzeyleri ile ve
ayak geometrik, bitkisel, nesneli, (geometrik-bitkisel, bitki-
sel-nesneli ) ve olmak zere bezerne yer
19,20 ve 44 no.lu rneklerde; spiral izgi, ters ve dz genlerden
geometrik bezeme; 1,2,4,8,9,10,11,15,22,28,29,30,31,32,34,37,45
no.lu rneklerde; hurma, selvi, gonca gl, karanfil, dal, nar,
nergis, palmet, rumi, smbl, lsenlerden bitkisel bezeme; 10, 33, 38,
(4) 1996, Belediyesi s.34.
571
39,40,41,42,43 no.lu rneklerde, inci, kavuk ve psklden nesneli be-
zeme; 10,29,31 no.lu rneklerde kollu rozet, fe-
lek-rumi ve dokuz kollu rozetden (geometrik-bit-
kisel) bezeme; 10, 15,22,28,29,30,31,32,34,37 no.lu rneklerde;
Buhuru Meryem-Timur ( top), vazodan selvi-asma
zm; ya da vazodan gl karanfil, kpe, lale, nergis, smblden
(bitkisel-nesneli) bezerne
1,2,3,4,5,6,8,9,10,12,13,16,17, 18, 19,20,21,22,23,25,26,27,
33 no.lu rneklerde ise sls ve talik bezerne grlmektedir.
7, 14,23,35,36 no.lu rneklerde ise bezerne ile
Trbe ierisindeki ve seramikler, lleler,
semi porselen ve cam ele
1997 bugne kadar
kaynaklardan bilinens fakat zellikleri bilgilere sahip
Eyp seramik retimine tutacak seramik ele
1997'de yzey bulunan 121 ettlk seramik
34' 87'si Seramik beyaz ve hamurlu olmak ze-
re iki gruba Beyaz hamur, grimsi beyaz ve kirli beyaz iki
Hamur ok gzenekli, dokulu ve ok sert Ha-
mur 3 mm. ile 9 mm. beyaz ha-
murlu ve paralar ele yzeyine astar sr-
lerek gibi, yzeyin rnekler de
Genellikle bir yz yz
mada olarak beyaz hamurlu
byk blm kk gvde Ancak beyaz
hamurlu, parlak bir benzeri Sarahane bu-
Hayes bunu (Stopper) olarak
hamurlu seramik kiremit rengi, kiremit, pembeye
alan ve alan tonlar ok sert olma-
yan hamur, kalker ve gzeneklidir. Hamur 3 mm. ile 12
mm. ve ok hamurlu para ele

paralarda, krem rengi astar zeri boyama be-
zeme grlmektedir. Kahverengi veya renkli boyalarla bezerne
mavi, siyah renklerle bezeli renksiz,
kenar, gvde ve dip da Bir kenar
olarak, krem rengi astar boya ile yatayenli izgiler halinde bezerne
san Ancak hamurlu buluntular olarak tek renk
(Fig. 11). kahverengi ya ya da yzeylere
astar ya da hamurla iyi pek ok parada
(4) Evliya elebi Seyahatnamesi C.2, s.94--95; (Ter. H.And-
reasyan), 18. Istanbul, Ist.,1976, s.93; E.Kmrciyan, Istanbul Tarihi, XVIII. Istanbul,
988, s.27;
1009 (1600), "Tarihli Narh Defterine Gre ve Hizmet Fiat-
Tarih Enstits Dergisi, IX, 1978, S.68; Messesesi ve
1640 Tarihli Narh Defteri, 1983, s.277, 328.
(6) J. W. Hayes, Exeavation at Sarahane in Il, Princeton, 1992, s.338, fig.39.
572
paralarda parlak ve kaygan, ise mat, kirli ve
ptrldr.
Beyaz ve hamurlu dip, kenar,gvde ile kulplu testi
kulplar ele Dip dz formda gibi,
tipte, yksek ya dipler de
Ele geen ettlk nedeniyle kap tam belir-
Ancak ok az tmlenen, pembeye a-
lan hamurlu byke derin bir kase (Fig. 12).
ekik kk bir ait kenar da formu
bilgi vermektedir. Beyaz ve hamurlu, ve seramik
buluntular; tabak, kase, testi, kp gibi gnlk ait paralardan
(izim: 12).
ele geen seramik Eyp retimi
kap trleri belirlenmeye, ortaya
Trbede toprak yzeyine lle ise Sarahane
da bulunan llelere benzerlik gstermektedir".
Ettlk semi porselen paralar, mavi-beyaz, siyah-beyaz,
desenli ve desensiz, beyaz, dip, kenar ve gvde halinde ele
(Fig. 13).
Ettlk malzemeler temizlendikten sonra ekilip, izimleri
ve Istanbul Trbeler Mzesi 'ne teslim
Sonu olarak ilgili problemleri olursak :
1. trbe olarak yoksa bir mi
2. rt sisteminin olup
3. Varsa rt sisteminin ne
4. mezar sembolik lahitler, kitabe ile portalin i ve y-
zndeki vb. yerlerde mermer malzemenin birbirinden ol-

5. iinde, portaldeki kitabeden daha erken tarihli, 1584 (21, 25,
26 env.no.Iu) ve 1586 (22 env.no.Iu) tarihli mezar
6. Trbe ierisinde yerlerde olan mezar
yerinin orijinalolup ,
7. yoksa sonradan trbe ierisine
v.b. gibi konular Bu konularda daha kesin sonulara
te yandan ok az bilgi bulunan Eyp seramikleriyle il-
gili daha bilgiler elde edebilmek bir tr n
olan 1997 verileri gerek gerekse bulgular
bir sonuca olanak sz edilen prob-
lemlerin zm iin bir gereksinim
(7) J.w. Hayes, a. g. e., s.391, 394, plate 50.
573
574
v
i
I
I
I
R
o
l
e
v
e

(
a
l

i
z
i
m
2
:

E
y

p
C
a
f
e
r

r
b
e
s
i
,

c
e
p
h
e
s
i
\

=
=
=
=
=
=
=
:
:
_
-
-
-
-
-
-
"
'
,
,
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
lt

a
l
7
-
8
-
I
S
.
,
7

i
z
i
m
3
:

E
y

p
C
a
f
e
r

r
b
e
s
i
,
k
u
z
e
y
c
e
p
h
e
s
i
576
,
"
"
';'
Q,l
.=
Q;
Q,l
'" ~
Q,l
=
:::L
=
....
m
Q,l
of
:::L
Eo<
il:l
"'"
il:l
~
'"' ~
t--:
il:l
."
U
."
Q;
'"
:::L
o-, ~
f ; ; 1
-=
. ~
.g
il:l
....
m
i"
.....
.;;
.U
.5
u , . ;
;;
G
'"
u
\

.
H
-
-
-
-
r
I
f
...........:
!
-
-
-
-
'
-
'
-
'
"

\
I
I
'
-
E
V

-
'
-
'
-
I
I

r
-
"
l

2
"
i
r
-
-
L
L
L
I
J
u
_
,,

_
_
_
_
_
_
r
;
;
.
.

r
:
:
:
b
l
o
k
l
a
s

s
o
n
u
c
e
p
h
e
z
e
r
n
i
d

C
a
l
6
-
8
-
1
9
9
7

i
z
i
m
5
:

E
y

p
C
a
f
e
r

r
b
e
s
i
,
B
-
B
k
e
s
i
t
i
x
e
>
s
i
\
z
e
m
i
n
i

i
. i ... ,
:e
'"
~
..>::
-e
<
..
'"
~
. :
...
::=
~
eIL
""
eIL
=-
...
~
eIL
U
c . .
::=
;;.,
"" "3
. :
: :
eIL
....
'"
....
..:;
~ : :
8
'N
G
578
D,
ol
,i
.1
579
u
t
0
0
o
o

L
O
2
0
3
0

S
O
c
m

i
z
i
m
8
:
1
0
e
n
v
a
n
t
e
r
n
o
.
l
u
C
a
f
e
r

H
a
t
i
c
e
S
u
l
t
a
n

k
u
z
e
y
y

(
1
6
0
4

v
i
0
0
.
.
.
.
.
.

x
x
x
x
x
l
i
5
1
0
2
0
J
J
4
0
S
O
tlJ
l
\
'
"

i
z
i
m
9
:
8
e
n
v
a
n
t
e
r
n
o
.
l
u
M
e
z
a
r

B
e
y

s
a
n
d
u
k
a
,
k
u
z
e
y
y

u
U
ii ,I
izim 10: Eyp Cafer Trbesi, plan
582
~ ~ / ~ , : ..';.",
i ( ~ : /
sc-:
r
r:
: .
1\(
\"t.
\'
\\'.\
" \
.'.'. '.
583

I
L
-

u
l
0
0
.
j>
.
.

,
o
.
.
7 ,
o
i
2
:
l
o
e
"
"

i
z
i
m
1
2
:
C
a
f
e
r

r
b
e
s
i

e
l
e
g
e

e
n
s
e
r
a
m
i
k
k
e
n
a
r

Fig. 1: Cafer P a a Trbesi'nin genel grnm

Fig. 2: Cafer P a a Trbesi'nin portali
585
Fig. 3: Cafer Trbesi, temizlik ncesi, trbe ii
Fig. 4: Cafer Trbesi,

586
Fig. 5: Cafer Trbesi, i otlardan hali
Fig. 6: Cafer Trbesi,
sondajda bulunan
587
Fig.7: Cafer Trbesi, 9 mezar
sondaj
Fig. 8: Cafer Trbesi, 9-10 env. no.lu
mezar
bulunan hcre
588
Fig. 9: Cafer Trbesi, avlu
gneyinde bulunan duvar
Fig. 10: Cafer Trbesi, temizlik genel grnm
589
Fig. 11: Cafer Trbesi ele geen seramik

Fig. 12: Cafer Trbesi ele geen
kase
590
Fig. 13: Cafer Trbesi ele geen semi porselen
591
MAHMUD HANGAHI
(DARPHANE) KAZISI 1997
Bekir
Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu (Darphane) 7 Temmuz
gn dolduran p ve te-
mizlenmesi gnmz Daha sonra plan kareleri belirleyip ka-
(Resim: 1-2; 1).
1997 Darphane Kltr Aksaray Trk Ta-
rih Kurumu ve Aksaray-Mercedes Benz Trk ve
Kltr yzmilyon TL. malzeme para-
Bunu da Dalan Kim-
ya Orkide Piyale Makarna ve ve
temizlik malzemesi bulundular. geen kurum ve te-
ediyorum.
Bu da verilmedi. Bu nedenle yine le-
rimizle yapmak zorunda birbuuk ay
ekibinde Ar.Gr. Harun Urer, Mkerrem Krm (Ad-
nan Menderes niversitesi), Restoratr Mimar Eser Gltekin (Dokuz
Eyll Universitesi), Yk.Mimar Mustafa Gner (serbest mimar)ve Ege Univer-
sitesi Sanat Tarihi Blm Kahraman, Ersel ,
Esra Murat Kkkaya, Ozlem Bayram Kara-
kurt, Ozgr Ilkim, Ozlem Yalar, BlentAslan, Seluk Bozkurt, Ozgr Ortak, Fi-
liz ve Mine temsilcisi olarak da Aksa-
ray Mzesi 'nden Fariz Demir Grevalan ve byk bir zveri ile
tm ediyorum.
1997 de kuzey ynnde 2, 3, 4,
5-F karelerinde 2-F karesinde bir nceki
ikinci bir duvar daha bulduk. 2 m. derin-
sz konusu bu 50 cm. daha top-
rak temeli ortaya Her iki duvarda da temel seviyesine kadar
indirdik. Daha sonraki gnlerde daha da duvarla
teknikte bir duvar grdk. 5-F
*
Prof.Dr, Bekir Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, SanatTarihi Blm
593
karesinin bir iine su girmememsi iin buraya
bir duvar daha ortaya Bu 2-F karesinde du-
varla bulunup ama bir sonu elde edemedik.
ilerideki sonuca (Resim: 2; 1).
2-F karesinde yeni duvarla, temel
da, yuvarlak topraktan birer ortaya Ilk ocak
iin Bir sonraki ortaya
mak midiyle toprak (Resim: 2; 1).
ikinci toprak iine oyularak, kilden
grdk. Kl alarak iini Adeta konik toprak iine
oyulan ve temel seviyesinde bulunan bu
veya sahipsiz kalan evresine,
zellikle de kuzey ynne tahmin ediyoruz
(Resim: 2; 2).
3-F karesinin kuzey ynnde, konturunu veren toprak
yzeyinin 2.5 m. derinlikte, duvar kesitine bir
daha grdk. Kllerinin bir bu tan-
plan karemizin arazisi iinde nedeniyle, dokunama-
ileride, sz konusu arazinin halinde ortaya ze-
re
ilk gnlerinde, geen ynndeki temeli
bir sre sonra temelin toprak seviyesine grdk. Ustteki
kesme kabayonu temeli ynne yrt-
bulunan dikdrtgen kk hcrenin ku-
zey temel seviyesine kadar grdk. Bu
zamanda yan da ve kmesi
geliyordu ki, yan temel seviyesine kadar
sonucunu ortaya
3-F karesindeki geen ocaklara
benzeyen, zerini rten bir ocak ortaya
Geen buluntu gre, bu ilk ikinci ya-
tahmin ediyoruz. Ancak, geen ocak benzemesi bizi
en ok sonucuna gtrmektedir 3,4).
karenin 4-F karesi ile yerde ne
kaba yonu rlerek mimari bir ortaya Te-
mizledikten sonra bir (ban-
yo) veya kiler-depo gibi Kaba yonu
kiler ihtimalini daha da kuvvetlendirmektedir (Resim: 3; 3,5).
1997 kuzey ynndeki ta orta-
ya 1970 ta yan vaziyette
Aradan geen zaman iinde hergn biraz daha
olduk. 1980 da sol ise ta-
mamamen kk hale Ozellikle 1991-92 senesinde parseldeki
yeni ev buraya kum, getiren bu blm ze-
rinde gezinmesi tamamen sebep (Resim: 4).
594
1993 kadar ta yeri belli
ama, kendisi ortada yoktu. 1996 ve iten tesbit i ve
izip, 1997 iin n gibi gr-
nen ikinci bulunan, ama ana zerine oturan, bu-
gnk n Belki dneminde bir ta ama
bu nnde bulunan ortaya
ya karar verdik. sol amaya yan
maya daha ok zarar ve kadar s-
grdk (Resim: 4-5; 6-7).
5-F karesi iinde kalan nn aarken, 4-F karesi ka-
duvar kesiti iinde bir ve hemen onun nnde bir ocak
daha bulduk. Topraktan bu da, bir blm arazi iinde
Sz konusu bu nnde bulunan tan-
birlikte orijinal
ocak geen ve 1997 de ocaklara benzemektedir. Ta gi-
seviyesinde bulunan ocak ve yine, terk
tahmin etmekteyiz (Resim: 3).
Ta yan yekpare birer byk
(topuk zerine da kare kaidelerle ev-
Bunlardan sol kanada ait kaide daha vaziyettedir. son-
radan, yerinden iin Bunun
da sahipsiz bulup, burada ev yapanlar tahrip
nyoruz (Resim: 5-6).
nemden zerini ssle-
yen desenlerin grdk. zellikle kanat daha kt vaziyettedir.
Ta sslemeleri sadece yararla-
narak, sol kanada ait sslemelerden fikir edinebildik. Ta her
biri, iki yandan birer stunce ile Sslemesiz ilk
sonra mukarnas ssl ikinci yer Bu ikin-
ci bir stuce ile sona ermektedir (Resim: 6; 8,9).
yan kanat da dneminde belli-
dir. Aksaray yresinde, gnmzde, diye bilinen, kolay
bir iin desenler tamamen denilecek derecede Bu-
na zellikle kanadaait topuk zerinde yan yana, gemeli, yu-
varlak madalyonlar iine geometrik ssleme izleri grlmekte-
dir (Resim:6, 7).
Ta 5-F karesinde, metre nnn
arazi nedeniyle, kk bir zorunda
burada ta-
mamamen grebilecek kadar sonra
ca, nnde kaba yonu bir, duvar temeli bulduk. Bu teme-
li gelecek amak Muhtemelen, terkedil-
dnemelerde de su girmesini engelllemek zere bu temel-
leri (Resim: 1,5).
Ta muhtemelen r-
lerek Hem su hem de, kemeri ze-
595
rine oturan ikinci yknn bu rg ve de-
tonozda alan inilerin de hava
nerek Ilerdeki inileri temizleyip eski haline getirmeyi
(Resim: 5).
1997 dneminde, daha ilk gnden itibaren ok seramik,
madeni paralar ve camdan ss ortaya
Bunlardan sadece 8 adet seramik, bir ini 2 adet ve benzeri bir
para ile muhtelif cam meydana gelen cam envanter-
lik nitelikte bulduk.
Envanterlik nitelikteki seramiklerden ilk rnek 7.8 cm
hamurdan kk bir kasedir. Herhangi bir sslemesi bulunma-
yan bu Seluklu Dnemi'nde (env.no. D.97/1)
(Resim: 5).
rnek topraktan tek renk koyu zerine
ma figrl bir rnektir. Seluklu yz tipini bu fi-
grn yayvan tabak dolanan bir ssleme mey-
dana Seluklu dneminden (env.no. D.97/3)
(Resim: 8).
nc. seramik hamurdan yayvan bir ka-
ide Ii tek renk (env.no. D.97/4).
Drdnc rnek yayvan bir kaidesidir. ii
can moru renk zerine beyaz renk Ortada-
ki geometrik desenlerle bezelidir. Mavi beyaz renkli bu tabak
Byk Seluklu Seluklu (env.no.D.97/6).
D.97/13 numara ile rnek 10.5 x 7.5 cm. yay-
van bir kenar ii ve tek renk Ite
desenler yer
D.97/11 envanter kandil daire bir kaide zerinde
ykselen Fitil yerleri vaziyettedir.
6 cm. 7 cm. kandil Seluklu Dnemi 'ne
aittir (Resim: 9)
kandil D.97/12 envanter ile Seluklu
Dnemi'ne ait bu 7 cm. 4 cm.dir. 11 envan-
ter numarayla bir benzeridir. Ancak olarak ii
ve tek renk
D.97/5 envanter ini iindeki ssleme
birine aittir. Beyaz hamur zerine firuze rek ini
4x3 ve 2x1 cm. llerinde birbirinden iki paradan meydana gelmekte-
dir. Seluklu dnemi klasik sslemelerinden birisidir (env.no.D.97/5).
Kil lle bir kaideye sahiptir.
Kaide zeri inci dizilerine benzer desenlerle ssldr. du-
Seluklu Dnemi iin ilgin bir rnektir (env.no.D.97/7) (Resim: 10).
Madeni bir para gibi grnen kabara buluntu koni k
Uzeri dilimlidir (nervrl). 4.5 cm. buluntunun
596
3.5 cm.dir. Dnemi'nden, muhtemelen XiX.
(env.noD.97/2).
sekiz tane bilezik ile, cam ss ve iki cam boncuk-
tan meydana gelen ve muhtelif cam diye rnekler Sel-
uklular dneminden kalma ilgin (env.no.D.97/8; Resim: 11,12).
ok amorf nitelikli iinde envanterlik nitelikte iki
ele Bunlardan env.no.D.97/9 firiz 35
x 15 cm. pencere ve saak sslemesi Vzeri bit-
kisel desenler ve kabara iine desenlerle ssldr.
D.97/1O envanter ikinci yine pencere veya sa-
ak ssleme testere desenleriyle bezeli daire mo-
tiflerle ssldr. zincir motifleriyle bezelidir. Seluklular Dnemi' n-
den kalma bir ssleme
1997 dneminde en nemli biri e-
yerlerinde grlen atlamalar, sonucu meydana gelen
tamir etmekti, 1930-40 kesme cezaevi
yapmak kazmalarla sklnce bir hale duvar eti or-
taya Genel de yerleri
1974 ancak yerlerine iin bir
, bir bl m vaziyetteydi.
Y yz en harla kapatma bul-
duk. 100 milyon malzeme hem
maya yz tutan blmleri, hem de atlak dondurduk (Resim: 13).
nemli ise iinden geen sulama
1993 bu yana iinden ge-
en su nem ve iin
na istiyorduk. Ancak o tarihten bugne kadar para bulup
Mahalli yetkililere de bir trl kabul ettiremedik. Sadece
1996 Mercedes-Benz Trk bu bir
suyu knk iinde bu da
firma iyi su eskisinden daha fazla iine
akmaya
1997 dnemi su su ve belediyenin
geen yolun 30 cm. ka-
knkleri iki kat Bylece suyu hem
hem de daha birknk iinde temin ettiks.
1997 dneminde korumak iki proje
kuzey ynnde zerinde iki oda Bunlardan n-
deki oda Pandantif izlerinden kubbeyle bu oda-
(1) Bileziklerin ele geen benzer rnekleri mevcutur.Bkz. G.
Yumuktepe'', Sanat TarihiDergisi, ve Trk Dnemi
Sempozyumu, 9-11 Nisan1997, (Bildiriler), C.IX, s. 69,
(2) Eyp Kaya olmak zere Aksaray yetkililerine ve Aksaray
Belediyesi Ahmet Er ve AbdurrahimSertdemir'e eder-
im.
597
gerisindeki ikinci oda vaziyettedir. zeri tonoz ile
rtldr. Ilk oda iin ikinci zerinden akan ya-
st rtsn ve cephesini rt yz Orty
ayakta tutabilmek iin stten bir sundurma, iten de tonozu destekleyecek bir
proje (Resim: 14; 10).
mekanda, zellikle kk eyvan kemerinin ve kemer ki-
lit Kemer zengi itibaren tm keme-
ri destekleyecek bir proje 15; ll).
Her iki proje de Koruma Kurulu'nun sonra,
Mercedes-Benz geen fab-
mdr Hans Peter Heinstein olmak zere tm
na, etmek istiyorum.
10 tarihinde 1997 son verdik. yerleri ka-
su ynlerine verdik. 1998 yer-
den devam edilecektir.
598

ii !ii __..... ! j
i
-.._--......_.................... !
-- . --..... . .
c

00'
LI , ,
1: Aksaray-Melik Mahmud Gazi (Darphane)
cephesi, plan kare, 1997
-1.56
r-
AKSArlAY KAZI51-1997
2-EF Topr;)),
2: Aksaray-Melik Mahmud Gazi (Darphane)
2 E-F karesinde bulunan 1997
599
\
(

" .
-- . cr
C
--
, i 1
3: Aksaray-Melik Mahmud Gazi
(Darphane) ocak ve
plan kare zerindeki yeri, 1997
4: Aksaray-Melik Mahmud Gazi
Hangalu (Darphane)
3-F karesi, ocak, 1997
D '"
Aksaray-Melik Mahmud Gazi
(Darphane) 4-F karesinde bulunan
ocak, 1997
600
o.....
6: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu
(Darphane) kuzeyde bulunan
1996
o
i
7:
Aksaray-Melik Mahmud
Gazi Hangalu (Darphane)
kuzeyde bulunan
iten
1996
601
\1{5ARAY - OAf1PH/'.HJE 1997
'ACI<API PROFiU
8: Aksaray-Melik Mahmud Gazi (Darphane)
ta profili, 1997
---

"---
r

:
'((
Jt?1Ji
i'
:
iii
l'391
TAO<.AP1 CEPI-Eclzl",d
Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahi
(Darphane) ta cephe izimi, 1997
602
,"O 'i' (;0 it
3.00
;;,. 1/100
Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahi (Darphane) kuzey ynndeki
ikinci kat koruma projesi, yandan
:, f 1/0.
0
Aksaray-Melik Mahmud Gazi (Darphans) kuzey ynndeki
ikinci kat koruma projesi, cepheden
603
- 0.1



It-,Ao-P;:..O--

-+
11\
<r-.


o s o 'b. A.'191
o
'"
'"
il t,-i\b,"ijM Pd4Ljl
( Ciiilli9 6+U 01)A)
-10 l:>.P"'E.t-

PI\t..\..J.E
"
c
(l, :'.<9:e:-t-


+
i 0.00
:S:L-
+O. O O
:SL.-
12: Aksaray-Melik Mahmud Gazi
(Darphane) yan koruma
604
Resim 1: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu (Darphane),
kuzey ynnden genel 1997
Resim 2: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu (Darphane)
duvarlar ve 1997
605
Resim 3: Aksaray-Melik Mahmud Gazi (Darphane)
5-F karesindeki hamam,ocak ve 1997
Resim 4: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu (Darphane), kuzey
cephesi ve 1993
606
Resim 5: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahi (Darphane)
ortaya 1997

1
Resim 6: Aksaray-Melik Mahmud Gazi
Hangalu (Darphane)
sol
1997
607
Resim 7: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangahi (Darphane)
topuk ve sslemesi, 1997
Resim 8: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu (Darphane)
seramik buluntu, 1997
608
Resim 9: Aksaray-Melik Mahmud Gazi
kandil, 97
Resim 10: Aksaray-Melik Mahmud Gazi
Hangalu lIe
gvdesi, 1997
609
Resim 11: Aksaray-Melik Mahmud Gazi (Darphane)
bilezik buluntular, 1997
Resim 12: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu (Darphane)
cam buluntu, 1997
610
Resim 13: Aksaray-Melik Mahmud Gazi
(Darphane),
grnt, 1997

Resim 14: Aksaray-Melik Mahmud Gazi (Darphane), ikinci
kat cepheden 1997
611
';.'
Resim 15: Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangalu
(Darphane), yan 1997
612
VAN HSREV KAZISI 1997
Abdsselam ULUAM*
Ersin
Van Mze ve Yznc niversitesi Van
Gl evresi Tarihi Eserleri ve Kltr ve Uygulama
Merkezi Mdr Prof.Dr.Abdsselam Uluam' bilimsel
18.06.1997 gn Hsrev KIIiyesi ve Restorasyon Proje-
si'nin 19?,7 30.09.1997 tarihinde sona Giderler Van
(zel Idare Trk Tarih Kurumu Yznc
Universitesi Fonu ve Van Gl evresi Tari-
hi Eserleri ve Kltr ve Uygulama Merkezi Mdrl-
bu makam ve
kr ederiz.
1- 2-evre Dzenlemesi, 3-
Malzemelerin Tasnifi, 4-Rlve 5- Konservasyon
Ian, 6- Restorasyon olmak zere
l- (HK-97)
HK-96 dneminde tamamlanan son tespit
etmek dia ve negatif filmleri ekilerek genel bir
l. Medresenin ile Hcrenin
Medrese hcrelerinin yer alan 4.80 x 4.90 m. ltilerin-
deki odada, 30, 30 ve LO cm.Iik katman halinde sonunda zemin
ortaya (Resim: 1,2). gney
hcreye geilen 95 cm. muhtemel bir bulun-
ok pipo ile tespit
* Prof.Dr. Abdsselam ULUAM, Yznc niversitesi, Fen-Edebiyat Fak!tesi,Arkeoloji ve Sa-
nat Tarihi Blm yesi, VAN.
Ersin KAVAKLI, Mze Mdr, VAN.
(I) Van Mzesi 'nden Hanefi Biber, Yznc niversitesi Arkeoloji ve Sanat Ta-
rihi Blm Osman Aytekin, Ali Boran, Ertan, Mehmet Kulaz ve
15 ise Van MYO Restorasyon Blm
ztrk, Rafet Nuri Burhanettin ile sekiz
613
gneyinde, Y plankaresinde 30 cm.lik iki katman so-
nunda 4.20x4.20 m. llerinde kare bir mekan daha ortaya Bu hc-
re odadan 50 cm. daha kotta olup zemininde ve halde

2. Hazirenin
Caminin ve gneyinde yer alan hazirenin, -30 cm.lik tek katman ha-
linde (Resim: 3,4), sonuta kotlarda mezarlar tespit edil-
Al , ve V2 karelerinde atma lahit; karesinde ise dikdrtgen
linde bir mezar ortaya Al ve karelerindeki mezarlar dzeltile-
rek stleri karesindeki mezar 3.10x3.75 m. llerinde olup,
duvar 70 cm.dir. Iinde 40 cm. kotunda zeri bir
mezar yer V3 karesinde kemikten bir ile ve
renkte kuru boya
A Zl , v -V4 karelerinde klliyenin gney ve evre
ortaya evre moloz olup, XX.
tamir evre
30,30,30,20 cm.lik drt ama sonunda orijinal zemine
da kotlarda muhtes duvarlara lmleri ve resimleri
tan Toplam 30 m.lik evre zemine kadar
Ikinci katmanda izleri ile bol pipo, ve oksitlen-
metal her katmanda ok hayvan ke-
Y karesinde klliyeye birisi ortaya

evre Y karesinde kl1iyenin vakfiyesinde de
belirtilen Ancak, .55x2.95 m. llerindeki g-
nmze temel izleri ile bir knk
evre V2 karesinde birisi Rus,
(H) tarihli olan iki adet sikke Yine bu ama-
da halde V2, V3 karelerinde adet seramik
3. Medresenin Kuzey ve
HK-96 dneminde ve mutfak, kiler gibi olan medre-
senin hcresinin blmlerin
(Resim: 5,6,7). A5 karesindeki medrese hcresinin 30
cm. kotunda bir ama ile sal zemini ortaya
AI, All, BI, BII karelerinde medreseye ait bir hcre daha ortaya
Zemin olmayan 4.35x5.20 m. llerindeki hcrede, katman-
larda seramik pipolar, hayvan kemikleri ve izlerine rast-

Bu hcrenin gneyindeki katman halinde DIl,
CIL, BII karelerindeki ilk katmanda 60 cm. ve kerpile
evre ortaya halde
lara Ikinci katmanda dzgn olmayan 30 ve 50
cm.lik katmanlardan sonra ikinci bir zemin tespit 20 cm.lik son kat-
manda 20 m. ve 20 cm. su Su ka-
614
V5, V6, Y6,Z5,A5 karelerinde devam ederekA5 karesindeki SOxSO cm.
llerindeki kuyuya Kuyu 130 cm. olup et-
Bu amalar ok kk cam
seramikler, pipolar, hayvan kemikleri, metal para-
ve izlerine
A5, B5, C5, D5, E5 karelerinde sonunda (3x28.70) kot-
larda zemin ortaya A6 karesinde ise klliyenin
bir blm Dzgn kesme
zerinde ivilere
Medresenin kuzeyindeki D5, E6 karelerinin drdnc
zamandan 4.40x6.50 m.lik bir mekan ortaya
(Resim: 8). Iinde dnemlere ait stte altta dikdrtgen olmak
zere iki kat tespit seramikler, pipolar, hayvan
kemikleri, ile iki adet kk testi Testiler ki-
remit rengi seramik hamuru ile arkta olup zerinde ssleme, ve
perdah bul
C4 ve D4 karelerinde birinci katmanda ve hamamdan gelen sula-
tahliye Medrese avlusundaki ile
burada daha sonra alttan tahliye edilmektedir (Resim: 9).
Arklar, 2.00x2.60 m. llerindeki su tahliye dzgn kesme
la C4 karesinde bir adet anahtar
Medresenin AI, BI, CI karelerinde iki katrnan ha-
linde her iki katmanda da kotiarda zemin rast-
(Resim: 10). Bu ama CL, C2 karelerinde sonraki dnem-
lerde blm ortaya Burada mrekkep kul-
toz boya, seramikler Unc katrnan sonunda ze-
min ile ait ve
4. Trbenin Gneyindeki Kare
V4, VS karelerinde, birinci katmanda zemini ve bir
mekana sondajda zeminin daha
30, 30, 30 cm.lik kotlarla srdrlen sonunda, 6.00x6.30 m.
llerinde kare bir ortaya (Resim: 11). Gney ve kuzeyde birer
bulunan bu iinde ile gneydeki
blm nnde ve metal
cak oksitlenen metallerin, muhtemelen bir ait an-
Gneydeki iki birbirini izleyen
palmet motiflerini ieren sslemenin yer bunun bir ta ihti-
malini mimari malzemenin cami ile
Im. dzgn kesme nemli bir
etmektedir. Byk bir sonucu du-
varlanndan iki gnmze Duvar
rutubetli toprak olarak (Resim: 12).
Trbe veya klliyeye iki bir
kare iki sonradan belli olmayan
ortaya
615
5. Klliyenin ile Yolun
AI, ZI, V i karelerinde sonunda, zemin
nin, kl1iyeye ait bir ve yola ait CL, Bl kareleri n-
de sondaj 30 ve 20 cm.lik iki katman sonunda ortaya
(Resim: 3,10).
Al, BI, CL, ZI ,Y1, karelerinde sondajlarda klliye iinden de-
vam eden zemini yol 6.25x1.90 m.lik ama sonunda
dzgn yolun bir blmnn
10.06.1997 tarihinde HK-97 dneminin blm 26.07.1997
tarihinde sona Bu tarihten itibaren konservasyon ve restorasyon

2. evre Dzenlemesi
HK-96 ve HK-97 dnemlerinde tamamlanan (O) kotuna
gre tesviyesi sonra ince Bu
dia ve negatif filmleri
3. Malzemelerin Tasnifi
mimari yerlere gre
tasnifleri restorasyonda zere caminin iine; camiye ait
kk ini ile seramik ve kk buluntular ise restorasyon ve de-
sen zere laboratuvara (izim: 2, 3;
Resim: 13-16).
4. Ralove
tamamlanan medrese hcrelerinin evresi ile
daki hcre, kare mekan ve klliyenin rlveleri iin 1/50 le-
lmleri (izim: 1).
5. Konservasyon
J. Medrese Hcrelerinin Konservasyonu
HK-97 dneminde ortaya medrese hcreleri ve dershane
oda) ile HK-96 sezonunda tamamlanan medrese hcrelerinin zemin-
lerindeki tahrip stleri 50 cm.
da toprakla
2. Caminin Gney ve evre Konservasyonu
Al, ZL,Y1,V 4 karelerinde yer alan caminin gney ve ev-
re 90 cm. ve 150 cm. konservasyonu ve
restorasyonu koruma (Resim: 17).
616
6. Restorasyon
Hsrev KIliyesi 'nde cami ve nndeki kare mekanda Ahlat
(andezif tf) restorasyon da malzemeden
yararlanmak zere Ahlat'tan beyaz, kahverengi ve siyah renkte andezif tf

J. Camide restorasyon
Caminin cepheden mihrap gvde, klah ve
palmet ssl tepelik na uygun restore (Resim: 19,20).
Caminin alt kat pencerelerinde birincisinin ikincisinin
ve ereve ncsnn ereve, ve kemer
kuzey cephedeki pencerelerden alt minare kaidesindeki
cephedeki pencerelerin gneydeki pencerelerden
taraftakinin ikisinin ile restorasyonu ger-
ekI
Caminin kubbe 16 sklen ve tahrip olan st
na uygun restore (Resim: 21)
Kubbe harputalardan tahrip olanlar rtlerek yerinden
daha sonra kahverengi Ahlat ile yeniden
Cami minaresinin beyaz Ahlat
uygun olarak yeniden 3.50 m. is-
keleti zeri 1.5 mm. levhalarla ucuna
i m. boyunda bir alem ve paratner (Resim: 22).
2. Kare Restorasyonu
V4 karesinde ortaya kare
temele kadar rutubetten eriyen lmleri ve resim-
leri ekildikten sonra iki yeniden Gney-
deki yer alan palmet sslemeli ereve tahrip ol-
gre yeniden yerine (Resim: 18).
Tm yaz boyunca srdrlen ve restorasyon 1997
blm, planlanan ve umulan hedefin zerinde bir ile
617
HSREV KLLjyESi
nLVE DURUM PLANI
__ :L --"
,

i
L
izim 1: Hsrev Klliyesi. 1997 durumu
618
izim 2: Hsrev P a a Camisi inileri kenar ereve deseni
izim 3: Hsrev P a a Camisi duvar inileri deseni
619
09.10.1997
B.N.KULAGUZ
Resim 1: Medresenin ile
Resim 2: durumu
620
Resim 4: Gney hazirenin
621
Resim 5: Medresenin hcrelerinin
Resim 6: medrese hcresinin - buluntu
622
Resim 7: hcrelerinin
Resim 8: Medresenin kuzey cephesi nndeki
623
Resim 9: su
Resim lO:Klliyenin geen caddeye ait
624
Resim 11: Trbenin nndeki kare
Resim 12: kare
625
Resim 13: camiye ait ini
Resim 14: seramik rnekleri
626
Resim 15: pipo rnekleri
Resim 16: metal rnekleri
627
Resim 17: Klliyenin evre konservasyon
Resim 18: Trbe nndeki kare konservasyonu
628
0
'
\
N '
c
l
R
e
s
i
m
2
0
:
R
e
s
t
o
r
a
s
y
o
n

c
a
m
i
n
i
n
m
i
h
r
a
p

R
e
s
i
m
1
9
:
M
i
h
r
a
p

r
e
s
t
o
r
a
s
y
o
n

Resim 21: Kubbe ve minarenin restorasyonu

Resim 22: Restorasyon minarenin
630
MUSULAR 1997 YILI KAZISI
Mihrihan
Muhsin ENDOGRU

Musular Mevkii, Aksaray ili, ilesi, Ky ie-
risinde, anak mleksiz Neolitik Dnem
700 m. ve Melendiz volkanik arazisi iinde
yer alan bu iki Melendiz-Su Hyk
Melendiz'in Musular ise
Aksaray Mzesi Mdr M. ni-
versitesi PrehistoryaAnabilim M. bilimsel
ilki 1996 1997 N. E.
S. O. kurulunca, Arkeolog C. Er-
gl, N. Kayacan, A. Orhun, S. ile Prehistorya Anabilim
cilerinden O. H. Lostar, Seba ve S. Yksel'in lek-
li devam Aksaray Mzesi 'ni Arke-
olog, D. Kara temsil 1997 Istanbul Universitesi
Fonu'nun maddi destek ile Aksaray ile ba-
zel ve gerek parasal ynden, gerekse malzeme ve
bilimsel Sz konusu resmi, zel tm ve

* Dr.Mihriban Prehistorya Anabilim Edebiyat Fakltesi, niversitesi.
Muhsin ENDOGRU, Mzesi Mdr, AKSARAY.
(I) Musular Kurulu, T.CKltr ve Muzeler Genel ile ni-
versitesi Fonu ve Aksaray olmak zere Aksaray Kltr Istanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Aksaray Meslek Yksekokulu, Kayma-
Ilk ve Aksaray Ili Ky Hizmetleri
bor bilir. gerek parasal gerekse malzeme bulunan Dr. Marie Claire Ca-
uvin, Do. Dr. Nur Dr. Mge nezdinde Rotta Kimya ve San. Ltd.
Murad Remzi Orhun, Glberk-Engin Ertan, Kerim Benhisavi ve Turgut Derman'a en i-
ten Girgin ve G/ay Sert izinlerinin bir blmn Musu-
lar'da geirerek ekip yesi olarak her trl ve Murat Akman
ziyaret ederek uurtma ile hava ekimlerini tmne
lerimiz sonsuzdur. Hyk Prof. Dr. Ufuk Esin ve Yrd.Do.
Dr. Harmankaya ile ekibi; Kaletepe ObsidienAtlyesi bilimsel Do. Dr.
Nur ile Dr. Didier Binder, Dr. Fsun ve ekibi; bilim-
sel Do. Dr. Sevil Glur ve ekibi ziyaret ederek bilimsel ve ynlen
631
Musular 1997 1996 yrtlen sistematik yzey
ve alanda (izim: 1).
Kuzeydeki dzlk alanda E 11 1996 bir ocak yeri,
kire kk bir ve bir iskelet buluntusu ile olduka
zengin ve kemikten kk buluntu veren 1998:
209, Resim: 2) hemen gneyindeki Bu alan ile en yksek
oturtulan H 11 ve 12 (izim: 1), E 11'de
gibi yzey hemen yerel sayolarak bili-
nen volkanik Dolgu zellikle amada
tmyle obsidien alet ve ile hayvan kemikleri hi bir ya-

Buna en yksek evresinde N-O
II ve N-O (izim: 1), kuzey kesimindeki tah-
ribata grece daha iyi
Ortaya Musular ana evrenin
ortaya Bunlardan en yenisi yzey ola-
rak ortaya anak mlekli evredir, ise anak mleksiz Neoli-
tik Dnem'in iki evresi yer Bunlardan stteki, an iin temel-
li evresi olarak alttaki ise, tek bir
la temsil edilen evresidir.
ANAK EVRE
anak mlekli evre O 12 yer
alan ve yeri olarak yorumlanabilecek 2 x 3 m. lik bir alan ile anak m-
leksiz stten kesen drt ukur (Resim: 1) ve iinde bulunan
mal ve biim anak mleklerle bilinir.
anak mlekler y'e yzey birbirleriyle benzer
zelliklere sahiptir (Resim: 2). On analizlere gre mal grubuna
ancak bu dnemsel ya da belirleyici
dir.
en fazla sahip 1. mal grubu, pembemsi-bej kil hamurlu, iri
ve bolorganik, kk ve seyrek bol kum, mika kat-
ya da kendinden genelde hafif seyrek olarak parlak
pembemsi-bej, ya da koyu gri, pembemsi ve bu tonlar-
da bir yzey rengine sahiptirler.
mal grubunu rnekler, grimsi koyu bej hamurlu, ince ve
orta organik, kk ve iri bol ya da kendin-
den ve hafif grimsi koyu bej yzey rengine sahiptir.
nc mal grubu, pembemsi-bej hamurlu, ince ve az organik, kk ve
bol bol kum Boya ve parlak Kiremit
dirmelerde hepsine en iten bir bor biliriz. iler
lek, Hasan Kenneth Becker, Dr. Rene Cappers, Gner Dr. Udo Hirsch, Dr. Mus-
tata Dr. Catherine Kemal Kk, Dr. Wendy Matthews, Dr.As-
Porsuk Ekibi ve Aksel Tibet, Dr. Henk Woldring ve Semra ziya-
retleri gsterdikleri dostluk ve hepsine yrekten borluyuz.
632
pembemsi-bej yzey renklerine sahiptir, paralarda i yzey nede-
niyle gridir. Birinci mal grubundan sonra en grlen mal grubunu
Drdnc grubun hamuruna iri ve bolorganik malzeme,
iri ve bol ve bol kum kt ve bu nedenle dklen ta-
neli bir sahip ya da kendinden
pembemsi-bej yzey rengine sahiptir.
mal grubu, birinci ve nc grubun hamur ve zellikleriy-
le ancak ve kum bu gruplara oranla daha az
kendinden ve iyi turuncumsu-bej, pembemsi-bej, gri ve bu ton-
larda yzeyleri mevcuttur.
Biimler de mal gruplan gibi gstermez. En grlen form,
kaseler ile mleklerdir (izim: 3). Kaseler dz 25-30
cm. sahiptir (izim: 2). Kresel gvdeli, hafif ie
dnk ( izim: 2, alt seyrek grlen mlekler,
boyunlu, kk ve byk kresel gvdelidir (izim: 3). Az
da (izim: 4). Dipler de basit dz ya da ha-
fifie dnk biimlidir (izim: 4).
birlikte bulunan anak mleklerin hi bir
kk buluntu ele olmakla birlikte, olarak alanda,
ok tften bir havan (izim: 5) ile delikli, ta-
olarak iki buluntu ortaya (izim: 6).
Musular anak mleklerinin, Orta Anadolu Blgesi 'nde
(Todd 1980) (Glur 1995a, 1995b) ile blgede ya
da olan anak mlekleriyle
sonucu, an iin Kalkolitik Dnem'in n grl-
mektedir. Bununla birlikte Orta Anadolu' da anak mlek stratigra-
fik olarak bir yerinin bu sorunun -
zmn

st evre mimarisi, N-O II amalannda ortaya drt-
gen temelli mekanlardan kompleksinin temsil te-
melli evresiyle bilinir (izim: 7; Resim: 3). Kuzeyde hcre grnml
iki kk mekan (B ve F mekanlan) ile bunun gneyinde
da uzanan byk bir mekan (G) ve ince uzun ve dar bir mekan (H)
yer (Resim: 4). Kuru ile ortalama 0.80 m
duvarlara sahip kompleksinde ilgin olan, B ve H mekanlannda, ana duvar-
lar rldkten sonra mekan ilerine duvarlara olarak eklenen dizileri-
dir. B 1.80 x 1.80 m. olan kuzey ve i yz-
lerine eklenen bir halindeki dizisi ile 1.40 x 1.40 m.ye
de, koridor biimli 0.90 x 4.30 m. H kuzey, ve g-
ney i yzleri de bir dizisiyle ve sonuta 0.60 x 3.60
m. boyutlanna 1.0 x 1.80 m. F byle bir uy-
gulama grlmezken, ve gney duvar/an tahrip 3.80 x 1.50 m.
sahip G duvanna 0.40 m. yan
633
yana iki ilk gzlemler duvar yenilernesi ya da
eklemeler olarak yorumlanan bu bir
tr seki
tmnn temel seviyesinde taban,
taban st mekan dolgusu ve kk buluntunun ele gememesine neden
tur. B taban seviyesinde ortaya yerel zellikte kk
pembe tf taban dzlemini
Dolgu iinde gzlemlenen kerpi st
kerpile devam gstermektedir.
Mekan ilerinde hi bir kk buluntuya olmakla birlikte
yzey olarak bulunan iki adet balta (izim: 8),
byklkte ve olarak olabilecek nesne, sz konusu
temelli evresi olarak kabul edilmektedir.
Kompleksin (O 12 yer alan evreye ait duvar
(izim: 7), LO m. den fazla ve 1.00 m. sahiptir. Du-
ilgintir: bakan iki yzne iri bloklar, dzgn yz-
leri seilerek, dikIemesine ye dikIemesine kon-
duvara bir grnm vermektedir (Resim: 5). Iki iri blok
kalan pembemsi yerel tf Duvar
tahrip ele
KIRMIZI TABANLI YAPI
Musular 1997 ortaya en eski evre
taban ile temsilolunan evredir. 3.5 x 4.5 m. tek me-
drtgen ve gney kerpi korunageI-
buna tmyle tahrip (izim: 7; Resim: 6). Anali-
zi henz iin gzlemlere gre, tf ile kil
daha sonra boyanarak sylenebilir. Il-
gin olan, bitim yerlerinin ve duvar
lerinin
Taban zerinde kuzey ve gneyde, iki taban
0.50 m. bir ukur, bunun kuzeyinde ola-
bir direk delikli yas bir gney
0.25 m. bir dikme (?) yer (Resim: 7).
Taban zerinde yer alan zengin ve iyi
hi bir kk buluntu ele Mekan dolgusu iinde obsidien ve
hayvan de olduka Yzey ile olarak bulunan iki
adet sonra

YONTMA ALET
Do. Dr. Nur Balkan ynetimindeki lisans ve yksek lisans
lerinden bir grup incelenen anak mleksiz Musular
mesinin yontma endstrisinde ana hammadde, obsidiendir; ise
ok az alet ile temsil edilir.
634
5000 para zerindeki ilk gzlemlere gre, Musular'da dilgi endstrisi
hakimdir, naviform teknolojisi Hammaddenin,
kabaca olarak ve bu n form ekirdeklerin
ekirdekler olduka az ve sonuna ka-
dar durumda ele
Aletler, endstrinin yzde 16.8'ini Tm dzeltili kul-
izi en byk grubu (%
34.2). Yonga zeri (%22.2), dilgi zeri (%12) ok da-
ha fazla aletler kalemler, deliciler, sarp dzeltili dilgiler ve ara
para olarak bilinen aletlerdir; mikrolit yoktur. ise olduka ok
(%4.6) (Resim: 7); tek yz dzeltilidir, seyrek olarak iki yz
dzeltililere de yine seyrek olmakla birlikte Byblos da grlr
(izim: 9).
ok az kk grenIi, iyi kalite-
de aletlerin tm - yonga zerine bir deli ci
dzeltili dilgilerdir (Resim: 8). retildiklerine dair hi bir
iz takas Musular'a
mektedir.
gibi ok grlen aletlerin Musular yontma alet
endstrisinin iki -tek yz dzeltili oval biimli ular- blgede-
ki (Todd 1980:59), Can Hasan III (Ataman 1988) ve atalhyk ile (Bal-
994: 128-129); ara para olarak ve mal-
zemeyi yarma splintered pieces, ise Can Ha-
san III (Ataman 1988) ile (Fujii 1995:141-142) grlr.
HAYVAN ve
Rijks niversitesi/ Groningen'den R. Cappers and H. Woldring
dan bitkisel ilgili analizler henz olmak-
la birlikte, yzdrme gzle edilebilen itlenbik
(Celtis) ve ok az taneleri, Musular'da
da etmektedir.
De H. Buitenhuis incelenmekte olan hayvan r-
nekleme yntemiyle kk bir blm zerinde
gre koyun, kei ve gstermektedir, ancak henz hi bi-
rinin (H. Buitenhuis ile zel

Groningen' de izotop tarihlernesi olan r-
nekten sonucu biri, tarihlerle GO 7980220 tarihini ver-
(GrN-23518). Tarihlendirmenin an iin tek
bunun greli tarihler ve zellikle Hyk C-14 tarihleriyle (Esin 1998:
103) uyum iinde grlr. Bu durum, G 8. bin hemen ta-
rihlenen Musular kronolojik olarak Hyk' takip
635

Bu sonucu, Musular' daki H-
yk'teki terk edildikten sonra, ya da ve erozyonla tahrip
yzey srerken sylenebilir.
sonra Musular'da ise bu yer nedeni, iki
yerinde de Sz konusuysa
daki mimaride kerpiten temelli kerpi izlenen
sre, bunun yerel mi, etkili bir mi gibi sorular, nmzdeki
srdrlecek
KAYNAKA
ATAMAN, K., 1988, The Chipped Stone Assemblage from Can Hasan 1I/: A Study in Typology, Tech-
nology and Function Doktora Tezi), Institute of Archaeology, London.
N., 1994, La Neolithisation de i'Anatolie. Varia Anatolica VII, Institut Franais d'Etudes
Anatoliennes,
U., 1998, The Aceramic Site of and its Ecological Conditions Based on its Floral and Faunal
Remains, TBA-AR 1, 95-103, Ankara, 1998.
FUJII, S., 1995, Hyk: a Pre-Pottery Neolithic Site in the Yay-Gl Lake Basin, Central
Anatolia, T. Mikasa (ed.), Essays on Ancient Anatolia and its Surrounding Civilizations: 131-152.
Bulletin of the Middle Culture Center, Japan. VoL. VIII, Wiesbaden, Harrassowitz.
GLUR, S., 1995 a,Aksaray, ve 1993 Yzey XLL. Sonu-
191-214, Ankara 1994.
GLUR, S., 1995 b, Some Unknown Aspects of Westem Cappadocia: Results of the 1993 Survey.
Readings in Prehistory, Studies Presented to Halet ambel, 149-174, IstanbuL.
M.- M., 1998, Musular Mevkii 1996 Projesi (Aksaray
XV II. cilt, 199-217, Ankara.
TDD, 1., 1980, The Prehistory of Central AnatoZia i: The Neolithic Period. Studies in Mediterranean
Archaeology, c: LX, Paul Astrams Frlag, Gteborg.
636
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
A \
B\,\ \ (' \. -.; "'1--1--1---1--+--+-1--+-+-1
c ,\ '-..... ''',
Q
1\
\ 'I \ i ! f ! i, \ 1\
\
,\1\ i ;' i//../! .i i \, R
\
\
\ ,\ " f :'/:,,</,/,/ ! \
s
T
u
W/::::;;,' / /
i
i i
N
U
MUSULAR MEVKii 1997
i i
izim 1: Musular, 1997 alanlar (E.
637
'--:--T----77
---"1-77
1--71/1
1

/1\
)-1
1
- - ) -
L
i:
izim 2: kaseler, Musular 1997 izim 3: mlekler, Musular 1997
" ll"
\

izim 4: mlekler, dipler; Musular 1997
638

izim 5: anak mlekli Evre'ye ait havan
(A. Orhun)
M,9741
izim 6: anakmlekli Evre'ye ait
(A. Orhun)
639
i
:
.<;=
- ~ - - - - C - " i
i
i
i
,. ~ i
, , ~ ,!
. i
, 'i
' 1
--,0----"'1'
640
'1=----'
[-.-----------1"
i-
i #
i l
\
i
i
i
i
i
L
1
,------
[ ,
M. 91-45
M.9736
izim 8: baltalar (A. Orhun)
izim 9: Obsidien ular, anak mleksiz
Neolitik Musular (N.
641
Resim 1: anak mleksiz Neolitik kesen anak mlekli
ukur (M.
Resim 2: Musular Kalkolitik (?) anak (O.
642
Resim 3: Musular anak mleksiz Neolitik (M. Akman)
Resim 4: temelli evre'si (O.
643
Resim 5: temelli evresi'ne ait duvar (O.
Resim 6: evresi (O.
644
Resim 7: Obsidien ular, (A.Boratav)
Resim 8: a k m a k t a dilgiler (A. Boratav)
645