DOALGAZ YAKITLI KOMBNE EVRM SANTRALLARI

Blent ZGREL - M. Sinan EGEL

Trkiye Elektrik retim-letim A.. Santrallar Proje ve Tesis Dairesi

ZET
Fosil yaktlar, dnya enerji retiminde kullanlan en nemli kaynak olmak zelliini halen korumaktadr. Ancak fosil yaktl konvansiyonel santrallarda yanna rn olarak oluan zararl atklarn yol at evre kirlilii ve global snma gibi olumsuzluklar, enerji retiminde evresel etkileri de dikkate alan yeni araylar gndeme getirmitir. Gaz trbin teknolojisindeki gelimeler neticesinde % 55 gibi yksek bir verimlilie ulaan doal gaz yaktl kombine evrim santrallar; fosil yaktl santrallar iinde en yksek verime ulamas, CCh atmnn dier kovansiyonel santrallara gre daha az olmas, NOx emisyonunun limitlerin ok altna drlmesi ve evreye olumsuz etkilerinin ok az olmas nedenleriyle son yllarda dnyada en ok tercih edilen enerji retim sistemi konumuna gelmitir.

1. GR
Elektrik enerjisi retiminde, nkleer, hidro ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn gnden gne daha da artmasna karn, halihazrda dnya elektrik enerjisi retiminin yaklak % 65'lik ksmn karlayan fosil yaktl termik santrallarda da hzl bir art grlmektedir. Aada ekil 1'den de grlecei zere dnyada 1985-1989 yllarnda fosil yaktlara dayal toplam 37700 MW gcnde santral sipari edilmiken, bu miktar ylda yaklak % 7.2 artla 1990-1994 dneminde 53400 MW'a ulamtr. Dnyadaki elektrik tketiminin 1995-2010 yllar arasnda % 60 orannda artaca tahmin edilmekte olup; 1995-1999 dneminde ylk % 3.7'lik bir artla toplam 64000 MW, 2000-2994 dneminde ise ylda % 3. artla toplam 75000 MW kurulu gcnde yeni fosil yaktl santrallarn sipari edilmesi beklenmektedir. ekil 1'de belirtilen Gaz trbini ve Kombine evrim deerleri iinde, kombine evrim olarak sipari edilmi olan santrallann toplam kurulu gc 1985-1989 dneminde toplam 47 00 MW iken, bu miktar 1990-1994 dneminde 19 500 MW olmutur. Yeni tesis edilecek kombine evrimlerin 1995-1999 dneminde 12000 MW'a 2000-2004 dneminde ise 28000 MW'a ulaaca tahmin edilmektedir. Grlecei zere 1989 yl itibariye kombine evrim santrallar, fosil yaktl santrallar iinde yaklak % 12.5 orannda bir yer tutmakta iken, 2000 ylna girerken bu oran % 37 mertebesine ulaacaktr. Bu orann artmasnda en nemli etken ise kombine e-rimlerde elde edilen yksek termik verim olmaktadr.

Verim art bir yandan CO2 emisyonunu daha da azaltmakta bir yandan da yakt tketiminde byk tasarruf salamaktadr. rnein 3.75 US$/Giga Joule yakt fiyatna gre 350 MW'k bir kombine evrim santralinde termik verimdeki % 1'lik bir art yaklak olarak 6.3 milyon US$'lk bir bedele tekabl etmekte, bu ise toplam yatrm bedeli iinde % 4.5'lk bir yer tutmaktadr. Siemens firmas tarafndan yaplan bir almaya gre,

santral veriminin % 55'ten % 57'ye karlmasyla 350 MW'lk bloktan oluan bir kombine evrim santralnda 20 yllk bir iletme srecinde elde edilen kazan yaklak 81 milyon US$ olmaktadr. Bu ise toplam ilk yatrm bedelin % 20'sine tekabl etmektedir.

UDI/MeGravv-Hill tarafndan yaplan bir almada ise (World Drectory of New Electric Power Plants). 19932002 yllar arasnda dnya enerji retim kapasitesine tm yaktlar itibariye gelecek toplam ilave kapasitenin % 26'snn gaz yaktl enerji retim tesisleri olaca belirtilmekte ve toplam kapasite iinde doalgaz yaktl santrallara 113927 MW, LNG yaktl santrallara 21755 MW ve dier gaz yaktl santrallara ise 4212 MW'lik bir pay ayrlmaktadr. Gaz yaktl enerji retim tesislerinde grlen bu byk artn bir dier nemli nedeni ise, son yllarda evre sorunlarnn kritik boyutlara ulamas ve evreye verilen nemin artmasdr. Bu nedenle, elektrik enerjisi retiminde daha az yakt tketimiyle yakt rezervlerinin en ekonomik ekilde kullanmn salayacak ve dolaysyla daha az evre zararyla elektrik retecek yeni teknolojiler gelitirilmeye balamtr. Bu anlamda kombine evrim santrallar gnmzde en yaygn tesis edilen ve son yllarda en ok tercih edilen baz yk santrallar durumuna gelmitir.

2. KOMBNE EVRMN TANIMI

Kombine evrim terimi, esas itibariyle gaz trbin evrimi ve buhar evriminin bir sistem iine alnarak birbirini tamamlayc ekilde altrlmasn ifade etmekte olup, genel prensibi gaz trbin evriminden kan egzost gazlarnn yksek dereceli ssnn su/ buhar evriminde kullanlarak ek bir enerji retiminin salanmasna dayanmaktadr. Kombine evrimlerde birincil olarak elektrik retimi salanmakla birlikte, istenirse evrimden ara buhar alnarak santral, birleik s-g (cogeneration) sistemi olarak da altrlabilir. Bu zellii ile kombine evrimler, s-g retiminde gnmzde varolan en verimli yntem konumundadr. Genel olarak kombine evrimin alma prensibi yle zetlenebilir: Atmosferden alnan hava, bir filtre sisteminden geirildikten sonra gaz trbinin kompesr ksmna girer ve burada sktrlarak yanna odasna iletilir. Yanma odasna pskrtlerek verilen yakt da bu sktrlm hava ile kararak yanar. Yanna sonucu oluan 1000-1100 C scaklndaki atk gazlar bir egzost kanalyla atk s kazanna iletilir. Egzost gazlarn burada su/buhar evrimine transfer ederek sour ve daha sonra kazan basncndan atmosfere atlrlar. Atk s kazanlarnda, genel olarak ayr s eanjr blm bulunur. Su/buhar evriminde, su/ kondensat ilk nce kazann ekonomize blmne girer ve doyma scaklnn ok az altnda bir scakla kadar stlr, daha sonra evaporatr blmnde buhar haline dnr ve bu doymu buhar kzdrc blmnde tekrar stlarak kzgn buhar olarak trbinine verilir. Yukarda tek basn kademeli bir kazan/buhar trbini grubu iin su/buhar evrimi basit olarak izah edilmitir. Ancak, kazan/buhar trbini gruplarnn tekrar kzdrmal veya tekrar kzdrmasz, iki ya da basn kademeli olmalar durumunda; ekonomizr, evaporalr ve kzdrc blmleri de her bir basn kademesi iin kazan iinde ayr ayr yer alrlar ve bu basn kademelerine bal olarak su/buhar evrimi de kendi iinde ayr evrimler oluturur. Atk s kazannda retilerek trbine verilen buhar, trbin kademelerinde genleir ve bylece termik enerji

mekanik enerjiye dntrlm olur. Trbinin tahrik edilmesiyle de trbine bal genaratrden elektrik enerjisi retilir. Buhar trbininden kan dk basn ve scaklktaki buhar kondensere gelir ve burada soutma sistemi vastasyla youturularak su haline dnr. Daha sonra kondensat pompalarI ile, ilerindeki youmam gazlarn alnmas iin degzr/besleme suyu tankna gnderilir. Su, besleme suyu tankndan besleme suyu pompalan ile tekrar atk s kazanna baslr. Bu ekilde su/buhar kapal evrimi; kazan, buhar trbini ve kondenser arasnda sirkle eder.

3. KOMBNE EVRM SANTRALLARININ AVANTAJLARI

Kombine evrimin en byk avantaj, fosil yaktl santrallar iinde en yksek verime sahip olmasdr. Gnmzde, 20 MW'n stne glere haiz gaz trbinlerine dayal tekrar kzdrmal ve basn kademeli kombine evrimlerde net % 55 civarnda verime ulalmtr. Tablo 1'den de grlecei zere, kombine evrimlerde ulalan verimler, sper kritik basnl tekrar kzdrmal buhar trbin verimlerinden de yksektir.

Yksek veriminin dnda kombine evrim santrallarnn daha birok avantaj bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi de kombine evrimlerin birok deiik alana hizmet verebilecek esneklie sahip olmasdr. Kombine evrim santrallarnda yalnzca elektrik retimi yaplabildii gibi, ayn zamanda ister kazandan isterse buhar trbinden alnacak ara buharn blgesel stmada ya da prosesde kullanlmasyla santral, % 85-90 civarnda bir sl verimlilik ile ve birleik s-g (cgeneration) sistemi olarak da hizmet verebilir. Kombine evrimlerde doal gazn her eidi, ham pertolden motorin ve fuel-oil'e kadar tm likit yaktlar ile gazlatrma yntemi ile kmr dahil olmak zere ok geni bir yakt kullanm olana mevcuttur. Ayrca istendii takdirde gaz trbin brlrleri ift yakt yakabilecek ekilde de dizayn edilmektedir. rnein Ambarl Kombine evrim Santralnda doalgazn yan sra gerektiinde fuel-oil de kulanlabilmektedir. Kombine evrim santrallarnn soutma suyu ihtiyac dier konvansiyonel tip sandallardan daha azdr. Zira kombine evrimlerde toplam elektrik retiminin yalnzca te bir mertebesindeki ksm buhar trbinlerince yaplmaktadr. Bu nedenle sistemle ilgili masraflar ve evreye yaplan s dearj da dahil olmak zere soutma suyu ile ilgili bir ok sorun byk lde azaltlm olmaktadr. Kombine evrim santrallarnn tercih edilme nedenlerinden biri de ekonomik olmasdr. Zira herhangi bir kazan/buhar trbin nitesine gre birim (kW) yatrm maliyetleri daha azdr. rnein 1400 MW'lk bir kombine evrim santralnn yaklak birim yatrm maliyeti 1995 yl fiyatlar ile 350-400 US$kW iken, 320 MW'lk konvansiyonel bir termik santraln baca gaz artma sistemi dahil birim yatrm maliyeti 1200-1500 US$/kW civarndadr. Ayrca % 55 civarndaki yksek verimi nedeniyle, yakt fiyatlarna gre deikenlik gstermesine karn genel anlamda konveksiyonel buhar santrallarna gre kombine evrim santrallarnn birim retim (kWh) maliyeti

daha azdr. rnein, birim fiyat 12,46 US$7106 kcal olan doalgaz kullanan 700 MW gcnde % 55 verimli bir kombine evrim santralnda retim maliyeti yaklak 3 cent/kWh olurken, birim fiyat 6,92 US$7106 kcal olan linyit kullanan 2x340 MW gcnde % 35.5 verimli konvansiyonel bir termik santralda retim maliyeti 4,27 cent/kWh olmaktadr. Kombine evrim santrallarnn verimlerinin yan sra emre amadelik ve gvenirlilik oranlar da yksektir. Gerek verim ve retim kapasitesinin, gerekse emre amadelik ve gvenirlik oranlarnn yksek olmas nedeniyle toplam yatrmn geri deme sresi de ok ksa olmaktadr. 1993 ylnda yaptmz bir fizibilite almasnda % 100 kredili olarak tesis edilecek ve ylda 7000 saat alacak bir kombine evrim santralnn geri deme sresi 30 ay olarak bulunmutur. Kombine evrim santrallarnn en nemli avantajlarndan birisi de konuya evresel adan bakldnda ortaya kmaktadr. Gnmzde evreye verilen nemin byk lde artm olmas ve bu nedenle zararl madde emisyonlar ile ilgili limit deerlerin olduka dk seviyelere ekilmesi sonucunda kombine evrim teknolojileri byk rabet grmeye balamtr. Doalgaz yaktl bir kombine evrim santral bir kmr yaktl bir buhar santral iin Tablo-2'de gsterilen emisyon deerleri, kombine evrim santrallarnn nemini bu anlamda daha ak olarak ortaya koymaktadr.

Bunlarn yan sra zellikle ilave yanmasz kombine evrim santrallar ele alndnda dier avantajlar da yle zetlenebilir; Konvansiyonel termik santrallara gre tesis sresi daha ksa ve modler yaps daha basit olan kombine evrim santrallarnn iletmesi daha kolaydr. Bundan dolay iletme personeli ihtiyac daha az olmaktadr. Santraln btn ihtiya duyulan alan konvansiyonel termik santrallardan daha kktr. rnein kl stok sahas hari santral ana yaplar, salt sahas ve kmr park sahas iin 4x340 MW'lk Afin-Elbistan Santralna yaklak 120 hektar bir alan kullanlrken, 3x450 MW'lk Ambarl Kombine evrim Santralnn ana yaplar ve salt sahas yerleim alan, fuel-oil artma sistemi dahil yalnzca 23 hektardr. Gaz trbin niteleri ile atk s kazanlar arasna by-pass bacas ve damperlerinin konulmas durumunda gaz trbinlerinin, kazan ve buhar trbi nitelerinin tamamlanmasn beklemeden ok ksa srede ilemeye alnabilmesi ve kombine evrim grubunun devreye alnmasna adar srekli basil evrimde altrlabilme olana mevcuttur. rnein, Ambarl Kombine evrim Santralnn ilk iki gaz trbin nitesi szlemenin yrrle girmesinden 8 ay sonra devreye alnmtr. Gaz trbinlerinin 15-20 dakikada tam yke ulaabilmeleri neticesinde kombine evrim santrallarnn abuk devreye alnmas mmkn olmaktadr. Kk yerleim alan ihtiyac nedeniyle istenirse ehir yk merkezlerinin ok yaknnda kurulabilme olana vardr. Gerek yksek verimi ve ekonomiklii gerekse evreye dost zellii ile doalgaz yaktl kombine evrim santrallarn gnmzde en ok tercih edilen fosil yaktl santral konumuna gelmitir. rnein ABD'de 19902000 yllar arasnda toplam 21500 MW kmr yaktl santral kurulmas planlanm iken, ayn dnemde ou kombine evrim ve birleik s-g (cogeneration) santral olmak zere kurulmas planlanan toplam doalgaz yaktl santral 52200 MW civarndadr. 2000 ylma kadar kurulmas planlanan doalgaz yaktl santrallarn toplam kurulu gc, bu an yllk dnem iin tahmin edilen 44800 MW'lk kapasitenin % 17 zerinde olmaktadr (Modern Power Systems-May 1993). Shell firmas tarafndan ngiltere ve Galler iin yaplan bir almaya gre de bu lkelerde 2003 ylna kadar ihtiya duyulan toplam ilve kurulu g kapasitesi yaklak 20000 MW'dr.

Bu dnem iinde kmr yaktl santrallarn ou ve bir ka nkleer santral ile bir tane ift yaktl santral kapatlacak ve 2000 ylna kadar 10000 M W, 2003 ylna kadar da toplam 20000 MW doalgaz yaktl kombine evrim santral kurulacaktr (Brain W. Gainev. Shell Ltd. Gas Pojer 92 Conference-London). Yukarda bahsedilen avantajlar nedeniyle bir yandan dnyann bir ok lkesinde yeni kombine evrim santrallar kurulurken bir yandan da konvansiyonel termik santrallar eitli uygulamalarla kombine evrim haline dntrlmektedir. Bu tip dnm uygulamalar ve belli bal kombine evrim sistemleri aada zetle anlatlmtr.

4. KOMBNE EVRM SANTRALLARI UYGULAMALARI

Kombine evrim santrallarnn aadaki ana grupta uygulamalar mmkndr. lave yanmasz kombine evrim Tam yanmal konbine evrim Paralel-g niteli kombine evrim Bu uygulama eklinden birinin seilmesi tamamen yaktn mevcudiyeti ile mevcut bir santraln iyiletirilmesi veya yeni bir santraln kurulmas durumlar iin planlama almalarna bal olacaktr. 4.1. lave Yanmasz Kombine evrim Santrallar (Unfred Combined Cyde Power Plants) lave yanmas/, konbine evrim santrallarnda, yanma tamamen gaz trbininde olur ve trbinin egzost gaz bir atk s kazanna gnderilir. Basit konveksiyon tip s eanjrleri olan alk s kazanlarnda ise, herhangi ilave bir yakt yaklmadan sadece gaz trbini egzost gazlarnn yksek ssndan yararlanlmak suretiyle buhar elde edilir. Genel olarak gaz trbinleri ile ayn saydaki atk s kazanlar, buhar kapasitesine bal olarak bir veya daha ok buhar trbinine balanr. Bu tip kombine evrim santrallarnn da buhar evrimi, "iki basn kademeli/tekrar kzdrmasz" veya " basn kademeli/tekrar kzdrmal" eklinde olmaktadr. ki basn kademeli kombine evrimler, basit tekrar kzdrmasz buhar evrimleri olmasna karn olduka iyi bir termik performans gstermektedirler. lkemizde doalgaz ile alan bu tipte iki kombine evrim santral bulunmaktadr. Hamidabat (Lleburgaz)'da kurulmu olan 1200 MW Trakya Doalgaz Kombine evrim Santralnn 2+2+1 konfigorsyonundaki drt kombine evrim blounda toplam 8 adet gaz trbin nitesi, 8 adet atk s kazan ve 4 adet buhar trbin nitesi bulunmaktadr. Gaz trbinlerinin nominal kapasitesi 95 MW, buhar trbinlerinin nominal kapasitesi ise 110 MW'dir. Santraln ilk gaz trbin nitesi, szlemenin yrrle girmesinden 12 ay sonra Aralk 1985 tarihinde iletmeye alnmtr. lk kombine evrim blou szlemenin yrrle girmesinden 29 ay sonra iletmeye alnan santralda yaplan performans testlerinde elde edilen en dk verim % 50,23 ve en yksek verim ise % 52,20 olmutur. stanbul'un 40 km batsnda kurulmu olan 1350 MW Ambarl Doalgaz Kombine evrim Santralnn yine 2+2+1 konfigrasyonundaki kombine evrim blounda ise toplam 6 adet gaz trbin nitesi, 6 adet atk s kazan ve 3 adet buhar trbin nitesi bulunmaktadr. Gaz trbinlerinin kapasitesi 138.80 MW, buhar trbinlerinin nominal kapasitesi ise 17.40 MW'dir. Santralin iki gaz trbin nitesi szlemenin yrrle girmesinden sekiz ay sonra Austos 1988 tarihinde paralele alnmlardr. lk kombine evrim blounun orijinal tesis sresi 26 ay olan santralda yaplan performans testlerinde elde edilen en dk verim % 52, en yksek verim ise % 52.50 olmutur. TEA Genel Mdrl tarafndan Bursa'da tesis edilecek olan 1400 MW gcndeki yeni kombine evrim santralnda ise; her birinde 200 MW'n zerinde glere haiz iki gaz trbini ile bir buhar trbini bulunan 700 MW'lk iki blok olacaktr. "F" tipi olarak adlandrlan ve gnmzde ticari iletmeye alnm en gelimi gaz trbinlerinin kullanlaca santraln atk s kazanlar/buhar trbini grubu, " basn kademeli/tekrar kzdrmal" olacak ve bylece net verim % 55 mertebesine ykseltilecektir. Ayrca, dz-buhar evrimli yada dz-gaz evrimli termik santrallar da, mevcut buhar trbin nitelerine gaz trbinleri veya mevcut gaz trbinlerine buhar trbinleri eklenmesiyle, ilave yanmasz kombine evrim santralna dntrlecek daha yksek verim ve k glerine ulaabilir. 4.1.1. Buhar Trbinlerine Gaz Trbinleri lavesi le G ve Verim Artrm (Full epowvering of Steam Tuurbines with Gas Turbines) Bu sistemde; mevcut santraln buhar trbininin orijinal veya baz deiikliklerle revize edilmi buhar parametrelerine cevap verebilecek yeni atk s kazanlar, buhar kazanlar ile deitirilir ve atk s kazanlar ile ayn sayda gaz trbini sisteme ilave edilir. Bu dnm zellikle buhar trbinlerinin hizmet mrnn kmr

yaktl kazanlardan daha uzun olmas nedeniyle uygulanabilir olmaktadr. Bu ekilde santral veriminin % 37-38 seviyelerinden yaklak % 50 gibi olduka yksek bir seviyeye karlmasnn yan sra; kombine evrim sistemlerinde takribi 60;40, 65;35 mertebelerinde olan gaz trbini/buhar trbini kapasite oranlar dikkate alndnda santral toplam kapasitesi de iki hatta kat arttrlm olmaktadr. 4.1.2. Gaz Trbinlerinde Buhar Trbini lavesi le G ve Verim Artrm (Adding on Steam Turbines to Gas Turbines) Basit evrimde alan mevcut gaz trbin niteleri, atk s kazan ve buhar trbini ilavesiyle kombine evrim santralna dntrlebilir. Bu durumda gaz trbini egzosunun ss tmyle atk s kazannda kullanlacandan dolay mmkn olan en yksek verim elde edilmi ve santral kapasitesi de yakt tketimi artrlmakszn en az % 50 orannda ykseltilmi olacaktr. Bu tip bir uygulama 1975-1976 ylarnda iletmeye alnm olan zmir-Aliaa Gaz Trbinlerinde yaplm ve mazotla alan her biri 30 MW'lk drt gaz trbin nitesine 1980-1983 yllarnda ayn sayda atk s kazan ve her biri 30 MW'lk iki buhar trbin nitesi ilave edilerek santral verimi yaklak % 28 mertebesinden % 44 mertebesine ykseltilmitir. 4.2. Tam Yanmal Kombine evrim Santrallar (Fully Fired Combitved Cycle Power Plants) Bu tip santrallar 1960'l ylarn ortasndan 1970'l yllarn sonuna kadar Orta Avrupa'daki elektrik retim tesislerinde bugnn artlarna gre daha dk giri ve egzost scaklklarna sahip gaz trbinlerinden oluan nitelerin verimini ykseltmek amacyla yaygn olarak uygulanmtr. Tam yanmal kombine evrimlerde gaz trbini egzostu, cebri eki fanlar tarafndan atmosferden alnan hava ile kararak, buhar kazanlarnda ana yaktn (genellikle kmr) yaklmasnda gereken yanma havasnn nstmasn salar. Bu ilem ile tam bir yanma salanm olmaktadr. Zira gerek atmosferden alnan havadaki, gerekse gaz trbin egzosundaki hemen hemen tm oksijen ana yaktn yaklmasnda kullanlmakta yalnzca % 3-5 mertebesinde bir oksijen miktar baca gaz ile atlmaktadr. Bylece NOx konsantrasyonu da daha dk bir seviyeye ekilmektedir. Ayrca herhangi bir konvansiyonel buhar kazan/ trbin nitesinin gaz trbin niteler ilavesi (topping) ile tam yanmal kombine evrim santralna dntrlmesi mmkndr. Bu durumda gaz trbin egzostu ve ilave fanlarla alnan hava kazanlarda kullanlacandan mevcut nitenin n stclarnn ve cebri eki fanlarnn kaldrlmas gerekmektedir. 4.3. Paralel-G niteli Kombine evrim Santrallar (Paralel-Powerd Combined Cycle Power Plants) Paralel g niteli kombine evrim santrallarnda buhar trbinleri iki ayr bamsz g kaynandan beslenmektedir. Genellikle ana kaynak konvansiyonel bir buhar kazan, ikinci kaynak ise gaz trbinin bal bir atk s kazan olmaktadr. Bu manada paralel-g niteli kombine evrim, tam yanmal evrim ile ilave yaktl evrimin birleimi olarak da dnlebilir. Bu sistemde gaz trbini egzost gaz, niteye bal atk s kazanna verilir, dier buhar kazannda yaktn yanmasna destek amal olarak kullanlmaz. Sistemin en byk avantaj; dizayn, yakt ve iletme ynnden salam esnekliktir. Gaz trbini ve buhar trbini kapasiteleri ile buna bal olarak gaz veya likit yaktlarn kat yaktlara oran serbeste tayin edilebilmektedir. Bununla birlikte, kmr yaktl kazann baca gaz emisyonlarnn kabul edilebilir limitlerin altna ekilebilmesi iin artma tesislerine de ihtiya duyulabilir. Mevcut buhar trbin niteleri de iki ayr yntemle paralel-g niteli kombine evrim santrallarna dntrlebilir. Birinci yntemde (paralel-repowering), niteye gaz trbini ve atk s kazan ilave edilerek buradan elde edilen buhar ile mevcut kazandan elde edilen buharn takviye edilmesi neticesinde buhar trbininin tam kapasitede kullanlmas salanabilir. Genelde buhar kazanlarnn hizmet mrnn buhar trbinlerinden daha ksa olmas nedeniyle zamanla kazanlarn daha dk ykte almalarnn zorunlu hale gelmesi durumunda bu sistem uygulanabilir olmaktadr. kinci yntemde (boosting) ise, niteye eklenen gaz trbini ve atk s kazan yalnzca mevcut sistemin kondensat ve/veya besleme suyu stlmasnda kullanlr. Bylece hem santral verimi hem de k gc ykseltilmi olur.

5. VERMN YKSELTLMES LE ZARARLI MADDE EMSYONUNUN AZALTILMASI

Yukarda izah edilen tm kombine evrim konfigrasyonlarnn en nemli hedeflerinden birisi de verimin ykseltilerek zararl madde emisyonlarnn azaltlmasdr. Gaz yaktl bir kombine evrim santralnda elde edilen verim, ayn yakt kullanan tekrar kzdrmal bir buhar santralndan en az % 8 daha yksek olmaktadr. Ulalan yksek verim sayesinde kombine evrim santrallarnda zararl madde emisyonu bu tip termik santrallara gre % 15 daha az olmaktadr. 5.1. CO2 Emisyonu Her ne kadar karbondioksitin, azot oksitler ve kkrdioksitler gibi havay kirleten bir etkisi olmasa da, sera etkisi yaratmas nedeniyle santrallardaki CO2 emisyonunun asgariye indirilmesi bir zorunluluk olmaktadr. Elektrik santrallarnda net verimin ykseltilmesi yani yakttaki kimyasal enerjinin en yksek oranda elektrik enerjisine dntrlmesi CO2 miktarnn azaltlmasndaki en etkin yntemdir. Kmr yakan termik santrallarda doalgaz kullanan kombine evrim santrallarna oranla yaklak iki kat daha fazla CO2 emisyonu olurken, bu deer % 44 verimli modern bir buhar santralnda 800 gr/Wh olmaktadr. 5.2. NOx Emisyonu Gaz trbini egzostunda azot oksitler iki ekilde meydana gelmektedir. Baz NOx bileimleri, yaktta bulunan organik azot bileimlerinin oksidasyonu neticesinde (yakttaki NOx) oluurken, dier NOx bileimleri de yanma havasndaki azot ve oksijenin yakc alevindeki yksek scaklk nedeniyle reaksiyona girmeleri neticesinde (termik NOx) ortaya karlar. Doalgazdaki azot bileimleri normalde ok az olduu iin yakttaki NOx oluumu ihmal edilecek miktardadr. Termik NOx oluumu ise yakc alevindeki scakln ykselmesine bal olup, ancak alevin yksek-scaklk blgesinin azaltlmas ile drlebilir. Alev scakl genelde su veya azot gibi katklarn yakta ilavesiyle drlebildii gibi direkt olarak aleve pskrtlmeleriyle de azaltlabilir. Ayrca, aleve buhar veya suyun pskrtld "slak metod" ile de olduka tatmin edici sonular alnmaktadr. Ambarl Kombine evrim Santralnda ise kullanlan zel yakclar (Hybrid Burners) sayesinde NOx emisyonu 30 ppm (% 15 Ox'de) civarnda tutulabilmektedir. Premix yanma olarak adlandrlan bu yntemde, yanmadan nce yakt byk miktarda hava ile kartrlmakta ve bylece alev scakl 1400C'in altna indirilmektedir. Bu yntem ile termik NOx emisyon deeri, hava kirlilii kontrol ynetmeliklerindeki limitlerin ok altnda bir seviyeye ekilmektedir. Bursa Kombine evrim Santral iin garanti edilen NOx emisyonu ise 25 ppm (50 mg/m1) olacaktr. 5.3. Yanmam Hidrokarbon ve CO Emisyonu Ambarl Kombine evrim Santralnda da mevcut olan zel tip brlrler ile elde edilen % 99,99'luk bir yakma verimi neticesinde yanmam hidrokarbon emisyonu en az seviyeye indirilebilmekte, CO emisyonu ise hemen hemen hi olmamaktadr. Doalgaz yaklmas durumunda, % 40 ykn zerinde egzost gazndaki yanmam hidrokarbon konsantrasyonu yalnzca 4 ppm (%15 C2de ) civarnda olmaktadr. Ambarl Kombine evrim Santralnda yaplan lmlerde CO emisyonunu da 2 ppm'in altnda olduu grlmtr. 5.4. SO2 Emisyonu Doalgazda ve distile yaktlarda genellikle kkrt bulunmad iin SO2 emisyonu da olmamaktadr. 5.5. Partikl Emisyonlar Doalgaz kl ihtiva etmedii iin kombine evrim santrallarnda herhangi bir partikl emisyonu da sz konusu deildir. Distile yaktlarda ise kl oran yalnzca % 0.01 mertebesinde olduundan ayrca herhangi bir filtrasyona gerek duyulmamaktadr. Fuel-oil yaktl kombine evrim santrallarndaki uucu kl miktar ise 0,02 g/kWh mertebesinde olmaktadr.

6. SONU
Gnmzde tm dnyada evreye kar duyarllk byk lde artm ve bir ok lkede zararl madde emisyonlarna kar olduka sk reglasyonlar uygulamaya konulmutur. Bu nedenle artk elektrik enerjisi retiminde de evresel hususlar dikkate alan ve en dk zararl madde emisyonunu salayabilecek yksek verimli santrallarn tesisi hedeflenmektedir. Yukarda zet bir anlatmla eitli uygulama yntem ve alanlar belirtilen doalgaza dayal kombine evrim santrallar bu anlamda gerek ekonomik olular, gerekse yksek verimleri ve dk zararl madde emisyonlar ile evreyi en az kirleten enerji retim sistemleri olarak gnmzde ok yaygn olarak tesis edilmektedir.

KAYNAKA
1. Power Engineering International-March/April 1995 2. McGraw-HilI's Electric Power International-Third Quarter, 1994. 3. Joyce, J.S., "How Gas Turbines Can Improve the Operating Economy and Environment Compatibility of New and Old Steam Generating Stations", Siemens Power Journal, December 1992. 4. Haupt, G. and Joyce, J.S., "GUD Combined-Cycle Technology for Extremely Clean Power Generation", Siemens Power Journal 4-93. 5. zgrel, B., Egeli, M.S., Gkgz, F. : "Turkish Experience in Combined Cycle Technology". World BankMaghreb Energy Seminar Paper, Marrakech-Haziran 1992. 6. zgrel, B., Egeli, M.S. : " En Yksek Verim, En Az evresel Etki : Kombine evrim Santrallar", 21. Yzylda Btn Ynleriyle Enerji Sempozyumu Bildirisi, stanbul, Nisan-1994. 7. zgrel, B., Egeli, M.S. : "Kombine evrim Yksek Verim, 6. Enerji Kongresi Bildirisi, zmir-1994. 8. zgrel, B., "Radip Development in Gas Fred Power-The Turkish Experience", Gas Povver Conference Paper, London-1992. 9. Egeli, M.S. : "Kombine evrim Santrallar ve Enerji retimindeki Verimlilikleri", Enerji Tasarrufu ve Enerji Verimlilii Uluslararas Sempozyumu Bildirisi, Ankara, Kasm-1992.