_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

XIX. YZYIL OSMANLI EKONOM VE EHR SLET: AM Osman CENGZ1

Sokaklar dar ve girift ama Kahiredekilerden ok daha az. Sokaklarda sadece, karanlk ve kasvetli bir grne sahip mesken-evler var. Birka evin sokaa bakan penceresi yok. Olanlar da sk ahap kafeslerle kaplanm. Pazarlara ve halkn dier urak yerlerine yaklancaya kadar btn ehir, tuhaf ve gizemli bir sktla kuatlm grnyor. KINNEAR (1841: 279)

Giri: dar ve mar Panaroma Romallarn, Perslerin ve Araplarn efsanelerini yzyllardr isminin zerinde bir mhr gibi tayan Dmak2 ok kltrllk corafyas Bildm (am lkeleri: Suriye, Filistin, Lbnan ve rdn) blgesinin barnda atan kalbiydi. Bereketli Hilalin gney-bat kolunda yer alan ehir, sonraki ismiyle am; 1521 ylndan itibaren kesin olarak Osmanl hkimiyetine balanm ve bu hukuk ballk 1 Ekim 1918de ngiliz ordusuna bal Avustralya birlikleri tarafndan igal edilip, Mart 1920de Faysaln krall altnda baehir olarak bamsz Suriye devleti emsiyesine girinceye kadar srmtr.3 Bir yeryz cenneti olarak tasvir edilen kentin,4 XIII. Yzyl Mool, XV. yzyl Timur istilalaryla, bu yzyllar ncesinde kazand imar ve refah varl sekteye uram; XVII. yzyln hemen banda Canbolatolu Ali tarafndan muhasara altna alnp kenar mahalleleri yamalanm, ksacas bahsi geen asrlarda am, gzelliinden ok ey kaybetmiti. XIX. Yzyl da kent iin alkantl ve sancl bir zaman dilimi olacaktr. amn tarih boyunca ilgi grmesi, hatta ortadounun idar merkezlerinden olmas, antik dnemden itibaren Beyrut hinterland ve slam fetihleri sonras hac gzergh gibi ticar-din kavramlarla veya bunlarn trevleri olan bakaca sebeplerle aklanabilirdi. Gemiten gelen bu idar merkez olma gelenei kenti zenginlemeye ve bymeye hazr hale getirmi, bu sayede eitli siyasi ve sosyal hadiseler akabinde abuk toparlanmay baarmtr. XIX. yzyln son eyreinde am sanca,5 Hama ve Havran sancaklaryla Suriye

1 2

Pamukkale niversitesi, FEF. Tarih Blm Doktora rencisi Kalkaend (1987: IV/95) 3 Buzpnar (2010: XXXVIII/311-319) ehir, Antilbnan (Cebelark) dalarnn dou eteklerindeki Ksiyn da ile Badiyetm ad verilen l sahas arasndaki vahada (Gta Vahas) kurulmutur. 4 Hartmann (2001: 300) 5 am sanca -Binba Mustafa Rasimin verdii bilgiye gre- am, Dumanik (Duma), Vadilacem, Hasba, Raya, Baalebek ve Beklaziz kazalarndan olumaktadr. Mustafa Rasim (1305: 266). Beyrut Vilayeti kazalar ise Beyrut, Lazikiye, Trabluam, Akka ve Belkdr. Age. s. 269

~1~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

Vilayetinin6 merkezi durumundayd.7 amn idar bakent, Halepin ise ticar bakent olarak ne kt sylense de8 kentin, blge ticaretine de liderlik ettiini kaydetmeliyiz.9 ehir portresinde ise yzyl iinde pek ok deiiklik meydana gelmitir. Bu deiikliklerin dnce yansmalarn mevcut mimar yaplardan takip etmek mmkndr.10 XIX. Asr, Tanzimt (1839) ve Islahat (1856) Fermanlarnn yrrle sokulduu ve II. Mahmut (1808-1839), I. Abdlmecid (1839-1861), Abdlaziz (1861-1876) ve II. Abdlhamit (1876-1909) gibi her biri Devlet-i Aliyyeyi payandalayan yenilenme ve yeniden merkezleme temal reform ve nizamname seferberlii takipisi irade-i seniyyelerin tahta getii bir yzyl olmutur. am 1831-1840 Yllar arasnda Msr Ynetimine balanmsa da Kahirenin idar politikas, nceki dnemlerde olduu gibi, Avrupa etkisindeki Beyrut-Yafa ky hattna deil daha ok Halep-am-Kuds hinterlandna odaklanmtr.11 ehir, yaklak 130 hektarlk surlarla evrili bir blm, surii mahalle, vahada geimini tarmla salayan ok sayda birbirine yakn ky ve kendisine iki kilometre kuzeybatda Cebel-i Ksiyn eteklerinde kurulmu Slihiyye yerleiminden meydana gelmekteydi. ehrin sileti yzyllar iinde istila ve yangnlarla pek ok tahribata uram olmasna ramen esasen hemen hi deimemitir.12 Zengiler, Eyybiler ve Memlkler zamannda pek ok medrese, ar ve hanlarla mamur olmu, Osmanl-Trk devri ise ehrin imar tarihindeki erefli yerini almt. 13 Klasik slam ehirlerinin genel zellikleriyle uyumlu olarak zamann rgtlenmesi mekandaki rgtlenmeye yansm ve en ok vakit geirilen ulu cami14 ve onun evresini saran arlar bu kentte de plan merkezini paylamtr. Planlarn geliim seyrine baklrsa Romallarda, bir kale ve o kalenin etrafndan geni bir alann surlarla evrilmesiyle muhkem hale getirilmi klasik feodal ehir anlayn yanstan kent, Eyybilerde Babs-Sar ile Bb Keysn arasnda gneye; Babl-Ferec ile pazarlar mahallesi (Sklar) arasndan kuzeye ve Bb Cbiyeden de gney-bat istikametine doru genilemitir. Salihiyyede de zaman iinde belli oranda bir byme gzlenmektedir.15 Memlkler zamannda Yukar Meydan Mahallesi, Kanavt ile Musall mahalleleri aras ve Saruca Pazarnda yeni yaplarla kent bymtr. Bu evrimler ve imar esasen, Kuzey Suriye, Havran, Filistin ve Hicaza giden byk ticaret yollarnn nemine balyd.

Buradaki vilayet ifadesi nemlidir. Bu satrlar referans gsterdiim eser, bir ders kitabdr ve 1864 Vilayet nizamnamesinden sonra (1305/1889 senesinde) Mhandishane-i Berr-i Hmayn ve Hendese-i Mlkiye Mektebi iin telif edilmitir. 7 Mustafa Rasim (1305: 265) 8 Hanna (2005: 106) 9 Issawi (1988: 159) 10 Deien zamanlarn ve anlayn bir da vurumu olarak XIX. Yzyl Osmanl amnda sanat ve ehir kalknmasnn ksa bir deerlendirmesi iin bkz. Stefan Weber,(1999) Ottoman Damascus of the 19th Century Artistic and Urban Development as an Expression of Changing Times Art Turc / Turkish Art 10th International Congress of Turkish Art. Geneva ,731-740 11 Avc (2004: 53) 12 Hartmann (2001: 307) 13 Hartmann (2001: 306) 14 Cmii Ben meyye el-Kebr, meyye Cmii olarak da bilinir VI. Emev hkmdar I.Velid tarafndan yaptrlm 715 senesinde ins bittii yl I. Velid lmtr. Cami, iiler ve Hristiyanlar iin de ziyaretghtr. 15 Raymond (1995: 26) Kr. Ekler, ehir planlar bu metin, 14-16

~2~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

Osmanllar dneminde ise ehir Havrana giden gney-bat yolu istikametinde yani aka hac gzergh zerinde geliimini srdrmtr. Kentin dou blmnde bu yne doru geliimi tkayan Yahud ve Hristiyan mahallelerinin varl nedeniyle douya doru hi bir yaylma olmamtr. Bu yzden Byk Cami [Emev Camii] ile Dz [Mstakm] Sokak arasndaki pazarlar mahallesi (kentin merkez hcresi) bat duvar boyunca Saruca Skunu Meydana balayan byk sokan biraz dousuna kaym ve merkezi konumunu korumutur.16 XIX. yzyldaki batya doru bir milden fazla, gneye doru ise iki mil olarak gerekleen genilemeyle birlikte kenar mahalleler de ehre katlm bylece ehir, meydan ile mahallelerden oluan dalist bir yap kazanmtr.17 Raymondn ifadesiyle de dari binalarn ve kltrel yaplarn, kalenin batsna yerletirilmeleri amn bu greceli yeniden merkezlemesine katkda bulunmutur.18 Kentte 45 ar,19 57 han,20 (1871de) 6.606 dkkan21 vard. Hanlar, st ak merkezi mekanlaryla geleneksel yapy srdrm olsa da kubbelerle rtl yaplar da az deildi.22 Bbl-Haddin yaknndaki Rum pazar (The market of the Greeks) buraya gelen her seyyah tarafndan ziyaret edilen kentin en renkli pazarlarndand. Burada, am kllar ve hanerleri, gm altn ve deerli talarla sslenmi her eit silah, ran hallar, Kemir ve Hint allar satlmaktayd.23 Kuyumcular ars merkez camiye bitiikti.24 Kalenin hemen gneyinde II. Abdlhamid tarafndan yaptrlan Hamidiye ars, douya doru Rum Pazarnn devam gibiydi. Bakrclar ftvvetinin, kulaklar sar eden grltsn saralarn eyer ve asker kou takmlar imal ederken kardklar sesler takip ediyordu. ehirdeki han gibi yaplarda Saracenic mimar belirgindi.25 Btn tecrbeli ve salam tccarlarn byk hanlarda veya kervansaraylarda depolar vard. Ayrca Eek ve deve pazarlar Berednn kuzey yakasnda ve merkezden biraz uzakta konumlanmt. Kinnearn ifadesiyle 1839da am sokaklarnda yryen biri pazarlarda sat iin sergilenen mallarn parlak renkleri ve ar eitlilii sebebiyle akna dnebilirdi. Buralardan

16 17

Raymond (1995: 147) Ayrca kr. ekil-5 am ehir plan mavi ksmlar , s.16. Porter (1855: I/44-45) 18 Raymon (1995: 147) 19 Raymond (1995: 174) 20 Raymond (1995: 166,176) 21 Raymond (1995: 169) 22 Raymond (1995: 181) 23 Porter (1855: I/50) ehri 1839da ziyaret eden Kinnear ise heybetli am kllarnn artk yaplmadn ancak hakiki am hanerinin ok yksek fiyattan olmak artyla satldna bazen rastladn kaydeder. Ayrca, baz varlkl evlerde grlen, altnla ilenmi muhteem am ipeini de pazarlarda kolay bulunmadn, artk imal edilmediini tahmin ettiini kaydeder. Kinnear (1841: 281). 24 Raymond (1995: 162) 25 Kinnear ((1841: 281) Saracen: Devlet-i Emeviyye ve Abbsiyye ve Ftmiyye vaktinin Arab Mslimi ki ya arkyyn lafzndan ve yahud istihkran srkn lafzndan muharrefdir. Saracenic: Eski Arap Mslimnine mensub ve mteallik. Redhouse (1884: 661)

~3~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

gelip geen insanlarn zerinde, ark kyafetlerinin btn eitlerini grmek mmknd.26 Zaten dounun tm kentleri arasnda am belki de en doulu olan, ok az deiime uram bir kentti. Avrupa giysilerini grmek ok ender grlyor; birka istisna dnda Frenklerin de Suriye giysilerini benimsemi olduklar mahede ediliyordu.27 Bununla birlikte pek ok evde Avrupa iskemle ve sandalyeleri atabe28 boyunca yerletirilmiti.29 500 Yard (1 yard: 91,44 cm) hatta daha fazla devam eden Mstakm Sokak30 zerinde, modern tarzda ina edilmi St. Mary Rum Kilisesi vard.31 ehrin 1880lerdeki bir gece tasvirini de yine Mrs. Mackintoshdan dinleyelim: ehrin geceleri, karanlk ve kasvetliydi. Pazarlar, ya ok sk ya da birbirinden ok uzak yerletirilmi donuk ve fersiz kk kandillerle aydnlatlyordu. Pazarlar dnda ehrin geri kalan, geceleri neredeyse tamamen karanla gmlyordu. Hi kimseye tutuklanma eziyeti sz konusu olduundan- fener tamadan sokaa kma izni verilmiyordu. Zenginlerin, renkli cam paralaryla sslenmi ve parafin ya veya iki kandille aydnlatlm bazen Londradaki sokak lambalarna benzeyen byk fenerleri, onlarn hemen nlerinden tanyordu. Fakirler ise kk el fenerleri tayorlard.32

Parann Yolculuu ve Kutsaln Glgesi amllar XIX. yzylda tarm, sanayi ve ticaret gibi iktisadi faaliyetlerde bulunmakta fakat bunlar arasnda arl ticaret oluturmaktayd. Tarm iin kullanlan tek su kayna ehrin iinden geen ve Altn nehir denilen Bered Nehriydi. 33 Bered zayf debili (yllk yaklak 10 m) olmasna ramen bu miktar, fazla ya almayan bu blgede kentin ve vahann yaamasn salyordu.34 Nehir, dalardan inerken kola ayrlyor, ortadaki en geni olan dorudan ehre akyor, hamamlar ve emeleri destekliyordu. Bu kol, yer alt kanal ebekesiyle ehirdeki her bir eve su tedarikinde kullanlmaktayd.35 Bu su kanallarn temizlemek iin sk sk yerletirilmi menfezler, topran zerinde kanallar boyunca kk toprak kmeleri oluturmutu.36 Nehrin iki yan kolu ise pek ok kk kanala ayrlarak evre bahelerin sulanmasnda kullanldktan sonra ehrin kuzey-

26 27

Kinnear (1841: 280) zveren (1994: 77) 28 Atabe, eik. Burada kap giriinden sonraki genie alak eik anlamnda olup bir ya da iki admla odann zemine klrd. Bkz. Annie-Christine Daskalakis Mathews, A Room of Splendor and Generosty from Ottoman Damascus, nstitute of Arts, New York Universty, Metropolitan Museum Journal 32, 1997, s. 114 vd. 29 Mackintosh (1883: 12) 30 ngilizce metinlerde geen The Straight Street ifadesi Ali Berktay tarafndan Franszcadan Dz Sokak olarak tercme edilmitir. (Raymond, 1995: 147) Ben aslna uygun olarak Mstakm Sokak demeyi tercih ettim. Bkz. Mnir Baalbk-Rh Baalbk (1998: 913) Al-Mavrid Dictionary, English-ArabicArabic-English, Drul-lm Lilmalyn, Beyrut. 31 Porter (1855: 1/56) 32 Mackintosh (1883: 15) 33 Kinnear (1841: 270) 34 Raymond (1995: 108) 35 Margoliouth (1907: 373) 36 Porter (1855: 1/159)

~4~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

dousunda birlemekteydi. 37 yi gelitirilmi bir datm sistemiyle suyu amn farkl d mahallelerine tayan kanallar, mahallelerin, bol ve iyi bir ime suyuna kavumasn salyordu.38 Bu ok eski bir dzenlemeydi39 ve Osmanllara sadece bakmyla ilgilenmek kald. Elinde bu amalarla kurulmu nemli vakf fonlar bulunan kad, bu ile urayordu; grevliler (v) kanallarn ve datm ebekesinin denetiminden sorumluydular.40 Osmanl mparatorluunun geni snrlar ve bu snrlar arasndaki ulam a, provizyonist (ieci) anlay hari tutulsa bile Devlet-i Aliyye dna ihracat tevik edici bir yapda deildi. Zira i ticari hareketlilik mesela Msr ile stanbul arasnda- sektrn, ou mal ve hizmetlerini emiyor retim fazlas olmaynca d ticarete zaruret veya hedef bulunmuyordu. Ayrntya girmek gerekirse XVIII. yzyln ilk eyreine kadar Halep ile am kendilerine koyun, yn, ya ve peynir, hal, deve, balmumu, ttn ve boya iin maz41 temin eden civardaki Trkmen ve Krt airetleriyle rahatsz bir birliktelik iinde yaamaktayd. Airetler, karlnda aldklar kuma, boya, silah, mcevher, kahve, eker ve dier ekerli yiyecekleri beraberlerinde Anadolu yaylasndaki yaz otlaklarna gtrrlerdi.42 XIX yzyln bandan yzyln sonuna gelinceye kadar Suriyenin ticareti yirmi kat artt fakat, 1900den sonra bu hz azald.43 1825te yllk 90.000 kg saf yn retilmekteyken 600.000 Roma Kilesi buday harmanlanmaktayd.44 Suriye ve Filistin blgesine liderlik eden bir ticaret ehri konuma sahip olan kentin45 ekonomisinin gvenli bir ekilde gelimesi ve yaamasnda kente ulaan yollardaki derbentler de katkda bulunmu olmaldr. Zira ticar ve asker yollar zerinde son derece nemli noktalarda hemen her dnemde asker kuvvetler kullanlyor; Suriyede Humus ile am arasnda ikikapulu derbendinde mustahfzlar bulunuyordu.46 am ve Halep daha ok, kk i yerlerinin topland imalat merkezleriydi.47 XIX yzyln ikinci eyreine doru amn ithal ettii balca mallar pamuk rnleri, pamuk iplii, demir donanmlar (iron hardware), Bat Hindistan mallar, ivit ve krmz boya (cochineal) idi.48 XIX. yzyln ortasnda kuma, ivit ve deri gibi Irak, Acem ve Hint mallarnn Badattan ama gelen kervanlarla getirildii ifade edilmekle beraber49 John Kinnear, Hindistandan ran krfezine getirilen ve Badat kervanlaryla ama datla gelen pek ok maln 1839da dorudan Londra ve Liverpoldan Beyruta ithal edildiini kaydetmitir.50 Yine ayn srete amn kendi imal ettii ve Almanya ile ngiltereden ithal
37 38

Kinnear (1841: 270) Margoliouth (1907: 374) 39 Margoliouth, slam ncesi dneme kadar uzandn kaydederek eski ve yeni am tarihi yazarlarnn farkl zamanlara ait 6 kanaln ismini verdikleri syler bkz. Magoliouth (1907: 373) 40 Raymond (1995: 109) 41 Boyaclk ve eczaclkta kullanlan bir aa. Pamuk ve yn boyamak iin yapraklar kaynatlrd. 42 nalck (2006: 815) 43 nalck (2006: 949) 44 Issawi (1988: 78) 45 Issawi (1988: 159) 46 Orhonlu (1990: 62-63) 47 nalck (2006: 1015) 48 Kinnear (1841: 282) 49 nalck (2006: 938) 50 Kinnear (1841: 282) Many article which used to be brought from ndia to the Persian Gulf and reached Damascus by the caravans from Bagdad, are now [1839] imported direct from London and Liverpool to Beyrout.

~5~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ettii mensucat da Badata ihra ettii; amdan Badata giden kervan ylda 1000-1500 deve ile 250-350 ton eya tad kaynaklarda yer almtr.51 Beyrut, amn balca liman olmakla birbirlerini tamamladklar kadar aslnda rekabet de ediyorlard.52 1840larn sonunda imparatorluun 19 byk ticaret ehrinde 80 ngiliz ve 70 Fransz ticarethanesi vard. amda ise 5 ngiliz irketi53 ve Bered kenarnda Franszlara ait bir irketin alma ofisi mevcuttu.54 1855te imparatorluun byk irket says 20 iken 1895te 30a kt.55 1871de Beyrutta 5 ngiliz firmas olmasna ramen ayn sene am ve Halepte hi biri kalmamt.56 irketlerin kapanmas, 1861 olaylar ve devam eden kargaann, ticareti menf ynde etkilemesi neticesi olmaldr. ngiltere, XVI. yzyldan beri Fransann etki alan olarak grlen Suriyede 1800-1850 yllar arasnda ticaret hacmini 8 kat artrm ve bylece Suriye lndeki bedevlere Lancashire pamuundan yaplm gmlekler giydirmiti. 57 amda dokumaclk ve mensuct sanayi youn ngiliz mallar ithalatndan evvel epeyce gelimiti. XIX asrn ikinci eyreine doru ngiliz imalat yerli imalatn yerini alm vaziyetteydi.58 1850de amda tketilen yn ipliinin tamam ngiliz malyd.59 Pamuk ve ipek rnlerinin Osmanl corafyasnda en evvel bir btn olarak imal edildii yerler am, Halep, Hama ve Humus olup Bursa ve Bilecik dokumacl buralardan sonra gelimiti.60 1861 isyanlar mensucat imalatn geici olarak durdurdu ve imalat Halepe kaydrd.61 Neticede orada alan tezghlarn says 1.000 kadar artt. 1868 Ocak aynda yalnz 800 tezgah alyordu fakat seneni sonunda [Halepteki] saylar 3.000e kt ve Msrdaki pazarlar iin dokudular.62 XVIII. Yzyln ilk eyreinden itibaren Osmanl ile Fransa ve ngiltere arasnda younlaan ticaret 1863te ad geen iki devletin sermayesiyle Bank- Osman-i hnenin tesisini dourmu ve artk imparatorluktaki para basma tekeli bu kuruma devredilmitir.63 am, Mekkenin Kaps sayldndan64 ehrin kalknmasnda hac nemli bir amil olmutur. Nitekim, arlkl genilemenin bu gzergh zerinde gerekletii, yzyllar aras farkl kent planlar mukayese edildiinde rahatlkla grlmektedir.65 Hac adaylarn arlayan ehirde, mevcut 300 kadar caminin ou gayet geni, gzel ve zengindi. Zira camilere pek ok
51 52

nalck (2006: 938) zveren (1994: 78) 53 nalck (2006: 957) 54 Mackhintosh (1883: 4) 55 Karpat (2009: 186) 56 nalck (2006: 957) 57 Hourani (1997: 318) 58 Kinnear (1841: 282) 59 Issawi (1988: 383) 60 Sd (2008: 246 ) Issawi, retilen ipek ve pamuun tm Osmanl topraklarna ihra edildiini kaydeder. Issawi (1988: 159) 61 amn karan sosyal hayatnda militan ustabalar iin bkz. Sherry Vatter, Militant Journeymen in Nineteeth-Century Damascus: Implication for the Middle Eastern Labor History Agenda (1-21) Worker and Working Clases in the Middle East, Zachary Lockman (ed.) 1994 State University of New York 62 nalck (2006: 1036) 63 nalck (2006: 1085) 64 Porter (1855: I/147) 65 Lababedi (2008: 23)

~6~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

gelir balanmt.66 1837 senesinde karayolu ile yaplan hac ve surre kafilesi,67 gidite toplam 54 menzilde konaklam ve o yl amda 31 gn kalmt. Kafile, dnte ise kentte 17 gn geirmiti. Gidi yolunda ok kalnmas Ramazan aynn burada geirilmesinden kaynaklanmt ki bu bir adetti. Menzillerde kalnan gn says gidite 58, dnte 32 gn olmak zere toplam 90 gnd. 68 Buna gre kafile, btn bir hac yolculuunun yardan fazlasn (48 gn) amda geirmiti ki bu hareketlilik ehre hem periyodik hem de verimli, muazzam bir katk sunuyordu. Hac kervannn koordine ve gvenlii, merkezileme abalarnn bir uzants olarak Hac Emiri sfatyla am valisine aitti.69 1708den itibaren am valileri yaklak 20.00060.000 aras hac adaynn sevk ve idaresinde bu sfatla sorumlu oldular.70 Fakat 1869 Svey kanalnn almasndan sonra am yolunu kullanan hac adaylar epeyce azald ve ok byk bir ksm deniz yolunu tercih etti.71 Kbeye gnderilen sultan armaanlarna elik eden resmi Osmanl heyeti bile dnte deniz gzerghn kullanmaya balad. Bir misal vermek lazmsa 1882 ylnda sadece 4.000 hac aday am karayolunu kullanmt.72 Deniz yoluna rabetin artmas, daha hzl olmas kadar kara kervannn bedevi kabilelerce baslmas endiesinden de kaynaklanm olmaldr. Zira bu kervanlarn baslmas nadir deildi.73

Demografik mozaik, alkantlar, hastalklar Raymond, am nfusu iin XVI. asrn banda 52.000 rakamn verirken Barkan, ehrin Mslman nfusunu 1569 senesinde 57.397 olarak tespit etmitir.74 1800lere doru 313 hektarlk bir alanda75 yaklak 90.000,76 1877 senesi iin ise 202.000 eklinde veriler kaydedilmitir.77 1844 saymna gre btn imparatorluk snrlarnda 150.000 Yahud yaamaktayken,78 kentte 1855te 4.630 Yahud ve 14.005 Hristiyan yaamaktayd.79 amda 1860ta 4.000 Yahud vard. 80 Yine ayn yl iin amda mukim 22.000 Hristiyan olduu

66 67

Porter (1855: I/141) XIX. yy. Surre tekilat ve uygulamalar iin bkz. Fatma Soydemir (2007), Surre Defterlerine Gre Sultan II. Mahmut Han Vakfndan Hac Yolu ve Hicaza Datlan Yardmlar (Yksek Lisans Tezi), stanbul: Marmara niversitesi. 68 Atalar (1990: 45-46) 69 Avc (2004: 44), Orhonlu (1990: 25) 70 Raymond (1995: 21) Hac saysnn XIX. asr iin 70.000-90.000 olduu da kaydedilmitir. Bkz. Kuneralp (1996: 500) Her sene ortalama 45.000 hacnn 48 gn boyunca alveri ve ikamet iin kald ehirde, o zamanki nfus -90.000den fazla- gz nne alnrsa kent younluunun en az %50 arttn grmekteyiz. 71 Mackintosh (1884: 40) 72 Kuneralp (1996: 498) 73 Raymond (1995: 22), Orhonlu (1990: 25) 74 Barkan (1953: 19) Ayrca bkz. Yunus Ko, (1999) Osmanl mparatorluunun Nfus Yaps (1300-1900) Osmanl, Gler Eren (ed.) IV. 535-550 75 Raymond (1995: 37) 76 Raymond (1995: 29) 77 Sungur (1999: IV/562) Osmanl nfusu iin ayrca bkz. Kemal Karpat,(1985) Ottoman Population 18301914, Demografic and Social Characteristcs, London, University of Wisconsin Press 78 Osmanl Yahudi nfusu 1893te 184.106, 1907de ise 253.435e ykselmitir. Bkz. Ko (1999: IV/547) 79 Porter (1855: 139) 80 Raymond (1995: 72)

~7~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

kaydedilmitir.81 1882te ise 5.000-6.000 Yahud82 ve pek ok guruba ayrlmakla birlikte yaklak 20.000 Hristiyan olduu bilinmektedir.83 1860tan 1882ye kadar Hristiyan nfustaki 2.000 kiilik azaln sebebi, 1860 ve sonras yaanan iddet olaylar ve hastalklar neticesi, ounlukla Beyruta yaplan gler olmaldr. Ayrca kentte yaayan yabanc, kle, asker ve Portekizlilerin says da 1855 senesi iin 15.000 olarak belirtilmitir.84 amn sosyo-kltrel yaps XIX yzyl iin birok sknt ve ayrlklara sahne olmu, vaktiyle bir tr zenginlik adna bir arada yaayan farkl kimlikler, sermayeci aktrlerin elinde bir sava silah haline gelmiti. Neticede, Avrupal devletlerin blgedeki aznlklarn zulme uramas zerinden menfaat elde etme ve nfuz artrma gayretleri 1840 ve 1860 hadiseleri ve destekledikleri Arap milliyetiliiyle meyvelerini vermeye balamt. 1840 Ylnda amda Yahudlerin bir rahibi ldrp kann da ayinlerinde kullandklar sylentisi sebebiyle ehirdeki Hristiyanlar Yahudlere saldrm ve yzlercesi katledilmiti.85 Bunun zerine zellikle ngiltere Osmanl Devletinin Yahud tebasn koruyamadn iddia ederek onlarn hamiliini stlenmeye almtr.86 1860 olaylar ise Cebel-i Lbnanda bir Hristiyan mezhep olan Marnler ile orada yaayan Drzler arasnda patlak veren ve ksa srede evreye dolaysyla da ama srayan iddet hareketleridir. yle ki, Drzler zir bir slah hareketi sebebiyle kendi aralarnda tamamen paralanm bulunan Marnlerin kylerini bastlar ve buralar yakp yktlar.87 Tanzimatn getirdii yeni ykmller ve zellikle de Hristiyanlara tannan baz haklar, refah iinde olmalarna ramen88 askerlik bedelini 1858de bile hala demiyor olmalar,89 Mslmanlar nceden beri rahatsz etmi olduundan olaylarn kente sramasyla bymesi bir olmu ve pek ok Hristiyan ldrlmtr.90 Aslnda btn bunlara asl sebep olarak 1850 sonras Hristiyanlarn ticar teebbs ve endstrideki byyen payn, kent ticaretinin ounu ynetmelerini91 bununla birlikte Mslmanlarn ticar alanda hareket kabiliyetinin zayflamasn veya yetersiz hale gelmesini gsterebiliriz.92 Hristiyan tebann evlerinin kaplarna ha iareti izilmesi93 ve olaylarn bymesi Fransay harekete geirdi. Sulh ve skun tesisi ve sultana yardm maksadyla
81 82

Raymond (1995: 122) Mackintosh (1883: 41) 83 Mackintosh (1883: 52) 84 Porter (1855: 139) 85 Geni bilgi iin bkz. KE, Mim Kemal, Siyonizmden Uygarlklar atmasna Filistin Sorunu, stanbul, Ufuk yay. 86 Bostanc (2006: 117) 87 Lammens (2001: 63) 88 Porter (1855: I/143) Porter, 1855 amnda Hristiyanlarn, hem servet biriktirme hem de bu servetleri sergileme-gsterme bakmndan kendilerini gvende hissettiklerini fakat holandklar bu korunma ve gvende olma ortamn Avrupa konsolosluklarna borlu olduklarn ifade eder. 89 Issawi (1988: 440) 90 1860 olaylar ile ilgili mukayese iin bkz. Par Franois Lenormant (1861), Histoire Des Massacres De Syrie en 1860, Paris, Libraire De L. Hachette Et C. 91 Porter (1855: 142-143) 92 Elimde ama dair veri olmamakla beraber imparatorluun genelini ilgilendiren u notu paylaabilirim: Artan d ticaretle birlikte () 1806da Avrupa Tccar ad ile ayr ve yeni bir imtiyazl tccar gurubu halinde organize etme karar verildi. Bylece sarraflarn maliye-iltizam sektrne bir de d ticaret sektr eklenmi oluyordu. Ama (...) ayn imtiyazlar srarl taleplerine ramen Mslman tccarlara uzun sre tannmamtr. Gen (2002: 85) 93 35 Mart 1861 amn Meydan ve Kanavat mahallelerinde grlen bu olayn ertesinde yaplan soruturma sonu vermedi. Vali ve Mir bunun Hristiyanlar tarafndan yapld kanaatindeydi. Nakleden: Baktaya (2008:38, dip:16)

~8~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

Fransa, 1860 Eyllnde Beyruta asker kard. Srecin devamnda, Bab- li yabanc mdahalesini nlemek iin Fuad Paay hudutsuz salhiyetlerle derhal Suriyeye yollad. Katliamn bymesi iin 1800den fazla silah datld iddia edilse de94 bunun kentteki Osmanl idaresince veya idarenin ynlendirmesiyle olduunu sylemek, devletin amda yrtt politika ve reform abalaryla uyumlu olmad iin mmkn gzkmemektedir. Hadiseler esnasnda am vilayeti mal ileri tamamen felce urad. nk bu grevler neredeyse btnyle Hristiyanlarn elindeydi.95 Anlald kadaryla amda Drzler ve baz Mslmanlar, Hristiyanlar aleyhinde ittifak yapmt. Bunu gren Fuad Paann kitle halinde yapt idamlar ve ald sert nlemler, Drz ve Mslman ete reislerinin srgne gnderilmesi ve ngilterenin Fransaya duyduu itimatszlk neticesi Fransa daha ileri gidememitir.96 1861 senesine gelindiinde yaananlar sonucunda stanbulda Avrupal devletlerce Hristiyanlarn gvenliini temin etmek zere bir konferans yaplmtr. Bu konferans kararyla da Lbnan Mutasarrfl kurulmutur. Amerikal bir misyonere gre olaylar sonras yeni reformlarla birlikte aml Mslmanlarn stnlk gurur krld. Asker alm; Mslman ehir ve kylerin anormal borlanmas, askeri garnizonlarn artmas ve beled hizmetlere geilmesi ile birlikte Mslmanlarn yerli Hristiyan ve yabanclara kar muhalefetinin tonu yumuad. Hristiyan okullarn says katland. Erkekler ve hatta kzlar iin alan Trk okullar rencilerle doldu. Gazeteler yaynlanmaya ve okunmaya baland ve Hristiyanlarla dosta bir iliki geliti.97 XIX. yzyln son eyreine 202.000 nfusla giren ehrin peini, ktlk olmasa da hastalk brakmad. Osmanl topraklarnda XIX yzyln ilk eyreinde veba, sar humma, ve kolera yaygnd. 1850 ylna kadar hyarckl veba her be on ylda bir Msr, Suriye ve Arap eyaletlerinde ba gsterdi.98 1826da am civarnda veba salgn vard. 99 mparatorlua Rusyadan giren kolera ise 1821de ilk olarak Iraka saldrd ve oradan Suriye blgesine geti.100 Kolera sebebiyle pek ok kii am terk ederek yaanabilir baka yerler arad.101 Panikle ortaya kan yer deitirme abas salgnn etki alann geniletmi olmaldr. 1846da Hicazdaki salgn srasnda hac dn Osmanl heyeti am yolunda koleradan lmlerdi.102 1848de ikinci kolera salgn ortaya kt.103 ngiliz tarihi Thomas Bucklen 29 Mays 1862de amda tifodan lmesi104 bu tarihlerde kk apl bir tifo salgnn varln ima etmektedir. 1890larn banda birok Osmanl kentini etkileyen bir yl sonra ise ama ulaan yeni kolera salgn105 ise kentte hayat felce uratmt. 106

94 95

Lenormant (1861: 100) Baktaya (2008: 33) 96 Lammens (2001: 63) 97 Baktaya (2008: 38) 98 nalck (2006: 911) 99 Algar (1997: XV/284) 100 nalck (2006: 911) 101 Mackintosh (1883: 25-26) 102 Kuneralp (1996: 508) 103 Porter (1855: 1/138) 104 Saintsbury (1896: 243) 105 Avc (2004: 233) 106 Dumont (1996: 151)

~9~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

Sermaye Nesiller: Misyonerlik ve Milliyetilik amdaki medreseler, kk yazma ktphaneleri de olan dierlerine nazaran daha geni planlanm yaplard. 107 II. Abdlhamid dneminde kentte bir hastane ve sanat okulu almakla beraber108 Osmanl kamu gcnn yabanclarn kamu destekli zel eitim yatrmlarna yetimesi mmkn gzkmyordu.109 Suriye, XVI. yzyldan itibaren Fransann etki alanndayd. Byk resimde aka grlmektedir ki XIX. Yzyl, byk gler kendi aralarnda kutsal meknlar ve Hristiyan aznlklar zerindeki etkinliklerini artrmak iin giritikleri din rekabet son derece ak ve serttir. Bu mcadelede Fransz Cizvitleri ve Amerikan Protestan misyonerlerinin almalar dikkat ekmektedir. Bunlar, zellikle Suriyede kolej ve eitli okullar aarak Arap gemiini ve Arap mirasn bilen, bunun yannda Avrupa kltrnden de haberdar olan ve bu kltrden etkilenmi bir Arap nesli yetitirmeyi hedeflemilerdir. Elbette bu almalarla, hem milliyetilii krkleyerek blge corafyasn paralar halinde Osmanldan koparma, hem de dinlerini yayma, dolaysyla da kendi pazarlarn kurma hedefinde olduklar gizli bir bilgi deildir.110 Fransz gayretinin bir tecellisi olarak XVIII. yzyln ilk Fransz seyyahlar, douya resm vazifeyle gelmekteydi. Bu vazifeler madalyonlar, oyma talar, paralar aramak; yazmalar toplamak ve bylece eski alar hakkndaki bilgilerin artmasna yardmc olmakla birlikte din ve eitli memleketlerin adetlerinin incelenmesini kapsamaktayd.111 Bu merak elbette sadece akademik kaygdan kaynaklanmamaktayd. Fransann gayesi, tasavvur zemininde am topraklarnda bir Fransz gelecei ina etmekti. XIX yzyln sonlarna doru daha fazla okul almaya baland. Katolik misyonerlerin atklar okullarn yan sra kurduklar hastane ve yetimhaneler de vard. Soeurs Saint Vincent Hastanesi ayn isimde bir yetimhane Franszlar tarafndan amda tesis edilmiti.112 Ruslar, 1881 ylnda Petersburgda Filistin Ortodoks Cemiyet-i mparatoriyesi ad altnda bir hayr cemiyeti kurmular, bu cemiyetin ilk merkezi Nsrada iken 1895te ama tamlard. 113 1856 ylndan 1902 ylna kadar olan 46 yllk dnemde Ruslar sadece amda deil Kuds, Beyrut ve Filistinde de birok hastane, okul ve kilise kurmulard. 114 Cizvit ve Lazaristlerin ise zaten 200 yldan beri am, Halep ve Lbnanda okullar bulunmaktayd. Bunlarn temel amalar buradaki Hristiyanlar kendi dinlerine ekmek ve teolojik kltr zerine younlamakt.115 Bilindii gibi Osmanl topraklarnda Katoliklerin hamisi Avusturya ile Fransa, Ortodokslarnki ise Rusya idi. Bunlara ngiltere de katlr ve bir Protestan topluluu oluturmak iin almalara balar.116 lk Protestan misyonerler kente 1843te yerletiler ve skoya-rlanda Presbiteryen kiliselerini atlar. 117 Bunlar, Amerikan Presbiteryenler ile
107 108

Porter (1855: 142) rekli (2002: 395) 109 Aslnda Osmanlnn, eitimi bir kamu grevi olarak deerlendirme iradesi Tanzimattan sonra grlse de bu defa da onu gerekletirecek organize bir tecrbe ve fonksiyonel bir mal altyap yoksunluu vard. 110 Bu konuda iyi bir hulasa iin bkz. Bayram Soy, (2004) Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar BLG, Yaz, Say:30 173-202 111 idemolu (1942: 111) 112 Esenkal (2007: 18) 113 Esenkal (2007: 40) 114 Esenkal (2007: 94) 115 Soy (2004: 179) 116 Sezer (1999: 173) 117 Porter (1855: 146)

~ 10 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

beraber ok sk alyorlard.118 Yine ngilizler, Bb-arkye yakn mesafede bulunan ngiliz Suriye Okullar tarafndan temsil edilmekteydi.119 Protestan misyonerler ayrca 1853te liberal eitime dayal bir de yksekrenim okulu atlar. Bunu da, erkek ocuklara Arap dilinin yan sra corafya, aritmetik ve ngiliz dili retilen bir ilkretim ile ilikilendirdiler ve desteklediler. Yksek retim kurumunda ve ilkretimde toplam 50 talebe vard.120 6 Aralk 1898 (4 Kanunu Evvel 314) tarihli Suriye valisi Nazm Bey de merkeze ektii telgrafta ncelikle Mslman halktan tensr eden (din deitiren, Hristiyan olan) bulunmadn ancak am sancann baz ksmlarnda bir ngiliz misyonerin doktor olarak almakta olduunu ifade etmi ve bu doktorun Mslman ve gayrimslim halka dini konular ieren baz bilgileri yazd reetelerle verdiini kaydetmitir.121 Defter-i Muktesidde getiine gre ise am- erifte Rum Ortodoks Manastrnn mal mikdr- rsu 2.295 mikdr- bedeli 8.032; Rum Katolik Manastrnn mal mikdr- rsu 945 mikdr- bedeli 3.307; Sryn Katolik Manastrnn mal ise miksr- rsu 200 mikdr- bedeli de 700dr.122 Bu veriler Ruslarn almalarnn youn ve verimli olduuna iaret saylabilir. Zira Rum Ortodokslar onlarn himayesindeydi.123 1860 sonras Hristiyan okullarn says en az ikiye katlanmt.124 Zira Fransa, Avusturya ve Rusya Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda olaylardan yararlanp Katolik ve Ortodokslar himaye etme bahanesiyle blgedeki nfuzlarn artrmlard. XIX. yzylda Avrupada gelien milliyetilik akmlarnn ortak zelliklerinin etkisinde bir Arap milliyetilii oluurken, Arabistanda, XVIII. Yzyln ikinci yarsnda vuku bulan Vehhabi ayaklanmas rneinde olduu gibi, farkl din yaklamlarla veya merkez otoriteye isyan eklinde kableci bir milliyetilik anlay gelimitir. Misyonerlerin inasna altklar sosyal kimliin kolayca belirginlemesi, keskinlemesi ve kendi amalarna hizmet etmesi iin en gzel zemin milliyetilikti. Bu bu sebeple misyonerler bu srete ou vakit karmza samimi ve koyu birer Arap milliyetilii mdafii olarak ktlar. Arap kltrnn ve Arap dilinin, mmet anlay elinde heba olduu ve ok daha asil bir yere sahip olduunu vurguladlar. Tabiatyla, bu artlar altnda gelien Arap milliyetilii, zellikle Hristiyan Araplar arasnda daha da yaygnlamtr. Milliyetilik hareketlerinin geliimi, 1882de ngilterenin Arap dnyasnn merkezi olan Msr igal etmesiyle, yani Msrn dorudan Avrupann etkisi altna girmesiyle daha da hzlanmtr.125

118

Bassam Tib, Amerikan ve Rus misyoner okullarnn siyas bir hedefi olmadn, ancak Franszlarn tamamen kolonyal hedeflerle hareket ettiklerini sylemektedir. Buna ramen, ilk Arap milliyetilerinin Fransz okullarndan deil, Amerikan okullarndan ktn, bunun sebebi olarak da Amerikan okullarnda Arap kltr ve Arap dilinin zerinde durulmasn gstermektedir. nk Amerikallar Protestand ve Protestanlkta ibadet ana dilde yaplmaktayd. Bundan dolay ncil Arapaya evrilmi ve Arap dil ve kltrne nem verilmitir. Nakleden, Soy (2004: 193) 119 Mackintosh (1884: 8) 120 Porter (1855: I/145-146) 121 Esenkal (2007: 48) 122 Sd (2008: 178) 123 Rusyann, bugn dahi (Kasm 2012) malum olan am ilgisi, bu devletin, blge corafyas ve scak denizler sevdasnn payidar kaldna iaret etmektedir. 124 Baktaya (2008: 38) 125 Soy (2004: 177)

~ 11 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

Sonu Yerine ok kltrlln arz- endam ettii ortadounun nadide ehirlerden biri olan am, Osmanlnn en uzun yzyl saylan XIX yzylda pek ok badireler atlatt. Birlikte yaama anlaynn en byk zafiyeti, darlk ve buhran srelerinin ayrtrc tesirine abuk kaplmasyd. Bu ayrma ve dalma XIX. asrda ehirde fazlasyla hissedilmiti. mparatorluun ard ardna gelen idar ve imar toparlanma abalarnn, bir o kadar ters akisleri, siyasi ve itima sahada amda yaanmt. Hastalklarla neredeyse her on ylda bir bouan ehir, bir yandan zamana yaylan iddet olaylaryla rlm dier yandan, Svey Kanalnn almasyla hem ticaret hem de hac andan elde ettii kar ve kazanc hissedilir ekilde kaybetmiti. 1840 ve 1860 olaylaryla yaanan talihsizlikler baz Hristiyanlar iin g de beraberinde getirmiti. ehrin ticaretine nemli lde ngiliz mallar hakim olsa da bu gz kamatran pazar Fransa ile paylamaktayd. Yzyl boyunca genileme dnda merkez plan fotorafnda ok deime olmamt. Hac gzerghna doru genileyen ehir sileti; dar sokaklar, ar ve hanlaryla klasik bir ark-slam ehrini andrsa da zayflayan ve her yere yetiemeyen irade-i seniyyenin buradaki eitim boluunu Katolik, Ortodoks ve Protestan misyonerler doldurmu ve pek ok kurum amlard. am, XIX yzylda, deien yollar, misyonerlerin hnerli ve dost ellerinde daha yenice yeeren Arap milliyetilii, aznlk haklar, bozulan sosyal dzen ve idar karmaa arasnda kent olarak var olma mcadelesi vermiti. Aslnda btn bir asr yaananlarn tablosu bize, am ufuklarndaki Osmanl gneinin son gurb hikyesini sunmakta ve kentin semalarnn, yeryznde kopan frtnann aksine, Devlet-i Aliyyeye sessiz sedasz veda ediini resmetmekteydi.

KAYNAKA ALGAR, Hamid, (1997) Hlid el-Badd slam Ansiklopedisi, XLI Cilt, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, XV. 283-285 ATALAR, Mnir, (1990) OTAM-Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 4, 43-74 AVCI, Yasemin, (2004) Deiim Srecinde Bir Osmanl Kenti: Kuds (1890-1914), Ankara, Phoenix Yaynevi BAALBK Mnir (with Rh, 1998) Al-Mavrid Dictionary, English-ArabicArabicEnglish, Beyrut, Drul-lm Lilmalyn BAALBK, Ruh (with Munir, 1998) Al-Mavrid Dictionary, English-ArabicArabicEnglish, Beyrut, Drul-lm Lilmalyn BAKTIAYA, Adil (2008) 19. Yzyl Suriyesinde Mslman Hristiyan ilikilerinde deiim. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 58, Say 2, 23-44 BARKAN, mer Ltfi, (1953) Tarihi demografi aratrmalar ve Osmanl Tarihi Trkiyat Mecmuas, Cilt 10, 1-25 BOSTANCI, Il Ik, (2006) XIX. Yzylda Filistin (dar ve Sosyo-Ekonomik Vaziyet), (Doktora tezi) Elaz: Frat niversitesi

~ 12 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

BUZPINAR, it Tufan, (2010) am slam Ansiklopedisi, XLI Cilt, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, XXXVIII. 311-320 DEMOLU, Sema, (1942) Ortaa XVI, XVII, XVIII ve XIX Yzyllarda Fransz Dou Seyyahlarna Ksa Bir Bak Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi Cilt: 38 Say: 12 Sayfa: 104-120 DASKALAKS, Annie-Christine Mathews, A Room of Splendor and Generosty from Ottoman Damascus, nstitute of Arts, New York Universty, Metropolitan Museum Journal 32, 1997, 111-139 DUM-ONT, Paul, (1996) Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 136-152 ESENKAL, Ebru, (2007) Yabanc lkeler tarafndan Osmanl corafyasnda alan okullar. (Yksek lisans Tezi) Edirne: Trakya niversitesi GEN, Mehmet, (2002) Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul, tken Yay. HANNA, Nelly, (2005) Osmanl Dnemi Arap ehir Tarihi zerine Bir nceleme Trk ehir Tarihi, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 3 Say 6, stanbul HARTMANN, R., (2001) am slam Ansiklopedisi, XV Cilt, Eskiehir, MEB Yaynlar, XI, 298-310 HOURANI, Albert, (1997) Arap Halklar Tarihi, (ev. Yavuz Alogan) stanbul, letiim Yaynlar ISSAWI, Charles, (1988) The Fertile Crescent 1800-1914 A Documentary Economic History, New York, Oxford Universty Press NALCIK, Halil, (2006) Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (nalck, Quataert ed.) stanbul, II Cilt. KALKAEND, Ahmed b. Ali, (1987) Subhul-A f Snatil-n, XV Cilt, Beyrut, Drul-Fikr, (IV/95-200) KARPAT, H. Kemal,(1985) Ottoman Population 1830-1914, Demografic and Social Characteristcs, London, University of Wisconsin Press KARPAT, H. Kemal,(2009) slamn Siyasallamas, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar KINNEAR, John Gardiner, (1841) Cairo, Petra and Damascus in 1839, London, John Murray, Albemarle Street. KO, Yunus, (1999) Osmanl mparatorluunun Nfus Yaps (1300-1900) Osmanl, Gler Eren (ed.) Osmanl, XII Cilt, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, IV. 535-550 KUNERALP, Sinan, (1996)Osmanl Dnemindeki(1831-1911) Hicazda Hac ve Kolera Mnir Atalar (ev.)OTAM-Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 7, 497-511 LAMMENS, H., (2001) Suriye slam Ansiklopedisi, XV Cilt, Eskiehir, MEB yaynlar, XI. 51-66 LENORMANT, Francois, (1861) Histoire Des Massacres De Syrie en 1860, Paris, Libraire De L. Hachette Et C. MACKINTOSH, Mrs. (1883) Damascus and Its People, London, Seely Jackson and Halliday, Fleet Street MARGOLIOUTH, D.S., (1907) Cairo, Jerusalem and Damascus: Three Chief Cities of the Egyptian Sultans, New York, Dodd, Mead and Company ORHONLU, Cengiz, (1990) Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, stanbul, Eren Yaynclk KE, Mim Kemal, (2002) Siyonizmden Uygarlklar atmasna Filistin Sorunu, stanbul, Ufuk yay.

~ 13 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ZVEREN, Y. Eyp, (1994) Beyrut Keyder, zveren, Quataert (Ed.) Dou Akdenizde Liman Kentleri, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 75-102 PORTER, J.L. A.M.,F.R.S.L., (1855) Five Years in Damascus of the History, Topography and Antiquities of that City, Vol. II, London, I. 1-278 RASM, Binba Mustafa, (1305) Memlik-i Mahrsa-i hne Corafyas, Dersadet Tophane-i mire Mat. RAYMOND, Andre, (1995) Osmanl Dnemi Arap Kentleri, (ev. Ali Berktay), stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar REDHOUSE, James,W.(1884) A.H. Boyajian (Print.) A Lexicon English and Turkish / Lehcetl-Men, Constantinople, Third Edition SAINTSBURY, George, (1896) A History of Nineteenth Century Literature (1780-1895), New York, Mac Millan and Co. And London SEZER, Ayten, (1999) Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim retim Faaliyetleri Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi. zel Say 169-183 SOY, Bayram, (2004) Arap Milliyetilii Ortaya kndan 1918e Kadar BLG, Yaz, Say:30 173-202 SOYDEMR, Fatma, (2007), Surre Defterlerine Gre Sultan II. Mahmut Han Vakfndan Hac Yolu ve Hicaza Datlan Yardmlar (Yksek Lisans Tezi), stanbul: Marmara niversitesi. SD, Sleyman, (2008) Defter-i Muktesid, Mehmet Ali nal (Osmanl Vergi Dzeni adyla Haz.) Isparta, Faklte Kitabevi SUNGUR, Mutullah, (1999) XIX. Yzylda Osmanl Devletinde Nfus ve Nfus Saymlar Gler Eren (ed.) Osmanl, XII Cilt, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, IV. 558-566 REKL, Fatma, (2002) Tanzimat Dnemi Osmanl Eitim Sistemi ve Kurumlar Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 3, 382-406 VATTER, Sherry, (1994) Militant Journeymen in Nineteeth-Century Damascus: mplication for the Middle Eastern Labor History Agenda Worker and Working Clases in the Middle East, Zachary Lockman (ed.), State University of New York, (1-21) WEBER, Stefan, (1999) Ottoman Damascus of the 19th Century Artistic and Urban Development as an Expression of Changing Times Art Turc / Turkish Art 10th International Congress of Turkish Art. Geneva, 731-740 ZARA, Lababedi,(2008) The urban development of Damascus: A Study of Its Past, Present and Future. Masters thesis, UCL (University College London)

~ 14 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ekil-1: am meyye Camii ve civarndaki arlar gsteren plan. Porter (1855: I/61)

ekil-2 Surii ehir plan (Eriim: 21.10.2012)

http://www.diplomatie.gouv.fr/en/global-issues/education-research/archaeology/archaeology-notebooks/ancient-east/syria-the-citadelof-damascus/

~ 15 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ekil-3: Surii mahalle ve Aa Meydan balangc (Eriim: 21.10.2012)

http://www.google.com.tr/imgres?q=damascus+christian+quarter+city+plan&start=165&hl=tr&biw=1366&bih=643&tbm=isch&tbnid=kFP 0F55NbKyXpM:&imgrefurl=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/4861damascus&docid=IG8q3ipB89zSLM&imgurl=http://d5iam0kjo36nw.cloudfront.net/V04p417001.jpg&w=335&h=259&ei=GsmWUJLENaXj4Q SXl4GACA&zoom=1&iact=rc&dur=403&sig=105425871070491669249&page=8&tbnh=148&tbnw=192&ndsp=25&ved=1t:429,r:78,s:100,i:2 38&tx=120&ty=100

ekil-4: am ehir plan 1912 (Eriim. 21.10.2012)

http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Haritalar/Images/Damascus-1912-Map.jpg

~ 16 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

ekil-5: amn Roma, Eyybi, Memlk ve Osmanl dnemlerindeki geliimini gsteren plan Lababedi (2008: 21)

~ 17 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

~ 18 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

~ 19 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

~ 20 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

~ 21 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

~ 22 ~

_________________________________________________________________________________________ Osman CENGZ

~ 23 ~