NDE KL E R

BLM 1: TM SEKTRLER N ORTAK GENEL STANDARTLAR .................s7

ASGAR STANDART 1: KATILIM .....................................................................................................................................s8 ASGAR STANDART 2: LK DEERLENDRME .............................................................................................................s8 ASGAR STANDART 3: MDAHALE ..............................................................................................................................s9 ASGAR STANDART 4: HEDEF TESPT .......................................................................................................................s10 ASGAR STANDART 5: ZLEME .................................................................................................................................... s11 ASGAR STANDART 6: DEERLENDRME ................................................................................................................. s11 ASGAR STANDART 7: YARDIM GREVLLERNN YETERLLK VE SORUMLULUKLARI ................................... s11 ASGAR STANDART 8: YARDIM GREVLLERNN DENETM, YNETLMES VE DESTEKLENMES .............s12

BLM 2: SU SALAMA, SANTASYON VE HJYEN DESTEKLEME HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR ..........................................................................s13

ASGAR STANDART 1: HJYEN DESTEKLEME ..........................................................................................................s14 Hijyen Destekleme Standard 1: Program Tasarm ve Uygulanmas .....................................................................s14 ASGAR STANDART 2: SU SALAMA ........................................................................................................................s15 Su Salama Standard 1: Eriim ve Su Miktar ..........................................................................................................s15 Su Salama Standard 2: Su Kalitesi ...........................................................................................................................s17 Su Salama Standard 3: Su Kullanm Tesisleri ve Malzemeleri ............................................................................s18 ASGAR STANDART 3: DIKI UZAKLATIRMA ........................................................................................................s19 Dk Uzaklatrma Standard 1: Tuvaletlere Eriim ve Tuvalet Says ...................................................................s19 Dk Uzaklatrma Standard 2: Tuvaletlerin Tasarm, nas ve Kullanm .........................................................s20 ASGAR STANDART 4: HASTALIK TAIYICILARIN (VEKTRLERN) KONTROL ...............................................s22 Vektr Kontrol Standard 1: Bireysel ve Aile Dzeyinde Korunma ......................................................................s22 Vektr Kontrol Standard 2: Fiziksel, evresel ve Kimyasal Korunma Tedbirleri ..............................................s23 Vektr Kontrol Standard 3: Kimyasal Kontrol ve Gvenlik Tedbirleri .................................................................s24 ASGAR STANDART 5: KATI ATIK YNETM ...........................................................................................................s25 Kat Atk Ynetimi Standard 1: Atklarn Toplanmas ve Uzaklatrlmas ............................................................s25 ASGAR STANDART 6: DRENAJ ..................................................................................................................................s27 Drenaj Standard 1: Drenaj leri .................................................................................................................................s27

BLM 3: BESLENME, GIDA GVENL VE GIDA YARDIMINDA ASGAR STANDARTLAR .......................................................................................................................s29

ASGAR STANDART 1: GIDA GVENL VE BESLENMENN DEERLENDRLMES .....................................s31 Deerlendirme Standard 1: Gda Gvenlii ............................................................................................................s31 Deerlendirme Standard 2: Beslenme ....................................................................................................................s33 ASGAR STANDART 2: GIDA GVENL ................................................................................................................s34 Gda Gvenlii Standard 1: Genel Gda Gvenlii .................................................................................................s34 Gda Gvenlii Standard 2: Temel retim ...............................................................................................................s37 Gda Gvenlii Standard 3: Gelir ve stihdam ........................................................................................................s39 Gda Gvenlii Standard 4: Pazarlara Ulam ........................................................................................................s41 ASGAR STANDART 3: BESLENME ..........................................................................................................................s42 I. Genel Beslenme Destei ........................................................................................................................................s43 Genel Beslenme Destei Standard 1: Btn Gruplar ..........................................................................................s43 Genel Beslenme Destei Standard 2: Riskli Gruplar ...........................................................................................s45 II) Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi ...............................................................................................................s47 Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi Standard 1: Orta Dzeyde Beslenme Bozukluu .............................s48 Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi Standard 2: leri Dzeyde Beslenme Bozukluu ..............................s49 Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi Standard 3: Temel Besin Maddelerinden Eksik Beslenme .............................s51 ASGAR STANDART 4: GIDA YARDIMI ...................................................................................................................s52 I) Gda Yardm Planlamas ........................................................................................................................................s52 Gda Yardm Planlama Standard: 1 Paylarn Planlanmas .................................................................................s53 Gda Yardm Planlama Standard 2: Uygunluk ve Kabul Edilebilirlik .................................................................s53 Gda Yardm Planlama Standard 3: Gda Kalitesi ve Gvenlii .........................................................................s55 II) Gda Yardm Ynetimi ..........................................................................................................................................s56 Gda Yardm Ynetimi Standard 1: Gdann lenmesi ........................................................................................s56 Gda Yardm Ynetimi Standard 2: Temin Zinciri Ynetimi .................................................................................s57 Gda Yardm Ynetimi Standard 3: Datm ..........................................................................................................s59

BLM 5: SALIK HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR.....................s73

ASGAR STANDART 1: SALIK SSTEMLER VE ALTYAPI ..................................................................................s75 Salk Sistemleri ve Altyap Standard 1: ncelikli Salk Hizmetleri ................................................................s76 Salk Sistemleri ve Altyap Standard 2: Ulusal ve Yerel Salk Sistemlerinin Desteklenmesi ....................s77 Salk Sistemleri ve Altyap Standard 3: Koordinasyon .....................................................................................s79 Salk Sistemleri ve Altyap Standard 4: Temel Salk Hizmetleri .....................................................................s79 Salk Sistemleri ve Altyap Standard 5: Klinik Hizmetler ...................................................................................s80 Salk Sistemleri ve Altyap Standard 6: Salk Bilgilendirme Sistemleri ........................................................s82 ASGAR STANDART 2: BULAICI HASTALIKLARIN KONTROL ........................................................................s83 Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 1: nleme ...........................................................................................s84 Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 2: Kzamktan Korunma ....................................................................s84 Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 3: Erken Tehis ..................................................................................s85 Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 4: Salgn Hazrl ..............................................................................s86 Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 5: Salgn Tespiti, ncelemesi ve Mdahalesi ................................s87 Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 6: HIV/AIDS ........................................................................................s89 ASGAR STANDART 3: BULAICI OLMAYAN HASTALIKLARIN KONTROL ....................................................s90 Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 1: Yaralanma .....................................................................s90 Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 2: reme Sal ...............................................................s91 Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 3: Saln Zihinsel ve Toplumsal Ynleri .....................s93 Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 4: Kronik Hastalklar ........................................................s94

BLM 6: ETM HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR ....................s95

ASGAR STANDART: ETM HZMETLER .............................................................................................................s96 Eitim Hizmetleri Standard 1: Psikososyal Gereksinimlere Ynelik retmen Eitimi...................................s96 Eitim Hizmetleri Standard 2: Mfredat ve Snavlar ............................................................................................s96 Eitim Hizmetleri Standard 3: Mfredatn Uyarlanmas.......................................................................................s96 Eitim Hizmetleri Standard 4: Tamamlayc Eitimler............................................................................................s97 Eitim Hizmetleri Standard 5: Okul ncesi Eitim.................................................................................................s97 Eitim Hizmetleri Standard 6: Katlm .......................................................................................................................s97 Eitim Hizmetleri Standard 7: Zor Koullardaki ocuklar....................................................................................s98

BLM 4: BARINAK, YERLEKE VE GIDA-DII KALEMLERDE ASGAR STANDARLAR ........................................................................................................................s61

ASGAR STANDART 1: BARINAK VE YERLEKE ..................................................................................................s63 Barnak ve Yerleke Standard 1: Stratejik Planlama ..........................................................................................s63 Barnak ve Yerleke Standard 2: Fiziksel Planlama ............................................................................................s64 Barnak ve Yerleke Standard 3: Kapal Yaam Alan .........................................................................................s65 Barnak ve Yerleke Standard 4: Tasarm .............................................................................................................s66 Barnak ve Yerleke Standard 5: naat ................................................................................................................s67 Barnak ve Yerleke Standard 6: evreye Etki .....................................................................................................s68 ASGAR STANDART 2: GIDA-DII KALEMLER (GYM, YATAK ve HANELER) .................................................s69 Gda-d Kalemler Standard 1: Giyim ve Yatak Malzemeleri .............................................................................s69 Gda-d Kalemler Standard 2: Kiisel Hijyen ......................................................................................................s69 Gda-d Kalemler Standard 3: Yemek Piirme ve Yeme Aletleri ......................................................................s70 Gda-d Kalemler Standard 4: Ocaklar, Yakt ve Aydnlatma ...........................................................................s70 Gda-d Kalemler Standard 5: Aletler ve Ekipman .............................................................................................s71

EL KTABI NASIL OKUNMALI? El kitab 5 ana blmden olumaktadr ve her blm aadaki balklar altnda hazrlanmtr: * Asgari Standartlar: Niteliksel zellikteki bu standartlar, ulalmas gereken asgari dzeyleri belirler. * Temel Gstergeler: Standartlara ulalp ulalamadn gsteren iaretlerdir. Uygulanan yntemlerin ve izlenen srecin yan sra programlarn sonularn ve etkilerini lme imkan verir. Gstergeler niteliksel ya da llebilir olabilirler. * Klavuz Notlar: Standart ve gstergelerin farkl durumlara uygulanmasnda gz nnde bulundurulmas gereken noktalar, uygulamadaki glklere ilikin zm yollarn ve ncelikli konulardaki nerileri iermektedir. Klavuz notlarda standart ve gstergelerle ilgili kritik konular ve mevcut bilgilerdeki ikilemler, tartmalar ve boluklar da yer alabilmektedir. Bu kitaptaki asgari standartlar, afetzedelerin tm haklarn ve gereksinimlerini gstermemekle birlikte, Sphere standartlar bu hakkn zn yanstmakta ve kresel olarak artmakta olan farkndala katkda bulunmaktadr. ULUSLARARASI YASAL DZENLEMELERLE BALANTILAR: Her bireyin, onuruyla ve insan haklarna sayg gsterilerek yaamaya hakk vardr. nsani yardm kurulularnn da katlm, ayrmcla tabi tutulmama ve bilgi hakk vb. insan haklarna uygun ekilde yardm salama sorumluluu vardr. nsani yardm kurulular, afet srasnda yardm etmek istedikleri insanlara kar uluslararas yasal dzenlemeler yannda, yerel yasalar ile "nsani Yardm Szlemesi" uyarnca da sorumludurlar. rnein gda gvenlii, beslenme ve gda yardm asgari standartlar, "nsani Yardm Szlemesi"nce belirtilen hak ve prensiplerin basit bir ifadesidir. Uluslararas nsan Haklar ve nsancl Hukuk ve Mlteci Haklar afet/felaket ya da atma altndaki insanlarn hayatlarn devam ettirebilmelerine ynelik temel gereksinimlerinin salanmasn ve haysiyetlerinin korunmasn hedefler. BLMLERN BRBRYLE BALANTILARI: Bir mdahalenin etkili olmas iin, nasl tasarland ve uyguland nemlidir. Bir alanda standartlarn yakalanmas ou zaman baka alandaki gelime srecine nayak, hatta neden olur. Bir mdahalenin etkili olabilmesi iin sektrler arasnda gl bir koordinasyon ve ibirlii gerekir. Yerel ynetim ve dier kurumlarla koordine olmak da ihtiyacn karlandndan emin olmak, tekrardan kanmak ve insani yardm kalitesini en st seviyede tutmak iin gereklidir. rnein yemek piirme aralar ve yemek tketimi (ve dolaysyla toplum salnn korunmas) iin gereken su ve yakt iin standartlar su, saln korunmas,
5

hijyen koullarnn iyiletirilmesi, salk hizmetleri ve barnak, yerleim ve gda d konular blmlerinde belirtilmitir. AFETZEDELERN RSKLER: Acil durumlarda en ok risk altnda kalan gruplar kadnlar, ocuklar, yallar, engelliler ve hastalardr (zellikle HIV/AIDS virs tayanlar). Baz durumlarda insanlar etnik kkenleri, dini ve politik grleri ya da gten dolay savunmasz durumda kalabilir. Bu liste, risk altndaki gruplarn tamamn iermemekle birlikte, en sk karlalan gruplar ifade etmektedir. Baz riskler, kiilerin hayatta kalabilmelerini, afet koullarnn stesinden gelebilmelerini zorlatrr ve en fazla riskle kar karya olan gruplar her durum iin zel olarak tespit edilmelidir. Bu gruplarn hepsini ayrmclk yapmadan ve zel gereksinimlerini karlayarak korumak iin youn aba gsterilmelidir.

BLM 1: TM SEKTRLER N ORTAK GENEL STANDARTLAR

Bu blm, sekiz ana "sre ve insan" standardn detaylandrmaktadr: 1) Katlm, 2) lk Deerlendirme, 3) Mdahale, 4) Hedef Belirlenmesi, 5) zleme, 6) Deerlendirme, 7) Yardm Grevlilerinin Yeterlilik ve Sorumluluklar, 8) Personelin Denetimi, Ynetilmesi ve Desteklenmesi.

ASGAR STANDART 1: KATILIM

Afetten etkilenen tm yalardan kadn ve erkeklerin yardm program hakknda bilgi almalar ve bu insanlara, proje sresince tm aamalarda yardm kurulularna fikir bildirmeleri iin imkan tannmaldr. Klavuz Notlar 1. Tm Gruplarn Temsil Edilmesi: Afetten etkilenen insanlarn proje boyunca (ilk deerlendirme, uygulama, izleme ve deerlendirme aamalarnda) karar-verme srecine (korunmasz ve marjinal gruplar da dahil olmak zere) katlmalarna; blgedeki tm insanlarn yardm programnda dengeli ekilde temsil edilmelerine zellikle caba gsterilmelidir. 2. letiim ve effaflk: Deerlendirme ve analiz sonular, salanacak etkin bir iletiimle, ilgili tm rgt ve bireylere bildirilmelidir. nsanlarn program zerine fikirlerini bildirmelerine ve yorum yapmalarna imkan tannmaldr. 3. Yerel Kapasite: nsanlarn programlara katlm mmkn olan btn farkl yollardan salanmaldr. 4. Uzun Dnemli Srdrlebilirlik: Bir afete mdahale program, mevcut hizmetleri ve yerel kurumlar desteklemeli ve/veya tamamlamal ve d yardm kesildikten sonra da srdrlebilir olmaldr. Nfus zerinde temel sorumluluklar olan yerel ve ulusal devlet kurumlarna, uzun dnemli bir program tasarlanrken mmkn olan her durumda danlmaldr.

GR
Bir mdahalenin etkili olmas iin, nasl tasarland ve uyguland nemlidir. Bu blmde ortaya konmakta olan genel standartlar, tm blmler zerinde btnletirici bir zellik tamaktadr. Yardm kurulular, teknik blmlerde belirtilen standartlarn gerekletirilmesine katk salarken, bu blmde anlatlan genel standartlar uygulayacaktr.

ASGAR STANDART 2: LK DEERLENDRME

Afetten etkilenen nfusun ihtiyalarnn karlanmasna ynelik programlar, mevcut artlarn ak ekilde anlalmasn salayacak bilgilerin zerinde ekillenmelidir. Yaplacak ilk deerlendirme, afetin niteliini ve nfus zerindeki etkisini belirleyecektir. Afetten etkilenen insanlarn ihtiyalar, maduriyetleri ve temel hizmetlerdeki aklar deerlendirilirken, ayn zamanda sahip olduklar kapasite ve kullanlabilir durumdaki kaynaklar da belirlenmelidir. Afetin neden ve etkilerinin analizi kritik bir nem tamaktadr. Standardize edilmi prosedrler vastasyla toplanan bilgiler, effaf bir karar-verme srecine imkan tanyacak ekilde kullanma sunulur. Klavuz Notlar 1. lk Deerlendirme: Gerekletirilecek ilk deerlendirme, ihtiya duyulabilecek acil yardmlarn saptanmasn ve daha detayl aratrmalar yaplmas gereken alanlarn belirlenmesini salar. Nfus iindeki tm sektr ya da gruplara eriilmesi her zaman mmkn olamayacandan, hangi gruplara eriilemedii ak bir ekilde belirtilmeli ve bu gruplara ilk frsatta dnlmesi salanmaldr. 2. Kontrol Listeleri: Kontrol listeleri, anahtar konumda olan alanlarn eksiksiz bir ekilde aratrldn garanti altna alr. Kontrol listesi rnekleri bu el kitabnn teknik blmlerindeki eklerde bulunmaktadr. 3. Zaman: lk deerlendirme, afet sonrasnda mmkn olan en ksa sre ierisinde, insan hayatna ynelik tehditleri ve dier kritik ihtiyalar tespit edecek ekilde gerekletirilmelidir. Rapor hemen tamamlanmal ve en uygun yardm programnn hzla tasarlanmas iin yeterli dzeyde bilgi sunabilmelidir. lerleyen safhalarda, derinlemesine bir deerlendirme gerekli olacaktr.
8

4. Deerlendirme Ekibi: Cinsiyet asndan dengeli, ak grev tanml, genel bilgiye sahip, belirli alanlarda uzmanlam teknik grevlilerin oluturduu, afetten etkilenen nfus ierisine kltrel adan kabul edilebilir bir ekip, deerlendirme srecinin etkinliini arttracaktr. 5. Bilgi Toplanmas: Saha almalar balamadan nce, deerlendirme ekibini oluturan grevliler, bu srecin amalar, yntemi ve sre iinde kendi rollerinin ne olduu konusunda ak olmal ve artlara uygun bir yol kullanlmaldr. atmal durumlarda almak durumunda olan grevliler, toplanan bilginin hassas ve kritik bir nemde olabileceini, bu bilginin ktye kullanlabileceini akllarndan karmamaldr. 6. Bilgi Kaynaklar: Deerlendirme raporunu oluturacak bilgiler, birincil kaynaklardan (yardm kuruluu alanlar, yerel grevliler, her iki cinsten de topluluk liderleri, yallar, ocuklar, salk alanlar, retmenler, tccarlar ve dier anahtar konumdaki bireylerle gerekletirilecek grmeler ve dorudan gzlemler yoluyla) ve ikincil kaynaklardan (mevcut durumdaki yaynlanm ve yaynlanmam belgeler ve raporlarn, duruma uygun tarihsel bilgilerin deerlendirilmesi yoluyla) salanabilir. Bilgi toplama yntemleri ve ulalan bilgi snrlar, durumun gereki bir tablosunu karmak iin mmkn olan en ak ekilde paylalmaldr. Rapor tm gruplarn endielerini ve nerilerini iermelidir. 7. Sektrel Deerlendirme: Afetin ilk safhalarnda btn sektrlere ynelik bir deerlendirme her zaman mmkn olmayabilir. Ayr sektrlere dnk deerlendirmelerde, aralarndaki balantlara zellikle zen gsterilmelidir. 8. Ev Sahibi Konumundaki Nfusla likiler: Mevcut kaynaklar, yeri deitirilen nfus ve ev sahibi konumundaki nfus iinde rahatszlklara neden olabilir. Olas gerilimleri asgari dzeye ekmek iin, ev sahibi nfusla diyalog iinde bulunulmal ve imkanlar el verdii lde, yer deitiren nfus iin gelitirilecek altyap ve hizmetlerin, ev sahibi nfusun yaamnda da srdrlebilir bir iyilemeye katk yapmas salanmaldr. 9. Bilginin Ayrtrlmas: Toplanan bilginin ayrtrlmas, deerlendirme raporlarn inceleyenlerin, sonularn doruluunu kontrol etmesine ve ayn alan zerinde yaplan nceki almalarla karlatrmasna imkan verir. Ya, cinsiyet ve korunmaszlk kriterlerine gre ileri dzeydeki farkllklar tespit etmek iin, zaman ve koullar elverdiince, daha detayl bir bilgi ayrtrmasna gidilebilir. 10. Temel erik: lk deerlendirme ve ard sra gerekletirilecek analizlerde, afet yaanan blgedeki yapsal, politik, gvenlie ynelik, ekonomik, toplumsal ve evresel etmenler, yaam koullarndaki ve topluluk yaplarndaki deiim gz nnde tutulmaldr. 11. yileme: Afet sonras iyileme dnemine ynelik analiz ve planlama ilk deerlendirmenin bir paras olmaldr.

tasarlanmaldr. Burada acil ihtiyalar ile afetten etkilenen nfusun srekli ihtiyalarnn birbirinden ayrlmas nemlidir. Birok durumda bir topluluu asgari standartlara ulatrmak iin kaynak gereksinimi, mevcut kaynaklarn ok zerindedir. Bir yardm kuruluunun bu standartlara tek bana ulatrmas beklenemez. Bu nedenle kurulular arasndaki koordinasyon, kritik boluklarn belirlenip kapatlmas asndan hayati nem tamaktadr. 3. Kapasite ve Uzmanlk: Bir yardm kuruluu, kapasitesinin ihtiyatan fazla olduu durumlarda, akta kalan bu kapasitesini yerel otoritenin bilgisine sunmal ve bu kapasite gerekli yer ve zamanda deerlendirilmelidir. 4. Akta Kalan Alanlarn Bildirilmesi: Temel ihtiyalarn karlanmasna ynelik kapasitenin yetmemesi nedeniyle oluan aklar zaman kaybetmeden bildirilmelidir. 5. Bilgi Paylam: Kritik ihtiyalar belirleyen rgtler, sahip olduklar bilgileri mmkn olan en ksa srede ilgili tm birimlere bildirmelidir. Mmkn olan her yerde, tanmlanm olan terminoloji, standartlar ve prosedrler kullanlmaldr. Blge hkmeti ve yerel kurulular dzeyinde kabul grm standart aratrma ekli ve ortak ynergeler bu adan kesin bir fayda salayabilir. 6. Olumlu Etkinin Azami Noktaya ekilmesi ve Zararn nne Geilmesi: Oluan atmann doasn ve kaynan anlamak, yardmn adil ve tarafsz bir ekilde datlmasna ve olumsuz etkilerin azaltlmasna ya da bitmesine yardmc olur.

ASGAR STANDART 4: HEDEF TESPT

Hedef tespiti, afetten etkilenen insanlarn zarar grebilir konumunun tam bir analizi zerine gerekletirilmelidir. Klavuz Notlar 1. Hedef Tespitinin Amac: Hedef tespitinde ama, etkili ve bamll asgari dzeye ekecek ekilde yardm salanrken, en zarar grebilir durumda olan insanlarn ihtiyalarnn ncelikle karlanmasdr. 2. Hedef Tespit Mekanizmalar: Yardm alanlar, ie dnk hedef tespitinin baz zarar grebilir gruplarn gzden karlmasna neden olabileceini akllarndan karmamaldr. Afetten etkilenen nfusla fikir al verisinin salanmas ve hedef tespit kararlar konusunda uzlamaya varlmas iin, zarar grebilir topluluklarn da temsil edilmesi salanmaldr. 3. Hedef Tespit Kriterleri: Hedef tespit kriterleri genellikle topluluk, hane ya da bireylerin zarar grebilirlik dzeyiyle ilgilidir. Yanl hedef tespit kriter ve mekanizmalar, bireyin saygnl zerinde olumsuz etkilere neden olabilir. Baz rnekler vermek gerekirse: 1. dari ve topluluk temelli hedef tespit mekanizmalar herhangi bir bireyin mal varlna ynelik bilgileri sorabilir. Bu tr sorular uygunsuz grnebilir ve sosyal yaplar gz ard eden bir karakter tayabilir. 2. Dzgn beslenemeyen ocuklarn yaad haneler genellikle hassas gda yardmnn salanmas iin hedef kapsamna alnmaktadr. Bu durum, hassas oranlarda gda almaya devam edebilmek iin ebeveynlerin ocuklarn zayf tutmasna neden olabilir. 3. Yaplacak yardmn hedef tespiti yerel klan sistemi zerinden yapldnda, bu tr sistemlerin dnda kalan insanlarn (rnein yaadklar yeri deitirmek zorunda kalan bireyler) gzden karlmas muhtemeldir. 4. Yerleri deitirilen kadnlar, kz ocuklar ve delikanllar cinsel istismara maruz kalabilir.
10

ASGAR STANDART 3: MDAHALE

Yaanan bir afet sonucunda insanlarn hayatlar tehlikede olduu durumlarda, programlar ncelii yaam kurtarmaya ynelik ihtiyalara verir. Klavuz Notlar 1. Asli htiyalara Karlk Vermek: rnein ncelik tayan yardm maddelerinin arasna karmas muhtemel ikincil nemdeki maddelerin sevk kanallarn kapatmamasna dikkat edilmelidir. 2. Asgari Standartlarn Salanmas: Mdahale program ve projeleri, geerli olan hayat artlar ile Sphere Asgari Standartlar arasndaki boluu kapatmaya ynelik olarak .
9

5. HIV/AIDS virs tayan insanlarn topluluk iinde damgalanmas olasdr. Bu nedenle her zaman bireysel mahremiyetin salanmas gerekmektedir. 6. Tesis ve Hizmetlere Eriim ve Kullanm: nsanlarn tesis ve rnlere eriimi, silahl atma gibi durumlarda, yolsuzluklar ve sindirme politikalar (cinsel suiistimaller de dahil olmak zere) gibi etmenlerden tr snrl bir noktaya gelebilir. Mmkn olan her yerde, tesis ve rnlere eriimi snrlayan etmenler yardm programnda gerekletirilecek revizyonlarla engellenmelidir. 7. Dahil Etme ve Hari Tutmada zleme Hatalar: Hedef tespit ve datm sistemlerinin gncellenmesi, ihtiyalara gre dzenlenmesi ve daha etkili bir yardm datmnn salanmas iin hazrlk yaplmas zorunludur.

Grevliler ayn zamanda insan haklar ve insani yardm prensipleri zerinde de bilgi sahibidir. Grevliler ayn zamanda insan haklar ve insani yardm prensipleri zerinde de bilgi sahibidir. Klavuz Notlar 1. Yardm Grevlilerinin Farknda Olmas Gereken Durumlar: Yardm grevlileri ve sahada grevlilere destek veren dier alanlar, insan haklar ihlallerinin durdurulmasn bekleyen kadn, erkek ve ocuklara nasl yaklalacan bilmeli; tecavz ve cinsel iddet kurbanlarna ynelik tbbi ya da psikolojik prosedrlere aina olmalar gerekmektedir. 2. Yardm Grevlilerinin Sorumluluklar: nsani yardm karl kiisel fayda talep edilemez. Zorla insan altrmak, yasa d ila, (uyuturucu) kullanm ve kanuna aykr ticaretler de engellenmesi gereken dier faaliyetlerdir.

ASGAR STANDART 5: ZLEME

zleme iin toplanacak bilgi zaman amna uramam ve kullanl olmaldr. Kesin, mantkl, tutarl, muntazam ve effaf bir bilgi kayd ve analizi, devam eden program zerinde geribildirimi salamaldr. Klavuz Notlar 1. zleme Sonucunda Elde Edilen Bilginin Kullanlmas: Bilgi dzenli olarak gncellenmelidir. Dzenli bir izleme yneticilere, ncelikleri belirleme, aciliyet tayan problemleri tespit etme, eilimleri takip etme, mdahalelerin etkinliini lme ve gerektiinde programlarda revizyona gitme imkan tanmaktadr. 2. Bilginin Kullanm ve Yaylmas: Toplanan bilgi programla dorudan ilgili olmaldr. Bu bilgi dier sektr ve kurulularn ve afetten etkilenen nfusun ihtiyalar dorultusunda belgelenmeli ve kullanma sunulmaldr. 3. zleme Sistemine Dahil Olan nsanlar: Afetten etkilenen nfus ierisindeki tm gruplardan, kltrel adan kabul edilebilir bir ekilde bilgi toplayabilecek insanlar, zellikle cinsiyet ve dil becerisi gz nnde tutularak, izleme sistemine dahil edilmelidir. 4. Bilgi Paylam: zleme ve deerlendirme faaliyetleri, yakn bir diyalogu ve sektrler arasnda ibirliini gerektirir.

ASGAR STANDART 8: YARDIM GREVLLERNN DENETM, YNETLMES VE DESTEKLENMES

Yardm grevlileri, insani yardm programnn etkili bir ekilde uygulanabilmesi iin denetlenir, ynetilir ve desteklenir. Klavuz Notlar 1. Her Kademedeki Yneticiler: Tm dzeylerdeki yneticiler ilgili kurallarn uygulanmasn desteklemek ve yasalarla uyumunu salamak iin sistem kurmak ve/veya var olan korumak sorumluluundadr. 2. nsani Yardm Kurulular: nsani yardm kurulular, personelinin herhangi bir acil duruma dahil olmadan nce niteliklerinden, kabiliyetlerinden ve dzgn bir ekilde eitilip hazrlandndan emin olmaldr. Acil durum ekipleri oluturulurken, personel ve gnlllerin kadn, erkek says asndan dengeli bir dalma sahip olmas amalanmaldr. Personelin sorumluluklarn yerine getirebilmesi iin srekli bir destek ve eitim gerekli olabilir. 3. Tm Personel: Tm personele, hem grev ncesinde hem de afet blgesine ulaldnda gvenlik ve salk konularna ynelik olarak uygun bilgi verilmelidir. Grev ncesinde personelin a olmalar ve stmadan korunmaya ynelik ila almas gerekebilir. Afet blgesine ulaldnda, gvenlik risklerinin asgari noktaya ekilmesi iin personele, gda ve su gvenlii, yerel bulac hastalklardan korunma, tbbi yardm olanaklar, tbbi nedenlerden tr tahliye plan ve yntemleri gibi konularda eksiksiz bilgi verilmelidir. 4. zel abalar: Bir yardm rgtnn farkl dzeylerinde eitliliin salanmas iin zel abalar gsterilmelidir. 5. Kapasite Oluturma/Gelitirme: Kapasite oluturma/gelitirme, zellikle zamana yaylan afete yardm srecinde ele alnmaldr.

ASGAR STANDART 6: DEERLENDRME

Programn genel olarak uygunluu, etkinlii, kapsama alan, tutarll ve afetten etkilenen nfus zerindeki etkisinin anlalmas iin, deerlendirme belirlenmi amalar ve mutabk kalnm asgari standartlar zerinden yaplr. Klavuz Notlar 1. Kriterlerin Oluturulmas: Program deerlendirmesi yapacak grevliler gerektiinde farkl yntemler kullanabilmeli ve elde edilen sonular karlatrabilmelidir. 2. Bilginin Mteakip Kullanm: Deerlendirme sonrasnda ulalan sonular, effaflk ve gvenilirlii salamak iin yazl raporlara dntrlmeli ve paylalmaldr.

ASGAR STANDART 7: YARDIM GREVLLERNN YETERLLK VE SORUMLULUKLARI

Yardm grevlileri, artlara uygun teknik niteliklere, yerel kltr ve grenekler konusunda deneyime ve/veya acil durumlara ynelik tecrbeye sahiptir.
11 12

BLM 2: SU SALAMA, SANTASYON VE HJYEN DESTEKLEME HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR

Bu blm alt ana alt blme ayrlmtr: 1) Hijyen Destekleme, 2) Su Salama, 3) Dk Uzaklatrma, 4) Hastalk Tayclarn Kontrol, 5) Kat Atk Ynetimi 6) Drenaj.

ASGAR STANDART 1: HJYEN DESTEKLEME

Su, sanitasyon ve hijyen destekleme programlar, insan saln korumay, kiisel ve evresel hijyenin iyiletirilmesini amalar. Buradaki temel ama: 1) Bilgi/Enformasyon Paylamak, 2) Topluluklar Harekete Geirmek 3) Gerekli Malzeme/Ara, Tesis salamaktr. Etkili hijyen destekleme temel hijyen sorunlarn tanmlar, iyiletirme programlar tasarlar, uygular, izler. Hijyen destekleme, salanan tesis ve aralarn en verimli ekilde kullanlmasn salamaldr. Afetten etkilenen insanlarn kendi salklarn korumaya ynelik harekete gemelerini desteklemeye arlk verilir. Bu hibir zaman iyi uygulanm su ve sanitasyon hizmetlerinin yerine geemez. Hijyen Destekleme Standart 1: Program Tasarm ve Uygulanmas Gerekli ara, malzeme, tesis ve kaynak, afetten etkilenen nfusun zarar grebilirliine, ihtiyalarna ve tercihlerine gre salanr. Kullanclar, mmknse, hijyen sistemlerinin/hizmetlerinin ynetimi ve bakmna dhil olmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Halk sal asndan nemli temel hijyen riskleri belirlenir (klavuz notu 1). * Destekleme, kullanclarn temsilcilik ve katlmclk yoluyla tesis ve hizmetlerin tasarmndan balayarak katklar olacak ekilde uygulanr (klavuz notlar 2, 3 ve 5). * Nfusun tm gruplarnn, kaynak, tesis ve hizmetlere adil eriimi salanr (klavuz notu 3). * Hijyen mesajlar anahtar davranlar ve yanl kanlar hedef alr ve tm kullanc gruplara hitap eder. Gruplarn temsilcileri, planlama, eitim, uygulama, izleme ve deerlendirme aamalarna katlr (klavuz notlar 1, 3 ve 4). * Kullanclar, tesis/hizmetlerin ynetimi ve bakmnda uygun ve adil ekilde sorumluluk alr (klavuz notlar 5 ve 6). Klavuz Notlar 1. htiyalarn Belirlenmesi: Anahtar davranlarn saptanmas gerekir. Temel riskler genellikle, dk uzaklatrma, tuvalet kullanm/bakm, sabun eksikliiyle ellerin ykanamamas, suyun hijyenik olmayan ekilde tanmas/saklanmas, yiyecek saklama/piirme koullarnn hijyenik olmayndan kaynaklanr. nerilen davranlarn uygulanabilirlii, yerel alkanlklara, bilgi birikimine ve uygulamalara baldr. Zarar grebilir gruplarn ihtiyalarna zel dikkat gsterilmelidir. Herhangi bir grupla grlemezse bu durum deerlendirme raporunda aka belirtilir ve en ksa srede ulalamayan gruplarla temas salanr. 2. Sorumluluun Paylalmas: Hijyen konusunda nihai sorumluluk afetten etkilenen nfusa der. Yardm kurulular bilgi ve hizmetlere eriimi salamal, hijyen uygulamalarna kolaylk salamak iin almal ve bunu herkese gsterebilmelidir. Zarar grebilir gruplar, riskli uygulamalarn/koullarn saptanmasnda ve risklerin llebilir ekilde azaltlmasnda sorumluluk almaldr. Faaliyetler kltrel olarak kabul edilebilir olmal ve yardm alan nfusun zerine fazla yk getirmemelidir. 3. Nfusun Tm Kesitlerine Ulalmas: Farkl gruplarla birlikte alabilecek kolaylatrclar araclyla (rnek: baz toplumlarda kadnlarn tanmadklar erkeklerle konumas kabul grmez) nfusu oluturan tm gruplara ulalmaldr. Tantm/ bilgilendirme materyalleri mesajlarn okuma-yazma bilmeyenlere de ulalabilmesini salayacak ekilde tasarlanmaldr.
14

Kltrel adan uygun, katlmc materyaller/yntemler, topluluklarn kendi hijyen iyiletirmelerini planlamalarna ve izlemelerine imkan sunar. Kabaca hedef nfusun her 1000 yesine iki hijyen destei alan / topluluu harekete geirecek hijyen ncs gerekir. 4. ncelikli Hijyen Risk ve Davranlarn Tespit Edilmesi: Yardm plan ve ncelik belirlemede farkl gruplarn hijyen riskleri, grev ve sorumluluklar saptanrken yanl/eksik bilgilere (rn: HIV/AIDS virs nasl bular) ynelik bilgilendirme yaplabilir. 5. Hizmet ve Tesislerin Ynetimi: Farkl kullanc gruplarn temsilcilerinden ve yars kadnlardan oluan su ve/veya sanitasyon komiteleri oluturulabilir. Komiteler, su datm noktalar, umumi tuvalet, du/amar alanlar gibi ortak tesis ve hizmetlerin ynetimini, hijyen destekleme faaliyetlerine katlm ve hizmetlerin srdrlebilirliini salayan bir mekanizma grevi grr. 6. Ar Ykleme: Gruplarn hizmetlerden eit faydalanmas salanmaldr. Hibir grup hijyen destekleme faaliyetleri ya da hizmet/tesislerin ynetimi sorumluluunu dierlerinden daha ok alarak ar i yk altnda kalmamaldr. Tm gruplarn ihtiya/istekleri ayn olmaz (rnein kadnlarla erkeklerin). Ancak kadnlarn katlm erkeklerin sorumluluk almaktan kanmasna yol amamaldr.

ASGAR STANDART 2: SU SALAMA

Su hayat, salk ve insanlk onuru asndan temel bir gereksinimdir. Acil durumlarda temel ihtiyalar karlayacak yeterli su bulunmayabilir, ancak yaamsal seviyede gvenli/salkl iilebilir suyun salanmas kritiktir. Sklkla temel salk sorunlar, yetersiz su kaynakl hijyen eksiklii ve kirli su tketilmesi nedeniyle olumaktadr. Su Salama Standard 1: Eriim ve Su Miktar nsanlar, ime, yemek yapma, kiisel ve evsel hijyen salama gibi temel ihtiyalar karlayacak miktarda suya gvenli/adil ekilde eriebilmelidir. Halka ak su datm noktalar, asgari su gereksinimi karlanmasn kolaylatracak ekilde barnaklara yakn olmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Bir barnan ime, yemek piirme ve kiisel hijyen gereksinimleri iin gereken ortalama gnlk kii ba su tketimi en az 15 litredir (klavuz notlar 1-8). * Herhangi bir barnaktan en yakn su datm noktasna olan mesafe en fazla 500 metredir (klavuz notlar 1, 2, 5 ve 8). * Su kayna nnde bekleme sresi en fazla 15 dakikadr (klavuz notu 7). * 20 litrelik bir kabn dolum sresi en fazla 3 dakikadr (klavuz notlar 7 ve 8). * Su kaynaklar/sistemleri yeterli miktarda suyu srekli/dzenli salamas iin korunur (klavuz notlar 2 ve 8). Klavuz Notlar 1. htiyalar: Evsel kullanm su miktar, iklim, mevcut sanitasyon tesis/hizmetleri, insanlarn alkanlklar, dinleri/kltrleri, piirdikleri yemekler, giydikleri kyafetler gibi etmenlere gre deiir. Haneler su kaynana yaknlatka su tketiminde art grlr.

2. Su Kayna Seimi: Kaynakta yeterli su var m, kaynak bu miktar ne sreyle salar, artma gerekli mi (gerekliyse, artma fizibilitesi ve zaman), kaynak kullanlabilir hale getirilirken gereken teknoloji/maliyet, kaynan nfusa mesafesi, kayna etkileyen sosyal/politik/yasal faktrler deerlendirilir. Genellikle daha az artma gerektirdiinden yeralt sular ve pompa gerektirmediinden kaynaktan cazibeyle akan sular tercih edilir. Ar kullanm engellemek iin kullanlan kaynaklar srekli izlenmelidir. 3. lm: Kii ba su tketimi yalnzca ebekeye pompalanan su miktar lm/el tulumbas altrma sresi baz alnarak hesaplanamaz. Hane baz gzlem, anketler, grmeler, grup tartmalarndan edinilen bilgiler su kullanm/tketimi verilerinin toplanmasnda daha etkili yntemlerdir. 4. Nitelik ve Nicelik: Suyla bulaan hastalklar, kirli su kaynaklar kadar kiisel/evsel hijyen iin yeterli suyun olmamasndan da kaynaklanr. Niteliksel ve niceliksel asgari standartlar tam karlanana dek, ncelik asgari nitelik standartlarnda yetersiz miktarda suya deil, yeterli miktardaki suya (orta nitelikte olsa bile) adaletli eriime tannr. Baz hastalklar, imek ve kiisel hijyen iin daha fazla suya ihtiya duyar. Canl hayvan ve ekinler iin gereken su salanmaldr, kuraklk dnemlerinde insanlarn geimleri ve yaamalar buna balysa zellikle dikkat edilmelidir. 5. Kapsama: Mdahalede ilk evrede nfusun hayatta kalmasn salayacak acil gereksinimlerin karlanmas nceliklidir. nsanlarn hastalklara kar zarar grebilirlii artacandan, afetten etkilenen/ev sahibi nfusun normlar zerinde olsa bile gstergelerde iaret edilen deerlere ulalmas gerekir. 6. Bir Su Kaynana Den Azami Kii Says: Bir su kaynana den kii says, kaynan verimine/kullanlabilirliine gre belirlenir. Musluklar, el tulumbalar/kuyular sabit oranda su salamyor olabilir. Su sabit aklysa (su kaynandan gnde yalnzca sekiz saat su datld dnlerek) su kaynana den azami kii says kabaca yle hesaplanr:

Datm sresi uzatlrsa gnlk kii ba asgari 15 litrenin zerinde datm gerekleir. Bu deerler dikkatli kullanlmaldr, deerlere ulalmas ayn zamanda asgari miktarda su kullanld ya da insanlarn tmne datm yapld anlamna gelmeyebilir.

15

16

7. Bekleme Sresi: Su srasnda ar bekleme sresi, yetersiz su miktarna iaret eder (yetersiz sayda datm noktas vb.). Ar bekleme sresi: 1) Kii bana den su tketiminde azalma, 2) Kirli yzey sularnn tketiminde art ve 3) Su noktalarnn dier hayati ilevler iin kullanlaca srede azalmaya neden olur. 8. Eriim ve Eitlik: Asgari ihtiyalar iin yeterli su bulunsa bile, nfusun tm gruplarnn suya eit eriimini salamak iin ek nlemler gerekebilir. Su datm noktalar, cinsiyet/etnik kimlik gzetilmeden herkesin eriebilecei alanlarda konumlandrlr. El tulumbalar ve su tama kaplarndan bazlar, hastalar, yallar, engelliler ve ocuklarn kullanabilecei ekilde tasarlanabilir/uyarlanabilir. Su gnlk belli miktarda ya da gnn belli saatlerinde datlyorsa, gnlk su miktar/su datm saatleri kullanclarla birlikte zellikle de kadnlarn/su bulmaktan sorumlu gruplarn uygun/gvenli bulduklar saatler dikkate alnarak planlanr. Tm kullanclarn suyun nerede/ne zaman datlacan bilmeleri salanr. Su Salama Standard 2: Su Kalitesi Su, tad ho ve sal tehdit edecek risklere yol amadan yeterli kalitede iilebilir ve kiisel/evsel hijyen iin kullanlabilir olmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Salk koruma taramas ile dk kirlilii riskinin dk olduu saptanr (klavuz notu 1). * Datm noktasnda 100 ml suda dk kaynakl organizma bulunmaz (klavuz notu 2). * Su, en yakn kaynaktan deil, korunan, gvenilir ya da artlm su kaynaklarndan iilir (klavuz notu 3). * Datm sonras kirliliinin asgari dzeyde olmas iin gerekli nlemler alnr (klavuz notu 4). * Borulu su sistemlerinde ve salgn ishal riski durumunda tm su sistemlerindeki su dezenfekte edilir. Musluktaki suda serbest klor kalnts 0,5 mg/l ve bulanklk deeri azami 5 NTU olmaldr (klavuz notlar 5, 7 ve 8). * Kimyasal (su artma kimyasallar dhil)/radyolojik kirli su kullanm nedenli salk sorunlar saptanmamtr (klavuz notu 6). Klavuz Notlar 1. Salk Koruma Taramas: Bu tarama, halk saln tehdit eden artlarn, uygulamalarn deerlendirilmesidir. Suyun kaynanda, tama srasnda, evlerde muhtemel kirlenme nedenlerini ve dklama, drenaj, kat atk ynetimini inceler. Topluluk haritalama, salk tehditlerinin saptanmas ve topluluun riskli durumlarn azaltlmasna dhil edilmesinde etkili bir yntem olabilir. Hayvan dks insan dks kadar zararl olmasa da ishale neden olan kriptosporidyum, giyardia, salmonella, campylobacter, kalisivirsler ve benzerlerini ierebilir ve salk iin belirgin risk oluturur. 2. Mikrobiyolojik Su Kalitesi: Dksal koliform bakterileri (% 99'undan fazlas E. coli'dir), sudaki insan/hayvan dk kirliliini ve patojen bulunma olasln gsterir. Dksal koliform bulunuyorsa, su artlmaldr. te yandan, ilk evrelerde nicelik nitelikten daha nemli bir konumdadr. 3. Korunan Kaynaklara Ynlendirme: Gvenilir su/artlm su salamak tek bana yeterli deildir. Korunan/artlm suyun salk zerindeki olumlu etkileri anlatlarak insanlarn bu suyu kullanmalar salanr.
17

Tad, hanelerine yaknl ve sosyal uygunluk gibi nedenlerden korunmasz su kaynaklar (nehirler, gller ve korunmasz kuyular) tercih edilebilir. Bu tr durumlarda teknisyenler, hijyen destekleme grevlileri ve topluluk ncleri tercihlerin gerekelerini dikkate almal, mesajlarda ve grup tartmalarnda bu grlere yer verilmelidir. 4. Datm Sonras Kirlenme: Datm noktasndaki gvenli su, doldurma, saklama ve su ekme srasndaki kirlenmeyi nlemez. Risk azaltmak iin temiz/uygun doldurma/saklama kaplar datmak (Bkz. Su Salama Standard 3), dezenfektanlarla artmak, kullanm noktasnda artmak gibi yntemler uygulanabilir. Kullanm noktasnda rutin numuneler alnarak datm sonras kirlenmenin seyri izlenmelidir. 5. Suyun Dezenfekte Edilmesi: Su kaynanda veya datm sonrasnda kirlenirse, klor gibi bir dezenfektanla artlmas gerekir. Riski, nfus younluu, dk uzaklatrma sistemleri, hijyen uygulamalar, ishalli hastalklarn yaygnl gibi koullar belirler. Risk deerlendirme, topluluun tat/lezzet duyarll gibi niteliksel bilgileri de ierir (klavuz notu 6). Youn nfusa hizmet veren borulu su sistemleri de dezenfektanla artlr. Eer ishal salgn tehdidi varsa, datm ncesi/evlerde ime suyu sisteminin tamam artma ilemine tabi tutulur. Suyun dzgn dezenfektasyonu iin, bulanklk 5 NTU altnda olmaldr. 6. Kimyasal ve Radyolojik Kirlenme: Kaytlar/bilgi kaynaklar su kaynaklarnda sala kimyasal/radyolojik tehditler olabileceine iaret ediyorsa, hemen bu risklerin varl kimyasal analizlerle dorulanr. Analizleri takiben ksa dnem halk sal riskleri/faydalar arasnda denge salayacak bir karar alnmaldr. Kirli olmas muhtemel suyu uzun sre kullanma karar, sala etkilerine dair profesyonel deerlendirmeler ve analizlere dayanlarak verilir. 7. Suyun Lezzeti: Suyun tad tek bana bir salk sorunu tekil etmese de (rn. hafif tuzlu su) tad ho olmayan gvenli su, rn. klorlu su, kullanclar gvenli olmayan suyu imeye iterek salklarn riske atabilir. Bu durumda gvenli su kullanmna tevik almalar yaplr. 8. Salk Merkezlerinde Suyun Kalitesi: Hastane, salk merkezi ve beslenme tesislerinde suyun klor gibi bir dezenfektanla artlmas gerekir. Su kesintisi olasl varsa, bu merkezlerde normal kullanm miktarnda suyu kesintisiz salayacak su deposu bulunmaldr. Su Salama Standard 3: Su Kullanm Tesisleri ve Malzemeleri nsanlarn, imek, yemek piirmek ve kiisel hijyen salamak iin gereken yeteri miktar suyu, dolduracaklar, saklayacaklar, kullanacaklar ve tketilene dek ime suyunun gvenli kalmasn salayacak doru ara ve donanmlar vardr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Her barnakta en az iki adet 10-20 litrelik su doldurma kab; ek olarak barnakta her zaman su olmasn salayacak temiz su saklama kab bulunur (klavuz notu 1). * Su doldurma ve saklama kaplar, boazlar dar ve/veya kapakl olmaldr ya da depolama, su ekme/karma ve ykleme-boaltmada kullanlan baka gvenli aralar bulunur (klavuz notu 1). * Kiisel hijyen iin kii ba sabun miktar ayda en az 250 gramdr. * Ortak banyo tesisi gerekiyorsa, kadnlar ve erkekler iin ayr ve yeterli sayda kabin bulunur, bu kabinlerden herkes eit ve en uygun ekilde yararlanr (klavuz notu 2). * Ortak amarhane gerekiyorsa, amar ykamak iin 100 kiiye en az bir lavabo/kvet der ve kadnlarn i amarlarn, hijyenik bezlerini ykayp kurutabilecekleri zel alanlar bulunur.
18

* Zarar grebilir gruplarn, banyolarn yer seimi ve inas, kullanm ve desteklenmesi, sabun yapm/datmna katlmlar cesaretlendirilir (klavuz notu 2). Klavuz Notlar 1. Su Doldurma ve Saklama: Su doldurmak, saklamak, ykanmak, amar ve yemek iin ihtiya duyulan kaplar, temiz, salkl, tanmas kolay ve boyut, ekil ve tasarm asndan yerel ihtiya ve alkanlklara uygun olmaldr. ocuklar, engelliler, yallar ve hastalar iin kk/zel tasarml su tama kaplar gerekebilir. Su depolama kapasitesi, barnak bykl ve verilen srekli su miktarna gre deiir. Su salama srekli ise kii ba yaklak 4 litre uygundur. Gvenli su doldurma, saklama ve su ekme/karma ilemlerinin desteklenmesi ve izlenmesi, zarar grebilir gruplarla (zellikle kadn ve ocuklarla) su kirliliiyle ilgili konularn tartlmas gereklidir. 2. Ortak amar, Bulak ve Banyo Tesisleri: nsanlarn, mahremiyet ve saygnlklarn koruyarak ykanabilecekleri zel alanlar hane baznda yaplamyorsa, ortak tesislere gereksinim duyulur. Sabun yoksa alternatif olarak kl, temiz kum, soda ya da amar ykama/ovalama iin uygun bitkiler kullanlabilir. Giysi ykama (zellikle ocuk) hijyen asndan vazgeilmezdir. Yemek piirilen ve yemek yenilen kaplarn ykanmas gerekir. Tesis yeri, tasarm, gvenlii, uygunluu ve rahatl kullanclarla, zellikle kadnlar ve engellilerle ortak kararlatrlr. Tesislerin merkezi, eriimi kolay, iyi aydnlatlm alanlarda konulandrlmasyla kullanclarn gvenlii salanr.

ASGAR STANDART 3: DIKI UZAKLATIRMA

nsan dksnn gvenli uzaklatrlmas, dk balantl hastalklarn dorudan ve dolayl yollardan yaygnlamasn azaltr. Bu nedenle gvenli dk uzaklatrma afet durumunda gvenli su salanmasnda gsterilen hz ve abayla hemen zmlenmelidir. Saygnlk, gvenlik, salk ve esenlik iin uygun tuvaletlerin kurulmas, en birincil acil durum mdahalesi gerekliliklerindendir. Dk Uzaklatrma Standard 1: Tuvaletlere Eriim ve Tuvalet Says nsanlar, hanelerine yeterince yakn, gece/gndz istedikleri her zaman, hzl, gvenli ve uygun ekilde, yeterli sayda tuvalete eriebilmelidir. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Her bir tuvalet iin azami 20 kullanc vardr (klavuz notlar 1-4). * Tuvaletlerin kullanm hanelere gre ve/veya cinsiyetlere gre ayrlarak dzenlenir (klavuz notlar 3-5). * Kamuya ak alanlarda (ar, datm merkezi, salk merkezi vb.) kadnlar ve erkekler iin ayr tuvaletler bulunur (klavuz notu 3). * Ortak ya da umumi tuvaletlerin temizlii ve bakm, planlanan tm kullanclara hizmet verecek ekilde yaplr (klavuz notlar 3-5). * Tuvaletler yerleim birimlerine azami 50 metre uzaklktadr (klavuz notuna 5). * Tuvaletler en hijyenik ekilde kullanlr ve ocuk dklar hijyenik bir ekilde derhal uzaklatrlr (klavuz notu 6).

Klavuz Notlar 1. Gvenli Dk Uzaklatrma: evrede insan dks kaynakl kirlenmenin nne gemeye ve nfustaki tm gruplara ulamay hedefler. Topluluk geleneksel olarak tuvalet kullanmyorsa, tuvalet kullanmn zendirmek ya da daha fazla sayda tuvalet inasna talep oluturmak iin eitim/tantm kampanyalar toplulukla birlikte kararlatrlp, yrtlebilir. Kentsel kanalizasyon sistemleri zarar grmse, sistemin alr vaziyetteki ksmlar izole edilerek, portatif tuvalet, septik tank ve muhafaza tank gibi zmlere bavurulabilir. 2. Dklama Alanlar: lk evrelerde, tuvaletler ina edilmeden nce ak dklama alan ya da hendek kazmak iin bir blge belirlenebilir. Bu yntem ancak belirlenen alan dzgn bir ekilde kontrol edilip ynetilirse ie yarayacaktr. 3. Umumi Tuvaletler: Umumi tuvalet inas gerekiyorsa, kurulacak tesislerin dzenli/dzgn temizlii/bakm iin hemen bir sistem oluturmaldr. Kadn tuvalet kabinlerinin erkeklerinkine oran (genelde bu oran 3'e 1'dir) nfusun cinsiyete dalm verilerinden yararlanlarak planlanr. Mmknse erkekler iin pisuar konur. 4. Ortak Tuvaletler: 20 kiiye bir tuvalet hemen salanamayabilir. Balangta tuvalet bana 50 kii hesap edilebilir, ancak en ksa srede say 20'ye drlmelidir. Kullanc durumundaki toplulukla birlikte gelitirilecek ilevsel bir sistemle ortak tuvaletlerin temiz tutulduundan ve bakmlarnn yapldndan emin olunmaldr. Yer darlndan istenilen ortak tuvalet/kii oranna hemen ulalamayabilir, ancak insan dksz bir evre ve srekliliinin salanmas ncelikli ama olduundan yer iin savunuculuk faaliyetlerine devam edilmelidir. 5. Paylalan Tuvaletler: Drt/be ailenin paylat bir tuvalet genellikle daha temiz ve iyi durumdadr, daha sklkla kullanlr. Yeri/tasarm konusunda kullanc ailelerin fikri alnr, bunun iin gerekli aralar ailelere temin edilir. Paylalan tuvaletleri kimler kullanacak, temizlik/bakm nasl yaplacak gibi konularda kullanclarla birlikte karar verilir ve tesislere eriim salanr. Kronik ishal grlme skl ve snrl hareket kabiliyeti nedeniyle HIV/AIDS hastalarnn tuvaletlere eriimleri kolaylatrlr. 6. ocuk Dklar: ocuklarda dk balantl enfeksiyonlarn grlme skl daha yksektir. Antikorlarn bulunmamas nedeniyle ocuk dks yetikin dksna gre daha tehlikeli kabul edilir. Bu yzden ocuk dklar uzaklatrma ilemi daha dikkatli yaplr. Srece ebeveynler/ocuk bakan kiiler dahil edilir, dklarn gvenli uzaklatrlmas ve bebek bezi temizlii hakknda bilgilendirme yaplr. Tuvaletler ocuklar da dnlerek tasarlanmaldr. Dk Uzaklatrma Standard 2: Tuvaletlerin Tasarm, nas ve Kullanm Tuvaletler rahat, hijyenik ve gvenli kullanlabilecek ekilde konulandrlmal, tasarlanmal ve ina edilmelidir. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Tuvaletler yeri/tasarm iin kullanclara (zellikle kadnlara) danlarak ve onaylar alnarak konulandrlr (klavuz notlar 1-3). * Tasarlanan, ina edilen ve yerletirilen tuvaletler: * ocuklar, yallar, hamile kadnlar ve fiziksel/zihinsel engelliler dhil nfusun tamamnn kullanlabilecei ekilde tasarlanr (klavuz notu 1). * Kullanclara (zellikle kadnlara ve kzlara) ynelik gndz/gece tehdit oluturmayacak ekilde konulandrlr (klavuz notu 2).
20

19

* Temiz tutulmalarn kolaylatracak ve salk tehlikesi oluturmayacak ekilde tasarlanr. * Kullanc normlarna uygun bir mahremiyet salar. * Kadnlarn hijyenik pedlerini atabilecekleri, adet bezlerini ve amarlarn mahremiyet iinde ykayabilecek ve kurutabilecekleri ekilde dzenlenir (klavuz notu 4). * Sinek ve sivrisinek remesini asgari dzeye indirir (klavuz notu 7). * Sulu tuvaletlere yeteri miktarda su dzenli olarak verilir (klavuz notlar 1, 3). * Tuvalet ukuru bir yeralt su kaynana en az 30 metre uzaklkta ve tuvalet ukurunun dip noktas taban suyu seviyesinden en az 1,5 metre yukarda olacak ekilde ina edilir. Dklama sistemlerinin drenaj akntlar, tamalar, szmalar yzey suyu kaynaklarna/s yeralt su kaynaklarna karmaz (klavuz notu 5). * nsanlar tuvaletten knca, yemek hazrlamadan ve yemeden nce ellerini ykar (klavuz notu 6). * Uygunsa insanlara, kendi tuvaletlerini ina etmek, bakm/temizlik iin gerekli aralar ve malzemeler salanr (klavuz notu 7). Klavuz Notlar: 1. Kabul Edilebilir Tuvaletler: Dk uzaklatrma program insanlarn ihtiyalarndaki farkllklar kavranarak ve kullanclarn katlm salanarak baarya ular. ocuk/yal/engelli kullanclara zel tuvalet dzenekleri (oturakl tuvalet, ocuk tuvaleti, tutunma kollar, dey/yatay raylar) gerekebilir. Tuvalet tiplerine, kullanc tercihleri/kltrel alkanlklar, mevcut altyap, sulu tuvalet iin su varl, zemin durumu ve yapm malzemeleri gibi etkenlere baklarak karar verilir. 2. Gvenli Tuvaletler: Tuvaletler kadnlarn, kzlarn, zellikle geceleri, olabilecek saldrlara kar savunmasz durumda kalmayacaklar, kendilerini gvende hissedecekleri ve gerekten de gvende olacaklar ekilde konulandrlr. Mmknse umumi tuvaletlere aydnlatma/ailelere el feneri salanr. Kullanc gvenliini salayacak nlemlerle ilgili topluluun grleri alnr. 3. Anal Temizlik: Tercih edenlere su, dierlerine tuvalet kd/dier anal temizlik malzemeleri salanr. Kltrel adan en uygun temizlik malzemesi ve kullanm sonrasnda ortadan nasl kaldrlacaklarna ilikin kullanclara danlr. 4. Adet Dnemi: Adet gren kadn ve kzlarn ped, bez vb. malzemelere eriimi salanr. Kltrel adan en uygun malzemeler iin kadnlara danlr. 5. Dklama Sistemlerinin Su Kaynaklarna Mesafesi: Temel gsterge mesafeleri kayalar ve talar yznden artabilir/ince toprak zeminden tr azalabilir. Yer alt kaynak suyu kullanlmyorsa yer alt su kirlilii derhal mdahaleyi gerektiren bir durum deildir. Su basmas, takn grlyor ya da yer alt su seviyesi yksekse, ayakl/ykseltilmi tuvalet ya da septik tanklar ina etmek (ukurlardan evreye sznt olmamaldr) gerekebilir. 6. El Ykama: Tuvaletten knca, yemee oturmadan ve yemek hazrlamadan nce el ykamak hastalklarn yaylmasn engeller. Kullanclar tuvaletten ktklarnda sabun/alternatifi bir malzemeyle (rn. kl) ellerini ykayabilmeli ve tevik edilmelidir. Bu nedenle tuvaletlerin yaknnda sabit bir su kayna bulundurulur. 7. Shhi Tuvaletler: Temiz tutulmayan tuvaletler, hastalk oda haline gelir, insanlar da bu tuvaletleri kullanmak istemez. Kullanclar aidiyet duygusu hissederlerse tuvaletlerin temiz kalmas mmkndr. Aidiyet hissi, hijyen destekleme faaliyetleri, tuvaletleri yerleime yakn konumlandrma, kullanclar tasarm, ina, iletme, bakm, kontrol ve kullanm srelerine dhil etme suretiyle salanabilir.

Temiz tutulan tuvaletler, sifonlu tuvalet, havalandrmal gelitirilmi ukur tuvalet (VIP tuvalet), dk deliinin zerinin kapatlmas sinek/sivrisinek oalmasn engelleyebilir.

ASGAR STANDART 4: HASTALIK TAIYICILARIN (VEKTRLERN) KONTROL

Vektrler, hastalklarn tanmasna araclk eden canllardr. Afet durumlarnda oluan hastalk ve lmlere byk oranda vektrlerle bulaan hastalklarn neden olduu anlalmaktadr. Hastalk ve lm orann arttran hastalklardan stma (malarya) hastalnn tayc vektr sivrisineklerdir. Sivrisinekler, sarhumma ve baka lmcl hastalklarn da taycsdr. Ev sinei, yeil ve karasinek gibi sinek trleri ise ishalli hastalklarn tanmasna neden olur. Isran/sokan trden sinekler, tahtakurular ve pireler, ac/ar gibi skntlarn tesinde tifs ve veba gibi ok ciddi hastalklarn taycs olabilir. Keneler, tekrarlayan atee (borrelyoz) neden olurken, vcut bitleri tifs ve tekrarlayan ate tayabilir. Sanlar/fareler, leptospiroz ve salmonelloz gibi hastalklar tayabilir, Lassa hummas, veba gibi enfeksiyonlarn taycs pireleri barndrabilirler. Vektrlerle bulaan hastalklarn kontrol ve tanmalarn engellemek iin uygun barnak/yerleim alan seimi, su salama, dk uzaklatrma, kat atk ynetimi, uygun ve doru drenaj ileri, salk hizmetlerine eriim (salk iin halk harekete geiren ve tevik eden almalar dhil), kimyasal kontrol, aile/birey korumas, gda stoklarnn korunmas gibi nlemlere bavurulabilir. Vektrlerle bulaan hastalklar olduka karmak yapldr ve bu nedenle vektr kaynakl sorunlarn zmnde uzman desteine ihtiya duyulabilecei dorudur. Ancak hastalk/vektr ve bunlarn insanlarla olan etkileimi saptandnda yaylmalarn engelleyecek basit ama etkili nlemler alnabilir. Vektr Kontrol Standard 1: Bireysel ve Aile Dzeyinde Korunma Afetten etkilenen tm insanlar, hastalk ve rahatszlk kayna vektrlerden ve vektrlerin salk ve esenliklerine oluturabilecekleri ciddi tehditlerden kendilerini koruyacak bilgi ve imknlara sahip olmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Vektrle bulaan hastalk riski altndaki insanlarn tm bu hastalklarn tanma yollarn ve olas korunma yntemlerini anlamtr (klavuz notlar 1-5). * Nfusun tm, vektr poplasyonu olumasn/bymesini engelleyecek ekilde dzenlenen barnaklarda uygun vektr kontrol nlemleriyle korunuyor olmaldr. * Sivrisinek sokmalarnn doruk zamanlarnda, koruyucu ancak insanlara zararsz, sokmalara maruz kalmay nleyecek tm nlemler alnr. Hamile kadnlar, emziren anneler, bebekler, kk ocuklar, yallar ve hastalar gibi yksek risk gruplarna zel ilgi gsterilir (klavuz notu 3). * nsanlar zel kimyasal ilem grm sineklikleri etkin olarak kullanyor olmaldr (klavuz notu 3). * Bit kaynakl tifs ve tekrarlayan ate tehdidi varsa vcut biti kontrol gerekletirilir (klavuz notu 4). * Yataklar ve kyafetler dzenli olarak havalandrlr ve ykanr (klavuz notu 4). * Yiyeceklerle sinek, bcek ve kemirgen gibi vektrlerin etkileimine izin verilmez.

21

22

Klavuz Notlar 1. Vektrlerle Bulaan Hastalk Riskinin Belirlenmesi: Vektr kontrolne ilikin mdahale kararlar, potansiyel hastalk riskini belirleyen deerlendirme sonularna ve vektrle tanan hastaln klinik bulgularna gre verilmelidir. Potansiyel hastalk riskini etkileyen etmenler: * Halkn baklk durumu, nceden maruz kalnan hastalklar, beslenme ve dier etmenler. nsanlarn (mlteciler/yerinden edilmi kiiler) hastaln grlmedii bir yerden grld bir yere gitmesi sk rastlanlan salgn nedenlerinden biridir. * Patojen (hastalk yapc) tipi ve hem vektrlerde hem de insanlarda grlme skl. * Vektrn tr, davranlar ve ekolojisi. * Vektr says (mevsimler ve reme alanlar vb.). * Vektrlere maruz kalmay arttran etmenler: Yaknlk, yerleim ekli, barnak tipi, mevcut bireysel korunma ve engelleyici nlemler. 2. Vektr Kontrol Programlar iin Gstergeler: Vektr kontrol faaliyetlerinin etki lm iin vektrle bulaan hastaln insidans hz (belirli nfusta belirli zaman aralnda yeni vaka grlme hz), hzl tehis kitleri ve mikroskopla parazit saym sk kullanlan gstergelerdir. nsidans hz belirlenirken, yaplacak mdahalenin trne gre, epidemiyolojik veriler, toplum kkenli bilgiler ve dolayl gstergelerden yararlanlr. 3. Stmadan Bireysel Korunma Tedbirleri: Stma bir risk ise, bcek ldrcyle ilem grm adr, perde ve cibinlik kullanm gibi sistematik korunma tedbirleri zamannda salanmaldr. la emdirilmi cibinlikler, vcut/sa biti, pire, kene, hamambcei ve tahtakurusuna kar da ek koruma salar. Uzun kollu kyafetler, tts, sprey ve sineksavar dier koruyucu nlemlerdir. Korunma yntemlerinin etkisi, kullanclarn korunmann nemini anlamalarna, alet ve malzemelerin etkili kullanmn bilmelerine baldr. mknlar kstlysa, be ya alt ocuklar, baklk sistemi zayf kiiler, hamileler gibi en riskli gruplardan bireylere ncelik verilir. 4. Dier Vektrlerden Bireysel Korunma Tedbirleri: Doru kiisel hijyenle birlikte giysi ve yatak takmlarn dzenli ykamak, vcut bitine kar uygulanabilecek en etkili korunma yntemidir. Bit istilas, toz ilalarla bedensel arndrma, toplu temizlik/bitten arndrma kampanyalar ve yerleim yerine yeni gelen insanlara hemen arndrma uygulanmas iin protokollerle kontrol altnda tutulabilir. Temiz bir barnak, doru atk ynetimi ve gda saklama, sanlarn/kemirgenlerin barnaklara girmesini engelleyecektir. 5. Suyla Bulaan Hastalklar: istozomiyaz, gine kurdu hastal ya da leptospiroz (san vb. idraryla temasla bular) gibi hastalklar riski varsa, sulu tesislere girmemeleri ynnde insanlar uyarlmal ve salk riskleriyle ilgili bilgilendirilmelidir. Yardm kurulular kullanclarla birlikte alarak alternatif su kaynaklar bulma ya da her trl kullanm iin suyun uygun artlmasn salamaldr. Vektr Kontrol Standard 2: Fiziksel, evresel ve Kimyasal Korunma Tedbirleri nsan salna ve esenliine ynelik risk oluturan hastalk tayc ve rahatszlk verici vektrlerin says kabul edilebilir bir seviyede tutulmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Yeri deitirilen nfus sivrisineklere en az maruz kalacaklar yerde konumlandrlr (klavuz notu 1). * Vektr reme blgelerinde mmkn deiiklikler yaplr (klavuz notlar 2-4).
23

* Salgn riski/salgn grlyorsa, nfusun youn olduu yerleim yerlerinde etkin sinek kontrol uygulanr. * Sivrisineklerin poplasyon younluu dk tutularak hastalk tama riski nlenmelidir (klavuz notu 4). * Stmaya erken tehis konmal, hastala yakalanan insanlar hemen tedavi edilmelidir (klavuz notu 5). Klavuz Notlar 1. Yerleim Yeri Seimi: Yerleim yerleri vektrlerle bulaan hastalklara maruz kalma riskini en aza indirecek ekilde seilmelidir. Stma kontrol iin yerleim yeri bataklk/gl gibi reme sahalarndan rzgra kar 1-2 kilometrelik uzaklkta, ek temiz su kayna bulunan yerde gerekletirilir. 2. evresel ve Kimyasal Vektr Kontrol: Vektr remesine elverili durumlar en aza indirgemekte kullanlan insan/hayvan dklarnn doru uzaklatrlmas, sinek/kemirgen kontrolnde plerin/atklarn doru uzaklatrlmas ve sivrisinek kontrolnde durgun sularn drenaj gibi temel evresel salk/mhendislik tedbirleri, belli vektr poplasyonlarnn younluu zerinde etki salar. Ancak bir yerleim yerinde/yaknnda bulunan tm reme, beslenme, dinlenme blgelerinde, ksa/uzun dnemde yeterli etkiyi salamayabilir ve yerel kimyasal kontrol/bireysel kontrol tedbirlerine gereksinim duyulur. evre ilalama yetikin sinek saysn azaltarak ciddi salk risklerini engeller. 3. Bir Mdahalenin Tasarlanmas: Vektrn hatal tespiti ya da vektrn doru ancak yer ve zamann yanl tespiti, vektr kontrol programlarnn etkili olmasn engeller. Kontrol programlarnn hedefleri: 1) Vektr poplasyon younluunu azaltmak, 2) nsanlarn vektrlerle temasn azaltmak ve 3) Vektr reme blgelerini kltmek. Kt uygulamalarn zarar verici etkileri olabilecei iin detayl aratrmalara, uzman grlerine bavurulabilir ve ulusal/uluslararas salk rgtlerinden destek alnabilir. Hastaln seyri, vektr reme blgeleri, vektr saysnn mevsimsel deiimi ve hastalklarn insidans hz gibi bilgiler iin yerel kaynaklara da bavurulmaldr. 4. evresel Sivrisinek Kontrol: ncelikli olarak sivrisineklerin reme blgelerinin ortadan kaldrlmasn amalar. Hastalk tayc ana sivrisinek tr Culex (filariya), Anofel (stma ve filariya) ve Aedes'tir (sar humma ve dang hummas). Culex sivrisinekleri lam/tuvalet ukuru gibi organik maddelerle dolu durgun sularda; Anofel amurlu su birikintisi/glet, yava akl sular, kuyu sular gibi kirlilik oran nispeten dk yzey sularnda ve Aedes ise ie, kova gibi su kaplarnda/su biriken yerlerde rer. evresel kontrolde, iyi bir drenaj sistemi, doru alan VIP tuvaletler, tuvalet deliklerinin, su kaplarnn, depolarn, kuyu azlarnn kapal tutulmas ve/veya larvasit ilalamas (dang atei endemik ise) nlemleri alnr. 5. Stma Tedavisi: reme blgelerini ortadan kaldrmak, gnlk yaama orann azaltmak ve insanlar sokmalarn engellemek gibi stma kontrol stratejileri, erken tehis ve etkili antimalaryal ila tedavileriyle e zamanl yrtlmeli, erken tehis ve tedaviye ynelik kampanyalar balatlmal ve srdrlmelidir. Eitimli sosyal yardm alanlaryla aktif vaka bulgulama ve ila tedavisi birlikte yrtlmelidir. Bu merkezi salk hizmetleriyle pasif vaka bulgulamayla stmayla mcadeleden ok daha etkili olacaktr. Vektr Kontrol Standard 3: Kimyasal Kontrol ve Gvenlik Tedbirleri Personele, afetten etkilenen insanlara ve yerel evreye yeterli koruma salayacak kimyasal vektr kontrol tedbirleri alnmaldr ve kullanlan kimyasallara diren kazanm engellenmelidir.
24

Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Personele gerekli eitim, zel koruyucu giysi ve ilem sonras ykanma imkan, gzetim/denetim altnda alma salanr. Kimyasal maddelerle temas sresine kstlamalar getirilerek koruma salanr. * Kimyasal seimi, kalitesi, tanmas, saklanmas, uygulama ekipmanlar ve kullanlan maddelerin gvenle ortadan kaldrlmas uluslararas normlara uygundur ve her zaman denetlenir (klavuz notu 1). * Halk, kimyasal kontrol maddelerinin potansiyel riskleri ve uygulamann zaman izelgesi hakknda bilgilendirilmelidir. Uygulama esnasnda ve sonrasnda, zehir ve bcek ilalarndan, insanlar uluslararas dzeyde benimsenen prosedrlere uygun ekilde korunur (klavuz notu 1). Klavuz Notu 1. Ulusal ve Uluslararas Protokoller: Dnya Salk rgt tarafndan yaynlanm, vektr kontrol kimyasallarnn seimini ve uygulamasn aka dzenleyen ve her zaman uyulmas gereken uluslararas protokol ve normlar bulunmaktadr. Vektr kontrol tedbirleri iki esas amaca ulamay salamaldr, etkinlik ve gvenlik. Kimyasallarn seiminde ulusal normlar, uluslararas standartlarn yannda etkisiz kalyorsa (salk ve gvenlie ynelik ok az etkisi var/hi etki oluturmuyor/tehdit oluturuyorsa), yardm kuruluu ilgili ulusal mercilere bavurarak uluslararas standartlara uyulmasn salamaldr.

* Tbbi atklar ayrca saklanr ve dier atklarla kartrlmadan uzaklatrlr. Bunun iin her bir salk tesisinin snrlar iinde, doru ekilde tasarlanm, ina edilmi ve iletilen bir atk ukuru ya da derin kl ukurlu p yakma frn bulunur (klavuz notlar 3, 6). * Hanelerde/kamusal alanda hibir zaman bulac/tehlikeli tbbi atklar (ine, cam, pansuman at, ila vb.) bulunmaz (klavuz notu 3). * Pazar/hayvan kesim sahas gibi kamusal alanlarda, yerleri aka iaretli, dzgn ekilde itle evrelenmi atk ukurlar/p kutular/belirli alanlar bulunur ve dzenli p toplama sistemi iletilir (klavuz notu 4). * Kat atklarn son uzaklatrmas, yerel halka ve afetten etkilenen nfusa salk ya da evresel sorunlar yaatmayacak ekilde ve yerlerde gerekletirilir (klavuz notlar 5, 6). Klavuz Notlar 1. Atklarn Gmlmesi: Atklar, yerleim yerinde evsel/umumi atk ukurlarna gmlecekse, gmme ukurlarnn vektrler iin cazibe merkezi haline gelmesi, reme alanna dnmesi engellenir. Bunun iin ukurlarn zeri haftada en az bir kez ince bir tabaka toprakla rtlr. ocuk dks/bezi atldktan sonra vakit kaybedilmeden toprakla rtlmelidir. Uzaklatrma sahalarnn etraf kazalar nlemek, ocuklarn/hayvanlarn eriimini engellemek iin kapatlmaldr. Atklardan gelen szntlar hibir surette yeralt sularna karmamaldr. 2. Atk Tipi ve Miktar: Atklar, ekonomik faaliyetin trne, tketilen gdalara, yerel geri dnm ve atk uzaklatrma uygulamalarna gre farkllk gsterir. Gerekiyorsa kat atk maddelerinin insan sal zerinde etkileri saptanarak buna uygun nlemler alnmaldr. Salk riski oluturmuyorsa geri dnm desteklenir. Datlan ihtiya malzemeleri paketleme ve kullanm nedenlerinden yerleimde ar kat atk ylmasna neden olmamaldr. 3. Tbbi Atklar: Kt ynetilen tbbi atk uzaklatrma, halk, salk alanlarn ve atklarla ilgili grevlileri, bulama, zehirlenme ve yaralanmalarla kar karya brakr. Bir afet durumunda en tehlikeli atklar, infeksiyon riski tayan keskin/sivri ulu aletler ile pansuman atklar, kanl bezler, plasenta gibi organik maddelerden oluan tbbi atklardr. Tbbi atklar bulunduklar yerde trlerine gre ayrlr. Bulac hastalk riski tamayan kt, plastik ambalaj, yemek atklar vb. kat atklarla ayn ekilde uzaklatrlr. Hastalk tama riski bulunan ine/rnga vb. atklar, ayr kutularda emniyete alnr. Bu kutular ve dier bulac atklar yerinde gmlebilir, yaklabilir veya dier gvenli yollarla uzaklatrlabilir. 4. Pazar Atklar: Pazar atklar ounlukla evsel atklarla ayn muameleyi grr. Hayvan kesimlerinin hijyenik koullarda/yerel yasalara uygun ekilde yaplmas ve oluan sv atklarn bertaraf edilmesi iin zel tesisler kurulmas gerekir. Kesim atklar, mezbahalarn hemen yannda zeri kapal byk bir ukura atlabilir ve mezbahadan gelen kan, sv, vektrleri engellemek iin st kapal beton kanallar vastasyla bu ukura aktlabilir. Temizlik amacyla kesim yerlerine su salanmaldr. 5. Kontroll p Boaltma/Doldurma: Byk lekli atk uzaklatrma, yerleimden atklarn kontroll p boaltma/p doldurma yoluyla gerekletirilir. Yeterli alan ve mekanik tehizat olmas burada nemlidir. p dkme alanna boaltlan atklarn zerine hayvanlarn/insanlarn pleri kartrmalarn nlemek ve vektr remesini engellemek iin her gnn sonunda toprak dklmesi ideal bir zmdr.
26

ASGAR STANDART 5: KATI ATIK YNETM

Organik kat atklar, yerleim yerinden uzaklatrlmazsa vektrlerin remesi ve yzey suyu kirlilii gibi ciddi risklere neden olabilir. Toplanmadan biriken kat atklar, afet/atma sonucu oluan enkazlar, i karartc/irkin grntlere neden olduklar kadar evresel salkla ilgili dier iyiletirme abalarna negatif etki yapar. Kat atklar drenaj kanallarnn kapanmasna ve durgun kirli sularla balantl gelien evresel salk problemlerinin olumasna yol aabilir. Kat Atk Ynetimi Standard 1: Atklarn Toplanmas ve Uzaklatrlmas nsanlarn, tbbi atklar dhil olmak zere, kat atklarla kirlenmemi bir evrede yaamalar ve evsel atklarn rahata ve etkili bir ekilde uzaklatrabilecekleri aralara sahip olmalar salanmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Afetten etkilenenler, kat atk ynetimi programnn tasarm ve uygulama srecine dhil edilir. * Evsel atklar, p kutularna konulur, pler dzenli olarak her gn toplanr, belirlenen bir ukura gmlr ya da yaklr. * Tm hanelerin p konteynerlerine eriimi vardr ve/veya ortak p ukuruyla aralarndaki mesafe 100 metrenin altndadr. * Evsel atklarn gmlmedii durumlarda, 10 aileye en az bir adet 100 litrelik konteyner decek ekilde p konteyneri salanr. * Atklar, yerleim noktalarnda sknt yaratmaya ya da salk riski oluturmaya balamadan nce uzaklatrlr (klavuz notlar 1, 2 ve 6).

25

6. Personel Sal: Atk toplama, tama ve uzaklatrmadan sorumlu tm kat atk personeline koruyucu giysi, en kt halde eldiven ve en iyisi de i tulumu, bot ve koruyucu maske temin edilir. El/yz temizlii iin su ve sabun salanr. Tbbi atklarla temas edecek alanlara, saklama, tama ve uzaklatrmaya ilikin doru yntemler ile yanl atk ynetiminin riskleri hakknda bilgilendirme yaplr.

ASGAR STANDART 6: DRENAJ

Acil durum yerleim yerlerinde/yaknlarnda, ev/datm noktalarndan gelen atk sular, tuvalet/kanalizasyon szntlar, yamur/sel sular nedeniyle yzeyde su birikebilir. Bu durum, su ve evre kirlilii, tuvalet ve barnaklarn zarar grmesi, vektr remesi ve boulmalar gibi temel salk riskleri oluturabilir. Yzey sular drenaj, yerinde kk lekli drenajlarla atk sularn uzaklatrlmasn da kapsar ve potansiyel halk sal risklerini azaltacak doru bir drenaj planyla hayata geirilir. Bu alt blm kk lekli drenaj sorunlarn/ilerini kapsar. Byk lekli drenaj ileri genellikle yerleim yeri seimi ve geliimiyle belirlenir. Drenaj Standard 1: Drenaj leri nsanlarn, akan, biriken yamur sular, ykselen sel sular, evsel atk su, salk merkezlerinden gelen atk sularn etkileri dhil olmak zere, su erozyonu ve duraan sulardan kaynaklanabilecek salk risklerinin asgari noktaya ekildii bir evrede yaamas salanr. Temel Gstergeler (klavuz notlaryla bir arada okunmaldr) * Yerleim birimleri, su datm noktalar yaknndaki alanlar duraan atk sulardan arndrlr ve yamur suyu drenaj ve tahliyeleri aktr (klavuz notlar 1, 2, 4 ve 5). * Barnak, yol, su/sanitasyon tesislerinde su baskn/su erozyonu grlmez (klavuz notlar 2, 4). * Su datm noktalarnda drenaj doru ekilde planlanr, ina edilir ve baklr. Drenaj ileri, amar/banyo blgelerinden su tahliyesini de kapsar (klavuz notlar 2, 4). * Tahliye edilmi sular, yzey sularnda/yeralt sularnda kirlilik oluturmaz ya da su erozyonuna neden olmaz (klavuz notu 5). * Gerektiinde kk apl drenaj ileri/bakm iin yeterli ve uygun ara salanr (klavuz notu 4). Klavuz Notlar 1. Yerleim Yeri Seimi ve Planlamas: Yer seimi/yerleim plannda drenaj ileri gz nnde bulundurulmaldr. Bu suyun tahliyesiyle ilgili sorunlarn kontrol altnda tutulmasnda en etkili yntemdir. 2. Atk Sular: amurlu sular/evsel atk sular ve insan dks birleimi kanalizasyon olarak nitelendirilir. Yerleimde, iler durumda bir kanalizasyon sistemi yoksa, evsel atk sularyla insan dksnn karmasna izin verilmemelidir. Kanalizasyon suyunun artm evsel atk sularnn artmndan ok daha zor ve pahaldr. Su datm noktalar, amar/banyo sahalar gibi yerlerde atk sulardan bahe dzenlemeleri yaplarak yararlanlmas zendirilebilir. amar/banyo sahalar atk sularnn su kaynaklarn kirletmemesine dikkat edilmelidir. 3. Drenaj ve Dk Uzaklatrma: Yapsal hasar ve szntlarn olumasn nlemek iin tuvaletler/kanalizasyon sistemleri, su basknlarndan ve sel sularnn ykselmesinden korunur.
27

4. zendirme: Drenajn doal akn, kanallarn olmas gereken yerleri bildiklerinden afetzedeler kk lekli drenaj ilerine dhil edilir. Oluacak salk risklerini, fiziksel riskleri anlarlar ve drenaj inasna katlrlarsa, gerekli bakm da daha yksek bir ihtimalle gsterirler. Bu durumda teknik destek/ekipman gerekebilir. 5. Yerinde Tahliye: Su doldurma/amar noktalar drenaj, bakm zor/sklkla tkanan ak kanallar arazi artlar da elveriliyse yerinde yaplmaldr. Atk sularn yerinde tahliyesi iin szme ukuru gibi basit ve ucuz teknikler deerlendirilebilir. Yerinde tahliye mmkn deilse atk sularn yerleimden uzaklatrmasnda boru yerine kanal tercih edilebilir. Kanallar, kurak mevsim atklarnn ve sel suyunun akna izin verecek ve ak hz salayacak ekilde tasarlanr. Eim % 5'in stndeyse, fazla anmay engelleyecek mhendislik mdahaleleri gerekir. Su artma ilemlerinden artakalanlarn drenaj kontroll yaplmaldr. nsanlarn bu suyu kullanmalarna izin verilmemeli ve yzey/yeralt sularna olas karmalarn nne geilmelidir.

28

ASGAR STANDART 1: GIDA GVENL VE BESLENMENN DEERLENDRLMES

Deerlendirme Standard 1: Gda Gvenlii nsanlar gda gvensizlii riski altnda olduunda, program insanlarn normalde nasl yiyecee eritiini ve afetin u anki ve gelecekteki gda gvenliini nasl etkileyeceini temel alarak karar verir ve en uygun mdahaleyi yapar. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Deerlendirmeler ve analizler gereksinimleri belirleyip ncelik srasna sokabilmek iin Gda Gvenliinin ilgili corafi blgelerde ve yaam alanlarnda, mevsim deiikliklerini ve zamann yaratt deiimi dikkate alarak inceler (klavuz notu 1). * Deerlendirmeler gda gvenliini etkileyen geni aptaki sosyal, ekonomik ve politik ynergelerin anlalmasn salar (klavuz notu 2). * Deerlendirme bir aratrma ve durumla mcadele stratejilerinin analizini ierir (klavuz notu 3). * Mmknse deerlendirmeler, resmi ve gayri resmi kurulular da dahil olmak zere, yerel kaynaklarn stne kurulur (klavuz notu 4). * Kullanlan yntemler dizisi deerlendirme raporunda ayrntl olarak tanmlanr ve yaygn olarak kabul gren prensiplere uygunluu gsterilir (klavuz notu 5). * Var olan ikincil veriler ile alanda yeni toplanm birincil verilerin zerinde younlamak karar vermek iin gereklidir (klavuz notu 6). * nerilen gda gvenlii mdahaleleri mevcut gereksinimleri karlamann yan sra, geim yollarn destekleyici, koruyucu ve arttrc olmaldr (klavuz notu 7). * Gda gvensizliinin toplumun beslenme durumuna olan etkisi gz nne alnmaldr (klavuz notu 8). Klavuz Notlar 1. Analiz Kapsam: Gda gvensizlii insanlarn geimlerine, bulunduklar blgeye, sosyal statlerine, yln zamanna, afetin doasna ve ilgili mdahalelere gre farkllk gsterir. Deerlendirmenin oda insanlarn afetten nce gda ve geliri nasl elde ettikleri ve afetin bunu nasl etkiledii olacaktr. rnein kentsel ve kentin evresindeki alanlarda odak, gdann piyasa arznn gzlemlenmesi olabilirken, krsal alanlarda ounlukla gda retimine ynelik olacaktr. G olan blgelerde, yerli halkn gda gvenlii de hesaba katlmaldr. 2. Balam: Gda gvensizlii daha geni makro-ekonomik ve yapsal sosyo-politik etkenlerin (insanlarn besleyici gdaya eriimini etkileyen ulusal ve uluslararas politikalar, sreler ve kurulular) sonucu olabilir. Bu kronik gda gvensizlii olarak tanmlanr ve ounlukla yapsal zaaflardan doan uzun sreli bir durumdur, ama bir afetin etkileriyle iddetlenebilir. 3. Mcadele Stratejileri: Deerlendirme ve analizler kimlerin uygulayacana ve nasl ileyeceklerine bal olarak farkl mcadele stratejilerini hesaba katmaldr. Stratejiler farkllk gstermekle beraber, yine de hepsinin deiik aamalar vardr. lk mcadele stratejileri ounlukla marjinal olmazlar, tersine evrilebilirler ve kalc hasara yol amazlar. rnein yabani yiyecek toplamak, birinci dereceden nemli olmayan deerleri satmak ya da ailenin bir bireyini almak iin baka bir yere gndermek gibi. Kriz stratejileri olarak da tanmlanan sonraki stratejiler, kalc olarak gelecekteki gda gvenliine zarar verir.
31

rnein toprak satm, btnyle ailelerin g ettirilmesi ya da ormanszlatrma gibi. Kadn ve kzlar tarafndan kullanlan baz stratejiler onlara HIV bulama riskini, fahielik ve uygunsuz ilikileri ya da gvensiz blgelere seyahat ettike cinsel iddeti arttrr. Artan g de HIV bulama riskini arttrr. Mcadele stratejileri kamuya ait doal kaynaklarn ar derece suiistimali gibi evreyi de etkileyebilir. Gda gvenliinin btn seenekler tkenmeden nce korunmas ve desteklenmesi nemlidir. 4. Yerel Kaynaklar: Planlama ve deerlendirmenin her aamasnda halkn ve ilgili kurumlarn katlm hayati nem tar. Programlar ihtiyaca gre ve belirli bir blgeye gre tasarlanm olmaldr. Tekrarlayan doal afetlere ve uzun sredir var olan atmalara maruz kalan blgelerde yerel erken uyar ve acil durum mdahale sistemleri veya alar olabilir. Daha nce kuraklk veya sel yaam toplumlar kendi acil durum planlarna sahip olabilirler. Byle yerel kaynaklarn desteklenmesi nemlidir. 5. Yntemler: Resmi olmasa bile, deerlendirmelerin kapsad alan ve rneklem yntemleri dikkate alnmaldr. Raporda belgelenen ilem sreci mantkl ve ak olmakla birlikte, gda gvenlii deerlendirmesi iin kabul edilen ilemleri iermelidir. Metodolojik yaklamlar, bilgilerin daha sonra karlatrlabilmeleri, bilgi ve analizlerin tutarlln ve btnln salamak iin devletle kurumlar arasnda koordine edilmelidir. Birden fazla kurumun yapt deerlendirmeler daha ok tercih edilir. Deiik kaynaklardan gelen devaml bir sonuca ulamak iin deiik kaynakl ve tipte gda gvenliine ynelik bilginin (ekin deerlendirmeleri, uydu resimleri, hane deerlendirmeleri gibi) kullanlmas nemlidir. Deerlendirmelerde dikkate alnmas gereken temel alanlarn kontrol listesi Ek 1'de, yntemi gzden geirmek iin bir kontrol listesi Ek 2'de bulunmaktadr. 6. Bilgi Kaynaklar: ou durumda, afet ncesi durumla ilgili deiik gruplarn normalde sahip olduklar gdaya eriimleri ve gda gvenlii en dk olan gruplarn gdaya eriimleri ile ilgili olduu gibi, farkl gruplarn gdaya eriiminde daha nceki krizlerin etkileri gibi ikincil dzeyde birok bilgiyle karlalr. kincil bilgilerin etkili kullanm, deerlendirme srasnda yeni durumda temel olan konulara odaklanan birincil bilgilerin toplanmasn salar. 7. Uzun Vadeli Planlama: Her ne kadar acil gereksinimleri karlamak ve retici deerleri korumaya krizin ilk aamalarnda ncelik verilse de, mdahaleler her zaman uzun vadeli tasarlanmaldr. Bu birok sektrde teknik uzmanln yannda, dier gruplarn temsilcileri de dahil olmak zere, topluluun yeleriyle yakn almay gerektirir. Deerlendirmenin ve program planlamasnn her aamasnda topluluun yelerinin katlm, sadece uzun vadeli olaslklar ve riskler hakkndaki bak alar iin bile olsa, nemlidir. neriler salam bir temele oturtulmu olmal ve deneyimli ve uygun nitelikte alanlarca desteklenmelidir. Deerlendirme komitesi ilgili sektrlerde uzmanlar (ziraatiler, agroekonomistler, veterinerler, sosyal bilimciler vb.) barndrmaldr. 8. Gda Gvensizlii ve Beslenme Durumu: Gdann gvensizlii beslenme bozukluunun altnda yatan nedenden biridir. Bu yzden gda gvensizliinin olduu yerlerde mikrobesin eksikliini de ieren beslenme bozukluu riski vardr. Gda gvensizliinin beslenme dzeyine etkisini dikkate almak gda gvensizlii ile ilgili deerlendirmelerin temel bir parasdr. Bununla beraber, gda gvensizlii beslenme bozukluunun yegane nedeni olarak dnlmemeli ve dier olas salk ve bakm etkenleri de gz nne alnmaldr.

32

Deerlendirme Standard 2: Beslenme nsanlarn beslenme bozukluu riski altnda olduu durumlarda, programlardaki kararlar beslenme bozukluunun yaygnl, nedenleri, eidi, derecesi zerine temellendirilmeli ve en uygun mdahale yaplmaldr. Temel Gstergeler * Antropometrik (byme ve gelimenin deerlendirilmesi) bir lm yapmadan nce, beslenme bozukluunun (gda, salk ve bakm asndan) altnda yatan nedenlere ynelik olarak sorunlarn gze arpan zelliklerini, iddetini ve gda desteine en ok ihtiyac olan gruplar da kapsayan bir analiz yaplmaldr (klavuz notu 1 ve Genel Besin Temini Standard 2). * Beslenme bozukluunun nedeni sorgulanrken toplumun ve dier yerel paydalarn fikirleri de dikkate alnmaldr (klavuz notu 1). * Antropometrik lmler, sadece sonu olarak ortaya kacak bilgi ve analizler programn karar vermesinde yardmc olacaksa yaplr (klavuz notu 2). * Uluslararas antropometrik lm klavuzlar ve bunlarla tutarl ulusal klavuzlar, beslenme bozukluunun yaygnln, eitlerini ve derecesini tanmlamak iin birlikte kullanlr (klavuz notu 3). * Antropometrik lmlerin be ya alt ocuklara uyguland durumlarda planlama yapmak iin uluslar aras boya gre arlk referans deerleri Z deeri ve medyan yzdesine gre beslenme bozukluunun raporlandrmasnda kullanlr (klavuz notu 3). * Toplumun risk altnda olduu temel besin maddeleri eksiklikleri belirlenir (klavuz notu 4). * Mdahalelerin yerel kapasiteyle koordine olmu ve onu iyi incelemi deerlendirmelerden yola klarak yaplmas nerilir. Klavuz Notlar 1. Altta Yatan Nedenler: Beslenme bozukluunun ilk akla gelen nedenleri, hastalk ve/veya yetersiz besin alm (bu durum da gda gvensizliinden kaynaklanr), halk sal veya sosyal bakm ortamlarndan yoksunluk ya da hane veya btn toplum baznda salk hizmetlerine eriim gldr. Bu nedenler dier insani, yapsal, doal ve ekonomik kaynaklar, politik, kltrel ve gvenlik koullar, resmi ya da gayri resmi altyap, toplu g veya ge zorlama durumlarndan da etkilenir. Beslenme bozukluunun nedenlerini ortaya kt artlara bal olarak incelemek btn gda programlar iin temel n kouldur. Beslenme bozukluunun nedenine ynelik bilgi halihazrdaki salk ve beslenme profili, aratrma raporlar, erken uyar bilgileri, salk merkezlerinin kaytlar, gda gvenlik raporlar, toplumun sosyal yardm kurumlar gibi birincil ve ikincil niceliksel ve niteliksel bilgi kaynaklardan elde edilebilir. 2. Karar Verme: Karar, beslenme bozukluunun altnda yatan nedenin ve antropometrik lmlerin sonularnn iyi incelenmesine dayanr. Ama akut krizlerde, antropometrik lmler haftaya kadar zaman alabildii iin, genel gda yardm kararlar lm sonularn beklemeden verilebilir. Yine de, beslenme bozukluunu gidermeyi amalayan mdahaleler iin antropometrik lm bulgularna en ksa zamanda ulamak gerekir. 3. Antropometrik lmler: Antropometrik lmler beslenme bozukluunun grlme skln tahmin etmeyi salar. En ok kabul gren uygulama toplumu temsilen 6-59 aylk ocuklarda beslenme bozukluunun llmesidir. Ancak dier gruplar daha byk risk altna girmi ya da beslenme bozukluundan daha fazla etkileniyor olabilirler.
33

Bu gibi durumlarda en ok risk altnda olan gruplarn lm yaplr fakat bu lmler sorunlu olabilir. Uluslararas klavuzlar lmlerde temsili bir rneklemi ngrr ve yerel (ulusal) klavuzlarla uyum da raporun karlatrlabilirliini ve koordinasyonunu kolaylatrr. Temsili verinin beslenme durumunun eilimlerini gstermeye elverili olduu durumlarda, bu veri tek bir grlme skl grafii iin tercih edilir. Antropometrik lmler srasnda deiik rneklemeler kullanlarak baklanma dzeyleri ve gemie dair lm verileri bulunabilir. Raporlar her zaman beslenme bozukluunun olas nedenlerini belirtmeli ve proteinden eksik beslenmeye bal dem ayrca rapor edilmelidir. 4. Temel Besin Maddesi Eksiklii: Eer toplumda felaket ncesi A vitamini, iyot veya demir eksiklii olduu biliniyorsa, afet srecinde de bir sorun tekil edecei kabul edilebilir. Salk ve Gda Gvenlii analizlerinin mikro besin eksiklii riskine iaret ettii durumlarda, zel eksiklii dzeltmek iin nlemler alnmaldr.

ASGAR STANDART 2: GIDA GVENL

Gda Gvenlii gdaya eriilebilirlii (ve satn alma gcn), gda stoklarnn istikrarl olarak yeterli ve ulalabilir oluunu ifade eder. Ayrca gdann kalitesi, eitlilii, gvenlii ve gdann biyolojik yararlanm ve tketimi de bu blmde incelenir. nsanlarn geim glkleri ve gda gvensizliine kar risk altnda olma durumlar ounlukla eldeki mevcut kaynaklar ve afetin bunlar nasl etkiledii ile belirlenir. Bu kaynaklar ekonomik ve mali birikimi (nakit, kredi, birikimler ve yatrmlar gibi) ve fiziksel, doal, insani ve sosyal sermayeyi ierir. Afetzedelerin kaynaklarnn korunmas, kurtarlmas ve gelitirilmesi gelecekteki gda gvenlikleri ve geimleri iin nemlidir. atma durumlarna gvensizlik ve atmann yaratt tehdit, insanlarn geimlerini ve pazarlara ulamlarn kstlayabilir. Hane halk atmann bir sonucu olarak gerek terk etmek, gerek savaan gruplar tarafndan el konulmak veya tahrip edilmek suretiyle mevcut mal varlklarn kaybedebilir. lk gda gvenlik standard, gda gvenlii deerlendirme ve analiz standardnn devam olarak, afetlerde yaplacak gda gvenlii programlarnn btn ynlerine uygulanan genel bir standarttr ve bu mal varlklarnn korunmas ve srdrlmesi ile ilgili kararlarda da etkilidir. Kalan standart ise ncelikli retim, gelir retimi, istihdam ve (mal ve hizmetleri de kapsayan) pazarlara ulam ile ilgilidir. Gda Gvenlii Standard 1: Genel Gda Gvenlii nsanlarn hayatlarn srdrecek, sosyal deerlerini kaybetmeyecek ve itibarlarn koruyacak kadar, uygun ve yeterli gdaya ve gda d kalemlere erime hakk vardr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr.) * nsan hayatnn gda eksiklii riski altnda olduu durumlarda mdahalelerde acil gda ihtiyacn karlamaya ncelik vermelidir (klavuz notu 1). * Btn afetlerde, gda gvenliini destekleyecek, koruyacak ve arttracak nlemler alnmaldr. Bu retici mal varlklarnn korunmas ve afet yznden zarar grm olanlarn geri kazandrlmasn da ierir (klavuz notu 2). * Gda Gvenliini destekleyen ve koruyan mdahaleler salam analizlere dayanmal ve afete maruz kalm halka danarak yaplmaldr. * Mdahaleler halkn mcadele abalarn, bunlarn getirilerini ve risklerini dikkate alr (klavuz notu 3).

34

* Afete karlk gelitirilen btn gda gvenlik programlar iin sonlandrma ve normal duruma gei stratejileri gelitirilir (klavuz notu 4). * Eer bir mdahale yeni ya da farkl bir geim olanan destekliyorsa, btn gruplarn bundan yararlanmas iin gerekli bilgi, beceri ve hizmete sahip olmas desteklenir (klavuz notu 5). * Gda gvenlii mdahalelerinin evreye verecei olumsuz etkinin en az dzeyde olmas salanr (klavuz notu 6). * Yardmn toplumda ne kadar kabul grdn ve deiik toplum gruplarnn ne kadar itirak ettiini lmek iin yardm alanlar takip edilir. Bylece mdahalenin ayrm olamadan toplumun tmn kapsamas salanm olur (klavuz notu 7). * Programn hedefleriyle balantl olarak devam eden mdahalenin yerel ekonomide, sosyal ilikilerde, geim olanaklarnda ve evrede yaratt etkiler de takip edilir (klavuz notu 8). Klavuz Notlar 1. Hayat Kurtarma Mdahalelerine ncelik Tanmak: Gda datm sadece mutlak gereksinim olduunda uygulanmal ve en ksa srede sonlandrlmaldr. Karlksz yiyecek datm blgede yeterli gda stoku bulunmaktaysa ve yerel tutum ve davranlar karlksz gda elde etmeye engel oluyorsa uygun deildir. Bu durumda mdahalede gdaya eriimin nndeki engeller hedef alnmaldr. Ayrca blgesel gda yoksunluu pazarlarn desteklenmesi ile zlebilir. rnein alm gcnn olduu ama stok sorunu yaanan toplumlarda sbvansiyonlu gda sat, istihdam programlaryla alm gcn desteklemek (yemek iin almak gibi) ve nakit para dalmn veya biriktirmeyi engelleme almalar gibi programlar da etkili olabilir. zellikle kentsel alanlarda, pazarn normal dzenine kavumasn ve i imkan sunan ekonomik etkinliklerin canlanmasn salamak ncelik tekil edebilir. Bu tip stratejiler insanlarn saygnlklarn koruduu, geimlerine destek olduu ve bylece insanlarn gelecekte bu tr sorunlarla mcadele direncini arttrd iin gda datmndan daha uygun olabilir. 2. Gda Gvenliinin Desteklenmesi, Korunmas ve Gelitirilmesi: Gda gvenliini desteklemek iin doru lmlerin kullanlmas geni apl mdahaleleri ve mdafaay kapsayabilir. Ksa srede gda gvenliini salamak geim olanaklarna dayal zmler bulmak iin kolay olmasa da, eer mmknse, insanlarn saygnl koruyan ve geimine katkda bulunan stratejiler korunmal ve var olan bu tip stratejilere destek verilmelidir. Gda gvenlii mdahalelerinin amac afette kaybedilen varlklar tam olarak geri getirmek deil, daha fazla kayb engellemek ve iyileme srecine katkda bulunmaktr. 3. Mcadele Stratejileri ile lgili Riskler: ou mcadele stratejisinin bir bedeli veya risk altnda olanlar olumsuz etkileme riski vardr. rnein: * Alnan gdadan veya gdann kalitesinden yaplan kesintiler toplumun salk ve beslenme durumunda de sebep olur. * Okul harc ve salk hizmeti giderlerinde yaplan kesintiler insani yatrmlara dolayl yoldan zarar verir. * Gda gvenliini salamak iin fahielik gibi daryla ilikiler insan onurunu zedeler, toplumdan dlanma tehlikesi dourur ve cinsel yolla bulaan hastalklarn riskini arttrr. * Hane halknn geim kaynaklarn satmas, onlarn gelecekteki retim kapasitesini drr. * Borlarn deyememeleri gelecekte krediye eriimlerini engeller.

* Doal kaynaklarn ar tketimi doal sermayeye zarar verir (balk tutmak, yakacak odun toplamak vb.). * almak ya da yiyecek veya yakt toplamak iin gvensiz blgelere gitmek insanlarn (zellikle kadn ve ocuklarn) saldrya urama riskini arttrr. * Yasad mal retmek veya ticaretini yapmak tutuklanma riski tar. * Ailelerin, zellikle anne ve ocuun ayrlmas, ocuk bakm ve beslenme kalitesini drr. Bu zayflatc etkiler abuk tespit edilmeli ve bu durumlar engellemek iin caydrc nitelikte erken giriimler gerekletirilmelidir. 4. Normal Duruma Gei ve Programn Sonlandrlma Stratejileri: zellikle programn uzun vadeli etkileri varsa, normalde maddi bir karl olan hizmetlerin cretsiz sunulmas (rnein kredi salama veya veteriner hizmeti) gibi stratejilerin ne kadar srdrleceinin programn balangcnda kararlatrlmas gerekir. Program sonlanmadan veya baka bir evreye gemeden nce durumun iyiletiine dair bulgular edinilmelidir. 5. Bilgiye, Beceri ve Hizmetlere Eriim: Hizmetlerle ilgili dzenlemeler kullanacak insanlarla beraber tasarlanmaldr. Bylece proje sresince uygun ve yeterli olmalar salanr. Baz gruplarn kendine has gereksinimleri olabilir, rnein AIDS yznden evlatlk verilen bir ocuun aile iindeki yetenek ve bilgi aktarmndan yoksun kalmas gibi. 6. evresel Etki: mkanlar izin verdike, afetzedeler ve dier yerel halkn retimi ve geimi iin temel olan doal kaynaklar korunmaldr. Mdahalenin evreye etkisi her mdahalenin planlanmas ve deerlendirilmesi esnasnda incelenmelidir. rnein, kamplarda yaayan insanlar yiyecek iin yakta gereksinim duyarlar ve bu hzl bir ekilde evrenin ormanszlamasna neden olabilir. Uzun srede pien gdalarn datm daha ok yakt tketimine neden olur ve bu yzden evreyi daha ok etkiler Mdahaleler, olabildiince, evreye daha fazla zarar vermeden korumay hedefler. Mesela stoklarn satn alnmak yoluyla elden karld programlar kuraklkta otlak hayvanlarna ynelik basky azaltarak, kmes hayvanlar iin daha ok yem olana yaratr. 7. Kapsama, Eriim ve Kabul Edilebilirlik: Deiik gruplarn katlmlarnn dzeyi belirlenmeden nce, (risk altndaki gruplara zel nem gsterilerek) yardm alanlar ve zellikleri tanmlanmal ve saylar tahmin edilmelidir. Baz gda gvenlii mdahaleleri ekonomik olarak aktif kesimleri hedef alsa da, ayrmclk yapmamal ve risk altndaki gruplar ve bireyleri, ocuklar da dahil olmak zere, korumay hedeflemelidir. alma kapasitesi, evdeki alma yk, ocuk bakma sorumluluu, srekli hastalk ya da sakatlk ve snrl fiziksel eriim gibi birok kstllk, kadnlarn, yallarn ve engellilerin katlmn snrlandrabilir. Bu gibi zorunluluun stnden gelmek iin bu gruplarn kapasiteleri dahilinde aktiviteler tanmlanmal ya da gerekli destek yaplar oluturulmaldr. 8. zleme: Rutin izlemenin yan sra, gda gvenliine ynelik daha geni bir durum analizi yapmak, programn ie yararlln deerlendirmek, baz aktivitelerin ne zaman yrrlkten kaldrlacan, hangi deiiklerin ya da yeni projelerin uygulamaya gireceini belirlemek ve hangi projelerin taraftar bulmaya ihtiyac olduunu grmek asndan gereklidir. Ktlk erken uyar sistemlerini de kapsayan yerel ve blgesel gda gvenliine dair bilgi sistemleri nemli bilgi kaynaklardr.

35

36

Gda Gvenlii Standard 2: Temel retim Temel retim aralar korunmal ve desteklenmelidir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Temel retimi destekleyen mdahalelerde gerekli girdilerin ve hizmetlerin eriilebilirliini ve kullanlabilirliini de ieren retim sistemlerinin devamll esas alnr (klavuz notu 1). * Yeni teknolojiler sadece yerel retim sistemlerine, kltrel etkinliklere ve evreye katklar gda reticileri tarafndan anlalp kabul edildiinde uygulamaya koyulur (klavuz notu 2). * Eer mmknse, reticilere retim, iilik ve datm ynetiminde esneklik salayacak veya riskleri azaltacak girdi bilgileri salanr (klavuz notu 3). * Verimli bitki, hayvan ve balklk girdileri zamannda salanr, yerel halktan kabul grr ve kalite standartlarna uygun olur (klavuz notu 4-5). * Sunulan girdiler ve hizmetler risk altnda olma olasln veya riski arttrmaz (az kalan doal kaynaklar iin rekabeti arttrmak veya var olan sosyal ilikileri zedelemek gibi) (klavuz notu 6). * Yerel reticileri, pazarlar ve tketicileri olumsuz etkilemedii srece girdiler ve hizmetler yerel kaynaklardan temin edilir (klavuz notu 7). * Proje girdilerinden yararlanan gda reticileri, ileyicileri ve datclar bunu uygun bir ekilde kullanr (klavuz notu 8-9). * Mdahaleler yapc girdilerin ve hizmetlerin ihtiyacna yneliktir ve uygun olduu yerde bu hizmet ve girdileri salar. Klavuz Notlar 1. Temel retimin Srdrlebilirlii: Varln srdrebilmesi iin, gda retim stratejilerinin yeterli gelimeyi salama ve baarl olma ansnn yksek olmas gerekir. Bu ans aadakiler gibi ok eitli faktrlerden etkilenebilir: * Yeterli doal kaynaklara eriim (tarm alan, otlak, su, nehirler, gller, kylar vs.). Ky alanlarnn ar kullanm, ar balklk, su kirlilii gibi ekolojik dengeyi tehlikeye atan durumlardan kanlmaldr (zellikle kentlerin evrelerinde). * Becerilerin ve kapasitenin derecesi. zellikle baz gruplara eitim ve retimin verilemedii veya toplumlarn hastalklardan ciddi olarak etkilendii durumlarda kstl olabilir. * retimin halihazrdaki durumuyla ilikili i bulma kapasitesi ve nemli tarmsal aktivitelerin zamanlamas. * Girdilerin eriilebilirlii ve ilgili hizmetlerin doas ve kapsam (finansal, zirai ve veterinerlik). Bu hizmetler devlet kurulularndan ve/veya baka oluumlardan salanabilir. * Belirli aktivitelerin yasal durumu veya afetzedelerin alma haklar. rnein yakacak odun toplamaya ynelik denetimler veya mltecilerin cretli alma haklarndaki kstlamalar. * Silahl atma nedeniyle gvenlik, ulam altyapsnn tahribat, kara maynlar veya haydutluk tehdidi. * retim dier gruplarn, su gibi yaam iin gerekli olan doal kaynaklara ulamn olumsuz etkilememelidir. 2. Teknolojik Geliim: Yeni teknolojiler rn eitleri, iftlik hayvan trleri, yeni aralar veya verimlilikte iyilemeyi ierebilir.
37

Mmkn olduunca, gda retimi aktiviteleri varolan modelleri izlemeli ve/veya ulusal geliim planlaryla balantl olmaldr. Yeni teknolojiler afet srasnda sadece daha nce blgede test edilip uygunluu tasdik edilmise uygulanr. lk uygulandnda, yeni teknolojiler uygun toplum danmanlar, gerekli bilgiler, eitim ve benzeri yardmlarla desteklenmelidir. Yerel hkmet birimleri, sivil toplum rgtleri ve dier kurumlardaki yeni teknolojiyi uygulamay salayacak ek hizmet kapasitesi deerlendirilmeli ve gerekiyorsa desteklenmelidir. 3. Seenekleri Arttrmak: reticilere seenek tanyan mdahalelere retime balang iin nakit ya da kredi destekleri salanmasn veya iftilere daha uygun tohum eitleri seme ans sunan tohum fuarlar dzenlenmesini rnek verebiliriz. retim, besin salayan rnleri gelir salayan rnlerle deitirmek gibi, besin retimine olumsuz etki yapacak mdahaleleri iermemelidir. Krsal alanlardaki kuraklklarda hayvan yemi temini direk insan beslenmesine, gda yardmndan daha etkili olabilir. 4. Zamanlama ve Kabul Edilebilirlik: retici girdi rnekleri, tohumlar, retim aralarn, gbreyi, iftlik hayvanlarn, balklk gerelerini, av gerelerini, ulam tesislerini ve benzeri oluumlar ierir. Tarmsal girdiler ve veterinerlik hizmetlerinin zamanlamas, tohum ve tarm aralar yardmnn ekim mevsiminde yaplmas gibi tarm ve hayvanclk sezonlarna uygun ekilde olmaldr. Kuraklklarda acil hayvan stoklarnn satn alnmak yoluyla boaltlmas ilemi ok fazla hayvan lmeden nce yaplmal ve tekrar stoklama ilemi de tehlikenin getiinden emin olunduktan sonra yaplmaldr (rnein yamurlardan sonra). 5. Tohumlar: iftilerin kendi kalite kriterlerini oluturmalar iin ncelik yerel tohumlara verilmelidir. Yerel tohum eitleri iftiler ve yerel tarm alanlar tarafndan onaylanmaldr. Tohumlar hastala kar direnli ve yerel artlara uygun olmaldr. Kkeni yerel olmayan tohumlarn yerel artlara uygunluu ve kullanma elverililii onaylanm olmaldr. iftilerin deneyiminin olduu yerlerde melez tohum kullanm uygun olabilir, fakat bu karar topluma danlarak alnmaldr. Tohumlarn karlksz saland durumlarda, baka zaman melez tohumlar satn almak pahal olduu iin, iftiler melez tohumu yerel eitlere tercih edebilirler. Melez tohum datlmadan nce devletin melez tohumlar ile ilgili ynetmelikleri kontrol edilmelidir. Genetik yaps deitirilmi (GMO) tohumlar ulusal veya dier kural koyucu otoriteler tarafndan onaylanmad srece datlmamaldr. 6. Krsal Alandaki Geim Olanaklarnn Etkisi: Birincil gda retimi hayati nemdeki doal kaynaklarn eksiklii durumunda srdrlemiyor olabilir. Yerel olarak elverili doal kaynaklara eriimi artran ve deitiren retim teviki yerel halk arasndaki gerginlii arttrabilecei gibi, daha sonraki su ve dier temel gereksinimlere eriimi kstlayabilir. Bor verme ya da para yardm gibi finansal mdahaleler yaplrken de, yerel gvenlii zedelememeye dikkat edilmelidir. Ayrca, karlksz girdiler de sosyal yardm ve datmlar iin geleneksel mekanizmalar bozabilir. 7. Girdilerin Yerel Temini: iftlik hayvanlar ve tohumlar gibi gda retimi iin kullanlacak girdi ve hizmetler mmkn olduunca yerel kaynaklardan elde edilmelidir. Ama yerel kaynaklardan temine balamadan nce az bulunan maddelerin fiyatnn ykselmesi gibi projenin yerel pazarda yarataca dalgalanma riski gz nne alnmaldr. 8. Kullanm zleme: Srecin gstergeleri ve gda retiminin, ileme ve datmn sonular, ekilen alan, hektar bana den tohum, rn yavru hayvan miktar, vb. veriler yardm ile tahmin edilebilir. Proje girdilerini reticilerin nasl kullandn belirlemek nemlidir.

38

Buna rnek olarak tohumlarn ekilmi olmasn ve aralarn, gbrenin, alarn ve balklk gerelerinin amalar dorultusunda kullanlm olmasn gsterebiliriz. Girdilerin kalitesi kabul edilebilirlik ve reticinin tercihi asndan da gzden geirilmelidir. Projenin hane bana den gday nasl etkilediini izlemek projeyi deerlendirmek iin nemlidir. Bu amala hanelerin gda stoklar, tketilen gdann miktar ve kalitesi, satn alnan veya balanan gdann miktar gibi kriterler kullanlabilir. Projenin, hayvansal gdalar, balk veya protein asndan zengin zel gda tiplerinin retimini amalad durumlarda hanelerin retilen bu tip gday nasl kulland incelenmelidir. Bu eit bir analizin sonular beslenme lmleri ile de karlatrlabilir (beslenme dzeyinin salanan salk ve bakm ile ilgili gstergeleri de dikkate alnmaldr). 9. Girdilerin ngrlemeyen veya Olumsuz Etkileri: rnein, eitli tarm sezonlarnda alma koullarndaki deiikliklerinin etkileri, mdahalelerin var olan alternatif mcadele stratejilerine etkisi (isizlik, kadnlarn alma ekli ve bunun ocuk bakmna, okul devamllna ve eitime etkisi, toprak ve dier hayati kaynaklara eriim iin alnan riskler. Gda Gvenlii Standard 3: Gelir ve stihdam Gelir i olana yaratmann geim stratejileri iin olanakl olduu blgelerde, insanlar hane halk baznda kaynaklar tehlikeye atmakszn ve gda gvenliine katkda bulunan uygun ve adil gelir-kazan frsatlarna eriebilir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Zamanlama, alma aktiviteleri, gelir eidi ve uygulamann teknik kullanlabilirlii yerel insan kaynaklarnn, pazar ve ekonomi analizlerinin ve eitli yetenek ve eitim gereksinimlerine olan arz-talep analizlerinin iyi anlalmasyla mmkndr (klavuz notu 1-2). * ve gelir salayan mdahaleler teknik adan yeterlidir ve gerekli girdileri zamannda salar. Mmkn olduunda, mdahaleler dierlerinin gda gvenliine katkda bulunur ve evreyi koruyup yeniler. * alma karlnda denen gelir uygun, demeler dzgn ve zamanndadr. Ani gelien gda gvensizlii durumlarnda demeler erken yaplr (klavuz notu 3). * Gvenli ve salkl bir alma ortam yaratmak iin gerekli prosedrler uygulanr (klavuz notu 4). * Yksek miktarlarda para ieren projeler gvensizlik yaratmamas ya da dikkati baka yne ekmemesi iin gerekli nlemler alnr (klavuz notu 5). * alma olana salayan mdahaleler hane halk bakm sorumluluklarn destekler ve korur, ayrca yerel evreyi ve dzenli geim aktivitelerini olumsuz etkilemez (klavuz notu 6). * Hane ynetimi, gelirin (gda ya da para) kullanm, kullanm incelenir ve btn hane halknn gda gvenliine katkda bulunduundan emin olunur (klavuz notu 7). Klavuz Notlar 1. nisiyatiflerin Uygunluu: Proje aktiviteleri, proje tasarmnda yerel insan kaynaklarnn kullanmn en st dzeyde tutmal ve uygun aktiviteleri belirlemelidir. Mmkn olabildiince gda karlnda alma (GK) ve para karlnda alma (PK) aktiviteleri katlan gruplarla beraber planlanmal ve onlar tarafndan seilmelidir. ok sayda yerinden olmu kiinin (mlteciler ya da blge iinde yerinden olmu) bulunduu yerlerde, i olanaklar blge halknn aleyhine olmamaldr.
39

Baz durumlarda, i olanaklar iki grup iin de elverili olmaldr. Mikrofinans hizmetlerinin gda gvenliini ne ekilde destekleyebileceine karar vermek iin hane ynetiminden ve nakit parann kullanmndan haberdar olmak nemlidir. 2. Maddi Yardm eitleri: Maddi yardm nakit para, gda veya hem para hem gda olarak verilebilir ve gda gvenlii olmayan hanelerin gereksinimlerini karlamaldr. deme yerine, insanlarn dorudan kendilerine katk salayacak ileri yrtmesini salayan yardmlar da yaplabilir. Gdann yetersiz olduu ya da pazarlarn kontrolsz ve zayf olduu durumlarda GK tercih edilebilir. Kadnlarn gda kullanmn paraya gre daha kolay kontrol ettii blgelerde de GK daha uygundur. PK ticaret ve pazarlar gdaya yerel olarak eriimi salad durumlarda ve para datm iin gvenlik sistemlerinin olduu durumlarda tercih edilir. nsanlarn alm ihtiyac ve gda veya para yardmnn dier temel gereksinimler stndeki etkisi (okul devamll, salk hizmetlerine eriim, sosyal ykmllkler) gz nne alnmaldr. Yardmn derecesi ve eidi, yukardaki aklanan bilgileri ve gda ve para kaynaklarnn yeterlilii de gz nne alnarak belirlenmelidir. 3. demeler: Verilen yardmlar hanelerin gda gvenlii gereksinimlerine ve yerel i oranlarna gre hesaplanmaldr. Yardmn derecesini belirlemek iin evrensel kabul gren klavuzlar yoktur, fakat yardmn gelir salayan trde olduu durumlarda, gdann yerel pazardaki sat fiyatna dikkat edilmelidir. Bireylerin program aktivitelerine katlarak elde ettii gelir baka aktivitelerden elde edeceklerinden daha yksek olmaldr. Bu durum GK, PK'nin yan sra kredilere ve i balatmaya da yneliktir. Gelir elde etme frsatlar gelir kaynaklar yelpazesini geniletmeli ve varolan kaynaklarn yerini almamaldr. Verilen yardm yerel pazarda olumsuz etki yaratmamaldr (cret oran enflasyonu yaratan, baka aktivitelerdeki i gcn eken veya gerekli toplum hizmetlerini zedelemek gibi). 4. alma Ortamndaki Riskler: Riski en az indirecek ve yaralanmay engelleyecek pratik yntemler yardm ile (bilgilendirme toplantlar, ilk yardm antalar, gerektiinde koruyucu giysi), yksek risk tayan alma ortamlar gvenli hale getirilmelidir. 5. Gvensizlik Riskleri ve Sapmalar: Yaplan iin karlnda nakit deme ya da bor vermek hem program alanlar, hem de alclar iin gvenlik sorunlar yaratr. ki grubun da gvenlik riskleri arasnda denge salanmal ve eitli seenekler gzden geirilmelidir. Alclarn gvenlii ve kolay eriimi iin datm noktalar evlerine olabildii kadar yakn olmaldr. Ama datm merkezden yapmamak da program alanlarnn gvenliini tehlikeye sokabilir. Eer ileri derecede yozlamadan veya kaynak aktarmndan pheleniliyorsa, YK PK'ya tercih edilebilir. 6. Bakm Sorumluluklar ve Geim: Beslenme bozukluu riskini arttrmamak iin, alma olanaklarnn ocuk bakmn veya baka bakm sorumluluklarn olumsuz ynde etkilememesine dikkat edilmelidir. Programlar bakm elemanlar altrmay veya bakm olanaklar salamay dnmek zorunda kalabilir. Mdahaleler i ya da eitim gibi baka olanaklara eriimi etkilememeli ve hanelerin kaynaklarn var olan retici aktivitelerden baka yne evirmemelidir. 7. Maddi Karl Olan Yardmn Kullanm: Adil bir maddi yardm karlnda salanan gelirin gda gvenliine gzle grlr bir katk yapmas anlamna gelir. Hanelerdeki para ynetimi ya da gda girdilerinin (hanenin iindeki datmlar ve son kullanclar dahil olmak zere) doru tespit edilmesi, verilen parann varolan gerilimi hem arttrabildii hem de azaltabildii ve bylece hane halknn gda gvenlii ve beslenmelerini etkiledii iin, arttr.
40

Gelir ve istihdam yaratmaya ynelik mdahaleler, gda gvenliini etkileyen toplum bazndaki kaynaklar dahil olmak zere, ok sayda gda gvenlii hedefine sahip olmaldr. rnein, yollarn onarm pazarlara ve salk hizmetlerine eriimi iyiletirebilirken, sulama ve su depolama sistemlerinin yapm ve onarm retimi arttrabilir. Gda Gvenlii Standard 4: Pazarlara Ulam nsanlarn retici, tketici ya da tccar olarak rn ve hizmet pazarlarna gvenli eriimi salanmal ve korunmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Gda gvenlii mdahaleleri yerel pazarlar ve ekonomik sistemlerin iyi anlalm olmas temeline dayanrlar. Bylece yerel pazar ve ekonomik sistemlerin tasarmlar hakknda bilgi sahibi olunur ve gerekirse sistemin iyiletirilmesi ve politikalarn gelitirilmesinden yana almalara nderlik edilebilir (klavuz notlar 1-2). * retici ve tketiciler dzenli olarak temel maddelerin temin edilebildii (uygun fiyatl gda rnleri de dahil olmak zere) pazarlara ekonomik ve fiziksel eriime sahip olurlar (klavuz notu 3). * Gda datm ve alm dahil olmak zere, gda gvenlii mdahalelerinin yerel pazarlara ve yan sanayiye olan olumsuz etkileri en aza indirilir (klavuz notu 4). * Pazarlarn ileyi ve idaresiyle ilgili olarak pazar fiyatlar ve yararlanmaya ynelik yerel farkndalk ve bilgilenme artar (klavuz notu 5). * Temel gda ve dier gerekli rnler elde mevcuttur (klavuz notu 6). Klavuz Notlar 1. Pazar Analizi: Pazarlarn eitleri -yerel, blgesel, ulusal- ve birbirlerine nasl balandklar incelenmelidir. Risk altndaki gruplar da dahil olmak zere btn afetzedelerin ileyen pazarlara nasl eriebilecei dnlmelidir. Gda ya da tohum, tarm aralar, barnak malzemesi karl yaplan mdahalelerden nce salanacak rnler ile ilgili bir pazar analizi yaplmaldr. rnlerin yerel kaynaklardan temin edilmesi yerel reticileri destekler. Dardan getirilen rnlerin de yerel fiyatlar drmesi olasdr. Tohum gibi girdilerin serbest pazarda bulunmad zamanlarda iftiler kendi tohum salama sistemleri ve alar sayesinde tohuma eriebiliyor olabilir. D girdilerin bu gibi sistemleri nasl etkileyecei gz nne alnmaldr. 2. Taraf Olunmas Gereken lemler: Pazarlar yerel durumu etkileyen ulusal ve kresel ekonomiler uyarnca ilerler. rnek olarak fiyatlandrma ve ticareti de kapsayan hkmet politikalar ve kurallar rnlerin temin edilebilme durumunu ve eriimi etkiler. Bu apta hareketler afet mdahalelerinin alannn dnda olsa da, bu deikenlerin incelenmesi durumu dzeltmek iin hkmet ya da baka kurumlardan yana mterek kurumsal yaklam frsatlar iin gereklidir. 3. Pazar Arz ve Talebi: Pazarlara ekonomik eriim, alm gc, pazar fiyatlar ve temin edilebilirlie gre deiir. Satn alma gc, temel gereksinimler (gda, tohum, aralar, salk hizmetleri gibi girdiler) ve gelir kaynaklar (nakit, tarm rnleri, iftlik hayvanlar, vergiler gibi) arasndaki ticaret hadlerine baldr. Servet erozyonu insanlarn temel gereksinimlerini (ounlukla iirilmi fiyatlarla) almak iin ellerindeki maddi deerleri (ounlukla deerinin altnda) satmaya mecbur kaldklar ticaret hadlerindeki bozulmaya bal oluur. Ayrca pazarlara eriim politik ve gvenlik ortamndan, belirli gruplarn (aznlklar gibi) eriimini engelleyen kltrel ya da dini kabullerden de etkilenebilir.
41

4. Mdahalelerin Etkileri: Gdann, tohumlarn ve baka gereksinimlerin yerel temini tketicinin aleyhine ve yerel reticilerin lehine, yerel enflasyon yaratabilir. Bunun aksine, dardan temin edilen gda yardmlar fiyatlar drebilir ve yerel gda retimini engelleyici bir etki yaratarak gda gvenlii olmayan insan saysn arttrabilir. Yardm temininden sorumlu kiiler bu etkileri izlemeli ve gz nne almaldr. Ayrca gda datm, gelir aktarmnn bir eidi olduu iin, hak sahiplerinin alm gcn de etkiler. Baz rnlerin uygun fiyatl sat baka rnlere gre, rnein harmanlanm gdann yaa gre, daha kolaydr. Sz konusu gda veya gda paketleriyle ilgili 'alm gc', gday alan hanenin onu nasl deerlendirdiini (tketmesi veya satmas gibi) etkileyecektir. Hanelerin alm ve satm eklini anlamak gda datm programlarnn geni alanda etkisini belirlemek iin nemlidir. 5. effaf Pazar Kurallar: Yerel alclar ve reticilerin pazar fiyat kontrollerinden ve arz ve talebi etkileyen dier kurallardan haberdar olmas gerekir. Bunlar devletin fiyatlandrma ve vergi kurallarn, blgesel snrlardan rn geiine ynelik kurallar, ya da komu blgelerle yaplan ticareti kolaylatran dzenlemeleri ierebilir (atma durumlarnda bu konularda ak kurallarn gerekli olmamasna ramen). 6. Temel Gda Maddeleri: Pazar izlemi iin gda rnlerinin seimi yerel yemek alkanlklarna baldr ve yerel olarak belirlenmelidir. Bir blgede hangi gda rnlerinin gerekli olduunu belirlerken besin deeri uygun olan paylarn planlanmas prensiplerine gre hareket edilmelidir. 7. Anormal Dnemsel Fiyat Deiiklikleri: retimlerini fiyatlarn en dk olduu zamanlarda (rnein hasattan sonra) satmak zorunda olan yoksul tarm reticilerini olumsuz ynde etkileyebilir. Ayrca, harcayabilecek az geliri olan tketiciler gda stoku yatrm yapamayacaklarndan, az miktarda ve srekli almlara bamldrlar. Hatta bu kiiler bu nedenle, fiyatlar yksek olduunda (rnein ktlk zamanlarna) alm yapmak zorunda kalrlar. Bu etkileri en aza indirgeyecek mdahaleler gelimi tamaclk sistemlerini, eitlendirilmi gda retimini ve kritik zamanlarda yaplan nakit ve gda aktarmlarn ierir.

ASGAR STANDART 3: BESLENME

Beslenme bozukluunun erken dnemdeki nedenleri hastalk ve/veya yetersiz gda almdr ve yetersiz gdadan ya da hane veya toplum baznda salk ve bakm hizmetlerinin yetersizliinden kaynaklanr. nleyici programlarn amac, deerlendirmede tanmlanan beslenme bozukluklarnn iaret edilen nedenlerinden emin olmaktr. Bu, insanlarn uygun kalitede ve miktarda gdaya gvenli ulam ve gday gvenli bir ekilde hazrlayp tketecek gerelere sahip olmasn, insanlarn yaam ortamlar ve hastalk riskini en aza indirgeyecek (nleyici ve iyiletirici) salk hizmetlerinin kalitesini ve toplumun beslenme asndan risk altndaki yelerine bakm salanabilecek ortamlarn varln kapsar. Bakm, hane ve toplumdaki koullar ve hane halknn fiziksel, sosyal ve zihinsel gereksinimlerini karlayacak zen ve destei ierir. Beslenme bozukluunu dzeltmeyi amalayan programlar beslenme bozukluu olan bireyler iin zel beslenme programlarn, tbbi tedavi ve/veya destek bakm ierebilir. Beslenme programlar sadece antropometrik incelemeler yapldktan ya da planlandktan sonra yrtlmelidir ve koruyucu nlemlerle tamamlanmaldr. Bu blmdeki ilk iki standart beslenme bozukluklarn nlemeye ynelik programlara ilikin beslenme konular ile ilgilidir ve Gda Yardm ve Gda Gvenlii Standartlar ile birlikte kullanlmaldr.
42

Sonraki standart ise beslenme bozukluklarn dzeltmeye ynelik programlarla ilgilidir. Beslenme bozukluklarn dzeltmeye veya nlemeye ynelik mdahaleler hem bu blmdeki hem de dier blmlerdeki (salk hizmetleri, su salanmas ve sanitasyonu ve barnma) asgari standartlarn karlanmasn gerektirir. Ayrca 1. blmde aklanan ortak standartlar da karlanmaldr. Baka bir deyile, btn gruplarn beslenmesinin, yaamlarn devam ettirmeye yetecek ve onurlarn zedelemeyecek ekilde, korunmas ve desteklenmesi iin sadece bu blmdeki standartlar salamak yeterli deildir. I. Genel Beslenme Destei Bu blm hem genel nfusun hem de beslenme riski altndaki zel gruplarn gereksinimlerini karlayacak beslenme kaynaklar ve hizmetlerini dikkate alr. Bu gereksinimler karlanana kadar, iyileenler yetersiz beslenme desteinin olduu bir ortama dnecekleri ve tekrar ktleeceklerinden, beslenme bozukluunu dzeltmeye amalayan mdahalelerin snrl bir etkiye sahip olmas olasdr. Genel Beslenme Destei Standard 1: Btn Gruplar Toplumun beslenme gereksinimleri karlanmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Beslenme gereksinimlerini karlayan gda eitlerine eriimin olmas - temel rnler (tahl veya yumrulu bitkiler), kuru baklagiller (ya da hayvansal gdalar) ve ya kaynaklar - (klavuz notu 1). * A ve C vitaminleri ve demir ynnden kuvvetli zengin ya da zenginletirilmi gdaya veya uygun katkl gdaya eriimin olmas (klavuz notlar 2, 3, 5 ve 6). * Hanelerin ounluunun (%90'dan fazla) iyotlu tuza eriimlerinin olmas (klavuz notu 2, 3 ve 6). * Eer tahllar msr ya da dar ise, ek niacin kaynaklarna (kuru baklagiller, kuru yemiler, kurutulmu balk) eriimin olmas (klavuz notu 2-3). * Eer tahllar kabuksuz pirin ise ek tiamin kaynaklarna (kuru baklagiller, kuru yemiler, yumurta) eriimin olmas (klavuz notu 2-3). * nsanlarn ileri derecede snrl diyetle beslendii durumlarda yeterli ribofilavin kaynaklarna eriimin olmas (klavuz notlar 2-3). * Orta dereceli ve ciddi beslenme bozukluu vakalarnn stabil veya gerilemi, kabul edilebilir seviyelerde olmas (klavuz notu 4). * skorbt (C vitamini eksiklii), pellegra,(niacin-B5 vitamini eksiklii) beriberi (tiaminB1 vitamini eksiklii) hastalklar ve riboflavin (B2 vitamini) eksikliine sahip olgunun olmamas (klavuz notu 5). * Kseroftalmi (A vitamini eksikliine bal gz hastal) ve iyot eksiklii oranlar toplum sal asndan anlaml dzeyde olmamas (klavuz notu 6). Klavuz Notlar 1. Beslenme Gereksinimleri: Aadaki tahminler nfusun ortalama gereksinimleri iindir ve Ek 7'de belirtildii gibi her topluma gre uyarlanarak kullanlmaldr: * Kii bana gnde 2100 kilo kalori * Toplam enerjinin % 10-12'sinin proteinden salanmas * Toplam enerjinin % 17'sinin yadan salanmas * Taze veya zenginletirilmi gdalar araclyla yeterli temel besin maddesi alm.
43

Yukarda listelenen deerlerin tmyle gda yardmna baml toplumlarn beslenme gereksinimlerini karlamaya ynelik belirlendii unutulmamaldr. nsanlarn beslenme gereksinimlerinin bir ksmn kendilerinin karlayabildii durumlarda gda yardm deerleri deerlendirmeler temelinde duruma gre uyarlanmaldr. 2. Temel Besin Maddeleri Eksikliklerine Bal Hastalklar nlemek: Eer bunlarn belirtileriyle karlalrsa, toplumun A vitamini, iyot, demir gibi besin maddelerindeki gerileme nlenmeli, kzamk, stma ve parazitik hastalklar nleyici uygun halk sal nlemleri salanmaldr. Temel besin maddeleri eksikliklerine bal hastalklar nlemek iin olas frsatlar, besleyici gdalara eriimi salayan gda gvenlii nlemlerini, paylarn zenginletirilme veya harmanlanma yoluyla beslenme kalitesinin arttrlmasn veya yerel temin edilen rnlerle kayp besin deerlerini gidermeyi ve/veya tbbi destei ierir. Tama, saklama, ileme ve piirme srasnda oluabilecek temel besin maddeleri (A vitamini, iyot, demir, vb.) kayplarna dikkat edilmelidir. zellikle besin ynnden zengin gdalarn yerel olarak salanabildii durumlara genel paylardaki yiyecek miktarn arttrarak daha fazla besin dei tokuu salanmaya allabilir, ama bu giriimin maliyet-yararll ve pazarlara etkisi gz nnde bulundurulmaldr. 3. Temel Besinlere Eriimin zlenmesi: Gstergeler diyetlerin kalitesini ler ama besin deerlerin derecesini belirtmezler. Besin alm miktarn lmek gereki olmayan bir bilgi toplama yk gerektirir. Gstergeler farkl kaynaklardan deiik tekniklerle edinilen bilgiler kullanlarak llebilir. Bu bilgiler gda kullanmnn ve elde edilebilirliinin hane baznda izlenmesini, pazarlardaki gda fiyatlarnn ve bulunabilen gdann deerlendirilmesini, datlan gdalarn besin ieriinin deerlendirilmesini, gda yardm datm planlarnn ve kaytlarnn incelenmesini, yabani gdann katklarnn deerlendirilmesi ve gda gvenlii ynetiminin deerlendirilmesini ierir. Hane dzeyinde yaplan analizler bireysel gda eriimini gstermez. Hanelerin i dinamiklerindeki gda dalm her zaman eit olmayabilir ve korunmasz gruplar bu durumdan etkilenebilir. Datm sistemleri gda yardm rnlerinin seimi ve afetzedelerle konuulmas i dinamiklere bal gda dalmnn iyilemesine yardmc olabilir. 4. Beslenme Bozukluu Dzeyinin Yorumlanmas: Beslenme bozukluuna eilim salk merkezi raporlar, tekrarlanan antropometrik lmleri, beslenme aratrmalar, toplum taramalar ya da toplum raporlarndan elde edilebilir. Byk alanlarda ve uzun sre boyunca beslenme bozukluunun oranlarn izleyen sistemler kurmak pahal olabilir ve teknik uzmanlk gerektirir. Byle bir sistemin grece maliyeti kaynaklarn boyutuna gre deerlendirilmelidir. Birden fazla birbirini tamamlayc bilgi sistemi kullanmak (rnein izlem aratrmalar (srveyans) ve aralkl lmler) kaynaklar en etkili kullanmann yolu olabilir. Mmkn olduka, yerel kurum ve topluluklarn izleme aktivitelerine, bulgularn yorumlanmasna ve mdahalenin planlanmasna katlmas salanmaldr. Hangi seviye beslenme bozukluunun olduunun belirlenmesi, hastalk ve lm hzlarnn, dnemsel dalgalanmalarn, beslenme bozukluunun acil durum ncesi dzeylerinin ve beslenme bozukluunun altnda yatan nedenlerin nfusun referans deerleri nda analiz edilmesini gerektirir. 5. Yaygn Temel Besin Maddeleri Eksiklikleri: Drt temel besin maddesi eksikliinin skorbt (C vitamini), pellagra (niasin), beriberi (tiamin) ve riboflavin eksiklii- gda yardmna baml topluluklarda temel besin maddelerine uygun olmayan eriim durumlarndan kaynaklanan en ok karlalan beslenme sorunlarndan olduu ve bir afet durumunda genellikle engellenebilecei nemle belirtilmektedir.

44

rnein salk merkezlerinde bu eksikliklerden herhangi birine sahip hastalar varsa, bunun baz gda rnlerine snrl eriimden kaynaklanma ve toplulukta yaygn bir sorun olma ihtimali yksektir. Bu tr beslenme yetersizlikleri hem toplum genelinde mdahalelerle hem de bireysel tedaviyle giderilmelidir. Temel besin maddeleri eksikliklerinin blgede endemik (yaygn grlen) bir problem olduuna dair somut kantlar varsa bu eksiklikler afet ncesi dzeylere indirilmelidir. 6. Blgesel Temel Besin Maddesi Eksiklikleri: Afetin ilk dnemlerinde temel besin maddesi eksikliklerini gidermek, onlar tanmlamada zorluklar nedeniyle glemektedir. Kseroftalmi (A vitamini eksikliine bal) ve guatr (iyot eksikliine bal) 'saha dostu' tanmlanabilirlik kriterleri olan istisnalardr. Bu eksikliklerin ocuklar ve lohusalara yksek doz A vitamini takviyesi, tuzun iyotlanmas ve halkn farkndaln artran kampanyalar gibi toplumsal dzeyde mdahalelerle stesinden gelinebilir. Bu olaylarn halk sal asndan nemlerine ynelik tanmlamalar iin Ek 6'y inceleyiniz. Genel Beslenme Destei Standard 2: Riskli Gruplar Risk altnda olduu belirlenen gruplarn beslenme ve ek gda gereksinimleri karlanmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Alt aylk veya daha kk bebeklerin sadece anne style beslenmesi, istisnai durumlarda uygun anne st benzeri rnlerden yeterli miktarlarda salanmas (klavuz notu 1-2). * 6-24 aylk ocuklarn besleyici ve enerji bakmndan zengin gdaya erimesi (klavuz notu 3). * Hamile veya emziren kadnlarn ek gda ve destee erimesi (klavuz notu 4). * Adolesan kzlarn korunmas, geliimi, beslenme ve bakmna zel ilgi gsterilmesi (klavuz notu 4). * Bebek ve ocuk beslenme uygulamalarna ynelik organizasyonlarda grevli profesyonellere, bakclara uygun beslenme bilgisi, eitim ve retimi verilmesi (klavuz notu 1-4 ve 8). * Yal insanlarn uygun besleyici gdalara ve beslenme desteine eriiminin korunmas, desteklenmesi ve gelitirilmesi (klavuz notu 5). * Engelli veya kronik hastala sahip fertleri olan ailelerin uygun besleyici gda ve beslenme desteine erimesi (klavuz notlar 6-8). * Risk altndaki bireylerin gerekli bakm alabilmelerini salayan toplum temelli sistemler (klavuz notu 8). Klavuz Notlar 1. Bebek Beslenmesi: Sadece anne style besleme alt ayn altndaki bebeklerin beslenmesinde en salkl yoldur. Sadece emzirilen bebeklerin emzirme ncesi hibir su, ay veya ek gda almas gerekmez. Tek bana emzirme oranlar genelde dk olduu iin, zellikle temizlik ve bakm uygulamalarnn kt ve bulac hastalk riskinin artt ortamlarda, emzirmeyi desteklemek ve gelitirmek nemlidir. Annenin ld ya da bebein yapay gdalarla beslenmeye balad istisnai durumlar olabilir. Bu gibi durumlarda, Codex Alimentarius standartlarnda uygun olarak anne st benzeri gdalar kullanlabilir ve olanaklysa tekrar emzirilmeye balanmas desteklenmelidir. Gvenli hazrlanmasndaki zorluklar yznden anne stnn yerini tutan gdalar tehlikeli olabilirler.
45

Hijyenik olmadklar iin, biberonlar kullanlmamaldr. Uzmanlar emzirme iin gerekli koruma, destek ve geliimin salanmas iin eitilmelidir. Eer bebek mamalar datlmsa bakclar bunlarn gvenli kullanlmas iin destee ve nerilere gereksinim duyabilirler. Temin ve datm Uluslararas Anne St Alternatifleri Pazarlamas Dzenlemesi' ve ilikili Dnya Salk rgt nergelerine uygun olmaldr. 2. HIV ve Bebek Beslenmesi: Gnll veya gizli HIV/AIDS testleri yoksa, btn annelerin emzirmesi desteklenmelidir. Bir kadn durumunu bilmediinde anne st alternatiflerini nermek ok daha risklidir. Eer bir kadnda HIV-pozitif tespit edildiyse; kabul edilebilir, karlanabilir, srdrlebilir ve gvenli olan alternatif besleme yntemlerinin kullanm nerilir. Emzirmemeyi seen HIV-pozitif'li annelere bebein en az iki yllk yeterli beslenmesini kapsayan zel destek ve rehberlik salanmaldr. 3. Kk ocuk Bakm: ocuun en az ilk iki ylnda emzirme devam etmelidir. Alt aylk olduklarnda, ocuklar anne stnn yannda en az %30'u ya kaynakl enerji ynnden zengin gdalara da gereksinim duyarlar. 6-24 aylk ocuklarn emzirilme imkan olmad durumlarda, gdalar ocuun btn beslenme gereksinimlerini karlayacak yeterlilikte olmaldr. Hanelere 24 aylk ve daha kk ocuklar iin ek gda hazrlamalar iin imkan ve becerileri kazanmalarn salayacak ynde aba harcanmaldr. Kzamk ya da dier baklanma sorunlar giderilmi ise, 6-59 aylk ocuklara A vitamini tavsiyesi yaygn bir uygulamadr. Dk doum arlkl bebekler ve kk ocuklar da gnlk protokollerle yetersizlii karlamak zor olmasna ramen demir desteinden fayda grebilirler. 4. Hamile ve Emziren Kadnlar: Hamile ya da emziren kadnlar iin beslenme yetersizlii riski hamilelik sorunlar, anne lmleri, dk doum arl ve emzirme performansnn bozulmasn da kapsayan risklerle birliktedir. Normal bir temel beslenme datm program hamile ve emziren kadnlarn ihtiyac olan ek gereksinimleri de hesaplamaldr. Genel gda pay yetersiz olduunda, beslenmede bozulmay engellemek iin destekleyici beslenme gerekebilir. Dk gebelik arl, bebeklerin dk arlkta domasyla yakndan ilgilidir ve bu sorunlar olduunda, adolesan kzlar iin kullanlan beslenme destei salayan dzenekler ileme konmaldr. Hamile ve emziren kadnlar gnlk demir ve folik asit destei almaldr ama ocuklarda da olduu gibi, eksiklii gnlk almlarla gidermek sorun olabilir. Bu yzden, zengin rn eidi tayan diyetlerle, demir eksiklii riskini azaltacak nlemler alnmaldr. Ayrca yeni doum yapm kadnlara alt hafta A vitamini verilmelidir. 5. Yallar: Afetlerden zellikle etkilenebilirler. Gdaya eriimi azaltan ve beslenme gereksinimini artran hastalk ve sakatlk, psikososyal stres, souk ve fakirlik gibi beslenme riski yaratan etkenler olabilir. Bu etkenler normal destek sistemleri (resmi ya da gayri resmi) alamadnda daha da ktleebilir. Genel paylar iin ortalama planlama rakamlar iin yal insanlarn besin gereksinimlerini belirlemede unlar gz nne almaldr: * Yal insanlar gda kaynaklarna kolayca eriebilmelidir (gda yardmlar dahil olmak zere). * Gdalarn hazrlanmas ve tketimi kolay olmaldr. * Gdalar yal insanlarn fazladan protein ve temel besin maddeleri gereksinimlerini karlamaldr. Yal insanlar dier hane yaayanlar iin nemli bakm yardmclardr ve bu ilevlerini yerine getirebilmeleri iin zel destee gereksinim duyabilirler.

46

6. HIV/AIDS'le Yaayan nsanlar (H/AY): ok sayda faktrn etkisiyle daha yksek beslenme bozukluu riski altnda olabilirler. Bu etkenler, itah kaybndan ya da yemek yeme zorluklarndan kaynaklanan gda alm azalmas, ishal yznden besinlerin emiliminde azalma, barsak hcrelerinin hasar grmesi ya da parazitler, metabolizmada deiimler, kronik enfeksiyonlar veya hastalklar olabilir. H/AY'n enfeksiyonun evresine bal olarak enerji gereksinimlerini arttrd kantlanmtr. Temel besin maddeleri bakllk sisteminin korunmas ve hayatn devam iin gereklidir. AIDS'in belirtilerinin geciktirilmesi iin H/AY'n mmkn olduunca iyi ve salkl beslendiklerinden emin olunmaldr. 7. Engelliler: Yaadklar ortamlardan kaynaklanan daha ileride olumsuzluklar artabilecek bir takm beslenme riskleriyle yz yze olabilirler. Beslenme riskleri daha az besin alnmasna ve boulmaya yol aan ineme ve yutma zorluklarn, beslenirken uygunsuz duru ve pozisyonlar, gda ve gne na (D vitamini almn etkiler) eriimi engelleyen azalm hareket kabiliyetlerini, gda eriimini engelleyen sosyal ayrmcl ve ounlukta beyin felci olan insanlar etkileyen kabzl kapsayabilir. Engelliler afetlerde yakn aile bireylerinden (ve bakclarndan) ayr kalma riski altndadr. Bu riskler belirlenmeli ve gdaya eriim kolalatrlarak, gda destei mekanizmalar gelitirilerek (rnein atal ve kak temin edilerek, evlere doktor hizmeti sunarak ve i ve sosyal hizmetler salanarak) ve enerji ynnden zengin gdalara ulam kolaylatrlarak azaltlmaldr. 8. Toplum Temelli Bakm: Bakm vericiler ve hizmet verdikleri kiilerin zel beslenme gereksinimleri olabilir: rnein, hastalara baktklar veya hasta olduklarndan gdaya erimek iin az zamanlar olabilir, temizlik uygulamalarna ve hijyenin korunmasna daha ok gereksinim duyabilirler, tedavi ve cenazeler yznden gdaya karlk verecekleri mal/maddi deer kaybna uram olabilir ve sosyal etiketleme veya toplum desteine kstl eriimle karlaabilirler. Bakm salayanlarn olanaklar afet sonucunda deimi olabilir, rnein ailelerin dalmasndan veya lmnden dolay ocuklar veya yal insanlar asl bakm salayc olmu olabilirler. Bakm salayanlarn desteklenmesi ve risk altndaki gruplarn bakmnn ihmal edilmemesi nemlidir. Bu beslenmeyi, temizlik ve hijyeni, sal, psikososyal destei ve korumay da ierir. Var olan sosyal ilikiler bu konularda sorumluluk almalar iin seilen toplum bireylerine eitim verilmesini salamak iin kullanlabilir. II) Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi Beslenme bozukluu, temel besin maddeleri de dahil olmak zere, afetzedelerin artm hastalk ve lm riskleriyle ilikilidir. Bu yzden beslenme bozukluu oran yksek olduunda, beslenme bozukluunu nlemeye ynelik hizmetlerin yan sra dzeltmeye ynelik hizmetlere de eriimin salandndan emin olunmaldr. Bu hizmetlerin etkileri halkn yaad yerde temel gda salanan kanallarda sorun varsa, akut gda gvensizlii yaanyorsa ya da gvenlik yznden destekleyici beslenme gvenlik nedenleriyle yaplan genel destek olmadan datlyorsa azalma gsterir. Orta dzeyde beslenme bozukluuna ynelik baz yollar, genel gda paylarnn, gda gvenliinin ve salk hizmetlerine, temiz ime ve kullanma suyuna eriimin iyiletirilmesi gibi birok yol vardr. Afetlerde hedeflenen destekleyici beslenme ounlukla orta dzeyde beslenme bozukluunun dzeltilmesi ve ileri dzeyde beslenme bozukluunun nlenmesi iin uygulanan birincil yntemdir (Standart 1). Baz durumlarda beslenme bozukluu oranlar orta seviyeli eksik beslenmeyi hedeflemekte etkisiz klacak ve btn bireyleri
47

(rnein 6-59 aylk ocuklar) belirli risk ltlerinin iine sokacak kadar yksek olabilir. Bu snrsz destekleyici beslenme olarak bilinir. Ciddi beslenme bozukluu 24 saatlik hastanede, gnlk bakm ve evde bakm gibi deiik yaklamlarla tedavi edici bakmla dzeltilebilir (standart 2). Hastanede bakmnn salanmas su ve sanitasyon hizmetleri gibi dier standartlarn da yerine getirilmesine baldr. Temel besin maddeleri eksikliklerinin giderilmesi, (standart 3) salk ve alt yap sistemleri ve bulac hastalklarn kontrolnde ulalan standartlara baldr. Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi Standard 1: Orta Dzeyde Beslenme Bozukluu Orta dereceli eksik beslenme bozukluunu ele alr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Programn banda programn kurulmas ve bitiine dair aka belirlenmi ve stnde anlalm hedefler ve ltler kararlatrlr (klavuz notu 1). * Kapsanan oran krsal alanlarda % 50'den, kentsel alanlarda % 70'ten, ve kamp durumlarnda % 90'dan yksektir (klavuz notu 2). * Hedef toplumun % 90'ndan fazlas destekleyici beslenme program hazr gda paylarnn datm merkezlerinden en fazla bir gnlk yrme mesafesinde (yaplan tedavi dahil) ve yerinde destekleyici beslenme programlarndan en fazla bir saatlik yrme mesafesi uzaklndadr (klavuz notu 2). * Hedeflenen destekleyici beslenme programlarndan kanlarn oranlar llerin % 3'ten, iyileenlerin % 75'ten ve katlmayanlarn % 15'ten fazlasdr (klavuz notu 3). * Bireylerin programa kabul uluslararas kabul edilmi antropometrik ltlere gre yaplan deerlendirmeler temelindedir (klavuz notu 4 ve Ek 5). * Hedeflenen destekleyici beslenme programlar var olan salk yapsyla balantldr ve protokoller salk sorunlarn belirlemek ve ona gre hareket etmek zere kullanlr (klavuz notu 5). * Yerinde beslenme yardm iin net gerekeler olmadka, destekleyici beslenme kuru gda datm temellidir (klavuz notu 6). * zleme sistemleri kurulur (klavuz notu 7). Klavuz Notlar 1. Hedeflenen Destekleyici Beslenmenin Tasarm: Hedeflenen destekleyici beslenme programlar sadece antropometrik lmler yapldktan ya da planlandktan sonra ya da beslenme bozukluunun altndaki nedenler ezamanl olarak belirlenebiliyorsa yrtlmelidir. Hedeflenen destekleyici beslenme programlar, Genel gda destei standard karlanmadan nce, ksa zamanl olarak yrtlebilir. Programn amac hedef toplumla aka konuulmal ve tartlmaldr. 2. Kapsam: Programn banda belirlenen hedef nfusa gre hesaplanr ve antropometrik incelemelerin bir paras olarak tahmin edilebilir. Etkinlik sresi programn kabul edilebilirliinden, datm noktalarndan, grevlilerin ve tedaviye ihtiyac olanlar iin gvenlik, bekleme zaman, hizmet kalitesinden ve ev ziyaretlerinin uzamasndan etkilenebilir. ocuklarla yaplan uzun yolculuk risklerini ve masraflarn azaltmak iin datm merkezleri hedef topluma yakn olmaldr. Afetzedeler datm merkezlerinin nerelerde olaca kararna katlabilmelidir. Son karar geni bir katlma dayanmal ve ayrmclk yapmamaldr.

48

3. k Gstergeleri: Gda programlarndaki klar artk programa kaytl olmayan bireylerdir. k yapan bireylerin toplam len, iyileen ve ayrlan bireylerden oluur. Vazgeerek klarn oranlar = programdan vazgeenlerin says/ klarn toplam says x %100 lerek klarn oranlar= programdaki lmlerin says/ klarn toplam says x %100 yileerek klarn oranlar= baaryla iyiletirilenlerin says/ klarn toplam says x %100 4. Kabul Kriterleri: Beslenme bozukluunun antropometrik lmlere gre tanmland bireylerin dndaki, HIV/AIDS'le yaayan insanlar, tberklozu olanlar ve engelliler gibi, destekleyici beslenmeden yararlanabilmelidir. zleme sistemleri bu bireyleri de ierecek ekilde ayarlanmaldr. Bu insanlar iin toplum tabanl ev destei veya tberkloz tedavi merkezleri gibi uzun dnemli beslenme destei verecek dzenekler kurmak daha yararl olabilir. 5. Salk Girdileri: Hedeflenen destekleyici beslenme programlar antihelmint (barsak parazit ilac) temini, A vitamini destei ve baklk yardmlar gibi tbbi protokolleri iermelidir, ama bu hizmetler sunulurken var olan salk hizmetlerinin kapasitesi gz nne alnmaldr. 6. Yerinde Besleme: Eve gtrlebilecek kuru gda paylar, haftalk ve iki haftalk datlarak, yerinde beslenmeye tercih edilir; ama bu durumda hane iindeki paylam miktarlar dikkate alnmaldr. Yerinde besleme sadece gvenlik sorunu olduunda dnlmelidir. G eden veya yerinden olan insanlar iin olduu gibi yakt, su ve piirme gerelerinin snrl olduu durumlarda, geleneksel yemek yeme modellerini bozmad srece, hazr gdann ksa sreli olarak datm dnlebilir. Evde beslenme iin alnacak gdalarda, destekleyici gdann nasl salkl bir ekilde hazrlanacana, nasl ve ne zaman tketileceine ve 24 aylktan kk ocuklar emzirmeye devam edilmesinin nemine dair ak bilgi verilmelidir. 7. zleme Sistemleri: Sistemler toplum katlmn, programn ne kadar kabul grdn (bunun iin vazgeenlerin oranna bakmak baarl bir lm eididir), yeniden kabul edilenlerin orann, salanan gdann kalitesini ve miktarn, programn etkinlik sresini, kabul edilme ve kartlma oranlarn ve lm ekillerini, toplumun beslenme bozukluunun dzeyini, hanelerdeki ve toplumdaki gda gvensizliini ve hizmet ulam iin var olan sistemlerin kapasitesi gibi d etkenleri izlemelidir. Tekrar katlmn, vazgemenin ve baarszln bireysel nedenleri de dzenli bir ekilde incelenmelidir. Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi Standard 2: leri Dzeyde Beslenme Bozukluu Ciddi dzeyde beslenme bozukluunu ele alr. Temel Gstergeler (Klavuz Notlar ile beraber okunmal) * Programn banda, programn kurulmas ve bitiine dair aka belirlenmi ve stnde anlalm hedefler ve ltler kararlatrlr (klavuz notu 1). * Kapsanmas gereken oran krsal alanlarda % 50'den, kentsel alanlarda % 70'den, ve kamp durumlarnda % 90'dan yksektir (klavuz notu 2). * Tedavi edici bakmdan ayrlanlar, lenlerin %10'undan az, iyileenlerin %75'inden fazlas ve vazgeenlerin %15'inden az oranlarndadr (klavuz notu 3-5). * Tedavinin sonlandrlma kriterleri hastann itahl olmas, ishalin yokluu, ate, parazitik hastalk ve baka tedavi edilmemi hastalklarn yokluu gibi antropometrik olmayan gstergelerdir (klavuz notu 4).

* Ortalama arlk art her birey iin gnlk kilogram bana 8 gramdan yksektir (klavuz notu 6). * Beslenme ve tbbi bakm uluslararas kabul gren tedavi edici bakm protokollerine uygun olarak salanr (klavuz notu 7). * Emzirmeye, psikososyal destee, temizlie ve topluma i ve sosyal hizmetler salamaya klinik bakm kadar nem verilir (klavuz notu 8). * Her 10 hasta iin en az bir beslenme yardmcs vardr. * Beslenme bozukluu olan bireylerin ve afetten etkilenen aile yeleri iin bakma dair sorunlar belirlenir ve ele alnr (klavuz notu 9). Klavuz Notlar 1. Tedavi Edici Bakma Balamak: Ciddi dzeyde beslenme bozukluu tedavisine ilikin merkezler aarken dikkate alnmas gereken faktrler, afetzedelerin says ve corafi dalm, gvenlik durumu, merkez kurmak veya kapatmak iin nerilen kriterler ve var olan salk kurumlarnn kapasitesidir. Tedavi edici beslenme programlar salk sistemlerine zarar vermemeli ve devletin hizmet salama sorumluluundan kanmasna neden olmamaldr. Mmkn olduunda, programlar iddetli beslenme bozukluunu tedavi etmek iin var olan kapasiteyi glendirmeyi ve desteklemeyi hedeflemelidir. Programn amac hedef toplumla aka konuulmal ve tartlmaldr. Tedavi edici bakm programlar sadece, programlarn sonunda, kalan hastalarn tedavilerinin tamamlanmas iin balatlmaldr. 2. Kapsam: Hedef topluma gre hesaplanr ve antropometrik lmlerin bir paras olarak kullanlabilir. Programn kabul edilebilirlii, tedavi merkezlerinin yerleri, alanlarn ve hastalarn gvenlii, bekleme zaman ve hizmet kalitesinden etkilenebilir. 3. k Gstergeleri: Tedavi edici beslenme programlar iin k gstergelerini elde etmek iin gereken sre 1-2 aydr. Beslenme programndan kanlar artk kaytl olmayan insanlardr. k yapan insanlar vazgeenlerin, iyileenlerin ve lenlerin toplamndan oluur. lm hzlar kapsama oran ve tedavi edilen beslenme bozukluklarnn nda yorumlanr. HIV pozitif katlmc oranlarnn yksek olduu yerlerde lm hzlar bunlardan etkilendiinden deerler bu durumlara uyarlanamaz. 4. yileme Hzlar: Taburcu edilen kiiler tbbi yan etkilerden kurtulmu ve yeterli kilo kazanm ve koruyor olmaldr (arka arkaya yaplan 2 lm gibi). Programdan gereinden nce ayrlma sorunlarn engellemek iin, var olan protokollere taburcu kriterleri eklenmi olmaldr. Protokoller uzam iyileme srelerinden saknabilmek amacyla, hastalarn tedavi edici beslenme programnda ortalama ne kadar sreyle kalmas gerektiini de belirler (rnein tipik sre 30-40 gn olabilir). HIV/AIDS ya da tberkloz beslenme bozukluu olan hastalarn iyileememesine neden olabilir. Uzun sreli tedavi veya bakm olanaklar, salk hizmetleri ve dier sosyal ve toplumsal destekleri de hesaba katarak deerlendirilmelidir. Programa tekrar katlma, vazgeme ve mdahalede baarszlk nedenleri srekli olarak aratrlmal ve belgelenmelidir. Taburcu edilen kiiler mmkn olduunca takip edilmeli ve destekleyici beslenme iin bildirimde bulunulmaldr. 5. Baarszlk Hzlar: Nfusun programa eriemedii durumlarda yksek olabilir. Eriebilirlik tedavi noktalarnn yerleim yerine uzaklndan, sregelen silahl atmalardan, gvenlik eksikliinden, bireysel tedavi verilenlerin bakm vericilerin desteine ulama dzeyinden dier bakma muhta kiilere bakmak iin evde braklan bakm grevlilerinin saysndan ve verilen bakmn kalitesinden etkilenebilir.

49

50

Tedavi edici beslenme programlarndan ayrlan kiiler belirlenmi bir sre boyunca programa devam etmeyen insanlardr (rn. yatan hastalar iin 48 saatten daha fazlas). 6. Arlk Art: Benzer diyetler verildiinde, hem ocuklarda hem de yetikinlerde benzer arlk art salanabilir. Ama baz hastalarn gelime gsteremedii ve taburcu edilmedii durumlarda, ortalama arlk art oranlar bu durumu maskeleyebilir. Toplumdaki riskler ve taleplerin dk olduu ayaktan beslenme programlarnda (rnein zaman olarak), daha dk hzlar da kabul edilebilir. Ortalama kilo alm u ekilde hesaplanr: (ktaki arlk (gr.) - giriteki arlk (gr)) / giriteki arlk (kg) x tedavi sresi(gn). 7. Protokoller: Uluslararas kabul gren protokoller, mdahaleye yant alamama durumlarnn aklamalar da dahil olmak zere, EK 9'daki referanslarda bulunabilir. Tedavi protokollerini kullanabilmek iin, klinik grevlilerinin zel eitim alm olmas gerekir. Tedavi edici bakma alnan ve pheli HIV pozitif olan bireyler kabul kriterlerine uyuyorsa dierleriyle eit bakma eriebilmelidir. Bu tberkloz olgular iin de geerlidir. Kabul kriterlerine uymayan HIV/AIDS hastalar sklkla beslenme desteine gereksinim duyarlar, ama bunun afetlerde ileri derecede beslenme bozukluu tedavi kapsamnda yer almas tavsiye edilmez. Bu bireyler ve aileleri toplum temelli ev bakm, anneden bebee geii nlemeyi amalayan koruma programlar ve tberkloz tedavi merkezlerini ieren deiik hizmetlerle desteklenmelidir. 8. Emzirme ve Psikososyal Destek: Emziren annelerin st salnmn ve en uygun bebek ve ocuk beslenmesini desteklemek iin zel dikkat gsterilmelidir. Bu ama iin bir emzirme kesi kurulmaldr. Duygusal ve fiziksel uyar ileri derecede beslenme bozukluu olan ocuklarn rehabilitasyon srecinde ok nemli bir rol oynar. leri derecede beslenme bozukluu grlen ocuklara bakanlar ocuklarn tedaviye getirmek iin ounlukla sosyal ve psikososyal destee gereksinim duyarlar. Bu i ve sosyal yardm ya da ulam programlar aracl ile salanabilir. 9. Bakm Salayclar: leri derecede beslenme bozukluu grlen kiilere bakan bireylerin tedavi boyunca neriler, gsterimler, salk ve beslenme bilgisi dorultusunda bakm saladndan emin olunmaldr. Program grevlileri bakm salayan insanlarla yaplan tartmalarn (savaan gruplarn toplumun alktan lmeye kastetmesini tartmak gibi) insan haklarnn ihlaline yol aabileceinden haberdar olmalar ve bu gibi durumlarla ilgili prosedrler konusunda eitilmelidir Beslenme Bozukluunun Dzeltilmesi Standard 3: Temel Besin Maddelerinden Eksik Beslenme Temel besin maddelerinden eksik beslenmeyi ele alr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Eksikliklere bal hastalklarnn btn klinik olgular DS'nn temel besin maddelerinin destei protokollerine gre tedavi edilir (klavuz notu 1). * Prosedrler toplumun risk altnda olabilecei temel besin maddeleri eksikliklerine etkili mdahaleler yapabilmek iin kullanlr (klavuz notu 2). * Salk grevlileri toplumun risk altnda olduu temel besin maddeleri eksikliklerini belirleyip tedavi edebilecek ekilde eitilirler (klavuz notu 2).

Klavuz Notlar 1. Tan ve Tedavi: Baz temel besin maddeleri eksikliklerine basit klinik muayenelerle tan koymak olanakldr. Bu eksiklilerin gstergeleri salk veya beslenme aratrmalar ile birlikte saptanabilir, ama deerlendirmelerin doruluundan emin olmak iin alanlarn iyi eitilmesi gerekir. Dier temel besin maddeleri eksiklikleri biyokimyasal inceleme olmadan belirlenemez. Bu gibi durumlarda, olgu tanm sorunlu olabilir ve acil durumlarda ounlukla hastalarn salk hizmetlilerine verdii ek bilgilere dayanarak tanmlanabilir. Temel besin maddeleri eksikliklerinin veya hastalk yznden eksiklik riski altnda olanlarn tedavileri salk sistemleri ve beslenme programlarnn paras olmaldr. 2. Hazrlkl Olma: Temel besin maddeleri eksikliklerini nleme stratejileri genel beslenme destei standard 1'de aklanmtr. Bu tr temel besin maddelerinin eksikliklerini nleme ayrca akut solunum enfeksiyonu, kzamk, parazit enfeksiyonu, stma ve ishal gibi temel besin maddeleri depolarn boaltan hastalklarn ortaya kma olasln azaltarak da yaplabilir. Eksikliklerin tedavisi aktif olgularn saptanmasn, olgu tanmlarnn ve protokollerinin gelitirilmesini gerektirecektir.

ASGAR STANDART 4: GIDA YARDIMI

Eer bir toplumun gdaya ulama yollar doal afet yznden tarm rnlerinin kayb, silahl mcadelede olan bir grubun kastl olarak insanlar alk durumunda brakmas, askerler tarafndan yiyecee el koyulmas, ge zorlama ya da g etme gibi nedenlerle zarar grebilir. Gda yardm mdahalesi, hayatn devamlln salamak, insanlarn kendine gvenini yerine getirmek ve zararla baa kma stratejilerine uyum salamaya ynelik kendi gereksinimlerini azaltmak iin gerekli olabilir. Mdahaleler ksa sreli ihtiyac karlamann yan sra, mmkn olduunca uzun sreli gda gvenliinin yeniden kurulmasna da katk salayacaktr. Aadaki maddeler gz nne alnmaldr: * Genel (bedava) datmlar sadece ok gerekli olduunda gdaya en ok ihtiyac olan gruplar hedef alarak yaplr ve mmkn olduunca abuk sona erdirilir. * Mmknse evde hazrlanabilen kuru gdalar tercih edilir. Toplu beslenme (datld yerde tketilmesi gereken piirilmi gda temini) sadece insanlarn yemek piirme olanaklarnn olmad byk ve ani gelien afetler veya nfus hareketlerinin ilk ksa evresinde veya kuru tayn datmnn insanlar risk altnda brakaca gvensizlik durumlarda organize edilir. * Mltecilere ve yerinden edilmi insanlara yaplan gda yardm mlteci veya yerinden olmuluk statlerine gre deil, durumlarnn ve gereksinimlerinin deerlendirilmesine gre yaplr. * Gda rnleri blgede bir eksiklik varsa veya afetten etkilenen alan iinde gereinden fazla hareket etmenin pratik olarak mmkn olmad durumlarda blge dndan getirilir. * Gdaya el koyulma veya silahl atmada yer alan taraflar tarafndan kullanlma ihtimali varsa, atmay glendirmemek iin gerekli nlemler alnr. I) Gda Yardm Planlamas Acil bir durumun ilk deerlendirme ve analizleri, insanlarn kendi gda ve gelir kaynaklarn belirlemenin yannda, bu kaynaklara tehdit oluturan unsurlar da belirlemelidir. Gda yardmnn gerekli olup olmad ve eer gerekliyse, insanlarn yeterli beslenme durumlarn korumalar iin ne eit ve miktarda gda gerektii de bu safhada belirlenmelidir.
52

51

Karlksz gda datmnn gerekli olduu kararlatrldnda, insanlarn uygun olmayan yollardan mcadele stratejilerine bavurmakszn kendi olanaklaryla temin edebildikleri gdalar da gz nne alnarak, hanelerin beslenme gereksinimlerini karlayabilecek uygun bir genel pay belirlenmelidir. Destekleyici beslenme programnn (DBP) gerekli olduuna karar verildiinde, uygun destekleyici pay belirlenmelidir. Bu gibi durumlarda, DBP bireylerin hak ettii genel gda paylarna eklenir. Her durumda da, temin edilen rnler, madur halka danlarak, zenle seilmelidir. Gdalar kaliteli, tketmek iin gvenli ve alanlar iin uygun ve kabul edilebilir olmaldr. Gda Yardm Planlama Standard :1 Paylarn Planlamas Temel gda datm iin hazrlanan paylar afetzedelerin gereksinimleri ile ellerindeki gda kaynaklarnn arasndaki a kapatacak ekilde tasarlanr. Temel Gstergeler (Klavuz Notlar ile beraber okunmal) * Genel datm iin hazrlanan pay enerji, protein, ya ve temel besin maddeleri gereksinimlerini belirleyen ilk planlama standartlar temel alnarak tasarlanr (klavuz notu 1). * Datlan pay afetzedelerin uygun olmayan yollarla mcadele stratejilerine bavurmasn engeller veya azaltr. * Uygun olduunda, paylar ekonomik deiim deeri hesaplanr ve yerel koullara uygun hale getirilir (klavuz notu 2). Klavuz Notlar 1. Beslenme Gereksinimleri: Yerinden olmu insanlarn ve gdaya hi eriimi olmad durumlarda, datlan paylar insanlarn toplam beslenme gereksinimlerini karlamaya yneliktir. Ancak, ou afet maduru topluluk kendi olanaklaryla baz gdalara eriebilmektedir. Bu gibi durumlarda paylar insanlarn kendi balarna eriebildikleri gda ile beslenme gereksinimleri arasndaki fark kapatmak iin tasarlanr. Bu yzden eer standart gereksinim insan bana gnde 2.100 kilokalori ise ve deerlendirmeler insanlarn kendi abalar ve kaynaklar ile gnde 500 kilokaloriye eriebildiklerini gsteriyorsa, pay gnde kii bana 2.100 - 500 = 1.600 kilokalori salayacak ekilde tasarlanmaldr. Benzer hesaplamalar ya ve protein iin de yaplmaldr. zerinde anlalan tahminler insanlarn eriebildii ortalama gda miktarna iin belirlenmelidir. 2. Ekonomik Koullar: ok az ya da hi gda eriimi olmadnda ve insanlarn datlan gdann tmn (ya da tme yaknn) tketebilmelerinin beklendii durumlarda, gda paylar, kabul edilebilirlik ve maliyet-yarar hesaplar temel alnarak hazrlanmaldr. Dier gdalara eriilebilen ve yararlanlabilen yerlerde paylarn bir ksmnn deiim deeri karlnda satn alnabilecei umulabilir. Deiim deeri rnein yerel pazarlarda ayn rnlerden ayn miktarda almann fiyat gibi, payn yerel pazar deeridir. Gda Yardm Planlama Standard 2: Uygunluk ve Kabul Edilebilirlik Salanan gda kalemleri alclar iin uygun, kabul edilebilir ve hane baznda etkili olarak kullanlabilir.

Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Deerlendirme ve programn planlanmas srasnda gda kalemlerinin kabul edilebilirlii, allml ve uygunluunu lmek iin insanlara danlr ve program kararlar insanlarn rn seimlerine gre verilir (klavuz notu 1). * Allmam gdalar datldnda, kadnlara ve dier yemek yapan insanlara gdalarn yerel lezzetlere gre en az besin kayb ile nasl hazrlanabileceine dair bilgiler verilir. Bu bilgilerin yerel dilde olmas tercih edilir (klavuz notu 1). * Datlacak rnler seilirken insanlarn suya ve yakta eriimi, piirme zaman ve gerekli malzemeler gz nne alnr (klavuz notu 2). * Ham tahl datldnda, insanlarn gday geleneksel yollarla evlerinde ileyebilecek ya da tebilecek durumda olmalar veya yerleim yerlerine yakn uygun tme ve ileme olanaklarna eriebilmeleri gerekir (klavuz notu 3). * nsanlarn baharatlar gibi kltrel nemi olan rnlere eriebilmesi gerekir (klavuz notu 4). * Tek bana st tozunun ya da sv stn karlksz veya sbvansiyonlu datm yaplamaz (klavuz notu 5). Klavuz Notlar 1. Alkanlklar ve Kabul Grme: Her ne kadar gda rnleri seerken ilk dikkate alnan besin deerleri olsa da, datlan gdalar alldk ve kltrel ya da dini geleneklerle uyumlu olmaldr. Bu hamile veya emziren kadnlar iin tabu olan yiyecekleri de kapsar. Deerlendirme raporlarnda ve ba yapan kurululara yaplan isteklerde, belirli rnlerin niye seildii ve bazlarnn neden istenmedii aklanmaldr. Akut hayati gereksinimler olduunda ve piirme olanaklarna eriim yoksa yenmeye hazr gdalar temin edilmelidir. Bu koullarda bazen toplumun alk olmad gdalar temin etmenin alternatif bir yolu bulunamayabilir. Sadece bu durumlarda zel 'acil durum gda paylarnn datm dnlmelidir. 2. Yakt Gereksinimleri: Gda gereksinimleri deerlendirilirken, insanlarn evrelerine (ar yakacak odun toplamak gibi) ve salklarna zarar vermeden gday piirebileceklerinden emin olmak iin yakt deerlendirmesi de yaplmaldr. Gerekirse uygun yakt salanmal ya da, yakacak toplayanlarn banda gelen kadn ve ocuklarn gvenliini kontrol edebilmek iin, yakacak toplama programlar dzenlenmelidir. Genel olarak uzun srede pimeyen ve ok su gerektirmeyen gdalarn datm yaplmaldr. tlm tahln ya da tahl deirmenlerinin temini piirme zamanlarn ve harcanan su miktarn azaltr. 3. Tahln lenmesi: tme zellikle msrla ilgilidir ve tlm bir msrn raf mr sadece 6-8 haftadr. Bu yzden tme tketimden ksa sre nce yaplmaldr. Alclarn geleneklerinde evlerde tahl tme varsa, tahllar tlmeden datlabilir. tlmemi tahln uzun raf mr vardr ve alclar iin daha yksek ekonomik deeri olabilir. Baka bir yntem de dk younlukta tlm ticari gda salamaktr. Bu ilem ekimeye neden olan bakterileri, ya ve enzimleri ortadan kaldrr ve protein miktarn azaltsa da, tahllarn raf mrn arttrr. Tam tahllarn datmna ve ithaline ilikin ulusal kanunlara uyulmaldr. 4. Kltrel nemi Olan rnler: Deerlendirme: 1) Gnlk yemek alkanlnn paras olan kltrel enileri ve dier gda kalemlerini tanmlamal ve 2) nsanlarn bu malzemelere eriimini saptamaldr. zellikle insanlarn datlan paylara uzun sre baml olaca durumlarda, gda paketi buna gre dzenlenmelidir.
54

53

5. St: St tozu ya da sv stn (aya kartrlma amal st de dahil olmak zere) tek bir rn olarak datlr ve genel gda datm programlarnda veya eve alnp gtrlecek destekleyici beslenme programlarnda yer almamaldr. Stn rastgele kullanlmas ciddi salk sorunlarna yol aabilir. Bu zellikle uygun olmayan llerde sulandrma ve mikrop bulama riskinin olduu ocuklar iin nemlidir. Gda Yardm Planlama Standard 3: Gda Kalitesi ve Gvenlii Datlan gdann kalitesi ve topluluun tketimine uygunluunu esas alr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Gda rnleri ulusal (alc lkenin) ve dier uluslararas standartlara uyar (klavuz notu 1-2). * Btn ithal edilen paketlenmi gdalar lkeye geldikten sonra en az alt ay raf mrne sahiptir ve btn paketlenmi gdalar son kullanma tarihleri ya da kullanlmas tavsiye edilen son tarih gemeden datlr (klavuz notu 1). * Datlan gdann kalitesine ilikin saptanan hibir ikayet yoktur (klavuz notu 3). * Gdalarn paketleri salam, datm, saklama ve tama iin elverili ve doaya zarar vermeyecek niteliktedir (klavuz notu 4). * Gda paketleri gdalarn son kullanma tarihi ve besin ierii detaylar ile ilgili olarak uygun dilde etiketlenir. * Depolama koullar yeterli ve uygundur, depolar dzgn bir ekilde ynetilir ve gda kalitesine ilikin rutin kontroller blgelerde uygulanr (klavuz notu 5). Klavuz Notlar 1. Gda Kalitesi: Gdalar alc lkenin gda standartlarna ve/veya kalite, paketleme, etiketleme, raf mr vb. bakmndan Codex Alimentarius standartlarna uygun olmaldr. Kalitenin uygunluundan emin olmak iin rnekler destek salayclar tarafndan teslim noktalarnda sistematik olarak kontrol edilmelidir. Mmknse, alnan rnler (yerel veya ithal) insanlarn tketimi iin uygunluunu onaylayan salk ve denetim sertifikalar ile beraber datlmaldr. Tketime uygunluklarnn devamlln kontrol etmek iin, lke iinde stoklanan gdalara rastlantsal rneklem testleri yaplmaldr. Yksek miktarlar sz konusu olduunda veya kalite hakknda pheler ya da anlamazlklar varsa, bamsz kalite mfettileri gnderilen mallar incelemelidir. zel gda maddelerinin yana ve kalitesine dair bilgiler tedarikilerin sertifikalarndan, kalite kontrol denetim raporlarndan, paket etiketlerinden, ambar raporlarndan vb. kaynaklardan edinilebilir. 2. Genetik Yaps Deitirilmi Gdalar: Genetik yaps deitirilmi gdalarn almna ve kullanmna dair ulusal dzenlemeler anlalmal ve uyulmaldr. Gda yardm programlar planlanrken d gda yardm bu dzenlemeleri dikkate almaldr. 3. ikayetler: Alclarn gdann kalitesi ile ilgili ikayetleri takip edilmeli ve adil ve effaf bir ekilde ele alnarak izlenmelidir. 4. Paketleme: Mmknse paketleme, tekrar paketleme ihtiyac yaratmadan, gdalarn dorudan datmna uygun olmaldr. 5. Depolama Alanlar: Kuru ve salkl, hava koullarna kar korunakl ve kimyasallar ya da baka atklarla kirlenmemi olmaldr. Ayrca bcekler ve kemirgenler gibi zararl haerelere kar olabildiince gvenli olmaldrlar.

II) Gda Yardm Ynetimi Gda yardm ynetiminin amac gday en ok gereksinim duyan insanlara ulatrmaktr. Genel olarak bu, doru rnlerin, doru yere, doru koullarda, doru zamanda, doru fiyatla ve en az kaypla ulamasn ierir. Besin temini zinciri kurmak ve ynetmek gda yardm programnda yer alan yardm kurulular, alc, devlet, insani aktrler, yerel otorite, eitli hizmet salayclar ve yerel toplum organizasyonlar arasndaki uyumluluu gerektirir. Her grup besin temini zincirindeki bir halka (ya da halkalar) olarak belirli grevler ve sorumluluklar stlenecektir. Bir zincir en zayf halkas kadar gl olduu iin, gda yardm lojistiinde grev alan btn gruplar gerekli rnlerin zamannda hedeflerine varmas sorumluluunu paylarlar. Datm srecinde eitlik birincil nem tar ve karar verme ve uygulama aamalarnda afetzedelerin katlmn salamak hayati nem tar. nsanlar datlacak gda eidinden ve miktarndan haberdar olmal ve datmn eit olarak yapldndan ve sz verilen yardm alabileceklerinden emin olmaldr. Farkl gruplara farkl pay datlmasnn sebebi aklanmal ve anlalmaldr. Gda Yardm Ynetim Standard 1: Gdann lenmesi Gdalar, hane ve toplum baznda, gvenli ve uygun bir ekilde saklanr, hazrlanr ve tketilir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Herhangi bir datm alannda gdann uygun olmayan ilenme veya hazrlanmasndan kaynaklanan bir yan etki olmaz (klavuz notu 1). * Gda yardm alclar gdann temizliinin nemini anlamalar iin bilgilendirilir (klavuz notu 1) . * Datlan gdann saklanmas, hazrlanmas ya da piirilmesiyle ilgili glklere dair herhangi bir ikayet yoktur (klavuz notu 2) . * Her hanenin yeterli yemek hazrlama malzemesine, yakta ve temizlik rnne eriir (klavuz notu 3-4). * Gday hazrlayamayan ya da kendilerini besleyemeyen kiiler, gerektiinde, gday zamannda ve uygun ekilde hazrlayacak bakclara ularlar (klavuz notu 4-5). * Pimi gda datlan yerlerde alanlar rnlerin gvenli olarak saklanmas, tanmas ve gdann hazrlanmas konusunda eitimli ve gerei yaplmad takdirde ortaya kabilecek salk sorunlarndan haberdardr. Klavuz Notlar 1. Gda Hijyeni: Deien koullar insanlarn temizlik alkanlklarn bozabilir. Bu yzden, baz durumlarda gda hijyeninin iyiletirilmesi ve yerel ortam ve hastalk kalplaryla uyumlu nlemleri desteklemek gerekebilir. rnein gdaya dokunmadan nce elleri ykamann nemini vurgulamak, suyun kirlenmesini nlemek, haerelerin kontrol iin nlemler almak vb. nsanlar evlerinde gday nasl gvenle saklayabilecekleri konusunda bilgilendirilmeli ve bakm vericilere ocuk beslenmesinde hane kaynaklarnn en verimli nasl kullanlacana ve gda hazrlamak iin gvenli yntemler hakknda bilgi salanmaldr. 2. Bilgi Kaynaklar: Programlarn izleme sistemlerini, alclarla yaplan odak grup tartmalarn ve hzl hane halk taramalarn ierebilir.

55

56

3. Hane Eyalar ve Yakt: Gdann hazrlanmas iin her hanenin en az bir yemek tenceresine, 40 litrelik su deposuna, ayda kii ba 250g sabuna ve yeterli yakta eriimi olmaldr. Eer yakta eriim snrl ise, ksa srede pien gdalar datlmaldr. Eer bu da mmkn deilse, d kaynaklardan yakt destei ile ak giderilmeye allmaldr. 4. Deirmenlere Eriim: Deirmenlere ve dier ileme tesislerine ve temiz suya eriim insanlara kendi setikleri gday en iyi ekilde hazrlama olana salad ve ayrca baka retici aktiviteler iin zaman yarattndan ok nemlidir. 5. zel Gereksinimler: Tam bir liste olmasa da, gda almak iin yardma gereksinim duyan insanlar ounlukla kk ocuklar, yallar, engelliler ve hastalardr. Gda Yardm Ynetimi Standard 2: Temin Zinciri Ynetimi Gda yardm kaynaklar (rnler ve destek fonlar) effaf, duyarl yntemler kullanlarak iyi bir ekilde ynetilir. Temel Gstergeler (Klavuz Notlar ile beraber olunmal) * Gda yardm kaynaklar hedeflenen yararlanclara ulatrlmtr. * Deerlendirmeler yerel temin zinciri ynetiminin (TZY) kapasitesi ve lojistik altyapya yneliktir. Olanak varsa yerel kapasiteyi kullanan etkili ve egdml bir TZY sistemi kurulmutur (klavuz notu 1-2). * Deerlendirmeler yerel kaynakl gda rnlerinin bulunup bulunmadn dikkate alr (klavuz notu 3). * TZY anlamalarnn ihaleleri effaf, adil ve aktr (klavuz notu 4). * Btn dzeylerdeki TZY alanlar gerekli eitimi alm ve gda kalitesi ve gvenliine dair ilemleri gzlemitir (klavuz notu 5). * TZY'nin mali sorumluluunu yerine getirmesi iin gerekli envanter muhasebesi, bildirimler ve finansal sistemler alr durumdadr (klavuz notu 6-7). * Hrszlk da dahil olmak zere, kayplar en aza indirgeyecek nlemler alnm ve kayplarn da hesab tutulmutur (klavuz notu 8-10). * Gda hatt izlenmi ve datmn kesintiye uramasn engelleyecek ekilde korunmutur (klavuz notu 11). * Temin zincirinin almas hakknda bilginin btn taraflara dzenli olarak ulamas salanmtr (klavuz notu 12). Klavuz Notlar 1. Temin Zinciri Ynetimi (TZY): Gda yardm lojistiklerine entegre edilmi bir yaklamdr. rnlerin seimi ile balar ve kaynak bulmay, temini, kalite gvencesini, paketlemeyi, nakliyat, ulam, depolamay, envanter ynetimini, sigortay vb. oluumlar ierir. Btn rnlerin alc hanelere ulaana kadar korunmas iin gerekli ynetim ve izleme uygulamalar yrtlmelidir. 2. Yerel Hizmetlerin Kullanm: Bir deerlendirme d kaynaklara bavurmadan nce yerel kapasitenin gvenilirliini ve kullanlabilirliini hesaplamaldr. Byle organizasyonlarn yerel dzenlemeler, ileyi ve olanaklara dair deerli bilgileri vardr ve ulatrma hizmetlerini hzlandrmann yannda, ev sahibi lkenin yasalaryla uyumun salanmasnda da yardmc olabilirler. 3. Yerel Kaynaklar ve thalat: Gda rnlerinin yerel olarak temini ve yerel kaynakl ya da ithal pazar sistemleri ve yerel retime ynelik karmlar deerlendirilmelidir. Birden fazla kurumun gda destei salamaya alt durumlarda,
57

(rn alm da dahil olmak zere) yerel kaynak kullanm mmkn olduunca egdml yrtlmelidir. 4. Tarafszlk: Adil ve effaf anlama prosedrleri, adam kayrma ve yolsuzluk phelerinin giderilmesi iin gereklidir. Gda yardm paketleri politik, dini ya da blc nitelikte mesajlar tamamaldr. 5. Beceriler ve Eitim: Tecrbeli TZY pratisyenleri ve gda yardm yneticileri alanlar eitmek ve TZY sistemini kurmak iin hareket halinde olmaldr. zel uzmanlk eitleri anlama ynetimini, tamaclk ve depo ynetimini, envanter ynetimini, bilgi ynetimini ve hat analizini, sevkiyat takibini, ithalat ynetimini ve benzerlerini ierir. Eitim verilirken, ortak organizasyonlarn alanlar da bu eitime dahil olmaldr. 6. Raporlama: ou gda yardm yapan kuruluun zel raporlama artlar vardr, temin zinciri yneticileri, gnlk ynetim gereksinimlerini karlamann yan sra, bu artlarn da farknda olmaldr. Bu temin zincirindeki gecikme ve sapmalarn annda raporlanmasn ierir. Hat bilgileri ve dier TZY raporlar effaf bir ekilde paylalmaldr. 7. Dkmantasyon: Yaplan iin belgelendirilmi izlem denetimini korumak iin, gda yardmnn alnd, sakland ve/veya gnderildii her yerde yeterli bir dokman ve form stoku (nakliye fileri, gda pay defterleri, rapor fileri gibi) bulunmaldr. 8. Depolama: Gda depolamaya ayrlm ambarlar, paylalan tesislere gre daha ok tercih edilir. Bir depo seilirken, depoda daha nce tehlikeli rnlerin saklanmadndan ve hastalk bulama riski olmadndan emin olunmaldr. Gz nne alnmas gereken baka etkenler gvenlii, kapasiteyi, eriim kolayln, salaml (atlarn, duvarlarn, kaplarn ve zeminin) ve su basma tehlikesinin olmamasdr. 9. nsan Tketimine Uygun Olmayan rnlerin Datm: Zarar grm rnler tp doktorlar ve halk salk uzmanlar gibi nitelikli uzmanlar tarafndan incelenip, insanlar tarafndan tketilmesine uygun olup olmad onaylanmaldr. Tketime uygun olmayan rnlerin ortadan kaldrlmasna ynelik yntemler, hayvan yemi olarak satlmas, gmlmesi ya da yaklmas olabilir. Hayvan yemi olarak elden kartlacak olanlarn bu amaca uygunluu belgelenmelidir. Btn durumlarda tketime uygun olmayan rnlerin hayvan ya da insan gda temin zincirine tekrar dahil olmadndan ve evreye zarar vermeden veya su kaynaklarn kirletmeden ortadan kaldrldndan emin olunmaldr. 10. Temin Zincirine Ynelik Tehlikeler: Silahl atma durumlarnda, gda yardmna savaan gruplar tarafndan el konulmas ve yamalanmas tehlikesi vardr ve bu nedenle ulam yollarnn ve depolarn gvenlii gz nne alnmaldr. Btn afet durumlarnda, temin zincirinin her seviyesinde hrszlk yznden kayp verilmesi riski vardr ve riski en aza indirmek iin btn depolama, el deitirme ve datm noktalarnda denetim sistemleri kurulmal ve iletilmelidir. Gizli anlamalar engellemek iin, i denetim sistemleri grev ve sorumluluklarn paylamn garantiye almaldr. Datmdaki sapmalar tespit edebilmek iin stoklar dzenli olarak denetlenmelidir. Eer sapma tespit edilirse, temin zincirinin btnln salayacak nlemlerin alnmasnn yannda, daha geni politik ve gvenlik sorunlarna iaret eden analizler yaplmaldr (sapan stokunun silahl atmay besleme ihtimali gibi). 11. Hat Analizleri: Dzenli hat analizleri yrtlmeli ve stok miktarna, gelmesi beklenen rnlere, datma vb. olaylara ynelik bilgiler temin zinciriyle ilikili birimlerle paylalmaldr. Stok seviyesinin dzenli takibi ve tahminleri, beklenen aklarn ve sorunlarn zamannda tespit edilerek zm bulunmasna olanak salar.

58

12. Bilgi Salamak: Yerel medyann kullanm veya geleneksel haber yayma yntemleri insanlar gda temini ve operasyonlar hakknda bilgilendirmenin bir yolu olarak grlmelidir. Bu durum effafl destekler. Kadn gruplar toplumu gda yardm programlar hakknda bilgilendirmek iin yardm salamak amacyla kazanlmaldr. Gda Yardm Ynetim Standard 3: Datm Gda datm yntemleri yerel artlara uygun, uyumlu, effaf ve tarafsz olmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Gda yardm alclar, toplum gruplarn da kapsayan tm taraflara danarak yaplan bir deerlendirme uyarnca, gereksinimler temelinde hedeflenmi ve belirlenmitir (klavuz notu 1-2). * Etkili ve tarafsz datm yntemleri yerel gruplar, ortak allan organizasyonlar ve eitli alc gruplar danmanlnda tasarlanmtr (klavuz notlar 1-3). * Datm noktalar kolay eriimi ve gvenlii salamak iin, alclarn ikamet ettikleri yerlere mmkn olduunca yakndr (klavuz notu 4-5). * Alclar verilecek gda paylar ve datm plannn kalite ve miktar hakknda bilgilendirilmitir (klavuz notlar 6-7). * Gda yardm programnn performans ve etkinlii uygun bir ekilde izlenmi ve deerlendirilmitir (klavuz notu 8). Klavuz Notlar 1. Hedef Tespiti: Gda yardmlarnda toplumsal cinsiyet, engellilik, dini ve etnik gemi vb. gibi ayrmlar yapmakszn toplumdaki en ok risk altndaki kiilerin gereksinimlerinin karlanmas hedeflenmelidir. Datc organlar, tarafszlklar, kapasiteleri ve gvenilirlikleri temel alnarak seilmelidir. Datm organlar yerel toplum liderlerini (mtevelli heyetten yallar), yerel olarak seilmi yardm topluluklarn, yerel kurumlar, yerel sivil toplum rgtlerini ya da devleti veya uluslararas sivil toplum rgtlerini ierebilir. 2. Kayt: Gda yardm alan hanelerin resmi kaytlarnn tutulma ilemine, ortam bu ileme elverili hale geldikten sonra, mmkn olduunca hzl balanmal ve gerektiinde gncellenmelidir. Yerel otoriteler ve yerel oluumlar tarafndan oluturulan aile listeleri bu konuda yardmc olabilir ve bu ileme etki altndaki toplumun kadnlarnn katlm desteklenmelidir. Kadnlarn istediklerinde kendi isimleri ile kayt olma hakk olmaldr. Kadn ve reit olmayan insanlar tarafndan ynetilen hanelerin ve dier risk altndaki bireylerin listelerin dnda kalmadndan emin olmak iin nlemler alnmaldr. Eer kayt tutma acil durumun ilk aamalarnda olanakl deilse, istikrar salanr salanmaz tamamlanmaldr. Bu zellikle gda yardm uzun sre devam edecekse nemlidir. 3. Datm Yntemleri: ou datm yntemleri zamanla geliir. Balang aamalarnda, yerel kaynaklar tarafndan salanan nfus tahminleri ya da aile listeleri temel alnarak yaplan temel datmlar tek kullanlabilir yol olabilir. Btn sistemler gdann belirlenen alclara ulatndan ve sistemin eit ve tarafsz olduundan emin olmak iin yakndan takip edilmelidir. Programn eriiminin risk altndaki gruplar kapsamasna zel nem gsterilmelidir. Ancak risk altndaki gruplar hedefleme giriimleri bu gruplarn yaadklar zorluklara herhangi bir itibar kaybnn eklenmesine neden olmamaldr. 4. Datm Noktalar: Sadece datc kurumlar iin lojistik olarak elverili yerlere deil, alclar iin de gvenli ve en elverili yerlere kurulmaldr. Datmn skl ve datm noktalarnn says hesaplanrken alclarn datm noktalarna
59

(veya datm noktalarndan evlerine) yolculuk sreleri ve mal tama cret ve uygunluu gz nne alnmaldr. Alclar gda paylarn almak iin uzun mesafeler yrmek zorunda kalmamaldr ve datmlar gnlk aktiviteleri kesintiye uratmayacak zamanlarda yaplmaldr. Datm noktalarnda bekleme alanlar ve iilebilir su salanyor olmaldr. 5. Gvenlik Risklerini En Aza ndirgemek: Gda deerli bir rndr ve datmn sapmas ve olas iddet riski gibi gvenlik riskleri yaratabilir. Gdann az olduu zamanlarda, datm yaplrken gerilim artabilir. Kadnlar, ocuklar, yallar ve engelliler gda paylarn alamayabilir ya da paylar zorla ellerinden alnabilir. Bu riskler nceden kefedilmeli ve en aza indirgemek iin gerekli nlemler alnmaldr. Bu nlemler, datmlarn gzlenmesini ve datm noktalarnn mmknse yerel polis gleri ile korunmasn ierir. Gda yardm ile ilikili toplumsal cinsiyet temelli iddetin ya da cinsel istismarn izlenmesi ve bu durumu nlemek iin mdahale edilmesi gerekebilir. 6. Bilginin Yaylmas: Alclar aadaki konular hakknda bilgilendirilmelidir: * Datlan gda paylarnn eidi, miktar ve eer farkl hazrlanmsa bunun nedeni, * Datm plan (gn, saat, yer, sklk) ve eer varsa, d etkilerden kaynaklanan aksamalar, * Gdann besin kalitesi ve eer gerekiyorsa, gdann besin deerinin korunmas iin gereken koullar, * Gda rnlerinin gvenli tanmas ve kullanlmas iin gerekenler. 7. Program Deiiklikleri: Yetersiz kaynaklardan dolay gda paketlerinde ya da gda paylarnn miktarnda yaplacak deiiklikler datm kurumlar ve toplum liderleri aracl ile alclarla tartlmal ve hareket plan beraber belirlenmelidir. Datm kurulu halk deiikliklerden ve nedenlerinden, deiikliin ne kadar sreceinden ve ne zaman normal gda paylarnn datmna geri dnleceinden haberdar etmelidir. nsanlarn ne alacaklarn ak bir ekilde bilmesi nemlidir. rnein, gda paylarnn miktarlar datm sitelerinde srekli olarak grnebilen, yerel dilde ya da resimli anlatmla aklanm bir ekilde sergilenmelidir, bylece insanlar sorumluluklarnn farknda olurlar. 8. zleme ve Deerlendirme: Gda yardm datmnn izlenmesi ve deerlendirilmesi besin temini zincirinin her seviyesinde uygulanmaldr. Datm noktalarnda datm ynetiminin eitliini ve doruluunu lmek iin hanelere datlan gda paylarna rastlantsal olarak arlk lmleri uygulanmal ve yardm programndan kan insanlarn grleri alnmaldr. Toplum baznda gda yardm alan hanelere yaplan rastgele ziyaretler gnlk gda paylarnn kullanlln ve kabul edilebilirliini lmekte ve ayrca yardm kriterlerini karlayan ama gda yardm alamayan insanlarn belirlenmesinde yardmc olabilir. Bu gibi ziyaretler ayrca fazladan gdann alnp alnmadn ve alnyorsa kaynan da (rnein el koymak, satn almak ya da cinsel veya baka suiistimal yoluyla) belirleyebilir. Gda datm sistemlerinin daha geni etkileri de gz nne alnmaldr. Bunlar, tarmsal dngye, tarmsal aktivitelere, pazar artlarna ve tarmsal girdilerin varlna ynelik karmlar kapsar.

60

BLM 4: BARINAK, YERLEKE VE GIDA-DII KALEMLERDE ASGAR STANDARLAR

Her insan uygun barnma yeri hakkna sahiptir. Barnma yeri hakknn ana unsurlar, hizmet, tesis, malzeme ve altyap eriimiyle birlikte, maddi adan karlanabilirlii, yaanacak dzeyde bir yer olmas, eriilebilirlii, yeri ve kltrel adan uygunluudur. Barnma yeri hakk ayn zamanda, doal kaynaklara srekli eriim, temiz ime suyu, yemek piirme, snma ve aydnlatma iin enerji, sanitasyon ve amar ykama imkan, gda saklama imkan, atk tasfiyesi, saha drenaj ve acil yardm servisleri gibi hizmetleri de kapsamaktadr. Bu blm iki ksma ayrlmaktadr: 1) Barnak ve Yerleke 2) Gda-d Kalemler: Giyim, Yatak ve Hanelere Ynelik Kalemler. Her iki ksm da, konutlara dnme ve hasarl konutlarn tamiri, afetten etkilenen insanlarn ev sahibi ailelerin yanna yerletirilmesi, mevcut bina ve yaplarda toplu barnaklar oluturulmas ve geici olarak kurulan ya da kendiliinden oluan kamplar gibi, farkl mdahale senaryolarnda kullanlmak zere genel standartlar iermektedir.

karmaldr. Barnakla birlikte kyafet, battaniye ve yatak takmlar, kiisel hijyen ihtiyalar, yemek hazrlamak ve yemek, yaanabilecek bir s dzeyine sahip olmalar iin imkanlar olmaldr. Mmkn olan en ksa srede acil durum barnaklarndan kalc konut zmlerine geilebilmelidir. Kadnlar, barnak ve yerleke programlarna dahil edilmelidir. Cinsel istismar olmamasna da dikkat edilmelidir.

GR
Acil Durumlarda Barnma, Yerleke ve Gda-d Kalemlerin nemi Barnak ve balantl yerleke ve gda-d kalemlere ynelik mdahaleler, toplumun afetle baa kma stratejilerini desteklemelidir. Bu mdahaleler evre zerindeki uzun dnemli olumsuz etkileri asgari dzeyde tutarken, afetten etkilenen halkn geinme imknlarn koruma ya da yaratmalarn azami dzeye

ASGAR STANDART 1: BARINAK VE YERLEKE

Dank bir yerlekenin mmkn olmad durumlarda, barnma toplu olarak kamuya ak byk binalarda ya da yaplarda (antrepolar, byk toplant salonlar, barakalar vb) veyahut geici olarak kurulan ya da kendiliinden oluan kamplarda salanabilir. Barnak ve Yerleke Standard 1: Stratejik Planlama Klavuz Notlar 1. Dn: Afetten etkilenenler iin en byk hedef, yaadklar blgeye ve evlerine geri dnebilme imkndr. Hasarl konutlarn tamir edilmesine ynelik bir plan halkn afetle baa kma stratejilerini destekler. 2. Afetten Etkilenen Halkn, Aile ve Topluluklar Tarafndan Misafir Edilmesi: Afetten etkilenen insanlar genellikle, dier aile yelerinin ya da tarihi, dini veya benzeri balar paylaan kimselerin yanna yerlemeyi tercih ederler. Barnak yardm, afetten etkilenen hane halklarnn daha rahat bir ekilde yerlemesi iin ev sahibi konumundaki ailelerin evlerini iyiletirmek ya da geniletmek veya ev sahibi ailenin evine bitiik olarak ayr bir barnan kurulmasn kapsayabilir. Nfus younluundaki ve sosyal hizmetlerle altyapya ynelik taleplerde oluacak art tahmin edilmeli ve nlem alnmaldr. 3. Toplu Yerleim: Byk bina ya da bina karkasnn altnda toplu barnaklar, konutlarda ihtiya duyulan s dzeyine ulalmas iin gerekli olan kaynaklarn salanamad souk iklimlerde tercih edilebilir. Okul binalar kullanlyorsa, ocuklarn okula devam edebilmesi iin barnmaya ynelik alternatif bina aramaya devam edilmelidir. Toplu yerleimlerin saldrlar iin ak bir hedef haline gelmemesi iin abalanmaldr. 4. Risklerin ve Zarar Grebilirlik Durumlarnn Tespiti: Afetten etkilenen ve ev sahibi konumundaki sosyal gruplara, detayl bir risk ve zarar grebilirlik durum tespiti yaplmaldr. 5. Doal Afetler: Deprem, volkanik faaliyet, heyelan, sel ya da frtna gibi doal afetlerin herhangi bir noktada tekil ettii risk tespit edilmelidir. Riskler yeterince drlmeden dnmekten kanlmaldr. 6. Tehlikeli Malzeme ve Eyalar: Deprem, sel ve tayfun gibi doal afetler sonrasnda potansiyel olarak tehlikeli malzeme ve eya ynlar oluabilecei gibi, askeri mhimmat aa kabilir. Bu, deneyimli bir personel tarafndan tespit edilmelidir. 7. Yap Durumlarnn Tespiti: Yerleim blgelerindeki bina yaplarnn salaml, toplu barnaklar iin, binada bulunan mevcut bina karkasnn ilave ykleri kaldrabilme yetisi ve zemin, i duvarlar, atlar gibi bina paralarnn yklma riski uzman bir personel tarafndan belirlenmelidir. 8. Arazi ve Bina Mlkiyeti ve Kullanm: Arazi ve binalarn mlkiyeti saptanmal ve kullanm haklarnn (resmi ya da allm ekilde) kimde olduu mmkn olduunca belirlenmelidir. Zarar grebilir gruplarn arazi ya da mlkiyet haklar tespit edilmeli ve desteklenmelidir 9. Tesis ve Hizmetlere Eriim: Mevcut durumdaki ya da tamir edilmi ve yeterli kapasiteye sahip tesis ve hizmetler tespit edilmeli ve kullanma sunulmaldr. 10. Yerleim Birimlerine Eriim: Toplu barnaklar ve geici olarak kurulan ya da kendiliinden oluan kamplar iin, yerleim biriminin kendisi ve ncelikli depolama ve gda datm noktalar tm hava artlarnda kamyonlar tarafndan ulalabilir bir durumda olmaldr. Dier noktalara ise kk aralarla ulalabilir olmaldr.
63

11. Geim Destei: Yaad yeri terk etmek zorunda kalanlar ve afetten etkilenenlere ev sahiplii yapan topluluk iindeki zarar grebilir gruplarn ihtiyalar ve skntlar tespit edilmeli ve karlanmaya allmaldr. Barnak ve Yerleke Standard 2: Fiziksel Planlama Klavuz Notlar 1. Grup Planlamas: Toplu yerleimlerde, mevcut sosyal uygulamalar ve su, sanitasyon hizmetleri, yemek piirme ve gda datm gibi paylalan kaynaklara gre dzenlenmeli, farkl hanelerin mahremiyeti gz nnde bulundurulmaldr. 2. Hizmet ve Tesislere Eriim: Su tedarii, tuvalet, salk ve sosyal hizmetler dahil olmak zere temel hizmetlere eriim, mevcut ya da tamir edilmi tesislerin kullanmn azami bir noktaya ekerken, evre halklar zerindeki olumsuz etkileri asgari bir dzeye indirmeli, herkes iin gvenli eriim salanmaldr. 3. l Defin Yntemleri: l defin yntemlerine ynelik sosyal adetlere sayg gsterilmelidir. Her sosyal grubun kendi greneklerini saygnlk iinde yaamas iin birbirinden ayr alanlar salanmaldr. Mezarlklarla ime suyu kaynaklar arasnda en az 30 metre mesafe olmal ve mezarlarn zemini su tabakasnn en az 1,5 metre zerinde olmaldr. Mezarlklardan kan yzey sular yerleim birimlerine ulamamaldr. 4. dari Tesisler ve Karantina Alanlar: Gerekli durumlarda, afete ynelik yardm faaliyetlerini destekleme ve karantina alanlar oluturulmaldr. 5. Yzey Alan: Kii bana 45 m2 decek bir alan planlamas, konutlara ayrlm blgeleri ve yollar, patikalar, eitim kurumlar, hfzshha hizmetleri, orman yollar, idari kurumlar, su depolama, datm noktalar, pazarlar ve mstakil konutlarn bostanlklar iin gerekli olan alanlar iermektedir. Alan planlamasnda nfustaki gelime ve artlar da gz nnde tutulmaldr. 6. Topografya ve Zemin artlar: Geici olarak oluturulmu kamplar iin, kapsaml drenaj ve erozyon kontrol tedbirleri alnmad srece, yzey eimi % 6'y gememeli, yeterli drenaja imkan salamas iin de tercihen % 1'in stnde olmaldr. Su taknlarn ve glet oluumlarn engellemek iin drenaj kanallarna ihtiya olabilir. Yamurlu mevsimlerde yerleim biriminin en alak noktas ile tahmin edilen su tabakas arasndaki mesafe 3 metrenin altnda olmamaldr. 7. Barnak Blgelerine Eriim: Mevcut ya da yeni oluturulacak gzerghlar herhangi bir tehlikeli duruma yaknlamay engellemelidir. 8. Eriim ve Acil Durum klar: Toplu barnaklar potansiyel gvenlik tehditlerini asgari bir noktaya ekmesine imkan tanmaldr. Toplu barnaklarn k noktalarnda basamak ya da ykseklik fark olmamasna dikkat edilmeli ve tm merdiven ve rampalarda trabzan olmas salanmaldr. Mmkn olan durumlarda, yrme zorluu eken ya da yardm almadan kendi balarna yryemeyen barnak sakinleri iin zemin katta klara bitiik alanlarda yer ayrlmal ya da ykseklik fark olmayan k gzerghlarna yerletirilmelidir. Tm bina sakinleri oluturulacak en az iki k noktasna makul bir uzaklkta bulunmal, bu klar kolaylkla grnebilir olmaldr. 9. Hastalk Tayclarn Tekil Ettii Riskler: Dk rakml alanlar, ukurlar, terk edilmi binalar ve kerpi evlerin neden olduu hafriyat blgeleri, yakn blgelerdeki konutlar asndan ciddi salk riski tekil edebilecek hastalk tayclar iin reme blgelerine dnebilir.
64

Barnak ve Yerleke Standard 3: Kapal Yaam Alan Klavuz Notlar Kii bana den kapal alan en az 3,5 m2'dir 1. klim ve artlar: Scak ve nemli iklimlerde, salkl bir evre oluturmak iin gerekli olan ilave hava dolamna imkan tanyacak, kii bana den 3,5 m2 den fazla kapal alan hesaba katlmaldr. Scak ve nemli iklimlerde hava dolamnn salanmas iin yksek tavan tercih edilirken, souk iklimlerde tavann alak olmas gerekmektedir. Scak iklimlerde, yemek hazrlamak, piirmek ve uyumak iin barnaa bitiik durumda glgeli d alanlar oluturulabilir. 2. Sre: Bir afet sonrasndaki ilk safhalarda, ihtiya iindeki insanlara elverili ksa dnem barnak salamak iin kii bana 3,5 m2'den az bir kapal alan da uygun olabilir. Barnak oluturmaya ynelik mdahale kii bana 3,5 m2 alana en ksa sre ierisinde ulamak iin tasarlanmaldr. Kii bana 3,5 m2'ye ulalamadnda kstl kapal alann saygnlk, salk ve mahremiyet zerindeki etkilerine dikkat gsterilmelidir ve insanlar zerindeki olumsuz etkileri hafifletecek tedbirler alnmaldr. 3. at Kaplamalar: Tam bir barnak oluturmaya ynelik malzemeler salanamadnda, atlar kapatmak ve asgari bir kapal alan oluturmak iin gerekli olan yapsal tayc desteine ncelik verilmelidir. 4. Kltrel Uygulamalar: Kapal alanlarn kullanlmasna ynelik mevcut yerel uygulamalar (rnein uyuma dzeni ve aile fertlerinin yerleme ekli gibi), gerekli olan kapal alann planlanmas esnasnda gz nnde tutulmaldr. Planlama esnasnda zarar grebilir gruplara dahil olan insanlar kadar, hareket etme asndan kstl kiilere de danlmaldr. 5. Gvenlik ve Mahremiyet: Kadnlar, kzlar ve gen erkekler saldrlara kar savunmasz bir durumdadr ve tehditlerden uzak olmalar iin yeterli ayrmn yaplmasna ynelik zel ilgi gsterilmelidir. Bamsz konut barnaklar iinde, dahili blmeler oluturmaya ynelik imkanlar salanmaldr. Toplu barnaklarda, akraba ailelerin bir arada bulunmas, bina veya yap karkasnn ierisinde iyi planlanm eriim gzergahlar, kiisel ve konut alanlarnn izlenmesine ynelik malzemeler yeterli kiisel mahremiyet ve gvenliin salanmasna yardmc olabilir. 6. Hane Faaliyetleri: Hane iinde, uyumak, amar ykamak ve giyinmek, bebeklerin, ocuklarn, hastalarn ve zayf durumda olanlarn bakm, gda, su, ev eyalar ya da dier nemli malzemelerin saklanmas, gerektiinde ieride yemek piirmek ve yemek, hane halknn bir araya gelebilmesi iin alan salanmaldr. 7. Tasarm ve Alan Oluturma: Salanan kapal alann esnek kullanm, gndz ve gece farkl zamanlarda farkl faaliyetlere imkn tanyabilmelidir. Yapnn tasarm, giri-klarn konumu ve dahili blmelere ynelik imkanlar i ve bitiik d alanlarda ihtiya duyulduunda gndelik faaliyetlere, geinmeyi destekleyecek aktivitelere ortam yaratabilmelidir. 8. Barnaklarn Dier levleri: Barnaklar, arazi talepleri ve haklar, yardmlarn alnmasna ynelik yer olarak hizmet etmesi ve yeniden inaat sreci dahilinde afet sonras psikososyal destek almn ayn zamanda hanenin temel finansal deerini de temsil edebilir.

Barnak ve Yerleke Standard 4: Tasarm Klavuz Notlar Barnan tasarm ve kullanlan malzemeler mmkn olduunca halk asndan tandk ve kltrel ve sosyal adan kabul edilebilir dzeydedir. 1. Katlmc Tasarm: Barnaklarn son haline ve kullanlacak malzemelere karar verilmesi srecine afetten etkilenen btn haneler mmkn olduu lde dahil edilmelidir. 2. Yerel Barnak nisiyatifleri ve Hasarl Binalarn Tamirat: Deprem sonras art sarsntlar ya da toprak kaymas gibi riskler, hanelerin bir atmadan etkilenen blgeye geri dnmesine ynelik potansiyel gvenlik riski ve hasar grm altyap ve binalardan kaynaklanan salk ve gvenlik riskleri saptanmaldr. 3. Malzeme ve naat: Yerel ya da allm malzemeler mevcut ya da tavsiye edilebilir olmadnda, kltrel olarak kabul edilebilir tasarm ve malzemeler, afetten etkilenen insanlarn da katlmyla belirlenmelidir. 4. Scak ve Nemli klimler: Barnaklar havalandrmay azami, dorudan gne n ise asgari bir noktaya ekecek ekilde konumlanmal ve tasarlanmaldr. Mmkn olan en yksek hava akmn salamak iin kap ve pencereleri kapatacak engellerden (komu barnaklar gibi) kanlmaldr. atlar yamur suyu drenajna imkan tanyacak bir eime ve geni saaklara sahip olmaldr. Mevsimlik yalar gz nne alnmal, barnak etrafnda yeterli yzey su drenajna ve su giriini asgari bir noktaya ekmek iin barnak zemininin ykseltilmi olmasna dikkat edilmelidir. Mevcut bitki rts topran su emme kapasitesini arttrabilir. 5. Scak ve Kuru klimler: Yksek s kapasitesi salamak iin barnak inaat, ierisini gece ve gndz scaklklarndaki deiimi gz nne alarak, soutacak ya da stacak ekilde ar malzemelerle yaplmal veya yeterli dzeyde bir yaltmla inceletilmi malzemeler kullanlmaldr. Sismik risk tayan blgelerde ar malzemelerle ina edilen barnaklarn yapsal tasarmna dikkat gsterilmelidir. Yalnzca plastik kaplama ya da tentelerin kullanld durumlarda yaylan scaklk artn drecek ekilde yzeyler arasnda havalandrmaya imkn tanyan ift tabakal atlar tercih edilmelidir. Kap ve pencerelerin dorudan rzgr almayacak ekilde konumlanmas, scak rzgrlarla scaklk artnn ve barnak evresindeki alanda s dalmnn asgari bir noktaya ekilmesine yardmc olacaktr. Glgelik alanlar ve scak rzgrlardan korunma, bitiik barnaklar, evredeki doal yzey ekilleri ya da aalarla da salanabilir. Barnaklara kum giriini asgari bir noktaya ekmek iin harici duvarlarla bitiik zeminler oluturulmaldr. 6. Souk klimler: Gn boyu kullanlan barnaklarda yksek s kapasitesi salamak iin ar malzemelerle inaat tercih edilmelidir. Yalnzca geceleri kullanlan barnaklarda, dk s kapasitesi ve yksek yaltml, inceltilmi malzemeler kullanlmas daha uygun olacaktr. Barnaklar iindeki hava akm, insanlarn rahat edecei kadar dk olmal fakat ayn zamanda da alan stclar ya da ocaklar iin yeterli havalandrma salamaldr. Kap ve pencereler s kaybn asgari dzeyde tutacak ekilde tasarlanmaldr. Soba ve dier tip stclar temel bir gerekliliktir ve barnaa uygun olmaldr. 7. Havalandrma: Salkl bir dahili ortam salamak ve tberkloz gibi hastalklarn yaylma riskini drmek iin barnak tasarm yeterli dzeyde havalandrmaya imkan tanmaldr.

65

66

8. Yerel Su Edinimi, Sanitasyon ve Atk Ynetimine Dair Uygulamalar: Gvenli su kaynaklar, dk boaltm sistemleri ve atk ynetimine dair afet ncesi uygulamalar tespit edilmeli ve bu uygulamalarn afet sonras koullarda sunaca imkan ve kstlamalar belirlenmelidir. Tuvaletlerin ve kat atk ynetimi tesislerinin konumu, barnak ya da yerleke tasarmlarnn kltrel, evresel, gvenlik ve sosyal boyutlarn risk altnda brakmamaldr. 9. Hastalk Tayclarn Tekil Ettii Risklerin Belirlenmesi: Blgedeki bina tipleri, yaadklar yeri terk etmek zorunda kalm insanlarn barnak kullanm ekilleri ve malzeme seimi, barnak tasarm ve hastalk tayclar kontrole ynelik tedbirlerin belirlenmesinde gz nnde tutulmaldr. Bu trden durumlarda risk kaynaklar genellikle sivrisinekler, sinekler, sanlar, ylan, akrep ve karncalardr. Barnak ve Yerleke Standard 5: naat Klavuz Notlar Yerel ekonomiyi ya da evreyi olumsuz ynde etkilemeden, yerel kaynakl malzeme ve igc kullanlr. 1. Barnak Malzemeleri ve gcnn Temini: Yerel kaynaklardan teminin yerel ekonomi ya da evre zerinde belirgin olumsuz etkileri olduu durumlarda, farkl kaynaklar, alternatif malzeme ve yapm sreleri ya da blgesel veya uluslararas kaynakl malzemelerle zel barnak sistemleri tercih edilebilir. Mmkn olan durumlarda, hasar grm ya da yklm binalardan salanan malzemelerin yeniden kullanm, ister temel (tula ya da duvar blmeleri, kereste, at kiremitleri vs) ister ikincil derecede nem tekil eden inaat malzemeleri olarak (barnak temelleri ya da yollar iin moloz) tevik edilmelidir. Kullanlan malzemelerin mlkiyeti ya da haklar tespit edilmeli ve gerekli anlamalar salanmaldr. 2. Afetten Etkilenen Hanelerin Katlm: Beceri gelitirme-eitim programlar ve raklk sistemi, afetten etkilenen insanlarn (zellikle de gerekli olan inaat beceri ve deneyiminden yoksun olan kiilerin) inaat srecine katlmn azami noktaya ekebilir. Fiziksel g ya da teknik dzey gerektiren ileri stlenemeyen insanlarn inaat blgesi izleme ve envanter kontrol, ocuk bakm ve geici yerlekelerin salanmas, inaat alanlarnn yemek ihtiyacnn desteklenmesi ve idari iler yoluyla, inaat srecini desteklemesi salanabilir. karl yemek sisteminin srece dahil edilmesi, gereken yiyecek gvenliini salayacandan, afetten etkilenen hanelerin faal ekilde surece katlmna olanak tanr. Yalnz kadnlar, aile reisinin kadn olduu haneler ve engelli kadnlar, barnaklarnn inaat iin yardm arama srecinde zellikle cinsel istismarlara kar riskli bir konumdadr. 3. naat Standartlar: Temel gvenlik ve performans gereksinimlerinin karlanmas iin inaat uygulama standartlar yetkili mercilerle karara balanmaldr. Kullanlabilir yerel ya da ulusal inaat ynetmelii sz konusu olmad durumlarda, yeni standartlar zerinde anlalmaldr. 4. Afet Engelleme ve Etkilerini Hafifletme: Seilecek tasarm iklim koullarna uyumlu, rzgr ykne dayankl ve souk iklimlerde kar ykn karlyor olmaldr. Depreme kar diren ve zemin tama artlar tespit edilmelidir. Afet sonucunda bina standartlar ya da genel bina uygulamalar konusunda nerilen veya fiili deiimler, yerel merciler ve afetten etkilenen halka danlarak uygulanmaldr.

5. Gelitirme ve Bakm: Seilen inaat ekli ve kullanlan malzemeler, afetten etkilenen hanelere, uzun dnemli ihtiyalarn karlayacak ekilde barnaklarn uyarlama ya da gelitirme ve yerel olarak mevcut ara ve malzemelerle onarm yapabilme imknn tanmaldr. 6. Tedarik ve naat Ynetimi: Merkezden, inaat yaplacak sahaya, kaynak bulma, temin, tama, ileme ve idareyi kapsayacak ekilde, malzeme, igc ve inaat blgesi idaresi konusunda geerli, etkili ve sorgulanabilir bir temin zinciri ve inaat ynetim sistemi salanmaldr. Barnak ve Yerleke Standard 6: evreye Etki Klavuz Notlar Afetten etkilenen halkn geici ya da srekli yerleimi srasnda, mevcut doal kaynaklar gz nnde tutulur. 1. evresel Kaynaklarn Srdrlebilirlii ve Ynetimi: nsanlarn blgede yerlemesine imkan tanyacak geni kapsaml doal kaynaklara sahip evrelerde, afetten etkilenen halkn blgeye yaylmas salanmaldr (oluturulacak kk lekli yerleim birimleri, geni yerleimlere kyasla evre zerinde daha az olumsuz etkiye sahiptir). Yakt, su, inaatlarda kullanlmak iin kereste, ta ve kum gibi mevcut kaynaklara eriim hakk ve mevcut arazi ve aalk alanlarn kullanm ve bakm belirlenmelidir. 2. evre zerinde Uzun Dnemli Olumsuz Etkilerin Hafifletilmesi: Tamamlayc evre ynetimi ve rehabilitasyon vastasyla uzun dnemli etkilerin asgari bir noktada tutulmasna aba gsterilmelidir. 3. naat Malzemelerinin Temini: Kaynak karma ve kaynaklarn yenilenme oranlar ve bu kaynaklarn mlkiyet ve kontrol haklar belirlenmelidir. 4. Erozyon: Genel arazi kullanm, mevcut bitki rtsnn dalm ve yzey drenaj ekilleri, gerekli olan yzey ama ilemlerinin etkisini tespit etmek iin belirlenmelidir. Tarm alanlarnn ya da otlaklarn kullanm, blgenin doal yaam zerindeki olumsuz etkileri asgari bir noktada tutacak ekilde planlanmaldr. Barnak zmleri, Toprak stabilizasyonunun salanmas glgelik alan ve hava artlarndan korunma imkanlarnn azami bir noktaya ekilmesi iin, mevcut aalk alanlarn ve bitki rtsnn muhafaza edilmesine imkan tanyacak ekilde oluturulmaldr. Erozyon ve su taknlarnn asgari dzeyde tutulabilmesi iin, yollar, patikalar ve drenaj ebekeleri doal yzey ekillerini takip edecek ekilde planlanmaldr. Bu artlar salanamadnda, yeralt drenaj kanallarnn oluturulmas, yollarn altndan geen drenaj boru sistemleri ya da su szmalarn engellemek iin toprak setler gibi, erozyona yol aacak muhtemel durumlara ynelik etkili tedbirler alnmaldr. 5. Devir Teslim: Toplu barnaklar ve geici olarak kurulmu ya da kendiliinden oluan kamplarn etrafndaki evrenin doal olarak yeniden canlanmas, geici yerleke suresince, artlara uygun evre iyiletirme tedbirleri ile desteklenmelidir. Geici yerleimler sona erdiinde yeniden kullanlamayacak veya evre zerinde olumsuz etkiye neden olacak btn malzeme ve atklarn tasfiyesi salanmaldr.

67

68

ASGAR STANDART 2: GIDA-DII KALEMLER (GYM, YATAK VE HANELERE YNELK)

Kyafet, battaniye ve yatak malzemeleri, hava artlarndan korumaya ve salk, mahremiyet ve saygnln salanmasna ynelik en kiisel insan ihtiyalarn karlayan eyalardr. Ailelerin, kiisel hijyen ihtiyalarn karlamalar, yemek hazrlayp yemeleri, snmalar, barnak inaat, bakm ya da tamiri iin temel eya ve malzemeler gereklidir. Gda-d Kalemler Standard 1: Giyim ve Yatak Malzemeleri Klavuz Notlar Kadnlar, kzlar, erkekler ve delikanllar, kendi llerinde, kltr, mevsim ve iklim artlarna uygun en az bir tam takm kyafete sahiptir. Bebeklerin ve iki yana kadar olan kk ocuklarn asgari 100x70 cm llerinde battaniyeleri vardr. 1. Kyafet Deiimi: Ykanabilmelerine olanak tanmak iin temel kyafetlerden bir takmdan daha fazlasnn (zellikle de i amarlar iin) salanmas gerekir. 2. Uygunluk: Kyafetler, iklim artlarna ve kltre uygun olmal, erkekler, kadnlar, kzlar ve delikanllar iin ayr ayr olmal ve yaa gre llendirilmelidir. 3. Is Performans: Gereksinim duyulan s dzeyinin salanmas iin, kyafet ve yatak takmlarnn uygun bir kombinasyonu temin edilmelidir. Yaltm zellii olan uyku takmlar kullanmak, zemin vastasyla s kaybn engellemek iin ilave battaniyelerden daha etkili bir zm olabilir. 4. Dayankllk: Alternatif kalemlerin yokluundan dolay, salanan kyafetler ve yatak takmlar blge artlarn ve uzun kullanm karlayacak ekilde yeterli dayanklkta olmaldr. 5. zel htiyalar: nkontinans (idrar tutamama) problemleri olan, ishal sorunu yaayan insanlar, hamile ve emzirme dneminde olan kadnlar, yallar, engelliler ve hareket etme kabiliyeti kstl olan dierleri iin, gerektiinde zerlerini deitirmelerine imkan tanyacak fazladan kyafetler salanmaldr. Yetikinlere kyasla s kaybna kar daha korunmasz durumdaki bebekler ve ocuklarn yeterli dzeyde snmas iin ilave battaniyelere ihtiya olabilir. Hareket etme kabiliyeti snrl olan yallar, hastalar, zayf durumda olanlar da dek ya da ykseltilmi yatak salamak gibi zel bir ilgiye ihtiya duyabilirler. Gda-d Kalemler Standard 2: Kiisel Hijyen

2. Deitirme: Tketim malzemelerinin gerektiinde tekrar yerine konulabilmesine zen gsterilmelidir. 3. zel htiyalar: nkontinans (idrar tutamama) problemleri olan, ishal sorunu yaayan insanlar, yallar, engelliler ve hareket etme kabiliyeti kstl olan dierleri iin ilave miktarlarda banyo ve amar ykama sabunu salanmaldr. 4. Shhi Korunma: Salanan malzemelerin uygunluu ve hangi malzemelerin tedarik edilecei konusunda kadnlarn da karar mekanizmasna dahil edilmesi nemlidir. 5. lave Kalemler: Mevcut sosyal ve kltrel uygulamalar kiisel hijyene ynelik ilave kalemleri gerektirebilir. mkanlar dahilinde, bu kalemler kii bana ayda 75ml/100g di macunu, bir di fras, 250ml ampuan, bebekler ve iki yandan kk ocuklar iin 250ml losyon, bir tra ba, hane bana ise bir sa fras ve/veya tarak ve trnak makasn ierebilir. Gda-d Kalemler Standard 3: Yemek Piirme ve Yeme Aletleri Klavuz Notlar Her hanenin, kulplu byk boy bir tencere ve kapak olarak da kullanlabilecek bir tava, kulplu orta boy bir tava ve kapak, yemek hazrlamak ya da servis etmek iin bir leen, bir mutfak ba ve iki tahta servis kana, 10-20 litre aras kapasiteye sahip kapakl iki su kab (vidal kapa olan 20 litrelik bidonlar ya da kapakl 10 litrelik kovalar) ve ilave olarak su veya yemek saklama kabna ayrca her bir kiinin bir yemek taba, bir metal kak ve fincan ya da su kabna eriimi olmaldr. 1. Uygunluk: Salanan mutfak malzemeleri kltrel adan uygun olmal ve gvenli kullanma imkan tanmaldr. Kadnlar ya da yemek hazrlama ve su tedariinden sorumlu olan kiilere bu malzemeler tanmlanrken danlmaldr. Yemek piirme-yeme aletleri ve su bidonlar-kaplar yallarn, engellilerin ve ocuklarn da kullanmna uygun olarak llendirilmelidir. 2. Plastik Eyalar: Tm plastik eyalar (kovalar, kaseler, bidonlar, su kaplar vb.) yemek standartlarn karlamaldr. 3. Metal Eyalar: Tm atal-bak takmlar, kaseler, tabaklar ve fincanlar paslanmaz elikten ya da alamnda demir bulunmayan metalden olmaldr. 4. Bebeklerin Beslenmesi: Anne stnn yerine geecek besinlerin gerekli olduu istisnai durumlar dnda, bebek besleme ieleri tedarik edilmeyebilir. Gda-d Kalemler Standard 4: Ocaklar, Yakt ve Aydnlatma

Klavuz Notlar Kii bana ayda 250g banyo sabunu, 200g amar ykama sabunu der. Kadnlar kzlar iin regl dnemlerine ynelik shhi malzemeler, bebekler ve iki yana kadar olan kk ocuklar iin ykanabilir 12 ocuk bezi ya da tek kullanmlk alt bezleri salanr. Kiisel hijyen, saygnlk ve insanlarn rahat asndan gerekli olan ilave kalemlere eriilebilmelidir. 1. Uygunluk: nsanlara yabanc gelmesinden tr kullanlmayacak ya da yanl kullanlacak (rnein yanllkla yiyecek malzemesi sanlabilecek) rnlerin tedarik edilmemesi iin dikkat gsterilmelidir. Kltrel adan uygun olan ya da tercih edilen durumlarda, amar ykama sabunu yerine amar tozu kullanlabilir ya da kl veya temiz kum gibi uygun alternatifler deerlendirilebilir.
69

Klavuz Notlar Yemein hanelerde piirildii durumlarda, her hane yemek piirme ve snmaya ynelik temel ihtiyalarn karlanmas iin bir ocaa ve yeterli miktarda yakta sahip olmaldr. evresel ve ekonomik adan uygun yakt kaynaklar tespit edilmeli ve d kaynaklardan salanan yakta gre bu blgesel kaynaklara ncelik verilmelidir. Yakt depolamak iin gvenli bir alan ve her hanenin, fener ya da mum gibi aydnlatma eitlerine ocak ya da mum yakmak iin, kibrit gibi veya uygun alternatif atelemeye eriimi olmaldr. 1. Ocaklar: Ocak ve yakt zmlerinin belirlenmesinde mevcut blgesel uygulamalar dikkate alnmaldr. Dk enerji gerektiren yemek piirme yntemleri (odun ateinde yemek piirme, yangn ynetimi, ortak yemek piirme vb.) tevik edilmelidir.
70

Afet nedeniyle yaadklar yeri terk etmek zorunda kalan halkn toplu barnaklara yerletirildii durumlarda, yangn riskini ve i alanlarda duman kirliliini asgari bir noktada tutmak iin, her hane iin ayr ocak kurulmas yerine toplu ya da merkezi yemek piirme ve stma sistemleri oluturulmaldr. 2. Havalandrma: Kapal bir alanda kullanldklar takdirde, gaz ya da dumann dar gvenli bir ekilde verilmesi iin ocaklarn baca balantlar dzgn bir ekilde yaplmaldr. Alternatif olarak ocak ve pencerelerin konumu, yeterli havalandrmaya ve barnak iindeki hava kirlilii ve solunum sorunlarnn asgari bir noktada tutulmasna imkan tanyacak ekilde belirlenmelidir. Ocaklar yangn riskini ve i ve d kirlilii asgari noktada tutacak ekilde tasarlanmaldr. 3. Srdrlebilir Yakt Kaynaklar: Yakt kaynaklar doru bir ekilde ynetilmeli ve srekli bir tedarik salanabilmesi iin kaynaklarn ikmali ve yeniden oluturulmasna ynelik tedbirler alnmaldr. 4. Yakt Alnmas: Kiisel gvenliin salanmas asndan, yemek piirme ve snma ihtiyalarn karlamak iin yakt alnacak yerler ve yakt alma yollar konusunda kadnlara danlmaldr. Yakt alma konusunda, aile reisinin kadn olduu ve korunmasz gruplarn talepleri dikkate alnmaldr. Mmkn olan yerlerde, daha az igc gerektiren yaktlarn seimi, dk yakt tketimi olan ocaklarn kullanm ve kolay ulalabilir yakt kaynaklar gibi zel zmler oluturulmaldr. Gda-d Kalemler Standard 5: Aletler ve Ekipman Klavuz Notlar Barnaklarnn bir ksmnn ya da tmnn inaatndan veya gerekli bakm ilerinden sorumlu olan hanelerin, ilerin gvenli bir ekilde yaplmas iin gerekli olan alet ve ekipmanlara eriimi olmaldr. Gerekli olan durumlarda, aletlerin kullanm ve barnak inaat ya da tamir ileri konusunda gerekli olan eitim verilmeli veya klavuzluk yaplmaldr. Hastalk tayclardan kaynaklanan hastalklarn yaylmasna kar hane fertlerini korumak iin, sivrisinek alar gibi malzemeler tedarik edilmelidir. 1. Genel Alet Setleri: Yerel uygulamalara gre belirlenecek ekilde, genel bir alet seti eki ya da tokmak, balta ya da pala, bel ya da krek ierebilir. Blge koullarnda kolaylkla tamir edilebilecek aletler tercih edilmelidir. Yer deitirmi topluluklarn, yzey sular drenaj kanallar iin kaz yapmak ve llerle ilgilenmek (tabut yapmak, mezarlk ve defin ukurlar amak ya da llerin yaklmas iin odun atei hazrlamak) iin gerekli aletlere sahip olmas gerekmektedir. 2. Geinmeye Ynelik Faaliyetler: Mmkn olan yerlerde, tedarik edilen aletler geinmeye ynelik faaliyetler iin de uygun olmaldr. 3. Teknik Yardm: Aile reisinin kadn olduu haneler ve belirlenmi dier korunmasz gruplarn, inaat ya da bakm ilerinin yaplabilmesi iin dier aile fertlerinden, komulardan ya da szlemeli alanlardan yardm ve destek almas gerekebilir.

71

72

BLM 5: SALIK HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR

Bu blm ana balktan olumaktadr: 1) Salk sistemleri ve salk altyaps, 2) Bulac hastalklarn kontrol, 3) Bulac olmayan hastalklarn kontrol. Bu blm, bir afet esnasnda salk hizmetlerini planlama, uygulama, izleme ve deerlendirmek iin bir sistem yaklam gelitirir. Bu yaklam, ncelikli salk gereksinimlerini belirler ve bu gereksinimlerin etkin ve etkili bir ekilde karlanmasn salar. Blm boyunca, ulusal ve yerel lekteki salk sistemleri ile koordinasyon ve standardizasyon almalarn desteklemeye ynelik prensiplere dikkat ekilmektedir.

salk dzeylerinin, gereksinimlerinin, salk risklerinin, kaynak ve kapasitelerinin iyi bilinmesi gerekir. Afetin erken evrelerinde bilgiler eksik olabilir ve halkn salna ilikin nemli kararlar geerli veriler elde edilmeden ve analiz yaplmadan alnabilir. Bu nedenle, toplum temsilcilerini de kapsayan ok sektrl bir deerlendirmenin, olabildiince, afetin halk sal zerine etkilerini, ncelikli halk sal gereksinimlerini, yerel kaynaklara ulam olanaklarn ve d yardm gereksinimini belirlemeye ynelik olarak yrtlmesi gerekir. ncelikli halk sal mdahaleleri, genellikle, mmkn olduunca ok sayda insana, mmkn olduunca ok fayda salayacak ekilde planlanmaldr. Mdahaleler olabildiince kanta dayal uygulamalarn ilkelerine uygun olarak yaplmal, bunlar iinde salk yarar gsterilmi olanlar tercih edilmelidir. Bu mdahaleler genellikle, gvenli ve uygun nitelikte su, sanitasyon faaliyetleri, beslenme hizmetleri, gda yardm/gda gvenlii, barnma ve temel klinik bakm ierir. nleyici ve klinik hizmetler ncelikle olas salgn hastalklarn kontroln amalar. Kitlesel bir kzamk as kampanyas, zellikle mlteciler ve karmak acil durumlardan etkilenenler gibi kzamk salgn riski tayan topluluklar iin byk lde ncelikli olacaktr. Pek ok afet ortamnda, hastanede yaplacak bakm, halk sal zerinde birinci basamak salk hizmetlerinden daha az bir etkiye sahiptir. Afetzedelerin, salk hizmetlerini planlama, uygulama, izleme ve deerlendirme srelerine katlm arttr. Yerel kapasitenin afetzedelerle birlikte oluturulmas, afetin yaralarnn sarlmas ve olas afetlere kar hazrlkl olmak iin olas en etkili aratr. Mlteciler ve zorunlu i g madurlarnn salk gereksinimleri ev sahibi halkn salk hizmetlerinde ek bir yk oluturabilir. nsani yardmlar bunun iin olabildiince ev sahibi topluluun salk hizmetlerinin bir paras olmal ve desteklemelidir. ou afet durumunda kadnlar ve ocuklar salk hizmetlerinin temel kullanclardr ve hizmetlerin afetzedelerin tamam iin tarafsz, uygun ve ulalabilir olduunu garanti edebilmek iin, kadnlarn grlerine bavurmak nemlidir.

GR
Afetlerde Salk Hizmetlerinin nemi Salk hizmeti afetin ilk evresinde hayatta kalmann kritik anlamda belirleyicisidir. Halkn iyilik halinin devamll da refah zerinde belirgin bir etkiye sahiptir. Halk sal zerindeki bu etki dorudan (rnein yaralanmalar ve psikolojik travmalar) olabilecei gibi dolayl da (rn. bulac hastalk hzlarnn artmas, beslenme bozukluu, kronik hastalklarn yan etkileri vb.) olabilir. Bu dolayl salk etkilerinin ou suyun uygun olmayan zellikte ve miktarda olmas, sanitasyonun bozulmas, gda desteinin ve salk hizmetlerinin kesintiye uramas, yerinden edilmi topluluklar ve nfusun ar kalabalklamas gibi faktrlerle ilikilidir. Afete insani yant iin ncelikli amalar: 1) Ar hastalk ve lmlerin azaltlmas ve nlenmesi 2) Normale dnmeyi kolaylatracak koullarn oluturulmasdr. ncelikli salk hizmetlerine karar verilebilmesi iin etkilenen toplumun nceki

Ancak srdrlebilirliin salanmas konusu siyasi, idari, kurumsal, teknik ve mali olmak zere birok farkl etmenin dikkate alnmasn gerektirdiinden bu belgenin kapsam dnda kalmaktadr. Salk kurulular ve salk personeli, afete mdahale srasnda alnan kararlarn, hizmetin uzun vadede srdrlebilirliine katk salayabilecei gibi bunun tersi bir sonuca da yol aabileceini akllarnda tutmaldrlar. Salk Sistemleri ve Altyap Standard 1: ncelikli Salk Hizmetleri Herkes, lm ve hastalk artna neden olan temel etkenleri ortaya karmay nceleyen salk hizmetlerine eriebilmelidir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * lm ve hastaln temel nedenleri saptanr ve belgelenerek izlem altna alnr. * ncelikli salk hizmetleri yksek dzeydeki lm ve hastalk hzlarn drmek iin en uygun ve etkili mdahaleleri kapsar (klavuz not 1). * Risk altndaki gruplar da dahil olmak zere toplumun tm bireyleri, ncelikli salk mdahalelerine eriebilmelidir (klavuz not 2). * Yerel salk yetkilileri ve toplum yeleri ncelikli salk mdahalelerinin planlanmas ve yrtlmesine katlr. * Su temini ve sanitasyon, gda gvenlii, beslenme, barnma ve korunmay iine alan ncelikli salk mdahalelerinin planlamas ve yrtlmesinde dier sektrlerle aktif bir ibirlii vardr. * Kaba lm hz (KH), afet ncesindeki nfusa ait alt snrn iki katndan daha az bir seviyede tutulur ya da o seviyeye drlr (klavuz not 3). * 5 ya alt ocuk lm hz (5YAH), afet ncesi nfusa ait alt snrn iki katndan daha az bir seviyede tutulur ya da o seviyeye drlr (klavuz not 3). Klavuz Notlar 1. ncelikli Salk Mdahaleleri: Afetin eidine ve yol aaca sonulara gre deiir. Mdahalelerin belirlenmesinde halk sal ilkelerinin temel alnmas salk yardmnn mmkn olduunca ok insana mmkn olduunca ok fayda salayacak ekilde ulamasn salayacaktr. ncelikli halk sal mdahaleleri gvenli su, sanitasyon, gda ve barnma, bulac hastalklarn kontrol (rn kzamk as), temel klinik bakm ve hastalk srveyansn 1 kapsamaktadr. ok sayda yaralanmaya yol aan deprem gibi afetlerin ardndan travma bakmn da ieren kapsaml klinik hizmetlere ncelik verilir. 2. Salk Hizmetlerine Eriim: Eriim, ihtiyalara uygun eit ulam garantileyen hakkaniyet ilkesine dayanmaldr ve zel bir grubun dlanmasna neden olacak herhangi bir ayrmcla yol amamaldr. Uygulama asndan ise, salk hizmetlerinin yeri ve kadrosu, en yksek eriim ve kapsam hedefleyerek organize edilmelidir. Salk hizmetleri planlanrken, bu hizmetlere eriimde glk yaayabilecek risk altndaki gruplara ynelik farkl olabilecek gereksinimleri gz nnde bulundurulmaldr. Hizmetler cretliyse, bu cretleri karlayamayacak durumda olanlarn hizmetlere eriebilmelerini salamak iin, cretsiz hizmet, yardm ekleri gibi dzenlemeler yaplmaldr. 3. Kaba lm Hz (KH) ve 5 Ya Alt lm Hz: Gnlk kaba lm hz (KH) bir afet durumunun izlenmesi iin en belirgin ve en kullanl salk gstergesidir. KH'nn alt snrn iki kat stne kmas halk sal asndan acil mdahale gerektiren ciddi bir sorun olduuna iaret eder.
1 Srveyans: Salk problemlerinin izlenmesi amacyla srekli ve sistematik olarak veri toplanmas, analizi, yorumlanmas ve konuyla ilgili kiilere datlmas olarak tanmlanr.

Kaynak: Pan American Health Organizations'n Doal Afet Sonras Acil Salk Hizmetlerinin Ynetimi adl eserinden uyarlanmtr. Acil Hazrlk Ofisi ve Afet Yardm Koordinasyonu: Bilimsel Yayn. No:47. Washington, DC. Pan Amerikan Salk rgt, 1981. nemli not: Bu tablodaki bilgiler afete veya blgeye gre farkllk gsterebilir. rnein imar kanunlarnn uygulamaya konulmas depremden kaynaklanan hasar ve yaralanmalar ile lm saysn nemli lde azaltabilir.

ASGAR STANDART 1: SALIK SSTEMLER VE ALTYAPI

lm orannn yksek seyrettii ya da ykselme riski tad durumlarda, acil yant esnasnda, ncelikli insani mdahaleler temel tbbi bakm hizmetlerini de kapsayan acil yaam kurtarma gereksinimleri zerinde odaklanmaldr. Bu gereksinimlerin karlanarak lm hzlarnn afet ncesine yakn deerlere drlmesinin ardndan, daha kapsaml bir dizi salk hizmeti gelitirilmelidir. Mdahalenin her aamasnda salk hizmetlerini planlama, uygulama, izleme ve deerlendirilmesini kapsayan bir yaklam en nemli gereksinimlerin karlanmas, hizmetlerin kapsamnn ve eriimin en uygun dzeye getirilmesi ve kalitenin ykseltilmesini garantiye almak iin katk salayacaktr. Aadaki standartlar tm afet alanlarnda uygulanmakla birlikte, zellikle kaynak sknts eken yerler iin geerlidir. Bu standartlar birincil olarak afetzedelerin afet srasnda kaliteli salk servislerine eriebilmelerini salamak zere tasarlanmtr. Afet sonras dnemde salk hizmetlerinin srdrlebilirliini salamak, salk altyapsnda ve hizmetlerinde ciddi bir aksama yaanmas halinde daha da nemli hale gelir.

75

76

Az gelimi lkelerde yaklak KH alt snr gnde on bin kiide 0,38 ve Sahra Alt Afrika'snda 0,44 iken, sanayilemi lkelerde ise bu oran 0.25'dir. KH'nn bilinemedii durumlarda, salk kurulular, KH'n 1,0/10.000 insan/1,0 gnn altnda tutmaya almaldr. 5 ya alt lm hz (5YAH) alt snr az gelimi lkeler iin yaklak gnde 1,03 lm/10.000 5YA, Sahra Alt Afrika'da 1,14, sanayilemi lkelerde ise 0,04'dr. 5YAH'nn tespit edildii durumlarda ise kurulularn hedefi bu oran 2,0/10.000 5 ya alt ocuk saysnn altna drmek olmaldr.

* Salk Bakanl yeterli kapasiteye sahip olmadnda, salk sektrn idare edebilecek yeterlilikte baka bir kurum belirlenir (klavuz notlar 1-2). * Yerel salk olanaklar insani yardm kurulularnca desteklenir ve glendirilir (klavuz notlar 1-2). * Yerel salk alanlar desteklenir ve salk hizmetleri iine cinsiyet ve etnik dengeler dikkate alnarak dahil edilir (klavuz not 3). * Salk hizmetleri, afetten etkilenen lke ya da ev sahibi lkenin mevcut ulusal salk standartlar ve klavuzlarna birletirilir ya da uyarlanrlar (klavuz not 4). * Kapasitenin stne klmad ya da halk mevcut hizmetlere erimekte sorun yaamad srece, yabanc lkelerin sahra hastaneleri de dahil, alternatif ya da benzer nitelikte bir salk tesisi kurulamaz. Bu konu salk konusunda yetkili olan makamla mzakere edilir (klavuz not 5). Klavuz Notlar 1. Yetkili Salk Otoritesi: Salk Bakanl, salk glerini idare etme grevini yerine getirmekte yetersiz kalrsa, genellikle WHO, UNHCR, UNICEF gibi Birlemi Milletler (BM) kurulularndan biri bu sorumluluu devralr. Salk konusunda yetkili olan makam, yerel salk sistemlerinin salk kurulularnca desteklenip glendirilmesini gvence altna almaldr. Bunun yansra, salk konusunda yetkili olan makam, salk kurulularnn egdm iinde ve birbirlerini tamamlayc ekilde faaliyet gstermesini salamakla ykmldr. 2. Salk Sektrnn Strateji ve Politikas: Sorumlu salk otoritesinin en nemli sorumluluklarndan biri, salk sektr iinde acil mdahale konusunda kapsaml bir strateji ve politika gelitirmektir. deal olan, salk sektr nceliklerini, hedeflerini ve bunlarn gerekletirilmesine ynelik nerileri sunan bir politika tasla retilmesidir. Bu belge konuyla ilgili kurulular ve toplum temsilcileriyle grmeler sonras gelitirilmelidir. 3. Yerel Salk alanlar: Afetzedeler arasndaki salk uzmanlar ve dier salk alanlar, eitimli geleneksel ebeler de dahil olmak zere uygun olan salk hizmetlerine yerletirilmelidir. Her ne kadar alanlar arasnda cinsiyet dengesi salanmaya allyorsa da, salk alanlarnn arlkl olarak tek bir cinsiyetten olmas durumunda, bu denge korunamayabilir. 4. Ulusal Standartlar ve Klavuzlar: Genellikle yardm kurulularnn tedavi protokolleri ve temel ila listeleri de dahil olmak zere afet mdahalesi yaplan lkelerin salk standartlarna bal kalmalar nerilir. Bu standartlar ve klavuzlarn uygun olup olmadn belirlemek iin, afetin erken evrelerinde Salk Bakanl veya salk konusunda yetkili olan makama danlarak gzden geirilmelidir. Standartlar ve klavuzlar gncelliklerini yitirmilerse ya da kanta dayal uygulamalar yanstmyorsa gncellenmelidirler. 5. Yabanc lkelerin Sahra Hastaneleri: Nadiren, mevcut hastanelerin uygun olarak almadklar durumlarda sahra hastaneleri salk hizmetini salamak iin tek yol olabilir. Bununla birlikte mevcut hastaneler tekrar almaya balayana veya artan ykle baa kabilecek duruma gelene kadar var olan hastanelere kaynak salamak genellikle daha etkili bir sonu verir. Travmatik yaralanmalarda yaplacak acil bakm iin (ilk 48 saat), travmatik yaralanmalara ikincil bakm ve dzenli acil bakm hizmetleri iin (3-15 gn) veya hasar grm bir hastanenin hasar giderilene kadar (birka yl alabilir) onun yerine hizmet vermek zere blgeye bir sahra hastanesi yerletirilebilir.

Kaynak: UNICEF'in Dnya ocuklarnn Durumu 2003 (2001'e ait verilerden) Salk Sistemleri ve Altyap Standard 2: Ulusal ve Yerel Salk Sistemlerinin Desteklenmesi Salk hizmetleri mevcut salk sistemlerini, yaplarn ve personelini desteklemek iin hazrlanmtr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunacaktr) * Salk mdahaleleri mmkn olduunca Salk Bakanl temsilcileri tarafndan ynlendirilir.
77

78

Sahra hastanesinin yerletirilmesinin uygun olup olmadn belirlemek iin sz konusu ihtiyacn iyi tanmlanm olmas; sahra hastanesinin beklenen hizmetleri verebilecek durumda olmas, yerel kaynaklardan faydalanmaya gerek duymamas ve maliyetin uygun olmas gerekir. Salk Sistemleri ve Altyap Standard 3: Koordinasyon En yksek verime ulaabilmek iin, salk hizmeti sunan kurulular ve sektrlerin birbiriyle uyumlu almas ve bu hizmetlerden herkesin yararlanabilmesi gerekir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Koordinasyon her dzeyde (ulusal ve blgesel), salk sektr iinde ve dier kurulularla arasnda saha dzeyinde salanmtr. * Her salk kuruluuna ait sorumluluklar, sayca en fazla insana ulamak ve hizmetlerde tamamlaycl salamak amacyla yetkili salk makamyla grlerek belirlenmi ve belgelenmitir (klavuz not 1). * Koordinasyonu salamak amacyla yerel ve yabanc ortaklar iin hem merkezi hem de yerel dzeyde dzenli olarak salk sektr toplantlar yaplr (klavuz not 2). Klavuz Notlar 1. Salk Kurulular Arasnda birlii: Salkla ilgili btn kurulular ulusal ve yerel salk hizmetlerinin sunumunda ibirlii iinde olmaldr. Mlteci yerleim yerlerinde, kurulular ev sahibi lkenin salk sistemiyle uyumlu olarak grev yapmaldr. Blgede birden ok salk kuruluunun etkin olduu durumlarda sorumluluklarn ibirlii iinde datlmas yoluyla salk blmndeki eksiklikler giderilir ve gereksiz tekrarlar yaanmaz. 2. Koordinasyon Toplantlar: Bu toplantlarda bilginin paylald, nceliklerin belirlendii ve izlendii, ortak salk stratejilerinin gelitirildii ve benimsendii, kurululara gre grev dalmnn gerekletirildii ve standartlam protokollerin ve mdahalelerin kararlatrld bir forum salanmaldr. Toplantlar balang iin en azndan haftada bir kez gerekletirilmelidir. Salk Sistemleri ve Altyap Standard 4: Temel Salk Hizmetleri Salk hizmetleri geerli birinci basamak salk hizmetleri ilkelerine dayanr. Temel Gstergeler (Klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Herkes, salk ve refahn koruyabilmesini salayacak salk bilgisine eriebilmelidir (klavuz notu 1). * Salk hizmetleri hane halk/toplum, evredeki salk kurulular, merkez salk kurulular ve sevk hastaneleri dzeyinde sunulur (klavuz notu 2). * Salk konusunda yetkili olan makam tarafndan salk kurulularnn yararlanabilecei bir standart sevk sistemi oluturulur. Hastalarn bu kurulua ulaabilmesi iin de gerekli ulam salanr. * Salk hizmetleri mmkn olduunca bilimsel yntemlerle sunulur ve kanta dayanr. * Salk hizmetlerinde uygun, sosyal ve kltrel olarak hibir sorun yaratmayacak nitelikteki teknolojiler kullanlr.

Klavuz Notlar 1. Salk Bilgisi ve Salk Eitimi: Yerel salk otoriteleri ve toplum temsilcilerine de danlarak, halkn salk konusunda eitilmesine ve halk salnn gelitirilmesine ynelik bir alma balatlmaldr. Eitim program insanlarn salkla ilgili talepleri ve alkanlklar dikkate alnarak hazrlanmaldr. Program temel yaygn (endemik) hastalklar, sal tehdit eden balca unsurlar, salk hizmetlerinin verildii yer ve hizmetlerin eriilebilirlii, sal korumak ve glendirmek konularnda bilgi salamaldr. Halk sal mesajlar, uygun grsel-iitsel aralardan yararlanarak, uygun bir dille aktarlmal ve kltrel hassasiyetler gz nnde bulundurulmaldr. ncelikli salk mesajlar ile salk kurulularnn uygulamalar mmkn olduunca tutarl olmaldr. 2. Gezici Klinikler: Baz afetler srasnda, salk yardmna eriim olanaklar snrl olan izole edilmi veya ger topluluklarn gereksinimlerini gidermek iin gezici klinikler oluturmak gerekebilir. Yaananlar gstermitir ki, doru organize edildiklerinde bu tr klinikler hayati bir gereksinimin yerini doldurabilir. Tam tersi durumlarda ise, gezici klinikler kapasitelerinin altnda bir faaliyet gsterebilecei gibi, mevcut salk hizmetlerinin yerini deitirerek snrl kaynaklarn verimsiz olarak kullanmna neden olur. Bu klinikler ancak salk konusunda yetkili olan makam ve yerel salk temsilcilerinin grmelerinin ardndan yrrle konulmaldr. Salk Sistemleri ve Altyap Standard 5: Klinik Hizmetler nsanlar kabul edilmi olan protokol ve klavuzlar izleyen standart klinik hizmetlere eriebilmelidir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Salk kurulularnn saylar, seviyeleri ve yerleri insanlarn gereksinimlerini karlamaya uygundur (klavuz notlar 1-2). * Btn salk kurulularnda alan says ve becerisi, cinsiyete ve etnik kkene gre, grev dalmlar ise insanlarn gereksinimlerine gre belirlenir (klavuz notlar 1-2). * Personel says, klinik hekimlerinin muayene ettikleri hasta says gnde 50'yi amayacak ekilde dzenlenir. Srekli olarak bu snrn almas halinde, takviye personel grevlendirilir. * Salk kurulularndaki kapasite kullanm oranlar izlenir ve kullanm kapasitenin stnde ya da altnda olduunda durumlarda dzeltici nlemler alnr (klavuz notu 3). * Salk konusunda yetkili olan makam, standart vaka ynetim protokolleri oluturur. Bu protokoller salk kurulularn balar (klavuz notu 4). * Salk konusunda yetkili olan makam tarafndan gerekli temel ilalardan oluan standart bir liste oluturulur ve salk kurulular bu listeye bal kalr (klavuz notu 4). * Klinik salk alanlar, protokoller ve temel ila listesinin kullanm konusunda eitilir ve denetlenir (klavuz notlar 5-6). * nsanlarn, kabul edilmi olan ilkelere uygun olarak oluturulmu standart ila ynetimi sistemi araclyla ila stokuna srekli eriimi salanr (klavuz not 7). * la balar ancak uluslararas olarak tannm klavuzlara uygunsa kabul edilir. Bu klavuzlara uygun hazrlanmam balar ise kullanlmaz ve gvenli bir ekilde imha edilir. * llere ynelik ilemler insan onuruna yakr ve geleneklerine uygun bir biimde, halk salna zarar vermeyecek ekilde yaplr (klavuz not 8).

79

80

Klavuz Notlar 1. Salk Tesisleri ve Personel Kadrosu: Gereksinim duyulan salk kuruluu says, kurulaca yer, salk alanlarnn uzmanlk dzeyi ve says koullara gre deiiklik gsterebilir. Bir kadn personelin ya da etnik gruplara mensup tek bir kiinin varl bile kadnlarn ve aznlk gruplardan kiilerin salk hizmetlerine eriimini nemli lde arttrabilir. Silah tamak gibi salk kurumlarnn tarafszln tehlikeye drecek faaliyetler ve hareketlerde bulunmak yasaktr. 2. Salk alanlarnn Dzeyleri: Aada belirtilen klavuzlar ie yarar, ancak artlara gre uyarlanmas gerekebilir. "Nitelikli salk alan" terimi doktor, hemire, klinikte grevli memur ya da tbbi asistan gibi belli bir eitimden gemi olan grevli iin kullanlr. * Halk dzeyinde: 500-1000 kiiye 1 halk sal alan, 2000 kiiye 1 eitim alm ebe, her 10 ev ziyareti iin 1 gzlem hemiresi, 1 kdemli gzlem hemiresi * evre salk kuruluu (nfusun yaklak 10.000 kii olduu yerlerde): Gnde 50 muayene yapan bir hekime bal en az bir salk alan, azdan sv tedavisi, pansuman, kayt, hasta kabul gibi ilemleri yrtmek iin alan da iine alan toplam 2-5 salk grevlisi * Merkezi salk kuruluu (yaklak 50.000 kiilik nfus iin): En az 5 nitelikli salk alan, en az 1 doktor, gnde 50 muayene kapasitesine gre (poliklinikte) grev yapan bir salk alan ve 20-30 yatak bana 24 saat hizmetle grevli 1 hemire (klinikte), 1 tane azdan sv tedavisi uygulayacak grevli, 1-2 eczac, 1-2 pansuman, enjeksiyon, sterilizasyon yapacak grevli, 1 laboratuar teknisyeni ve niteliksiz hasta kabul, kayt, gvenlik iin alan * Sevk Hastanesi: Deiken, cerrahi mdahale yapabilecek en az bir doktor ve her vardiya iin 20-30 yatak bana bir hemire 3. Salk Hizmetlerinin Kapasite Kullanm Oran: Salk hizmetlerindeki mevcut kadro kapasite kullanm orannn belirlenmesinde yardmc olacaktr. Koullara gre ve daha ziyade mevsimden mevsime deiiklik gsterecei iin bu konuda belirli bir eik yoktur. Ancak, eik afetzedeler sz konusu olduunda nemli lde artar. Nfusu sabit olan toplumlarda, kapasite kullanm oranlar yaklak ylda kii ba 0,5-1 yeni muayenedir. Yerinden edilmi nfus iin bu rakamn ortalama 4,0 olmas beklenir. Bu oran beklenenin altnda kaldnda salk hizmetlerine eriimin gvensizlik ve dk kapasite gibi nedenlere yetersiz olduunun gstergesi olabilir. Eer oran yksekse, zel bir halk sal problemi (bulac hastalk salgn gibi) ya da hedef kitlenin tahminlerin hayli stnde olmas nedeniyle kapasite kullanmnn ald anlam karlabilir. Kapasite kullanm oranlar deerlendirirken, risk tayan gruplarn temsilinde bir eksiklik yaanmamas iin cinsiyet, ya, etnik kken ve sakatlk durumlar dikkate alnmaldr. 4. Standart Tedavi Protokolleri ve Temel la Listeleri: Birok lke temel ila listeleri ya da ulusal kodeksler belirlemitir ve yaygn hastalk ve yaralanmalarn ynetimi iin tedavi protokollerine sahiptir. Bu protokoller ve ila listelerinin uygun olup olmadklar afete mdahalenin erken evresinde Salk Bakanl ve salk konusunda yetkili makamlara danlarak gzden geirilmelidir. Nadiren, nerilen antibiyotiklere ya da stma ilalarna diren olumas gibi durumlar saptanrsa ulusal protokollerin ve ila listelerinin deitirilmesi gerekebilir. Herhangi bir protokol ya da gerekli ila listesinin bulunmad durumlarda ise Dnya Salk rgt (WHO) ya da UNHRC tarafndan kabul edilmi Dnya Salk rgt Yeni Acil Salk Paketi gibi klavuzlar izlenir. 5. Personelin Eitim ve Ynetimi: Salk alanlar sorumluluk dzeylerine uygun eitim ve becerilere sahip olmaldr. Salk kurulular, alanlarn bilgilerinin gncellenmesine ynelik eitimlerden sorumludur.
81

Personel srekli eitim almyorsa ya da yeni salk sistemleri ve protokoller tantlmyorsa eitim ve denetim yksek dzeyde ncelik kazanacaktr. Mmkn olan en ksa srede standart eitim programlar hazrlanmal ve bu programlar ulusal programlarla birletirilmelidir. 6. Hasta haklar: Afetle birlikte ortaya kan koullarn ou, hastann mahremiyet, gizlilik, aydnlatlm onam gibi haklarnn uygulanabilmesini zorlatrr. Fakat yine de, salk personeli bu haklar mmkn olduunca korumaya ve gelitirmeye almaldr. Salk tesisleri ve verilecek hizmetler, mahremiyet ve gizlilik ilkeleri esas alnarak oluturulmaldr. Tbbi ve cerrahi mdahale yapmadan nce, hastalardan aydnlatlm onam istenilmelidir. Hastalar, uygulanan her giriimden beklenen yararlar, riskler, maliyet, sre gibi bilgileri renme hakkna sahiptir. 7. la Ynetimi: Salk kurulularnn, temel ila listesinin kullanmna ek olarak, etkin bir ila ynetimi sistemi oluturmas gerekir. Byle bir sistemin amac ilalarn verimli, uygun maliyetli ve gereki bir ekilde kullanlmasn salamaktr. la ynetimi dngs, seme, temin etme, datm ve kullanm olmak zere 4 anahtar bileen zerine kurulmaldr. 8. llere ynelik ilemler: Afetler ok sayda lmle sonulandnda, ok sayda llere ynelik ileminin de ynetilmesi gerekecektir. Byle bir durumda ller halk sal nlemleri asndan kabul edilemeyecek, nemli sosyal deerleri incitecek ve zaten snrl olan kaynaklar ziyan edecek biimde toplu mezarlara gmlemezler. llere ynelik ilemler srasnda, ounlukla, llerin en ksa zamanda gmlmemesi ya da yaklmamas halinde salgn riski oluturacaklar gibi yanl bir inan vardr. Gerekte ise, cesetler salk asndan ok fazla bir risk oluturmaz. Yalnzca kolera ya da Krm Kongo kanamal atei gibi hastalklar sonucunda ortaya kabilecek lmler gibi baz zel durumlarda cesetler salk riski tar ve zel nlemler gerektirir. Aileler kltrlerine uygun bir cenaze treni ve defin yapabilme olanana sahip olmaldr. Defnedilen kiilerin iddet kurbanlar olmas durumunda adli konular dikkate alnmaldr. Salk Sistemleri ve Altyap Standard 6: Salk Bilgilendirme Sistemleri Salk hizmetleri, ilgili halk sal verilerinin srekli ve birbiriyle balantl ekilde toplanmas, deerlendirilmesi ve kullanlmas neticesinde planlanr ve gelitirilir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Standart bir salk bilgilendirme sistemi (SBS) tm salk birimlerince demografi, lm, hastalk hzlar ve salk hizmetleri ile ilgili bilgilerin rutin olarak toplanabilmesi amacyla yrtlr (klavuz notlar 1-2) * Oluturulan bir SBS koordinasyon kuruluu (veya kurulular) sistemi ynetmek ve denetlemekle ykmldr. * Salk kurum ve kurulular dzenli olarak almalar srasnda gzlemlenen bilgileri (srveyans verileri) grevli SBS koordinasyon birimine gnderir. Raporlarn skl duruma gre gnlk, haftalk ya da aylk olabilir. * SBS koordinasyon kuruluu tarafndan verilerin deerlendirilmesi ve yorumlanmas yoluyla dzenli bir epidemiyolojik rapor hazrlanr ve btn ilgili kurulularn, karar mercilerinin ve halkn bilgisine sunulur. Raporun skl koullara gre gnlk, haftalk ya da aylk olabilir. * Kurulular bireylerin ya da insanlarn gvenliini ve haklarn gvence altna almak iin bilgilerin korunmas konusunda gereken nlemi alr (klavuz not 3).

82

* SBS, bulac hastalklarn zamannda saptanmas ve mdahale edilmesini salayan bir erken uyar bileeni ierir. * Dier kaynaklardan salanan tamamlayc bilgiler, srveyans verilerinin yorumlanmasnda ve karar verme srecinde yol gsterici olmas asndan srekli kullanlr (klavuz not 4). Klavuz Notlar 1. Salk Bilgi Sistemi (SBS): SBS ounlukla mevcut srveyans sistemini destekleyici niteliktedir. Baz acil durumlarda, benzer bir sisteme paralel bir sistem veya yeni bir sistem de gerekebilir ve buna salk konusunda yetkili makamlara danarak karar verilir. SBS esnek bir yapda tutularak gelimelere gre gncellenmelidir. Afete mdahalede salk verilerinin aadaki bilgileri iermesi nerilmekle birlikte veriler bunlarla da snrl kalmamaldr: a. Kaba lm hz b. 5 ya alt lm hz c. Yaa ve nedene orantl lmler d. Nedene-zel lm hzlar e. En sk rastlanan hastalklarda insidans 2 hz f. Salk kurulularnn kullanm oran g. Doktor bana den gnlk bavuru says 2. Verilerin snflandrlmas: Karar verme srelerine yol gstermesi asndan, verilerin yaa ve cinsiyete gre snflandrlmas gerekir. Afetin ilk zamanlarnda ayrntl bir snflandrma yapmak g olabilir ancak zel bir risk tad iin 5 ya alt lm ve hastalk hzlarnn batan itibaren kaydedilmesi gerekir. Buna ek olarak cinsiyete zel lm ve hastalk dkmleri cinse zel farkllklar asndan tanmlanmas iin yararldr. Zaman ve artlar elverdike, yaa (rnein; 0-11 ay, 1-4 ya, 5-14 ya, 15-49 ya, 5059 ya, 60 ya ve st) ve cinsiyete gre farkllk gsteren durumlar tanmlayabilmek iin ayrntl bir snflandrma almas yaplmaldr. 3. Gizlilik: Tbbi kaytlar ve verilerin gizliliinden emin olunmaldr. Bireylerin ve bunun yan sra verilerin gizliliini salamak iin gereken nlemler alnmaldr. Salk alanlar hastann izni olmadan, hastann tedavisiyle direk ilgisi olmayan hi kimseyle paylamamaldr. kence veya buna benzer herhangi bir iddet sonucunda hastalarn yaad travmaya ilikin veriler en yksek zenle kayda alnmaldr. Bireylerin rzasyla bu tr bilgiler gerekli grlen kii ve kurumlara verilebilir. 4. Dier Veri Kaynaklar: Sala ilikin veri kaynaklar laboratuar raporlar, anket ve formlar, olgu raporlar, hizmetin kalitesi lmleri ve dier programla ilgili birimleri ierir (Bkz. Ek 2 ve Ek 3).

Baz durumlarda meningokoksik menenjit, sar humma, viral hepatit ve tifo gibi dier bulac hastalk salgnlar da grlebilir. Bulac hastalk salgnlar daha az sklkla ksa srede gelien doal afetlerle birlikte de grlebilir. Genellikle sanitasyonun bozulduu, yetersiz kalitede su salanan yerlerde ortaya karlar. Biyolojik ajanlarn terristler ve askeri gler tarafndan silah olarak kullanlmas olasl afete mdahale ve insani yardm kurulular asndan yeni konulardr. Bu blmde belirtilen standart ve gstergelerin bazlar bu tr olaylara uygulanabilir olsa da, biyolojik silahlar kapsayan mdahalelere ynelik olarak dzenlenmemitir. Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 1: nleme nsanlar lm ve hastalk nedenleri arasnda belirgin bir paya sahip olan bulac hastalklarn nlenmesi iin planlanan danmanlk ve salk hizmetlerine eriebilmelidirler. Temel Gstergeler (Klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Genel nleyici tedbirler konuyla ilgili dier sektrlerle ibirlii yaplarak gelitirilir ve uygulamaya koyulur (klavuz not 1). * Toplum sal eitimi mesajlaryla bireylere yaygn bulac hastalklarn nasl nlenecei ve ilgili hizmetlere nasl eriecekleri konusunda bilgi verilir. * Daha nce belirtildii gibi, toplu kzamk a kampanyas ve Geniletilmi Baklama Program (GBP) gibi belli bal nleyici tedbirler uygulamaya koyulur. Klavuz Notlar 1. Genel nleyici tedbirler: Bu mdahalelerin ou aadaki blmlerle ibirlii iinde gelitirilir. * Su ve Sanitasyon: Temiz ve yeterli su temini, yeterli sanitasyon, hijyen teviki, hastalk tayc unsurlarn kontrol (veba, stma gibi vektrler). * Gda Gvenlii, Beslenme ve Gda Yardm: Yeterli gda eriimi ve beslenme bozukluklarnn ynetimi. * Barnma: Yeterli ve uygun barnma. 2. Kzamktan Korunma ve Geniletilmi Baklama Program (GBP): Kzamk vakalar yksek salgn ve lm oranlar yaratma potansiyeline sahip olduundan, afetzedeler arasnda, zellikle de atma ve/veya yerinden olmu nfus arasnda ocuklarn kzama kar kitlesel alanmas yksek ncelikli bir tedbirdir. GBP kapsamnda dier ocukluk dnemi hastalklarna ynelik alama yaplmas, bu hastalklar daha seyrek grldnden ve daha snrl salk riskleri yarattklarndan ikincil nemdedir. Bu nedenle dier ocukluk hastalklarna ynelik GBP ancak toplumda acil bir gereksinim ortaya ktnda gerekletirilir. Bomaca ve difteri gibi dier hastalklarn tekrarlayan salgnlar bu klavuzlar iin istisnadr ve bu gibi hallerde bu hastalklara kar alama da bir ncelik halini alr. Bulac Hastalklarn Kontrolne Ynelik Standart 2: Kzamktan Korunma: 6 aydan 15 yana kadar btn ocuklar kzamk hastalna kar bak olmaldr. Temel Gstergeler (Klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * Kzama yatknlk skln belirlemek amacyla, acil mdahalenin balangcnda, 9 ay-15 ya aras kzamk as kapsamna dair bir tahmin yaplr (klavuz not 1).

ASGAR STANDART 2: BULAICI HASTALIKLARIN KONTROL

Bulac hastalklar nedeniyle lm ve hastalk hzlarnn artmas dier afetlerden daha ok karmak acil durumlarda grlmektedir. Byk lde, gelimekte olan lkelerde meydana gelen bu tr olaylarda, %60 ile %90 arasndaki lmlerin kzamk, ishal, akut solunum yollar hastalklar ve stma olmak zere 4 nemli bulac hastalktan birine bal olduu bilinmektedir. Akut beslenme bozukluu, kk ocuklar bata olmak zere bu hastalklarn ldrclk hznn artmasnda en nemli etkendir.
2 nsidans: Belli bir sre iinde bir toplumdaki salam kiilerin belirli bir hastala yakalanma olasldr. Bu hz, belirli bir sre iinde grlen yeni vaka saysnn, risk altndaki kii saysna blnmesiyle elde edilir.

83

84

* Eer alama kapsam %90'dan daha az tahmin edilmise, 6 ay- 15 yana kadar olan ocuklar iin toplu bir kzamk as (6 ile 59 aylk ocuklar iin A vitamini takviyesini de ieren) kampanyas balatlr. Geniletilmi Baklama Program'n da kapsayan a kampanyalar ulusal ve yerel salk otoriteleri ile ibirlii iinde yrtlr (klavuz not 2). * Kampanya tamamlandnda: a. 6 aydan 15 yana kadar olan ocuklarn en az %95'i kzamk as alm olmal. b. 6 - 59 ay aras ocuklarn en az %95'i uygun dozda vitamin A alm olmal. * 6 - 9 ay aras alanan btn ocuklar 9 aya ulanca bir doz daha kzamk as alr (klavuz not 3). * 9 aylk ocuklarn rutin sren alanmalarnn en az %95'lik bir kapsama ulamas salanr. Bu sistem EPI ile birlikte yrtlr. * Gebe ya da yerinden edilmi kiiler iin, yeni gelenler arasnda 6 aydan 15 yaa kadar olanlarn en az %95'inin kzama kar alanmas salanr. Klavuz Notlar 1. Kzamktan Korunma: ok fazla sayda lme yol aabilen kzamk hastal, bulacl en yksek virslerden biri olarak bilinir. Kalabalk acil yerleim yerlerinde ve fazla sayda nfus hareketin ve beslenme bozukluunun yksek olduu yerlerde kzamk salgn riski de yksektir. Bu nedenle bu yerlerde yaplmas gereken ilk ey en ksa zamanda toplu kzamk as kampanyalar dzenlemektir. Toplu a kampanyasn gerekletirmek iin yeterli personel, a, souk zincir donanmlar ve dier gereler hemen bir araya getirilmelidir. Eer alanacak kii says belli deilse, kampanya, kapsamn yetersiz kalaca varsaylarak yrtlmelidir. 2. Kzamk As in Ya Aral: Yalar byk olan baz ocuklar hem daha nceki a kampanyalarndan hem de kzamk hastalndan kurtulabilirler. Bu ocuklarn kzamk hastalna yakalanma riski devam eder ve kzamk hastalna yakaland taktirde lm riski tayan bebekler ve kk ocuklar iin de enfeksiyon kayna olarak ciddi bir tehdit olutururlar. te bu nedenle 15 yana kadar al olunmas nerilmektedir. Ancak kaynak sknts ekilen yerlerde 6 ay - 15 ya aras tm ocuklarn alanmas mmkn olmayabilir. Bu tr yerlerde 6- 59 aylk ocuklara ncelik verilmelidir 3. 6 - 9 Aylk Bebeklerde Kzamk Asnn Tekrarlanmas: lk dozunu 8 aylktan sonra alan bebekler hari, dier tm bebeklere 9 aylk olur olmaz tekrar kzamk as yaplmadr. Bu bebeklere ise ikinci dozlar ilk alanmadan en az 30 gn sonra yaplmadr. Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 3: Erken Tehis nlenebilir nitelikteki lm ve hastalklarn balca nedenlerinden biri olan salgn hastalklarn etkin tehis ve tedavi hizmetlerinden herkes yararlanabilmelidir. Temel Gstergeler (Klavuz notlarla birlikte okunmaldr) * En yaygn bulac hastalklarn tehis ve tedavisinde her zaman, standardize edilmi olgu ynetimi protokollerinden yararlanlr (klavuz not 1). * Halk sal mesajlar, ocuklar, hamile kadnlar ve yallar bata olmak zere insanlar yksek ate, ksrk ve ishal gibi hastalklar iin erken bakm yollarnn aratrlmas konusunda tevik eder.

* Stmann yaygn olduu blgelerde, ateli olgularn erken tansn (24 saat iinde) ve yksek etkinlii olan ilk kuak ilalarla tedavisini salamak amacyla bir protokol hazrlanr (klavuz not 2). * Laboratuar hizmetleri gerektiinde eriilebilir ve kullanlabilir durumdadr (klavuz not 3). * Bir tberkloz kontrol program ancak belirlenmi ltlere uygun olarak hazrlandktan sonra duyurulur (klavuz not 4). Klavuz Notlar 1. ocukluk a Hastalklarna Entegre/Btncl Yaklam: ocukluk a Hastalklarna Entegre Yaklam'n (HEY) gelitirildii ve klinik klavuz ilkelere uyumun saland lkelerde, bu klavuzlarn standart protokoller iine dahil edilmesi tercih edilmelidir. HEY'nin 5 ya alt ocuklara salanan salk hizmetinin kalitesini ykselttii gsterilmitir. 2. Stma: Endemik blgelere kitlesel nfus hareketleri youn olarak yaanmasndan birka gne/haftaya kalmadan stma hastal insidans artabilir. Stma tedavisinde kullanlan primetamin + sulfadoksin kombinasyonu ve klorakine kar artan diren nedeniyle, daha etkili ilalara ihtiya duyulmaktadr. Bu zellikle falsiparum (karasu) stmasna maruz kalan riskli ve bakl olmayan insanlar iin zellikle nemlidir. Bu durumda artemisin trevlerinin kullanld tedavi kombinasyonlar tercih edilir. la seimi, ila etkinlik verilerine dayanlarak ve salk konusunda yetkili makama danlarak yaplmaldr. lalarn etkinliklerinin deerlendirilmesinde standart WHO protokolleri kullanlmaldr. 3. Laboratuar Hizmetleri: Afetin ilk zamanlarnda klinik laboratuarn kurulmas afetlerin ounda ncelikle yaplmas gereken bir i deildir. En yaygn bulac hastalklar ounlukla klinik olarak tehis edilebilir ve tedavi genellikle varsaymlara yneliktir. Laboratuar testleri, pheli bir salgn srasndaki tannn onaylanmas iin, kitlesel bir a kampanyasnn gerekli olduu (rnein meningokoksik menenjitler) ve kltr ve antibiyotik duyarllk testlerinin olgu ynetim kararlarn etkileyebilecei durumlarda kullanldr. Bu nedenle lke iinde ya da dnda, uygun mikrobiyolojik incelemelerin yaplabildii bir laboratuar belirlenmesi nemlidir. Doru numune toplamak ve alnan mikrobiyolojik rnein tanmasna ilikin klavuzlar gereklidir. 4. Tberkloz Kontrol: Mlteciler ve dier savatan etkilenen insanlar arasnda tberkloz (TB) grlme skl yksektir. Bununla birlikte, zayf TB kontrol programlar ok ila krlerine kar direnli bakterilerin yaylmasna ve enfeksiyona neden olma etkisinin uzamasna sebep olarak yarardan ok zarara yol aar. Acil durumlarda TB'lu hastalarn bakmnda sorun yaanmayabilir, fakat TB'un kontrol iin kapsaml programlar yalnzca belirlenmi ilkelere (baknz WHO, Tuberculosis Control in Refugee Situations: An Interagency Field Manual) uygun olarak yrtlmelidir. Yerleim yerindeki tberkloz kontrol program ev sahibi lkeye ait programlarla biletirilerek uygulanmal ve iyi uygulanabilirlii bilinen DOTS stratejisi takip edilmelidir (Direk Gzlem Altnda Tedavi). Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 4: Salgn Hazrl Enfeksiyon hastalklarnn salgnlarna hazrlanmak ve mdahale etmek iin nlemler alnr.

85

86

Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Bir salgn inceleme ve kontrol plan hazrlanr (klavuz notu 1). * Yaygn salgnlarn inceleme ve kontrol protokolleri hazr bulundurulur ve ilgili personele datlr. * Personel salgn inceleme ve kontrol ilkeleri konusunda, ilgili tedavi protokolleri de dhil olmak zere eitim alr. * Temel ilalarn yedek stoklar, tbbi malzeme, a ve temel korunma malzemeleri hazr bulundurulur ve hzlca temin edilebilir ( klavuz notu 2). * lgili salgnlar (rn. kzamk, meningokokal menenjit, sarhumma) iin a kaynaklar hzl temin ve kullanm iin tespit edilir. Hzl temin iin dzenekler kurulur ( klavuz notu 2). * leriye ynelik olarak enfekte hastalarn dierlerinden ayr tutulaca yerler ve tedavileri belirlenir, rn. kolera tedavi merkezleri. * Tanlarn onaylanmasn salamak iin yerel, blgesel, ulusal ya da bir baka lkede laboratuarlar belirlenir (klavuz notu 3). * Enfeksiyona neden olan ajanlardan alnan rneklerin uygun bir laboratuara tanmasn salayacak numune ve tama vasatlar, ani bir salgnn olas olduu blgelerde hazr bulundurulur. Ayrca eitli hzl testler de blgede depolanabilir (klavuz notu 4). Klavuz Notlar 1. Salgn ncelemesi ve Kontrol Plan: Planda aadaki konular bulunmaldr: * Bir salgn kontrol ekibinin toplanabilecei koullar, * Uygun sektrlerin (rn. salk, su ve salk koruma (sanitasyon) temsilcilerden oluan salgn kontrol ekibi, * Ekipteki organizasyon ve pozisyonlara zel rol ve sorumluluklar, * Yerel ve ulusal dzeyde bilgi verilen ve danlan yetkililere ynelik dzenlemeler, * Salgnlar inceleme ve mdahale etmek iin mevcut kaynaklar/olanaklar. 2. Yedek Stoklar: Sahadaki yedekler, olas salgnlara mdahale etmede kullanlacak malzemeleri iermelidir. Byle stoklarda unlar bulunabilir: Azdan sv tedavisi (oral rehidratasyon) iin hazrlanm tuzlar, damar ii svlar, antibiyotikler, alar ve tbbi sarf malzemeleri. Viral hepatit ve HV'in yaylmnn nlenmesi iin tek kullanmlk / kendi kendini imha eden enjektrler ve gvenli ine kutular hazr bulunmaldr. Baz durumlarda hazr paketlenmi kolera kiti de bulundurulabilir. Menenjit as gibi baz stoklar sahada tutmak pratik olmayabilir. Yakn gelecekte bu kalemlerin hzla bulunabilmesi iin hzl nakliyat ve depolama ilemleri nceden belirlenmelidir. 3. Referans Laboratuarlar: Daha ayrntl testlere yardmc olabilecek (rn. igella iin antibiyotie duyarllk testi, Krm Kongo kanamal ateinin serolojik tans) blgesel ya da uluslararas bir referans laboratuar da tespit edilmelidir. 4. Tama Vasatlar ve Hzl Testler: Numune materyalleri (rn. makat iin pamuklu ubuk) ve tama vasatlar (rn. kolera, igella, E. Coli ve Salmonella iin Cary-Blair, Amies' ya da Stuarts' ortam; menenjit iin Translocate) sahada bulunmal ya da kolayca bulunabilecek olmaldr. Ayrca stma ve menenjit de dahil sahadaki birok bulac hastaln tansn dorulamada yararl olabilen birok yeni hzl testler de mevcuttur. Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 5: Salgn Tespiti, ncelemesi ve Mdahalesi Bulac hastalklarn salgnlar zamannda ve etkin biimde tespit edilir, incelenir ve kontrol edilir.
87

Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Salk bilgi sistemi (SBS) bir erken uyar bileeni ierir (klavuz notlar 1-2). * Bildirimden itibaren 24 saat iinde salgn incelemesi balatlr. * Salgn, baz yksek riskli gruplarn belirlenmesine ynelik olarak zamana, yere ve kiiye gre tanmlanr. Hem bireylerin hem de verilerin gvenliini korumak iin yeterli nlemler alnr. * Hastala zg uygun kontrol nlemleri mmkn olduunca abuk hayata geirilir (klavuz notlar 3-4). * Olgu lmllk hzlar (fatalite) kabul edilebilir dzeylerde tutulur (klavuz notu 5): Kolera: % 1 ya da daha az igella dizanterisi: % 1 ya da daha az Tifo: % 1 ya da daha az Meningokokal menenjit: Deiir (klavuz notu 5). Klavuz Notlar 1. Enfeksiyon Hastalk Salgnlar in Erken Uyar Sistemi: Byle bir sistemin anahtar bileenleri aadakileri ierir: Raporlama iin tm salk birimlerine datlm vaka tanmlar ve eik deerleri Toplum iinden olas salgnlar tespit edip bildirmek iin eitilmi kamu sal alanlar pheli salgnlarn tespitten sonra 24 saat iinde salk sisteminin bir sonraki uygun basamana bildirilmesi lgili salk yetkililerinin hzla haberdar edilmesini salamak iin kurulmu iletiim sistemleri, rn. telsiz, telefon. 2. Bir Salgnn Varlnn Dorulanmas: Bir salgnn var olup olmadn belirlemek her zaman kolay deildir ve her hastalk iin aka tanmlanm salgn eik deerleri yoktur. * Tek bir vakann salgn gstergesi olabilecei hastalklar: Kolera, kzamk, sarhumma, igella, viral hemorajik ateler. * Meningokokal menenjit: 30.000'in zeri nfuslarda, bir haftada 15 olgu/100.000 kii, bir salgna iaret eder. Ancak, yksek salgn riskinde (yani 3+ yl boyunca hi salgn olmam ve alanmlk oran < % 80), bu eik haftada 10 olgu/100.000'e der. 30.000'den az nfuslarda, bir haftada be yeni olgu grlmesi ya da haftalk bir sre iinde olgu saysnn iki katna kmas bir salgn olduunu dorular. * Stma: Daha az zellikli tanmlar vardr. Ancak, yln o dneminde tanml bir alandaki nfusta beklenenin stnde bir olgu art bir salgna iaret edebilir. 3. Salgn Kontrol: Salgna neden olan etkenin geiini durdurmak iin zel kontrol nlemleri gelitirilmesi gerekir. ou zaman, etken hakknda nceden var olan bilgi, zellikli durumlar iin uygun kontrol nlemlerinin tasarlanmasnda ynlendirici olabilir. Genelde mdahale etkinlikleri aadakileri ierir: Kaynan Kontrol. Su kalitesinin ve miktarnn iyiletirilmesi (rn. kolera), uygun tan ve tedavi (rn. stma), yaltm/tecrit (rn. dizanteri), hayvan rezervuarlarn kontrol etme (rn. veba, Lassa atei) gibi mdahaleler olabilir. Hassas Gruplarn Korunmas: Baklama (rn. kzamk, menenjit, sarhumma), kemoprofilaksi (rn. hamile kadnlarda stmann nlenmesi), beslenmenin iyiletirilmesi (akut solunum enfeksiyonlar) gibi mdahaleler olabilir. Geii Engellemek. Hijyen gelitirme (rn. az-dk yoluyla yaylan tm hastalklar), vektr/tayc kontrol (rn. stma, denj hummas) gibi mdahaleler olabilir.
88

4. Vektr Kontrol ve Stma: Bir stma salgn srasnda, kapal meknda ilalama ve ilal cibinlik datm programlar gibi vektr kontrol nlemleri entomolojik (bcekbilimsel) deerlendirmelerle ve uzmanlarn klavuzluunda yrtlmelidir. Bu mdahaleler, afetin ilk evresinde bulunamayabilecek nemli lojistik destek ve takip gerektirir. Hlihazrda ilal cibinlik kullanm dzeyinin yksek olduu (> %80) toplumlarda cibinliklerin hzla yeniden ilalanmas bulamann durmasna yardmc olabilir. 5. Olgu lmllk Hzlar: Olgu fatalite hzlar bu belirtilen dzeyleri aarsa, kabul edilebilir dzeylerde tutulmasn salamak iin kontrol nlemlerinin acil bir deerlendirmesine giriilmeli ve dzeltici admlar atlmaldr. 6. Meningokokal Menenjit in Olgu Fatalite Hzlar: Meningokokal menenjit iin kabul edilebilir olgu fatalite hzlar genel balama ve salk hizmetlerine eriime bal olarak deiiklik gsterir. Genelde salk kurumlar mmkn olduunca dk bir olgu fatalite hzlar hedeflemelidir, ancak salgnlar srasnda % 20'ye kadar kabilir. * Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 6: HIV/AIDS HIV/AIDS vb. hastalklarn (Hepatit B) bulamasn nlemek iin insanlar asgari bir hizmet paketine eriime sahip olmaldr. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) Afet durumunda insanlar aadaki temel hizmet paketine eriebilmelidir: Bedava erkek kondomlar ve doru kondom kullanmnn gelitirilmesi Acil servis ve salk hizmeti ortamlarnda iyatrojenik (nedeni bilinmeyen) / nosokomiyal (hastane enfeksiyonlar) bulamay engellemek iin evrensel nlemler Gvenli kan temini Bireylerin kendilerini HIV'in geiinden koruyabilmek iin adm atabilmelerini salayacak gerekli bilgi ve eitim Cinsel yolla bulaan hastalklarn (CYBH) bulgulara ynelik olgu ynetimi Cinsel iddetin sonularnn nlenmesi ve ynetimi HIV/AIDS'le yaayanlar iin temel salk hizmetleri. Afet sonras evrede HIV kontrol hizmetlerinin alann geniletmek iin planlar balatlr (klavuz notu 1). Klavuz Notu 1. HIV kontrol: afetlerin sonras ve rehabilitasyon evresinde HIV kontrol etkinliklerinin genilemesi, yerel gereksinimlere ve koullarn deerlendirilmesine dayandrlacaktr. Halkn, zellikle de HIV/AIDS'le yaayanlarn ve onlara bakanlarn, programn tasarm, uygulanmas, izlenmesi ve deerlendirilmesine katlm, programn baars iin ok nemlidir. lk aamada gerekletirilmi hizmetlerin yan sra, daha kapsaml gzetim, nleme, tedavi, bakm ve destek hizmetleri balatlmaldr. Damgalanmay azaltmak ve insanlar ayrmclktan korumak iin dzenlenen koruma ve eitim programlar, mmkn olur olmaz gerekletirilmelidir.

ASGAR STANDART 3: BULAICI OLMAYAN HASTALIKLARIN KONTROL

Bulac olmayan hastalklara bal olarak hastalk ve lmlerde art, birok afetin ortak zelliidir. Bunun balca sebebi, deprem ve kasrga gibi aniden balayan doal afetlerden sonra, yaralanmadr. Fiziksel iddete bal yaralanmalar da tm karmak acil durumlarla birliktedir ve bu tr krizlerde ar lmlerin balca nedeni olabilir. Afetzedelerin reme sal (S) gereksinimleri, cinsiyete bal iddet, hamilelik ve acil doumla ilgili bakm gereksinimleri ve pek ok toplumda temel S hizmetlerinin bile ok snrl olmas gibi sorunlar son yllarda artan derecede ilgi grmektedir. Daha iyi S programlarna olan gereksinim pek ok afet tr iin geerlidir. Sayya dkmek g olsa da, zihinsel salk ve psikososyal sorunlar, her tr afet ve afet sonras ortamyla ilikili olabilir. Afetlere bal korkular, kayplar, gelecekle ilgili belirsizlikler ve dier stres kaynaklar insanlar artan psikiyatrik, psikolojik ve toplumsal sorunlarla ilikili risklerle kar karya brakabilir. Son olarak, kronik hastalklarda akut yan etkilerin grlme sklnda afetlere bal art olduunu gsteren bulgular vardr. Bu yan etkiler genellikle devam eden tedavi krlerinin kesintiye uramasna baldr. Ancak eitli baka stres kaynaklar da kronik tbbi durumun akut olarak ktye gidiini hzlandrabilir. Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 1: Yaralanma Yaralanmalarn ynetimi iin insanlar uygun hizmetlere eriebilmelidir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * ok fazla sayda yaralnn olduu durumlarda; deerlendirme, nem srasna gre derecelendirme, temel canlandrma ve sevk konusunda salk hizmeti verenlere yol gstermek iin standartlam bir triyaj 3 sistemi kurulur (klavuz notlar 1-2). * lkyardm ve temel canlandrma giriimlerinin yrtlmesi iin standart klavuzlar oluturulur (klavuz notu 3). * Yaral hastalarn, ameliyat dahil gelimi bakm hizmetlerine sevki iin standart protokoller oluturulur. Hastalarn sevk birimlerine ulam iin uygun tama hizmetleri organize edilir. * Travma ve cerrahi bakm hizmetleri sadece uygun uzmanlk ve kaynaklara sahip kurumlar tarafndan oluturulur (klavuz notu 4). * ok fazla sayda yaral hasta olmas olasl tayan durumlarda, ilgili salk birimleri iin oklu yaralanmalarn ynetimine ynelik acil durum planlar gelitirilir. Bu planlar semt ve blge bazndaki planlarla ilikilendirilmelidir. Klavuz Notlar 1. Travma Hizmetlerinin nem Srasna Gre Dzenlenmesi: ou afette klinik bakma gereksinim duyacak yaral saysn tespit etmek mmkn deildir. Depremler gibi aniden balayan doal afetlerden sonra, canl olarak kurtarlanlarn % 85-90' genelde 72 saat iinde yerel acil durum personeli ya da komular ve aileleri tarafndan kartlr. Bu yzden, kurtarma operasyonlarnda afet olasl yksek blgelerde en nemli vurgulardan biri, yerel halk ilk bakm salamak zere hazrlamak olmaldr. ncelikli salk mdahalelerinin, nlenebilecek ar lmleri azaltmak iin tasarland unutulmamaldr. Silahl atmada en iddetli travmalara bal lmler, salk birimlerinden uzak, gvensiz blgelerde gerekleir ve bu yzden genellikle tbbi bakmla engellenemezler. Sivil halk korumay amalayan mdahalelerin bu lmleri engellemesi gerekir.
3 Triyaj: Toplu yaralanmalarda tedavi ve sevk nceliinin belirlenmesi iin yarallarn/hastalarn acil nemlerine gre derecelenerek ayklanmas.

*Caritas Internationalis yeleri, kondom kullanmnn gelitirilmesiyle ilgili olduundan dolay Bulac Hastalklarn Kontrol blmndeki standart 6'y onaylayamazlar. Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol blmndeki, Asgari lk Hizmet Paketi'ne (AHP) ilikin standart 2'yi de onaylayamazlar. Ayn ekilde, Caritas Internationalis yeleri, kondom kullanmyla ya da bu el kitabnn baka yerlerinde geebilen AHP'le ilgili standartlar onaylayamaz.

89

90

atma srasnda uygulanan salk mdahaleleri, iddete bal yaralanmalarn insidansnn artt durumlarda bile topluma dayal halk sal ve temel salk hizmetlerine odaklanmaldr. 2. Triyaj: Triyaj hastalarn, yaralanma ya da hastalklarnn iddetine gre snflandrma ve eldeki kaynaklar ve hastalarn yaam anslarna gre tedavi nceliklerini belirleme ilemidir. Triyajn altnda yatan ilke, snrl kaynaklar en fazla sayya en iyi salk yarar salayacak ekilde paylatrmaktr. Triyaj ille de en ciddi ekilde yaralanm kiilere ncelik verilmesi demek deildir. Snrl kaynaklar ve ok sayda yaralnn olduu bir ortamda, ar, yaam tehdit eden yaralanmalar, kurtarlma ans daha fazla olan yaralanmalardan daha dk ncelie sahip olabilir. Standartlam bir triyaj sistemi yoktur ve uluslararas eitli sistemler kullanlmaktadr. ou sistem yaralanmay iki ila be snfta toplar, drtl snflandrma ise en sk kullanlandr. 3. lkyardm ve Temel Tbbi Bakm: Salt travma ve cerrahi bakm hizmetleri zellikle kaynaklarn kt olduu ortamlarda kolayca eriilebilir olmayabilir. Ancak ilkyardm, temel canlandrma ve cerrahi mdahale gerektirmeyen giriimlerin ar yaralanmalar iin bile hayat kurtarc olabildiini not etmek nemlidir. Hava yolunun temizlenmesi, kanama kontrol ve damar ii sv vermek gibi basit ilemler, hayati tehlikesi olan yarallarn bir sevk merkezine naklinden nce durumlarnn kontrol altna alnmasna yardmc olabilir. Bu yzden, salanan ilk tbb ynetimin kalitesi hastann hayatta kalma ansn ciddi ekilde etkileyebilir. Yarann temizlenme ve pansuman, antibiyotik ve tetanos profilaksisi4 vermek gibi cerrahi giriim iermeyen dier ilemler de nemlidir. Pek ok ar yaral hasta, uygun ilkyardm, tbb bakm ve hemirelik bakm salanrsa ameliyat olmadan gnlerce, hatta haftalarca hayatta kalabilir. 4. Travma ve Cerrahi Bakm: Btn salk alanlar hastalara ilkyardm ve temel canlandrma yapabilmelidir. Ayrca stratejik noktalarda hayat kurtaran triyaj kapasitesi ve bunun bir sevk sistemine balants da nemlidir. Ancak kesin travma bakm ve sava cerrahisi, az sayda kurumda bulunan zel eitim ve kaynak gerektiren uzmanlk alanlardr. Uygun olmayan ya da yetersiz cerrahi tedavi, hibir ey yaplmamasndan daha zararl olabilir. Bu yzden yalnzca ilgili uzmanla sahip organizasyonlar ve profesyoneller bu deneyim gerektiren hizmetleri yrtmelidir. Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 2: reme Sal nsanlar reme sal ihtiyalarna cevap verebilecek Asgari lk Hizmet Paketi'ne (AHP) eriebilmelidir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Yetkili salk makamyla grlerek AHP'in egdmn ve hayata geirilmesini kolaylatracak bir rgt(ler) ya da birey(ler) belirlenir (klavuz notu 1). * Salk kurumlar tarafndan, ilgili sektrlerle, zellikle de koruyucu ve toplum sal hizmetleriyle egdml olarak cinsiyet temelli iddeti (CT) nlemek ve sonularn ynetmek zere admlar atlr (klavuz notu 2). * Salk hizmetlerine, koruma ve gvenlik memurlarna bildirilen cinsel ve dier CT olgularnn says izlenir ve grevli CT kuruluuna (ya da kurulularna) rapor edilir. Veri toplama ve incelemede gizlilik kurallar uygulanr. * HIV/AIDS'in tanmasn nlemek iin asgari hizmet paketi hayata geirilir. * Belli bir zaman dilimindeki tahmini doum saysna gre yeterli sayda temiz doum kitleri bulundurulur ve hamile olduu anlalan kadnlara ve geleneksel ebelere evde temiz artlarda doum yaplabilmesi iin datlr.
4 Profilaksi: Hastalk olumadan nce ila veya eitli tbbi nlemler alarak koruma.

* Yeterli sayda ebe doum kitleri (UNICEF ya da edeeri), temiz artlarda ve gvenli doumlar yaplmasn salamak iin salk birimlerine datlr. * Doumlarla ilgili acil durumlar ynetmek iin, resmi ebeleri ve geleneksel ebeleri de dhil ederek standart bir sevk sistemi kurulur ve toplum iinde gelitirilir. Hastalarn sevk birimlerine ulam iin uygun tatlar ayarlanr (klavuz notu 3). * Birinci basamak salk hizmetlerine entegre edilmi geni apl reme sal hizmetlerinin mmkn olduunca abuk uygulanmas iin planlar balatlr (klavuz notu 4). Klavuz Notlar 1. Asgari lk Hizmet Paketi: AHP, afetin ilk evrelerinde afetzedelerin reme sal (S) ihtiyalarna yant vermek zere tasarlanmtr. AHP yalnzca bir donanm ve malzeme seti deil, bir dizi zel salk etkinliidir. Hedefleri: Egdmn ve hayata geirilmesini kolaylatracak bir rgt(ler) ya da birey(ler) belirlemek, cinsiyet temelli iddeti nlemek ve sonularn ynetmek, HIV'in tanmasn nlemek, yenidoan ve anne lmleri ve hastalklarn nlemek ve kapsaml S hizmetlerinin salanmasn planlamak. BMNF (Birlemi Milletler Nfus Fonu) S kiti, AHP'nin hayata geirilmesini kolaylatrmak iin zel olarak tasarlanmtr. Her basamaktaki bakm dzeylerinde (salk oca, salk merkezi ve sevk merkezi) kullanlabilen 12 alt kitlik bir seriden oluur. 2. Cinsiyet Temelli iddet (CT): Birok karmak acil durumun, hatta birok doal afetin genel zelliidir. Tecavz, ev ii iddet, cinsel smr, zorla evlendirme, fuha zorlama, insan ticareti ve insan karma gibi istismarlar ierir. CT'nin nlenmesi ve ynetimi, topluluk yeleri arasnda ve kurumlar arasnda ibirlii ve egdm gerektirir. Salk hizmetleri cinsel saldrdan kurtulanlarn tbbi ynetimini, gizlilii gzeten danmanl ve dier uygun bakm hizmetleri iin sevk edilmesini iermelidir. Yerleim yerlerinin planlar, temel ihtiya maddelerinin datm ve salk hizmetleri ve dier programlara eriim, CT ihtimalini azaltacak ekilde tasarlanmaldr. Afetzedelerin, zellikle ocuklarn ve genlerin yardm kuruluu alanlar, askeri personel ve nfuzlu mevkideki dierleri tarafndan cinsel smrs etkin biimde engellenmeli ve kontrol edilmelidir. Dzenleyici kurallar gelitirilmeli ve herhangi bir iddete ynelik disiplin nlemleri oluturulmaldr. 3. Acil Doum Bakm Hizmetleri: Hamile kadnlarn yaklak % 15'inde temel doum bakm gerektiren istenmeyen yan etkiler (komplikasyonlar) geliebilir ve hamile kadnlarn % 5 kadar, sezaryen dhil eitli cerrahi giriimlere gereksinim duyar. Temel doum bakm hizmetleri bir an nce olarak salk merkezi dzeyinde oluturulmal ve ilk deerlendirme, fetusun salk deerlendirmesi, epizyotomi (normal doum kolaylatrmak iin uygulanan cerrahi bir giriim), kanama ynetimi, enfeksiyon ynetimi, eklampsi 5 ynetimi, oul doum, bebein doumda ters gelii, vakumla doum yardm ve snnet edilmi kadnlar iin zel bakm iermelidir. Kapsaml temel doum bakm bir an nce sevk hastanesinde hazrlanm olmal ve sezaryen operasyonu, laparotomi6, rahim az ve nc derece vajinal yrtklarn onarm, gvenli olmayan dklerle ilgili yan etkilerin bakmn ve gvenli kan naklini de iermelidir. 4. Kapsaml reme Sal Hizmetleri: Salk kurulular kapsaml S hizmetlerinin sonradan birinci basamak salk hizmetlerine entegrasyonu iin plan yapmaldr. S hizmetleri ayr, dikey programlar olarak oluturulmamaldr. AHP'de belirtilen giriimlere ek olarak, kapsaml, entegre S hizmetlerinin dier unsurlar arasnda gvenli annelik, aile planlamas ve danmanl, kapsaml CT hizmetleri, CYBH'lerin ve HIV/AIDS'in kapsaml ynetimi, genliin spesifik S ihtiyalar ve izleme ve srveyans vardr.
5 Eklampsi: zellikle gebeliin son aylarnda grlen yksek tansiyon, eitli nrolojik belirtiler ve komaya kadar ilerleyebilen bir hastalk. 6 Laparotomi: Karn ameliyat.

91

92

Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 3: Saln Zihinsel ve Toplumsal Ynleri Akl hastal oranlarn, sakatl ve toplumsal sorunlar azaltabilmek iin insanlarn sosyal hizmetlere ve akl sal hizmetlerine eriimi olmaldr. *Temel Sosyal Mdahale Gstergeleri 7 (klavuz notlarla birlikte okunmal) Afetin akut (iddetli) evresinde arlk sosyal mdahalelerde olmaldr. * nsanlarn afet ve beraberinde yrtlen kurtarma almalar hakknda srekli, gvenilir bilgi akna eriimi olur (klavuz notu 1). * Normal kltrel ve dini etkinlikler (ilgili ruhani grevliler ve din grevlileri tarafndan dzenlenen yas trenleri dahil) srdrlr ya da yeniden balatlr. nsanlar cenaze trenlerini yrtebilir (klavuz notu 2). * Kaynaklar izin verir vermez ocuk ve ergenler resmi ya da gayr resmi eitim ve normal elence faaliyetlerine kavuur. * Yetikin ve ergenler, acil kurtarma almalar gibi somut, anlaml, genel ilgi gren etkinliklere katlabilir. * Aileden ayr dm ya da yetim kalm ocuklar, ocuk askerler, dullar, yallar ya da dierleri yalnz kalm kiilerin toplumsal alara dhil olmasn kolaylatran etkinliklere eriimleri salanr. * Gerektiinde insanlar ve aileleri kavuturmak iin bir izleme hizmeti kurulur. * nsanlar yerinden edildiklerinde, yerleim yerleri aileleri ve topluluklar bir arada tutmay hedefleyecek ekilde dzenlenir. * Dini yerlerin, okullarn, su salama noktalarnn ve sanitasyon tesislerinin nereye yerletirilecei ile ilgili kararlarda topluma danlr. Yerinden edilmi kiilerin yerleim yerleri elence ve kltrel alanlar ierecek ekilde tasarlanr. Temel Psikolojik ve Psikiyatrik Mdahale Gstergeleri (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Travmatik stres kaynaklarna maruz kalma sonras akut ruhsal sknt yaayan kiiler salk hizmet birimlerinde ve toplumda psikolojik ilkyardma eriir ( klavuz notu 3). * Acil psikiyatrik yaknmalara ynelik bakm birinci basamak salk hizmetleri yoluyla salanr. Temel ila listesiyle uyumlu temel psikiyatrik ilalar birinci basamak salk hizmet birimlerinde bulunur (klavuz notu 4). * nceden psikiyatrik rahatszlklar olan bireyler ilgili tedaviyi almaya devam eder ve ilalar zararl, ani bir biimde kesmekten kanr. Psikiyatrik gzetim hastanelerindeki hastalarn temel ihtiyalar karlanr. * Afet uzun sreli hale gelirse, afet sonras aama iin daha geni apl, toplum temelli psikolojik mdahale planlar balatlr (klavuz notu 5). Klavuz Notlar 1. Bilgi: Bilgiye eriim yalnzca bir insan hakk deildir, ayn zamanda gereksiz toplumsal endieleri ve skntlarn da azaltr. Afetin doas ve iddeti ve halkn fiziksel gvenlii iin yaplan almalar hakknda bilgi salanmaldr. Ayrca halk, devlet, yerel makamlar ve yardm kurulular tarafndan yrtlen zel kurtarma etkinlikleri ve yerleri hakknda da bilgilendirilmelidir. Bilgi, risk iletiimi ilkelerine gre yaylmaldr, yani karmak olmamal (blgedeki 12 ya dzeyindekilerin anlayabilecei ekilde) ve empatik (afetten kurtulanlarn durumlarna uygun bir anlayla) olmaldr.
*Sosyal ve psikolojik gstergeler birbirinden ayr ele alnmaktadr. Sosyal mdahale terimi, asl olarak sosyal etkileri amalayan etkinlikler iin kullanlmaktadr. Psikolojik mdahale terimi, birincil olarak psikolojik (ya da psikiyatrik) bir etki yaratmay amalayan mdahaleler iin kullanlmaktadr. Sosyal mdahalelerin ikincil psikolojik etkileri olduu ve psikolojik mdahalelerin de ikincil sosyal etkileri olduu durumlarn psikososyal terimiyle ifade edildii bilinmektedir.

2. Gmme lemleri: Aileler sevdiklerine veda etmek iin, kltrel olarak uygunsa yaknlarnn llerini grme seeneine sahip olmaldr. lenlerin trensiz gmlmelerinden kanlmaldr. 3. Psikolojik lkyardm: Gerek genel halk arasnda, gerekse yardm alanlar arasnda travmatik stres kaynaklarna maruz kalma sonras yaanan akut skntlarla ba etmenin en iyi yolu, aadaki psikolojik ilkyardm ilkelerine uymaktr. Bu, konumaya zorlamayan, dinlemeye odaklanm, temel, karsndakinin snrlarna girmeyen, faydac bir bakm, gereksinimlerin deerlendirildiinden ve temel gereksinimlerin karlandndan emin olmay, zel birinin refakatini tevik etmeyi ama buna da zorlamamay ve daha fazla zarardan korumay gerektirir. Bu trden ilkyardm hem gnlllere hem de profesyonellere abucak retilebilir. Salk alanlar, bamllk riskinden tr yaygn olarak benzodiazepin reetesi yazmaktan kanmaldr. 4. Acil Psikiyatrik Yaknmalarn Bakm: Acil bakm gerektiren psikiyatrik salk sorunlar unlar ierir: Kendine ya da bakalar iin tehlikeli olma, psikozlar, ar depresyon ve mani. 5. Toplum Temelli Psikolojik Mdahaleler: Mdahaleler mevcut hizmetlerin deerlendirilmesi ve sosyokltrel balamn anlalmas zerine temellendirilmelidir. Bireylerin ve topluluklarn kendi durumlarnn kontroln yeniden kazanabilmelerine yardm edecek ekilde ilevsel, kltrel mcadele mekanizmalarn iermelidir. Mmkn olan durumlarda toplum liderleri ve yerli ifaclarla ibirlii nerilir. Toplum temelli "kendine yardm" gruplar tevik edilmelidir. Sosyal hizmet grevlileri, youn i yk olan salk alanlarna yardm etmek ve hassas ve aznlk gruplarna bakm hizmeti gtrmek zere eitilmeli ve denetlenmelidir. Bulac Olmayan Hastalklarn Kontrol Standard 4: Kronik Hastalklar Kronik hastalklarn yksek lm oranlarna yol at nfuslarda, insanlar lm nlemeye ynelik temel tedavilere eriebilir. Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Tedavinin ani olarak kesilmesinin lmle sonulanmas olasl yarataca kronik hastalklar olan bireyler iin hazrlanan programlar arasnda egdm salamak iin belli bir kurulu (ya da kurulular) tayin edilir (klavuz notu 1). * Bu tr kronik hastalklar olan bireyler etkin biimde belirlenir ve kayt altna alnr. * Kronik hastalklarn rutin, devam eden tedavisine ynelik ilalar, temel ilalar listesinde belirtilmi olmalar kouluyla birinci basamak salk hizmetleri araclyla salanr. Klavuz Notlar 1. Kronik Hastalklar: Afetler srasnda kronik hastalklarn ynetimi hakknda genel olarak kabul grm bir klavuz daha nce oluturulmamtr. Hastalarn nceden kronik rahatszlklar iin devam eden tedaviye eriebildikleri lkelerdeki karmak acil durumlarda, diyaliz bamls kronik bbrek yetmezlii, insline baml diyabet ve baz ocukluk kanserleri gibi, tedavide ani bir kesintinin lmle sonulanmasnn olas olduu kronik hastalklara ncelik verilmitir. Bunlar yeni programlar deil, hayat kurtaran tedavilerin bir devamyd. Gelecekteki afetlerde kronik hastalklar iin baka programlar da uygun olabilir. Eer halk bu tedavilere afetten nce de eriemiyorsa, kurtarma almalar srasnda kronik hastalklarn ynetimi iin yeni tedavi rejimleri ya da programlar balatmak uygun deildir. Kronik hastalklarn rutin, devaml ynetimi, temel ilalar listesini kullanarak birinci basamak salk hizmetleri araclyla salanabilmelidir.
94

93

ASGAR STANDART: ETM HZMETLER

rgn eitimin srekliliinin salanmas afet ortamnda nemini kaybetmemektedir.

BLM 6: ETM HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR

GR Afetlerde Eitim Hizmetlerinin nemi Toplumun refahnn devamll iin eitim kilit rol oynamaktadr. Ayrca dier sektrlerdeki nlemlerin benimsenmesi ve doru uygulanmas iin eitim byk nem tamaktadr. Bu nedenle afet ortamnda yaamsal nceliklerin, eitim hizmetlerini engellememesine, eitimin aksatlmadan srdrlmesine nem verilmesi gerekmektedir.

Eitim Hizmetleri Standard 1: Psikososyal Gereksinimlere Ynelik retmen Eitimi Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Eitim-retimin gerektii gibi devam etmesi desteklenir. * Devam eden eitim- retimle psikososyal destek de salanr. * Ileri destek iin ynlendirme sistemi kurulur. * retmenlere ve dier alanlara fiziksel ve psikososyal gereksinimleri iin destek verilir. * Normale dn vurgulanr. Klavuz Notlar 1. Psikososyal ilk deerlendirme yaplmaldr. 2. lk deerlendirmede rencilerin kar karya kaldklar farkl travmatik olaylar snflandrlmaldr. 3. Travma sonras bozukluklar ile ilgili belirtiler incelenmeli, bu soruna ynelik gerekli yardm ulatrlmaldr. 4. Ortamda yardm salayacak kii ve organizasyonlar saptanmal, desteklenmelidir. Eitim Hizmetleri Standard 2: Mfredat ve Snavlar Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Mfredat gncellenir, ilgi salanr. * Mfredat eitlik ve dier evrensel deerleri yanstr. * rencilerin karne almalar ve mezun olmalar desteklenir. Klavuz Notlar 1. Mfredat konular belirlenmeli, gncellenmelidir. 2. rencilerin acil durumdaki temel ihtiyalarn karlayacak bilgiler (salk eitimi, kara maynlarndan korunma vb.) mfredatta yer almaldr. 3. Mfredat, blgesel veya uluslararas mfredatla karlatrlmal, eksik varsa tamamlanmal, gerekiyorsa tercme destei salanmaldr. 4. Mfredat, iddet, kin, nefret, ayrmclk veya dmanlk konular asndan incelenmeli ve varsa bu tr konular mfredattan karlmaldr. 5. Eitim materyalleri derlenip, oaltlmaldr. 6. renciler iin mfredata uyumlu alma kitaplar salanmaldr. 7. Mfredat, bir st okula (niversiteye) gitmek iin snav zorunluluu varsa, bu snavdaki konular da iermelidir. 8. Bu tr snavlarn yaplabilmesi iin ortam (salon, malzeme vb.) salanmaldr. 9. Snav bedelleri iin kaynak salanmaldr. 10. retmenlerin rencileri bu snavlara hazrlayabilmeleri iin rnek soru rehberi vb. yardmc materyel salanmaldr. Eitim Hizmetleri Standard 3: Mfredatn Uyarlanmas Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Toplumdaki paydalar belirlenir, en st dzeyde katlm salanr. * Mfredat birlikte gzden geirilir.

96

* Herkesin hemfikir olduu konulara ncelik verilir. * Mfredatn rencilerin gereksinimlerine yant verebilmesine zen gsterilir. Klavuz Notlar 1. Mevcut mfredat incelenmelidir. 2. Her snfa uygun ve tm konular ieren mfredat olmaldr. 3. Mfredat ders kitaplaryla uyumlu olmaldr. 4. retmenler ve okul ynetiminde mfredat bulunmaldr. 5. Mfredat retmenlerin derslerini hazrlamalarna, yakn ve uzak dnemli planlama yapabilmelerine uygun olmal, eitim iin zel teknikler iermelidir. Eitim Hizmetleri Standard 4: Tamamlayc Eitimler Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Eitim programlar alannda uzman kiiler tarafndan hazrlanr. Bu konu iin gnll eitmenler tercih edilir ve eitim takvimi hazrlanr. * Hedef grubun zel eitim ihtiyac dikkate alnr. * Yurttalk bilgisi vb. gnlk yaamda gereksinim duyulan konular da yer alr. Klavuz Notlar 1. Toplumda temel salk sorunlarn, balca hastalk ve lm nedenlerine kar nlemleri de ieren salk eitimi verilmelidir. 2. Farkl hedef gruplarn farkl gereksinimlerine ynelik salk eitimi uyarlanmaldr. 3. Bu eitim okuma yazma bilmeyen veya farkl dilleri konuan kiilere de verilmelidir. Eitim Hizmetleri Standard 5: Okul ncesi Eitim Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Yer ve malzeme salanr. * Zaman ayrlr, gven ve konuma ortam salanr. * Oyun oynamak iin frsatlar yaratlr. * Ebeveyn katlm salanr. Klavuz Notlar 1. Afet ncesindeki okul ncesi eitim durumu incelenmelidir. 2. Eitime besin destei salanmaldr. 3. Eitimin zel sektr veya devlet eliyle verilmesi belirlenmelidir. 4. Ebeveynlerin, genlerin, gnlllerin bu eitimde yer almalar salanmaldr. 5. retmenlerin bu eitimde yer almas salanmaldr. Eitim Hizmetleri Standard 6: Katlm Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * Yardm ederken zarar vermemeye dikkat edilir. * Tm katlmclara eit davranlr. * Toplumdaki ayrmclk vb. yapya kar ezber bozucu yaklam salanr.. Klavuz Notlar 1. rgn eitime katlmayanlar aratrlmaldr. 2. Aznlk gruplarnn eitime katlmasn engelleyen fiziksel, finansal vb. engeller olup olmadna baklmaldr.

3. Farkl eitimler de (meslek edindirme, yaam becerileri, dil vb.) katlm ynnden incelenmelidir. Eitim Hizmetleri Standard 7: Zor Koullardaki ocuklar Temel Gstergeler (klavuz notlarla birlikte okunmal) * ocuklarn gvenlii salanr. * Mfredat ocuklarn gnlk ihtiyalarn destekler. * Eitime ulamann nndeki engeller kaldrlr. Klavuz Notlar 1. ocuklarn yaad, uyuduu yerler gz nnde bulundurulmaldr. 2. ocuklarn salk durumu, salk hizmetlerine eriimi dikkate alnmaldr. 3. ocuklarn beslenme, giyinme durumlarna baklmaldr. 4. ocuklarn karlaabilecei fiziksel, sosyal, psikolojik, cinsel istismar riskine dikkat edilmelidir. 5. ocuklarn eitiminin srekliliine dikkat edilmelidir. 6. Yeterince oyun oynama alanlarnn olmasna dikkat edilmelidir. 1 Salk problemlerinin izlenmesi amacyla "srekli ve sistematik olarak veri toplanmas, analizi, yorumlanmas ve konuyla ilgili kiilere datlmas" olarak tanmlanr. 2 Belli bir sre iinde bir toplumdaki salam kiilerin belirli bir hastala yakalanma olasldr. Bu hz, belirli bir sre iinde grlen yeni vaka saysnn, risk altndaki kii saysna blnmesiyle elde edilir. 3 Toplu yaralanmalarda tedavi ve sevk nceliinin belirlenmesi iin yarallarn/hastalarn acil nemlerine gre derecelenerek ayklanmas. 4 Hastalk olumadan nce ila veya eitli tbbi nlemler alarak koruma 5 zellikle gebeliin son aylarnda grlen yksek tansiyon, eitli nrolojik belirtiler ve komaya kadar ilerleyebilen bir hastalk. 6 Karn ameliyat 7 Sosyal ve psikolojik gstergeler birbirinden ayr ele alnmaktadr. 'Sosyal mdahale' terimi, asl olarak sosyal etkileri amalayan etkinlikler iin kullanlmaktadr. 'Psikolojik mdahale' terimi, birincil olarak psikolojik (ya da psikiyatrik) bir etki yaratmay amalayan mdahaleler iin kullanlmaktadr. Sosyal mdahalelerin ikincil psikolojik etkileri olduu ve psikolojik mdahalelerin de ikincil sosyal etkileri olduu durumlarn 'psikososyal' terimiyle ifade edildii bilinmektedir.

97

98

KONTROL LSTELER
BLM 1: TM SEKTRLER N ORTAK GENEL STANDARTLAR 1- Ortak Standartlara Uygunluk Kontrol Listesi BLM 2: SU SALAMA, SANTASYON VE HJYEN DESTEKLEME HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR 1- Su Salama, Sanitasyon Ve Hijyen Destekleme Hizmetleri Kontrol Listesi BLM 3: BESLENME, GIDA GVENL VE GIDA YARDIMINDA ASGAR STANDARTLAR 1- Metodoloji ve Rapor Hazrlama iin Gda Gvenlii Kontrol Listesi 2- Gda Gvenlii Deerlendirmesi Kontrol Listesi 3- Gda Gvenlii Mdahaleleri 4- Beslenmenin Deerlendirilmesi Kontrol Listesi 5- Akut Beslenme Bozukluunun lm 6- A Vitamini ve yot Eksikliinin Toplum Sal in neminin llmesi 7- Beslenme Gereksinimleri 8- Besin Temini Zinciri Ynetim Lojistii Kontrol Listesi BLM 4: BARINAK, YERLEKE VE GIDA-DII KALEMLERDE ASGAR STANDARLAR 1- Barnak, Yerleke ve Gda-d Kalemler ncelikli Keif Kontrol Listesi BLM 5: SALIK HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR 1- Salk Hizmetlerini Deerlendirme Kontrol Listesi 2- rnek Haftalk Srveyans Rapor Formlar 3- lm ve Hastalk Hzlar Hesaplama Formlleri BLM 6: ETM HZMETLERNDE ORTAK STANDARTLAR 1- Eitim Hizmetleri Keif Kontrol Listesi

BLM 1: TM SEKTRLER N ORTAK GENEL STANDARTLAR EK 1- Ortak Standartlara Uygunluk Kontrol Listesi Katlm 1. nsanlarn programlara katlm saland 2. Projede tm gruplar temsil edildi. 3. Deerlendirme ve analiz sonular, ilgili tm rgt ve bireylere bildirildi. 4. Afete mdahale program, d yardm kesildikten sonra da srdrlebilir lk Deerlendirme 1. Deerlendirme ekibi cinsiyet asndan dengeli, ak grev tanml, genel bilgiye sahip, belirli alanlarda uzmanlam teknik grevlilerden oluuyor. 2. lk deerlendirme, afet sonrasnda mmkn olan en ksa sre ierisinde gerekletirildi 3. Bilgiler, birincil kaynaklardan (yardm kuruluu alanlar, yerel grevliler, her iki cinsten de topluluk liderleri vb. ile grmeler ve dorudan gzlemler yoluyla) ve ikincil kaynaklardan (belgeler ve raporlarn, duruma uygun tarihsel bilgilerin deerlendirilmesi yoluyla) saland. 4. lk deerlendirme acil yardmlarn saptanmasn ve daha detayl aratrmalar yaplmas gereken alanlarn belirlenmesini salad. 5. lk deerlendirme insan hayatna ynelik tehditleri ve dier kritik ihtiyalar ieriyor. 6. Rapor tm gruplarn endielerini ve nerilerini iermelidir. 7. Kontrol listeleri kullanld. Mdahale 1. kincil nemdeki maddeler ncelikli yardm engellemedi. 2. Acil ihtiyalar ile afetten etkilenen nfusun srekli ihtiyalar birbirinden ayr tutuldu. 3. Kapasitenin ihtiyatan fazla olduu durumlarda, yerel otoriteye bilgi verildi. 4. Temel ihtiyalarn karlanmasna ynelik kapasitenin yetmedii durumlar bildirildi. 5. Belirlenen kritik ihtiyalar mmkn olan en ksa srede ilgili tm birimlere bildirildi. Hedef Tespiti 1. Hedef tespitinde en zarar grebilir durumda olan insanlarn ihtiyalarna ncelik verildi. 2. Hedef tespitinde zarar grebilir topluluklar da temsil edildi. 3. Hedef tespit kriterlerinde bireyin saygnlnn korunmasna dikkat edildi. 4. nsanlarn tesis ve hizmetlere eriiminin engellenmemesine dikkat edildi. 5. Hedef tespit ve datm sistemleri ihtiyalara gre gncellendi. zleme 1. Bilgiler dzenli olarak gncellendi. 2. Programla dorudan ilgili bilgiler topland ve dier sektr ve kurulularla paylald. 3. Afetten etkilenen nfus ierisindeki tm gruplardan, kltrel adan kabul edilebilir ekilde bilgi toplayabilecek insanlar, izleme sistemine dahil edildi. 4. Sektrler arasnda ibirlii saland. Deerlendirme 1. Program farkl yntemlerle deerlendirildi ve elde edilen sonular karlatrld. 2. Deerlendirme sonrasnda ulalan sonular, yazl raporlara dntrld ve paylald. Yardm Grevlilerinin Yeterlilik Ve Sorumluluklar 1. Yardm grevlileri, artlara uygun teknik niteliklere, yerel kltr ve grenekler konusunda deneyime ve/veya acil durumlara ynelik tecrbeye sahiptir.
100

99

2. Yardm grevlileri kadn, erkek ve ocuklara nasl yaklalacan biliyor; tecavz ve cinsel iddet kurbanlarna ynelik tbbi ya da psikolojik prosedrlere aina. 3. Yardm grevlileri kiisel fayda talep etmedi. Yardm Grevlilerinin Denetimi, Ynetilmesi Ve Desteklenmesi 1. Her kademedeki yneticiler ilgili kurallarn uygulanmasn destekledi ve yasalarla uyumunu salad. 2. nsani yardm kurulular, personelinin niteliklerinden, kabiliyetlerinden ve dzgn bir ekilde eitilip hazrlandndan emin. 3. Acil durum ekipleri kadn, erkek says asndan dengeli bir dalma sahipler. 4. Tm personele gvenlik ve salk konularna ynelik olarak uygun bilgi verildi. 5. Kapasite oluturma/gelitirme abalarna yer verildi. BLM 2: SU SALAMA, SANTASYON VE HJYEN DESTEKLEME HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR HJYEN DESTEKLEME Program Tasarm ve Uygulanmas * Halk sal asndan nemli temel hijyen riskleri belirlendi. * Nfusun tm gruplarnn, kaynak, tesis ve hizmetlere adil eriimi saland. * Gruplarn temsilcileri, planlama, eitim, uygulama, izleme ve deerlendirme aamalarna katld. SU SALAMA Eriim ve Su Miktar * me, yemek piirme ve kiisel hijyen gereksinimleri iin gerekli ve yeterli su saland. * Su datm noktalar yeterli say ve sklkta uyguland. * Su kaynaklar/sistemleri yeterli miktarda suyu srekli/dzenli salamas iin korundu. Su Kalitesi * Datm noktasnda 100 ml suda dk kaynakl organizma bulunmuyor. * Korunan, gvenilir ya da artlm ime suyu kaynaklar bulunuyor. * Datm sonras kirliliinin asgari dzeyde olmas iin gerekli nlemler alnd. * Suyun doru kullanm ve biriktirilmesi iin halk bilgilendirildi. * Borulu su sistemlerinde ve salgn ishal riski durumunda tm su sistemlerindeki su dezenfekte edildi. * Kimyasal (su artma kimyasallar dhil)/radyolojik kirli su kullanm nedenli salk sorunlar saptanmad. Su Kullanm Tesisleri ve Malzemeleri * Yeterince ve uygun su doldurma ve saklama kaplar bulunuyor. * Kiisel hijyen iin yeterli amarhane, banyo, sabun vb. olanaklar saland. DIKI UZAKLATIRMA Tuvaletlerin Tasarm, nas ve Kullanm * Yeterli sayda tuvalet uygun ve gvenli yerlerde konumlandrld. * Ortak ya da umumi tuvaletlerin temizlii ve bakm, uygun ekilde yapld.

HASTALIK TAIYICILARIN (VEKTRLERN) KONTROL Bireysel ve Aile Dzeyinde Korunma * Vektrle bulaan hastalk riski altndaki insanlarn tm bu hastalklarn tanma yollarn ve olas korunma yntemlerini anlad. * Nfusun tm, vektr poplasyonu olumasn/bymesini engelleyecek ekilde dzenlenen barnaklarda uygun vektr kontrol nlemleriyle korunuyor. * nsanlar zel kimyasal ilem grm sineklikleri etkin olarak kullanyor. * Gerektiinde vcut biti kontrol gerekletirildi. * Yataklar ve kyafetler dzenli olarak havalandrlyor ve ykanyor. * Yiyeceklerle sinek, bcek ve kemirgen gibi vektrlerin etkileimine izin verilmiyor. Fiziksel, evresel ve Kimyasal Korunma Tedbirleri * Nfus sivrisineklere en az maruz kalacaklar yerde konumlandrlyor. * Vektr reme blgelerinde mmkn deiiklikler yapld. * Salgn riski/salgn halinde, nfusun youn olduu yerleim yerlerinde etkin sinek kontrol uygulanyor. * Sivrisineklerin poplasyon younluu dk tutuluyor. * Stmaya erken tehis konuyor, hastala yakalanan insanlar hemen tedavi ediliyor. Kimyasal Kontrol ve Gvenlik Tedbirleri * Personele gerekli eitim, zel koruyucu giysi ve ilem sonras ykanma imkan, gzetim/denetim altnda alma ortam saland. * Kimyasal seimi, kalitesi, tanmas, saklanmas, uygulama ekipmanlar ve kullanlan maddelerin gvenle ortadan kaldrlmas uluslararas normlara uygun olarak seildi ve her zaman denetlendi. * Halk, kimyasal kontrol maddelerinin potansiyel riskleri ve uygulamann zaman izelgesi hakknda bilgilendirildi. KATI ATIK YNETM Atklarn Toplanmas ve Uzaklatrlmas * Afetten etkilenenler, kat atk ynetimi programnn tasarm ve uygulama srecine dhil edildi. * Evsel atklar, p kutularna konuluyor, pler dzenli olarak her gn toplanyor, belirlenen bir ukura gmlyor ya da yaklyor. * Tm hanelerin p konteynerlerine eriimi var ve/veya ortak p ukuruyla aralarndaki mesafe 100 metrenin altnda. * Evsel atklarn gmlmedii durumlarda, 10 aileye en az bir adet 100 litrelik konteyner decek ekilde p konteyneri saland. * Tbbi atklar ayrca saklanyor ve dier atklarla kartrlmadan uzaklatrlyor. * Pazar/hayvan kesim sahas gibi kamusal alanlarda, yerleri aka iaretli, dzgn ekilde itle evrelenmi atk ukurlar/p kutular/belirli alanlar bulunuyor. DRENAJ * Yerleim birimleri, su datm noktalar yaknndaki alanlar duraan atk sulardan arndrld ve yamur suyu drenaj ve tahliyeleri ak. * Su datm noktalarnda drenaj doru ekilde planland, ina edildi ve bakld. * Tahliye edilmi sular, yzey sularnda/yeralt sularnda kirlilik oluturmuyor ya da su erozyonuna neden olmuyor. * Gerektiinde kk apl drenaj ileri/bakm iin yeterli ve uygun ara saland.

101

102

BLM 3: BESLENME, GIDA GVENL VE GIDA YARDIMINDA ASGAR STANDARTLAR EK 1- Metodoloji ve Rapor Hazrlama iin Gda Gvenlii Kontrol Listesi Gda Gvenlii Deerlendirmeleri: 1. Metodolojinin net bir aklamasn iermelidir: Genel tasarm ve hedefler Deerlendirme yapanlarn says (bireysel veya eli alp almadklar) Temel bilgi/haber kaynaklarnn seimi (btn gruplar temsil edebiliyorlar m ?) Odak veya dier tartma gruplarnn bileimi Bilgi kaynaklarnn seim kriterleri Deerlendirmenin zaman Program deerlendirme aralar ve yntemleri de dahil olmak zere, analiz ve metodolojik aralar iin genel ereve. 2. Niceliksel ikincil bilgi kaynaklarnn gzden geirilmesini de kapsayan niteliksel bir yaklama sahip olmaldr. 3. Terimleri doru kullanmaldr. rnein, amaca ynelik rneklem, anahtar bilgi kaynaklar, odak gruplar, zel tekniklere zg terimler gibi. 4. atma durumlar gibi uygun olmayan durumlar haricinde, yerel kurumlar deerlendirme srecine ortak edilmelidir. 5. Kilit nemdeki bulgular uygulanan anda analiz eden, yeterli eitlilikte, deerlendirme aralar ve teknikleri kullanmaldr. 6. Afetzedelerin says ya da geimini salayan gruplar kapsayacak genilikte bir temsiliyet gc olmaldr. 7. Deerlendirmenin snrllklarn ya da pratik zorluklarn tanmlamaldr. 8. Deerlendirmenin kapsam corafi dalm, geimini salayan gruplarn geniliini ve nfusun konuyla ilgili tabakalamalarn da (rnein cinsiyet, etnik kken, kabile gruplar vb.) ierecek ekilde tanmlanmaldr. 9. lgili bakanlk ve kamu hizmetleri temsilcileri, geleneksel liderler, anahtar sivil toplum rgtlerinin temsilcileri (dini gruplar, yerel sivil toplum rgtleri, yanda ve bask gruplar, ifti veya ky birlikleri, kadn gruplar) ve geimini salayan gruplarn temsilcilerini de kapsayan grmeler yaplmaldr. Deerlendirme Raporu Bulgular Aadakileri Kapsamaldr: 1. Gda gvenliinin yakn tarihesi ve mevcut durumdan nceki politikalar, 2. Farkl geim gruplarnn ve onlarn afet ncesindeki gda gvenlii durumlarnn tanm, 3. Farkl geim gruplarnn afet ncesi gda gvenlii, 4. Afetin farkl geim gruplarnn gda gvenlii ve gda sistemlerine olan etkisi, 5. Riskli gruplarn ya da mevcut durumda gda gvensizlii riski altndaki gruplarn tanmlanmas, 6. nerilen mdahaleler (yrtme, savunma ve gerekli herhangi bir ek deerlendirmeyi ieren), 7. Eer dnlyorsa, herhangi bir gda yardm mdahalesinin amac ve sresinin tam olarak netletirilmesi. Gda yardm mdahaleleri yukardaki veri ve analizler temel alnarak dzenlenmelidir. Ek 2- Gda Gvenlii Deerlendirmesi Kontrol Listesi Gda gvenliinin u anki durumunu afet ncesiyle karlatrmak nemlidir. Bu durum iin 'yl ortalamas' tanm temel alnabilir. Erkek ve kadnlara zel roller ve risk altndaki kiiler ve hanelerin gda gvenliine ynelik vurgular dikkate alnmaldr.
103

Hane ii gda gvenlii farklarn dikkate almak da nemli olabilir. Bu kontrol listesi genelde gda gvenlii deerlendirmelerinde dikkat edilmesi gereken temel alanlar kapsar. Afetin balamnn geniliine (rn. politik koullar, nfus ve hareketi gibi) ve dier sektrlerle (beslenme, salk, su ve barnma) ilikisine gre ek bilgi toplanmaldr. Kontrol listesi yerel koullara ve deerlendirmenin amalarna uyarlanmaldr. Geim Gruplarnn Gda Gvenlii: 1. Toplumda ayn geim yollarn paylaan gruplar var m? Bunlar ana gelir ve gda kaynaklarna gre nasl snflandrlabilir? Afet ncesi Gda Gvenlii: 2. Afetten nce farkl geim gruplar hangi yollarla gelir ve gda salamaktayd? Geen dnemde yl ortalamas anlamnda gda ve gelir kaynaklar nedir? 3. Normal bir ylda gelir ve gda kaynaklar mevsimlere gre nasl fark gstermekteydi? (Bir mevsim takvimi oluturmak yararl olabilir.) 4. Son 5 ya da 10 yla bakldnda, gda gvenlii yldan yla nasl deiiklikler gstermi? (Bir zaman izelgesi ya da olumlu ve olumsuz yllarn tarihesi ile ilgili dokman oluturmak yararl olabilir.) 5. Deiik geim gruplar ne eit deerlere, birikimlere ya da baka varlklara sahiplerdi? (rnein gda stoklar, para birikimi, iftlik hayvanlar, yatrmlar, kredi, tahsil edilmemi bor vb.) 6. Bir haftalk ya da aylk bir srete, bir hanenin giderleri nelerdi ve her bir kaleme ait ne oranda harcama yaplmaktayd? 7. Hanede parann ynetiminden kim sorumluydu ve para nereye harcanmaktayd? 8. Temel rnlerin temin edilebilecei en yakn pazara eriim ne ldeydi? (Mesafeyi, gvenlii, hareket kolayln, pazar bilgisinin varln vs. gz nne alnz.) 9. Gda da dahil olmak zere, temel rnlerin fiyatlar ve bulunabilirlii ne orandayd? 10. Afetten nce, temel gda ve gelir kaynaklar arasndaki ortalama ticaret artlar nelerdi? (rnein maala gda, iftlik hayvanlarndan gda vb.) Afet Srasnda Gda Gvenlii: 11. Afet tanmlanan geim gruplarnn her birinin farkl gda ve gelir kaynaklarna eriimini nasl etkiledi? 12. Afet farkl gruplarn gda gvenliinin mevsimsel koullarn nasl etkiledi? 13. Afet pazarlara eriimi, pazardaki rn eitliliini ve temel rnlerin fiyatlarn nasl etkiledi? 14. Farkl geim gruplarnn uygulad deiik mcadele taktikleri neler ve toplumun ne kadar bu mcadeleye katlmakta? 15. Bu durum afet ncesi durumla karlatrldnda ne gibi farklar grlmekte? 16. Hangi grup veya toplumlar afetten en ok etkilendi? 17. Ksa veya uzun zamanl mcadele taktiklerinin insanlarn ekonomik veya baka deerlerine etkileri nelerdir? 18. Btn geim gruplar ve risk altndaki gruplarn uygulad mcadele tekniklerinin salklarna, genel refahlarna ve onurlarna etkileri nelerdir? Bu mcadele teknikleri ile ilgili riskler var mdr? Ek 3- Gda Gvenlii Mdahaleleri Acil durumlarda gda gvenliini destekleyecek, koruyacak ve gelitirecek mdahale yelpazesi genitir. Aadaki liste btn olaslklar kapsamamaktadr. Her mdahale yerel koullara ve gda gvenliini destekleme stratejilerine uygun olarak tasarlanmaldr ve bu yzden her mdahalenin tasarm ve amalar benzersizdir.
104

Belirtilen gereksinimler uyarnca ve analizler temelinde eitli mdahale ve program seeneklerinin gz nne alnmas nemlidir. Yerel nceliklere dikkat etmeyen "standart/hazr" mdahaleler nadiren ie yarar. Mdahaleler Gda Gvenlik Standartlar'nda belirtilmi olan 3 temel gruba ayrlmtr: * Temel retim * Gelir ve stihdam * Pazar rnlerine ve Hizmetlere Eriim Genel gda datm direk olarak hane halkna cretsiz gda yardm salar ve bunun ksa srede gda gvenliinin salanmasnda nemi byktr. Temel retim * Tohum, Ara ve Gbrenin Datm: Tarmsal retimi tevik etmek (tarma dnen kimselere balang paketi olarak verilir) ya da rn eitlilii yaratmak iin uygulanr. ounlukla eitim ile beraber verilir. * Tohum Belgeleri ve Fuarlar: Yerel satclar bir araya getiren tohum fuarlar dzenlemek yerel tohum temin sistemlerini canlandrr ve alclarn geni bir rn yelpazesine erimesini salar. * Yerel Tarmsal Hizmet Uzantlar * Gerekli Beceriler in Eitim ve retim * Hayvanclk Mdahaleleri: Hayvan sal lmlerini, acilen stoklar elden karmay veya yenilemeyi, hayvan yemi ve ek gda datmn, hayvan barnaklarn ve alternatif su kayna teminini ierebilir. * Balk Alarnn ve Gerelerinin ya da Avclk Aletlerinin Datm * Gda lenmesinin Gelitirilmesi Gelir ve stihdam * Para Karlnda alma (PK): Gda gvenlii olmayan hanelere paral i olana salar. * Yemek Karlnda alma(YK): Gda gvenlii olmayan hanelere paral i imkan salamann yannda kendilerine ve topluma yararl sonular salar. * Telafi in Yemek (TY): Yemek karlnda almann daha az yaplandrlm bir biimidir. Aktiviteler giri dneminde telafi salamal ve dardan yaplacak teknik bir gzleme gerek duymamaldr. * Gelir Yaratma Projeleri: nsanlarn gelir kaynaklarn ufak apl ve kendi alma alanlarnda eitlendirmesine izin verir. Bu projeler kendi ilerini yrten, yneten ve gzlemleyen kiileri desteklemeyi salar. Pazar rnlerine ve hizmetlere eriim * Pazar ve Altyap Destei: reticilerin uzak pazarlardan yararlanmas iin gerekli ulam desteini ierir. * Stoklar Elden karma: Hayvanclkla uraanlara kuraklkta, su temini ve otlatma sorunlar olduunda ve hayvanlarn pazar fiyatlar dtnde hayvanlar iin iyi fiyatlarda sat olana salar. * Uygun Fiyatl Alveri: Temel kalemlerin kontroll ya da sbvansiyonlu fiyatlarla, ya da senet veya rn karlnda satlmasdr. * Gda ya da Para Senetleri: Dkkanlarda gda ya da baka rnlerle deitirilmek iindir. * Devlet Hizmetlerine Yardm ve Teknik Destek: Tarmsal hizmet uzantlarn ve veterinerlik hizmetlerini kapsar.

* Mikro-Finans Projeleri: Kredi temini ve maddi deerleri koruma yollarna ynelik (balar, bor vermeyi, hayvanclk bankalarn ve kooperatif birikim hesaplarn ierebilir) projeleri kapsar. Ek 4-Beslenmenin Deerlendirilmesi Kontrol Listesi Aada beslenme bozukluunun altnda yatan nedenleri, beslenme risk derecelerini ve mdahale olanaklarn inceleyen deerlendirmeler iin rnek sorular vardr. Sorular beslenme bozukluunun nedenlerinin kavramsal erevesine gre hazrlanmtr. Bilgi toplamak anahtar bilgi kaynaklaryla grmeler, gzlem ve ikincil verilerin deerlendirilmesi gibi eitli deerlendirme aralarnn kullanmn gerektirecektir. 1. Beslenme durumuna dair hangi bilgiler edinilebilir? a) Herhangi bir beslenme anketi uyguland m? b) Anne ve ocuk sal merkezlerinden gelen herhangi bir bilgi var m? c) Var olan destekleyici ya da tedavi edici beslenme merkezlerinden gelen herhangi bir bilgi var m? d) Afetzedelerin kriz ncesi beslenme durumuna dair bilgi var m? (insanlar hala ayn durumda olmasa bile) 2. Dk dzeyde toplum salna dayal beslenme bozukluu riski nedir? a) Kzamk ya da akut ishalli hastalklar gibi beslenme durumunu etkileyecek hastalklarn salgnna dair herhangi bir rapor var m? Byle bir salgnn oluma riski var m? b) Etkilenen toplumun tahmini kzamk as olma oran nedir? c) Kzamk alarnda dzenli olarak A vitamini temin ediliyor mu? Tahmini A vitamini destei nedir? d) lm hzlar tahmini yapld m (kaba ya da be ya alt)? Hzlar nedir ve hangi yntemler kullanlmtr? e) Ortam scaklnda etkilenen topluluktaki akut solunum yolu hastalklarnn grlme skln veya enerji gereksinimini etkileyecek belirgin bir deiiklik oldu mu ya da olacak m? f) nsanlar hlihazrda alk ve fakirlik yznden beslenme bozukluu riski altnda m? g) nsanlar suyun ya da slak elbiselerin iinde uzun sre kalm m? 3. Yetersiz bakma bal beslenme bozukluu riski nedir? a) alma koullarnda hane iindeki rollerin ve sorumluluklarn deiimini salayacak bir deiim yaand m? (rnein g, yerinden edilme ya da silahl atma yznden.) b) Hanelerin normal bileiminde bir deiim oldu mu? Ailesinden ayrlm ocuklarn says fazla m? c) Normal bakm ortam (rnein yer deiimi sonucunda) bakclara eriim, ocuk gdasna eriim, suya eriimi vb. etkileyecek ekilde bozuldu mu? d) Normal bebek besleme uygulamalar nelerdir? Anneler bebeklerini biberonla m besliyor ya da yapay katkl gdalar kullanyor mu? Eer yleyse, gvenli biberonla beslemeyi destekleyecek bir altyap var m? e) Bebek gdas, st, biberon ve emzik bana ya da ba yaplmas isteine dair kayt var m? f) Krsal toplumlarda, srler uzun sre boyunca kk ocuklardan ayr kalm m? Ste eriim normalden farkl m? 4. Azalan gda eriimine bal beslenme bozukluu riski nedir? Gda gvenlii kontrol listesi iin EK 2'ye baknz.

105

106

5. Olas mdahalelerin ynlendirilecei ne gibi resmi ya da gayri resmi yerel yaplar ilemektedir? a) Salk Bakanl'nn, dini organizasyonlarn, bebek beslenmesi destek gruplarnn ya da blgede ksa veya uzun sreli bulunan sivil toplum rgtlerinin kapasitesi nedir? b) Gda hattnn elverililii ne durumdadr? c) Toplum yakn zamanda yer deitirmeye (otlak, i, yardm iin) meyilli mi? 6. Afetten nce yerel topluluklar, bireyler, sivil toplum rgtleri, devlet organizasyonlar, BM makamlar, dini organizasyonlar vb. tarafndan hangi beslenme mdahalesi ya da topluma dayal destekler yrtlmekteydi? Duruma mdahale etmek iin ne gibi beslenme politikalar (eski, srdrlen ve durdurulmu), uzun sreli beslenme mdahaleleri vurgulanyor ya da planlanyor? EK 5-Akut Beslenme Bozukluunun lm Be Ya Alt ocuklar: Aadaki tablo 6-59 aylk ocuklardaki farkl derecede beslenme bozukluunu lmekte genellikle kullanlan gstergeleri gsterir. Boya gre arlk (BGA) gstergeleri NCHS/CDC referans bilgilerinden alnmaldr. BGA Z skoru antropometrik lm sonularn belirlemek iin ve BGA medyan yzdesi tedaviye uygunluu belirlemek iin tercih edilen gstergelerdir. st kol evresi lm (K) kk ocuklarda ksmen tarafl deerlendirmelere yol amas nedeniyle antropometrik lmlerde tek bana kullanlmamaldr ama lm tehlikesi hakknda en iyi belirti veren gstergelerden biridir. Bu yzden bu lm ounlukla beslenme programlarna kayt iin yaplan iki aamal taramann bir paras olarak kullanlr. 12-59 aylk ocuklar iin yaygn olarak kullanlan kesim noktalar <12.5cm: toplam* beslenme bozukluu ve <11.0cm ciddi beslenme bozukluuna iaret eder.

Dier Ya Gruplar: Byk ocuklar, Adolesanlar, Yetikinler ve Yallar Dier ya gruplarnda uluslararas kabul gren akut beslenme bozukluu tanmlar yoktur. Bu ksmen be yandan sonra aikar olmaya balayan bymedeki etnik farkllklar ve btn etnik gruplarla karlatrma yapmak iin tek bir referans grubu kullanmann uygun olmamas nedeniyledir. Bunun baka nedeni de ou durumda karar vermek iin 6-59 aylk ya grubunun beslenme durumuyla ilgili bilgisinin yeterli bulunmas ve bu yzden dier ya gruplarnda beslenme bozukluunu belirleyecek aratrmalara daha az ilgi gsterilmesidir. Ama byk apl acil beslenme bozukluu durumlarnda, byk ocuklarn, adolesanlarn, yetikinlerin ve yallarn da beslenme deerlendirmelerinde ve programlarnda kapsanmas gerekebilir. 6-59 aylk ocuklar dndaki gruplarn aratrlmas sadece aadaki durumlarda karlanmsa yaplmaldr: * Durumun tam bir balamsal analizi yaplm olmaldr. Bu beslenme bozukluunun nedenleri ile ilgili analizleri ierebilir. Yalnzca analizlerin kk ocuklarn beslenme durumunun toplumun genel beslenme durumunu yanstmad durumlarda baka ya gruplar iin beslenme aratrmalar yaplr. * Toplanan verilerin kalitesinden, analizinden, sonularn doru bir ekilde sunumu ve yorumlanmasndan emin olmak teknik uzmanlk gerekir. * Aratrmalarda baka ya gruplarn kullanmann kaynak ve/veya frsat maliyeti dikkate alnmaldr. * Aratrma iin ak ve kanta dayal amalar belirlenmelidir. 59 aylk ocuklardan daha byk gruplar iin en uygun beslenme bozukluu gstergelerinin neler olacan belirlemeye ynelik aratrmalar dzenlenmelidir ve bu veriler gelecekteki birka yl iindeki deiikliklere de duyarl olmaldr. Byk ocuklar (5-9 Ya Aras): Byk ocuklar iin baka beslenme durumu ltleri olmad durumlarda, BGA Z skoru ve medyan yzdesi iin NCHS/CDC referanslar ve kk ocuklar iin kullanlan kesim noktalar kullanlmaldr (yukardaki tabloya baknz). Kk ocuklarda olduu gibi, beslenme bozukluuna bal dem durumu deerlendirilmelidir. Adolesanlar (10-19 Ya Aras): Adolesanlarda beslenme bozukluunun belirlenmesi iin ak, denenmi ve kabul gren tanmlar yoktur. Deerlendirmede klavuz Ek 9'daki referans listesinde bulunabilir.

*Bazen Kresel beslenme bozukluu olarak da kullanlr. Beslenme bozukluuna bal dem dnda, alt aylktan kk bebeklerde beslenme bozukluu kabul edilmi antropometrik kesim noktalar yoktur. NCHS/CDC byme referanslar, yapay gdalarla beslenen bebeklerden elde edildii ve anne st alan bebeklerde ayn hzda byme olmad iin, snrl bir kullanm alanna sahiptir. Bu, bu ya grubundaki beslenme bozukluu tahminlerinin tahminlerin stnde kma eilimi olduu anlamna gelir. Bu ya grubunda bir problem olup olmad belirlemek iin bebek besleme uygulamalarn, zellikle anne stne eriimi ve herhangi bir tbbi durumu deerlendirmek nemlidir.

Yetikinler (20-59 Ya Aras):Yetikinlerde akut beslenme bozukluu iin stnde anlalm bir tanm olmasa da, aratrma bulgular ciddi beslenme bozukluu iin kesim noktasnn vcut ktle indeksinin (VK) 16'dan dk deerleri iaret etmektedir. Yetikinlerde beslenme bozukluu lmleri iin boy, arlk, otururken boy ve K verilerinin toplanmas gerekir. Bu veriler VK'ni hesaplamakta kullanlabilir. VK Cormic indekse (oturur durumdaki boyun ayakta dururkenki boya oran) ayarlanmas topluluklar arasnda karlatrma yapmaya olanak salar. Bu gibi ayarlamalar yetikinlerdeki yetersiz beslenme grlme skln byk oranlarda deitirebilir ve program niteliinde nemli sonular dourabilir. K her zaman yaplmaldr. Eer acil sonular gerekiyorsa ya da kaynaklar ciddi oranda kstl ise, aratrmalar tek bana OK baznda srdrlebilir. Antropometrik bilgilerin yorumlanmas ie yarar deerde ktlarn ve sonucu belirleyen referans lmlerin azl nedeniyle zor olduu iin, bu sonular ayrntl balamsal bilgilerle birlikte yorumlanmaldr.
108

107

Deerlendirme iin klavuz referanslar da bulunabilir. Bireylerin beslenme bakmna kabul ya da taburcu edilmesi iin taramalarda kullanlan kriterler antropometrik gstergeleri, klinik belirtileri ve sosyal etkenleri (rnein gdaya eriim, bakclarn varl, barnak gibi) de iermelidir. Yetikinlerde demin beslenme bozukluundan baka birok nedenden kaynaklanabileceine dikkat edilmeli ve dier nedenleri darda brakmak iin yetikin demini klinisyenler deerlendirmelidir. Bireysel araclar bakma uygunluu belirleyen gstergelere karar verirken VKndeki eksiklikleri, K ve onlarn kullanld program vurgularndaki veri kayplarn gz nne almaldr. Yetikinlerde tarama ve tedavi iin beslenme bozukluunun geici tanmlar referanslarda bulunabilir. K hamile kadnlarda bir tarama arac olarak kullanlabilir (rnein bir beslenme programna giri kriterleri arasnda). Ek gda gereksinimleri gz nne alndnda, hamile kadnlar dier gruplara gre daha yksek beslenme bozukluu riski altnda olabilir. K hamilelik dneminde nemli bir deiiklik gstermez. K <20.7 cm (ciddi risk) ve <23.0 cm (orta dereceli risk) fetusun bymesinde geri kalma riski olduunu gsterir. Bu risk topluluklara gre deiebilir. Yallar: Yallar iin stnde anlalm bir beslenme bozukluu tanm olmasa da, bu grubun acil durumlarda beslenme bozukluu riski altna girmesi olasdr. Dnya Salk rgt yetikinler iin kullanlan VK eiinin 60-69 ya arasndaki insanlar iin de uygun olduunu ne srmektedir, ama bu konu da gen yetikinlerdeki gibi sorunludur. Ayrca, lmlerin doruluu omurga erilmeleri (kamburluk) ve omurga skmas nedeniyle problemli olabilir. Kula ve yar-kula uzunluklar boy yerine kullanlabilir, ama boyu hesaplamak iin kullanlacak arpan topluluklara gre farkllk gstermektedir. K yallarda eksik beslenme lm iin nemli bir ara olabilir ama uygun kesim noktas ile ilgili aratrmalar halen srmektedir. Engelliler: Fiziksel engelliler zerinde lm yapmak iin herhangi bir klavuz yoktur ve bu yzden ounlukla antropometrik lmlerin dnda braklrlar. Grsel deerlendirme gereklidir. K, st kol kas vcudun hareketine yardmc olmas nedeniyle gelimi olabilecei iin, yanltcdr. Standart boy lmlerine alternatif olarak, uzunluk, kula, yar kula boyu ya da alt bacak uzunluu lmleri de kullanlabilir. Standart K, boy ve arlk lmlerinin yaplmasnn uygun olmad insanlarda, en uygun lm eklini bulmak iin en yeni aratrma bulgularna bavurmak arttr. Ek-6 A Vitamini ve yot Eksikliinin Toplum Sal in neminin llmesi 6-71 Aylk ocuklarda A Vitamini Eksikliinin (Kseroftalmi) lm (bir ya da daha fazla gstergenin yaygnl toplum sal problemini gsterir )

yot Eksiklii (Guatr) Gstergeleri Aadaki tabloda verilen gstergelerin afetlerde llebilmesi olasdr. En az bir ya da, daha kesin olarak, iki gstergenin yaygnl toplum sal probleminin varln gsterir. yot eksikliinin gstergeleri sorunlu olabilir: biyokimyasal gstergelerin baz acil durumlarda llmesi mmkn olmayabilir ve klinik deerlendirme yksek hata riski tar. Yine de, iyot durumunun tam bir tablosunu grmek iin idrar iyodun deerlendirilmesi tam bir iyot tablosu gerektirirken, 6-12 ya aras ocuklarn klinik muayeneleriyle durumun ciddiyetine dair kaba bir tahmin yaplabilir.

Ek 7- Beslenme Gereksinimleri Aadaki bilgiler afetin ilk safhalarnda planlama yapmak iin kullanlabilir: Besinler Topluluun Ortalama Gereksinimi

*tercihan 6-12 ya
109 110

Referans: Dnya Salk rgt, 2000, Byk acil durumlarda beslenme ynetimi *geici gereksinimler. Referans: Gda Tarm rgt/Dnya Salk rgt, 2002 nsan Vitamin ve Mineral Gereksinimleri. GT/DS uzman danman raporuna ek olarak, Bangkok, Tayland. GTO, Roma. Yukarda verilen gereksinimleri kullanmadan nce dikkat edilmesi gereken 2 nokta vardr. lk olarak, her balk iin verilen ortalamalar btn ya gruplarn ve cinsiyetleri kapsar. Bu yzden herhangi bir cinsiyete veya gruba zel deillerdir ve bireysel bir gereksinim iin kullanlmamaldrlar. kinci olarak, bu gereksinimler aada belirtilen bir toplum profiline gre hazrlanmtr:

Ek 8- Besin Temini Zinciri Ynetim Lojistii Kontrol Listesi 1. Datm ile ilgili demeler, geri dnen zarar grm rnler ve anlamadaki artlarn uygulanamad durumlar iin satn alma kontrat oluturun. (Zorlayc nedenler hari) 2. Nakliyeciler ve ileme firmalar gda rnlerinin bakmndan ve herhangi bir kaybn yerine koyulmasndan sorumludurlar. 3. Depolama alanlar gvenli ve temizdir ve gda rnlerini zarar ve kayptan korur. 4. Her seviyede rn kaybn en aza indirecek nlemler alnmtr. 5. Btn kayplar belirlenir ve saylr. 6. Zarar grm konteynerdeki rnler olabildiince abuk kurtarlr. 7. rnler belirli aralklarla incelenir ve pheli rnler test edilir. Uygunsuz rnler belirlenir ve aka belirtilmi yntemlere ve ulusal toplum sal dzenlemelerine uygun olarak ortadan kaldrlr. Uygunsuz rnlerin pazara karmas engellenir. 8. Fiziksel envanter saym envanter ynetiminde uzman ve proje ile balantsz insanlar tarafndan dzenli sklkta yaplr, ve stoklar dengelenir. 9. Envanter raporu zetleri dzenli aralklarla toplanr ve btn taraflara ulamas salanr. 10. Btn rn ilemleri sevk fileri ile belgelenir. 11. Stok defterleri btn alclarn, maddelerin ve dengelerin ayrntl dkmn salar. 12. Denetim, sre ynetimi denetimi de dahil olmak zere, besin temini zincirinin her seviyesinde uygulanr. 13. Gda rnlerini tayan aralar bakmldr, tama blmlerinde rnlere zarar verebilecek knt yapan kenarlar bulunmaz ve olumsuz hava koullarna kar uygun olarak korunur (rnein tente ile). 14. Aralar gda rnlerinin yannda baka ticari ya da tehlikeli maddeler tamaz. 15. Aralar gemite tehlikeli madde tamam ve zararl artk barndrmayan zelliktedir. Kaynaklar: Dnya Gda Program, Acil Saha Operasyonlar Elkitab (2002) ve BAKIM, Gda Kaynaklar Ynetimi Elkitab BLM 4: BARINAK, YERLEKE VE GIDA-DII KALEMLERDE ASGAR STANDARTLAR Ek 1-Barnak, Yerleke ve Gda-d Kalemler ncelikli Keif Kontrol Listesi Aadaki soru listesi, afet sonras barnak oluturmaya ynelik bir mdahale iin uygun bilgilerin toplanmasn salayacak bir klavuz ve kontrol listesi olarak kullanmaya yneliktir. Soru listeleri birebir uygulanmak zorunda deildir ve artlara gre uyarlanabilir. Afetin temel nedenleri, gvenlik durumu, yer deitirmek zorunda kalan ve ev sahibi konumundaki topluluklarn toplumsal istatistikleri ve temas kurulup danlacak anahtar insanlara dair bilgiler ayr ayr belirlenmelidir. 1. Barnak ve Yerleke Toplumsal statistikler * Tipik bir hanede ka kii bulunmakta? * Afetten etkilenen halk iinde, velisi olmayan ocuklar ya da genel hane zelliklerini tamayan aznlk (bir hane geniliinde) gruplar gibi, tipik hanelerden farkl konumda insanlar mevcut mu? * Barnak sahibi olmayan ya da yetersiz barnak koullarnda yaayan ka hane var ve neredeler?
112

Farkl topluluklarn demografik yaps deiiklik gstereceinden, bu toplulukla ilgili beslenme gereksinimlerini etkileyecektir. rnein, bir mlteci topluluun %26's 5 ya altndaysa ve topluluk %50 kadn ve %50 erkekten oluuyorsa, enerji ihtiyac 1.940 kcal'ye der. Enerji ve protein gereksinimleri aadaki etkenlere gre dzenlenmelidir: * Toplumun demografik yaps, zellikle be ya alt ocuklarn oran ve kadnlarn oran. * Ortalama yetikin arl ve u anki, genel ya da istenen vcut arl. * Yetikin erkeklerin ortalama vcut arl 60 kg'dan ve kadnlarn ortalama arl 52 kg'dan fazla ise gereksinimler art gsterecektir. * retken yaam srdrmek iin aktivite dzeyi. Aktivite dzeyi hafif'i getiinde ( rn erkeklerde 1.55 x Bazal Metabolik Hz ve kadnlarda 1.56 x Bazal Metabolik Hz) gereksinimler art gsterir. * Ortalama ortam scakl, barnak ve kyafet olanaklar. Ortalama ortam scakl 200C'nin altndaysa gereksinimler art gsterir. * Toplumun beslenme ve salk durumu. Toplumda beslenme bozukluu varsa ya da normal byme hzna yetimek iin ek besin gereksinimi duyuluyorsa gereksinimler art gsterir. Ayrca genel gda paylar gncel uluslararas nerilere gre ayarlanmaldr. lk deerlendirmenin iinde bu eit bilgilere erime olana yoksa yukardaki tablodaki bilgiler ilk etapta asgari deerler olarak kullanlabilir.

111

* Herhangi bir hane ferdi olmayan ka insan barnaksz ya da yetersiz barnak koullarndayaamakta ve neredeler? Riskler * Barnak eksiklii ya da yetersiz barnak artlarndan kaynaklanan yaamsal riskler neler ve risk altnda bulunan ka insan var? * Barnak ihtiyac asndan, afetten etkilenen halkn hayatlarna, salklarna ve gvenliklerine ynelik potansiyel riskler neler? * Yer deitirmek zorunda kalan hanelerin varlna bal olarak, ev sahibi konumundaki halka ynelik potansiyel riskler ve etkiler neler? * Afetin barnak salanmas zerindeki devam eden etkileri nedeniyle, afetten etkilenen halkn hayatlarna, salklarna ve gvenliklerine ynelik potansiyel riskler nelerdir? * HIV/AIDS virs tayanlar da dahil olmak zere, nfus iinde korunmasz durumdaki insanlar kimlerdir? * Korunmasz durumdaki insanlar iin zellikle tehlike arz eden riskler nelerdir ve bunun nedeni nedir? Hane Faaliyetleri * Hangi hane ve geinmeye ynelik destek faaliyetler afetten etkilenen insanlarn barnaklarnda gerekleiyor ve barnak, alan ve tasarm bu faaliyetleri nasl yanstyor? * Hangi hane ve geinmeye ynelik destek faaliyetler afetten etkilenen insanlarn barnaklarnn etrafndaki d alanlarda gerekleiyor ve oluturulan alan ve tasarm bu faaliyetleri nasl yanstyor? Malzeme ve Tasarm * Afetten etkilenen haneler veya dier aktrler tarafndan bugne dek hangi temel barnak zm ya da malzemeler salanmtr? * Barnaklarn yeniden inaatnda kullanlmak zere (eer uygulanabilirse) hasarl yerleim alanlarndan hangi mevcut malzemeler kurtarlabilir? * Afet nedeniyle yer deitirmek zorunda kalan ve ev sahibi konumundaki insanlar tarafndan tipik inaat-bina ve yap iskeleti, at ve d duvarlarn oluturulmas iin kullanlan farkl malzemeler ve yap uygulamalar neler? * Afetten etkilenen nfus iin potansiyel mevcut ve bildik ya da kabul edilebilir dzeydeki alternatif tasarm veya malzeme zmleri neler? * Belirlenen potansiyel barnak zmleri tekli ya da oklu afet engelleme ve etki azaltmaya ynelik endieleri nasl karlyor? * Barnaklar genel olarak nasl ve kim tarafndan ina ediliyor? * naat malzemeleri genel olarak nasl ve kim tarafndan salanyor? * Kendi barnaklarnn inasna katlmalar iin kadnlar, genler ve yallar nasl eitiliyor ya da destekleniyor ve skntlar neler? Yerel Kaynak ve Skntlar * Afetten etkilenen hanelerin ve toplumun acil barnak ihtiyalarnn bir ksmnn ya da tamamnn karlanmasnda gncel malzeme, finansal ve insan kaynaklarna ynelik kstlamalar neler? * Acil barnak ihtiyalarnn karlanmas asndan, arazi mlkiyeti, arazi kullanm ve bo arazilerin deerlendirilmesine ynelik imkan ve kstlamalar neler? * Ev sahibi konumundaki halkn, afet nedeniyle yer deitirmek zorunda kalan insanlar kendi konutlarnda ya da evre arazilerde konuk etmesine ynelik imkan ve kstlamalar neler?
113

* Afet nedeniyle yer deitirmek zorunda kalan insanlar mevcut, msait ve hasar grmemi bina veya yap iskeletinin bulunduu yerlerde geici olarak yerletirmeye ynelik imkan ve kstlamalar neler? * Geici yerlekeler kurmak iin eriim dahilindeki bo arazilerin kullanlmasnn topografik ve evresel uygunluu nedir? * Barnak zmlerinin gelitirilmesinde yerel merci ynetmeliklerinin gereklilik ve kstlamalar neler? Temel Hizmet ve Tesisler * mek ve kiisel hijyen iin mevcut su durumu nedir ve tahmin edilen sanitasyon ihtiyalarn karlamaya ynelik imkan ve kstlamalar nelerdir? * Sosyal tesislerin (salk klinikleri, okullar, ibadet yerleri vb.) mevcut durumu ve bu tesislere eriime ynelik imkan ve kstlamalar neler? Ev Sahibi Konumundaki Halk ve evre zerindeki Etki * Ev sahibi konumundaki halk asndan gz nnde tutulmas gereken konular nelerdir? * Afet nedeniyle yer deitirmek zorunda kalan insanlar, ev sahibi halk yanna ya da geici yerlekelere yerletirmeye ynelik rgtsel ve planlama konular neler? * Gerekli barnak yardmnn (inaat malzemeleri ve eriim) salanmas ve afet nedeniyle yer deitirmek zorunda kalan hanelere gerekli destek (yakt, sanitasyon, atk tasfiyesi, ve uygun artlarda hayvanlar iin otlak) salanrken, evreyle ilgili endie kaynaklar neler? * Blgede yerel barnak inaat etmek ve yerleke kurulmasna ve ynetim kapasitesine ynelik mevcut imkanlar neler? * Malzeme tedarii, barnak inaat ve yerleke zmleri zerinden insanlarn geinmesini destekleyecek ne tr imknlar salanabilir? 2. Gda-d Kalemler: Giyim, Yatak ve Hanelere Ynelik Kalemler Giyim ve Yatak * Kadnlar, erkekler, ocuklar, bebekler, hamile ve emzirme dnemindeki kadnlar ve yallar iin kyafet, battaniye ve yatak malzemelerinin salanmasna ynelik blgesel adetler ve gz nne alnmas gereken sosyal ve kltrel noktalar neler? * Hava artlarnn olumsuz etkilerinden korunmaya, salk, saygnlk ve rahatlarn salamaya ynelik, yetersiz ya da dayanksz kyafet, battaniye ve yatak takmlarna sahip ne kadar kadn, erkek, ocuk ve bebek vardr ve bunun nedeni nedir? * Kyafet, battaniye ve yatak takmlarnn yetersizliinden kaynaklanan acil yaamsal riskler neler ve ka insan risk altnda? * Yeterli dzeyde kyafet, battaniye ya da yatak malzemeleri ihtiyac asndan, afetten etkilenen nfusun hayatlarna, salklarna ve kiisel gvenliklerine ynelik potansiyel riskler neler? * En ok hangi grup risk altnda ve bunun nedeni nedir? Bu gruplar en iyi ekilde nasl desteklenebilir? Kiisel Hijyen * Afet ncesinde tipik bir hanenin kiisel hijyenini salamak iin eriimi olduu temel kalemler neler? * Afetten etkilenen hanelerin artk eriimi olmad temel kalemler neler? * Kadnlarn, kzlarn, ocuklarn ve bebeklerin zel ihtiyalar neler? * Afetten etkilenen insanlarn salk ve saygnlnn salanmas asndan sosyal ya da kltrel olarak nemli kabul edilen ilave kalemler neler?
114

Yemek Piirme ve Yeme, Ocaklar ve Yakt * Afet ncesinde tipik bir hanenin sahip olduu yemek piirme ve yeme takmlar neler? * Yeterli yemek piirme ve yeme takmlarna sahip olmayan ka hane var ve bunun nedeni nedir? * Afet ncesinde tipik bir hane ne trden bir ocak ve stma sistemine sahiptir? Mevcut durumdaki barnak ve evre alanla balantl, yemek nerede piirilmektedir ve hangi tr yakt kullanlmaktadr? * Ka hane yemek piirmek ve snmak iin ocaa sahip deildir ve bunun nedeni nedir? * Ka hanenin yemek piirmek ve snmak iin yeterli yakta eriimi yoktur ve bunun nedeni nedir? * evreye ynelik endieler gz nne alndnda, afet nedeniyle yer deitirmek zorunda kalan ve ev sahibi konumundaki topluluklar iin yeterli dzeyde yakt tedarik edilmesine ynelik imkan ve kstlamalar nelerdir? * Yeterli dzeyde yakt tedarik etmenin afet nedeniyle yer deitirmek zorunda kalan topluluun kadnlar zerindeki etkisi nedir? * Hangi kltrel, allm ve gvenli kullanm uygulamalar gz nne alnmaldr? Alet ve Ekipmanlar * Hane sahiplerinin, barnaklarn inaat, bakm ya da onarm iin gerekli olan hangi temel aletlere eriimi vardr? * Geinmeyi desteklemeye ynelik faaliyetlerin hangilerinde barnak inaat, bakm ve onarm iin tedarik edilmi temel aletler kullanlabilir? * Salk ve saygnlk standartlarnn salanmas iin, iklim ya da doal evre belirli bir alann kapatlmasn gerektiriyor mu ve hangi uygun malzeme zm salanabilir? * Hanelerin salk ve rahatnn salanmas iin hangi hastalk tayclarn kontrol tedbirleri (zellikle de sivrisinek alarnn kurulmas gibi) gereklidir? BLM 5: SALIK HZMETLERNDE ASGAR STANDARTLAR Ek 1-Salk Hizmetlerini Deerlendirme Kontrol Listesi Hazrlk * Afetzedeler hakknda, ev sahibi lkeden ve uluslararas kaynaklardan, mevcut bilginin edinilmesi. * Mevcut haritalar ve hava fotoraflarnn edinilmesi. * Ev sahibi lkeden ve uluslararas kaynaklardan mevcut demografik ve salk verilerinin edinilmesi Gvenlik ve Eriim * Devam eden doal ya da insan kaynakl tehlikelerin saptanmas * Silahl kuvvetler ve milisler de dhil olmak zere gvenlik durumunun btnyle saptanmas. * nsani yardm kurumlarnn etkilenen halka eriiminin belirlenmesi. Demografik ve Sosyal Yap * Afetten etkilenmi toplam nfusun ve be yan altndaki ocuklarn orannn saptanmas. * Nfusun ya ve cinsiyet dalmlarnn saptanmas. * Kadn, ocuk, yal, engelli, hasta, belli etnik ve toplumsal gruplar gibi risk gruplarnn tanmlanmas.
115

* Ortalama hane byklnn ve hane bana den kadn ve ocuk saysnn saptanmas. * Otorite/etkin pozisyon ve kadnn rol de dhil olmak zere, var olan sosyal yapnn tanmlanmas. Salk Geri Plan Bilgisi * Afetten etkilenen blgede, afetten nce var olan salk problemlerinin ve nceliklerin saptanmas. Yerel hastalk epidemiyolojisinin tespit edilmesi * Mlteciler sz konusuysa, geldikleri lkedeki salk problemlerinin ve nceliklerin saptanmas. Geldikleri lkenin hastalk epidemiyolojisinin tespit edilmesi * Potansiyel salgn hastalklar gibi var olan salk risklerinin tespit edilmesi. * nceki salk bakm kaynaklarnn tespit edilmesi * Gmenlerin ana vatanndaki yerel halk sal programlarnn kapsam ve etkinliinin tespit edilmesi. lm Hzlar Kaba lm hznn (KH) hesaplanmas. Be ya alt lm hznn (5YAH) hesaplanmas. Nedene zel lm hzlarnn hesaplanmas Hastalk Hzlar Halk sal asndan nemli, belli bal hastalklar iin insidans hzlarnn hesaplanmas Eer olanaklysa belli bal hastalklarn ya ve cinsiyete gre grlme sklklarnn belirlenmesi. Mevcut Kaynaklar * Afetten etkilenen lkedeki Salk Bakanl'nn mdahale ve kapasitesinin saptanmas * Ulusal salk merkezlerinin olanaklarnn toplam say, verilen hizmetin dzeyi ve kategorileri, fiziksel ve fonksiyonel durumunu da ierecek ekilde belirlenmesi. * Mevcut salk alanlarnn saysnn ve becerilerinin saptanmas. * GBP, anne ocuk salk hizmetleri gibi mevcut halk salk programlarnn kapasite ve fonksiyonel durumunun saptanmas. * Standart protokol, temel ila, malzeme ve tehizat durumunun saptanmas. * Mevcut sevk sisteminin durumunun saptanmas. * Mevcut salk bilgi sisteminin (SBS) durumunun saptanmas. * zellikle, temel ila, a ve tbbi malzemelerin datm ve depolanmasyla ilgili, mevcut lojistik kapasitenin saptanmas. lgili Dier Sektrlerle lgili Verilerin Gzden Geirilmesi * Beslenme durumu * evre koullar * Gda ve gda gvenlii

116

Ek 2- rnek Haftalk Srveyans Rapor Formlar lm Srveyans Formu 1*

Blge/Yer......................................................................................................................................................................... Tarih (Pazartesi gnnden) ....................................................Pazar gnne kadar................................................. Hafta banda toplam nfus:......................................................................................................................................... Hafta iindeki doumlar: .........................................................Hafta iindeki lmler:........................................... Hafta iindeki geliler:...............................................................Hafta iindeki gidiler: ............................................ Hafta sonunda toplam nfus:...........................................Toplam be yan altndaki ocuk says: .....................

*Zaman kstlamasndan dolay her lm vakas hakknda detayl bilgiye sahip olunamayaca iin ok sayda lm olursa bu form kullanlacaktr. * Raporlama skl (gnlk ya da haftalk) lmlerin saysna baldr * Dier lm olgular epidemiyolojik model ve kapsama gre eklenebilir. * Yalar uygun ekilde alt gruplara ayrlabilir. (0-11 ay, 1-4 ya, 5-14 ya, 15-49 ya, 5059 ya, 60+ ya) * ller sadece salk kurumlar tarafndan deil, dini liderler, sosyal hizmet grevlileri, kadn rgtleri ve baka hastaneler tarafndan da rapor edilmelidir. * Mmkn olduu durumlarda olgu tanmlar formun arkasna yazlmaldr. lm Srveyans Formu 2*
Blge/Yer.................................................................................................................................................................................................. Tarih Pazartesi'den ..........................................................................Pazar'a olan tarihler:............................................................. Bu hafta bandaki toplam kii says: ............................................................................................................................................... Bu haftaki doumlar: .......................................................................Bu haftaki lmler:................................................................ Bu haftaki giriler (uygulanabilirse): ..............................................Bu haftaki klar:............................................... Haftann sonundaki toplam kii says:..........................................5 ya alt toplam kii says: ........................................

* Bu form her bir lm vakas hakknda bilgi toplamaya yeterli vakit kalrsa kullanlr. Yaa, blgeye gre salgn inceleme ve merkezin kullanm oranlarn analiz etmeye olanak verir. * Raporlama skl (gnlk - ya da haftalk) lm olgularnn saysna baldr * Baka lm sebepleri bir duruma uyuyorsa eklenebilir.
117 118

* lmler sadece salk kurumlar tarafndan deil, dini liderler, sosyal hizmet grevlileri, kadn rgtleri ve baka hastaneler tarafndan da rapor edilmelidir. * Mmkn olduu durumlarda olgu tanmlar formun arkasna yazlmaldr. Haftalk Hastalk Srveyans Raporlama Formu
Yer .................................................................................................................................................................................... Pazartesi'den .................................................................Pazar'a olan tarihler:............................................................... Bu hafta bandaki toplam kii says: .......................................................................................................................... Bu haftaki doumlar: ...................................................Bu haftaki lmler: ............................................................... Bu haftaki giriler (uygulanabilirse): ..............................................Bu haftaki klar: Haftann sonundaki toplam kii says:..........................................5 ya alt toplam kii says:

* Birden fazla tan mmkn; hastalklar mevcut duruma gre eklenebilir ya da kartlabilir. ** Akut solunum yolu enfeksiyonu baz lkelerde st ve alt solunum yolu enfeksiyonu olarak ayrlabilir. - Hastalk nedenleri epidemiyolojik balam ve modele gre eklenip kartlabilir. - Ya uygun ekilde alt snflara ayrlabilir. (0-11 aylk, 1-4 ya, 5-14 ya, 15-49 ya, 5059 ya, 60+ ya)

Kullanm oran: Yllk kii ba salk kurumuna bavuru says = bir haftadaki toplam bavuru says / toplam nfus x 52 hafta - Yalar uygun ekilde alt gruplara ayrlabilir. (0-11 aylk, 1-4 ya, 5-14 ya, 15-49 ya, 50-59 ya, 60+ ya) Doktor bana den danma says: Toplam bavuru says (yeni ve mkerrer) / salk kurumundaki Toplam bavurulan doktor/ salk kurumunun haftada ka gn iledii Ek3-lm ve Hastalk Hzlar Hesaplama Formlleri Kaba lm Hz (KH) * Tanm: Her iki cinsiyeti ve tm yalar kapsayan toplumun tm iin lm hz. Kaba lm hz farkl farkl zaman dnemleri (hafta, ay, yl) iin farkl standart nfus paydalaryla sunulabilir; rnein, ayda her 1000 kii iin lmlerin says ya da ylda her 1000 kii iin lmlerin says gibi. * Bu forml en sk olarak olaanst durumlarda kullanlr: Belli bir zaman dilimindeki toplam lm says Ayn toplumda o andaki toplam nfus X 10.000 = lmler/10.000 kii/gn 5 Ya Alt lm Hz (5YAH) * Tanm: Toplumdaki 5 ya altndaki ocuklar arasndaki lm hz. * Bu forml ounlukla olaanst durumlar srasnda kullanlr: Belli bir zaman diliminde 5 ya alt ocuk lmleri Ayn toplumda toplam 5 ya alt ocuk says X 10.000=lmler/10.000/gn nsidans Hz * Tanm: Hastaln gelime riski olan bir toplumda, belli bir zaman aralnda o hastala sahip yeni vakalarnn says. * Bu forml ounlukla olaanst durumlar srasnda kullanlr: Belli bir zaman diliminde yeni olgu says Risk altndaki nfus X 1.000 = Belli bir hastala ait yeni vakalar /1.000/ay

119

120

Olgu lmllk Hz (OH) * Tanm: Bir hastalk nedeniyle len insanlarn o hastala yakalanm insanlarn saysna oran * Forml: Bir hastalk nedeniyle lenlerin says O hastala yakalanan tm hastalar X 100 Salk Merkezi Kullanm Hz * Tanm: Kii bana ylda ayaktan hasta bavuru says. Mmkn olduka yeni ve eski bavurular arasnda bir ayrm yaplmaldr ve bu oran hesaplamakta yeni bavurular kullanlmaldr. Ancak genelde yeni ve eski bavurular arasnda bir ayrm yapmak zordur, bu yzden sklkla afet srasndaki toplam bavurularla olarak birletirilirler. * Forml: Belli bir zaman diliminde toplam bavuru says Toplam nfus X 52 hafta = Bavurular/kii/yl Doktor Bana Gnlk Grme/Muayene Says * Tanm: Her doktor tarafndan gnde yaplan ortalama grme (yeni ve mkerrer olgular) says. * Forml: Toplam grme says TZE* doktor says X Salk biriminin haftada ak olduu gn says * TZE (Tam Zamanl Edeeri) bir salk biriminde alan edeer doktor saysn gsterir. rnein ayakta tedavi blmnde 6 doktor alyorsa, fakat 2 tanesi yarm gn alyorsa, TZE doktor says = 4 tam zamanl alan + 2 yarm gn alan = 5 TZE doktor BLM 6: ETM HZMETLERNDE ORTAK STANDARTLAR Ek 1- Eitim Hizmetleri Keif Kontrol Listesi Psikososyal Gereksinimlerin Karlanmas iin retmen Eitimi * Psiko-sosyal ilk deerlendirme yapld m? * lk deerlendirmede rencilerin kar karya kald farkl travmatik olaylar snflandrld m? * Travma sonras bozukluklar ile ilgili ne gibi belirtiler var? Bu belirtiler ile ilgili ne yardm alabilirler? Ne eit yardm istiyorlar ? * Ortamda yardm salayacak olanlar kimler ? Bu kiiler ve organizasyonlar nasl glendirilir. Mfredat ve Snavlar Mfredat * Eitim materyallerinin kopyalar var m? Eitim malzemeleri oaltlabiliyor mu? * renciler iin mfredat izleyen ders kitaplar alma kitaplar var m? * Mfredat konular nelerdir? * Temel konular rencilerin acil durumdaki ihtiyalarna yant verecek durumda m? rnein, salk eitimi, kara maynlardan korunma eitimi vb.

* Blgesel ve uluslararas mfredatta bu konular yer alyor mu? Bunlarn tercme edilmesi mmkn m? * Mfredatta iddet, kin, nefret, dmanlk veya ayrmclk konularna yer veriliyor mu?Bunlarn mfredattan kaldrlmas mmkn m? Snavlar * Blgesel veya ulusal snavlar rencilerin bir st okula-niversiteye- giriinde belirleyici mi? * Bu snavlar hangi snflarda yaplr. ( Tipik olarak, ortaokul bitirme ve lise bitirme snflarnda m?) * Snav konular nelerdir? * rencilerin mfredatta grmedikleri konular iin durumu ne olur? * renci bana snav bedeli nasl karlanr? * Snavlarda zel materyallere gerek var m? ( her renci iin ayr sra, laboratuar malzemeleri, vb.) * Snavlar nasl yaplr? MEB tarafndan m? Dardan bamsz bir organizasyon tarafndan m? * Eer lkede ya da blgede acil durum var ise, renciler kayt olabilir mi? * retmenler iin snav sorularn hazrlamalarn destekleyen rnek soru rehberi var m? Mfredatn Revize Edilmesi ve Koullara Uygunluu in Arabuluculuk * Belirli bir mfredat var m? * Mfredat hangi konular ve snflar kapsamaktadr. * Mfredat ders kitaplar ile uyumlu mu? Mfredat snf seviyeleri ile uyumlu mu? * retmenler ve okul ynetiminde mfredatn kopyas var m? * Mfredat yaps, retmenlerin derslerini hazrlamalarna, yakn ve uzak dnemli plan yapmalarna olanak veriyor mu? Eitim iin zel teknikler neriliyor mu? Yaamsal Beceriler ve Tamamlayc Eitim Programlar * Temel salk konular nelerdir? * Balca hastalk ve lm nedenleri nelerdir? * Hedef gruplar etkileyen nemli salk konular nelerdir? ocuklar genler anneler yallar * Salk alanlar ile toplumdaki dier kiiler arasna nemli salk sorunlarn adlandrrken farkllk var mdr? * Salk problemleri nasl nlenir? * Okuryazar olmayan grubun bilgilendirilmesi iin en iyi yollar nelerdir? * Toplumda farkl dil konuan topluluklar varsa, salk mesajlar onlara en iyi ekilde nasl verilebilir? Okul ncesi Eitim * Afet ncesi erken ocukluk eitimi var myd? * Eitime besin destei de dahil miydi? * Bu eitimin zel sektr ya da devlet tarafndan verilme durumu? * Ebeveynlerin genlerin bu eitimin bir paras olma durumu nedir? * Bu konuda retmenlerin, gnlllerin eitim durumu nedir?
122

121

Tam Katlm * rgn eitime kim(ler)in neden katlmad ile ilgili deerlendirme yapld m? * Aznlk gruplarnn eitim almasn engelleyen fiziksel ve finansal engeller var m? * Farkl gruplarn topluma katlmasn engelleyen eitli engeller var m? Bu engeller eitim alannda da geerli mi? * ve meslek edindirme ile ilgili beceri eitimleri? Dil eitimi? Yaam becerileri eitimi? Zor Koullarda ocuklarn Durumu * ocuklar nerede yaamaktadr. * ocuklar nerede uyumaktadr. * Salk durumlar nasl? Salk hizmetine eriim durumu nedir? * Gnlk n miktar yeterli mi? * Yeterince giyecekleri var m? * Cinsel, fiziksel, sosyal, psikolojik istismar asndan, riskli davranlara maruz kalma durumlar ? * Bu riskli durumlarn ortadan kaldrlmas mmkn mdr? * ocuklarn, okuma, yazma becerileri edinmelerinde sreklilik var m? * ocuklarn okuldan uzak kalmalarnn nne geecek dzenlemeler var m? * ocuklar yeterince oyun oynama alanna sahip mi?

ASGAR STANDARTLAR - Baz Saysal Deerler: Su Salama:

* Herhangi bir barnaktan en yakn su datm noktasna olan mesafe en fazla 500 metre * Su kayna nnde bekleme sresi en fazla 15 dakika * 20 litrelik bir kabn dolum sresi en fazla 3 dakika Su Kalitesi: Datm noktasnda 100 ml suda dk kaynakl organizma yok Musluktaki suda serbest klor kalnts 0,5 mg/L Hijyen: * Ortak amarhane: amar ykamak iin 100 kiiye en az bir lavabo/kvet * Kii bana ayda 250 g banyo sabunu, 200 g amar deterjan * Bebekler ve iki yandan kk ocuklar iin 250 ml losyon * Kii bana ayda 75 ml/100 g di macunu, bir di fras * Kadnlar ve kzlar iin adet dnemlerine ynelik shhi malzemeler * Bebekler ve kk ocuklar iin ykanabilir 12 ocuk bezi ya da tek kullanmlk alt bezleri * Hane bana bir sa fras ve/veya tarak ve trnak makas * Hedef nfusun her 1000 yesine iki hijyen destei alan Tuvalet: * Her bir tuvalet iin azami 20 kullanc veya 4-5 aileye bir tuvalet * Kadn tuvalet kabinlerinin erkeklerinkine oran 3'e 1 (mmknse erkekler iin ilave pisuar) * Tuvaletler yerleim birimlerine azami 50 metre uzaklkta * Tuvalet ukuru bir yeralt su kaynana en az 30 metre uzaklkta * Tuvalet ukurunun dip noktas taban suyu seviyesinden en az 1,5 metre yukarda

123

124

pler: * Her haneye bir kapakl p kutusu * pler dzenli olarak her gn toplanr, belirlenen bir ukura gmlr ya da yaklr. * 2 x 2 x 1 m ukur, 200 kiiye bir hafta yeter. * ukurun zeri haftada en az bir kez ince bir tabaka toprakla rtlr. Dolunca 40 cm toprak rtlr. * ocuk dks/bezi atldktan sonra vakit kaybedilmeden toprakla rtlr. * pler gmlmyorsa, 10 aileye en az bir adet 100 litrelik konteyner * Tm hanelerin p konteynerine eriimi var ve/veya ortak p ukuruyla aralarndaki mesafe 100 metrenin altnda Gda: * Kii bana gnde 2100 kilo kalori * Toplam enerjinin % 10-12'si proteinden * Toplam enerjinin % 17'si yadan * Taze veya zenginletirilmi gdalar araclyla yeterli temel besin maddesi * ocuk en az ilk iki ylnda emzirilir. * Alt aylk olunca anne stnn yannda en az %30'u ya kaynakl enerji ynnden zengin gdalar Yemek Malzemesi: * Hane bana en az bir yemek tenceresi, 40 litrelik su deposu ve yeterli yakt * Hane bana en az kulplu byk boy bir tencere ve kapak olarak da kullanlabilecek bir tava, * Kulplu orta boy bir tava ve kapak, * Yemek hazrlamak ya da servis etmek iin bir leen, * Bir mutfak ba ve iki tahta servis ka, * 10-20 litre kapasitede kapakl iki su kab (vidal kapakl 20 litrelik bidon veya kapakl 10 litrelik kova) * Temiz su veya yemek saklama kab * Ayrca kii bana bir yemek taba, bir metal kak ve fincan ya da su kab * Yakt depolamak iin gvenli bir alan, fener ya da mum gibi aydnlatma aralar, ocak ya da mum yakmak iin, kibrit veya uygun alternatif ateleme malzemesi * Toplu ya da merkezi yemek piirme ve stma sistemleri * Genel bir alet seti (eki ya da tokmak, balta ya da pala, bel ya da krek) Yerleke: * Mezarlklarla ime suyu kaynaklar arasnda en az 30 metre mesafe * Mezarlklardan kan yzey sular yerleim birimlerine ulamamal * Kii bana 45m2 decek arazi (konutlar, yollar, kamu kurumlar -eitim, salk-, pazarlar vb.) * Yzey eimi % 6'y gememeli, yeterli drenaja imkan salamas iin de tercihen en az % 1 * Stma kontrol iin bataklk/gl gibi reme sahalarndan rzgra kar 1-2 kilometre uzaklkta

Barnak (Toplu Yerleim): * Kii bana bir yatak (ranza, kampet, mat vb.) * Kii bana 3,5 m2 veya 10 m3 alan * Scak ve nemli iklimlerde yksek tavan, souk iklimlerde alak tavan * Yataklar aras 75 cm * Scaklk 200C * Her 100 kiiye 5 tuvalet * 30-50 kiiye bir du Barnak (Kamp): * adr grubu halinde * adr aralar 8 m * ki sra adr arasnda 10 m geniliinde yol * Yol-adr aras 2 m Giysi: * Kii bana en az bir tam takm kyafet (kendi llerinde, kltr, mevsim ve iklim artlarna uygun) * Ykanabilmelerine olanak tanmak iin yedek (zellikle i amarlar iin) * Bebekler ve iki yana kadar olan kk ocuklar iin asgari 100x70 cm llerinde battaniye Salk Hizmeti: * Toplum dzeyinde: 500-1000 kiiye 1 halk sal alan, 2000 kiiye 1 eitim alm ebe, her 10 ev ziyareti iin 1 gzlem hemiresi, 1 kdemli gzlem hemiresi * Salk merkezi (10.000 nfusa bir adet): Gnde 50 muayene yapan bir hekime bal en az bir salk alan, azdan sv tedavisi, pansuman, kayt, hasta kabul gibi ilemleri yrtmek iin alan da iine alan toplam 2-5 salk grevlisi * Merkezi salk kuruluu (yaklak 50.000 kiilik nfus iin): Gnde 50 muayene kapasitesine gre (poliklinikte) grev yapan bir doktor, ve 20-30 yatak bana 24 saat hizmetle grevli 1 hemire (klinikte), 1 tane azdan sv tedavisi uygulayacak grevli, 1-2 eczac, 1-2 pansuman, enjeksiyon, sterilizasyon yapacak grevli, 1 laboratuar teknisyeni ve niteliksiz (hasta kabul, kayt, gvenlik iin) alan * Sevk Hastanesi: Deiken, cerrahi mdahale yapabilecek en az bir doktor ve her vardiya iin 20-30 yatak bana bir hemire * Kapasite kullanm oran: Ylda kii ba 0,5-1 yeni muayene (nfusu sabit olan toplumlarda) * Kapasite kullanm oran: Ylda kii ba 4,0 yeni muayene (yerinden edilmi nfus iin) * Dier gereksinimler iin: Dnya Salk rgt Yeni Acil Salk Paketi

125

126