Sarajevo 2000.

Psihosocijalne posljedice rata

Rezultati empirijskih istraivanja provedenih na podruju bive Jugoslavije

Prezentacije sa Simpozija odranog 7. i 8. jula 2000. na Filozofskom fakultetu u Sarajevu Urednici: Elvira Durakovi-Belko Steve Powell www.psih.org

Sadraj
Predgovori O ovoj knjizi Uvod Da li se baviti traumatskim stresom i dalje? Psihosocijalni pristup posljedicama rata: kritiki osvrt Pregled rezultata koji se odnose na odrasle
Prof. dr. Renko api

1 3 7 7 8 17 21 22 27 32 38 41

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori ene iz bezbjednog sklonita: psiholoke i psihijatrijske posljedice ekstremne i prolongirane traume kod ena iz Srebrenice
Pam Bell, Isabel Bergeret, Lilijana Oru

Utjecaj ratne traume na ene civile: Opis studije

Pam Bell, Lilijana Oru i Kevin Spratt

Izbjeglitvo kao uzrok posttraumatskog stresnog poremeaja

Nadeda Savjak

Struktura raseljenih porodica prognanika prihvaenih u Zenici

Nurka Babovi

Stavovi prema izbjeglitvu

Fuad Hegi

Posttraumatski stresni poremeaj kod odraslih nakon rata u Bosni i Hercegovini: povratnici, raseljena lica i domicilna populacija u Sarajevu i Banja Luci
Rita Rosner, Steve Powell, Willi Butollo

44 48 54 57

Posttraumatski rast nakon rata

Steve Powell, Rita Rosner, Willi Butollo

Psihiki poremeaji vojnika u ratu

Slobodan Pavlovi, Osman Sinanovi

Posttraumatski stresni poremeaj kod teko ranjenih vojnika

Slobodan Pavlovi, Osman Sinanovi

Uloga depresivnih stanja u pokuaju samoubistva kod bolesnika lijeenih na psihijatrijskoj klinici u toku rata
Nurija Babaji, Zihnet Selimbai

60

Recidivi samoubilakih pokuaja meu bolesnicima lijeenim na psihijatrijskoj klinici u toku rata
Nurija Babaji, Zihnet Selimbai

62 64

DESNOS, mehanizmi suoavanja i odbrambeni mehanizni

Mirjana Pernar, Tanja Franikovi, Ljiljana Moro

Etnika distanca u postratnom periodu u vienacionalnoj sredini

Slavica Adamovi

66 69

Duevno obolenje kao esta psiholoka posledica rata

Slaana Koevska

Naini prevladavanja stresa indukovanog ratom i njihova povezanost sa petofaktorskim modelom linosti na uzorku zaposlenih ena
Nataa Hanak

70

Iskustva doivljena tokom migracije i kulturoloko prilagoavanje raseljenih osoba iz Bosne i Hercegovine koje trenutno ive u Beu
Andrea Kuera, Brigitte Lueger-Schuster

75 81 82 89

Istraivanja o odraslima: tretman Ko je na tretmanu? Poreenje odraslih osoba Sarajevskog kantona koji su proli psiholoki tretman i onih koji nisu
Steve Powell, Amira Gradini, Rita Rosner, Willi Butollo

Program za zatitu mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini: intervencije i evaluacija

Trudy Mooren, Rolf Kleber, Kaz de Jong, Jadranka Ruvi, ejla Kulenovi

Psihosocijalna edukacija kao izabrani model za pruanje psihosocijalne pomoi i potpore u zajednici
Mirjana Novkovi

94 96

Savjetodavni rad sa porodicama u zajednici i proces reintegracije

Sandra Kuki, Momir mitran, Sanin ampara, Nermina Beirevi, eila Kulenovi-Latal, ejla Tuli, Aida Haimbegovi-Valenzuela, Minja Manduri-Bender

Ratna tortura u BiH, psihike posljedice i pristup u rehabilitaciji

Sabina Popovi

99 104 109 112 117 127 128

Psiholoki aspekti amputacije

Andreja Lipnievi Radi

Pet godina terenskog rada u selima istone Slavonije, sjeverne Bosne i Vojvodine
Charles Tauber

Psiholoka pomo pomagaima

Jelena Srna i Irena Radic

Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente

Dr. Maria Gavranidou

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori Posttraumatske stresne reakcije kod djece i adolescenata u Sarajevu tokom rata
Syed Arshad Husain

Psihosocijalni poremeaji kod djece i adolescenata u Sarajevu u ratnom i poslijeratnom periodu

Vera Dane

137 140 145

Ispitivanje psihosocijalne prilagodbe djece prognanika iz Srebrenice

Nermin apo, Jadranka Kolenovi-apo

Ratne traume kod djece u Tuzli

Rabija Radi

Longitudinalno prouavanje ratnih traumatskih reakcija kod djece u Sarajevu 1993.,1995. i 1997. godine
Renko api, Rune Stuvland

146

Suoavanje sa traumatskim stresom - uloga nekih osobina linosti, socio-demografskih obiljeja, okolinskih faktora i kognitivnih procjena
Elvira Durakovi-Belko

151

Odnos traumatskih ratnih iskustava prema lokusu kontrole i strahu od negativne evaluacije kod uenika srednje kole
Fehim Roi

156

Izloenost ratnim traumama i reakcije majki kao prediktori psiholoke prilagodbe djece iz Mostara
Patrick Smith

161 165 166 170

Utjecaj traume na postignue u koli

Zumreta Behri

Psihike ratne traume i motiv postignua

Jovan Savi

Socio-demografske karakteristike djece i njihovo ratno traumatsko iskustvo

Branko Milosavljevi, Vladimir Turjaanin

Posttraumatska prilagodba mlaih adolescenata koji su tokom rata doivjeli traumatski gubitak oca ili separaciju od oca
Sibela Zvizdi, Willi Butollo

174 178 182 186 190 195 198 201 204

Ratna traumatska iskustva i psihosomatske reakcije mlaih adolescenata

Arijana Osmanovi, Sibela Zvizdi

Utjecaj ratne traume na ponaanje mlaih adolescenata

Sanela Karai, Sibela Zvizdi

Obrazovni razvoj i psihosocijalna prilagodba

David Galloway, Lynn Cohen, Esperanza Vives

Psihosocijalno funkcioniranje bosanskih adolescenata izbjeglica u Sloveniji

Vera Slodnjak

Psihike posljedice rata i progonstva kod djece stradalnika rata 1991/95. u Hrvatskoj
Josip Jankovi

Dugorone posljedice rata po djecu u Hrvatskoj

Gordana Kuterovac Jagodi

Psiholoke posledice ratne traume kod dece

Vesna Petrovi

Psiholoke reakcije adolescenata na ratni stres

Nataa Ceribai-Ljubomirovi

Faktori rizika za razvoj emocionalnih smetnji kod dece u uslovima ratne odvojenosti od roditelja
Ksenija Kondi, Vesna Dejanovi, Milan Markovi, Goran Opai, Lazar Tenjovi

206 207

Da li vreme lei sve? PTSP i pratee pojave etiri godine nakon doivljene traume
Marija Zotovi, Nila Kapor Stanulovi

Istraivanje uestalosti i intenziteta posttraumatskih stresnih reakcija u adolescenata Novog Sada nakon bombardovanja
Lada Marinkovi, Nevena Ronevi, Dobrila Radovanov, Aleksandra Stojadinovi

211

Doivljaji rata kod adolescenata reakcije adolescenata na izloenost ratnim stresorima tokom NATO bombardovanja Jugoslavije 213
Danica Niki Matovi

Uticaj rata na strukturu linosti

Duko Bursa

214

Kako deca i njihovi roditelji emocionalno i bihejvioralno reaguju na stres indukovan ratnim okruenjem
arko Trebjeanin

217 221 223 224

Rat vien oima dece godinu dana poslije NATO bombardovanja

Svetlana Tiinovi

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman Evaluacija kolskih psihosocijalnih programa u BiH koje je sponzorirao Unicef od 1993. do 1999. godine
Rune Stuvland, Elvira Durakovi-Belko

Psiholoka prilagodba ratu izloenih srednjokolaca dvije godine nakon rata: rezultati opsenog trijanog ispitivanja
Milena Kutlaa, Christopher M. Layne, Jenifer Wood, William S. Saltzman, Rune Stuvland, Robert S. Pynoos

228

Univerzitet u Londonu i Unicef: Projekat Mentalno zdravlje djece u Mostaru

William Yule i Patrick Smith

236 239 241

Studija sluaja: rad sa traumatizovanim djetetom

Mediha Imamovi

Diferencijalni efekti nespecifinih kolskih programa na djecu povratnike

Maria Gavranidou, Ejub ehi, Steve Powell, Elma Pai

Ukljuenost u program psihosocijalne podrke i smanjenje simptoma traumatizacije kod predkolske djece i njihovih majki
Demal estan

245

Psihosocijalna pomo djeci u toku rata posmatrana u vezi sa psihosocijalnim zdravljem i strategijama suoavanja
Renko api, Rune Stuvland

248

Evaluacija rezultata dobivenih primjenom kognitivno-bihevioralne terapije u radu sa traumatiziranom djecom prognanih i raseljenih lica
Mirha ehovi

253 256 258 262 265

Utjecaj rata na govorni status djece predkolskog uzrasta

Sadeta Zei

Evaluacija psihosocijalne intervencije sa traumatizovanim adolescentima

Veronika Ispanovi-Radojkovi, Vesna Petrovi, Hilton Davis, Lazar Tenjovi, Teodora Mini

Evaluacija intervencije za deiju traumu

Vesna Petrovi, Veronika Ispanovi-Radojkovi

Principi i efekti jednog programa psiholoke podrke deci traumatizovanoj ratom

Nila Kapor-Stanulovi, Marija Zotovi

Psiholoke radionice kao nain pomoi deci u ekstremnim situacijama

Mirsada Topalovi, Emil Vlaji

269

Programi psihosocijalne pomoi za decu sa posebnim potrebama i njihove roditelje posle ratnih dejstava
Sulejman Hrnjica

272 276 280

Lista prvih autora Index

Predgovori
Prof. dr. Willi Butollo Dogaaji koji ugroavaju ivot unitavaju ljudsko 'ja' slabe osjeaj ljudske povezanosti, stabilnost percepcije i vrijednosti, a izazivaju i mnoge druge reakcije. Na izvjestan nain ovo vrijedi i za nas psihologe. Ba kao i nai klijenti, i mi doivljavamo prijetnju, gubitak i osjeaj nesigurnosti u naem profesionalnom ivotu. Bilo bi veoma korisno ako bismo se mi, kao psiholozi, jednako kao i svi drugi, podsjetili da treba to prije poeti ponovno komunicirati preko novih (i starih) granica. Korisno je poeti sa injenicama, ili sa onim za to vjerujemo da su injenice. Oekujemo da e rezultati istraivanja pomoi psiholozima da ponovno komuniciraju preko nekadanjih prvih borbenih linija, ili da se barem napravi prvi korak u tom pogledu. Znamo, takoer, da nae kolege iz veine zemalja jugoistone Evrope ulau napore da se pridrue ovom vidu razmjene. Rezultati njihovih istraivanja i njihova iskustva daju vaan doprinos uspostavljanju komunikacije. Kao tim Katedre za kliniku psihologiju Univerziteta Ludwig-Maximilians u Mnchenu, sretni smo da mi na izvjestan nain moemo posluiti kao katalizatori za kontakte koji se razvijaju. Nadamo se da e ovaj zametak ili ovo sjeme suradnje rasti tokom narednih nekoliko godina. Willi Butollo je redovni profesor na Katedri za kliniku psihologiju i psihoterapiju Ludwig-Maximilians Univerziteta u Mnchenu u Njemakoj. Prof. dr. Ismet Dizdarevi Znalaki tretman ratne traume Tok i ishod rada Meunarodnog simpozija "Psihosocijalne posljedice rata" reljefno govori o viestrukoj vrijednosti, za teoriju i praksu traumatske psihologije, naunih saopenja, strunih rasprava, podsticajnih postera, spontanih dijaloga i drugih vidova djelovanja vrsnih poznavalaca psiholokih, psihosocijalnih i psihijatrijskih posljedica rata. O psiholokim posljedicama rata koji se odigrao, u posljednoj deceniji XX stoljea, na prostorima bive Jugoslavije, svoje sudove, bazirane na rezultatima empirijskih istraivanja, izricali su psiholozi, psihijatri i drugi strunjaci iz raznih drava jugoistone Evrope. Iako se u prezentiranim saopenjima uoavala razlika u metodolokom pristupu, polaznim teorijskim osnovama i, posebno, u psiholokoj interpretaciji dobijenih rezultata, ipak su oni nosili jednu zajedniku nit: u svim radovima su naglaene posljedice ratnih strahota. Organizacijski i Nauni odbor Meunarodnog simpozija "Psiholoke posljedice rata" je, u koncipiranju tematskog okvira, realiziranju organizacijskog modela i procesu usmjeravanja dvodnevnog rada Simpozija, nastojao da omogui svakom uesniku da na najpogodniji nain prezentira rezultate svojih istraivanja i da, u neposrednom dijalogu sa drugim, potvrdi, modificira i (ili) korigira svoja gledita. Demokratska i

struno tolerantna atmosfera koja je vladala u toku trajanja Meunarodnog i, po mjestu odravanja, Sarajevskog naunog skupa, znaajno je doprinijela ne samo uspjenom prezentiranju individualnih saopenja, ve i konstruktivnom usaglaavanju raznovrsnih gledita o jednom novom podruju traumatske psihologije koji je, po svom karakteru multidimenzionalan, a po irini znalaki tretman masovne ratne traume. O izrazito uspjenom toku odvijanja Simpozija i njegovim plodotvornim, naunim i strunim, ishodima, izraen je i jednoglasni sud, u zavrnim razgovorima, svih uesnika Simpozija. U realiziranju konceptualnog okvira Simpozija izraslog iz dugodinje plodne saradnje Instituta za psihologiju Ludwig-Maximilians Univerziteta iz Mnchena i Odsjeka za psihologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, u operacionalizaciji organizacionog modela i u dinaminom i fleksibilnom djelovanju Organizacionog i Naunog odbora, aktivno su sudjelovali studenti, asistenti i profesori. Svi su oni dali znaajan doprinos uspjehu Simpozija. Ismet Dizdarevi je redovni profesor na Odsjeku za psihologiju Univerziteta u Sarajevu u Bosni i Hercegovini.

Predgovori

O ovoj knjizi
Simpozij o psihosocijalnim posljedicama rata odran je 7. i 8. jula, 2000. na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Osnovni cilj Simpozija bio je pokuaj da se odgovori na znaajna pitanja o posljedicama rata, ali u svjetlu empirijskih psiholokih istraivanja provedenih tokom i nakon ratova u bivoj Jugoslaviji. Simpozij je organiziran u suradnji Odsjeka za psihologiju Univerziteta u Sarajevu i Katedre za kliniku psihologiju Ludwig-Maximilians Univerziteta u Mnchenu (LMU). Bio je otvoren za sve domae i inostrane istraivae, naunike, studente i psihologe koji rade u praksi. Tako je na Simpoziju bilo prisutno oko 200 ljudi iz cijele regije bive Jugoslavije, te dvadesetak ljudi koji su doli iz drugih zemalja Evrope i SAD-a. Prikazano je oko 65 istraivakih radova, bilo usmeno bilo u obliku poster-prezentacija. Simpozij u Sarajevu bio je jedna od prvih prilika da se akademski i psiholozi iz prakse sa podruja bive Jugoslavije sretnu i prezentiraju svoje radove na jednom naunom skupu. Naime, nikada se u svijetu nisu tako detaljno prouavali utjecaji rata na civilnu populaciju openito, a posebno na djecu, kao u republikama bive Jugoslavije, od poetka sukoba 1991. godine. Prikupljene informacije su veoma znaajne za psihologe iz prakse, naunike, za ljude koji osmiljavaju programe psihosocijalne pomoi, za korisnike tih programa, kao i za iru javnost. Meutim, zbog ekstremno tekih ratnih uslova, istraivaki posao se nije uvijek mogao obaviti na nain prikladan naunom kontekstu i planiranju istraivakih programa. Osim toga, rezultati su rijetko objavljivani u domaim i meunarodnim asopisima. To znai da nauene lekcije jo nisu dostupne zainteresiranima niti u podruju bive Jugoslavije niti ire, ili barem ne u onoj mjeri u kojoj bi trebale biti. Stoga prilika kakva je Simpozij predstavlja veliki doprinos poveanju i unapreenju znanja u ovoj, tragino, veoma vanoj grani nauke. Traei od kolega da nam dostave svoje radove za Simpozij, nadali smo se da emo dobiti priloge o tipinim i najboljim empirijskim istraivanjima provedenim u ovoj regiji. Kontaktirali smo odsjeke za psihologiju u regiji bive Jugoslavije i glavne implementatore psihosocijalnih programa. Takoer smo pozvali veliki broj internacionalnih strunjaka koji su bili ukljueni u projekte u ovoj regiji.
Vie informacija o Simpoziju i drugim aktivnostima moete nai na web stranici http://www.psih.org. Takoer, tu moete pronai i informacije iz podruja psihologije na bosanskom, hrvatskom i srpskom jeziku.

S jedne strane, eljeli smo prikupiti to kvalitetnija nauna istraivanja; a s druge strane, eljeli smo se rukovoditi principima dobre selekcije tj. obuhvatiti primjere originalnih istraivanja, onakvih kakva zaista jesu provedena u ratnom i

poslijeratnom kontekstu, bez obzira na njihovu kvalitetu. Kratke saetke koje smo dobili od potencijalnih uesnika Simpozija dali smo na anonimnu procjenu naem Naunom odboru. One autore iji su radovi dobili najvie ocjene pozvali smo da prisustvuju Simpoziju. Sve one koji su pozvani na uee na Simpoziju (ukljuujui i nekoliko autora koji iz razliitih razloga nisu mogli doi), krajem 2000-te godine zamolili smo da nam predaju duu verziju svojih saetaka tj. priloga koje smo eljeli prikazati u ovoj knjizi. U veini sluajeva prihvatili smo priloge bez ikakvih izmjena ili smo u originalnom tekstu autora trebali uiniti vrlo male korekcije. U nekim sluajevima morali smo znaajno skratiti priloge ili prikazati samo kratke saetke sa Simpozija. Ukoliko su to eljeli, autorima je bilo dozvoljeno da djelimino promijene temu/naslov priloga za knjigu kako bi prikazali nastavak i nove rezultate svojih radova prezentiranih na Simpoziju. Mogli su takoer promijeniti redoslijed autora i sl. Glavni cilj ove knjige je uiniti istraivanja koja su predstavljena Odgovarajue/paralelno izdanje na engleskom na Simpoziju dostupnim itateljima jeziku prati ovo bosansko/srpsko/hrvatsko irom svijeta. Prilozi pruaju izdanje. pregled istraivanja provedenih u kontekstu rata na podruju bive Jugoslavije, i slue kao solidan izvor informacija za psihologe iz prakse, naunike i studente. Osim toga, namjera nam je bila da prilozi budu relevantni ne samo u kontekstu rata koji se desio na podruju bive Jugoslavije, ve da budu od koristi i u kontekstu drugih sukoba koji se deavaju ili e se desiti negdje drugdje. Stoga smo od autora traili da posebnu panju posvete dijelu rada koji se odnosi na rezultate. Kako je tretman inae tee istraivati, ovdje je prikazano manje studija koje se odnose na tretman. Osim toga, u knjigu smo ukljuili i nekoliko radova koji primarno predstavljaju opise tretmana, a ne prezentacije rezultata istraivanja. Knjiga je podijeljena u dva glavna dijela: jedan ukljuuje istraivanja provedena na odraslima, a drugi obuhvaa istraivanja o reakcijama djece i adolescenata. Prije svakog od ova dva dijela knjige dat je pregled i saetak prikazanih rezultata istraivanja, a koje su napisali prof. dr. Renko api, odnosno dr. Maria Gavranidou. Iako je na Simpozijumu predstavljen relativno veliki broj radova, oni jo uvijek ne reprezentiraju dobro sva istraivanja provedena u regiji bive Jugoslavije. Naime, veoma je malo radova iz Hrvatske i Slovenije. Jedan od razloga je vjerojatno i injenica da su psiholozi u tim zemljama imali vie mogunosti za prezentaciju i publiciranje svojih rezultata nego psiholozi u Bosni i Hercegovini. S druge strane, u Sarajevu je svoja istraivanja predstavio veliki broj kolega iz Srbije, vjerojatno zato to su, zbog relativne izolacije Srbije, imali manje mogunosti za predstavljanje meunarodnoj publici.

O ovoj knjizi

Jedan od glavnih principa kojim smo se rukovodili od samog poetka planiranja i organiziranja Simpozija bio je da nikakvi politiki argumenti ne smiju naruiti nauni fokus i interes Simpozija. Nikako se nismo eljeli nai u poziciji da kriterij za prihvatanje radova bude ekstremnost ljudskih patnji o kojima govore. Takoer, nikako nismo eljeli poticati kompeticiju i raspravu o tome ko je najvie propatio i nastradao. Stoga smo odluili ukljuiti radove koji se odnose na rat u BiH i Hrvatskoj, kao i radove koji se bave posljedicama NATO bombardovanja Srbije 1999. godine jedne pored drugih. Naalost, nismo bili u mogunosti ukljuiti niti jedan prilog sa Kosova. Jedan od neposrednih rezultata Simpozija bio je uspostavljanje kontakata i suradnje izmeu odsjeka za psihologiju sa podruja bive Jugoslavije i Vie informacija o programu CLIPSEE moete nai iniciranje zajednikog projekta na web stranici http://www.psih.org. Najnoviji CLIPSEE (Clinical Psychology CLIPSEE projekat je publikacija udbenika za at South-East European kliniku psihologiju iji su urednici profesori M. Biro i Universities - Capacity Building W. Butollo. Network). U projekat, financiran od strane Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD - Njemake akademske organizacija za razmjenu), uz podrku LMU, ukljueni su odsjeci za psihologiju iz Zagreba, Rijeke, Banja Luke, Sarajeva, Beograda, Novog Sada i Pritine.

Zahvalnice i posvete
Vie od polovine prezentacija na Simpoziju direktno se odnosilo na djecu i adolescente, a mnoge od njih nastale su u okviru projekata koje je finansirao Unicef. To je bio jedan od razloga to je Unicef velikoduno pristao da finansira znaajan dio trokova simultanog prevoenja tokom Simpozija. To takoer objanjava interes Unicefa da objavi prezentacije sa Simpozija, odnosno da finansira izdavanje ove knjige. Urednici su veoma zahvalni Unicefu za svu pruenu pomo i podrku. Vei dio finansiranja Simpozija je preuzeo DAAD (Deutscher Akademischer Austauschdienst, Njemaka akademska organizacija za razmjenu) pokrivi trokove putovanja i smjetaja za mnoge uesnike. Jako smo zahvalni DAAD-u na ovoj pomoi, kao i na cjelokupnoj suradnji od 1995. do danas. Veliki broj pojedinaca i drugih organizacija je takoer imao vanu ulogu u uspjehu Simpozija. Stoga se iskreno zahvaljujemo: Filozofskom fakultetu u Sarajevu koji je podrao projekat od njegovog zaetka i omoguio da zgradu Fakulteta dva dana okupiraju ljudi koji se bave psihosocijalnim radom; Volkswagen-Stiftungu koji je finansirao projekte LMU-a u Sarajevu od 1997. godine; Naunom odboru Simpozija (Marina Ajdukovi, Mary Black, Renko api, Ksenija Kondi, Chris Layne, Rita Rosner i Rune Stuvland) koji je zasluan za prvu selekciju prezentacija na Simpoziju; Svim uesnicima Simpozija i hiljadama ispitanika koji su sudjelovali u istraivanjima; Onima koji su osigurali da Simpozij proe onako glatko kako je proao, naroito Elmi Pai, Josipu Tvrtkoviu i Edinu Tanoviu, kao i nemalom broju studenata Odsjeka za psihologiju u Sarajevu koji su nesebino odvojili svoje vrijeme za prijevode, administrativne i druge tehnike poslove, tj. za sve to je trebalo. Svima onima koji su pomogli u izdavanju ove knjige, naroito Emi Kapetanovi koja je provela stotine sati radei sa nama na ovim stranicama; I posljednjima, ali ne i manje vanima, naim branim partnerima, Anamariji i Fadilu. Ovu knjigu posveujemo naim roditeljima. Elvira Durakovi-Belko i Steve Powell, u svoje ime i u ime Odsjeka za psihologiju u Sarajevu i Katedre za kliniku psihologiju i psihoterapiju u Mnchenu. Sarajevo, 2002.

O ovoj knjizi

Uvod
Da li se baviti traumatskim stresom i dalje?
Elvira Durakovi-Belko Kada mi je Steve predloio da pripremimo knjigu u kojoj emo prikazati priloge sa Simpozija, radujui se da emo uraditi neto zajedno i ne udubljujui se u ideju, pomislila sam: ba dobra prilika za nas. Meutim, ureujui i iitavajui paljivo svaki od priloga, analizirajui ponovo svako od prikazanih istraivanja, shvatila sam da je ova knjiga zaista dobra prilika, ali za neke druge, vanije, stvari. Najprije, na izvjestan nain, ona predstavlja nagradu onim autorima priloga koji su tokom i nakon rata, vrlo esto pod krajnje tekim i ivotno ugroavajuim okolnostima, pokazali prije svega ljudsku hrabrost, a onda i profesionalnu odgovornost i spremnost da (se) educiraju, pomau drugima, istrauju i sl., a koji nisu imali priliku da publiciraju i prezentiraju ono to su nauili. Osim toga, ovo je dobra prilika da se na jednom mjestu manje ili vie sistematino prikau provedena istraivanja, koja solidno doaravaju ono to je sveukupno uraeno u iroj regiji, te da se na taj nain jasnije vidi ta je sve naueno o sloenoj dinamici traumatskog stresa i o odgovorima ljudi na (specifine) ratne traume. Naalost i nasreu, izgleda da se o (ratnim) traumama i posttraumatskom oporavku kod nas nauilo zaista puno. Iako su ljudi ovdje, kao i svugdje, oduvijek doivljavali i traumatska iskustva, izgleda da problematici traumatskog stresa prije rata na naim podrujima nije bila posveena naroita panja. esto su strunjaci znali rei da prije rata nisu ni uli za, kasnije ope popularni i esto zloupotrebljavani, PTSP, te da nisu ni sanjali da e se jednoga dana dodatno educirati tj. stjecati praktina iskustva ba u tom podruju. Tokom rata, panja je, prirodno, bila usmjerena na specifinosti ratne traume, koje su po svojoj prirodi najee bile kumulirane, kontinuirane i multiple. No, svejedno, na kraju je ipak vie rasvijetljen utjecaj traumatskog stresa openito. Moda je ba ta popularnost ratne traume doprinijela detabuiziranju i (mirnodopskih) trauma kao to su seksualno zlostavljanje ili drugi oblici nasilja u obitelji i iroj zajednici. Osim toga, moda se naa struka ne bi tako lako i brzo afirmirala na naim podrujima da psiholozi i drugi profesionalci iz podruja mentalnog zdravlja nisu uskoili sa kriznim intervencijama, psihosocijalnim programima podrke, terapijom traumatiziranih i sl. Ipak, danas kad se pomenu traume, u opoj populaciji, ali i u populaciji profesionalaca, esto se mogu uti komentari: dosta nam je toga, umorni smo od trauma, to vie nije aktualna tema, zasieni smo tim istraivanjima ima li ta osim traume i sl. Znanja o transgeneracijskom prijenosu traume, odgoenim reakcijama, djelovanju posttraumatskih podsjeivaa i drugim faktorima i mehanizmima rizika za razvoj psihopatologije sugeriraju da ratne traume (jednako kao i prijeratne i poslijeratne!) moraju biti aktualna tema jo narednih nekoliko decenija kako u klinikoj, tako i u svakoj drugoj psiholokoj i lijenikoj procjeni. Jer, kao to smo dobro nauili, sloena interakcija mnotva faktora tj. mehanizama odreuje da li e

pojedinac razviti neki psihiki/tjelesni poremeaj ili ne. Zanemarivanje ili ignoriranje ratnih trauma kao faktora rizika moglo bi biti u tom smislu velika greka.

Psihosocijalni pristup posljedicama rata: kritiki osvrt

Steve Powell Istraivanja u ovoj knjizi pokuavaju podcrtati psihosocijalne posljedice rata. tavie, veina programa intervencije pomenutih u ovoj knjizi opisuju sebe kao psihosocijalne. Umjesto uvoda, ovaj kratki esej prua kritiki osvrt na pojam psihosocijalno.

Problem
U konfliktima u bivoj Jugoslaviji izmeu 1991. i 1999. godine poginulo je stotine hiljada ljudi, od ega samo u Bosni i Hercegovini (BiH) vie od 200 000 (ICRC,1999). Ovo znai da je veina ljudi u BiH i mnogo ljudi izvan nje izgubili barem jednog lana porodice. Prema Unicefovom izvjetaju (2000), vie od 1.5 miliona ljudi je usljed ratova u bivoj Jugoslaviji i konflikta na Kosovu 1999. godine raseljeno i jo uvijek trebaju pomo. Veina ovih ljudi je jo smjetena u kolektivnim centrima ili u prenatrpanim domovima svojih porodica i prijatelja. Gotovo svi su izgubili svoju imovinu, rade poslove ispod svojih kvalifikacija ili su nezaposleni. Oko 300 000 ljudi iz Bosne i Hercegovine jo uvijek ive kao izbjeglice van zemlje. Osim toga, veliki broj ljudi pretrpio je veoma teko razdoblje tokom rata i bio izloen, ili je svjedoio kako su drugi izloeni, veoma traumatinim iskustvima, kao to su muenja ili ranjavanja.

Stanje u struci
Uzevi sve u obzir, ove cifre sugeriraju da je velika proporcija populacije bila izloena tekim rizicima po mentalno zdravlje i psihosocijalno funkcioniranje. Svaki put kada lokalne i meunarodne vladine i nevladine organizacije pokuaju odgovoriti zahtjevima ovakvih situacija i zatiti populaciju od indirektnih efekata uasnih dogaaja kakvi su ratni, za pomo se obraaju naukama kao to su medicina, socijalni rad i psihologija. Ove organizacije trae ne samo apstraktne modele pruanja pomoi, ve i konkretne aktivnosti, tj. profesionalce iz razliitih disciplina da naprave, pokrenu i implementiraju takve programe. U sluaju bive Jugoslavije, u odnosu na zahtjeve situacije tj. potrebe tokom rata, postojao je ogranien broj profesionalaca sa ovakvom vrstom strunosti, a koji su uglavnom bili koncentrisani u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani. Situacija u BiH bila je neto tea. Dijeljenje jedne federalne drave u vei broj manjih drava je znailo i fragmentiranje akademskog i profesionalnog iskustva u relevantnim disciplinama. Naprimjer, Odsjek za psihologiju na Univerzitetu u Sarajevu formiran je pred poetak rata, a Odsjek u Banja Luci nastao je tek 1994. godine. Znaajno vie psihologa radilo je u Hrvatskoj i Srbiji, a neki od njih su

Uvod

formirali svoje organizacije za implementiranje i evaluaciju psihosocijalnih programa. Meutim, sve vea izolacija Srbije do 2000. godine znaila je da su psihosocijalni radnici u Srbiji radili sa sve manje i manje pomoi meunarodnih organizacija. Mnogi psiholozi i lanovi ostalih profesionalnih grupa (naprimjer, psiho-pedagozi) bili su spremni i u mogunosti da prou kroz dodatni relevantni trening, koji je veinom bio ad-hoc prirode, posebno na poetku rata. Ovaj dodatni trening je u nekim sluajevima doveo do rasprava o strunosti pojedinih profesionalnih grupa u poslijeratnom kontekstu. Meutim, znaajnu dodatnu pomo pruili su laici sa malo ili nimalo prethodne obuke od kojih su mnogi, kako je vrijeme prolazilo, uzeli uea u ovim manje ili vie ad-hoc treninzima. U mnogim mjestima, kakvo je i Sarajevo, pruanje bilo kakve pomoi bilo je teko ili opasno zbog ratnih deavanja vojnih akcija, snajperske vatre, nedostatka grijanja ili struje, nedostatka hrane ili vode. Kad god su pomagai pokuali olakati unutranje patnje drugih ljudi, gotovo uvijek su to radili pionirski, vodei rauna istovremeno o osvjetavanju drutva u cjelini, i pokuavajui razviti to bolji metod rada i model podrke za same pomagae. esto su potrebe klijenata, s jedne strane, bile velike, a mogunosti profesionalaca, s druge strane, male, to je dodatno uznemiravalo pomagae. Njihova hrabrost, odlunost i predanost ne smiju se zaboraviti. tavie, vano je da ogromno iskustvo steeno tokom i nakon rata bude integrirano kako u unapreenje akademskih modela, tako i u edukaciju novih generacija profesionalaca iz regije i izvan regije

Odgovor: psiholoki pristup

Zbog brojnih razloga izmeu ostalog i zbog zalaganja psihologa Runea Stuvlanda, koji je poeo raditi (i koji je inicirao mnoge programe) u regiji pri Unicefu od 1992., aktivnosti lokalnih i meunarodnih organizacija na teritoriji bive Jugoslavije bile su pod znaajnim utjecajem psihosocijalnih disciplina openito, a posebno pod utjecajem psihologije. Za razliku od ovakve situacije na podruju bive Jugoslavije, u pristupima usvojenim nakon prethodnih ratova i razaranja dominirale su medicinske nauke. Najrazvijeniji i najutjecajniji model ljudske patnje je medicinski model, koji, takoer ima veoma mnogo utjecaja na psihologiju. Medicinski model fokusira se na patnju odreenog pojedinca koja se manifestira u vidu patologije. Faktori koji direktno objanjavaju patnju, a koji imaju za cilj da ublae istu, nalaze se unutar tijela ovjeka. Prema tome, lijeenje zahtijeva prije svega tjelesnu tj. lijeniku intervenciju. Psihologija, posebno klinika i zdravstvena psihologija, proiruju medicinski model na neto to moemo nazvati psiholokim modelom. On zadrava postojeu definiciju patnje, ali dodatne faktore koji direktno uzrokuju patnju radije locira u psihu a ne u tijelo pojedinca koji pati. Ovaj model, koji se implementira u regiji, u prvom redu podrazumijeva intenzivnije koritenje psiholokih koncepata, kao to je npr. posttraumatski stres. Pored toga, ovaj model istie potrebu za psiholokom procjenom, najee zasnovanom na upitnicima, te evaluaciju prije i poslije intervencije. I na kraju, ovaj model prije svega naglaava vanost savjetovanja i psihoterapijskih intervencija koje se bave emocionalnim i kognitivnim procesima, kao

i ponaanjima direktno odgovornim za patnju. Ove intervencije bi u idealnom sluaju trebali pruati obueni psihoterapeuti pod adekvatnom supervizijom. Gotovo svi programi u regiji kao i veina onih spomenutih u ovoj knjizi potvruju, barem na papiru, da medicinski i psiholoki modeli i individualna lijenika i psiholoka terapija nisu dovoljne. Slijedei praksu u ostatku svijeta, odlueno je da se usvoji ono to emo mi ovdje nazvati psihosocijalni pristup. Pojam psihosocijalni je u potpunosti zasjenio pojam psiholoki u opem stavu Agencija Ujedinjenih nacija o ratu i razaranjima. Naprimjer, u skorijem Izvjetaju Unicefa o utjecaju oruanog sukoba na djecu (Machel, 2000), pojam psiholoki se samo na jednom mjestu ne pojavljuje u kontekstu socijalni. Pojam "psihosocijalni" je postao sinonimom. Za sada se ini da je sve to je ikad iko uradio, moralo biti propraeno psihosocijalnim programom. Prirunik o psihosocijalnim projektima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini tokom 1995. navodi 216 zasebnih programa (Agger, 1995). ak i sada, u ICVA-priruniku o humanitarnim i razvojnim agencijama u Bosni i Hercegovini, otprilike polovina od ukupno 300 organizacija spominje pojam psihosocijalni u opisu svojih aktivnosti (ICVA, 1999). Meutim, do danas je ovaj posebni "psihosocijalni" pristup rijetko dokumentovan tako da su njegove posebne karaktristike i rezultati rijetko dostupni komparativnim analizama. Ipak, Sarajevski simpozij i ova knjiga pruaju priliku za jednu takvu refleksiju. ta je to onda "psihosocijalni pristup"? Na koji nain ovaj pristup ide dalje od medicinskog modela? Psihosocijalni pristup identificira nosioca patnje uzrokovane ratom i ratnim razaranjima, bilo kod pojedinaca ili socijalnih grupa, npr. porodice i zajednice, uporedo. To znai da podrku treba pruiti ne samo pojedincima, ve i socijalnim grupama (Weine, 2000). Zatim, ovaj pristup naglaava da su faktori odgovorni za patnju, kao i za prevenciju i lijeenje patnje, kako psiholoki tako i socijalni, te da ti faktori djeluju uzajamno (Machel, 2000). Tako, naprimjer, gubitak radnog mjesta kao i spoznaja o gubitku, posebno i zajedno mogu doprinijeti patnji. Shodno tome, i psihoterapija koja se bavi negativnim kognicijama, ali i program u zajednici koji ima za cilj da kreira nova radna mjesta ili u najmanju ruku svrsishodne aktivnosti, posebno ako se planiraju i implementiraju zajednikim snagama, mogu se definirati kao psihosocijalne intervencije. Ambiciozna priroda ovih definicija ostavlja vrlo malo prostora za ono to nije psihosocijalno i ostavlja otvoreno pitanje da li bi sistematski pokuaj obnove oteene ekonomske infrastrukture, takoer, mogao ili trebao biti definiran kao psihosocijalna intervencija. Konkretno, to bi znailo makar pokuaj rjeavanja problema u irem socijalnom okruenju osobe koja pati. U sluaju potrebne procjene, psihosocijalni pristup u pruanju individualne podrke uzima u obzir ne samo individualne psiholoke faktore ve i iri kontekst unutar kojeg korisnici pojedinci, porodice i zajednice ive.

10

Uvod

Drugi aspekt koji se esto povezuje sa "psihosocijalnim pristupom", premda je kompatibilan sa istim psiholokim metodom, je prebacivanje cilja intervencije sa direktnog oslobaanja od simptoma na jaanje individualnih mehanizama suoavanja, s jedne strane, i na prevenciju, s druge strane. Ovaj aspekt psihosocijalnog pristupa obuhvaen je u veini programa koji su implementirani u regiji. Grupno savjetovanje i pruanje podrke postalo je veoma popularno u regiji, ne samo zato to je ekonominije nego individualna terapija, ve i zato to se ovi modeli intervencije bave, ne samo intrapsihikim, ve i interpersonalnim funkcioniranjem, a u nekim sluajevima ak prave i direktan kontakt sa osobama iz socijalne mree klijenata. Ove karakteristike ine popularne elemente grupne intervencije psihosocijalnog pristupa. Pruanje terapije, individualne ili grupne, naglaava identificiranje onih pojedinaca koji su pod neprikrivenim stresom i koji su najspremniji da preuzmu ulogu nemonog pacijenta (Weine, 2000). Veina ljudi nije spremna da se predstavi kao pacijent niti da se prikae patetinim u onoj mjeri koja bi im obezbijedila status pacijenta. Zato se u nekoliko sluajeva, pokualo integrirati intervencije na jednoj iroj osnovi, odnosno obuhvatiti psihoterapijske modele unutar opih aktivnosti rjeavanja osnovnih socijalnih i materijalnih potreba, te jaanja porodinih veza i/ili veza sa zajednicom. Prema tome, "psihosocijalni pristup", takoer, podrazumijeva pokuaj da se potencijalnim korisnicima pristupi bez koritenja koncepta bolesti ili uloge pacijenta. Programi na nivou kola, budui da mogu obuhvatiti ne samo uenike, nego i njihove roditelje, dobar su primjer koji pokazuje na koji nain se moe pristupiti potrebama ire zajednice.

Kritike primjene psihosocijalnog pristupa u regiji

Bilo kako bilo, psihosocijalni pristup koji se primjenjuje u regiji se u mnogome moe kritizirati i mnoge kritike se, naalost, odnose na neka od istraivanja prikazanih u ovoj knjizi.

Nekorektna ili ne potp una imple men ta cija

U praksi je, naravno, implementacija psihosocijalnog pristupa esto nekorektna ili nepotpuna s obzirom na neke njegove osnovne zahtjeve i karakteristike. Naprimjer, procjena psiholokih potreba, ako je uope i provedena, esto ograniavala se na popunjavanje psiholokih upitnika koji imaju za cilj da, prije svega, procijene posttraumatsku simptomatologiju pojedinca. Intervencije su veoma esto vodili neobueni ljudi koji su radili bez ikakve supervizije. Procjena efikasnosti programa esto se nije ni provodila, a tamo gdje jeste, nije bilo dovoljno sredstava da se postupi u skladu sa nauenim lekcijama. Na kraju, socijalne karakteristike psihosocijalnog pristupa ostajale su samo puke fraze.

Primjena in tervenc ija ija efikasnos t nije d okaz ana

Premda su se nominalno zasnivale na psiholokoj teoriji, gotovo najee nije dokazana efikasnost intervencija koje su se primjenjivale u regiji, bar na nain koji bi

11

zadovoljio stroge standarde nekog uglednijeg psiholokog asopisa. Ovo podruje zahtijeva jo mnogo rada. ak i osnovno pitanje da li su intervencije koje potiu pojedince na ponovno proivljavanje osjeaja vezanih za traumatske dogaaje korisne ili ak tetne, jo uvijek nije definitivno rijeeno ak ni u sluajevima traumatskih dogaaja klijenata tipinih za Ameriku i zapadnu Evropu, a da ne spominjemo bivu Jugoslaviju nakon nedavno zavrenog rata.

Jesu li svi trauma tizirani?

Poznati Unicefov izvjetaj Stanje djece u svijetu (Unicef, 1996a) navodi da vrijeme ne lijei traumu. Ovaj navod se esto uje, a generaliziraju ga proponenti psihosocijalnog pristupa. Znaajne kritike je uputio i Summerfield (1996), na raun pretjerane procjene tete. U nastavku slijede napomene vezane za traumu. Velika je greka koristiti rije trauma ili traumatizacija bez razjanjavanja razlike izmeu izloenosti traumatskim dogaajima i znaajnog oteenja psihosocijalnog funkcioniranja Nije nuna veza izmeu prvog i poslednjeg sluaja. Eksplicitna ili implicitna sugestija da ta veza nuno postoji moe dovesti do toga da se proglase bolesnim pojedinci koji su proivjeli strane dogaaje bez osvrtanja na njihovo stvarno psiholoko blagostanje. Neki ljudi preivljavaju strane dogaaje bez znaajnijih posljedica po njihovo psiholoko blagostanje. Ratno iskustvo doista moe voditi ka dugoronom psiholokom oteenju koje moe trajati decenijama (Mooren, 2001) ili ak generacijama kasnije, ali to ne mora, neophodno, biti sluaj. Mnogi ljudi se spontano oporavljaju ak i od ozbiljnijeg posttraumatskog stresnog poremeaja. Pretjerani fokus na PTSP kao posljedicu rata moe staviti u sjenu prisustvo drugih problema kakvi su depresija i zloupotreba alkohola i sedativa. Potrebni su pouzdani i validni kriteriji kako bi se napravila razlika izmeu izvorne, vjerovatno prolazne psihopatologije i kliniki subjektivnog i neznaajnog poveanja nivoa simptoma. Puko izvjetavanje o tome da odreeni ispitanik pokazuje visok nivo na nekim skalama simptoma moe patologizirati kako individualce tako i itavu populaciju ispitanika. Pretjerano koritenje aritmetikih sredina za populaciju podgrupa, takoer, moe ukazivati na to da svi ispitanici odreene populacije imaju poveano prisustvo simptoma, to moe, ali i ne mora biti sluaj. Pojaani fokus na unutarnju patnju, esto povezan sa psihosocijalnim pristupom, moe skrenuti panju sa materijalnog i ljudskog razaranja koji najee jesu primarne posljedice rata. Ratom pogoene populacije uglavnom ne usmjeravaju svoju panju na unutranjost, tj. mentalni proces, ve na spoljanost, odnosno razruenost svog socijalnog svijeta (Summerfield, 1996, str. 1454). Zbog fokusa na psihopatologiju mogu se takoer zanemariti drugi odgovori na rat kako meu zdravom populacijom tako i meu populacijom koja pati od psiholokih poremeaja. ak i ljudi sa visokim stepenom simptomatologije mogu imati zdrave snage i dobru adaptaciju u drugim ivotnim podrujima.
Uvod

12

Izjanjva nje (Staja nje n a ne iju stra nu)

Posebno u poetku rata, veina meunarodnih agencija se suoavala sa potekoama kod identificiranja agresora i rtava, to znai da su odluile da ne zauzimaju strane, bar ne izriito. tavie, tradicija psihosocijalne podrke u ovom podruju je sama po sebi ve tehnologizirana, tako da se drugi pristupi, kao to su pristupi zasnovani na pravima koji su veoma popularni u Latinskoj Americi, nisu dobro uklapali u ovu paradigmu (Agger, 2001). Shodno tome, psihosocijalna podrka se u ovoj regiji se nije pruala tako da je ukljuivala i razmatranje politikih tendencija koje su imale veze sa nasiljem. (S druge strane, veina sredstava namijenjenih za pruanje psihosocijalne pomoi koja je stizala izvana bila je ograniena, barem na papiru i na visokom nivou, na implementaciju uglavnom politikog dnevnog reda koji je nametnuo Zapad graansko drutvo, demokratizacija, itd.). Bilo je i nekoliko izuzetaka. Jedan dobar primjer je rad ena u Medici u Zenici, organizaciji koja je integrirala svoj psihoterapijski rad sa enama i njihovom djecom u jedan iri program usmjeren na borbu protiv ratnog i poslijeratnog nasilja nad enama i djecom. Ono to je vanije za ovu knjigu je nain na koji je odbijanje izjanjavanja utjecalo kako na politike stavove tako i na psiholoki sadraj modela intervencije. Psiholoki veoma bitna pitanja krivnje, agresije i osvete, barem u zvaninim planovima programa intervencije, bila su i jo uvijek se zamjenjuju, prije svega posttraumatskim stresnim poremeajem. PTSP dobro se uklapa u medicinski model koji opisuje ljudsku reakciju na ono to se desilo tokom rata. Psihosocijalno reagovanje je bilo (u ovom smislu) politiki neutralno kako bi se moglo ponuditi svima (Agger, 2001).

Fokus na rtvu

Postoji veliki broj demobilisanih vojnika u ovoj regiji koji imaju psiholoke tegobe zbog uea u ratu (bilo da su branili sebe i svoju zajednicu, bilo da su, manje ili vie, dobrovoljno uestvovali u ratnim razaranjima) i koji u nekim sluajevima prenose svoje patnje na porodicu. Dijelom zbog razloga spomenutih u prethodnom odjeljku, postoji veoma mali broj formalnih psihosocijalnih programa koji su kreirani da udovolje prisutnim potrebama. I kod samog spomena takvih problema, nailazi se na otpor, ak i kod samih vojnika. esto je lake raditi samo sa onima koji su oigledne rtve, kao naprimjer djeca. Ipak, hitnim potrebama jo uvijek nije udovoljeno.

Uloga po rod ice

Da li je koncept "drutva" najbolji ili je to tek pandan konceptu individualne psihe? U ovoj regiji, mnogi ljudi su sada alergini na pomen rijei "drutvo" u politikom kontekstu, jer se ini da je to pokuaj povratka prijeratnoj ideologiji Jugoslavije. Moda odgovarajui pandan individualne psihe u podruju bive Jugoslavije nije pojam drutva koliko je to pojam porodice, kako u nuklearnoj tako i u proirenoj formi (Weine, 2000). Vjerovatno je, da je jaka porodina povezanost, koja je tipina za Balkan, jedan od zatitnih faktora koji objanjavaju injenicu da postoji dosta pojedinaca koji su uspjeli izai relativno zdravi ili ak i snaniji nakon proivljenih stranih ratnih iskustava. U isto vrijeme, mogue da je utjecaj neharmonine

13

porodice u ovoj regiji mnogo jai od utjecaja neharmonine porodice na Zapadu. Postojali su programi koji su nastojali ojaati porodine mehanizme suoavanja. Meutim, porodica kao sistem je elemenat koji nedostaje u veini formalnih modela adaptacije i intervencije, kao i u veini istraivanja objavljenih u ovoj regiji.

Kultu roloki impe rijaliza m?

Veina koncepata, instrumenata programa i procjene (upitnici, itd.) koji su u skorije vrijeme koriteni u ovoj regiji su tokom rata doneseni iz Amerike i Zapadne Evrope, ili su bili zasnovani na predominantnim akademskim tradicijama iz psihosocijalne nauke, kreiranim prije rata u bivoj Jugoslaviji. Nije jasno u kojoj su mjeri koncepti psihosocijalne tehnologije odgovarajui za opu populaciju u ovoj regiji, a posebno koliko su odgovarajui za ruralnu populaciju. Da li oni odraavaju svjetonazor, simptomatologiju, interese i prioritete korisnika kojima su namijenjeni? Konkretno, da li posttraumatski stresni poremeaj, zaista, od svih moguih konstrukcija, najvie odgovara opisu stresa proivljenog u razliitim dijelovima populacije tokom i nakon rata? S pozitivne strane, prevaga postojeeg instrumentarija, odnosno, potvrenih konstrukata i mjera omoguava, ne samo bolju usporedbu postojeih podataka (sekundarni prioritet u ratu), ve i bolju integraciju sa postojeim sistemima dijagnoze i tretmana. Meutim, mi nemamo saznanja o istraivanjima kulturalne valjanosti koja su u skorije vrijeme provedena u ovoj regiji na sistematian nain. Stoga e se nastojati ohrabriti na jednu estu i jeftinu praksu dodavanja novih estica i otvorenih pitanja na kraju svakog postojeeg upitnika, koje e postaviti specifina kulturoloka pitanja, nakon ega e se podaci analizirati i uvrstiti u izvjetaj. Zabrinutost u pogledu kulturoloke adekvatnosti najee se spominje u kontekstu upitnika i modela patologije. Vrlo je mogue da su ove zabrinutosti izdvojene iz jednog ireg, primjerenijeg pitanja o tome ko zapravo uspostavlja dnevni red istraivaja i intervencija.

Ipak, rea lno gled ajui

Na poetku ovog poglavlja pokuali smo ukazati na koji nain se uvidom u psiholoki model zapravo proiruje medicinski model ljudske patnje i kako psihosocijalni pristup nastoji otii dalje od oba pomenuta modela, posebno u pogledu oslobaanja od poslijeratnih i katastrofinih posljedica. Psihosocijalni pristup podrazumijeva da dobre intervencije moraju biti dizajnirane u skladu sa ovim shvatanjima. Potom je upuena kritika da ono to je zapravo uraeno u ovom regionu, nije dovoljno za ostvarivanje ovih ciljeva. Naravno, postoji velika razlika izmeu prirunika i prijedloga projekta, i onoga to se zapravo dogaa tokom savjetovanja i terapije, te drugih vidova podrke. S jedne strane, realnost nije savrena implementacija plana. S druge strane, detalji sa razliitih programskih aktivnosti i individualnih ugovora izmeu osoblja i korisnika, ukazuju na mnoga pomenuta pitanja krivnju i osvetu, naprimjer koja nisu

14

Uvod

pokrivena ni u priruniku niti u konanom izvjetaju. Kako se ovi neslubeni aspekti ne uklapaju u slubeni model, tako su i manje dokumentovani i teko ih je procijeniti. Kako-god, takvih aspekata nema u prilozima prikazanim u ovoj knjizi. Sve u svemu, veina ovih istraivakih i intervencijskih programa koji su realizirani u regiji od 1991. je, vjerovatno, donekle proirila medicinski model. Naravno, bilo je i ima dosta razloga za propuste, iznad svega nedostatak vremena i drugih sredstava. Meutim, prelaskom sa programa hitne pomoi i kriznih intervencija na razvojne programe psihosocijalne podrke i istraivanja, sada se prua prilika da se dogradi rad koji je dijelom prezentiran u ovoj knjizi, stavljajui poseban naglasak na isticanje kvaliteta, a ne kvantiteta. Odgovornost strunjaka u podruju psiholokih/sociolokih disciplina je da prue pomo koja odgovara stvarnim potrebama potencijalnih korisnika, a koja se ve pokazala i potvrdila kao efikasna.

Literatura
Agger (2001). Therapeutic challenges in the aftermath of war and political violence. Predavanje, Conference of the German-language Society for Psychotraumatology, Konstanz, 27.-29.4.2001. Agger, Inger; Vuk, Sanja; Mimica, Jadranka. (1995). Theory and practice of psycho-social projects under war conditions in Bosnia-Herzegovina and Croatia. [2nd] ed.. Zagreb, Croatia: European Community Humanitarian Office and European Community Task Force, 1995. International Council of Voluntary Agencies, ICVA (1999). Directory of humanitarian and development agencies in Bosnia and Herzegovina. Mller, Sarajevo. International Committee of the Red Cross (ICRC). (1999). People on war. ICRC, Geneva. Machel (1996). The Impact of Armed Conflict on Children. Report of the expert of the Secretary-General, Ms. Graca Machel, submitted pursuant to UN General Assembly resolution 48/157. Machel (2000). The Impact of Armed Conflict on Children. Report of the International Conference on War Affected Children. Winnipeg, Canada. Mooren (2001). Long-term consequences of war and migration in World War II child survivors from the Dutch East Indies. U: Trudy T. M. Mooren (2001). The impact of war. Studies on the psychological consequences of war and migration. Eburon, Delft. Summerfield, D. (1996). The psychological legacy of war and atrocity: The question of longterm and transgenerational effects and the need for a broad view. Journal of Nervous and Mental Disease 184(6), 375-377. Summerfield, D. (1999). A critique of seven assumptions behind psychological trauma programmes in war-affected areas. Social Science and Medicine, v. 48, no. 10, 1449-1462. BiH Helsinki Committee for Human Rights (2002). Bosnia Daily, daily e-newspaper, N 279, Sarajevo, July 3, 2002 Weine, S. (2000). Survivor Families and Their Strengths: Learning from Bosnians after Genocide. Other Voices, v.2, n.1 Weine, S. i Laub, D. (1995). Narrative constructions of historical realities in testimony with Bosnian survivors of "ethnic cleansing". Psychiatry, Vol. 58, August. 246-258.

15

16

Uvod

Pregled rezultata koji se odnose na odrasle

Prof. dr. Renko api

17

Uvod
Simpozij u Sarajevu, u julu 2000., okupio je veliki broj istraivaa, akademskih radnika, praktiara i studenata iz gotovo svih junoslovenskih drava, te znatan broj naunika iz drugih evropskih zemalja. Svi oni ve godinama se bave temama koje su na tlu nekadanje Jugoslavije i cijele jugoistone Evrope, do poetka posljednje decenije dvadesetog vijeka, bile rijetko promiljane i jo rjee operacionalizirane u odgovarajue programe praktine pomoi psihotraumatiziranim osobama. Njihova istraivanja najee su zaeta ili su se odvijala u najteim okolnostima koja ni najmanje nisu bile pogodne za sistematski nauno-istraivaki rad. Uprkos tome, izloeni radovi svjedoe o zavidnoj irini i raznovrsnosti zanimanja istraivaa za metodino i metodoloki osmiljeno, obogaivanje i produbljivanje znanja o traumatskim, dugotrajnim posljedicama rata i gubitaka, torture, izmjetanja, bjeanja i izbjeglitva, pojavama koje su tragino obiljeile ivot na ovim prostorima - ali i o preivljavanju, o suprotstavljanju neljudskim uslovima, o psiholokoj otpornosti, o djelotvornim nainima i strategijama suoavanja sa tekoama, o posttraumatskom rastu, o solidarnosti i pruanju psiholoke podrke... Stoga je nezahvalan zadatak svrstati ih u vrsto organizovana poglavlja knjige, jer se onda neizbijeno postavlja pitanje: kako izvriti izbor da bi se ta organizacija odrala i kako to uiniti, a da se ne zanemare neki vani problemi ili neki njihovi znaajni aspekti. Prvi dio ove knjige, o kojem se ovdje govori, posveen je istraivanjima o odraslim osobama1.

Istraivanja o epidemiologiji, faktorima rizika i zatitnim faktorima

Prvi dio sveska koji se bavi odraslim osobama, objedinjuje dragocjene opise i/ili epidemioloke podatke o psiholokim i psihijatrijskim posljedicama koje se na specifian nain prelamaju u razliitim skupinama stanovnitva u ratu i poslije rata: Depresivnim stanjima i recidivima samoubilakih pokuaja meu duevnim bolesnicima u toku rata bave se Babaji i Selim Bai; Uestalost neurotinih i psihotinih reaktivnih manifestacija kod osoba izloenih direktno i/ili indirektno ratnim dejstvima razmatra Koevska; O ozbiljnoj neravnotei prisutnoj u prouavanju traumatizma ena rtava rata u odnosu na psihotraumatizam muke populacije, govori se u radu Bell i drugi. enskim dijelom populacije bavi se i istraivanje u kojem je izvreno detaljnije ispitivanje dimenzija linosti uz primjenu petofaktorskog modela i naina prevladavanja stresa indukovanog ratom u uzorku zaposlenih ena (Hanak); Pavlovi i Sinanovi piu o psihikim poremeajima vojnika u ratu i o posttraumatskom stresnom poremeaju kod teko ranjenih vojnika, zalaui se za
1

Naalost, zbog tehnikih razloga istraivanje Pernarove nije bilo dostupno za diskusiju i ovom pregledu.

18

Pregled rezultata koji se odnose na odrasle

interdisciplinarnost i psihoterapijski rad u centrima za fizikalnu rehabilitaciju kako bi se prevazila iskljuiva usmjerenost na fizikalnu terapiju. Vie radova razmatra sloene probleme povezane sa prisilnom migracijom i izbjeglitvom: Koliki je utjecaj vanjskih stresora (ratna iskustva, iskustva doivljena tokom bijega i izbjeglitva), te karakteristika linosti u dijagnosticiranju posttraumatskih stresnih poremeaja kod odraslih osoba u generalnoj populaciji, moe se ispitivati minucioznim uporeivanjem podgrupa izbjeglica povratnika, raseljenih i neraseljenih lica (Rosner, Powell, Butollo). Faktorski model linosti primijenjen je u istraivanju nastanka hroninog posttraumatskog stresa kod izbjeglica (Hanak). Kakva je struktura raseljenih porodica prognanika: da li e se u budunosti snanije ispoljiti problem nepotpunih porodica (Babovi)? Koji su problemi kulturolokog prilagoavanja bosansko-hercegovakih izbjeglica u Austriji (Kuera, LuegerSchuster)? Odnos traumatskih ratnih iskustava prema lokusu kontrole i strahu od negativne evaluacije ispitivao je Roi. Kakvi su bili stavovi prema izbjeglitvu, prema onima koji su ispitanike doveli u takav poloaj, te prema ratu i povratku kui, istraivao je Hegi. Ukupnost saznanja, sabranih kroz empirijska istraivanja i izloenih na Sarajevskom simpoziju, znaajna je upravo zbog potencijalne okrenutosti budunosti jer prua osnovu kako za solidniji i kvalitetniji razvoj metodologije prikupljanja podataka tako i za razvoj psiholokog preventivnog rada na svim nivoima zatite i unapreivanja mentalnog zdravlja stanovnitva. Zbog toga nam izgledaju vani problemi obraivani u dva rada kojima se zavrava ovo poglavlje: Da li smanjivanje etnike distance u poslijeratnom periodu, u ispitivanju koje je provela Adamovi, ide u prilog tezi da je rat izazvao meunacionalnu mrnju na prostorima bive SFRJ i da e se ona sa poveavanjem vremenske distance u odnosu na ratna zbivanja jo vie smanjivati? Studija o posttraumatskom rastu nakon rata meu izbjeglicama i raseljenim licima u Sarajevu (Powell i drugi) pokazuje da nakon akumulacije nepodnoljivo velikog broja individualnih uasnih, traumatinih, dogaaja i ruenja mikro i makro ivotnih sistema okruenja, nije lako uoavati pozitivne promjene u vlastitom ivotu iako u prosjeku...ispitanici nisu smjesta odbacivali ideju posttraumatskog rasta.

Istraivanja o tretmanu
Drugi dio sveska posveen je psihosocijalnom, psihoterapijskom radu poglavito sa odraslim osobama. psihoedukativnom i/ili

ini nam se da prikazi specifinih psihosocijalnih intervencija, razvijanih i primjenjivanih na licu mjesta, kao i sloenih mentalno-zdravstvenih programa koji sadre ugraene i komponente evaluacije, odraavaju, tekim uslovima podstaknuto, poveavanje senzibilnosti za probleme kojima se bavi psihologija u zajednici (tj. komunalna psihologija). Multidisciplinarni pristup u pruanju psihosocijalne podrke je neophodan (Novkovi). Takav rad na kompleksnoj rehabilitaciji psihotraumatiziranih osoba, nenasilnom rjeavanju konflikata i

19

integraciji razruenih zajednica je spor i ne moe se pourivati (Tauber). Intervencijski program kojim se poboljava kvalitet ivota stanovnitva, izbjeglica i povratnika, nuno je veoma kompleksan (Kuki i drugi). Prikupljeni podaci o karakteristinim posebnim problemima osoba koje su bile izloene torturi (Popovi) ili onih koje su bile obuhvaene tretmanom nakon amputacije (Lipnievi-Radi), potkrepljuju razmiljanja o neophodnosti adekvatne socijalne podrke. Zato je neophodno razmiljati o organizaciji intervencije i psiholoke pomoi pomagaima (Srna), te da li postoje razlike u doivljavanju ratnog stresa kod pomagaa i nepomagaa (Radi). Programi nastali u ratu stavljaju nas pred pitanje: Kako i koliko je mogue koristiti podatke postojeih projekata da bi se pouzdanije sagledao njihov utjecaj na zatitu mentalnog zdravlja (Mooren i drugi). Znaajan napor da se metodoloki precizno, a na uzorcima iz ope populacije, uporede informacije o osobama koje jesu i o onima koje nisu uestvovale u psiholokom tretmanu (to je pristup na koji se rijetko nailazi u literaturi o istraivanju psihosocijalnih posljedica rata), uinjen je u studiji Ludwig-Maximilians-Univerziteta iz Mnchena, (Powell i drugi).

Zakljuak
Ovaj Meunarodni skup oznaio je, ini mi se, zavretak jedne duge i teke etape u specifinom nainu noenja sa ratom i njegovim neposrednim posljedicama i poetak nove, mirnije, ali isto tako teke i neizvjesne faze razmiljanja, postavljanja pitanja, istraivanja, te planiranja i organizovanja aktivnosti i psihosocijalnog i psihoterapijskog rada sa hiljadama osoba kojima je ivot razoren ili iz temelja izmijenjen. I zato, objavljivanje tekstova u sveskama koje su pred itaocem, predstavlja znaajan in to svojom vanou prevazilazi granice vremena i prostora u ijim okvirima su istraivanja nastala.

20

Pregled rezultata koji se odnose na odrasle

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

21

ene iz bezbjednog sklonita: psiholoke i psihijatrijske posljedice ekstremne i prolongirane traume kod ena iz Srebrenice
Pam Bell*, Isabel Bergeret, Lilijana Oru
*Univerzitet Libre de Bruxelles, Belgija Ovo istraivanje je dio istraivakog projekta za doktorsku disertaciju na temu psihosocijalne posljedice ratnih trauma kod ena.

Teorijska osnova
Posljednjih godina poraslo je interesovanje za utjecaje trauma, posebno nakon uvrtavanja posttraumatskog stresnog poremeaja u DSM-III 1980. godine (American Psychiatric Association, 1980). Ovaj interes je uglavnom bio usmjeren na mukarce veterane posebno veterane Vijetnamskog rata. Tokom 1980-tih broj meunarodnih izbjeglica se vie nego udvostruio, dostigavi skoro 23 miliona krajem 1993. godine (Rojnik 1995). Eskalacija ove krize je rezultirala poveanim interesovanjem za ovu populaciju (npr. Mollica i drugi 1987, 1992, 1999; Weine i drugi 1995, 1997, 1998; Silove, 1993, 1996, 1999). Zahvaljujui prirodi okolnosti, ova istraivanja su sprovedena gotovo iskljuivo u zemljama koje su pruile novo utoite izbjeglicama, drugim rijeima, izvan njihovog geografskog i kulturalnog konteksta. Naime, opsena epidemioloka studija o posttraumatskom stresnom poremeaju (PTSP) autora De Girolamoa i McFarlanea (1994) ukazuje da samo 6% istraivanja sprovedeno u ne-zapadnim zemljama ili zemljama u razvoju. tavie, vei dio stresnih dogaaja kakvi su rat i prirodne nepogode koje traumatiziraju itave zajednice ili populacije zapravo izbija u zemljama van Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike. Ovo ukazuje da je veina traumatizirane populacije ili znaajno zapostvljena, ili se njihovim problemima bave istraivai iz Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike, drugim rijeima njihovi problemi su tretirani izvan geografskog, socijalnog i psiholokog konteksta njihovih trauma. Bez sumnje, postoje negativne implikacije koje proizilaze iz ovog problema, a koje se odnose kako na traumatiziranu populaciju, tako i na istraivanja u razvoju na kojima se zasniva postojee shvatanje posttraumatskog stresnog poremeaja i drugih traumatskih poremeaja (Bell, 2000). Postoje manja strukturirana istraivanja o enama civilima koje su, igrom prilika, ostale u ratnom okruenju ili u svojim domovima, ili su raseljene u druge gradove koji su takoer bili na udaru neprijateljskih razaranja. rtve etnikog ienja u Bosni jo uvijek ive u neuslovnim izbjeglikim naseljima, dok povratak izbjeglica i danas ostaje nerijeeno i politiki osjetljivo pitanje. Posljednjih godina istraivaka literatura koja je u konstantnom porastu zastupa stav da izlaganje veem broju traumatskih situacija vodi ka viem stepenu posttraumatsih stresnih poremeaja prema nekim procjenama ak i do 86% (Bernstein-Carlsson i Rosser-Hogan, 1991; Hauff i

22

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Vaglum, 1994). Premda postoje objavljena istraivanja o izbjeglicama uope, rijetko se panja usmjerava na probleme raseljenih lica i povratnika iz izbjeglitva.

Opis situacije
Srebrenica je tokom rata bila jedna od najbrutalnije pogoenih podruja u Bosni. Prvu ironino proglaenu sigurnu zonu Ujedinjenih nacija, Srebrenicu su, u julu 1995. godine, napale srpske trupe. Mnoge ene su zarobljene i silovane, a ostali stanovnici su mueni i ubijani po kratkom postupku pred oima svojih porodica (Hauser, 1995). Hiljade mukaraca i djeaka je deportovano u logore, a nekoliko hiljada je bjeei pred invazijom uhvaeno i pogubljeno. ene, djeca i starci su protjerani. Na osnovu iskaza oevidaca i aviosnimaka tog podruja, otkrivene su masovne grobnice. Meunarodni Crveni krst jo uvijek ima na popisu oko 7300 osoba nestalih nakon pada Srebrenice (ICRC Special Report, 1998). Do danas, veina ena iz Srebrenice ne zna pravu sudbinu svojih najdraih. Neke od njih su izgubile itavu bliu porodicu i rodbinu mua, oca, sinove, brau i blie roake. Njihov svijet je razoren i zamijenjen nekim drugim ivotom; ivotom raseljene osobe, izbjeglice u svojoj zemlji, veina ih jo uvijek ivi u loim i nesigurnim uslovima. Mnogobrojni stresori e bez sumnje biti prisutni i u budunosti. (Slika1. Predstavlja neke od viestrukih traumatskih iskustava naih ispitanika).

Hipoteza
Izlaganje mnogostrukim traumatskim dogaajima vodi ka uestalijim psiholokim i psihijatrijskim poremeajima kao to su depresija, anksioznost, posttraumatski stresni poremeaj, samopodcjenjivanje i asocijalnost.

Uzorak
Uzorak ine 50 raseljenih ena starosne dobi izmeu 20 50 godina, koje potjeu iz Srebrenice, a koje trenutno ive u izbjeglikom naselju pored Sarajeva.

Glavni instrumenti
Opi upitnik o poslijeratnim demografskim detaljima, ukljuujui porodinu strukturu, ekonomsku situaciju i materijalne gubitke. Harvard Trauma Upitnik (The Harvard Trauma Questionnaire) bosanska verzija (Mollica i drugi., 1998). Hopkinsova lista za provjeru simptoma (The Hopkins Symptom Checklist-25; Mollica i drugi, 1987) Skala naina suoavanja (Lazarus i Folkman, 1988) Skala samopotovanja drave New York (The New York State Self Esteem Scale; Rosenberg, 1976)

23

Slika 1. Priroda i stepen traume. Svi pomenuti faktori su povezani sa visokim rizikom za patologiju.
Rat

Kumulativna i prolongirana trauma

Smrt

Muenje

Liavanje

Ozbiljne povrede

Silovanje SvjedoZarobenje o ljavanje strahotama

Opasnost Totalni gubitak

Situacijska ogranienja

Nedostatak medicinske pomoi

Nedostatak finansijske pomoi

Nedostatak pravne pomoi

Prenatrpanost

Poslijeratni stresori

+ +

Nedostatak podrke od zajednice

Nedostatak smjetaja

Neadekvatna sanitacija

Strano okruenje

Ozbiljne bolesti

Siromatvo

Politika nestabilnost

izolacija

Nasilje u kui

Nezaposlenost

Reaktivacija traume

Zastraivanje

Povratak u razruene kue

Ruenje damija

Institucionalne predrasude

Repetitivni medijski prilozi o strahotama

Nasilne javne demonstracija

Gaanje kamenjem

Postupak
Pedeset raseljenica ovog uzorka je odabrano po principu sluajnog uzorka iz arhive Ureda za socijalnu pomo, odgovornog za raseljena lica. Ispitane su u svojim domovima. Ispitivanje su sproveli psihijatri sarajevske Psihijatrijske klinike, primjenjujui bateriju testova za utvrivanje uestalosti simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja, anksioznosti i depresije kao i za utvrivanje stepena

24

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

socijalnog djelovanja i samopotovanja. Pored osnovnih statistikih analiza, provedena je i logistika regresija i Chaidova analiza.

Rezultati
Rezultati ukazuju na jako izraeno prisustvo simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja 82%, depresije - 80%, anksioznosti - 76%, i oslabljene socijalne funkcije - 72%. Najjai prediktori za sve gore pomenute psihopatologije je ozbiljnija/tea i mnogostruka trauma. Muenje i gubitak najdraih spadaju u kategoriju najteih trauma, a posebno svjedoenje strahotama i nasilju.

Zakljuci
Ratom uzrokovane traume imaju dramatine utjecaje na individuu, a rasprostranjene su u toj mjeri da se njihove posljedice odraavaju ak i na zajednicu i itavo drutvo. Zbog velike klinike preoptereenosti i ogranienih sredstava zemalja koje su tek izale iz rata, istraivanja se jedva mogu smatrati prioritetom. Meutim, neophodno je da vlada, institucije i organizacije koje se bave problemom traume, prepoznaju da su pored veoma hitnih materijalnih potreba, strukturirana istraivanja i podaci, sutinski elementi koji su potrebni za ostvarivanje dugoronih rjeenja. U cilju rjeavanja problema veoma je bitno da se strukturirana istraivanja sprovode unutar geografskog konteksta i u suradnji sa lokalnim vlastima, koristei pri tom kulturoloki osjetljive materijale i metode. Veoma je vano razviti dublje razumijevanje posljedica tako velikih trauma i razluiti koji su to lini i okolinski faktori koji pozitivno ili negativno utjeu na put oporavka traumatizirane osobe. tavie, veoma je vano popraviti ozbiljnu neravnoteu prisutnu u studijama o efektima traume koje se provode u nezapadnim drutvima uope, a posebno kad je rije o enama rtvama rata.

Literatura
American Psychiatric Association (1980). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. (3rd ed). Washington. Bell, P. (2001). The ethics of conducting psychiatric research in war-torn contexts. U: M. Smyth i G. Robinson (Ur.) Researching Violently Divided Societies: Ethical and Methodological Issues. New York: United Nations University Press, 186. Bernstein-Carlson, E. i Rosser-Hogan, R. (1991). Trauma experiences, posttraumatic stress, dissociation, and depression in Cambodian refugees. American Journal of Psychiatry, 148, 1548-1551. De Girolamo, G. i McFarlane, A. (1996). The epidemiology of PTSD: A comprehensive review of the international literature. U: A. Marsella, M. Friedman, E. Gerrity i R. Scurfield (Ur.) Ethnocultural Aspects of Posttraumatic Stress Disorder. Washington DC: American Psychological Association, 33-85. Folkman, S. i Lazarus, R. (1988). Ways of Coping Questionnaire. Consulting Psychologists Press.

25

Hauff, E. i Vaglum, P. (1994). Chronic posttraumatic stress disorder in Vietnamese refugees. A prospective community study of prevalence, course, psychopathology and stressors. Journal of Nervous Disease, 182, 85-90. Hauser, M. (1995). War against women and their resistance. International Congress for the Documentation of the Genocide in B&H. Bonn. International Committee of the Red Cross (1998). The issue of missing persons in Bosnia and Herzegovina, Croatia and the Federal Republic of Yugoslavia. Special Report. Geneva. Mollica, R., Wyshak, G., Lavelle, J. (1987). The psychosocial impact of war trauma and torture on Southeast Asian refugees. American Journal of Psychiatry, 144, 12. Mollica, R. et.al. (1992). The HTQ: Validating a Cross-Cultural Instrument for Measuring Torture, Trauma, and PTSD in Indochinese Refugees. Journal of Nervous and Mental Disease, 180 (2), p111-116. Mollica, R. et.al. (1999). Disability associated with psychiatric comorbidity and health status in Bosnian refugees living in Croatia. JAMA, 282 (5), 433-439. Mollica, R.E. et.al. (1998). Harvard Trauma Questionnaire. Bosnia-Herzegovina Version. Mollica, R.E. i drugi (1987). Indochinese Versions of the Hopkins Symptoms Checklist-25: A screening instrument for the psychiatric care of refugees. American Journal of Psychiatry, 144. Rosenburg, M. (1976). New York State Self-Esteem Scale. Rojnik, B., Andolsek-Jeras, L., i Obersnel-Kveder, D. (1995). Women in difficult circumstances: victims and refugees. International Journal of Gynaecology and Obstetrics, 48, 311-315. Silove, D., Mc Intosh, P. i Becker, R. (1993). Risk of retraumatisation of asylum seekers in Australia. Australian New Zealand Journal of Psychiatry, 27, 606-612. Silove, D. (1996). Torture and refugee trauma: implications for nosology and treatment of posttraumatic syndromes. U: F. L. Mak i C. C. Nadelson (Ur.) International Review of Psychiatry, 211-232. Washington DC: American Psychiatric Association. Silove, D. (1999). The psychosocial effects of torture, mass human rights violations and refugee trauma: towards an integrated conceptual framework. Journal of Nervous Mental Disorders, 187, 200-207. Weine, S. et.al. (1995). Psychiatric consequences of ethnic cleansing: Clinical assessments and trauma testimonies of newly resettled Bosnian refugees. American Journal of Psychiatry, 13 (4), 536-542. Weine, S., Vojvoda, D., Hartman, S. i Hyman, L. (1997). A family survives genocide. Psychiatry, 60, Spring, 24-39. Weine, S. et.al. (1998). PTSD symptoms in Bosnian refugees 1 year after settlement in the U.S.. American Journal of Psychiatry, Brief Report 155 (4), Spring, 562-564.

26

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Utjecaj ratne traume na ene civile: Opis studije

Pam Bell*, Lilijana Oru i Kevin Spratt
*Universite Libre de Bruxelles, Belgium

Uvod
U posljednjih 25 godina ovog stoljea, meu strunjacima je porastao interes za utjecaje traumatskih iskustava na mentalno zdravlje. I premda postoji veoma veliki broj istraivanja, rezultati o ovim utjecajima su jo uvijek obeshrabrujui. Naalost, postoji ozbiljna neravonotea izmeu populacija koje primaju panju i stepena u kojem se trauma javlja. U zapadnim zemljama sproveden je groman broj istraivanja, meutim, dostupan je veoma mali broj studija o efektima odgoenih i viestrukih trauma. tavie, odreene populacije, npr. ene u borbi, gotovo potpuno su zapostavljene. Bez sumnje postoje negativne implikacije koje proizilaze iz ove situacije, a tiu se traumatizirane populacije i istraivanja koje nam pojanjava PTSP i druge poremeaje uzrokovane traumom. U nastavku slijedi studija o enama civilima koje su preivjele rat u BiH. Istraivanje je sprovedeno u toku i nakon rata. Proivljene traume su po svojoj prirodi bile viestruke i ponavljane, podrazumijevale su muenje, masovno silovanje, gubitak vie lanova porodice, ekstremnu ivotnu ugroenost, hapenje i sl., a mogle su izazvati i odgoene reakcije. S obzirom da do sada nije sproveden veliki broj istraivanja koja su se bavila enama u ovakvim okolnostima, ovo istraivanje se suoava sa nedovoljno informacija u svim prethodno pomenutim oblastima. U nedostatku postojeih teorijskih modela, veina radova ima istraivaki karakter. Cilj ovog istraivanja je podizanje svijesti o ovoj zanemarenoj i ugroenoj grupi, te otvaranje debate, pobuivanje panje i izmamljivanje kritike, te na kraju poticanje buduih, neophodnih istraivanja.

Ciljevi
Da bi bolje shvatili utjecaj ratom uzrokovanih trumatskih dogaaja (zarobljavanja, genocida, etnikog ienja i muenja ena), podijelili smo ispitanike u tri grupe s obzirom na stupanj udaljavanja iz zajednice. Posebno smo eljeli ispitati sljedee: 1. Kakve su posljedice traumatskih dogaaja na mentalno zdravlje. Ovo podrazumijeva psiholoke tekoe i razvoj psihijatrijskih poremeaja, najee PTSP i depresivne poremeaje. 2. Kolika je psihijatrijska morbidnost i psiholoka tjeskoba u tri grupe. 3. Koliki je utjecaj postojeih socijalnih i kulturolokih faktora na sposobnosti pojedinaca da se prilagode i suoe sa velikim gubitkom i radikalnim promjenama ivotnih okolnosti. Meu ostalim, ovdje su razmatrani sljedei faktori obrazovanje, brano stanje, religiozna vjerovanja, pristup zdravstvenim ustanovama. Takoer e se ispitivati nasilje u kui.

27

4. Kakav je odnos izmeu dijagnoza, simptoma, broja i jaine spoljnjih stresora.

Uzorak
Uzete su tri grupe ena starosne dobi od 20 do 50 godina. Od Centra za socijalni rad grada Sarajeva i Psihijatrijske klinike dobili smo informacije o socijalnim i ekonomskim uslovima ena u Sarajevu. Ispitanice su odabrane po principu sluajnog uzorka, nakon ega su podijeljene u tri grupe, s obzirom na stupanj udaljavanja iz zajednice: domicilne ene: ene koje su provele rat u Sarajevu i koje jo uvijek ive u Sarajevu, raseljenice: ene koje su protjerane iz svojih domova i koje sada ive u Sarajevu ili van Sarajeva, povratnice: ene koje su se nakon izbjeglitva vratile u Sarajevo.

Instrumenti i varijable
Ispitanicama su dati sljedei upitnici, a provedeni su i strukturirani intervjui: Opi upitnik za ispitivanje prijeratnog i tekueg socijalnog okruenja ispitanika, ukljuujui porodinu strukturu, ekonomsku situaciju, materijalne gubitke i finansijsku podrku. Ovaj upitnik je kreiran iskljuivo u svrhu ovog istraivanja. Harvard trauma upitnik (The Harvard Trauma Questionnaire HTQ; Mollica i drugi, 1993). Ova skala slui za mjerenje zastupljenosti PTSP-a est mjeseci nakon preivljene trauma. Ispituje i traumatske dogaaje i simptome. Hopkinsova ek-lista simptoma (The Hopkins Symptom Checklist-25; Mollica i drugi, 1987) uzeta je kao dodatak Harvardovom trauma upitniku jer procjenjuje simptome depresije i anksioznosti. Skala samopotovanja (The New York State Self Esteem Scale, Rosenberg, 1976) ispituje karakteristike linosti i mehanizme suoavanja.

Prikupljene informacije mogu se prikazati kao sljedee grupe varijabli: Opi demografski podaci (npr. brano stanje, starosna dob, obrazovanje) Demografski podaci koji se odnose na ratna iskustva (npr. broj ljudi sa kojim su dijelili prostor za ivljenje, higijenski uslovi, kontakti sa protjeranim porodicama). Ratna traumatska iskustva podjeljena prema dnevnim ivotnim uslovima: pod opsadom (npr. granatiranje, razruena imovina, nedostatak hrane i sklonita), ivot pod neprijateljskom okupacijom (npr. pretresanje stana, prisilna izdaja drugih ljudi, prisilni rad) i muenje (fiziko, psihiko i svjedoenje). Podkategorije ratnih trauma bi mogle ukljuivati hapenje, ranjavanje, smrt ili nestanak lanova porodice. vi prethodno pomenuti elementi se mogu posmatrati kao varijable povezane sa, ili koje imaju utjecaja na nivo psihijatrijske morbidnosti i psihosocijalnog prilagoavanja
Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

28

Kliniki intervjui i skale su prevedene na bosanski jezik, a primjenili su ih bosanski psihijatri koji imaju znatno iskustvo u oblasti trauma.

Rezultati
Tabela 1: Psihosocijalna prilagodba i .prisustvo simptoma kod tri grupe ispitanika. Raseljenice PTSP Nizak nivo samopotovanja Anksioznost Depresija Slaba socijalna funkcionalnost 70,00% 83,67% 81,63% 87,76% 34,00% Domicilne ene 46,94% 26,00% 63,27% 54,14% 30,61% Povratnice 44,90% 39,58% 63,27% 67,35% 28,57%

Diskusija
Pored znaajnog prisustva slabog socijalnog funkcioniranja i niskog nivoa samopotovanja, rezultati ukazuju na alarmantno prisustvo depresije, anksioznosti i posttraumatskog stresnog poremeaja. Raseljene ene rtve etnikog ienja pokazuju najvei nivo psihopatologije i slabe socijalne prilagodbe. Meutim, koliina i ozbiljnost stresora kod ove grupe su, takoer, znaajno visoki nedostatak hrane i sklonita, broj nastradalih lanova porodice, prisilni rad, pretrpljena teta i slabo zdravlje njihove djece. Nijedan ispitanik iz ove grupe nije bio poteen psiholokog nasilja, a 66% ispitanica je izgubilo djecu mnoge od njih su svjedoile ubistvima svoje djece. Kod 75% ispitanica su djeca bila zarobljena, kod 79% su muevi bili u zarobljenitvu, a kod 80% su muevi nastradali. Ironino je to, da ova grupa ena dolazi iz prve zatiene zone Ujedinjenih nacija, tj. iz Srebrenice. Vano je napomenuti da su slini traumatski dogaaji imali znaajno veliku uestalost i u druge dvije grupe sa 95% domicilne populacije koja je bila pod neprijateljskom vatrom, i 85% koji su pretrpjeli glad i nedostatak sklonita. Openito govorei, postoji veoma mala znaajna razlika izmeu domicilne populacije i povratnika u pogledu doivljenih stresora i patologije. Osim toga, interesantno je to da je grupa povratnika pokazala 10% vie depresije u odnosu na druge dvije grupe. Mogue je ispitati da li je status izbjeglice, a potom status povratnika iz izbjeglitva na ispitanike utjecao kao sekundarna i tercijarna trauma. Naalost, uzorci su bili isuvie mali da bi se na osnovu ove studije dolo do takvih podataka ali na to treba ispitati u nekoj od narednih studija. to se tie varijabli koje su povezane sa patologijom, najznaajniji prediktor PTSP-a, slabog socijalnog funkcioniranja i niskog nivoa samopotovanja je svjedoenje ratnim stradanjima. Jasno je da je ovo znaajan faktor u razvoju psihijatrijskih

29

poremeaja ili prilagoavanja tekim uslovima. Meutim, nije jasno zbog ega ovaj faktor ima jai utjecaj od line fizike patnje. U tom kontekstu, svjedoenje ratnim stradanjima je bilo gotovo jednako prisilnom svjedoenju a to je, dakle vid muenja. Ovakvi rezultati su konzistentni sa nalazima drugih studija koje muenje smatraju kljunim faktorom za razvoj posttraumatskog stresnog poremeaja. Dogaaji koji su povezani sa neprijateljskom okupacijom npr. prisilno unitavanje imovine, pretresanje stanova u potrazi za izdajicama, prisilna separacija od svojih blinjih su najjai prediktori depresije. Ostali prediktori su uglavnom bili povezani sa tekim ratnim traumatskim dogaajima, s razlikama u odnosu na starosnu dob koja je, iako je slabiji prediktor, ukazala na trend da kod mlaih grupa od (20-30 god) postoji manja vjerovatnoa da e razviti PTSP, ili da e imati manji nivo samopotovanja u odnosu na druge dvije starosne grupe. Sljedei veoma vaan rezultat je podatak da je dobro zdravstveno stanje konzistentno djelovalo kao zatitni faktor u razvoju patologije, dok je slabo zdravstveno stanje prediktor za razvoj patologije. Naalost, procjena opeg zdravlja nije bila dovoljno sofisticirana da bi osigurala pouzdane zakljuke u ovom istraivanju, ali takvi rezultati zahtijevaju opsenije istraivanje. Ovi, i drugi nedostaci, potekoe i dileme ilustriraju nesuglasje izmeu teorije i prakse, koje je veoma esto kljuna taka kod istraivanja konflikata. Bosna slui kao dobar primjer populacije koja je postala fokusom novinara i humanitarnih radnika, a gdje priroda i stepen traumatskih doivljaja esto nadilaze kapacitet inozemnih programama koji se njima bave. Meunarodne agencije za pruanje pomoi nude programe koji nisu uvijek u skladu sa kulturolokim i socijalnim normama rtava. rtve su iscrpljene konstantnim neuspjesima tarapeutskih modela koji su koriteni izvan kulturolokih sredina za koje su prvenstveno kreirane. Bolje razumijevanje uzajamnog dejstva traume i kulture je od velike vanosti za razrjeavanje mree uzronih i zatitnih faktora koji imaju za posljedicu podnoenje trauma, podlijeganje traumama ili oporavljanje od trauma (de Vries, 1996). Pored kulturolokih razlika, neprikladnost inozemnih terapijskih modela moe biti uzrokovana i samom prirodom traume i, u znaajnoj mjeri, okruenjem. Reakcije na traumu mogu biti ekstremne i odgoene, a javljaju se u totalnom odsustvu bilo kojeg vida podrke, porodine, socijalne, pravne, finansijske ili medicinske. rtve se i dalje suoavaju sa velikim praktinim problemima koji nisu uvrteni u veini zapadnih terapijskih modela. Bolje shvatanje raznolikosti i intenziteta ovih trauma je od krucijalne vanosti za empirijske studije PTSP-a, i za planiranje klinikih tretmana za takve poremeaje (Fontana, str. 748, 1992). I pored znaajne medijske panje i vanih anegdotskih zapaanja, veoma je malo sistematski dobivenih informacija o prirodi i dominantnosti traumatskih iskustava kod civila u Bosni (Goldstein i drugi, 1997). Strukturirano istraivanje u geografskom kontekstu i u saradnji sa lokalnim vlastima, uz koritenje kulturoloki osjetljivog instrumentarija i metoda je fundamentalni preduslov za dugorono rjeenje.

Literatura
Bell, P. (2001). The Ethics of Conducting Research in War-torn Contexts. U: M. Smyth i G. Robinson (Ur.) Researching Violent Societies. London: Pluto Press.

30

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

De Giralmo G. i Mcfarlane A. (1996). The Epidemiology of PTSD: A Comprehensive Review of the International Literature. U: A. Marsella, M. Friedman, E. Gerrity i R. Scurfield (Ur.), Ethnocultural Aspects of Posttraumatic Stress Disorder. Washington DC: American Psychological Association. De Vries, F. (1988). To make a drama out of trauma is fully justified. Lancet, 351. Folkman, S. i Lazarus, R. (1988). Ways of Coping Questionnaire. Consulting Psychologists Press. Fontana, A., Rosenheck, R. i Brett, E. (1992). War Zone Traumas and PTSD Symptomatology. Journal of Nervous and Mental Disease, 180 (12), 748-755. Goldstein, R., Wampler, N., i Wise, P. (1997). War Experiences and Distress Symptoms of Bosnian Children. Paediatrics, 100, 873-877. Mollica, R.E. et.al. (1998). Harvard Trauma Questionnaire. Bosnia-Herzegovina Version. Mollica, R.E. i drugi (1987). Indochinese Versions of the Hopkins Symptoms Checklist-25: A screening instrument for the psychiatric care of refugees. American Journal of Psychiatry, 144.

31

Izbjeglitvo kao uzrok posttraumatskog stresnog poremeaja

Nadeda Savjak
Odsjek za psihologiju, Filozofski fakultet Banjaluka

Uvod
Studije prevalencije PTSP-a meu vijetnamskim veteranima (Kulka, Schlenger, 1994; Kleber, Brom, 1992; Joseph, Williams i Yule, 1997) ukazuju da, deceniju ili dvije nakon mobilizacije, veliki procenat veterana (15.2%- 23.9%) ispunjava DSM-IV kriterije za ovaj poremeaj. Izgleda da izbjeglitvo kao konglomerat gubitaka predstavlja jo moniji faktor rizika za perzistenciju PTSP-a. Na uzorcima afganistanskih i kambodanskih izbjeglica koje ive u SAD ustanovljena je prevalencija PTSP-a od 45 - 86% (Blair, 2000; Cheung, 1994). Nalazi sugeriu da kumulativnost trauma (naroito smrt bliskih osoba) i stresori u toku adaptacije znaajno poveavaju vulnerabilnost, te da je socijalna podrka znaajan faktor prevladavanja PTSP-a (Kleber i Brom, 1992; Cheung, 1994; Malekzai, Niazi, Paige, Hendricks i suradnici. 1996; Joseph, Williams i Yule, 1997; Shalev, Freedman, Peri, Brandes, Sahar, Orr i Pitman, 1998; Shapiro, Douglas i Rocha, 1999; Blair, 2000). Podataka o prevalenciji PTSP-a na teritoriji bive Jugoslavije nema mnogo, ali nema sumnje da posljedice blokirane prorade traumatskih iskustava postaju sve evidentnije kako vrijeme odmie. Meu izbjeglicama u kolektivnim centrima naena je prevalencija PTSP-a od 26% (Harvard Program u Refugee Trauma, Harvard School of Public Health, Harvard Medical School i Ruke NGO, 1996) do 35% (Powell, Rosner i Butollo, 2000), a meu hrvatskim vojnicima kree se od 14% do 31% (Gustovic-Ercegovac i Komar, 1994). Tri godine nakon rata u BiH, od PTSP-a pati oko 10 - 18% domicilnog stanovnitva Banja Luke i Sarajeva (Powell, Rosner i Butollo, 2000) .

Problem
Oko treinu stanovnitva Republike Srpske (420 000) ine izbjeglice. Veina mukaraca je nekoliko godina bila na ratitu, 12191 osoba je poginula, a nekoliko hiljada proglaeni su nestalim. Nakon gubitka bliskih osoba, direktne ivotne ugroenosti, linog ranjavanja i svjedoenja nasilju, ivot se nastavio u nestabilnom socio-ekonomskom okruenju (privredni zastoj, razorena socio-ekonomska i fizika infrastruktura, nezaposlenost, politika previranja). Ovaj rad fokusira se na pitanja: Kakav je efekat izbjeglitva i kumulacije nekih ratnih trauma na perzistenciju PTSP-a u postojeem socio-ekonomskom kontekstu?

32

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Hipoteze
1. Oekujemo da je rizik hronifikacije PTSP-a kod izbjeglica znaajno vei u odnosu na domicilnu populaciju, a simptomi znaajno uestaliji. 2. Izbjeglice koje su doivjele: (a) smrt bliskih osoba, (b) neposrednu ivotnu ugroenost, (c) svjedoenje tuoj smrti ili (d) iskustva borbe, imat e znaajno uestalije simptome PTSP-a u odnosu na domicilnu populaciju koja je doivjela sline ili iste traumtske dogaaje. 3. Izbjeglice koje su doivjele: (a) smrt bliskih osoba, (b) neposrednu ivotnu ugroenost, (c) svjedoenje tuoj smrti ili (d) iskustva borbe, imat e znaajno uestalije simptome PTSP-a u poreenju sa izbjeglicama koje nisu doivjele takvu vrstu traumatskih dogaaja..

Uzorak i metod
Fond za obuku, istraivanje i javne radove RS angaovao je 1998. godine ekipu klinikih psihologa da u okviru projekta "DEMOBILIZACIJA I REINTEGRACIJA" obave akciono istraivanje stepena traumatizovanosti uesnika u progamu zapoljavanja, te da nakon toga prue usluge savjetovanja i psihoedukacije. Iz obimnog istraivakog projekta izdvojit emo samo rezultate relevantne za sagledavanje efekata izbjeglitva na hronifikaciju PTSP-a. Testiranje je obavljeno grupno, a ispitanicima je garantovana diskrecija. Naveli smo da rezultati nee imati utjecaja na pomo pri zapoljavanju i da e analiza grupnih rezultata posluiti kreiranju programa psiholoke pomoi. Selekciju prigodnog uzorka od 229 nezaposlenih su izvrili zavodi za zapoljavanje potujui liste prioriteta. Obimnom baterijom je ispitano 180 mukaraca (78.6%) i 49 ena (21.4%). Veina izbjeglica (94; 41%), je srednje dobi (M = 36,2 g.; SD=7,34). Prosjena starost 135 domicilnih je neto manja (M = 32,9 g; SD=5.36). Dominira srednja struna sprema (78.2%). Njih 51.8% je u braku.

Instrumenti
Lista ivotnih dogaaja inventarie 65 stresnih-traumatskih ratnih i poslijeratnih iskustava, te identifikuje kumulativnu izloenost. ek-lista simptoma PTSP-a je lista samoprocjene sastavljena prema DSM-IV (DSMIV, 1996; Pynoos, Layne, Saltzman i Sandler, 1998). Ima 17 tvrdnji koje ispituju prisustvo simptoma u posljednjih mjesec dana. Imajui u vidu traumatsko iskustvo (Kriterij A), ispitanik zaokruuje odgovor na petostepenoj skali uestalosti (0=nikada, 1=rijetko, 2=ponekad, 3=esto, 4=skoro uvijek). Korelacija ovog instrumenta sa CAPS-om iznosi r=0.929, a dijagnostika valjanost je 0.9 (Blanchard, Jones-Alexander, Buckley i Forneris, 1996). Rizinima u pogledu PTSP-a, prema kriterijima DSM IV, smo smatrali one koji na tvrdnje odgovaraju sa "2", "3" i "4" , a koji zadovoljavaju: - KRITERIJ B - simptomi ponovnog preivljavanja (najmanje 1 od 5 estica)

33

- KRITERIJ C - simptomi izbjegavanja (najmanje 3 od 7estica) - KRITERIJ D - simptomi prenadraenosti (najmanje 2 od 5 estica)

U procjeni visokorizinih koristili smo isti princip, s tim da su u obradu ulazili samo odgovori "3" i "4".

Rezultati
TABELA 1. Razlike izmeu izbjeglica i domicilnih u visini rizika za javljanje PTSP i u aritmetikim sredinama na ukupnom i parcijalnim skorovima na ek-listi PTSP-a Aritmetika sredina Domicilni N=135 Ukupan skor Nametanje Izbjegavanje Prenadraenost Rizini u pogledu prisustva PTSP-a Visoko rizini u pogledu prisustva PTSP-a da ne da ne 18,88 4,84 8,31 5,37 36 26,7% 99 7 5,2% 128 Izbjeglice N=94 29,83 8,06 12,38 9,40 N/% 40 42,5% 54 16 17,02% 78 7,34 p<0,01 6,29 p<0,02 6,55 5,87 5,50 6,29 Hi
2

Znaajnost

p<0,01 p<0,01 p<0,01 p<0,01 Znaajnost

Rezultati pokazuju da su simptomi nametanja, izbjegavanja i prenadraenosti u grupi izbjeglica znaajno uestaliji tri godine nakon rata u odnosu na domicilne. Kod 42.5% izbjeglica (u odnosu na 26.7% domicilnih), na osnovu samoprocjene, utvren je rizik PTSP-a prema DSM-IV kriterijima. U odnosu na 5.2% domicilnih, 17% izbjeglica je visoko rizino. Analiza statistiki znaajnih razlika u uestalosti simptoma PTSP-a (Scheffe-ov test multiplih poreenja) pokazuje da su potvrene hipoteze pod 2 i hipoteza 3a. Traumatski efekti uea u borbi, neposredne ivotne ugroenosti i svjedoenja tuoj smrti tri godine nakon rata nisu tako izraeni kod domicilne populacije.

34

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

TABELA 2 Kumulativni efekti pojedinih traumatskih dogaaja u izbjeglitvu na ukupan PTSP skor
Domicilni Izloenost traumatskom dogaaju TRAUMATSKI DOGAAJ NE Grupa 1 Smrt bliskih osoba N M SD 77 18,37*# 12,44 DA Grupa 2 58 18,07*# 10,99 Izbjeglice Izloenost traumatskom dogaaju NE Grupa 3 60 25,94* 11,93 DA Grupa 4 43 34,33 11,08

F = 16,92 p = .000 df= 228 Uee u borbi N M SD 73 17,60*# 11,22 62 19,05*# 12,52 45 29,12 11,23 49 28,77 13,25

F = 13,18 p = .000 df=228 Neposredna ivotna ugroenost N M SD 50 17,65*# 17,65 85 18,57*# 18,58 28 30,52 30,52 66 28,27 28,27

F = 13,31 p = 000 df= 228 Svjedoenje tuoj smrti N M SD 69 17,08*# 10,68 66 19,44*# 12,82 38 27,38 12,29 56 30,91 12,13

F = 14,19 p = .000 df =228 * # Aritmetike sredine koje se statistiki znaajno razlikuju od aritmetike sredine grupe 4 Aritmetike sredine koje se statistiki znaajno razlikuju od aritmetike sredine grupe 3

Ipak, postoji statistiki znaajna razlika na ek-listi PTSP-a izmeu izbjeglike i domicilne populacije koja je bila izloena djelovanju ovih traumatskih dogaaja. Kumulacija izloenosti pojedinanim ratnim traumatogenim iskustvima, kod

35

izbjeglica ne dovodi do uestalijih simptoma, osim kada je u pitanju smrt bliskih osoba.

Diskusija i zakljuak
Izbjeglitvo samo po sebi predstavlja konglomerat materijalnih, psiholokih i socijalnih gubitaka. Rezultati pokazuju da dodatna izloenost traumatskim dogaajima (neposredna ratna opasnost, uee u borbi, svjedoenje smrti) u veini sluajeva ne poveava vulnerabilnost u izbjeglitvu. ini se da efekat pojedinanih ratnih traumatogenih iskustava vremenom blijedi. Ovo je u odreenoj kontradikciji sa nalazima drugih istraivaa o efektima kumulativnih gubitaka (Kleber i Brom, 1992; Joseph, Williams i Yule, 1997; Blair, 2000; Cheung, 1994; Shapiro, Douglas i Rocha, 1999;) Efekat smrti bliskih osoba na poveanje uestalosti simptoma PTSP-a tri godine nakon rata moe se objasniti djelovanjem aktuelnih stresora koji postaju "okidai" u reaktiviranju originalnih traumatskih iskustava (Blair, 2000; Blanchard, JonesAlexander, Buckley i Forneris, 1996; Vlajkovi, 1988; Vlajkovi, Srna, Kondi i Popovi, 1997; Pynoos, Kayne, Saltzman i Sandler, 1988). Uestale poslijeratne tekoe nakon izbjeglitva i borba za rjeavanje bazinih egzistenicijalnih problema mogu blokirati proradu i prevladavanje prolih iskustava. Podsjetnici na gubitke ("prazne situacije", tekoe uslovljene smru) su u izbjeglitvu bolniji i vjerovatno tri godine nakon rata uestaliji od podsjetnika na neposrednu ivotnu ugroenost, svjedoenje nasilju ili borbena iskustva. No, ne treba zaboraviti da (ne) postojanje statistiki znaajnih razlika u uestalosti simptoma jo nita ne govori o (ne) postojanju razlika u ozbiljnosti simptoma i uticaju na funkcionalnost osobe. Simptomi koji se rijetko javljaju mogu biti veoma intenzivni i ozbiljno ometati psihosocijalno funcionisanje. Pri kreiranju programa psihosocijalne podrke u zajednici i klinikom radu treba voditi rauna o ovoj veoma vulnerabinoj populacij, tj o izbjeglicama koje su pretrpjele i smrt bliskih osoba.

Literatura
Blair, G. R. (2000). Risk factors associated with PTSD and major depression among Cambodian refugees in Utah. Health &Social Work, 25 (1), 23-30. Blanchard, E. B., Jones-Alexander, J., Buckley, T.C. i Forneris, C.A. (1996). Psychometric properties of the PTSD Checklist (PCL). Behaviour Research and Therapy, 34 (8), 669-673. Cheung, P. (1994). Post traumatic stress among Cambodian refugees in New Zealand. International Journal of Social Psychiatry, 40 (1), 17-26. Dijagnostiki i statisticki prirunik za duevne poremeaje DSM-IV (1996). etvrto izdanje, meunarodna verzija. Jastrebarsko: Naklada Slap. Gustovic-Ercegovac, A. i Komar, Z. (1994). Socijalna integracija hrvatskih vojnika sa problemima prilagodbe. Zagreb: Institut za primijenjena drustvena istraivanja. Harvard Program in Refugee Trauma, Harvard School of Public Health, Harvard Medical School i Ruke NGO. (1996). Trauma and Disability: Long-term Recovery of Bosnian Refugees. Zagreb.

36

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Joseph, S. i Williams, R. i Yule, W. (1997). Understanding Post-traumatic Stres A psychosocial Perspective on PTSD and Treatment. London: John Wiley & Sons. Kleber, R. J. i Brom, D. (1992). Coping with trauma: theory, prevention and treatment. Amsterdam: Swets and Zeitlinger. Kulka, A. R. i Schlenger, W. (1994). Survey Research and Field Design for the Study of PostTraumatic Stress Disorder. U: Trauma and Healing under War Conditions. Zagreb Area Office: WHO. McFarlane, A. (2000). Posttraumatic Stress Disorder: A model of the longitudinal course and the role of risk factors. Journal of Clinical Psychiatry, 61 (51), 15-20. Malekzai, A. S. B., Niazi, J. M., Paige, S. R., Hendricks, S. E. i drugi (1996). Modification of CAPS-1 for diagnosis of PTSD in Afghan refugees. Journal of Traumatic Stress, 9(4), 891893. Powell, S., Rosner, R., Butollo, W. (2000). Obrasci bijega. Izvjetaj Uredu federalnog vladinog komesara za povratak izbjeglica, reintegraciju i povezanu rekonstrukciju u Bosni i Hercegovini. Sarajevo. Pynoos, R., Layne, Ch. M., Saltzman, R., i Sandler, I. (1998). Prirunik za rad sa adolescentima traumatizovanim u ratu (radni materijal). Banjaluka: UNICEF Republiki prosvjetno pedagoki zavod. Shapiro, J., Douglas, K. i Rocha, O. (1999). Generational differences in psychosocial adaptation and predictors of psychological distress in a population of recent Vietnamese immigrants. Journal of community Health. Shalev, A. Y., Freedman, S., Peri, T., Brandes, D., Sahar, T., Orr, S. i Pitman, R. (1998). Prospective study of posttraumatic stress disorder and depression following trauma. American Journal of Psychiatry, 155, 630-637. Vlajkovi, J. (1988). ivotne krize i njihovo prevazilaenje. Beograd: Plato. Vlajkovi, J., Srna, J., Kondi, K. i Popovi, M. (1997). Psihologija izbeglitva. Beograd: Nauka.

37

Struktura raseljenih porodica prognanika prihvaenih u Zenici

Nurka Babovi
Medica, Zenica

Uvod
Rat i ratne strahote koje su zahvatile R BiH osim ubijanja ljudi, ena, djece i starih nose sa sobom jo jedan oblik najdestruktivnijeg i najnehumanijeg masovnog ponaanja, a to je progon ili raseljavanje lica ili, bolje reeno, etniko ienje. Prije nego se pree na razmatranje strukture raseljenih porodica u biolokom i socio-ekonomskom pogledu, potrebno je objasniti klasinu tipologiju porodice. Klasina podjela porodice na nepotpunu i potpunu porodicu u normalnim okolnostima (bez rata) bi znaila: potpuna porodica: otac, majka i djeca; nepotpuna porodica: bez jednog roditelja (umrli, razvedeni).

U sluaju ovog istraivanja potpuna porodica bi imala isto znaenje, dok je nepotpuna porodica ona gdje je jedan roditelj ili su oba roditelja ubijeni. Uz to, pitanje je: da li e se oni roditelji koji se vode kao nestali, odvedeni u logor i zarobljeni, vratiti ivi. Osim ove podjele postoji nuklearna ili jezgrovna i proirena porodica. Nuklearnu porodicu ine: otac, majka, djeca, a proirenu sa jednim ili vie lanova koji su u srodstvu sa lanovima nuklearne porodice, a to su najee: jedan ili oba roditelja sa suprugove strane, jedan ili oba roditelja sa suprugine strane ili muevljeva braa ili sestre.

Empirijski dio istraivanja Cilj istraivanja

Cilj istraivanja je ispitivanje strukture raseljenih porodica prognanika prihvaenih u Zenici, raseljenih sa ratom zahvaenih podruja R BiH.

Metod, tehnike i instrumenti istraivanja

Ovo istraivanje je projektovano i provedeno kao empirijsko-neeksperimentalno, pri emu je koritena tehnika anketiranja, a u realizaciji istraivanja koriten je i analiziran Upitnik za prognanike. Ovaj upitnik je primjenjivan u Centru za istraivanje ratnih zloina i zloina genocida nad Bonjacima prilikom evidentiranja prognanika od juna 1992. god. do juna 1993. god. Istraivanje je sprovedeno na sluajnom uzorku od 10% dostupnih upitnika, to je rezultiralo uzorkom od 244 ispitanika od kojih je svaki govorio za porodinu grupu sa kojom je doao.

38

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Rezultati istraivanja
S obzirom na geografski poloaj Zenice (sredinji dio Bosne), u Zenicu su pristigli prognanici kako iz susjednih bliih opina: Doboj, Derventa, Tesli, Teanj tako i iz daljih podruja: Rogatica, Gacko, Foa, Kotor Varo, Viegrad itd. Sva ova mjesta je agresor nasilno osvojio i pripojio Republici Srpskoj, u smislu provoenja etnikog ienja. Po nacionalnoj strukturi prognanih pristiglih u Zenicu i registrovanih u Centru za istraivanje ratnih zloina genocida nad Bonjacima, 98,36% ine Bonjaci, 0,8% Hrvati, 0,40% Albanci i 0,40% ostali koji su u mjeovitim brakovima. Najuobiajeniji oblik porodice bile su majke sa djecom (26.22%), dakle tri lana nuklearne porodice, to je potvrdilo naa oekivanja. Naime, iz politike koju agresor provodi najvei broj mukih odveden je u logor ili se vodi kao nestao ili je ubijen, a oni koji su uspjeli da se ukljue u Armiju R BiH, najee su ostali na ratitima. Starosna struktura davalaca izjave i lanova njihove nuklearne i proirene porodice smjetenih u Zenici je sljedea: sve starosne skupine su zastupljene, od djece do osoba starijih od 76 godina. Njih 38% mlai su od 20 godina. S obzirom da su u Zenicu najee pristizale majke sa djecom to su i podaci o zanimanju davalaca izjave u skladu sa naim oekivanjima: domaica ima 36,88%, a proizvodnih radnika 28,28%, dok su ostale kategorije prilino ujednaene. Vrijeme zadravanja na putu od datuma progonstva do datuma prihvata u Zenici ukazuje da je 75,82% anketiranih sa lanovima svoje nuklearne i proirene porodice provelo do mjesec dana na putu. ak 24,18% anketiranih u logoru preivjelo je batinanje, ponienje, unakaenja, izgladnjivanja, muenja eu, prisilan rad i ostalo (otimanje zlatnog nakita i vrijednih stvari). Procenat od 43,85% anketiranih je preivjelo torture van logora. Podaci o imovinskom stanju ovih ljudi pokazuju da su svi ispitanici imali kue, a bilo je i onih koji su posjedovali ak i tri kue i da su te kue najee najprije opljakane, a zatim spaljene. Navodili su, takoer, posjedovanje drugih objekata (garae, tale i farme), zatim stoku, alat i maine, a neki, privatni obrt i motorna vozila. to se tie posjedovanja zemlje, samo 4,09% anketiranih su odgovorili da nisu posjedovali zemlju, dok su ostali odgovorili sa "DA", a 2,45% njih je ak imalo preko 100 duluma zemlje. Iz svega ovoga se da zakljuiti da su anketirani u veini sluajeva bili prosjenog imovinskog stanja. Struktura lanova nuklearne i proirene porodice ispitanika koji su ubijeni, nestali, zarobljeni, odvedeni u logor, umrli i koji se nalaze u progonstvu van Zenice je: 79,68% mukaraca, a 20,32% ena. Prema dobijenim podacima najvei broj mukaraca lanova nuklearne i proirene porodice odvedeno je u logor (48,62%), dok se 73,85% ena vodi kao nestalo. Ostali oblici nasilja su dosta ujednaeni. Ovi rezultati potvruju dosadanja saznanja o postupcima koje agresor sprovodi odvodei mukarce u logore ili ubijajui ih. Najee navoeni razlog za odsustvo djece od 10 godina je da su proglaeni nestalim (58,62%); svi drugi (41,38% djece) su jo uvijek u izbjeglitvu negdje van

39

Zenice. S obzirom na starosnu strukturu odraslih lanova nuklearnih i proirenih porodica i roaka koji su ubijeni, nestali, odvedeni u koncentracione logore, zarobljeni, umrli ili u izbjeglitvu negdje van Zenice, rezultati pokazuju da su zastupljene sve starosne skupine, ak i osobe starije od 76 godina (1,87%).

Zakljuak
Mnoge porodice koje su prije funkcionisale kao nuklearne sada, usljed izmijenjenih uslova ivota, funkcioniu kao proirene porodice povezujui se linijom rodbinskih veza u jedno domainstvo koje se ponekad sastoji i od vie nuklearnih porodica. Ovo istraivanje ukazuje da e se u budunosti vjerovatno pojaviti vei broj nepotpunih porodica, jer i nai podaci pokazuju da se najvei broj mukaraca nalazi u logoru ili se vode kao nestali ili ubijeni.

40

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Stavovi prema izbjeglitvu

Fuad Hegi
Odsjek za pedagogiju, Univerzitet u Sarajevu

Teorijska osnova
Teorijska osnova rada zasniva se na shvatanju stava kao "trajnog sistema pozitivnih i negativnih ocjenjivanja, emotivnih stanja i djelatnih tendencija za ili protiv u odnosu na odreeni drutveni objekt" (Krech, Crutchfield i Ballachey, 1972). Borei se sa raznolikim problemima da zadovolji svoje potrebe, pojedinac izgrauje stavove. Pojedinac e izgraditi nepovoljne stavove prema objektima i osobama koje ga spreavaju da ostvari svoje ciljeve.

Cilj istraivanja
Cilj provedenog istraivanja je bio da se utvrde (i rangiraju) stavovi raseljenih ljudi prema izbjeglitvu i prema onima koji su ispitanike doveli u ovaj poloaj, kao i stavove prema trajanju rata i povratku kui.

Hipoteze
Pretpostavljamo da ispitanici imaju negativne stavove prema izbjeglitvu. Najvjerovatnije je da se ispitanici ele vratiti u svoja prijeratna mjesta stanovanja. Moe se pretpostaviti je da ispitanici osjeaju mrnju prema onima koji su ih protjerali. Pretpostavljamo da po povratku u mjesto prijeratnog boravka ispitanici sa svojim komijama nee ivjeti kao i prije rata. Najvjerovatnije je da nain na koji su ispitanici prognani utjee na osjeanja prema onima koji su ih prognali i nain kako e s njima ponovo ivjeti. Pretpostavljamo da su ispitanici (kao prognanici) zadovoljni kako su ih primili Zeniani.

Uzorak
Istraivanje je realizirano na sluajnom uzorku, u koji su ispitanici birani sa spiska izbjeglih lica tako da je svaki peti ispitanik sa spiska izbjeglih lica na izbjeglikim punktovima bio uvrten u uzorak. Ispitivanje je obavljeno u periodu oktobarnovembar 1992. godine. U to vrijeme je, prema evidenciji Centra za socijalni rad u Zenici, bilo registrirano 6000 izbjeglica. Zbog materijalnih uslova (nemogunost nabavke papira za ankete) odluili smo se za 5% uzorak u odnosu na populaciju, to zadovoljava metodoloke kriterije. Uzorak je inilo 200 ispitanika. U definiciji uzorka

41

ograniili smo se na starosnu dob ispitanika, tako da je donja starosna granica iznosila 16 godina.

Mjerni instrumenti
U istraivanju je koriten Upitnik za izbjeglice specijalno konstruiran za ovo istraivanje. Upitnik se sastoji od 24 da/ne pitanja, od kojih se 9 odnosi na sociostatusna obiljeja ispitanika, po jedno pitanje se odnosi na to to osjeaju prema onima koji su ih prognali, da li e se vratiti u mjesto stanovanja odakle su prognani, kako e ivjeti po povratku sa komijama, da li su optimistini prema zavretku rata, kako su ih primili Zeniani i kako provode vrijeme u izbjeglitvu, a ostala pitanja se odnose na nain na koji su prognani iz mjesta stanovanja i ta su pri tome doivjeli, na simptome stresa i naine njihovog preovladavanja. U Upitniku se nalaze i dvije skale: Skala stavova prema izbjeglitvu i statusu izbjeglice (koja se sastoji od 10 tvrdnji koje su procjenjivane na skali Lickertovog tipa). Spielbergova skala za ocjenu vlastitog osjeanja.

Postupak
Istraivanje je projektirano kao empirijsko-neeksperimentalno.

Rezultati
Podskup pitanja bio je ocijenjen s obzirom na to koliko su bili esti potvrdni odgovori. Prva dva ranga zauzimaju neutralne tvrdnje ("Izbjeglitvo je situacija koja se moe svakome dogoditi"), 3. i 4. rang pozitivnije tvrdnje ("Izbjeglitvo mi je omoguilo da steknem nove prijatelje"), a zatim negativne tvrdnje ("Izbjeglitvo je neto najgore to mi se desilo u ivotu"). Sa najveim brojem ponuenih tvrdnji ispitanici se potpuno i uglavnom slau. Velika veina, 92%, ispitanih eli da se vrati u mjesto odakle su prognani, 4% se nikada ne bi eljelo vratiti, a 3% ne zna. Manji broj ispitanika osjea mrnju prema onima to su ih prognali, a vie od polovine ispitanih (79%) ele da oni to su ih prognali doive isto iskustvo progonstva. Ukupno 42% ispitanih nikada vie ne eli ivjeti sa svojim komijama. Isto toliko eli ivjeti s njima samo uz veliki oprez, a kao i ranije 14,5%. Najvei broj ispitanika koji su protjerani prije poetka rata, sa svojim komijama eli ivjeti uz veliki oprez, a oni koji su protjerani u toku rata ne ele ivjeti s njima. Bez obzira na duinu "izbjeglikog staa" u Zenici, ispitanici su u najvecem broju zadovoljni nainom na koji su primljeni (mada je zadovoljstvo najvee kod onih koji se u Zenici nalaze do 1 mjesec i vie od tri mjeseca, dok su oni koji se u Zenici nalaze do 3 mjeseca, neto manje od polovino zadovoljni prijemom, ali nisu ni nezadovoljni).

42

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Zakljuak
Prema rangu ponuenih tvrdnji o izbjeglitvu, "negativne tvrdnje" su rangirane od etvrtog ranga nadole, dok su "neutralne tvrdnje najvie rangirane. Najvei boj ispitanika ima elju da se vrati u mjesto iz kojeg je prognan, ali teko da mogu ponovo ivjeti sa svojim komijma onako kao to su ivjeli prije rata. Najvie ispitanika eli da i komije doive isto ono to se njima samima dogodilo (ispitanicima). Uoene tendencije su nam posluile kao orijentacija za pruanje prve psiholoke pomoi na izbjeglikim punktovima, to nam je u to vrijeme, kao i u narednim godinama rata, bio prvenstveni cilj.

43

Posttraumatski stresni poremeaj kod odraslih nakon rata u Bosni i Hercegovini: povratnici, raseljena lica i domicilna populacija u Sarajevu i Banja Luci
Rita Rosner, Steve Powell, Willi Butollo
Psiholoki institut, Univerzitet u Mnchenu, Njemaka Kompletna verzija ovog istraivanja e biti tampana tokom 2002. u Journal of Clinical Psychology. Ovo istraivanje je provedeno u saradnji sa Odsjekom za psihologije u Sarajevu (prof. dr. Dizdarevi) i Banja Luci (prof. dr. Milosavljevi i dipl. psih. Turjaanin)

Teorijska osnova
Premda se mnoge studije bave psihosocijalnim posljedicama rata kod vojnika, svega nekoliko objavljenih studija obrauje psiholoke simptome kod ope populacije, a gotovo da ne postoji studija koja opisuje i uporeuje podgrupe izbjeglica-povratnika, raseljenih lica i osoba koje su vrijeme rata provele u regionu. Ova studija predstavlja ispitivanje doivljenih ratnih dogaaja, iskustva doivljena tokom bijega, trenutni smjetaj i psiholoku simptomatologiju kod odraslih. Studija se fokusira na diferencijalni utjecaj bijega, izbjeglitva i raseljavanja na posttraumatski stresni poremeaj etiri godine nakon rata. Posebno smo bili zainteresirani za ulogu vanjskih stresora kakvi su ratna iskustva i iskustva doivljena tokom bijega kao i demografskih karakteristika (starosnu dob, spol, obrazovanje, itd.) u dijagnozi posttraumatskog stresnog poremeaja.

Hipoteze
Traumatska iskustva doivljena tokom rata, bilo da se tiu ispitanika ili njihovih najdraih, dogaaji koji su se desili za vrijeme bijega i u izbjeglitvu kao i trenutni stresori povezani su sa PTSP-simptomima etiri godine nakon zavretka rata. Demografske varijable kao naprimjer starosna dob, spol i obrazovanje su dobri prediktori posttraumatskog stresnog poremeaja.

Uzorak
Svi ispitanici su bili odrasle osobe starosne dobi izmeu 16 i 65 godina koji su prije rata ivjeli na podruju koje se tada zvalo Jugoslavija. Formirano je 5 grupa ispitanika: 1. 104 povratnika koji su vrijeme rata proveli izvan prostora bive Jugoslavije, a koji sada ive u Sarajevu;

44

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

2. 97 raseljenih osoba ili osoba koje su nekad bili raseljeni u Sarajevo; 3. 100 raseljenih osoba koje sada ive u Banja Luci; 4. 100 odraslih osoba koje su ostale u Banja Luci tokom rata; 5. 100 raseljenih osoba koje ive u kolektivnim centrima u blizini Prijedora i Banja Luke. Ispitanici iz ovog uzorka su birani po principu sluajnog uzorka sa liste dobivene u mjesnoj zajednici ili sa liste preuzete iz svakog od kolektivnih centara. Pored toga, svaki uzorak je stratificiran kako bi se osigurao priblino jednak broj mukaraca i ena u svakoj starosnoj grupi.

Glavni instrumenti (procjene, upitnici, itd.)

Pored opsenog demografskog ispitivanja, primijenjeno je nekoliko upitnika koji pokrivaju: Dogaaje za vrijeme bijega (Flightpaths Inventory, FPI; Powell, Rosner i Butollo, 1999); Informacije o okolnostima povratka (Dodatne informacije od bivih izbjeglica iz inostranstva; Powell, Rosner i Butollo, 1999); Trenutni smjetaj i uslovi ivota (Uslovi trenutnog smjetaja i ivota; Powell, Rosner i Butollo, 1999); Stavovi prema integraciji i identifikaciji sa svojom zemljom i zemljama domainima (Upitnik o integraciji i identifikaciji; Powell, Rosner i Butollo, 1999).

Za procjenu trenutnih simptoma PTSP-a adaptirana je Skala simptoma PTSP-a (Foa, Cashman, Jaycox i Perry, 1997). S obzirom da je originalna skala kreirana za civilnu populaciju u vrijeme mira, mi smo originalni upitnik o traumatskim iskustvima u prvom dijelu skale zamijenili upitnikom koji je prilagoen specifinoj ratnoj situaciji u Sarajevu (Lista ratnih iskustava, Powell, Krssmann, Rosner i Butollo, 1998).

Rezultati
Svi ispitanici su pretrpjeli uasne line gubitke. Raseljene osobe, i u Sarajevu, i u Banja Luci, preivjele su najvei broj traumatskih dogaaja tokom rata (u prosjeku 12.8 i 12.3 dogaaja), dok su oni koji su ostali u Banjoj Luci i oni koji su se vratili u Sarajevo doivjeli znatno manje takvih dogaaja (7.5 i 9 dogaaja). Raseljene osobe koje ive u kolektivnim centrima u blizini Prijedora i Banja Luke su iskusile u prosjeku 10 ratnih dogaaja. Povratnici i raseljene osobe su provele dosta vremena u privremenom smjetaju i kolektivnim centrima. Ispitanici u kolektivnim centrima izloeni su visokom stepenu svakodnevnih stresora kao to su nezaposlenost, loe zdravlje i privremeni smjetaj. Da bi se procijenila koliina varijance koju objanjava svaka grupa prediktorskih varijabli, provedena je hijerarhijska regresijska analiza (vidi Tabelu 1).

45

Tabela 1: Prediktori PTSP-simptomatologije

Model Model 1: Demografske varijable Varijable Starosna dob Primanja Spol beta 0,195 -0,170 -0,143 0,09** Ad. R2

Model 2: Demografske varijable, ratni dogaaji i dogaaji doivljeni tokom bijega i izbjeglitva

Starosna dob Primanja Spol Ukupan broj traumatskih dogaaja doivljenih tokom rata

0,120 -0,201 -0,288 0,392

0,22**

Model 3: Demografske varijable, ratni dogaaji i trenutni stresori

Starosna dob Primanja Spol Ukupan broj traumatskih dogaaja doivljenih tokom rata Ukupan broj postojeih stresora (smjetaj, zdravlje, nezaposlenost)

0,100 -0,099 -0,285 0,308 0,26**

0,246

Dok starosna dob, spol i primanja objanjavaju malu ali ipak znaajnu varijancu posttraumatskog stresnog poremeaja. Prognoza je porasla na 22% nakon to su ratni dogaaji uvrteni u jednainu. Dogaaji vezani za bjekstvo, kao naprimjer mjeseci provedeni u kolektivnim centrima, dani bez smjetaja ili traumatski dogaaji tokom izbjeglitva, nisu popravilli ovu prognozu. U treem modelu u jednadbu su uvrteni trenutni stresori to je rezultirarlo znaajno boljom prognozom do 26% objanjene varijance. To dakle ukazuje da trenutni stresori igraju malu ali znaajnu ulogu u odravanju PTSP-a.

Zakljuak
Rezultati pokazuju da varijable ratnih dogaaja predviaju substancijalnu koliinu varijance u simptomatologiji PTSP-a. Korigirani R2 od 0,22 (ili 22%) moe se uporediti sa iznosom varijance koja se navodi u literaturi o utjecaju traumatskih stresora. Neoekivan je rezultat da dogaaji i okolnosti bjekstva i izbjeglitva ne pojanjavaju substencijalni i znaajan iznos PTSP varijance.

46

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Literatura
Foa, E. B., Cashman, L., Jaycox, L. i Perry, K. (1997). The validation of a self-report measure of posttraumatic stress disorder: The Posttraumatic Diagnostic Scale. Psychological Assessment, 9 (4) 445-451. Powell, S., Krssmann, M., Rosner, R. i Butollo, W. (1998). Checklist of War Events. Mnchen: Psychologisches Institut der LMU. Powell, S., Rosner, R. i Butollo, W. (1999). Current Accommodation Status and Intentions. Mnchen: Psychologisches Institut der LMU. Powell, S., Rosner, R. i Butollo, W. (1999). Flightpaths Inventory. Mnchen: Psychologisches Institut der LMU. Powell, S., Rosner, R. i Butollo, W. (1999). Questionnaire on Integration and Identification. Mnchen: Psychologisches Institut der LMU.

47

Posttraumatski rast nakon rata

Studija bivih izbjeglica i raseljenih lica u Sarajevu

Steve Powell*, Rita Rosner, Willi Butollo

* Mnchen-BiH Psiholoki program (Ludwig-Maximilians Univerzitet u Mnchenu, Njemaka i Univerzitet u Sarajevu, Bosna i Hercegovina) Puna verzija ovog istraivanja bit e tampana tokom 2002. u Journal of Clinical Psychology.

Uvod
Primijeneno je da osobe koje su preivjele razliite traume, pored psihikih i tjelesnih tegoba, doivljavaju takoer i pozitivne promjene. Tedeschi i Calhoun definiraju fenomen postraumatskog rasta kao znaajnu promjenu u kognitivnom i emotivnom ivotu koja takoer moe imati i behavioralne implikacije (1998, str. 3). Pored toga, on podrazumijeva "takve fundamentalne promjene ili saznanja o ivotu koji nisu tek jo jedan mehanizam suoavanja" (ibid). Prema naim saznanjima, do sada nije bilo studija koje su sistematski ispitivale posttraumatski rast meu opom populacijom nakon traumatskih dogaaja akumuliranih tokom rata. Ova studija je ispitala posttraumatski rast meu bivim izbjeglicama i raseljenim licima koje trenutno ive u Sarajevu, Bosna i Hercegovina. Veina ovih ljudi je tokom rata u bivoj Jugoslaviji pretrpjela znaajan broj traumatskih dogaaja. Ipak, ivot u Sarajevu tee dalje. Da li bar neki ljudi napreduju, ili svi tek preivljavaju? Za procjenu posttraumatskog rasta u ovoj studiji odabran je Upitnik posttraumatskog rasta (The Posttraumatic Growth Inventory PTGI; Tedeschi i Calhoun, 1996).

Rezultati iz literature
Razlike u posttraumatskom rastu s obzirom na starosnu dob u vrijeme traumatskog dogaaja, najee nisu uope testirane; a ak i kad se testiraju, pokazuje se da godine obino ne utjeu na rast (Lehman, Davis, DeLongis, Wortman, Bluck, Mandel i Ellard, 1993; Maercker, Herrle i Grimm, 1999; Collins, Taylor i Skokan, 1990; Tedeschi i Calhoun, 1996; Polatinsky i Esprey, 2000; Krizmanic i Kolesaric, 1996). Tabela 1 daje kratak prikaz aritmetikih sredina rezultata na Upitniku posttraumatskog rasta dobivenih u studijama gdje je razmatran utjecaj razliitih stresnih situacija razliitog intenziteta na rast. Odnos izmeu intenziteta stresa i rasta se moe protumaitu tzv. odnosom obrntog-U, prema kojem stres srednje jaine proizvodi najvei prosjeni rast.

48

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Tabela 1: Aritmietike sredine ukupnih rezultata na Upitniku posttraumatskog rasta dobivene u razliitim studijma
Studija Ispitanici Opisani intenzitet stresa Sistem bodovanja, ako se ne radi o standardnom bodovanju prema Upitniku posttraumatskog rasta (0,1,2,3,4,5); aritmetika sredina Aritmetika sredina bodova prema Upitniku posttraumatskog rasta (nestandarna skala je preinaena tamo 2 gdje je potrebno ) M = 83,16

Tedeschi i Calhoun (1996), trea studija

Studenti koji su doivjeli stresne dogaaje (dogaaji kao to je prekid veze ili saobraajna nesrea Studenti koji nisu pretrpjeli takve dogaaje Studenti koji su doivjeli ozbiljniji traumatski dogaaj

Umjereni

Nizak

M = 69,75

Calhoun, Cann, Tedeschi, i McMillan (2000) Tedeschi i Calhoun (1996), prva studija Maercker i Langner (u tampi) Polatinsky i Esprey (2000)

Umjereni

M=76,5

Studenti koji su izjavili da su pretrpjeli znaajne negativne dogaaje u ivotu rtve bombardovanja Dresdena, 50 godina kasnije Roditelji koji su pretrpjeli gubitak djeteta

Umjereni

M = 75,18 za ene i M = 67,77 za mukarce Bodovanje na skali 3 od 1 do 3 (1,2,3) M = 48,7 M = 69,3

Visok

Visok

Bodovanje na skali od 1 do 6, M = 83,5 za majke i 79,3 za oeve

M = 62,5, odnosno 58,3

Peltzer, 2000

rtve kriminala urbanih zajednica June Afrike

Visok

Bodovanje na skali od 1 do 6 M = 61,3

M = 40,3

Veina ispitanika u naoj studiji pretrpjelo je vie od jednog traumatskog dogaaja u toku posebno stresnog i prijeteeg ratnog i poslijeratnog perioda. Ovo ih stavlja na najnii ugao izvrnutog-U, vodei specifinoj hipotezi da bi se u ovoj studiji mogao oekivati ukupni nii prosjeni rast u odnosu na druge studije.
2 Sa transformacijama ove vrste treba biti oprezan 3 Lina komunikacija, januar 2001

49

Hipoteze
1. Psihometrijske osobine prevedene skale su adekvatne. 2. Starosna dob ne utjee na posttraumatski rast 3. Aritmetika sredina ukupnih rezultata na Upitniku posttraumatskog rasta je nia od onih dobivenih u studijama sa ispitanicima koji su preivjeli druge vrste ekstremnih stresova.

Metoda Instrumenti
Socio-demografski podaci Socio-demografski podaci mjereni su posebnim upitnikom. Meu sociodemografskim varijablama, za potrebe ove studije, analizirana je samo starosna dob ispitanika. PTGI Originalna verzija instrumenata je prevedena i ako je bilo potrebno, za pojedine estice, adaptirana.

Uzorak i sakupljanje podataka

Podaci analizirani u ovom radu su dio baze podataka jednog veeg projekta kojeg je vodio na Institut 1998. i 1999. godine, a koji je detaljnije opisan u radu Powell, Rosner i Butollo (2000). Kriteriji za odabir ispitanika su bili slijedei: odrasle osobe izmeu 16 i 65 godina koji su ivjele na prostorima bive Jugoslavije od 1980. do1991., koje su za vrijeme intervjuiranja (1999) ivjele u Sarajevu, ali koje su u periodu izmeu 1991. do 1995. god. ivjele vie od 12 mjeseci izvan Sarajeva. U ovoj studiji analiziraju se podaci za: 75 bivih izbjeglica koji su bili u izbjeglitvu izvan prostora bive Jugoslavije due od 12 mjeseci u periodu od 1991. do 1995.; i 75 raseljenih lica (ili bivih raseljenih lica) koji trenutno ive u Sarajevu i koji nisu bili u izbjeglitvu izvan prostora bive Jugoslavije. Uzorak interno raseljenih lica ukljuuje osobe koje su zbog rata bile prognane ali koje sada ive u svojim prijeratnim domovima. Obje grupe ispitanika su doivjele irok spektar ratnih iskustava. Premda su bive izbjeglice iz prvog uzorka provele u prosjeku M = 4.02 godina izvan bive Jugoslavije, veina ih je takoer pretrpjela ozbiljne ratne traume (M = 17.42 mjeseci u ratnom okruenju) prije nego to su napustili zemlju. U veini sluajeva, dok su boravili u inostranstvu, pretrpjeli su gubitak lanova porodice koji su ostali na prostorima bive Jugoslavije. Uzorci su stratificirani kako bi bio osiguran priblino jednak broj mukih i enskih ispitanika i u tri dobne grupe. Ciljna grupa za uvrtavanje u ovu studiju je izabrana po principu sluajnog uzorka sa liste koju su smo dobili u 16 mjesnih zajednica u Sarajevu. Anketari su bili parovi studenata zavrne i tree godine studija psihologije.

50

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Karakteristike uzorka S obzirom da su nedostajali podaci za neke ispitanike na nekim od estica Upitnika posttraumatskog rasta, u obzir su uzeti rezultati za ukupno 136 ispitanika. Uzorci su opisani u Tabeli 2. Tabela 2: Opis uzorka
Uzorak Starosna dob 1630 Osobe koje su bile u izbjegitvu izvan prosora bive Jugoslavije Spol enski Muki Ukupno Raseljena lica Spol enski Muki Ukupno 15 11 26 12 17 29 3145 12 10 22 13 7 20 4665 12 4 16 13 10 23 39 25 64 38 34 72 Ukupno

Rezultati Hipoteza 1
Analiza je pokazala da cijela skala i sve estice, osim prve koja glasi Moji ivotni ciljevi su se promijenili u odnosu na prijeratne ciljeve", imaju dobre psihometrijske karakteristike. Preliminarna faktorska analiza je pokazala da pet originalnih faktora mogu biti zasebno reproducirani. Eksploratornom analizom je zatim dobivena bolja solucija od tri faktora, koja se ugrubo uklapa u originalnu konceptualizaciju Tedeschia i Calhouna (1995). Da bi olakali poreenje sa drugim studijama, u narednim analizama, ukupni rezultati su predstavljeni na skali 21/20 kako bi se omoguilo brisanje problematine prve estice. Rezultati su zatim korigovani i pomnoeni sa 5/4 kako bi se mogli uporediti sa originalnim instrumentom, u kojem je koritena estostepena umjesto petostepene skale Lickertovog tipa.

Hipoteza 2
Druga hipoteza je bila da starosna dob ne utjee na posttraumatski rast.

51

Analizom varijance testiran je utjecaj dobi na rezultate dobivene na Upitniku posttraumatskog rasta. Rezultati starije grupe su znaajno nii od rezultata najmlae grupe koja ima najvie rezultate.

Hipoteza 3
Posljednjom hipotezom je pretpostavljeno da je aritmetika sredina ukupnih rezultata na Upitniku posttraumatskog rasta znatno manja od one dobivene u studijama sa osobama koje su preivjele druge vrste ekstremnih stresova. Ukupna aritmetika sredina M = 44.10 je znatno manja od sredina dobivenih u veini drugih studija. Veina izbjeglica (N = 64) je pokazala znaajno vei rast u odnosu na raseljena lica.

Diskusija i zakljuci
Iako faktorska struktura originalnog instrumenta ne moe biti savreno reproducirana, istraivako rjeenje od 3 faktora koje smo dobili na ovom uzorku moe se dobro interpretirati na osnovu literature iz ove oblasti. Prosjena vrijednost procjena mjerenih na skali od 1 do 5 iznosi 1,7 to vie odgovara odgovoru umjereno nego odgovoru malo, tako da u prosjeku nai ispitanici nisu smjesta odbacivali ideju posttraumatskog rasta. Meutim, ukupne korigovane aritmetike sredine su, uprkos tome veoma niske u poreenju sa drugim studijama. ini se nevjerojatnim da se ovi niski rezultati mogu pripisati samo kulturalnim razlikama koje su postojale prije rata. tavie, vjerovatnije je da je kod naih ispitanika proces adaptacije na uasne dogaaje bio sprijeen, ne samo zbog kumulativnih efekata traumatskih dogaaja ve i zato to je pored razaranja na individualnoj razini dolo do promjena, potresa i razaranja mikro i makro sistema koji ih okruuju. Postoji veoma jak utjecaj starosne dobi, pogotovu kod prvog faktora. Jedna od moguih interpretacija bi bila da jedino neobine i izuzetne starije osobe mogu zapaziti znaajne koristi od pretrpljenih trauma, nakon pravilno rasporeenih drugih ivotnih stresora i traumatskih dogaaja.

Zahvalnice:
Ovo istraivanje je sprovedeno u suradnji sa Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit i Volkswagen-Stiftung (Volkswagen Foundation), Njemaka. Iskreno zahvaljujemo graanima Sarajeva koji su odgovarali na pitanja, zaposlenicima i studentima Univerziteta u Sarajevu, te slubenicima etiri Mjesne zajednice u Sarajevu.

Literatura
Calhoun, L. G., Cann, A., Tedeschi, R. G. i McMillan, J. (2000). A correlational test of the relationship between posttraumatic growth, religion, and cognitive processing. Journal of Traumatic Stress, 13, 521-527. Collins, R. L., Taylor, S. E. i Skokan, L.A. (1990). A better world or a shattered vision? Changes in life perspectives following victimisation. Social Cognition, 8, 263-285.

52

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Krizmanic, M. i Kolesaric, V. (1996). A salutogenic model of psychosocial help. Review of Psychology, 3, 69-75. Lehman, D. R., Davis, C. G., DeLongis, A., Wortman, C. B., Bluck, S., Mandel, D. R. i Ellard, J. H. (1993). Positive and negative life changes following bereavement and their relations to adjustment. Journal of Social and Clinical Psychology, 12, 90-112. Maercker, A., Herrle, J. i Grimm, I. (1999). Dresdener Bombennachtsopfer 50 Jahre danach: Eine Untersuchung patho- und salutogenetischer Variablen. Zeitschrift fuer Gerontopsychologie & Psychiatrie, 12, 157-167. Maercker, A. i Langner, R. (In press). Persnliche Reifung durch Belastungen und Traumata: Validierung zweier deutschsprachiger Fragebogenversionen. Diagnostica. Peltzer, K. (2000). Trauma symptom correlates of criminal victimisation in an urban community sample. South Africa. Journal of Psychology in Africa, 10, 49-62. Polatinsky, S. i Esprey, Y. (2000). An assessment of gender differences in the perception of benefit resulting from the loss of a child. Journal of Traumatic Stress, 13 (4), 709-718. Powell, S., Rosner, R. i Butollo, W. (2000). Flight Paths: Report to the Office of the (German) Federal Government Commissioner for the Return of Refugees, Reintegration and related Reconstruction in Bosnia and Herzegovina. Sarajevo: GTZ-Bro. Tedeschi, R. G. i Calhoun, L. G. (1995). Trauma and Transformation. USA: Sage Publications. Tedeschi, R. G. i Calhoun, L. G. (1996). The Posttraumatic Growth Inventory. Journal of Traumatic Stress, 9, 455-471. Tedeschi, R. G., Park, C. L. i Calhoun, L. G. (1998). Posttraumatic growth: conceptual issues. U: R. G. Tedeschi, Park, C. L. i L. G. Calhoun, (Ur.) Posttraumatic Growth: Positive changes in the aftermath of crisis. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.

53

Psihiki poremeaji vojnika u ratu

Slobodan Pavlovi, Osman Sinanovi
KMC Psihijatrijska klinika Tuzla

Teorijska osnova
Psihiki slom vojnika u ratu neizbjeni je pratilac prirode ratovanja. U svim ratovima koji su voeni u dvadesetom vijeku gubici zbog psihikih poremeaja bili su veliki. Grinker (1945), Fugley (1977), Wilson (1993, 1994), Kleber i Brom (1993), Van der Kolk i Saporta (1993), Solomonova (1993) i mnogi drugi autori, ukazali su na teinu psihike traume i simptoma PTSP-a kod vojnika u ratu. tetni efekti stresa iz borbe su iroko rasprostranjeni, duboki i dugotrajni. Predmet ovog istraivanja je utvrditi intenzitet ratnih trauma i simptoma PTSP-a kod vojnika za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini, te ispitati do kakvih promjena dolazi u strukturi ponaanja kod onih koji su razvili PTSP. Takoer, eljeli bismo utvrditi povezanost PTSP-a sa odreenim biografskim varijablama.

Hipoteze
Teina i broj traumatskih iskustava utiu na stepen razvijenosti PTSP. Prisutnost PTSP-a utie na znaajne promjene u strukturi ponaanja i emocionalnog funkcionisanja. Teina traumatskog odgovora i intenzitet simptoma PTSP-a mogu se predvidjeti odreenim biografskim varijablama.

Uzorak
Uzorak sainjavaju vojnici iz prvih borbenih redova (N=164), koji su razvrstani u dvije eksperimentalne (E-1 i E-2) i jednu kontrolnu (K) grupu. E-1 grupu sainjavaju vojnici, koji su u toku rata traili psiholoku pomo (N=51); E-2 grupu ine vojnici koji se i nakon rata lijee na psihijatrijskoj klinici (N=51) i K grupu, ine vojnici koji ni u toku ni nakon rata nisu traili psiholoko-psihijatrijsku pomo (N=62).

Koriteni instrumenti
Upitnik traumatskog iskustva sa simptomima PTSP, kojeg su prema kriterijima DSM-IV (1994) konstruisali autori ovog rada, sa petostepenom skalom za odreivanmje teine traumatskog iskustva i uestalosti simptoma PTSP; Profil - index emocija (Bakovec i sar., 1979); Upitnik ivotnog stila, mehanizmi odbrane (Lamovec, 1990); MMPI - Minesota multifazni inventar linosti (Biro M, Berger J, 1981); Upitnik za prikupljanje biografskih podataka.

54

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Rezultati i diskusija
Na temelju dobivenih rezultata utvrdili smo da je 60-90% ispitanika u uzorku imalo 811 tekih traumatskih iskustava. Ako svaki traumatski doivljaj prihvatimo kao frustraciju pred kojom se iznenada naao vojnik, a kako frustracija ima svojstvo kumulativnosti, moemo zakljuiti, da je svaki vojnik u toku rata bio izloen zbiru tekih traumatskih podraaja, a traumatska iskustva kao geleri koji neprestano etaju po cijelom tijelu i razaraju sve, bez obzira na ta naiu (Moro, 1996). Rezultati istraivanja pokazuju da vojnici koji su bili izloeni traumatskim doivljajima velikog intenziteta, koje teko podnose, ispoljili su vei broj razliitih simptoma PTSP. Vojnici u eksperimentalnim grupama tee podnose traumatska iskustva, vie pate od intenzivnijih simptoma PTSP-a. Simptomi intenzivnog straha i osjeaja beznaa znatno su vie izraeni u eksperimentalnoj nego u kontrolnoj grupi. Perzistentno proivljanje dogaaja u mislima, snovima, najvie je izraeno kod vojnika u grupi E-2 (74,5-88,2%). Simptomi izbjegavanja stimulusa i aktivnosti iji je cilj izbjegavanje podsjeanja na stresna iskustva, najvie su izraeni i to sa konzistentno visokim rezultatima u grupi E-2 (68,6-79,6%), dok je u K-grupi znaajno manji broj vojnika sa tim simptomima. Simptomi poveane pobuenosti, koji se manifestuju u nonim morama, nesanici, razdraljivosti i nemiru, najvie su izraeni kod vojnika u grupi E-2 (58,8-86,3%). Poremeaji u sferi drutvenog funkcionisanja najvie su izraeni u grupi E-2 (60,864,7%). Teka traumatska iskustva i PTSP utjecali su na znaajne promjene u strukturi emocionalnog funkcionisanja. Vojnici u eksperimentalnim grupama ispoljavaju nizak nivo reproduktivno-inkorporativnih sposobnosti (to je naroito izraeno u grupi E2), zatim visok nivo impulsivno-destruktivnog ponaanja sa agresivnim tendencama i visok nivo deprivacije. Odbrambena usmjerenost je izraena u vidu projekcije. Teina traume i PTSP su u neposrednoj povezanosti i sa promjenama u strukturi ponaanja. Vojnici u eksperimentalnim grupama ispoljavaju patoloke karakteristike na MMPI skali, neurotskog (E-1), odnosno psihotinog (E-2) tipa, dok su rezultati kontrolne grupe u granicama normalnih vrijednosti. Na osnovu analize biografskih podataka, pokazalo se da su vojnici u eksperimentalnim grupama veinom bili mobilisani u vojsku, da su bili stariji, veinom su rasli u porodici u kojoj im je bila uskraena ljubav i panja, esto su bili i fiziki zlostavljani, ispoljavali su vie neurotskih smetnji u djetinjstvu (npr. nono mokrenje ili strah), a doivjeli su i vie traumatskih iskustava prije rata.

Literatura
Bakovec-Milinkovi, A., Bele-Potonik, . i Hruevar, B. (1979). Prirunik za upotrebu PIE Profil indeks emocija, Ljubljana: Centar za psihodijagnostika sredstva. Figley, R. (1978). Symptoms of Delayed Combat Stress Among a college Sample of Vietnam Veterans. Military Medicine, 143, 107-111.

55

Kleber R, i Brom D. (1992). Coping With Trauma: Theory, Prevention and Treatment. Amsterdam: Swets and Zeitlinger. Lamovec. T., Bele-Potonik, . i Boben, D. (1990). Upitnik ivotnog stila i odbrambeni Mehanizmi, Informacija. Ljubljana: Centar za psihodijagnostika sredstva. Moro, L. J. (1996). Traumatski doivljaj. Tuzla: WHO, Regional Office for Europe, Mental Health Unit. Solomon, Z. (1993). Combat Stress Reaction. New York: Plenum Press. Van der Kolk, B. i Saporta, J. (1993). Biological Response to Psychological Trauma. U: J. Wilson i R. Beverley (Ur.): International Handbook of traumatic Stress Syndromes. New York: Plenum Press, 25 33. Wilson. J, (1993). Theoretical and Conceptual Foundations of Traumatic Stress Syndromes. U: J. Wilson i R. Beverley (Ur.): International Handbook of traumatic Stress Syndromes. New York: Plenum Press, 1 9. Wilson, J. (1994). The Historical Evolution of PTSD Diagnostic Criteria: DSM-I to DSM-IV. U: Jansen (Ur.): Trauma and Healing under War Condintions. Zagreb: WHO, 36-54.

56

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Posttraumatski stresni poremeaj kod teko ranjenih vojnika

Slobodan Pavlovi, Osman Sinanovi
KMC Psihijatrijska klinika Tuzla

Teorijska osnova
Rat kao karakteristian produkt ljudskog roda, nosi u sebi veliki broj razliitih traumatskih iskustava i stresora, koji utiu na ovjekovu socio-fizio-bioloku strukturu. Problem psihike traume kod fiziki onesposobljenih veterana nije bio est predmet naunih istraivanja. Schuriefild (1993), ispitujui brojnu armiju ranjenih amerikih vijetnamskih veterana, ukazuje na sloenost i ozbiljnost ovog problema: bile su jako izraene reakcije izbjegavanja. Fokus ovog rada su traumatska iskustva, izraenost simptoma PTSP-a, sekundarna simptomatologija i promjene u strukturi osobina linosti kod vojnika koji su pored drugih psihikih trauma doivjeli i teko fiziko ranjavanje.

Hipoteza
Vojnici koji su pored drugih psihikih trauma doivjeli i teke tjelesne povrede tee prevladavaju traumatska iskustva i vie pate od PTSP-a, a svoju psihiku bol prekrivaju somatskom boli.

Uzorak
Uzorak ine vojnici koji se nakon rata (1995. i 1996.) lijee na psihijatrijskoj klinici, ambulantno ili stacionarno (N = 51). Uzorak je podijeljen na tri grupe: A grupa - neranjeni psihiki traumatizirani vojnici koji se lijee stacionarno (N=12); B grupa - neranjeni psihiki traumatizirani vojnici koji se lijee ambulantno (N=23); i C grupa - vojnici koji su pored drugih psihikih trauma imaju doivjeli teko ranjavanje (N=16).

Koriteni instrumenti
Upitnik traume i PTSP-a, kojeg su prema kriterijima DSM-IV (1994) konstruirali autori ovog rada. Upitnik sadri petostepene skalama za procjenu teine traume i uestalosti simptoma PTSP-a; MMPI - Minesota multifazni upitnik linosti (Biro i Berger, 1981); Plutchikov Profil-index emocija (Bakovec i sar., 1979); Kellermanov Upitnik ivotnog stila (Lamovec i sar.,1990) Upitnik sa socio-demografskim i biografskim podacima.

57

Rezultati i diskusija
Prosjena starost ispitanika u uzorku je 34,3 god., 66,7% ispitanika je zavrilo srednju kolu, 86,3% ispitanika je oenjeno, 70,6% njih ivi na selu, 74,5% ispitanika u vojsku se ukljuilo dobrovoljno. Nisu utvrene statistiki znaajne razlike izmeu grupa s obzirom na sociodemografske varijable. Na osnovu dobijenih rezultata utvrdili smo da ne postoje znaajne razlike meu grupama u broju i teini traumatskih iskustva. Veina vojnika je imala vie tekih traumatskih iskustava, 88,6% vojnika nalazilo se preko godinu dana u rovu ili ofanzivno-diverzantskim akcijama, 94% se nalazilo u neposrednoj ivotnoj ugroenosti, 89% je gledalo umiranje saborca, odnosno preko 70% vojnika je imalo 10 - 13 tekih traumatskih iskustava, iji je intenzitet, na skali od 1 do 5, bio vei od M = 3,7. Najtee se podnosi pogibija prijatelja-saboraca, gledanje umiranja saborca, neposredna smrtna opasnost. Ovi rezultati potvruju istraivanja Klebera i Broma (1993), koji istiu da su priroda i kvalitet odnosa izmeu preivjelog i poginulog znaajni pri savladavanju bola. to je taj odnos bio bliskiji, to je preivjeli tee uspijevao savladati bol. Teina, blizina i trajanje traumatskog iskustva su bili znaajan faktor u razvoju posttraumatskog stresnog poremeaja. Vojnici koji su traumatska iskustva tee podnosili, ispoljavali su i znaajno vei broj razliitih simptoma PTSP-a. Simptomi intenzivnog straha, beznaa ili uasa bili su izraeni kod najveeg broja vojnika (78,4 - 82,4%), kao i simptomi naviruih prisilnih sjeanja u mislima i snovima (74,5-88,2%). Vojnici koji su pored psihikih trauma doivjeli i teko ranjavanje vie pate od PTSP-a, nego vojnici bez ranjavanja. 88,9% teko ranjenih vojnika pati od PTSP. Na dominirajui PTSP kod invalidnih osoba, u svojim istraivanjima ukazuju Kamenchenko i Vorobev (1992), te Green (1993), dok Krizmani (1992), kod ratnih veterana u Hrvatskoj, simptome PTSP-a nalazi samo kod 12,6% ispitanika. U neposrednoj povezanosti sa teinom traumatskog iskustva i izraenosti simptoma PTSPa- je i izraenost neurotskih simptoma (na MMPI), koji se javljaju kao sekundarna simptomatologija na PTSP. Na MMPI-skali utvrena je znaajna razlika u rezultatima izmeu grupa. Vojnici iz grupe B, dakle neranjeni psihiki traumatizirani vojnici koji su na vanklinikom lijeenju imaju znaajno vie izraene neurotske smetnje, profil Hs-Pa-D ukazuje na dominatnost psihosomatske simptomatologije sa izraenim tendencama ka paranoidnoj interpretaciji dogaanja i depresivnom ponaanju. Grupa "A" vie ispoljava tendence ka psihotinom ponaanju, gdje profil Pa-D-Sc, ukazuje na izraenost paranoidno-shizoidnih karakteristika sa visokim stepenom depresivnosti, dok grupa "C", vojnici sa tekim ranjavanjem, ispoljavaju sklonost ka somatizaciji i
Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

58

hipohondrijazi, a na drugim dimenzijama MMPI-skale rezultati su u granicama normalnih vrijednosti.

Zakljuak
Vojnik u ratu bio je izloen velikom broju tekih traumatskih iskustava. Vojnici, koji su pored psihikih trauma doivjeli i teko ranjavanje, vie pate od hronificiranih simptoma, potpunog ili nepotpunog PTSP, nego vojnici koji nisu bili ranjeni. Svoju psihiku bol, ispoljavaju u vidu somatskih tegoba, gdje vodee mjesto zauzima hipohondrijaza. Dominacija tjelesnog nad psihikim, fiksacija za tjelesno, skriva u sebi opasnost da traumatizirani ispod tjelesne boli, dugo u sebi nosi psihiku bol. Takav odnos prema traumi, u centrima za fizikalnu rehabilitaciju, oporavak usmjerava samo na fiziki tj. tjelesni aspekt. Zbog toga je neophodno, da se u fizikalnoj rehabilitaciji fiziki i psihiki traumatiziranom vojniku, odnosno u irem znaenju pacijentu, pristupi interdisciplinarno, uz fizikalnu terapiju neophodna je i psihoterapija. Ukljuivanje kadrova iz psihijatrije, klinikepsihologije, neurologije, uz kadrove iz fizikalne medicine, jedini je pravi put da se traumatizirana osoba vrati u normalan ivot.

Literatura
Bakovec-Milinkovi, A., Bele-Potonmik, . i Hruevar, B. (1979). Prirunik za Upotrebu PIE - Profil indeks emocija. Ljubljana: Centar za psihodijagnostika sredstva, (8), 529-34. Green, M. i drugi (1993). Undiagnosed Post-traumatic Stress Disorder following motor vehicle accidents. Medical Journal of Australia, 159. Kleber,. R i Brom, D. (1992). Coping With Trauma: Theory, Prevention and Treatment. Amsterdam: Swets and Zeitlinger. Kamenchenko, P. i Vorobev, V. (1992). Mental disorders after amputation of the Extremities. Zhurnal Neuropatologii i Psikhiatrii, Russian, 92, 74-8. Krizmani, M. (1995). Koliina i intezitet ratnih stresora i psiholoka prilagodba ranjenika/invalida. Psychologia Croatica l, 1-2, 3-16. Lamovec, T., Bele-Potonik, . i Boban, D. (1990). Upitnikm ivotnog stila i odbrambeni mehanizmi. Informacija. Ljubljana: Centar za psihodijagnostika sredstva. Schurfield, R. (1993). Posttraumatic Stress Disorder in Vietnam Veterans. U: J. Wilson i R. Beverley (Ur.): International Handbook of Traumatic Stress Syndromes. New York: Plenum Press.

59

Uloga depresivnih stanja u pokuaju samoubistva kod bolesnika lijeenih na psihijatrijskoj klinici u toku rata
Nurija Babaji, Zihnet Selimbai
KMC Psihijatrijska klinika Tuzla

Cilj rada
Cilj ovog rada je da pokrene etapu u sistemskom i organizovanom prezentiranju uestalosti depersivnih stanja meu ispitanicima koji su se odluili na samoubilake pokuaje.

Metoda
Ovo kliniko ispitivanje obuhvatilo je 94 ispitanika od 199 koji su, zbog samoubilakih pokuaja, primljeni na Psihijatrijsku kliniku sa podruja Tuzlanskopodrinjskog kantona u periodu od 1.06.1992 godine do 30.11.1995 godine. Obuhvaena je domicilna i prognanika populacija oba spola, starosti iznad 15 godina. Za procjenu teine oboljenja uzeli smo dijagnostike kriterije za oboljenja po MKB-10.

Rezultati i diskusija.
Tabela 1: Distribucija suicidalnih ispitanika s obzirom na dijagnostiku grupu kojoj pripadaju (N = 94)
Dijagnostika grupa Depresivni poremeaj Akutna reakcija na stres sa depresivnim poremeajem Posttraumatski stresni poremeaj sa depresivnim simptomima Mijeani anksiozno - depresivni poremeaj Reaktivni psihotini depresivni poremeaj Endogena depresija sa psihotinim simptomima Bipolarni afektivni poremeaj sa psihotinim simptomima Ukupno N 32 18 17 10 12 3 2 94 % 34,9 % 19,0 % 18,0 % 10,6 % 12,7 % 3,2 % 2,2 % 100,0 %

Depresivni poremeaji zauzimaju znaajno, ako ne i najvanije mjesto meu psihijatrijskim poremeajima koji su povezani s pokuajem suicida. U naem uzorku,

60

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

od ukupnog broja ispitanika koji su simptomatologiju imalo je njih 94 (47, 2%).

pokuali

suicid

(199),

depresivnu

Pokazalo se da je meu depresivnim suicidalnim pacijentima bilo vie ispitanika enskog (65,9%) nego mukog (34,1%) spola. S obzirom na stupanj udaljavanja iz zajednice, moe se rei da su suicidalni pokuaji bili gotovo ujednaeno prisutni kod domicilnih (51,1%) i prognanih (48,9%) depresivnih pacijenata. to se tie dijagnostikih kriterija, Iz Tabele 1 se moe vidjeti da je kod veine pacijenata bio prisutan nepsihotini depresivni poremeaji (oko 18% njih su bili psihotini) i to esto u komorbiditetu sa drugim psihijatrijskim poremeajima. Zapanjujue je da vie od jedne treine osoba koje pokuaju izvriti samoubistvo imaju dijagnozu koja ukljuuje PTSD ili akutne stresne reakcije.

Zakljuak
Rat kao najznaajnija sociopatoloka pojava i najtee traumatsko iskustvo predstavlja ozbiljan suicidogeni faktor kao i faktor rizika. U naoj studiji ene su podlonije pokuaju suicida nego muka populacija. Vie od jedne treine osoba koje pokuaju izvriti samoubistvo imaju dijagnozu koja ukljuuje PTSD ili akutne stresne reakcije. Kod bolesnika sa depresijom uvijek postoji nepredvidivost u suicidalnim namjerama, te ih treba tretirati kao urgentna stanja u psihijatriji i pravovremeno sprijeiti namjere pravovremenim psihijatrijskim tretmanom.

61

Recidivi samoubilakih pokuaja meu bolesnicima lijeenim na psihijatrijskoj klinici u toku rata
Nurija Babaji, Zihnet Selimbai
KMC Psihijatrijska klinika Tuzla

Uvod
U kategoriji ljudi koji su pokuali samoubistvo sree se jedna podgrupa onih koji ponovo pokuavaju suicid (recidivanti) i oni spadaju u populaciju visokog rizika (Biro, 1982). Rat je pojava koja stvara najvee opasnosti za svakog ovjeka jer dovodi do promjena u psiholokom, tjelesnom, ekonomskom, ekolokom i socijalnom stanju stanovnitva zateenim ratnim aktivnostima. Kapamadija i sar. (1990) navode da za pokretanje motivacije na samoubistvo veliku ulogu imaju psiholoko-socijalni i socijalno-kulturni faktori, a tu spadaju: rastavljanje porodice, nestanak/gubitak lanova porodice, progonstvo, neizvijesnost rata, stalna prisutnost ivotne opasnosti, besperspektivnost, gubitak moralnih i etikih kvaliteta.

Cilj
Cilj rada je bio da se evidentira broj bolesnika koji su imali ponovni pokuaj suicida uperiodu izmeu 1992.i 1995. godine tokom rata, te da se utvrdi vrijeme koje je proteklo od prethodnog pokuaja samoubistva kod domicilnih i prognanih koji su lijeeni na Psihijatrijskoj klinici u Tuzli.

Metoda
Analizirano je 26 bolesnika, domicilnih i prognanih, hospitaliziranih zbog pokuaja samoubistva, a koji su imali recidiv pokuaja samoubistva. Lijeeni su na Psihijatrijskoj klinici u periodu od 1.06.1992. god. do 31.11.1995. godine. Svi ispitanici bili su sa podruja Tuzlanskog kantona, starosne dobi iznad 15 godina. Kod svih bolesnika je koritena historija bolesti, psihijatrijski intervju, heteroanamneza i socijalna anamneza.

Rezultati i diskusija
Od 26 subjekata koji su imali ponovljeni pokuaj samnoubistva, bilo je 61.6 % mukih, a 38.5 % enskih ispitanika. Kod veine ispitanika ponovni pokuaj samoubistva se javlja nakon 3 do 5 godina. Nai rezultati pokazuju da rat i raniji pokuaj samoubistva predstavljaju vaan faktor u pokretanju motivacije na ponovne samoubilake pokuaje. Raniji pokuaji samoubistva predstavljaju potencijalno ozbiljan izvor u sklonosti samoubilakim pokuajima.

62

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Literatura
Biro, M. (1982). Samoubistvo - psihologija i psihopatologija. Beograd: Nolit, Medicinska knjiga. Kapamadija, B. i drugi (1990). Osnovi medicinske suicidologije. Beograd-Zagreb: Medicinska knjiga. Kennedy i drugi. (1974). The prevalence of suicide and Parasuicide (Attempted suicide) in Edinburgh. British Journal of Psychiatry, 124, 36-41. Milinski, L. i Mravlje, G. (1990). Epidemiologija samoubistava u Jugoslaviji-metodoloka pitanja. U: V. Nikoli (Ur.) Medicinski pregled, Novi Sad, asopis srpskog ljekarskog drutva ljekara Vojvodine, 11-12, 453-456. Pen, A. (1994). Psiholoka pomo traumatiziranim osobama. Holandija: MSF. Petrovi, K. i drugi (1974). Ispitivanje stava dijagnostike kategorije neurosis prema suicidalnosti. U: Zbornik radova, VIII kongres psihijatara Jugoslavije. Novi Sad: Srpsko narodno pozorite, 138. Stanojevi, . i Petrovi, D. (1970). Prevencija suicida. U: Stojiljkovi (Ur.) Prvi nauni sastanak psihijatara Srbije. Vrnjaka Banja, Neuropsihijatrijska sekcija SLD I Neuropsihijatrijska klinika. Beograd: Medicinski fakultet, 127-130.

63

DESNOS, mehanizmi suoavanja i odbrambeni mehanizni

DESNOS - poremeaj uzrokovan ekstremnim stresom, neodreeni

Mirjana Pernar, Tanja Franikovi, Ljiljana Moro

Centar za psihotraumu, Klinika za psihijatriju, Rijeka, Hrvatska

Teorijska osnova
Sedam osnovnih grupa simptoma DESNOS-a prema Van der Kolku predstavljaju: Promjene u regulaciji afekata i impulsa Promjene u panji i svijesti Somatizacija Promjena u samopercepciji Promjene u percepciji agresora Promjene u odnosu sa drugima Promjene u sistemu znaenja

Metoda Uzorak
N=150 traumatiziranih osoba (truma borbe) - starosti 25-45 godina

Instrumenti
DESNOS upitnik Upitnik strategija suoavanja Upitnik odbrambenih mehanizama: - reaktivna formacija - kompenzacija - izbjegavanje - negacija - projekcija - drutvena izolacija - regresija - intelektualizacija - potiskivanje - pomjeranje

Rezultati
Puni DESNOS kriteriji su dostignuti kod 5% traumatizirane klinike populacije; Ne postoje strategije suoavanja koje su specifine bilo za trenutni ili DESNOS u bilo kojem periodu ivota; Mehanizme projekcije i pomjeranja ee koristi grupa sa visokom DESNOS tendencijom;

64

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Odbrambeni mehanizmi kao to su negacija, regresija, kompenzacija i intelektualizacija imaju negativnu korelaciju sa trenutnom DESNOS tendencijom; Kapacitet psiholoke kompenzacije je nizak i kod visoke i kod niske DESNOS tendencije.

65

Etnika distanca u postratnom periodu u vienacionalnoj sredini

Slavica Adamovi
Centar za socijalni rad, Temerin, Srbija i Crna gora

Teorijska podloga
Kao teorijski okvir za ispitivanje nacionalnih i rasnih odnosa u Americi 20-tih godina ovog veka, Emory Bogardus uzima pojam socijalne distance. Definie je kao razliite stepene razumevanja i oseanja koji postoje izmeu grupa i operacionalno je odreuje vie od 7 konkretnih odnosa izmeu pripadnika razliitih grupa. Veina autora u istraivanjima, socijalnu distancu definie polazei od klasine Bogardusove skale ili neke od njenih modifikacija, to je uraeno i u ovom istraivanju (primenjena je prilagoena skala socijalne distance). Socijalna distanca predstavlja drutvenu udaljenost prema bilo kojim grupama, pojedincima ili vrednostima. Etnika distanca je socijalna distanca u etnikim odnosima. Ispitivanje etnike distance kod nas je zapoeto 50-tih godina. Do 90-tih godina rezultati ukazuju na nisku etniku distancu meu pripadnicima razliitih etnikih grupa, to je odraava i u frekvenciji najbliih unutargrupnih relacija, npr. brak. Stepen etnikog distanciranja pozitivno je korelirao sa etnocentrizmom, autoritarnou, religioznou, a negativno sa obrazovanjem i starou. to se tie pola, distanciranje je bilo manje izraeno kod mukaraca nego kod ena. Od poetka 90-tih godina etnika distanca meu pripadnicima naroda bive Jugoslavije, u odnosu na ranije, bila je poveana, to je moglo biti posledica ratnih zbivanja. Ako bi ova pretpostavka bila tana, moglo se oekivati da e se etnika distanca sa protokom vremena smanjiti, a to bi ilo u prilog tezi da je rat izazvao mrnju meu narodima bive SFRJ, a ne obrnuto, da je meunacionalna mrnja dovela do rata (Biro, 1994). Cilj ispitivanja bio je utvrditi da li i u kom stepenu postoji etnika distanca kod graana Novog Sada prema: Romima, Albancima, Hrvatima i Maarima.

Hipoteze
U ispitivanju se polo od sledeih hipoteza: Kod graana Novog Sada postoji etnika distanca prema svim ispitivanim etnikim grupama. Ispitanici e ispoljiti vei stepen distance prema svim grupama u odnosima koji predstavljaju vei stepen bliskosti.

Metoda
Ispitivanje je sprovedeno prve nedelje oktobra 1999. godine metodom standardizovanog intervjua, na reprezentativnom uzorku od 100 graana svih nacionalnosti u Novom Sadu. Uzorak je bio kvotni sa slijedeim kvotnim

66

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

kriterijumima: pol, starost i obrazovanje. Dobijene su sledee karakteristike uzorka: do 35 god. bilo je 43% ispitanika, od 36-55 bilo je 32% i preko 56 god. 25% ispitanika. Do 7 razreda osnovne kole zavrilo je 6% ispitanika, NSS imalo je 25%, KV 10%, SSS 35% i VS 24% ispitanika. Ispitano je 44% mukaraca i 56% ena, to je minimalno odstupanje od osnovne populacije Novosaana. Ostvareni uzorak ima zadovoljavajuu reprezentativnost u odnosu na obrazovanje, ali znaajno odstupa kada je u pitanju starost - ispitanici su znatno mlai. Uzorak nije biran prema etnikom porijeklu, te stoga ukljuuje prilino veliki broj manjina, kao to su Maari. Za ispitivanje etnike distance koritena je modifikovana Bogardusova skala. Ona ispituje da li bi lan bilo koje od navedenih etnikih grupa bio prihvaen u sledeim drutvenim odnosima: graanin Srbije, sused, ef ili brani partner.

Rezultati
Dobijeni razultati potvrdili su, kako je i oekivano, obe postavljene hipoteze. Prema svim ispitivanim grupama postoji etnika distanca, ispitanici su spremniji da sa pripadnicima drugih nacionalnosti uspostave distanciranije odnose, prema razliitim narodima distanca je izraena u razliitom stepenu. Najvea etnika distanca ispoljena je prema Albancima po pitanju svih predloenih odnosa. Potom je najizraenija prema Romima, Hrvatima i Maarima.

Diskusija
Uporeujui etniku distancu prema Albancima dobijenu u ovom istraivanju sa ranijim rezultatima na teritoriji cele Srbije (Biro, Popadi, 1998) i rezultatima na podruju Vojvodine (Biro, 1997), moe se zakljuiti da je dobijena etnika distanca znatno manja po pitanju svih ispitivanih odnosa. Najvea etnika distanca prema Albancima moe se objasniti dugogodinje naruenim meunacionalnim odnosima koji su aktuelni i poslednjih godina. Globalno sniena etnika distanca prema svim ispitivanim grupama u odnosu na rezultate ranijih istraivanja moe se pripisati ispitivanju u jednoj urbanoj vienacionalnoj sredini kao to je Novi Sad. Po izraenosti etnike distance Romi zauzimaju drugo mesto. Romi se ne opaaju kao grupa koja moe da ugrozi kao ef, sused ili graanin Srbije. Neto vee odbijanje branog odnosa moe biti posledica percipiranja razliitog socijalnog i kulturnog nivoa, kao i naina ivota ove grupe. Etnika distanca prema Hrvatima je, u odnosu na prethodna istraivanja, znatno manja. U pomenutom istraivanju iz 1998. godine 57,8% je odbijalo brak sa Hrvatima, a u istraivanju iz 1997. godine 23%. Ovde svaki deseti ispitanik odbija da stupi u brak sa Hrvatom, nekih 5-6% ne prihvata ih kao efa ili graanina Srbije, jo manje kao suseda. Iznenauje li relativno mala etnika distanca prema narodu sa kojim se ratovalo ili ona moe biti logina posledica navedene teze da je rat izazvao meunacionalnu mrnju na prostorima bive SFRJ i da e se ona sa poveavanjem

67

vremenske distance u odnosu na ratna zbivanja jo vie smanjivati ili ostati na ovih 10%, ako se prihvati tvrdnja da u svakom drutvu 10% populacije prihvata ekstremno nacionalistike stavove? Budua istraivanja dae odgovor na navedeno pitanje. Najnia etnika distanca dobijena je prema Maarima. Ona moe biti posledica dugogodinjeg zajednikog ivota na istim prostorima, poznavanja i kontaktiranja, kao i ispitivanja u vienacionalnoj sredini. Takoe, globalno sniena etnika distanca moe se pripisati i strukturi ispitanog uzorka u odnosu na starost ispitanika koja se u ranijim istraivanjima pokazala kao znaajna varijabla ili injenici da je naa studija sprovedena u urbanoj sredini.

Zakljuak
Na osnovu dobijenih rezultata moe se zakljuiti da kod graana Novog Sada postoji etnika distanca, da je u razliitom stepenu izraena prema razliitim etnikim grupama, ali da je znatno manja u odnosu na ranije razultate dobijene na irem podruju Vojvodine i Srbije.

68

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Duevno obolenje kao esta psiholoka posledica rata

Slaana Koevska
Zdravstveni centar Zajear, Srbija i Crna gora

Cilj
Osnovna svrha bila je da se odrede najei oblici duevnih poremeaja kod osoba koje su bile direktno ili indirektno izloene ratnim dejstvima. Sprovedeno je i retrospektivno ispitivanje strukture linosti kako bi se odredili njeni uticaji na razvoj duevnog poremeaja.

Uzorak
Ova studija obuhvatila je 150 ispitanika od kojih su svi bili direktno ili indirektno izloeni ratnim dejstvima i koji su klasificirani u tri grupe: Osobe koje nisu pokazivale nikakve znake duevnog poremeaja prije rata, a kod kojih je dijagnosticiran duevni poremeaj nakon rata; Osobe koje su bile na psihijatrijskom tretmanu prije rata; Osobe kod kojih nakon rata nije dijagnosticiran duevni poremeaj.

Instrumenti
Za dijagnozu duevnog poremeaja koriteni su slijedei instrumenti: LOBI, intervju, Wechslerov individualni test inteligencije, te MMPI, TNR i Mahoverov test linosti.

Rezultati i zakljuci
Neurotina i reaktivna depresivna ispoljavanja najee su forme duevnog poremeaja (posebno kod onih ispitanika koji su pre rata bili bez psihikih smetnji), a reaktivno psihotino ispoljavanje najrei je oblik duevnog poremeaja. Raniji psihijatrijski bolesnici pokazuju pojaavanje prvobitnih tegoba i njihovu nadogradnju novim simptomima. Odreene karakteristike linosti ine osobu predisponiranom da duevnim poremeajem reaguje na rat: emocionalna nezrelost i labilnost, pasivnost, introvertnost, pesimizam. Osobe koje su bile direktno ili indirektno izloene ratnim dejstvima, ali kod kojih nije dijagnostikovan duevni poremeaj su emocionalno zrele i stabilne osobe, optimisti, ekstravertnog tipa linosti.

69

Naini prevladavanja stresa indukovanog ratom i njihova povezanost sa petofaktorskim modelom linosti na uzorku zaposlenih ena
Nataa Hanak
Meunarodna Mrea Pomoi, Beograd, Srbija i Crna gora

Teorijska osnova
Petofaktorski model linosti Model dvanaest dinstinktivnih naina prevladavanja stresa

Hipoteze
Prevladavanje stresa za vreme NATO bombardovanja moe se opisati pomou barem nekoliko dimenzija prevladavanja opisanih u polaznim modelu. Koriteni naini prevladavanja stresa povezani su sa robusnim dimenzijama linosti.

Uzorak
109 ena iz Beograda, Paneva i Lazarevca, zaposlenih za vreme NATO bombardovanja.

Glavni koriteni instrumenti

NEO PI R, autori Paul T. Costa i Robert R. McCrae, instrument meri pet dimenzija linosti: neuroticizam, ekstraverzija, otvorenost, saradljivost i savesnost. Upitnik za procenu naina prevladavanja stresa, konstruisan za svrhe istraivanja ali baziran na upitniku COPE, iji su autori C.S. Carver, M.F. Scheier i J.K. Weintraub. Na upitnik isto kao i COPE meri 12 naina prevladavanja: aktivno prevladavanje, planiranje, priguivanje konkurentnih aktivnosti, uzdravanje od aktivnosti, traenje socijalne podrke (iz insturmentalnih razloga ili iz emocionalnih razloga), fokusiranje na emocije i njihovo pranjenje, odustajanje na planu ponaanja, odustajanje na mentalnom planu distrakciju, pozitivnu reinterpretaciju i razvoj, poricanje,
Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

70

prihvatanje, okretanje religiji, a kao dodatna kategorija ispituje se i koritenje sredstava za smirenje, alkohola, cigareta.

Ima 78 stavki od kojih je 43 ulo u analize. Istraivanje je sprovoeno za vreme NATO bombardovanja Jugoslavije, u periodu od 28.aprila do 18. maja 1999.

Postupak/Metoda
Neeksperimentalno istraivanje

Statistika obrada rezultata

Faktorska analiza, kanonika korelaciona analiza;

Rezultati
Metodom glavnih komponenti ekstrahovan je jedan opti faktor prevladavanja, za koji se moe rei da predstavlja predmet merenja naeg upitnika. Njime su zasiene 43 stavke upitnika. Ovako skraen upitnik ima zavidnu pouzdanost - Kronbahovo iznosi 0.92. Interesantno da su se meu stavkama koje su izbaene iz daljih analiza jer nisu zasiene optim faktorom prevladavanja nale sve stavke iji sadraj opisuje razliite naine mentalne distrakcije od aktualnih problema, kao i veina stavki koje se odnose na pozitivnu reinterpretaciju i lini razvoj, prihvatanje, uzdravanje od akcije i odustajanje od pokuaja prevladavanja na planu ponaanja. U studiji Carvera, Scheiera i Weintrauba stavke ovih skala imale su najslabija zasienja na odgovarajuim faktorima. Izgleda da se radi o predloenim dimenzijama naina suoavanja koje nisu faktorski iste. Pokuaj situaciono specifine operacionalizacije ovih strategija naina suoavanja u naem upitniku izgleda da nije bio uspeniji. Analiza glavnih komponenata sprovedena na skraenoj verziji upitnika sa 43 stavke, dala je etiri psiholoki prepoznatljiva faktora. Prvi faktor karakterie orijentacija na sopstvene doivljaje koji su pokazatelj proivljene patnje bespomonost, nemo, panika, anksioznost, iscrpljenost. Nabrojani neurotini simptomi praeni su nemogunou prilagoavanja; doivljajem poraza u borbi sa problemom i na planu ponaanja uzimanjem sredstava za smirenje. Iako ovaj faktor sadri najvei broj stavki skale prevladavanja usmerenog na emocije, bilo bi pogreno tako ga nazvati. On je pre mera ishoda prevladavanja tj. stresa i neuspene adaptacije u stresnom susretu, nego procesa naina prevladavanja. Drugi faktor je nazvan posveenost problemu. Pregled sadraja stavki zasienih ovim faktorom otkriva sklop reagovanja koji karakterie posveenost problemskoj situaciji. Ogleda se u prikupljanju informacija, to je znaajan vid kontrole u situacijama na iji se tok ne moe uticati; odlaganju ostalih aktivnosti i svakodnevnih obaveza ime se poveava ukljuenost u situaciju i njoj podreuje ritam ivota; razmiljanju i planiranju o moguim akcijama koje treba preduzeti radi reavanja prob-

71

lema, odnosno, ublaavanja njegovog negativnog dejstva. Konano, ove reakcije su praene sveu o naruenosti normalnog naina ivota i o vanosti onih stvari koje smo, do izbijanja rata, podrazumevali, nesvesni da mogu biti ugroene. Iako je opisani nain reagovanja jedan od adaptabilnijih i odraava raTabela 1. Koeficijenti kanonikih korelacija i cionalan i aktivan pristup probnjihova znaajnost: lemu, u njemu nije sadran napor da se situacija redefinie, sagleda iz novog, drugaijeg ugla Rho Lambda Hi2 df sig i da se stresna situacija kreativno 1 ,606 ,342 74,130 20,000 ,000 iskoristi za sopstveni razvoj. Drugim reima, ovaj sklop prev2 ,595 ,539 42,587 12,000 ,000 ladavanja ima karakter drutveno 3 ,389 ,835 12,453 6,000 ,053 poeljnog, konvencionalnog, pa i opsesivnog, naina reagovanja. 4 ,129 ,983 1,161 2,000 ,560 Tabela 2. Prvi kanoniki par
Strategije prevladavanja w1 Orijentacija na sopstvene doivljaje Posveenost problemu Religija Socijalna podrka ,992 -,146 ,256 -,101 r1 ,964 ,283 ,440 ,271 1rxy2 ,584 ,171 ,266 ,164

Okrenutost religiji je najkonzistentniji faktor kao to je sluaj i u studiji Karvera i saradnika, mada je pitanje da li je njegov psiholoki znaaj za prevladavanje stresa uporediv sa znaajem ostalih izolovanih komponenti. Naime, ovaj oblik prevladavanja nije uestao u naem uzorku. Poslednji faktor je traenje socijalne podrke iz emotivnih i instrumentalnih razloga. Njegov sadraj je psiholoki nedvosmislen. Kanonikom korelacionom analizom izdvojene su dve statistiki znaajne kanonike korelacije izmeu parova kanonikih varijabli oba skupa i jedna, na granici znaajnosti, koju smo takoe uzeli u obzir pri tumaenju rezultata (vidi Tabelu 1)

Osobine linosti Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Dobrodunost Savesnost ,941 -,261 ,072 ,211 ,108 ,950 -,618 -,294 -,036 -,237 ,575 -,374 -,178 -,022 -,143

Prvu kanoniku varijablu (vidi Tabelu 2) iz skupa faktora prevladavanja karakterie povieni opti nivo reaktivnosti. Ipak, ona je u najveoj meri definisana preplavljenou vlastitim doivljajima, tj. skupom simptoma stresa (bespomonost, panika, strah). Faktiki se moe tvrditi da je navedeni skup reakcija alternativna mera neuroticizma. Poveana orijentacija na problem i razmenu s drugim ljudima samo je pokuaj prevladavanja i umanjivanja oseanja preplavljenosti strahom i bespomonou. Ovako (neurotino) modulirana orijentacija na religiju u stvari jo jedan neurotini simptom. Opisana kanonika varijabla nalazi se u korelaciji od 0.60

72

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

sa kanonikom varijablom drugog skupa koju karakteriu povieni neuroticizam i intorverzija. Neurotini introverti su jae orijentisani na svoje unutranje doivljaje kojima dominira negativan afekt. Simptomi bespomonosti, straha i panike su umanjeni kod otvorenih i savesnih ljudi, meutim efekat otvorenosti je prividan, dok u sutini niska agresivnost i poviena savesnost poveavaju simptomatologiju, tako da je efekat introverzije realno manji nego to to na povrini izgleda. Rezultati su u skladu sa hipotezom da neurotine osobe imaju veu vulnerabilnost nii stresni prag, kao i sa rezultatima dobijenim na ivotinjama koji pokazuju da agresivne reakcije umanjuju efekte stresnih dogaaja. Tabela 3. Drugi kanoniki par
Strategije prevladavanja w1 Orijentacija na sopstvene doivljaje Posveenost problemu Religija Socijalna podrka ,090 r1 -,163 1rxy2 -,097 Orijentacija na sopstvene doivljaje Posveenost problemu Religija Socijalna podrka

Tabela 4. Trei kanoniki par

Strategije prevladavanja w1 -,416 r1 ,038 1rxy2 ,015

-1,079 ,344 ,247

-,881 ,148 ,053

-,524 ,088 ,032

,170 ,215 ,953

,342 ,407 ,914

,133 ,158 ,355

Osobine linosti Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Dobrodunost Savesnost ,023 -,189 ,827 -,480 -,369 ,160 ,168 ,725 -,469 -,552 ,095 ,100 ,431 -,279 -,328

Osobine linosti Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Dobrodunost Savesnost ,667 ,706 ,317 ,553 ,354 ,005 ,664 ,542 ,507 ,215 ,002 ,258 ,210 ,197 ,083

Druga kanonika korelacija pokazuje nam da su zatvorene ali istovremeno dobrodune i savesne osobe gotovo potpuno orijentisane na problem (vidi Tabelu 3). Kada se podsetimo sadraja faktora posveenosti problemu sasvim je razumljivo to je takav obrazac reagovanja karakteristian za nefleksibilne osobe sa niskom agresivnou i povienom savesnou. Trea kanonika komponenta u prostoru strategija prevladavanja opisuje povien nivo neneurotinih reakcija. Komponenta je gotovo u potpunosti definisana orijentacijom na razmenu s drugim ljudima tako da su orijentacija na problem i

73

religiju socijalno modulisani (vidi Tabelu 4). Neuroticizam je snaan supresor ovih mehanizama. Ovako visok kanoniki koeficijent (w) na neuroticizmu veoma je teko objasniti. Ono to u stvari razlikuje prvi i trei kanoniki par su ekstraverzija i otvorenost, a ne neuroticizam.

Diskusija / Zakljuak
Rezultati pokazuju oekivane odnose prilino grubih kategorija naina prevladavanja stresa u ratnom okruenju sa dimenzijama linosti.

74

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Iskustva doivljena tokom migracije i kulturoloko prilagoavanje raseljenih osoba iz Bosne i Hercegovine koje trenutno ive u Beu
Andrea Kuera, Brigitte Lueger-Schuster
Odsjek za kliniku psihologiju, Institut za Psihologiju, Univerzitet u Beu, Austrija

Teorijska osnova
Prema procjenama i popisu austrijskog Ministarstva unutranjih poslova, u periodu izmeu 1992. i 1995. u Austriji je nalo utoite preko 100 000 ljudi koji su izbjegli ili su protjerani iz Bosne i Hercegovine usljed rata. Od tog broja oko 65 000 izbjeglica se uspjeno integriralo u austrijsko drutvo. Oko 11 000 izbjeglica je migriralo iz Austrije u druge zemlje kao to su Amerika, Australija ili Kanada. Otprilike 12 000 se nakon rata vratilo u mjesto iz kojeg su izbjegli (Sitz, 1999).

Cilj
Cilj je bio ispitati trenutne psihosocijalne uslove ivota (dakle, tokom 2000-te godine) bosanskih izbjeglica koje su usljed rata utoite nali u Austriji. Istraivanje je imalo za cilj osvijetliti iskustva preivljena tokom migracije i kulturoloko prilagoavanje raseljenih osoba koje trenutno ive u Beu.

Metoda Upitnici
Koristili smo adaptirani upitnik, koji je Karlegger (1996.) kreirao i primjenio u studiji sprovedenoj meu bosanskim enama- izbjeglicama smjetenim u izbjegliki kamp u Beu. Njegova studija je imala za cilj ispitati trenutne psihosocijalne ivotne uslove bosanskih izbjeglica u Beu. Upitnik sakuplja informacije kakve su sociodemografski podaci, stresne situacije, duina boravka i smjetaj u Austriji, mogunost zapoljavanja i evaluacija zapoljavanja u Austriji, uenje njemakog jezika, posjeta Bosni i Hercegovini, itd. Integracija je mjerena Skalom kulturolokog prilagoavanja (ovu skalu su razvili Knipscheer, Mooren i Kleber, 1997). Skala je sainjena od sedam subskala kojim se mjeri npr.tradicija, obiaji, gubici, problemi adaptacije, socijalna integracija, perspektiva budunosti u Austriji.

Postupak
Podaci za ovu studiju su prikupljeni tokom maja i juna 2000. godine u podruju Bea. Ispitivanja su odravana u savjetodavnim centrima, a dio ispitivanja

75

sproveden je u privatnim stanovima, opinskim stanovima i hotelima u koje su smjetene bosanske izbjeglice. Uzorak ipak ne predstavlja cjelokupnu bosansku populaciju koja je migrirala i koja ivi u Austriji, preciznije u Beu. Stvarni broj bosanske populacije u Austriji nije poznat.

Uzorak
Ova studija je obuhvatila ukupno 110 ispitanika, ena n=58; 52.7% i mukaraca n=52, 47.3% iz Bosne i Hercegovina koji su zbog rata u Bosni bili nastanjeni u Austriji. Bosanske izbjeglice iz ovog uzorka dole su u Austriju izmeu 1991. i 1996. godine, veina ih je dola 1992. godine. U prosjeku, njihov boravak u Austriji je trajao 7.45 godina (SD=0.81). Uzorak ine odrasle osobe izmeu 21 i 72 godine. Prosjena starosna dob ena iz ovog uzorka je 37.95 godina, a prosjena starosna dob mukaraca je 40.58 godina. Oko tri etvrtine bosanskih izbjeglica su Bonjaci (73.6%), 10% izbjeglica su Katolici, a 6,4% su Pravoslavci. Jedan ispitanik (0.9%) je bio druge vjeroispovjesti a 3.6% ispitanika su bez vjeroispovjesti (ateisti). Veina Bosanaca je zavrila srednju kolu (68.2%), 23.6% ispitanika ima viu strunu spremu ili fakultet, a samo 8.2% je zavrilo osnovnu kolu (osmogodinje obrazovanje). Veina ih je dobila stalnu boravinu dozvolu u Austriji (80.9%) . Samo 1.8% Bosanaca su izbjeglice koje imaju privremenu boravinu dozvolu. 3.6% izbjeglica imaju status prihvaenih izbjeglica, a 2.7% su ve postali dravljani Austrije.

Rezultati Stresni/traumatski dogaaji doivljeni tokom rata i danas

Bosanske izbjeglice su usljed rata preivjele brojne traumatske dogaaje, a mnogi su pretrpjeli gubitak lanova ue porodice. 85.5% bosanskih izbjeglica, ena i mukaraca je izbjeglo iz ratnog podruja, 4.5% je deportovano, a 10% izbjeglica je uz pomo humanitarnih organizacija evakuisano iz ratnog regiona. 36.4% bosanskih izbjeglica je tokom rata napadnuto i povrijeeno, a kod 51.8% izbjeglica je neko od lanova porodice ranjen ili ubijen. Dananje izbjeglice u Austriji pate od poveanih zdravstvenih problema uzrokovanih prije migracijskim i post-migracijskim uslovima. Bosanske ene i mukarci danas su mnogo vie izloeni stresu u odnosu na njihove ivote prije rata. 63.6% ispitanika iz ovog uzorka pati od poveanih zdravstvenih problema (fizikih i mentalnih) otkada ive u Austriji.

76

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

76.4% ispitanika je izloeno veem stresu u izbjeglitvu u poreenju sa njihovim ivotima prije rata. 81.8% bosanskih ena i mukaraca su potpuno ili djelomino izgubili sposobnost organiziranja ivota otkako ive u Austriji.

ivot u progonstvu
Konstantno mijenjanje smjetaja u Austriji i dananji smjetaj bosanskih izbjeglica u Beu Bosanske izbjeglice iz ovog uzorka su mijenjale smjetaj u Austriji u prosjeku 3.24 puta (SD=2.03, minimalno = 0 izmjena, maksimum= 12 izmjena). Danas 10.9% izbjeglica ivi u stanovima u koje ih je smjestila opina u kojoj ive, 30.9% trenutno ivi u integracionim prenoitima, a 57.3% bosanskih izbjeglica ivi u privatnim stanovima (npr. Iznajmljeni stanovi) u Beu.

Uenje njemakog Bosanske izbjeglice iz ovog uzorka procjenjuju svoje projeno znanje iz njemakog jezika kao zadovoljavajue (M=2.88, SD=1.11). 31.8% bosanskih izbjeglica nije pohaalo kurseve njemakog jezika u Austriji. 32.7% je prolo jedan kurs njemakog, 15.5% je prolo dva kursa, a 20% je prolo tri ili vie kurseva njemakog jezika.

Zaposlenje u Austriji Danas 76.4% izbjeglica ima zaposlenje u Austriji, 23.6% je nezaposleno. Od ispitanika iz ovog uzorka 78.2% je bilo zaposleno u Bosni i Hercegovini. Veina bosanskih izbjeglica koji su prije rata radili u Bosni i Hercegovini su prekvalificirani za poslove koje su morali prihvatiti u Austriji. Mnogi od njih su izgubili svoj profesionalni i socijalni status. Naprimjer: jedna ena (kojoj je sad 50 godina) je u Bosni radila kao pravnik, a danas radi kao istaica. Mukarac kojem je 35 godina koji je radio kao keramiar, danas u Austriji pere sue.

Situacija u izbjeglitvu Polovina ispitanika iz ovog uzorka (50%) se suoava sa finansijskim potekoama, 34.5% se suoava sa birokratskim potekoama, a 13.6% je ukazalo na poveanje porodinih problema. 78.2% izbjeglica osjea nostalgiju, a 84.5% je izjavilo da im je Bosna uvijek u mislima i sjeanjima. 71.8% ne osjea Austriju svojim domom, a 55.4 % je izjavilo da ivot u Austriji nije laki od ivota u Bosni.

77

Rezultati Skale kulturolokog prilagoavanja

(bodovanje: 1=uope se ne slaem; 6=slaem se u potpunosti) Odravanje bosanskog naina ivota (tradicija, obiaji) u Austriji je na visokom nivou (M=4.83, SD=0.97). Nisu uoene nikakve razlike ni u odnosu na spol, niti u odnosu na godine. Gubici (domovine, ljudi u domovini, profesionalni i socijalni status) su generalno visoki. Mukarci i ene su podjednako pogoeni gubicima. Starije bosanske izbjeglice osjeaju znaajno vie gubitaka nego njihovi mlai zemljaci (F(3,106)=3.75; p < 0.05). Problemi prilagoavanja (potekoe sa njemakim jezikom i uenjem novih zadataka) u Austriji se kreu na skali izmeu srednje i male jaine (M=3.07, SD=1.27). Nisu uoene razlike u odnosu na spol. Postoji znaajna tendencija da mlae bosanske izbjeglice imaju manje problema prilagoavanja u odnosu na svoje starije zemljake (F(3,106)=2.66; p < 0.10). Socijalna integracija (kontakti sa Austrijancima) je generalno visoka (M= 4.22, SD=1.10). Nisu uoene razlike u odnosu na spol. Mlai Bosanci se osjeaju znatno vie integriranim u austrijsko drutvo nego stariji Bosanci (F(3,106)=3.56; p < 0.05). Izbjeglice iz ovog uzorka jo uvijek nisu odluili o svom ostanku i budunosti u Austriji (M=3.73, SD=1.18). Nisu uoene nikakve razlike u odnosu na spol i starosnu grupu. Otkrivene su neke male, ali znaajne korelacije: to bolje poznaju njemaki jezik, to vie vide svoju budunost u Austriji (r= 0.25). to se manje osjeaju kao graani drugog reda, to vie vide svoju budunost u Austriji (r= -0.30). to vie bosanske izbjeglice odravaju kontakt sa roacima od kojih su bili razdvojeni tokom rata, to manje ele ostati u Austriji (r= 0.31).

Zakljuak
ivot u izbjeglitvu podrazumijeva drastinu promjenu ivotne situacije koja sa sobom nosi niz problema u pogledu psiholoke adaptacije. Bosanske izbjeglice u Austriji su morale prei preko mnogih prepreka. Kao to stoji u izvjetaju, mnogi su imali i jo uvijek imaju razliite probleme sa kojima se teko nose. Uzevi u obzir agoniju progonstva, potrebno je rei da se bosanske izbjeglice iz ovog uzorka suoavaju sa svojim ivotom i daju sve od sebe da prevaziu potekoe na koje nailaze. Ipak, oni se jo kolebaju izmeu ostanka u Austriji i povratka u Bosnu i Hercegovinu. Oni se jo uvijek suoavaju sa problemima kulturolokog prilagoavanja, to dodatno oteava njihovu integraciju.

78

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Literatura
Karlegger, I. (1996). Die Lebenssituation von Flchtlingsfrauen und MigrantInnen zwischen Unsichtbarkeit und Pathologisierung. U: B. Lueger-Schuster (Ur.) Leben im Transit. ber die psychosoziale Situation von Flchtlingen und Vertriebenen (S. 66-82). Wien: WUVUniversitts Verlag. Knipscheer, J., Mooren, G.T.M i Kleber, R. (1997). Acculturation Scale. Unpublished scale, University of Utrecht. Sitz, A. (1999). Bosnische Kriegsflchtlinge in sterreich. Aufnahme, Integration und Rckkehr unter besonderer Bercksichtigung untersttzender Manahmen durch die Caritas Wien. Wien: Caritas der Erzdizese Wien.

79

80

Istraivanja o odraslima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Istraivanja o odraslima: tretman

81

Ko je na tretmanu? Poreenje odraslih osoba Sarajevskog kantona koji su proli psiholoki tretman i onih koji nisu
Psiholoka adaptacija i socio-demografski faktori.

Steve Powell*, Amira Gradini, Rita Rosner, Willi Butollo

* Mnchen-BiH Psiholoki program (Ludwig-Maximilians Univerzitet u Mnchenu, Njemaka i Univerzitet u Sarajevu, Bosna i Hercegovina)

Uvod
Veina istraivanja o psihosocijalnim posljedicama rata u cijelom svijetu provode se ili na uzorcima ljudi koji su bili na tretmanu (obino psihijatrijskom ili psihoterapijskim) ili na uzorku raseljenih osoba, bez obzira na to da li su te osobe bile raseljene unutar svoje zemlje ili su otile u neke sigurnije zemlje. Niz faktora je onemoguio generalizaciju takvih istraivanja na opu populaciju. Mnogo se manji broj studija bavi opom populacijom, a prema naem saznanju samo se u par studija uradila direktna usporedba izmeu onih koji jesu odnosno nisu na tretmanu. Ovo poreenje je vano zbog cijelog niza faktora: 1. U idealnom svijetu bi na psiholoki tretman ile osobe sa najteim psihikim poremeajima. Je li ovo sluaj i u Sarajevu, ili neki drugi faktori, kao to je stepen obrazovanja ili visina prihoda, igraju znaajniju ulogu? 2. Veina onoga to mi znamo o posttraumatskoj adaptaciji potie iz studija o ljudima koji su ukljueni u tretman. Je li psiholoki stres onih koji jesu na tretmanu slian, po svojoj strukturi, onom kojeg doivljavaju osobe koje nisu?

Hipoteze
1. Posttraumatski simptomi u znaajnoj mjeri objanjavaju da li neko prima psiholoku pomo (npr. vjerovatnije je da ljudi sa vie simptoma budu ukljueni u psiholoki tretman), ali izjave o ivotnim tekoama, koje su izazvane prisustvom simptoma takoer mogu imati efekta, jednako kao i indikatori boljeg socio-ekonomskog statusa. 2. Posttraumatski stres je u sutini jednak fenomen za ljude koji idu na tretman kao i za one koji ne idu na tretman. Jo preciznije, relativna vanost tri tipa posttraumatskih simptoma (ponovo proivljavanje, izbjegavanje i pobuenost organizma) zajedno sa indikatorima problema u funkcioniranju, koje su izazvane prisustvom simptoma, je jednaka za oba poduzorka.

Uzorak
Podaci analizirani u ovom sluaju su samo dio velike studije koju je sproveo LudwigMaximilians Univerzitet iz Mnchena, u saradnji sa Odsjekom za psihologiju Univerziteta u Sarajevu. Iako sakupljeni podaci ukljuuju irok spektar indikatora

82

Istraivanja o odraslima: tretman

psiholoke adaptacije, ova analiza e se fokusirati samo na posttraumatske simptome Tabela 1: Uzorak
Uzrasna skupina na dan 1. januara 1998. 16-30 Poduzorak Ne idu na tretman Spol enski Muki Ukupno Idu na tretman Spol enski Muki Ukupno Ukupni uzorak 17 14 31 23 19 42 73 31-45 17 17 34 19 15 34 68 46-65 17 16 33 16 22 38 71 51 47 98 58 56 114 212 Ukupno

Kako je pretpostavljeno da dob i spol koreliraju sa PTSP-om, svaki poduzorak je bio stratificiran prema tim varijablama. Podaci u Tabeli 1 pokazuju da je stratifikacija bila prilino uspjena. Dobne i spolne skupine su definirane tako da reflektiraju strukturu populacije u Sarajevu 1990. godine, jer u vrijeme sprovoenje ove studije nije postojao detaljan demografski opis populacije nakon rata. Opi kriteriji za izbor uzorka su bili Odrasle osobe izmeu 16 i 65 godina Trenutno ive u Sarajevu ivjeli su u Sarajevskom kantonu tokom rata (npr. u periodu od 1.4.92 do 31.12.95 nisu bili odsutni due od 12 mjeseci) Nisu u akutnoj krizi Dovoljno pismeni da odgovore na upitnike uz odreenu pomo.

Podaci su prikupljeni u periodu februar-juni 1998. godine. Svi su uestvovali dobrovoljno i dali su svoj puni pristanak. Uzorak klijenata koji su ili na psiholoki tretman se sastojao od 114 pacijenata koji su uestvovali u nekoj vrsti psihoterapije, ili psihijatrijskog tretmana, ili psiholokih ili psihosocijalnih konsultacija sa barem jednom sesijom u posljednja tri mjeseca. Klijentima je pristupilo osoblje zaposleno u sedam psiholokih centara u Sarajevu. Psihoterapeuti su pohaali postdiplomsku specijalizaciju iz traumatske psihoterapije na Univerzitetu u Sarajevu, uz podrku Univerziteta Ludwig-Maximilians iz Mnchena. Svakom psihoterapeutu ili savjetovatelju je dodijeljena odreena kvota,

83

na osnovu prethodne stratifikacije. Intervjueri su pristupali svakom novom klijentu dok ne bi ispunili svoju kvotu. Odaziv je bio stopostotan. Drugi uzorak se sastojao od 98 osoba koje nisu bile na tretmanu. Osam parova studenata zavrne i tree godine Odsjeka za psihologiju na Univerzitetu u Sarajevu su bili anketari. Svi anketari su proli kroz obuku koritenja upitnika. Provedene su i dvije pilot studije kako bi se osiguralo odgovarajue koritenje instrumenata za procjenu. Tokom ove studije svi anketari su bili pod supervizijom. Kako bi se dolo do uesnika, mapa Sarajeva je podijeljena u segmente od po 1 kvadratni kilometar. U svakom segmentu su sluajno odabrane po dvije ulice. Svaki par anketara je dobio imena dvaju ulica sa instrukcijama da pronau do osam ispitanika iz tih dvaju ulica. Anketari bi zapoinjali sa radom u kasnim popodnevnim asovima i vikendima, i to u prvom stanu prve zgrade te graanima postavljali pitanja kako bi, s obzirom na generalne kriterije i kvote, provjerili njihovu podobnost za uee u ovoj studiji. Kada bi pronali ispitanike u jednom stanu, anketari bi krenuli u sljedei stan intervjuirajui maksimalno dva stana po zgradi. Onda bi iz te zgrade preli u sljedeu zgradu u toj ulici. Svaki par je imao kvotu za svaku eliju u stratifikacijskoj tablici koja se morala popuniti. Kako se ne zna koliko je ljudi ivjelo u domainstvima koja nisu eljela uestvovati, stepen odaziva je procijenjen kao umnoak procenta domainstava koji su uestvovali (50 %) i postotaka ljudi u domainstvima sa kojima je obavljen intervju (65 %), to daje 32 %.

Instrumenti
Za procjenu trenutne PTSP simptomatologije i Skale PTSP simptoma (PSS; adaptacija za DSM-IV: Foa, Cashman, Jaycox i Perry, 1997) koritena je verzija samoizvjetaja. PSS se sastoji od etiri dijela, koja izmeu ostaloga procjenjuju ito da li su kriteriji za PTSP prema DSM-IV ispunjeni. Dijelovi 1 i 2 nisu ovdje analizirani. Dio 3 se odnosi na simptome ponovnog proivljavanja (5 estica, kriterij B u DSM-IV), izbjegavanje/tupost (7 estica, kriterij C) i pobuenost organizma (5 estica, kriterij D). Ove subskale su definisane u DSM-IV, i takoer potvrene na ovom uzorku (u posebnoj faktorskoj analizi koja ovdje nije opisana). Ukupan broj simptoma na svakoj skali definira varijable koje su ovdje analizirane. Dio 4 ukljuuje informacije o utjecaju simptoma na vana podruja funkcioniranja (kriterij F). Socio-demografske informacije su prikupljene putem upitnika koji je bio konstruisan za ovu studiju. Radni status je bio kodiran na sljedei nain: 1= zaposlen-a; 0= nezaposlena, na ekanju, domaica, student, na obuci ili neki drugi status. Porodini status je bio kodiran kao 0 = neudata/neoenjen, 1 = udata/oenjen ili u dugoj vezi.

84

Istraivanja o odraslima: tretman

Rezultati
Tabela 2: Aritmetike sredine simptoma, funkcioniranja i socio-demografskih varijabli
Nisu na tretmanu Aritmetika sredina Ponovno proivljavanje Izbjegavanje Pobuenost Problemi u funkcioniranju Godine obrazovanja Mjeseni prihodi KM 2,23 2,35 2,03 1,80 11,90 287,90 Jesu u tretmanu Aritmetika sredina 2,85 3,46 2,32 3,12 12,50 366,47 Ukupno Aritmetika sredina 2,56 2,95 2,19 2,51 12,22 329,63 ,013 ,000 ,210 ,000 ,097 ,069 Pirsonov hikvadrat Zaposlen-a Udata/oenjen ili u dugoj vezi 29,59 % 55,67% 53,51% 51,33% 42,45 % 53,33% ,000 ,529 p

Kao to se moe vidjeti iz Tabela 2, postoje interesantne razlike izmeu poduzoraka, posebno na varijablama izbjegavanje, problemi u funkcioniranju i radni status. (Test znaajnosti za posljedni par varijabli je hi-kvadrat a ne t-test jer se radi o dihotomnim varijablama). Meutim, teko je interpretirati ove rezultate u ovoj formi jer te varijable koreliraju meusobno. Stoga je sprovedena logistika regresijska analiza gdje je zavisna varijabla bila uee u tretmanu. Skale triju grupa simptoma su najprije uvedene u regresiju. U drugom bloku uveden je stepen problema funkcioniranja u dnevnom ivotu. U posljednjem su bloku dodane etiri sociodemografske varijable. Sve analize su uraene uz pomo statistikog programa SPSS 10.05. Kao to se moe vidjeti u Tabeli 4, svaki model je bio znaajno bolji od trivijalnog modela koji koristi samo konstantu, u sluajnu finalnog modela p = 0.000. Meutim, finalni postotak tane klasifikacije usljed treeg modela je veoma slab, na 69.1 procenata. U prvom modelu izbjegavanje ima vie znaajan samostalni doprinos (Tabela 3). Drugi model kojim se uvode problemi u funkcioniranju ne predstavlja znaajno poboljanje u odnosu na prvi (kao to se moe vidjeti u Tabeli 2), to sugerira da velika razlika u problemima u funkcioniranju izmeu uzoraka moe biti objanjena razlikom u simptomima.

85

Tabela 3: Varijable i tri koeficijenta za tri modela logistike regresije

Model 1 Ponovno proivljavanje Izbjegavanje Uzbuenje Konstanta Ponovno proivljavanje Izbjegavanje Uzbuenje Problemi u funkcioniranju Konstanta Ponovno proivljavanje Izbjegavanje Uzbuenje Problemi u funkcioniranju Godine kolovanja Radni status Porodini status Mjesena primanja Konstants B ,048 ,258 -,158 -,398 ,041 ,188 -,204 ,135 -,402 ,003 ,189 -,156 ,129 ,052 1,075 -,533 ,000 -1,199 S.E. ,111 ,097 ,117 ,264 ,113 ,105 ,120 ,075 ,264 ,118 ,109 ,126 ,078 ,072 ,415 ,332 ,001 ,885 Wald ,186 7,007 1,829 2,281 ,134 3,202 2,877 3,286 2,316 ,001 2,982 1,521 2,763 ,515 6,722 2,573 ,000 1,835 df 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Exp(B) 1,049 1,294 ,854 ,672 1,042 1,206 ,815 1,145 ,669 1,003 1,208 ,856 1,138 1,053 2,931 ,587 1,000 ,301 Znaajnost. ,666 ,008 ,176 ,131 ,715 ,074 ,090 ,070 ,128 ,982 ,084 ,217 ,096 ,473 ,010 ,109 1,000 ,176

Posljednji model, u kojem se uvode socio-demografske varijable, predstavlja znaajan doprinos, u odnosu na drugi. Meutim, jedino radni status ima znaajan samostalni doprinos. Tabela 4: Koeficijenati u modelu
Hi-kvadrat Model 1 Blok Model Model 2 Blok Model Model 3 Blok 12,821 12,821 3,380 16,201 22,028 38,229 df 3 3 1 4 4 8 Sig. ,005 ,005 ,06 ,003 ,006 ,000

Ovo se moe interpretirati na sljedei nain: ljudi koji su na tretmanu imaju vii stepen posttraumatskih simptoma, barem kada je u pitanju izbjegavanje. Ovaj rezultat je dosta iznenaujui, jer napor uloen u odlazak na tretman obino nije konzistentan sa izbjegavanjem kao oblikom ponaanja. Kako bilo, u treem modelu doprinos simptoma nije vie znaajan zbog njihove povezanost sa zaposlenjem.

Za drugu hipotezu koritena je profil analiza kako bi se testirali profili simptoma i problema u funkcioniranju izmeu dva pod-uzorka i vidjelo da li su oni istog oblika. Kritina statistika je interakcija izmeu faktora pod-uzorka i faktora meu-ispitanicima iji su nivoi
Model

86

Istraivanja o odraslima: tretman

standardizirani rezultati na tri simptomatske skale, zajedno sa rezultatima za probleme u funkcioniranju. Ukoliko je ova interakcija znaajna, profili su razliiti. Iz prethodnih analiza znamo da oni koji nisu na tretmanu imaju manje simptoma izbjegavanja i manje problema u funkcioniranju. Ono to je testirano ovdje nije da li su pojedine grupe simptoma ili rezultati na skali funkcioniranja razliiti kod poduzoraka, ve da li su ukupni profili znaajno razliiti. Pokazalo se: da je interakcija meu-ispitanicima u odnosu na tip rezultata i pod-uzorak znaajna. Ovo je dobro ilustrirano u profilu prikazanom na Slici 1. (kako je neophodno standardizirati rezultate za simptome i rezultate na skali funkcioniranja da bi se mogla izvesti analiza profila, stvarne vrijednosti aritmetike sredine je teko interpretirati; ovdje se radi samo o razlici izmeu profila.)

Slika 1: Profili simptoma i funkcioniranja za poduzorke

pr o iv lj a va nj va e nj e

Procijenjene Srednje vrijednosti

0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 -0.1 -0.2 -0.3

je Pr ob le m if un kc

Po no vn o

Iz bj eg a

zb ud je n

io ni ra nj a

Psiholoki tretman Bez tretmana

Diskusija
Dok posttraumatska simptomatologija doprinosi odlasku na tretman, ope varijable za koje se pretpostavlja da koreliraju sa odlaskom na tretman, poput socioekonomskog statusa, nisu se pokazale znaajnim. Samo je radni status pokazao znaajan samostalni doprinos. Mogue objanjenje za ovaj rezultat je da su ljudi koji rade aktivniji i svjesniji mogunosti koje prua tretman. tavie, izbjegavanje im moe smetati na poslu i mogu ivjeti u strahu da e izgubiti posao zbog svoje simptomatologije. Tamo gdje je nezaposlenost velika, ovaj strah moe biti jai i od straha suoavanja sa simptomima izbjegavanja. Ipak, postoji nekoliko ogranienja za analizu naih rezultata: Uzorci su bili stratificirani; oekivalo se da e vie ena biti u savjetodavnim centrima.

87

Ova vrsta poreenje meu uzorcima je jako osjetljiva na stepen do kojeg uzorci nisu adekvatni predstavnici svoje populacije. Stepen do kojeg je prvi uzorak zaista predstavnik ljudi koji nisu na tretmanu je otvoren za diskusiju. Postojao je visok stepen onih koji su odbili uestvovati. Mogue je da oni koji su odbili da uestvuju imaju vie problema jer im je bolno razgovarati o tome; s druge strane jednako je mogue da oni koji su odluili uestvovati imaju izraenije simptome koji su ih motivirali da razgovaraju o njima. Iako je u uzorku osoba koje su na tretmanu odaziv bio 100%, definicija ovog pod-uzorka nije reprezentativna u toj mjeri da moemo rei da su klijenti koji su uestvovali u terapiji, za vrijeme odravanja ove studije, reprezentativni predstavnici svih ljudi na tretmanu. Najinteresantniji rezultat logistike regresije (daleko najvee razlike meu grupama su u pogledu zaposlenosti) moe biti trivijalan ako se uzme u obzir injenica da smo ispitanike kontaktirali kod njihovih kua. Naime, moglo se desiti da uzorkom zbog toga bude obuhvaeno manje zaposlenih. Iako su intervjueri dobili uputu da trae ispitanike navee ili vikendom, ne moemo iskljuiti tu mogunost.

Zakljuci
Profili simptoma i problema su znaajno razliiti izmeu dva uzorka; posebno treba istai da oni koji uestvuju u tretmanu imaju vii stepen izbjegavanja i imaju vie problema u funkcioniranju, iako ova posljednja razlika moe biti objanjena razlikom u samim simptomima. ini se da je glavna razlika izmeu dva uzorka ta da su osobe koje su na tretmanu ee zaposlene osobe.

Literatura
Foa, E. B., Cashman, L., Jaycox, L. i Perry, K. (1997). The validation of a self-report measure of posttraumatic stress disorder: The Posttraumatic Diagnostic Scale. Psychological Assessment, 9, (4), 445-451.

88

Istraivanja o odraslima: tretman

Program za zatitu mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini: intervencije i evaluacija

Trudy Mooren*, Rolf Kleber, Kaz de Jong, Jadranka Ruvi, ejla Kulenovi
*De Vonk, Centrum 45, Nizozemska Ova studija je zasnovana na opsenoj bazi podataka koja je nastala kao dio projekta zatite mentalnog zdravlja Medecins sans Frontieres i HealthNet International. Deset centara je pruilo razliite oblike psiholoke pomoi u opkoljenom Sarajevu, kao i u Zenici, Travniku i Vitezu tokom i nakon rata. Od poetka 1994., intenzivni sistem procjene i opaanja je biljeio podatke o klijentima, intervencijama i ishodima. Ova studija opisuje prvu fazu projekta, od 1994. do 1999. godine.

Teorijska osnova
U aprilu 1994., MSF Holandija (kojeg je zamijenio HealthNet International) je zapoelo veliki i opsean projekat zatite mentalnog zdravlja u Sarajevu. Nakon intenzivnog treninga lokalnih savjetovatelja i supervizora, prvi centri su poeli sa radom u jesen 1994. U Zenici i okolnim mjestima Centralne Bosne slian program zatite mentalnog zdravlja je obavljen u augustu 1996. godine. U to vrijeme je u projektu bilo deset savjetodavnih centara. Ciljevi ovog projekta zatite mentalnog zdravlja su bili: smanjiti broj problema mentalnog zdravlja izazvanih ratom kod ljudi u Bosni i Hercegovini, ili drugim rijeima: smanjiti koliinu psihopatologije izazvane ratom kroz pruanje zatite u okviru sistema primarne zdravstvene zatite i zapoljavanje lokalnih profesionalaca. Od poetka je postojao i jedan eksplicitni cilj: nastaviti intervencije, procjenu i opaanje i nakon zavretka rata. Uprkos velikom interesu za pitanje zatite mentalnog zdravlja, jako je malo detaljnih opisa konkretnih programa zatite mentalnog zdravlja u ratnim podrujima. Prije sofisticiranih istraivanja, vrijedno je napraviti analizu postojeih programa intervencije. Sve vie i vie se javlja potreba za opaanjem i evaluacijom podataka projekata koji su se odvijali u ratnim podrujima. Da li se ti podaci mogu koristiti za procjenu realizacije ciljeva projekata zatite mentalnog zdravlja? Ovaj izvjetaj daje empirijske podatke prikupljene kroz praenje klijenata i intervencija u MSF/HNI projektima zatite mentalnog zdravlja. Analizirani podaci su prikupljeni od poetka projekata 1994. do kraja proljea 1998. Ovaj izvjetaj se posebno fokusira na opisivanje klijenata i intervencija, na zdravlje ispitanika, te procese suoavanja sa traumatskim sjeanjima.

89

Hipoteze
Mnogi klijenti koji su posjeivali MSF/HNI savjetodavne centre izmeu 1994. i 1999. e imati ozbiljne probleme u suoavanju sa traumatskim stresorima i prateim reakcijama, te zdravstvene probleme. Zdravlje klijenata utvreno prilikom prijema u centre e se u prosjeku popraviti tokom vremena nakon rata. U periodu izmeu poetka i kraja intervencije doi e do smanjenja broja problema.

Metoda Uzorak
Gotovo dvadeset hiljada klijenata je posjetilo naa savjetovalita. Centre je posjetilo vie ena nego mukaraca. To je bio sluaj u svakom savjetovalitu. Openito, 59,4% klijenata su bile ene; 40,6% mukarci. U prosjeku klijentima je bilo 28,2 godine. Mnogi klijenti su imali izmeu 30 i 50 godina, ili su bili adolescenti (uzrast 13-18). Gubici i iskustvo nasilja su bili esti kod veine klijenata.

Glavni koriteni instrumenti

Prvi upitnik je sluio za procjenu demografskih i linih podataka o klijentu. etiri upitnika su bila posebno dizajnirana kako bi se opisali tipovi tretmana (npr. individualni tretman, grupni, tretman, kratkotrajna krizna intervencija i psihoedukacija). Koritena su jo i etiri psihometrijska instrumenta za procjenu centralnih karakteristika mentalnog zdravlja, suoavanja sa traumatskim stresom i propratnim reakcijama. U tu svrhu, klijenti su odgovarali na Upitnik za procjenu opeg zdravstvenog stanja (GHQ; Goldberg i Hillier, 1979) i Skalu utjecaja dogaaja (IES; Horowitz, Wilner i Alvarez, 1979). Ukupno je uestvovalo 3926, odnosno 2113 klijenata. Na kraju je koriten jo jedan upitnik za evaluaciju tretmana. Savjetovatelji su obino klijentima predstavljali instrumente tek nakon druge ili tree sesije. Podaci su potom uneseni u kompjuter. Psihometrijske instrumente su klijenti ispunjavali dva puta: na poetku i na kraju savjetodavnog rada.

Ostali detalji
Kao program zatite mentalnog zdravlja u zajednici projekat je usmjerio svoje aktivnosti na nekoliko nivoa: pojedinac, zajednica, rizine grupe. Oblici pomoi koje su pruali centri su bili mnogostruki. Oni su ili od psihoedukacije do kriznih intervencija i tretmana. Ugrubo, moe se razlikovati est tipova intervencija: 1. Psihoedukacijske sesije i psihosocijalne aktivnosti za rizine grupe (kolska djeca, izbjeglice, stariji itd.) su organizovane u sklopu centara kako bi se umanjio broj (post) traumatskih reakcija u veini populacije te podrali normalni procesi suoavanja. Oekivalo se da e kognitivni element pruanja informacija

90

Istraivanja o odraslima: tretman

o ratnim stresovima privui ljude da dou, izraze svoju zabrinutost, podijele svoja osjeanja i prue jedni drugima podrku. 2. Masovni mediji su koriteni za psihoedukaciju. Cilj je bio olakati poznavanje emotivnih problema uzrokovanih ratom. Radio Bosne i Hercegovine (BiH radio) je dozvolio sedmino emitovanje jednosatne emisije koju su vodili savjetovatelji MSF-a. Radio BiH se emitirao po cijeloj BiH (ukljuujui podruja na kojima su ivjeli bosanski Srbi i bosanski Hrvati). Radio programi su objanjavali pojavu traumatskog stresa, normalnost odgovora, razliite reakcije, princip samopomoi, pruanje podrke drugima i mogunosti za profesionalnu pomo. Kako bi se stimulisala znatielja i poveala mogunost direktne podrke, odlueno je da taj program ide uivo. Ispitivanje domainstava (Mercer i O'Malley, 1995.) je pokazalo da su radio i ljudi iz prakse najznaajniji izvor informacija. 3. Programi obuke su razvijeni sa ciljem prepoznavanja traumatskog stresa, simptoma i poremeaja, naina pomaganja i mogunosti upuivanja u adekvatne institucije. U ovim programima su uestvovale medicinske sestre u zdravstvenim centrima i bolnicama, profesionalci i specijalisti hitne pomoi i ljudi iz prakse. Pored ovog medicinskog osoblja, kroz program obuke su proli i policajci, vatrogasci, radnici iz sirotita i nastavnici. 4. Ovakve aktivnosti nisu bile ograniene samo na psihoedukacijske grupe. Socijalno izolirani, depresivni i stariji ljudi su bili podravani kroz osnovne socijalne i materijalne oblike pomoi, te kroz savjetovanje. Kako bi se osigurala dovoljna koliina podrke, prioritet u intervencijama je bio uspostavljanje socijalne mree. Direktna podrka je pruena kroz razliite aktivnosti onima koji su nedavno izgubili drage osobe, starijim osobama koje su bile same, itd. Ove aktivnosti su takoer pruale osjeaj zajednitva, suosjeanja i emotivne podrke ostalima u susjedstvu. 5. Neposredna pomo je bila na raspolaganju kroz centre za krizne intervencije. Ove intervencije su se sastojale od osnovnih elemenata kombinovanih sa emotivnom podrkom i izvjesnim psiholokim strukturiranjem dogaaja. Psihoedukacija je takoer mogla biti dio postupka. Krizne intervencije su trajale najvie tri sesije. Kada je pomo bila potrebna za dui vremenski period, pristupilo bi se formalnom postupku. 6. Tek nakon standardnog postupka, klijentima je ponueno savjetovanje za ogranieni vremenski period. Ova intervencija se zasnivala na principima kratkotrajne terapije fokusirane na traumu (Brom, Kleber i Defares, 1989; Foa, Hearst-Ikeda i Perry, 1995). Osnovne komponente tretmana su bile: psihoedukacija (ukljuujui lanove porodice), psiholoko strukturiranje iskustava, rad na kontroli, povezivanje linih iskustava sa emocijama, rad na integraciji i buduoj perspektivi, i tehnike samopomoi. Primjeri tehnika intervencije su: relaksacija, voena meditacija, komunikacija, sistematska desenzitizacija, promjene u ponaanju. Ponekad bi u postupak bili ukljueni i ljudi koji su okruivali klijenta kako bi se poveala mogunost za samopomo i bolje razumijevanje.

91

Ponuen je i individualni i grupni tretman. Preferiran je rad u grupi, posebno zbog sekundarnih pogodnosti kao to su pruanje uzajamne pomoi. Za tretman umjereno traumatiziranih osoba trebalo je otprilike 10-15 sesija. Period tretmana je bio kratak zbog niza razloga. Procijenjeno je da je broj ljudi kojima treba pomo veliki (Jalovi i Davids, 1993; Unicef, 1994). Dugotrajniji tretman bi smanjio broj onih koji bi mogli profitirati iz intervencije. Drugi razlog za ogranienje broja sesija je fokus intervencije: poremeaji vezani za ratna iskustva (kao to je PTSD). Dugotrajniji tretman se nije smatrao odgovarajuim (Marmar, Foy, Kagan i Pynoos, 1993). tavie, od osoblja se nije trailo da ue o fenomenu transfera i kontratransfera koji se razvija u dugoronoj, intenzivnoj psihoterapiji. Zbog slinih razloga u centrima se nisu izdavali recepti za lijekove, uprkos injenici da je obiaj koritenja i izdavanja sredstava za umirenje bio veoma rairen u Sarajevu. Sesije su uglavnom vodili terapeut i koterapeut. O klijentima se razgovaralo na timskim sastancima. Za tee sluajeve bila je omoguena pomo supervizora. Nakon svake sesije se vodila registracija klijenta. Na timskim sastancima se procjenjivalo kada je vrijeme za zavretak intervencije

Rezultati
U osnovi, postoje tri kategorije klijenata. Prva grupa klijenata su oni sa linim dosijeom (N=8826). Veina klijenata je ukljuena grupnu ili individualnu intervenciju (N=2928). Za gotovo sve od ovih klijenata, terapija ne traje due od tri mjeseca. Ukupno je registrovano 858 grupa (pri emu su grupe imale izmeu 2 i 28 klijenata; kasnije: izmeu 2 i 12 klijenata). Grupa klijenata koji su uestvovali samo u kratkotrajnoj/kriznoj intervenciji predstavlja drugu kategoriju klijenata (N=4331). Klijentima je u najveem broju sluajeva pruena kratka psihoedukacija. Klijent je obavijeten o savjetodavnim aktivnostima u centru, ili o psihikim tekoama kakve su stres, none more i kuda da idu u sluaju potrebe za psiholokom pomoi. U sluaju kratkotrajnog savjetovanja, klijenti su ee dolazili u centar (12,3%). U 20,4% sluajeva ovih kratkorotrajnih intervencija, postojala je potreba za akutnom kriznom intervencijom. Svi ljudi koji su pripadali jednoj od ove dvije kategorije su proli kroz savjetovalini rad. Osim toga, postoje i aktivnosti koje su voene od strane savjetovatelja, a koje mogu biti okarakterisane kao psihoedukacija (trea kategorija klijenata). Neki centri su imali relativno mnogo takvih grupa. Rezultati GHQ i IES su bili prikupljeni samo za klijente koji su proli kroz individualnu ili grupnu intervenciju. Dobiveni su vrlo visoki rezultati, posebno meu ljudima dobi 30 do 40 godina. tavie, ini se da se rezultati poveavaju iz godine u godinu (i u poslijeratnom periodu), umjesto da se smanjuju. Ovo moe ukazati na selekciju klijenata sa ozbiljnijim problemima u podruju mentalnog zdravlja, iako su savjetovatelji dali i druga objanjenja, npr. loi ivotni uslovi u BiH koji ne ostavljaju mogunost za pozitivni pogled u budunost. Razlike izmeu prvog i ponovljenog mjerenja su visoko znaajne iz godine uz godinu.

92

Istraivanja o odraslima: tretman

Diskusija/Zakljuci
Zatita mentalnog zdravlja u hitnim sluajevima je jo uvijek novo podruje. To je takoer i uzbudljivo podrue gdje se deavaju nove stvari i gdje esencijalna nauna, kao i klinika, pitanja igraju znaajnu ulogu. To nije intervencija koja se uvia na prvi pogled, ve postoje brojna znaajna pitanja vezana za njenu primjenu. Rezultati IES i GHQ u razliitim bosanskim uzorcima indiciraju ozbiljan stres i optereenje. Podaci MSF/HNI, iako bez i jedne kontrolne grupe, pruaju izvjestan dokaz pomoi koja je pruena ovom intervencijom. ini se da se efekti tretmana poveavaju iz godine u godinu. Teko je apsolutno dokazati da su intervencije djelovale. U idealnom sluaju trebala bi nam lista ekanja ili primjena placebo efekta. Meutim, nauno sofisticirane studije je veoma teko sprovesti u ratnim okolnostima. Bilo je mogue napraviti sistem opaanja (monitoring) koji je pruio adekvatne podatke. Lokalni strunjaci su se potrudili da organizuju ovaj sistem i bili su veoma motivirani. I, uprkos svim primjedbama koje se mogu dati (Da li je smanjenje broja problema uzrokovano socijalnom poeljnou? Je li to stvarna promjena?), dolo je do znaajnog smanjenja simptoma loe prilagodbe te zdravstvenih tekoa. Ova otkria su samo preliminarna. Statistike analize se nastavljaju. U isto vrijeme nastavlja se i opaanje (monitoring) u savjetodavnim centrima.

93

Psihosocijalna edukacija kao izabrani model za pruanje psihosocijalne pomoi i potpore u zajednici
Mirjana Novkovi
HealthNet International, Bosna i Hercegovina Iako ovaj prilog opisuje rad s djecom, pa bi stoga trebao biti prikazan u narednom poglavlju, uvrten je u ovaj svezak jer ilustrira jedan od pristupa prezentiranih u prethodnom prilogu.

Teorijska podloga
Jedna od specifinih karakteristika HealthNet Internacional slubi savjetovanja u zajednici (Health Net International Community Counselling Service; HNI CC) jeste obezbjeenje van-dohvatnih aktivnosti, kao npr. psihoedukacija u kolama, izbjeglikim kampovima, koju provodi multidisciplinarni tim (psihijatar, psiholog i medicinska sestra). Ovaj model razvijen je uz pomo eksperata iz Holandije; zasnovan je na prijeratnim iskustvima lokalnih strunjaka (programi prevencije mentalnog zdravlja u kolama) i novim otkriima u podruju traume. Tokom poslijeratnog perioda, pedagozi i nastavnici su naveli hiperaktivnost, manjak koncentracije, agresivno ponaanje, zloupotrebu alkohola i droga kao glavne probleme adolescenata. Poto nisu bili u mogunosti obezbijediti punu psihosocijalnu podrku svojim uenicima, obratili su se HNI CC. U sklopu psihoedukacije prezentirane teme su bile: Trauma i reakcije kod adolescenata; Proces komunikacije faktori rizika; Zloupotreba droga i alkohola.

Hipoteza
Ovaj model je efektivan za ranu detekciju emocionalnih ili bihevioralnih problema i za prevenciju tekih mentalnih poremeaja kod adolescenata. Ovaj model je jedan od najboljih naina da se dospije do potencijalnih klijenata (adolescenti pod rizikom).

Uzorak
593 adolescenta starosne dobi od 14 do 18, koji pohaaju srednju kolu u predgraima Sarajeva, tokom kolske godine 1999/2000.

Postupak
Psihoedukacioni model sadri 3 do 8 sesija. Prvi dio (3 sesije) fokusiraju se na rad u velikoj grupi. Prosjeni broj uesnika je 36 (jedan razred), trajanje svake sesije je 45 minuta. Teme su prezentirane uz upotrebu edukacionog materijala (lanci,

94

Istraivanja o odraslima: tretman

grafoskopi, itd.) Tokom drugog dijela, formiraju se 2 manje grupe, koje uestvuju u radionicama po njihovom izboru (12 do15 uesnika, 5 sesija, trajanje 90 minuta). Grupni rad i druge psiholoke tehnike (individualni rad, rad u parovima, tehnike relaksacije, itd.) se koriste za dalju elaboraciju tema. Radionice vode dva savjetovatelja. Na kraju psihoedukacijskih aktivnosti, uesnici ispune evaluacijsku formu, konstruisanu za procjenu zadovoljnost uesnika.

Rezultati
Otkria sugeriraju visoko zadovoljstvo uesnika na ovim psiho-edukacijskim aktivnostima. Ovaj model obezbjeuje efikasnost rane detekcije bihevioralnih ili problema u mentalnom zdravlju kod kolske djece. Neka djeca su nastavila sa individualnim ili grupnim tretmanom kod HNI Community Counselling. Nai programi prevencije zloupotrebe droga i alkohola, bi se trebali vie fokusirati na mlau populaciju (djeca u osnovnim kolama), jer nastavnici i pedagozi izvjetavaju o toj dobi kao poetnoj za zloupotrebu (posebice zloupotrebu alkohola).

95

Savjetodavni rad sa porodicama u zajednici i proces reintegracije

Sandra Kuki*, Momir mitran, Sanin ampara, Nermina Beirevi, eila Kulenovi-Latal, ejla Tuli, Aida Haimbegovi-Valenzuela, Minja Manduri-Bender
*SOS Kinderdorf, Sarajevo, Bosna i Hercegovina Projekat predstavlja dio CRS-ovog programa intervencije kojim se poboljava kvalitet ivota stanovnika BiH razliitim projektima kao to su rekonstrukcija, sakupljanje prihoda, agrikultura, projekti ishrane, mikro-finansiranje kao i inicijative zajednice i razvoj civilnog drutva. Ovaj projekat je finansiran od strane (BPRM).

Uvod
Radei svakodnevno sa ljudima koji su preivjeli ratne traume, nemogue je ne primijetiti da postojee institucije nemaju dovoljno kapaciteta da prue dovoljnu psihosocijalnu pomo svim onima kojima je, u ovoj zemlji, ona potrebna. Naa odluka je bila da implementiramo projekt zasnovan na principima pristupa intervencije u zajednici. Odluka je bazirana na ideji da kroz implementiranje savjetovanja u zajednici promoviramo zdravi razvoj fokusiranjem na klijente i njihovo socijalno okruenje. Iz toga slijedi da savjetovanje u zajednici mora posebnu panju posvetiti funkcioniranju porodice. Pristup orijentiran na porodicu pomae da se potrebe klijenta zadovolje na odgovarajui nain. Pristup intervencije u zajednici je koriten da bi se obradila pitanja povratnika i proces reintegracije u tranzicijskim zajednicama. Dva osnovna cilja koja inspiriraju nae napore su rekonstrukcija zajednice u cjelini, kao i rekonstrukcija socijalne mree, usmjerena ka jaanju zajednice koja je u krizi.

Hipoteza
Rad sa porodicama po principu savjetovanja u zajednici znaajno poboljava reintegraciju povratnika u zajednicu.

Metoda i uzorak
Metodologija rada nije prethodno koritena u drutvima kakva je i poslijeratna Bosna i Hercegovina. Ljudi iz zajednice, neprofesionalci, su bili obueni da pruaju psihosocijalnu podrku, te sada oni predstavljaju vezu izmeu onih kojima je potrebna psiholoka pomo i profesionalaca u zajednici koju takvu vrstu pomoi i pruaju. Ova studija predstavlja rad sa 1796 porodica u 10 zajednica u BiH. Od 1796 porodica u Bugojnu, Prozoru, Konjicu, Kaknju, Vareu, Ilijau, Ilidi, Hadiima, Busovai i Vogoi (ukupno 7053 korisnika), njih 504 su domicilne porodice, 833 su povratnici a njih 459 raseljene osobe. Ukupan uzorak je znaajno vei, ali kako je ovo kontinuirani projekat, mi smo odluili predstaviti samo dio koji je do sada analiziran.

96

Istraivanja o odraslima: tretman

Osnovni koriteni instrumenti

Posebno dizajnirana Baterija za procjenu porodice (Family assesment battery, FAB). Svaki FAB se sastojao od procjene porodinog profila, strukturiranog intervjua i upitnika o kvaliteti ivota. FAB je primjenjiv za svaki tip porodice, dok je strukturirani intervju posebno adaptiran i primijenjen sa domicilnim porodicama, povratnicima i raseljenim porodicama. Porodice bi prilikom prve posjete anketara popunile FAB. Baterija je bila adaptirana tako da odgovara obrazovnoj slici porodice, mentalitetu u regiji, kao i nivou svjesnosti o psihosocijalnim potrebama u situaciji gdje materijalne potrebe uope nisu zadovoljene. Nakon najmanje est mjeseci realizacije psihosocijalnh aktivnosti svaka porodica je ponovo procijenjena upitnikom kvaliteta ivota .

Rezultati
Slika 1: Kakva pomo se oekuje u zajednici
PSIHOSOCIALNA VAE DODATNO POMO OBRAZOVANJE 3% OSTALO 3% 4% MEDICINSKA NITA 4% ZEMLJORADNJA 6% PRAVNI SAVJETI 6% ZAPOSLJENJE 15% POMO 16%

OBRAZOVANJE 8% OBNOVA KUA 10% SOCIALNA POMO 13% FINANSIJSKA POMO 10%

Rezultati na upitniku kvalitete ivota

Openito uzevi, rezultati pokazuju da rad u zajednici sa porodicama poboljava reintegraciju povratnika u zajednice. Ovakvi rezultati su dobiveni na tri od etiri skale koje mjeri upitnik kvalitete ivota (ja; lino zadovoljstvo/ispunjenje; okolina), ali ne i na etvrtoj skali (odnosi). Sve zajednice su pokazale sveukupni napredak, ali je napredak u nekim zajednicama znaajno vii nego u drugim. Nekoliko elemenata se

97

mogu uzeti u razmatranje kao razlozi nedostatka poboljanja u nekim zajednicama. Kako je rad fokusiran na zajednice gdje je proces povratka u toku, postoji mnogo pitanja kao to su prosjena dob populacije, tenzije u regiji, intenzitet povratka, itd. Osim toga, nezadovoljene potrebe populacije u poslijeratnom periodu su ogromne. Mnogi ljudi razliitog nacionalnog i porodinog statusa, i bez obzira na njihov status u zajednici (povratnici, domicilni ili raseljeni), jo uvijek pate zbog nedostatka osnovne materijalne pomoi, ukljuujui sklonite i hranu. Za veinu njih je teko razmiljati o bilo kojoj drugoj vrsti pomoi koja bi im trebala kada njihove osnovne potrebe nisu zadovoljene. Slika 1 pokazuje kakvu vrstu pomoi oekuju klijenti. Ipak, ovaj projekat uspijeva poboljati kvalitet usluga u BiH. I klijenti i pomagai primaju psiholoku pomo. Vano je istai da i pomagai, kao i klijenti, pate zbog trauma izazvanih ratom. U zemlji gdje je svaki civil bio izloen traumatizaciji uzrokovanoj ratom, vano je pomoi lokalnim ljudima da rade na svom traumatskom iskustvu. Pomoi klijentima, ali i pomagaima, jeste jedan od postavljenih ciljeva. U poslijeratnoj situaciji, tokom ovog perioda tranzicije, institucije u zemlji nemaju dovoljno sredstava da zadovolje potrebe populacije. Ovaj pristup poboljava kvalitet osnovnih usluga. Postignute su dvije globalne koristi jedna je korist za pojedince, a druga za zajednicu. Korist za pojedince se odraava kroz identifikaciju psiholokih potreba i problema, te savjetodavni rad, odnosno rad na traumi, izolaciji i sl. Korist za zajednicu je vezan za poveanje lokalne inicijative: graenje mree lokalnih pomagaa, ostvarivanje veze izmeu institucija i korisnika, promocija programa u zajednici, poboljanje suradnje izmeu vladinih organizacija, nevladinih organizacija i pojedinaca, razvoj lokalne mree podrke za povratak koja e pruiti psihosocijalnu podrku povratnicima i ostalima u regiji. Odriva mrea psihosocijalne podrke u zajednicama BiH koje su unitene ratom jo nije postignuta. Ali pristup rada u zajednici moe biti jedan od vanih koraka na tom dugom putu.

98

Istraivanja o odraslima: tretman

Ratna tortura u BiH, psihike posljedice i pristup u rehabilitaciji

Sabina Popovi
Centar za rtve torture, Sarajevo

Teorijska osnova Definicija torture

Prema konvenciji UN-a izglasanoj 1948. god., a koju je gratificirao veliki broj zemalja 1984. god. tortura je definirana kao: in koji prouzrokovanjem fizikog i mentalnog bola ili patnje ima za cilj da rtva oda informaciju ili priznanje, in koji kanjava rtvu za neto to je rtva ili neka trea osoba uinila ili je osumnjiena da je uinila, in koji ima namjeru da osobu zastrai ili prisili na neto ili da muenjem rtve zastrai neku treu osobu, in torture iz razloga diskriminacije bilo koje vrste kada taj bol ili patnju zadaje osoba uz pristanak i saglasnost osoba koje su slubeno ovlatene. Prema Tokijskoj deklaraciji WMA definisala je torturu 1975. god. kao: Namjerno, sistematsko ili nemilosrdno zadavanje fizike i mentalne patnje od strane jedne ili vie osoba koje djeluju same ili po nareenju bilo kog autoriteta, ili iz bilo kog drugog razloga, da bi prisilile drugu osobu da da informacije ili priznanje.

Tortura u BiH
Masovna tortura u BiH je provoena u sklopu ratne strategije etnikog ienja teritorija i djeliminog genocida populacije druge etnike pripadnosti. Tortura se vrila u logorima i domovima ljudi. I u gradovima i selima su upotrebljavane identine metode torture to znai da je bila planirana, a poinitelji educirani.

Broj osoba koje su pretrpjele torturu

Prema podacima dokumentacionog centra Saveza Logoraa BiH na poetku rata zatoeno je oko 250.000 ljudi. Srpska vojska drala je 572 logora, HVO 39 logora, a Bonjaka strana 3 logora. U logorima je ubijeno 39.000 ljudi, a torturu je preivjelo oko 195.000. Najbrojnije rtve su bili Bonjaci koji su inili preko 85% ukupnog broja zatoenika. Zabiljeena su preko 32 naina zlostavljanja logoraa i 17 naina ubijanja.

99

CTV Sarajevo
Zbog potreba onih koji su pretrpjeli torturu, prisutnosti problema uzrokovanih torturom, ali i potrebe za prevencijom, u aprilu 1997. godine, uz profesionalnu pomo od IRCT Kopenhagen (Internacionalni rehabilitacioni savjet za rtve torture), osnovan je CTV (Center for Torture Victims) u Sarajevu kojeg finansira Evropska komisija. Do sada se u CTV javilo oko 600 klijenata koji su preivjeli torturu.

Posljedice torture
Tortura ostavlja psiholoke, fizike i socijalne posljedice na preivjelog. Psiholoke posljedice irokog su dijapazona: od osjeanja stida i krivnje, snienog samopouzdanja, samopotovanja, nonih mora, tekoa u koncentraciji, oslabljene memorije, anksioznosti, depresije, somatizacije, do simptoma PTSD, te komplicirane forme PTSD (Complex PTSD Post-torture sindrom) gdje se javljaju i trajne promjene linosti. Promjene linosti su i krajnji cilj torture, da se osobi utisne u memoriju da je unitena i da nikada vie nakon torture nee biti ista osoba. Socijalne posljedice proizlaze iz prethodno navedenih oteenja, a obuhvataju nesigurnost, povlaenje, nesnalaenje u okruenju, oteeno funkcioniranje u partnerskom odnosu, u porodici, kao i prema djeci, te radnu nefunkcionalnost.

Cilj
Cilj ovog istraivanja je da se provede socio-demografska i psiholoka analiza klijenata koji dolaze u CVT kako bi se bolje razumjele posljedice torture koja predstavlja namjerno nanoenje fizike i psihike patnje individui.

Metoda
U CTV-u je uspostavljen istraivaki program specifian za ovu populaciju. U nastavku e biti predoen pregled nekih socio-demografskih karakteristika, prisustvo psiholokopsihijatrijskih posljedica torture, kao i rezultati tretmana (klinika evaluacija).

Socio-demografska i anamnestika analiza Uzorak

U ispitivanju socio-demografskih karakteristika preivjelih torture obraeno je 179 klijenata rtava torture.

Instrumentarij
Koriten je Identifikacioni list i Opi upitnik za ispitivanje socio-demografskih karakteristika klijenata. Oba instrumenta dizajnirana su u skladu sa specifinostima rada sa ovom grupom klijenata u Centru za rtve torture. Oba instrumenta se primjenjuju prilikom prve posjete klijenata Centru.

100

Istraivanja o odraslima: tretman

Rezultati
Prema podacima dobivenim na osnovu navedenih upitnika, od ukupno 179 ispitanih klijenata: 169 klijenata ili 94,4% bilo je zatoeno u logorima; Svega 10 klijenata ili 5,6% je izbjeglo maltretiranja; 171 klijent ili 95,5% pod prisilom je napustilo dom; Svega 8 ili 4,5% klijenata je napustilo dom dobrovoljno. u svoj dom se vratilo 14 ili 8% klijenata; 165 klijenata ili 92% su i dalje beskunici u privremenim smjetajima, oekujui deloaciju uz razne pravnoadministrativne probleme.

etiri godine nakon rata:

Uestalost torture: 125 klijenata ili 74% su bili izloeni torturi vrlo esto; 27 ili 16% klijenata je rjee bilo izloeno torturi; 6 ili 3,6% klijenata je rijetko bilo izloeno torturi. Kod 119 ili 70,4% klijenata je utvreno je vrlo jako oteenje zdravlja; 37 ili 21,9% klijenata ima znaajano narueno zdravlje. 120 ili 71% klijenata ima vrlo jake negativne posljedice u smislu gubitka ekonomskog statusa; 36 ili 21% klijenata ima znaajne negativne posljedice u smislu gubitka ekonomskog statusa.

Negativni efekti torture na zdravlje:

Gubitak ekonomskog statusa zbog torture:

Smanjenje radne sposobnosti: 109 ili 64% klijenata ima znaajno snienu radnu sposobnost zbog torture. Kod 82 ili 48,5% klijenata narueni su porodini odnosi; 40 ili 23,7% klijenata ima znaajno izraene probleme vezane za porodicu i brak. Negativni efekti torture na porodicu i brak:

Broj nezaposlenih kod osoba koje su bile izloene torturi porastao je sa 7,1% prije rata na 46,7% nakon rata. Imovno stanje klijenata: 102 ili 60,3% klijenata su krajnje slabog imovnog stanja za razliku od predratnog kada je taj procenat iznosio 1,8%; 54 ili 31,9% klijenata su slabog imovnog stanja.

101

Gore navedeni rezultati ukazuju na injenicu da ukupno 92% klijenata nema elementarne uslove za ivot, da su ovisni o humanitarnoj i materijalnoj pomoi, bolesni i nesposobni da samostalno ive i rade.

Psiholoka analiza Uzorak

Psiholoke posljedice su procijenjene na uzorku od 51 klijenta rtve torture.

Instrumentarij
Koristen je upitnik SCL 90-R autora Leonarda R. Derogatisa iz 1977. godine. Ovaj upitnik mjeri nivo prisutnosti psihopatolokih simptoma izraen na devet subskala: opsesivno-kompulsivni simptomi, anksioznost, interpersonalna senzitivnost, depresija, fobina anksioznost, somatizacija, psihoticizam, hostilnost i paranoidnost. Upitnik je primijenjivan na uzorku dva puta. Prvi put neposredno prije ukljuivanja klijenta u psihijatrijski tretman, a drugi put nakon 6 mjeseci provedenih u tretmanu.

Rezultati
Na svih devet subskala su utvrene poviene vrijednosti prisustva simptoma u odnosu na utvrene norme. Redoslijed izraenosti psihopatolokih simptoma je slijedei: Depresija Somatizacija Anksioznost Opsesivno kompulzivni simptomi Interpersonalna senzitivnost Psihocitizam Fobina anksioznost

Najnii nivo simptoma ja naen na subskalama hostilnosti i paranoidnih ideja. Nakon est mjeseci tretmana, simptomi su neto reducirani to implicira potrebu dugotrajnijeg lijeenja kod ove vrste klijenata.

Diskusija
Dobiveni rezultati sugeriraju da su kod preivjelih rtava torture prisutne negativne psihosocijalne posljedice, ali i da tretman moe pomoi u rehabilitaciji i lakem izlaenju na kraj sa traumatskim iskustvima i sadanjim psiholokim i egzistencijalnim potekoama. Iz tog razloga navest emo neke karakteristike terapijskog pristupa koji se koristi u Centru za rtve torture Sarajevo, kao i rei neto o nekim oteavajuim okolnostima procesa rehabilitacije osoba koje su bile izloene torturi.

102

Istraivanja o odraslima: tretman

Terapijski pristup:
Multidisciplinaran; Psihoterapijski tretman; Opi medicinski tretman; Fizioterapijski tretman; Pregledi i tretman drugih specijalnosti; Medikacija.

Psihoterapijski tretman je zasnovan na poticanju verbalizacije traumatskih sadraja u atmosferi podrke i uz upotrebu pozitivnog kontratransfera u psihoterapijskoj relaciji. Cilj je postii hronoloki redoslijed u verbalizaciji dogaaja i iskustava traume i torture uz prepoznavanje prateih emocija. Integracija kognitivnog i emocionalnog pomae da se trauma elaborira, da postepeno postane stvar prolosti. Tako se psihika energija linosti preivjelog oslobaa za bolje funkcioniranje u realitetu.

Oteavajue okolnosti u procesu rehabilitacije:

Loe socioekonomsko stanje klijenata oteava proces rehabilitacije. Treba raditi na pravnom reguliranju statusa ove populacije iz koga bi proizala i prava moralne, medicinskopsihijatrijske rehabilitacije i finansijske kompenzacije. To bi preivjelom torture dalo socijalnu sigurnost i pomoglo u cjelokupnom procesu lijeenja. Uzroci retraumatizacije u sadanjem vremenu su deloacije iz stanova, reaktiviranje straha kod vraanja u biva prebivalita, pogotovo ako nije rijeeno pitanje stanovanja i zaposlenja. Klijenti koji su preivjeli torturu, a koji su evidentirani kao svjedoci za Meunarodni sud u Hagu su izloeni retraumatizaciji zbog ponovnog proivljavanja traumatskih iskustava i nepostojanja mjera zatite i sigurnosti za ove ljude. Kod ove veoma ranjive populacije, koja je ujedno i jedna od najvie oteenih grupa u ovom ratu, prisutni su procesi transgeneracijskog prenoenja traume. Adekvatno postraumatsko okruenje i podrka umanjili bi posljedice tog procesa o emu bi drutvo trebalo povesti rauna.

103

Psiholoki aspekti amputacije

Andreja Lipnievi Radi
Struna zanatska kola, Zenica

Uvod
Preduslov razumijevanja psiholokih aspekata amputacije je uvid u fizike probleme sa kojima se susreu amputirci. Tretman svih amputiraca poinje hirurkom intervencijom i postoperativnom njegom. Period postoperativne i protetike brige i oporavka varira u svom trajanju od osobe do osobe, ali obino zavrava za 23 mjeseca. U prosjeku, potrebno je da proe 6 mjeseci od asa kada je ekstremitet izgubljen do momenta kad je pojedinac spreman da rutinski nosi protezu. Nauivi da nosi svoju prvu protezu (ruku ili nogu) pacijent je uinio prvi korak u tretmanu svog stanja. Ali i dalje ostaje primarni hronini medicinski problem: odravanje i nastavljanje usklaenosti vlastitog fiziolokog stanja (tjelesne teine, jaine i tonusa miia, stanje koe itd.) i proteze koju nosi. Znai da je potrebno povremeno modificirati protezu ili je mijenjati zbog dotrajalosti. Koliina fizike energije koja se troi u vrenju tipinih radnji i pokreta kod amputiraca znatno je vea u poreenju sa energijom koju utroe zdrave osobe. Kontinuirano troenje energije, snage i brzo zamaranje utiu na smanjivanje motivacije pojedinca za ueem u aktivnostima koje ine dio rehabilitacionog procesa. Amputirani mora posveivati neprekidnu panju aktivaciji, kontroli i upotrebi proteze. Ova pojaana panja je posebni psiholoki zahtjev za pacijente. Iskustvo pokazuje da miljenje koje je imao amputirac prije prihvata proteze i vjebi direktno utie na prihvatanje proteze, njeno koritenje i efikasnost. To znai da kod pacijenta treba najprije razviti predispozicije za prihvatanje svrhe i funkcije proteze, a zatim mu pruiti pomagalo. Na planu savjetodavnih odnosa bitne su i korisne ohrabrujue i objanjavajue sugestije o problemima realnog ivota sa kojima se individua susree. Konstruktivna uloga ostvaruje se kao posljedica poznavanja pacijenta i odnosi se na psiholoku orijentaciju pacijenta. Koncepcija sigurnosti pacijenta ukljuuje prihvatanje samog sebe kao sposobnost posmatranja amputacije bez samosaaljevanja, pretjerivanja ili poricanja i bez pribjegavanja neadaptivnim sredstvima za ouvanje samopotovanja. To podrazumijeva i suoavanje sa realnou ili sposobnost ocjenjivanja situacije onakve kakva jeste. Stjecanje sigurnosti kod njih izaziva kao posljedicu tenju za nezavisnou.

104

Istraivanja o odraslima: tretman

Neke nauene lekcije

Problem rehabilitacije podrazumijeva to da pacijent mora inkorporirati izvjesna ogranienja u obrazac svog ivota tako da najmanje ometaju ostale, ivotno vane aktivnosti. Kako to postii? Pacijentu se pokuava objasniti da sa protezom ne hoda kao da ima noge, ali sigurno bolje nego kada koristi take; proteza ne izgleda kao prirodni ekstremitet, ali u dobroj mjeri moe zadovoljiti estetski izgled. U rehabilitaciji je trebalo uvoditi substitutivne vrijednosti i ivotne ciljeve na mjesto onih koji su postojali prije amputacije, (kad je prihvaena substitutivna vrijednost, ili cilj, eliminisan je i faktor razvoja frustracije ili konflikta). Koncentracija je takoer vaan faktor rehabilitacije. Kontinuirano ispoljavanje odgovarajue brige, panje, hrabrenja i potovanja korisno je za ublaavanje neugodnih emocija koje pacijent doivljava u skladu sa njegovim vlastitim sistemom vrijednosti. U naoj praksi takoer su registrirani i neki rijetki procesi koji vode ka abnormalnim ili ''normalnim'' ponaanjima ili osjeanjima. U prvom sluaju prisutni su sljedei fenomeni: izbjegavanje ili matanje, bezuspjeno potiskivanje sa tekim naknadnim posljedicama, samoobmana, disocijacija, ograniavanje misli na konkretna prilagoavanja, nekontrolisana impulsivnost. Adaptivnim odgovorima vode: adekvatno suoavanje (provjeravanje stvarnosti), uspjeno potiskivanje (potpuno iskljuenje neeljenih misli i impulsa), sagledavanje sebe ili samouvianje, integracija koja podrazumijeva progresivnu organizaciju kao i toleranciju frustracije i autonomiju koja odgovara godinama i iskustvu. Vano je napomenuti da kod amputiraca kao grupe ne postoji direktna korelacija obima fizikog gubitka i njegovih psihikih tegoba. Ove tegobe zavise od linih atributa pojedinaca, a ne o tipu i obimu amputacije. U vezi sa ovom tvrdnjom moemo kategorisati dva oblika ponaanja amputiraca:

Ponaanje povezano sa pozitivnom slikom o sebi, a ono podrazumijeva:

sigurno i samopouzdano ponaanje stabilnu motivaciju drutvenost neispoljavanje hostilnosti pozitivan stav po pitanju prihvatanja proteze.

Ponaanje povezano sa negativnom slikom o sebi, a ono podrazumijeva:

hostilnost zavisnost bojaljivost povrno samopouzdanje

105

nestabilnu motivaciju kompulsivnost.

Iskustva u radu sa pacijentima dobi izmeu 20 i 30 godina pokazuju da su najee prve psihike reakcije prilikom ranjavanja i amputacije: suicidne misli ok apatija potitenost povlaenje u sebe anksioznost izbjegavanje drutva ispoljavanje hostilnosti.

Ove emocije dominiraju do trenutka kada pacijent primi prvu, kolsku protezu. Ti prvi koraci daju im fiziku sigurnost, elju i potrebu za druenjem, izvjesnu dozu samopouzdanja. Javlja se potreba za novom procjenom i psihikom reorganizacijom line ivotne situacije. Konana ili stalna proteza podrazumijeva cijelu lepezu emocija, od ravnodunosti do ogromnog optimizma, to zavisi od osobina pojedinca. Sada ve uhodanim koracima pojedinac kree u novu neizvjesnost, u novu borbu - to je borba za profesionalnu perspektivu. Starosna dob pacijenta dobar je primjer da se ukae na razliitost psihikih reakcija amputiraca. Djeca do petnaest godina su najee uplaena, nisu dovoljno svjesna ta im se zapravo desilo, stidljiva su, malo govore, bespomona su, usmjerena na roditelje i doktora od koga oekuju pomo. U isto vrijeme lieni su jedne ogromne brige, a to je strah da su nekome finansijski, fiziki i emocionalni teret. Njihova bezazlenost i neznanje idu do te mjere da postave i pitanje: ''Mama, hoe li mi narasti nova noga?'' Prvi i najei ok doivjet e u fazi adolescencije kada nastupa i kriza identiteta i svi problemi koji prate taj period. U tim godinama kada se po prvi put suoavaju sa emocionalnim problemima i zadovoljavanjem fizikih potreba neophodan je intenzivan rad sa psihologom u vidu grupne i individualne terapije. Mnogi u ovim godinama poinju izbjegavati drutvo, osamljuju se, nemaju samopouzdanje niti ikakve motivacije. U populaciji pacijenata izmeu 20 i 30 godina dominiraju sljedee emocije: impulsivnost rezignacija potitenost apatija samosaaljenje
Istraivanja o odraslima: tretman

106

stid gnjev agresija ogorenost strah da u budunosti ne postanu fiziki, finansijski i emocionalni teret za okolinu neizvjesnost profesionalne perspektive.

Efekti terapije kod ove populacije zavise od niza inilaca, linog znaenja gubitka dijela tijela, strukture vrijednosti, emocionalnog i intelektualnog kapaciteta. Pacijenti iznad 35 godina kao i oni koji dugi niz godina nose protezu ispoljavaju izrazito razliite reakcije od prethodno opisanih grupa. Oni su i dalje zadrali normalne emotivne interpersonalne relacije, imaju stabilnu motivaciju, sigurno i samopouzdano ponaanje, motivaciju za druenje, ne ispoljavaju hostilnost. Oni su jako korisni za grupni rad jer kao lanovi grupe predstavljaju dobar primjer onih koji su se uspjeli dobro adptirati na situaciju. Statistiki podaci u naoj radionici daju sljedei pregled dominirajuih afekata: anksioznost impulsivnost depresija hipohondrijaza opsesivno kompulsivne neurotske tendencije hipersenzitivnost paranoidne i fobine neurotske tendencije intenzivan strah od smrti i boli (bol vezana za reamputaciju i ponovno preivljavanje doivljene traume) izbjegavanje prisjeanja.

Na tjelesnom planu: fantomski osjeaj i bolovi prekomjerno znojenje lo san, none more i komarni snovi glavobolje, nesvjestice i vrtoglavice bolovi u kimi kao posljedica preoptereenosti druge, zdrave noge ili neadekvatnosti proteze bolovi u drugoj, zdravoj nozi trnjenje ekstremiteta kardiovaskularne smetnje kone infekcije psorijaza.

Na kognitivnom planu:

107

prisilne misli i sjeanja na doivljenu traumu potiskivanje poremeaj koncentracije oteano logiko rasuivanje. povlaenje i osamljivanje destruktivno ponaanje dezorganizovano ponaanje poremeeni odnosi sa familijom.

Na interpersonalnom planu:

U dosta sluajeva subjektivna percepcija ima vei utjecaj na rehabilitacioni proces i njegove rezultate nego fiziki obim invalidnosti.

Zakljuak
Osnovni cilj savjeta i terapije je razumijevanje, prihvatanje samog sebe do stepena koji mu omoguava da preduzme pozitivne korake u svjetlu svoje nove orijentacije.

108

Istraivanja o odraslima: tretman

Pet godina terenskog rada u selima istone Slavonije, sjeverne Bosne i Vojvodine
Lekcije koje su pomogle da se postavi dugoroni interdisciplinarni model kompleksne rehabilitacije: kombinacija rada na psihikoj traumi, nenasilnom rjeavanju konflikta i razvoju zajednice.

Charles Tauber
Koalicija za rad na psihotraumi i miru, Hrvatska

Teorijska osnova
Ljudi poput prof. Emeritus Adam Curle sa Univerziteta u Bradfordu u Velikoj Britaniji, i prof. Annemiek Richters, trenutno na Univerzitetu Leiden u Holandiji, su mnogo pisali o odnosima izmeu psihotraumatizacije, nenasilnog rjeavanja sukoba i (re)integracije zajednica pogoenih konfliktom. Oni vjeruju da trauma predstavlja prepreku socijalnom i ekonomskom razvoju, te pomirenju i integraciji. Naalost, malo je podataka koje bi podrale ovaj stav. Projekat o kojem se govori je zapoeo poetkom 1996. godine, nakon jedne opsene procjene. Najprije se pokuao provesti trening sa profesionalcima i neprofesionalcima kako bi se prikazali modaliteti tretmana bazirani na klasinim metodama. Iskustvo je brzo pokazalo da su potrebne vee adaptacije u metodologiji i sadraju kako bi se udovoljilo potrebama situacije u kojoj smo radili. Tako je nastao u model kompleksne rehabilitacije u post-konfliktnoj zajednici. Ovaj model ukljuuje rad na razliitim nivoima, ukljuujui pojedince, porodicu, grupu, zajednicu i drutvo. tavie, on koordinirano ukljuuje dugoroni, intenzivni, interdisciplinarni pristup, te rad na interpersonalnoj i grupnoj komunikaciji, psihotraumi, nenasilnom rjeavanju sukoba, pravnim dilemama, razvoju zajednice, razvoju samoinicijative i razvoju neovisnog naina miljenja.

Hipoteza
U skladu sa radom Curlea i Richtersa, hipoteza ovog rada je bila da pristup intrakonfliktnim i post-konfliktnim zajednicama u kojem se kombinira rad na psihotraumi sa tehnikama nenasilnog rjeavanja sukoba prua bolje rezultate nego bilo koja od tih tehnika samostalno.

Uzorak
Radilo se direktno sa klijentima u oko 30 sela u Istonoj Slavoniji i Baranji, Brkom, ostacima Posavine i u Vojvodini. Grupe i pojedinci sa kojima smo radili su bili razliiti. Uzorak je primarno obuhvatio odrasle osobe oba spola, iako je bilo i nekoliko grupa mlaih osoba. Izbjeglice, raseljena lica i starosjedioci su svi uestvovali u radu grupa, kao i osobe iz svih etnikih grupa koje ive u toj regiji. Profesionalci i neprofesionalci su radili sa oko 15 grupa, dok se sa oko 20 klijenata iz svih navedenih grupa radilo individualno u savjetovalitima.

109

Voditelji grupa su pravile izvjetaje o aktivnostima grupe. Veina aktivnosti je obavljena poevi od januara 1996., iako je anketiranje, tj. procjenjivanje napravljeno 1995., odnosno u tadanjim poslijeratnim uslovima.

Postupak
Sela su posjeivana sedmino, u trajanju od oko 3 sata. Grupne sesije su se odvijale na razliitim lokacijama ukljuujui kue, zgrade opina, pa ak i kafie. Sesije su sastojale od tri dijela: uvodni dio (u kojem su uesnici razgovarali o problemima koji su im, za vrijeme odravanja sesije, bili vani), klasini trening i uvjebavanja vjetina. Sesije su ukljuivale iroki niz tehnika, ukljuujui diskusiju i standardnu grupnu terapiju. Individualne sesije su bile prilagoene potrebama klijenata. Tematika sesija je bila veoma fleksibilna. Iako je plan programa u cjelini realiziran, red tema o kojima se razgovaralo, te nain na koji se svaka tema obraivala je ovisio o individualnim okolnostima grupe u trenutku kada se odravala sesija. Variranja su bila prilagoena promjenjivim politikim i fizikim uslovima.

Rezultati
Pronaeno je da mnoge zajednice jednostavno nisu spremne za edukaciju niti za koritenje terapijskih tehnika te su morale biti uinjene i dodatne pripreme. Ipak, rad na komunikaciji i posveivanje panje vjetinama demokratizacije (organizacija, metode kontaktiranja lokalnih i meunarodnih zvaninika), problemi povratka, ljudska prava, pa ak i ekonomska situacija su predstavljali vaan uvod u stvarni rad na psihotraumi. Rad na psihotraumi je dao znaajan doprinos ovim ostalim podrujima, kao i radu na procesu pomirenja. tavie, pronaeno je da su izgradnja povjerenja i navikavanje na koncept grupe i druge projektne aktivnosti igrali veoma vanu ulogu. Ovo je bilo uspjeno ostvareno u gotovo svakoj grupi. Meutim, vano je zabiljeiti da je u mnogo sluajeva taj proces uspostavljanja povjerenja i navikavanja trajao i do godinu dana. Vana pitanja o kojima se razgovaralo ukljuivala su: gubitak, iskustva zlostavljanja (vien u oko 10-15% populacije), poricanje (koje je bilo veoma esto: da barem imam posao i/ili da barem vratim kuu sve bi bilo uredu, blokirano aljenje, nemogunost/neiskustvo/nepostojanje dozvole da se izraze osjeanja, rezidualne efekte prethodne traumatizacije (i direktni i transgeneracijski), probleme identiteta (gotovo univerzalni meu ljudima sa kojima smo radili), mehanizme suoavanja (pronali smo mnogo neadaptivnih i/ili neefikasnih mehanizama suoavanja kako u intra-konfliktnim tako i u post-konfliktnim periodima), probleme ovisnosti (koji su bili znaajni u velikom broju mukaraca i ena), porodino nasilje, samoubistvo, probleme sa fizikim zdravljem (primjetni problemi u cirkulaciji, endokrini problemi, generalno loe fiziko zdravlje, pa ak i rak), stavove prema samoinicijativi i prema samopouzdanju (pozitivni stavovi u ovome su nedostajali kod veine ljudi sa kojima smo radili), a radilo se i na brojnim nepsiholokim pitanjima pomenutim ranije.

110

Istraivanja o odraslima: tretman

Diskusija / Zakljuci
Potreban je intenzivniji pristup kako bi se mogle zadovoljiti iroke i raznovrsne potrebe post-konfliktnih zajednica. Aktivnosti se trebaju odravati u zajednicama cijelo vrijeme, te moraju biti multisdisciplinarne. Rad na psihotraumi, iako veoma znaajan u post-konfliktnim zajednicama, i openito slabo prihvaen, treba biti kombinovan sa radom na drugim podrujima ukljuujui vjetine komunikacije, nenasilno rjeavanje sukoba, vjetine neovisnog razmiljanja, vjetine razvijanja samoinicijative i samopotovanja, vjetine i znanja potrebne za dobro planiranje i organiziranje, pa ak i znanja i vjetine ekonomisanja, te znanje i vjetine samoupravljanja kako bi se osigurao integrativan pristup procesu rehabilitacije i pomirenja. Rad na pomirenju, rehabilitaciji i (re)integraciji predstavlja veoma spor proces. On se najprije treba obavljati u svakoj etnikoj grupi zasebno, da bi se kasnije grupe kombinirale i to onda kada su spremne jedna za drugu. To je proces koji se ne moe pourivati. Sve strane koje uestvuju u ovom procesu moraju prepoznati ovaj princip. Kako bi bio sasvim efikasan, ovaj rad mora biti interdisciplinaran, te se mora odrati u koaliciji organizacija koje rade na razliitim podrujima, a imaju posebna znanja i specijalizacije iz oblasti koje se tiu post-konfliktnih zajednica. Stoga ove aktivnosti moraju biti visoko koordinirane. Model kompleksne rehabilitacije, koji je nastao kao rezultat ovih aktivnosti, ima vane implikacije na uspjenu odrivost projekta reintegracije, kao i na cjelokupnu demokratizaciju zajednica koje su u njemu uestvovale. Kompleksna rehabilitacija je dovoljno sveobuhvatna i fleksibilna da se moe primijeniti na niz razliitih situacija. Na je osjeaj da se veliki broj daljih istraivanja mora baviti pojedinanim pitanjima koje smo ovdje razmatrali, te integrativnim modelima kakva je kompleksna rehabilitacija. tavie, vano je da donatori i meunarodne vladine organizacije znaju da je ovaj rad potreban. Iako smatramo da e iz ovog rada (prostupa) proizai bolja budunost, ipak shvaamo da e se rehabilitacija, povratak i (re)integracija desiti samo ako se ouva ili pobolja sadanji trenutak, tj. trenutna situacija.

111

Psiholoka pomo pomagaima

JEDAN MODEL INTERVENISANJA NAKON BOMARDOVANJA

Jelena Srna i Irena Radic

Odelenje za psihologiju, Filozofski fakultet u Beogradu, Srbija i Crna gora

Uvod
Poslednja dekada ovoga veka u Jugoslaviji, obeleena je intenzivnim drutvenim previranjima, drutvenim slomom i brojnim ratnim konfliktima, koji su rezultirali u ljudskoj tragediji velikih razmera, ije se posledice jo uvek ne mogu realno sagledati. Sve ove godine, pomagai razliitih profesija, brinuli su o stotinama hiljada izbeglica i drugih, na razliite naine, ratom ugroenih ljudi. Poznato je da pomagae sama priroda njihovog posla izlae riziku od hroninog stresa, sekundarne traumatizacije i sindroma sagorevanja (Danieli, 1996; Dyregrov,1996; Mitchel i Dyregrov, 1993; Petrovi, 1997a, 1997b) Svoj humani posao pomagai su nastavili i tokom dvoipomesenog NATO bombardovanja Jugoslavije, a njihova ugroenost od stresnih reakcija, sa profesionalnog prerasla je i na lini plan. Istraivanje koje emo prikazati, deo je jednodnevnog intenzivnog preventivnointerventno-edukativnog programa "POMO POMAGAIMA", koji su autori (Jelena Srna i Vesna Petrovi) realizovali 1999. godine u Srbiji, tokom est meseci od prestanka NATO bombarovanja, uz podrku Crvenog krsta Srbije i Jugoslavije i Meunarodne Federacije drutava Crvenog krsta i Crvenog polumeseca (IFRC).

Prikaz programa
Kroz program je prolo: 267 pomagaa: (sekretara i saradnika optinskih organizacija Crvenog krsta u Srbiji), sa ciljem da se kod njih proradi aktuelno iskustvo bombardovanja, desetogodinje iskustvo ivljenja u uslovima raspada drutvenog sistema, osiromaenja, ratova u okruenju, izbeglitva (dakle, akutni, hronini i kumulativni stres) i prevenira pojava primarne i sekundarne ratne traumatizovanosti i sindroma izgaranja. 156 "nepomagaa" (100 studenata psihologije sa Filozofskog fakulteta u Beogradu i 56 nastavnika i saradnika jedne beogradske osnovne kole) sa dodatnim ciljem da se obue u pruanju urgentne psiholoke pomoi u ratnim okolnostima (Srna,1997).

Program se sastojao iz: Troasovnog RADA U GRUPI, kada se (najpre individualno, a zatim i grupno) proraivao i razmenjivao stresni materijal.
Istraivanja o odraslima: tretman

112

Poluasovne RADIONICE sa: vebama za relaksiranje, sticanje poverenja, primanja i pruanja podrke. Jednoasovnog TRENINGA SAMOPOMOI (kroz grupnu diskusiju o nainima preveniranja i intervenisanja kod sindroma izgaranja). Poluasovnog REZIMIRANJA I EVALUIRANJA PROGRAMA.

Stresni materijal je u grupi najpre individualno proraivan (pre nego to je grupno razmenjivan) uz pomo specijalno konstruisanog upitnika RM1 kojim smo istovremeno prikupili i podatke za istraivanje intenziteta i kvaliteta stresora, psiholokih reakcija na stres i naina prevladavanja. Upitnik RM2 odnosio se na evaluaciju programa "POMO POMAGAIMA". Podaci iz oba upitnika podvrgnuti su kvantitativnoj i kvalitativnoj analizi sa ciljem da ponudimo odgovore na sledea pitanja: Kolika je praktina vrednost programa POMO POMAGAIMA? Da li pomagai psiholoki specifino doivljavaju ratni stres (u odnosu na studente i nastavnike)?

Evaluacija programa
90% korisnika od programa je dobilo umereno i mnogo Dobit od programa je vea od oekivanja i u korelaciji je sa njihovim oekivanjima - r = 0,61 (p=0.01) Program su bolje i prilenije ocenili pomagai Za sve uesnike programa najkorisniji je bio rad u grupi Pomagaima je samopomo bila korisnija od radionice, a nepomagaima obrnuto

Za sve uesnike program je bio kratak, iako intenzivan. Predlagali su: da se produi, da traje u kontinuitetu, da obuhvati vie korisnika (obavezno i rukovodioce), da grupe budu manje sa vie voditelja i vie akcija i interakcija samih uesnika.

Istraivanje: Pomagai i ratni stres (Radi, 2000) Ciljevi istraivanja

Da ponudi odgovor na pitanja: Kako su korisnici programa doiveli bombardovanje? (stresori - reakcije na stres mehanizmi prevladavanja) Da li postoje razlike u doivljaju pomagaa (sekretari i saradnici CK) i nepomagaa (studenti i nastavnici)?

113

Varijable
Zavisne: stresori, reakcije na stres (grupisane u etiri kategorije: telesne, oseajne, kognitivne, ponaajne) i naini prevladavanja (grupisani u pet kategorija: kognicijazajednitvo-akcija-relaksacija-beg). Nezavisne: profesija, sta, pol, uzrast, datum rada.

Uzorak
N = 423, EG = 267 (sekretari i saradnici CK) + KG = 156 (studenti IV g psihologije i nastavnici beogradske osnovne kole)

Izbor iz rezultata
1. Stresori Tabela 1. Rangirani stresori s obzirom na intenzitet stresa za pomagae i nepomagae Rang 1 2 3 Svi zajedno Pogibije ljudi Fijuk i tresak projektila Nestanak struje/vode % 37 17 11 Pomagai Pogibije ljudi Briga za druge Huk aviona % 39 16 15 Nepomagai Pogibije Fijuk i tresak projektila Nestanak struje/vode % 34 25 17

Pogibije ljudi su najintenzivnije doivljeni stresor u obe grupe ispitanika Briga za druge je izraenija kod pomagaa ulni utisci prisutniji kod nepomagaa

2. Reakcije Najee reakcije (koje se navode u preko 50% sluajeva) su u oblasti kognicije: dekoncentrisanost; u oblasti oseanja: bes, tuga i strah; na telesnom planu: umor i poremeaji sna; a na ponaajnom planu: smanjena radna sposobnost (kod nepomagaa 52%), dok su pomagai ravnomerno podeljeni (26 % saoptava o smanjenoj, a 28 % o poveanoj radnoj sposobnosti). Pomagai su znaajno manje reaktivni (ekspresivni ili introspektivni) od nepomagaa na kognitivnom, emocionalnom i ponaajnom planu. Na telesnom planu nema razlike. Pomagai su homogenija grupa od nepomagaa (meu njima nema znaajnih razlika u reagovanju na stres u odnosu na STA I UZRAST) - Oni sebe zovu "crvenokrstai".

114

Istraivanja o odraslima: tretman

POL: ene su globalno znaajno reaktivnije od mukaraca, a ene pomagai samo u oblasti telesnog i oseanja (Odaju ih bioloke reakcije, dok su psiholoki izgleda prilagoene "mukom poslu"). DATUM RADA: Pomagai znaajno vie oseanja pokazuju kasnije, a nepomagai znaajno vie telesnih reakcija ranije (Pomagai dakle pokazuju veu kontrolu telesnih i odlaganje emocionalnih reakcija).

Tabela 2 : Razlike izmeu pomagaa i nepomagaa u reagovanju na stres (znaajnost razlika aritmetikih sredina, t-test) Promene Misli Oseanja Tela Ponaanja M-pomagai 1,38 1,90 1,89 1,08 M-nepomagai 2,01 2,91 1,85 1,27 t -6,27 -9,02 -0,37 -2,14 p 0,00 0,00 0,69 0,03

3. Naini prevladavanja Tabela 3. Razlike izmeu pomagaa i nepomagaa u nainima prevladavanja stresa Nain prevladavanja Kognicija Aktivnost Zajednitvo Relaksacija Beg/odbrana Neto drugo % svi 55 57 64 33 12 2 % pomagai 45 73 61 27 13 1 % nepomagai 71 29 69 42 12 5 p 0,00 0,00 0,07 0,00 0,71 0,01 ** ** ** *

Emocionalno prevladavanje i mehanizmi odbrane su univerzalni naini borbe protiv stresa. Pomagai znaajno ee prevazilaze stres akcijom. Nepomagai se znaajno vie oslanjaju na kognitivne mehanizme i relaksaciju..

115

Zakljuci
Program Pomo pomagaima evaluiran je iznad oekivanja autora. Ovo je kliniko istraivanje, bez velikih naunih pretenzija, nije unapred planirano, ve retrogradno izvedeno i mogu mu se uputiti odreene metodoloke zamerke. Meutim, smatramo da je njegova vrednost u tome: to je ono raeno na validnim podacima (dobijenim u klinikom radu), to su njegovi rezultati instruktivni za kliniku praksu, utoliko to blie opisuju pomagae kao specifinu i homogenu grupu, koja je za razliku od nepomagaa znaajno imunizovana od stresa i naklonjena aktivnim mehanizmima prevazilaenja.

Literatura
Danieli, Y. (1996). Who Takes Care of Caretakers? The Emotional Consequences of Working with children Traumatised by War and Communal Violence. U: R. J. Apfel i B. Simon (Ur.) Minefields in their Hearts. New Haven and London: Yale University Press. Dyregrov, A. (1986). Caring for helpers in disaster situations: Psychological Debriefing. Disaster Management, 2 (1), 25-30. Mitchell, J.T. i Dyregrov, A. (1993). Traumatic stress in disaster workers and emergency personnel. U: J. P. Wilson i B. Raphael (Ur.) The International Handbook Of Traumatic Stress Syndromes. New York: Plenum press. Petrovi, V. (1997a). Psiholoki debrifing. U: Vlajkovi, Srna, Kondi i Popovi (Ur.) Psihologija izbeglitva. Beograd: Nauka. Petrovi, V. (1997b). Sindrom izgaranja. U: Vlajkovi, Srna, Kondi i Popovi (Ur.) Psihologija izbeglitva. Beograd: Nauka. Radi, I. (2000). Pomagai i ratni stres. Diplomski rad. Katedra za psihologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu. Srna, J. (1997). Psiholoka pomo pojedincima i porodicama ugroenim ratom. U: Vlajkovi, Srna, Kondi i Popovi (Ur.) Psihologija izbeglitva. Beograd: Nauka.

116

Istraivanja o odraslima: tretman

Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente

Dr. Maria Gavranidou

117

Uvod 4
U posljednjoj dekadi posljednjeg stoljea u Jugo-Istonoj Evropi je bjesnio rat koji se odrazio na cijelu populaciju, a posebno na one slabije starije ljude, ene i djecu. Rat pripada kategoriji izvanrednih ivotnih dogaanja. Za razliku od normalnih ivotnih tranzicijskih kriza koje se deavaju prelaskom iz jedne faze ivota u drugu, kao to su npr. polazak u kolu, zaposlenje ili penzionisanje krizni ivotni dogaaji se dese uz malo ili bez ikakvog upozorenja; pogode nas nespremne i onemoguavaju koritenje naih uobiajenih strategija suoavanja. Zbog ovog razloga oni pripadaju grupi dogaaja iji se utjecaji smatraju posebno tetnim za ljudski organizam. Naunici iz najireg spektra disciplina su uvijek bili veoma zainteresovani za posljedice koje rat izaziva kod ljudi. Posebno u posljednjem stoljeu, ispitivani su efekti rata na individualnom, strukturalnom i socijalnom nivou. Nain na koji su naunici ispitivali efekte rata nije zavisio samo o njihovoj obuci i prethodnom obrazovanju, ve takoer i o trendovima i razvoju u njihovim sopstvenim disciplinama. Naprimjer, dok su se razvojni psiholozi, psihoanalitiari i psihijatri pitali da li su i u kolikoj mjeri rat i sa njim povezana iskustva nasilja tokom Drugog svjetskog rata uinila djecu brutalnom, dananji istraivai i ljudi iz prakse su vie zainteresovani da li su i u kojem stepenu djeca traumatizirana ratom i ratnim dogaanjima. Jedan od razloga zbog ega se promijenio fokus istraivanja je i taj to je u Prirunik psiholokih i psihijatrijskih poremeaja prije dvadeset godina uvedena nova kategorija: Posttraumatski stresni poremeaj. Istraivake aktivnosti i stupanj naunog znanja nakon svakog rata takoer oslikava razvoj i trenutne fokuse svake pojedinane naune discipline. To nalaze istraivanja ini posebno vanim i vrijednim. Jer oni ne samo da upuuju na dugorone posljedice rata, ve takoer ilustriraju pristupe, konstrukte i interpretacije koje su i pod utjecajem duha vremena u kojem su se deavale. Kompilacije istraivakih studija iz jedne ratne zone su posebno korisne za razlikovanje dugoronih i kratkoronih efekata ratnih deavanja. tavie, takve kompilacije omoguuju procjenu trenutnih i buduih potreba za psiholokom podrkom ili tretmanom i, na kraju, mogu biti koritene kao politiki argument protiv rata i agresivnih djelovanja. Upravo su to bili osnovni motivi koji su vodili do objavljivanja ove knjige. Prvi od dva dijela ovog poglavlja pokuava dokumentovati efekte rata, bijega i progona na psihiki razvoj i zdravlje djece i adolescenata. Drugi dio sadri studije o intervencijama koje su koritene tokom i nakon zavretka rata u bivoj Jugoslaviji kako bi se reducirali negativni efekti rata na djecu i adolescente. Ove studije
4

Naalost, zbog tehnikih razloga, istraivanja nekih autora (apo i drugi, Galloway, CeribaiLjubomirovi, Kondi, Dane, Kuterovac-Jagodi, Behri, Imamovi, estan, Zei, Yule i drugi, Kutlaa i drugi) nisu bili dostupna za diskusiju u ovom pregledu. Duu verziju ovog uvoda objavit e Gavranidou, M. i Rosner, R. (u pripremi) kao Psychologische Probleme und Aufflligkeiten von Kindern in ExJugoslawien. U: M. Zielke, R. Meermann (Ur.), Der ganz alltgliche Horror Die Bedeutung der Posttraumatischen Belastungsstrung in verschiedenen Ereignisbereichen: Epidemiologie, Prvention, Behandlungskonzepte und klinische Erfahrungen. Pabst Science Publishers, Lengerich.

118

Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente

pokazuju prevashodno mogunost aktivne intervencije i mogunost prevencije neadekvatnog razvoja ak i tokom rata, odnosno pod najgorim uslovima. Osim toga, oni dokazuju, na impresivan nain, da terapeuti nuno moraju biti kreativni i fleksibilni da bi mogli razviti i implementirati intervencije (osloboene od ideologije) koje e biti primjerene zahtjevima situacije. S druge strane, ove studije takoer oslikavaju porast interesa meunarodnih naunika i psihoterapijske zajednice da interveniraju na vrijeme ak i u sluajevima stranih ratova, da podre istraivanja i tretman koji ukljuuje pojedince u ratnim podrujima pruajui znanje i pomo u procjeni terapijskih programa. Osim toga, izgleda da pomo u sluajevima katastrofa nije glavni prioritet psiholokih i psihoterapijskih aktivnosti inae i da je dolo vrijeme jer je nezamislivo da e ratovi zauvijek prestati da se meunarodna nauna zajednica zamisli kako da pomogne psihosocijalnim i psihoterapijskim intervencijama u situacijama rata. Studije predstavljene u ovoj knjizi su primjeri istraivakih projekata koji su nastali tokom i nakon ratova u bivoj Jugoslaviji, a ukljuivali su djecu i adolescente. S jedne strane, to su studije koje se bave etiolokim pitanjima: koja ratna iskustva kako utjeu na koju djecu i adolescente? S druge strane, oni opisuju programe intervencije koji su razvijani za grupe djece i adolescenata koji su ivjeli pod ratnim ili poslijeratnim uslovima. Neke od ovih intervencijskih studija su planirane i realizirane na metodoloki adekvatan nain; ostale su nastale iz praktine potrebe i imaju odreene naune i metodoloke slabosti. Ipak i takve su studije predstavljene ovdje zbog toga to su one informativne i pruaju vane indikacije o moguim i praktinim intervencijama u ratnim podrujima. Istraivaki zadaci koji su predstavljeni ovdje imaju dosta toga zajednikog: svi od njih su predstavljeni na Simpoziju a ciljna populacija su djeca i adolescenti iz Bosne, Hrvatske i Srbije. Sva ta djeca i adolescenti su doivjeli ratna iskustva, progon i bijeg u manjoj ili veoj mjeri. Neki od njih su imali sree da uestvuju u psihoedukativnim i/ili psihoterapijskim programima. Jo jedna stvar koja je zajednika ovim studijama su koriteni instrumenti: u veini sluajeva koritene su: lista traumatskih iskustava, kliniki instrumenti za procjenu ponaanja i posttraumatskog stresnog poremeaja (upitnici; skale procjene i samoprocjene; kliniki intervjui i klinike procjene). Veina tih instrumenata su bili prijevodi koji su ve postojali ili su vrlo brzo pripremljeni tokom rata, i zasnivali su se na angloamerikim instrumentima. Jo jedna slinost se ogleda u formaciji istraivakih timova: u mnogim sluajevima radi se o multinacionalnim istraivakim grupama u kojima su lokalni profesionalci suraivali sa naunicima iz Njemake, Velike Britanije, Holandije i Sjedinjenih Amerikih Drava. S obzirom na vrijeme kada su se sprovodile ove studije, mogu se identificirati dvije grupe: studije koje su poele tokom rata i studije koje su poele nakon zavretka rata. Psiholoki model na kojem poivaju ova istraivanja jeste iz podruja stresa i teorija traume. Psihoterapijske intervencije na prvi pogled pripadaju odreenim terapijskim kolama, ali se detaljnijim itanjem ispostavlja da su to integrativni pristupi, eklektiki adaptirani odreenim zahtjevima klijenata i postojeim socijalnim uvjetima. Meutim, meu studijama postoje i neke razlike. Prva grupa razlika ukljuuje: dob ciljne populacije, regionalno i nacionalno porijeklo djece i adolescenata, socijalno

119

znaenje proivljenih ratnih iskustava, blizinu i koliinu tih incidenata. Druga grupa razlika ukljuuje nivo temeljitosti, elaborativnosti i metodoloke rigoroznosti. U finalnim zakljucima i diskusiji, dok obraamo panju na pomenute slinosti i razlike, na cilj je istaknuti nalaze koji se mogu generalizirati neovisno o vremenu i prostoru, ali, takoer, istai i one nalaze koji se odnose na specifinosti situacije u Bosni, Hrvatskoj i Srbiji! Prije nego detaljnije pogledamo ove studije, voljela bih vam ukratko predstaviti ono to se do sada zna u istraivakoj literaturi o psihosocijalnim posljedicama rata po djecu i adolescente, sumirajui dostupne podatke o intervencijama sa djecom i adolescentima tokom i nakon rata.

Utjecaj rata na psiholoki razvoj i zdravlje djece i adolescenata

Istraivaka literatura se u ovom podruju bavi pitanjem da li se nakon ratnih iskustava kod djece javlja posttraumatski stresni poremeaj, i, ako da, u kojem stepenu. esto se deava da se rat, s jedne strane, koristi dosta indiferentno, kao opi termin za kumulirani stres i da su, s druge strane, reakcije na stresna iskustva reducirane na samo jedan poremeaj (PTSP). Ovo znai, ak i kod komplikovanijih i metodoloki boljih studija, da je koliina novih saznanja razoaravajue mala zbog nedostatka opsenijih teoretskih osnova. Ipak, u ovoj oblasti imamo dovoljno istraivakih otkria koja nam omoguavaju da razmotrimo efekte ratnih stresora na razvoj djeteta. Glavni zakljuci istraivanja britanskih psihologa i psihoanalitiara tokom i nakon Drugog svjetskog rata, kao i studija koje su se desile u Izraelu, Palestini, Sjevernoj Irskoj, Mozambiku i drugim ratnim zonama u posljednjem stoljeu su: Djeca i adolescenti reaguju razliito na ratna dogaanja: njihove reakcije zavise o njihovom uzrastu, o razvojnoj fazi i emotivnim i kognitivnim sposobnostima; o spolu; o cjelovitosti porodice ili osobe za koju se veu; o tome da li je dijete pretrpjelo ozbiljne fizike ozljede; o blizini ratnih deavanja i tipu ratnog iskustva; i o mogunosti za oporavak nakon dogaaja. tavie, poznato je da djeca i adolescenti na ratni stres reaguju razliitim oblicima ponaanja, poremeajima i psiholokim problemima, odnosno da ne reaguju na ratnu traumu samo simptomima posttraumatskog stresnog poremeaja (Jensen i Shaw, 1993; Boardman, 1994; Milgram, 1982). Studije sprovedene tokom i odmah nakon rata u Hrvatskoj i Bosni, kao i sa Hrvatskim i Bosanskim izbjeglicama u zapadnoj Evropi i Americi podravaju ova otkria (Ajdukovi i Ajdukovi, 1998).

Psihosocijalne intervencije kod djece i adolescenata tokom i nakon rata

Kada se uzmu u obzir razliiti programi intervencije za djecu i adolescente koji su koriteni tokom i nakon ratova, mogu se identifikovati dva pristupa: najprije, nespecifini grupni programi sa opim ciljem stabilizacije i poboljanja mentalnog zdravlja i podravanja razvojnih procesa koji su prekinuti ratnom traumom. Drugi terapijski pristup se bavi specifinim intervencijama koje su usmjerene na

120

Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente

psihopatoloke poremeaje povezane s ratom, posebno na posttraumatski stresni poremeaj. Oba pristupa i postupka su se pokazala odgovarajuim i veoma potrebnim (Taylor, 1998). Terapijska pomo, im je mogue pruiti je i u bilo kojem obliku, za djecu i adolescente koji su preivjeli rat, prema Tayloru, vodi ne samo ka lijeenju i pozitivnom razvoju djece i adolescenata, ve moe biti i umirujua. Sa dobrom procjenom i balansiranim terapijskim intervencijama mogue je odnositi se na pozitivniji nain prema svoj djeci, kako bi ona porasla i postala generacija u kojoj ima manje mrnje. Djeca i njihove majke koje naue kako da se nose sa psihikom traumom i PTSP-om mogu postati uspjeni graditelji mira koji e raditi direktno u svojim zajednicama. to je jo vanije, oni ue one koji bi inae aktivno njegovali generaliziranu mrnju i zahtijevali osvetu kako da koriste alternativne mehanizme suoavanja. (Taylor, 1998, str. 175).

Pregled studija
Uesnici Simpozija i autori ovih tekstova, prijemjenili su programe u skladu sa Taylorovim preporukama: psiholoka trijana procjena (screening) djece i adolescenata kako bi se identificirali njihovi psihiki problemi i potrebe, nakon ega su odmah slijedile preventivne ili terapijske intervencije.

Studije o epidemiologiji, modelima, faktorima rizika i zatitnim faktorima

Studije predstavljene u sljedeim paragrafima konzistentno demonstriraju potrebu za psihosocijalnim intervencijama i, pored toga, pokazuju koji faktori poveavaju rizik psiholokih poremeaja nakon ratnih trauma i koji zatitni faktori djeluju protiv patogenog razvoja. Studije e biti predstavljene pod nizom razliitih naslova: kakva traumatska iskustva su doivjela djeca u Bosni, Hrvatskoj i Jugoslaviji; kako su ona doivjela stresne/traumatske dogaaje; kolika je prevalencija simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja (PTSP) i drugih psihikih poremeaja; kakvu ulogu dob i spol djece, roditeljske reakcije i stepen traumatizacije igraju u razvoju simptoma PTSP-a i drugih psihikih poremeaja; te, na kraju, koji mehanizmi odbrane su aktivirani i koriteni u suoavanju sa ratnim traumama? Kakva traumatska iskustva su doivjela djeca? Rat u Bosni i Hrvatskoj je ozbiljno traumatizovao djecu u regiji. Veina djece i adolescenata u predstavljenim studijama bila su suoena sa granatiranjem i pucnjavom, doivjela su nasilje i gubitak, fizike ozljede i ranjavanje, bila su odvojena od lanova porodice, svjedoila su nasilju drugih ljudi, bila izloena progonu i bijegu. U studiji koju su predstavili api i Stuvland, 78% bosanske djece je izjavilo da su doivjela barem est traumatskih iskustava tokom rata. Djeca koja su izbjegla iz Sarajeva su imala manje traumatskih iskustava od djece koja su morala ostati (Karai i Zvizdi; Osmanovi i Zvizdi). Djeca izbjeglice, iz studije koju je predstavio Jankovi, su doivjela vei broj trauma od lokalne djece u Hrvatskoj. U Savievom ispitivanju iz Republike Srpske, svi adolescenti su doivjeli ratnu traumu, ali su adolescenti u kolektivnim centrima ee bili izloeni jo i gorim traumama. Milosavljevi i Turjaanin podravaju ove rezultate; u njihovoj studiji adolescenata u

121

Republici Srpskoj, dvije treine ispitanika izjavilo je da svjedoilo kod sedam ili vie ratnih dogaaja. U ove posljednje dvije studije, djeca izbjeglice predstavljaju grupu sa najveim brojem ratnih trauma. Kako su djeca doivjela stresne/traumatske dogaaje? U ispitivanjima koje su sproveli Durakovi-Belko, Tiinovi i takoer Trebjaanin, opisane su subjektivne, unutranje, psihike, forme doivljavanja ratnih trauma. Osnovne forme tih doivljaja bile su nemogunost kontroliranja dogaaja i osjeaj bespomonosti. Meutim, od oblika suoavanja tu su prisutni i strah, oajanje, elja da neto poduzme, kao i relativiziranje prethodnih moralnih koncepata, pozitivniji stav prema porodici i prijateljima, te bri proces sazrijevanja. Kolika je prevalencija simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja (PTSP-a)? Neovisno o regiji, ali ovisno o stepenu i formi traumatizacije, djeca i adolescenti razvijaju simptome posttraumatskog stresnog poremeaja. Dok studije iz Jugoslavije pruaju informacije o pojavi simptoma PTSP-a odmah nakon ratnih djelovanja, veina studija iz Bosne i Hrvatske govori o prevalenciji simptoma PTSP-a nekoliko godina nakon estokog rata koji je i sam trajao nekoliko godina. U studiji apia i Stuvlanda, 48% djece pokazuje umjereni stepen simptoma PTSPa, a 43% njih pokazuje ozbiljnu PTSP patologiju tokom rata u Bosni. etiri godine kasnije, procijenjeni su simptomi nametanja i izbjegavanja, a pokazalo se da 44% djece ima umjereni a 32% ozbiljan stepen simptomatologije. Vie od jedne polovine uzorka bosanske djece, opisane u studiji Zotovieve i Stanulovieve, pokazuju kliniki relevantne simptome PTSP-a pet godina nakon zavretka rata. Radieva je ispitala djecu koja su doivjela masakr u Tuzli, identificirajui, dvije godine kasnije, umjereno i visoko izraene simptome PTSP-a meu dvije treine ispitanika. Dvije studije su se bavile efektima NATO bombardovanja u Srbiji 1999. godine. U studiji Niki-Matovieve, simptomi PTSP-a su identificirani u 10% djevojica i 7% djeaka iz uzorka starijih adolescenata nakon NATO bombardovanja. Marinkovieva i kolege u Vojvodini su takoer ispitali prevalenciju simptoma PTSP-a meu djecom i adolescentima nakon NATO bombardovanja. Problemi sa koncentracijom i izbjegavanjem su bili najee pominjani simptomi. Sve skupa, 27% djece i adolescenata iz ove studije je pokazalo umjerene PTSP reakcije. Otkria prethodno navedenih studija su u suprotnosti sa rezultatima Slodnjakove, koja je uporedila ratom traumatiziranu djecu izbjeglice iz Bosne sa Slovenakom djecom koja su doivjela saobraajnu nesreu u kolskom autobusu. Djeca izbjeglice su pokazala simptome PTSP, ali nita ozbiljnije od onih koji su bili prisutni kod djece koja su preivjela saobraanu nesreu u autobusu. Takoer, djeca izbjeglice, nisu pokazala loiji uspjeh u koli od slovenake djece iz kontrolne skupine. Kolika je prevalencija simptoma drugih psihikih poremeaja Osim PTSP-a, meu djecom i adolescentima se mogu identificirati i drugi psiholoki poremeaji i tekoe. Afektivni poremeaji i psihosomatske reakcije su meu najeim. Preko 18% bosanskih djevojaka, u ispitivanju koje su sproveli api i

122

Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente

Stuvland, pokazuju depresivne reakcije nekoliko godina nakon zavretka rata; ovo nije bio sluaj meu djeacima istog uzrasta. Oko 20% kolske djece, u uzorku Zotovieve i Stanulovieve, je pokazalo kliniki relevantne afektivne simptome. Primjeene su i druge reakcije: psihosomatske reakcije (Osmanovi i Zvizdi), reakcije prilagoavanja (Bursa, Matovi) i psihosocijalni problemi (Jankovi). Marinkovi i kolege su pokazali da je poveanje psihosomatskih simptoma meu djecom i adolescentima neovisno o spolu nakon NATO bombardovanja u Jugoslaviji. Zvizdi i Butollo su ispitali reakcije djece sa nestalim oevima. Ta djeca su, u poreenju sa ostalom djecom, pokazala depresivne i psihosomatske simptome, i to posebno djevojice, dok su djeaci pokazali probleme u ponaanju i loe kolske ocjene Koju ulogu dob i spol djece, roditeljske reakcije i broj ratnih trauma imaju u razvoju PTSP simptoma i drugih psihikih poremeaja? Dob i spol djece imaju umjerene efekte na PTSP i druge psiholoke poremeaja. Dob utjee na tip simptoma, kao to je pokazano npr. u studiji ehovieve (dio koji se odnosi na intervenciju). U toj studiji se pokazalo da su mlaa djeca reagovala manje agresivno i imala su manje problema u socijalnom ponaanju. Marinkovi i kolege su pokazali da stariji adolescenti (preko 15 godina starosti) imaju umjerene i ozbiljne PTSP simptome. enski spol se u ovim studijama pokazao kao dodatni rizini faktor; djevojice su ee pogoene PTSP-om nego li djeaci (Ispanovi i autori u dijelu koji se odnosi na tretman, api i Stuvland, Matovi, Marinkovi i kolege, Milosavjevi i Turjaanin, Osmanovi i Zvizdi). Broj ratnih iskustava kao i reakcije roditelja su dodatni faktori koji mogu utjecati na PTSP i druge psiholoke poremeaje (Smith, Osmanovi i Zvizdi, Bursa, Petrovi). tavie, subjektivno znaenje dogaaja kodeterminira stepen traumatizacije i psihika oteenja, posebno kod adolescenata (Durakovi-Belko). tavie, odlike linosti kao to su neuroticizam i postojanje kontrole su intermedijatorski faktori u razvoju psihopatolokih reakcija (Zotovi i Stanulovi). Petrovieva je u svom radu istakla znaajnost tipa traumatizacije za posttraumatsko mentalno procesiranje i razvoj psihopatologije. Ona pokazuje da gubitak voljenih ee vodi afektivnim poremeajima, dok ratna djelovanja kao to je granatiranje ee vode do poremeaja kognicije i karaktera. Koji su mehanizmi suoavanja aktivirani i koriteni za prevladavanje ratnih trauma? Uzimajui u obzir iskustva sa kojima su se suoila djeca i adolescenti u regiji, nevjerovatno je da su oni uspjeli nai naina da se nose sa svim tim. ini se da su oblici suoavanja koriteni protiv prijetnji sa kojima su se suoavali pripadali pasivnim, emocionalnim i neadekvatnim oblicima suoavanja. Rjee su koriteni i aktivniji mehanizmi suoavanja, usmjereni ka rjeenju problema (Durakovi-Belko, Trebjeanin).

123

Studije o tretmanu, evaluaciji i implementaciji

U studiji Kapor-Stanulovieve i Zotovieve, predstavljen je intenzivan terapijski program sa art-terapijskim, projektivnim i literarnim modulima te saetom psiholokom integracijom traume (debriefing). Program je primijenjen na veoma traumatiziranoj bosanskoj djeci uzrasta od 10-16 godina. Intervencija je bila primarno usmjerena na integraciju negativnih iskustava i osjeaja, te jaanje djeijih mogunosti za suoavanje. Terapijski program usmjeren na odreene poremeaje doveo je do smanjenja PTSP simptoma, ali ne i do poboljanja u drugim problematinim podrujima, kao to su agresivnost i emocionalna inhibicija. Topalovi i Vlaji su predstavili psiholoki seminar kao nain pruanja brze pomoi djeci u ekstremnim situacijama. U ovom sluaju ciljna grupa su djeca u Jugoslaviji tokom NATO bombardovanja. Cilj seminara je pruiti djeci odgovarajui referentni sistem (odrasle modele koji nisu traumatizovani) koji e im pomoi da se nose sa svojim iskustvima, proire svoja znanja i integriraju svoja osjeanja. Promatranje ponaanja djece indicira da je procedura bila uspjena, da je dovela do smanjena straha, negativnih osjeanja i sprijeila dalji razvoj simptoma. Djeca i adolescenti sa posebnim potrebama se esto zaborave u vremenima najveih kriza i velikih zahtijeva. Hrnjica je u svojoj kvalitativnoj analizi kombiniranog programa za svoju ciljnu grupu roditelj-dijete pokazao da su intervencije nune. Obuka roditelja se pokazala djelimino uspjenom, pruila je podrku i olakanje roditeljima, a istovremeno i djeci i adolescentima. U evaluacijskoj studiji Gavranidou, ehi, Powell i Pai, ispitivali su se razliiti efekti programa reintegracije na djecu povratnike. Ova djeca su proivjela bijeg, progon, migraciju i repatrijaciju, to je postavilo razliite zahtjeve prema djeci. Program reintegracije je osmiljen kako bi se sprijeili mogue negativni posljedice njihovih viestrukih iskustava. Pokazano je da iz ovog programa prije svega mogu profitirati mlaa djeca, posebno ukoliko su u programu uestvovala kontinuirano. estan predstavlja terapijski pristup za traumatizirane predkolce i njihove majke. Koritena je i kontrolna grupa, metodoloki odgovarajua. Program, koji se uglavnom sastojao o psihosocijalnog savjetovanja i socijalne podrke djeci i majkama, se pokazao veoma uspjenim upravo za djecu i njihove majke. Postoje takoer indikacije da su predkolska djeca koja nisu ila u vrtie niti na terapiju pokazivala vie simptoma patnje. Uzimajui u obzir da veina studija ima metodoloke nedostatke, ima prostora da se sumnja u stvarnu uspjenost takvih programa intervencije tokom i nakon rata. Otkria apia i Stuvlanda pokuavaju umanjiti te sumnje, impresivno dokazujui korisnost i uspjenost takvih intervencijskih pristupa. ini se da su psihosocijalni programi uspjeni u podravanju djece koja su veoma domiljata i fleksibilna u koritenju mehanizama suoavanja na mnogo razliitih naina. U studiji ehovieve predstavljen je i evaluiran kognitivno-bihevioralni model za raseljenu djecu. Pokazano je da je openito ovakva vrsta tretmana uspjena u reduciranju PTSP simptoma. Ta uspjenost je bila manja u sluaju sa mlaom djecom, jer su od djece koja su uestvovala u ovoj terapiji adolescenti pokazali

124

Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente

najveu terapijsku dobit, to indicira vanost kognitivnog razvoja za primjenu ove terapeutske metode. Ispanovi-Radojkovi, Petrovi, Davis, Tenjovi i Mini ispituju utjecaj uea u irokom psihosocijalnom programu sa starijom djecom izbjeglicama. Ovdje su adolescenti pokazali poboljanje u svojoj psihosocijalnoj prilagodbi, ali su se simptomi traume poveali. Ovo bi moglo indicirati da su teko traumatizirana djeca i adolescenti tolerantna na suavanje sa traumatskim iskustvima samo nakon ope psiholoke stabilizacije. U svojoj metodoloki korektnoj studiji, Petrovi i Ispanovi pokazuju da terapijski tretman sa traumatiziranom djecom dovodi do smanjenja simptoma PTSP-a, ali ne dovodi do poboljanja u drugim ponaajnim problemima, kao to su agresivnost i depresija. S druge strane, kontrolna grupa koja nije uestvovala u tretmanu je pokazala pojaanje psihoticizma. Ovo indicira da traumatizirana djeca koja nisu uestvovala u tretmanu mogu biti u opasnosti zbog razvoja tekih psihopatolokih poremeaja kao to je disocijacija. Stuvland i Durakovi su predstavili rezultate svog rada sa grupom osoba koje moraju raditi sa traumatiziranom djecom svaki dan: nastavnike. Nastavnici koji su uestvovali u psihosocijalnim programima su govorili o svojim iskustvima. Bili su zadovoljni sa programima obuke, koje su ocijenili kao neim to im je od velike pomoi u radu sa traumatiziranom djecom. elje i potrebe nastavnika vezano za budunost su se prvenstveno ticale supervizije i pomoi u vidu pedagokih materijala. Zakljuno, moe se rei da su razliiti specifini i nespecifini psihosocijalni i terapijski programi predstavljeni u drugom dijelu imali pozitivne efekte na djecu i adolescente. Veina studija ima metodoloke nedostatke kao to je nepostojanje randomizacije ili kontrolne grupe, i neadekvatno mjerenje kriterija. Ipak, ove studije dolaze do, vie ili manje, istih zakljuaka kao i one studije koje su se slagale sa strogim zahtjevima psihoterapijskih istraivanja. Jedan od zakljuaka je da: psihosocijalni programi sa djecom i adolescentima, tokom i nakon rata, u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji mogu zaustaviti i djelimino eliminirati mnoge negativne posljedice rata. Specifini PTSP programi su doveli do poboljanja u okviru PTSP patologije, ali su dosta neefikasni u podruju drugih problema. Posttraumatske stresne reakcije se mogu i trebaju lijeiti. Meutim, intervencije usmjerene na stabiliziranje djeijih okolonosti i na mehanizame suoavanja se trebaju primijeniti prije efikasnog tretmana usmjerenog na PTSP.

Zakljuak
Prikazane studije veinom potvruju ranija otkria. S jedne strane, one pokazuju da je ovaj rat imao razarajue efekte na djecu i adolescente sa PTSP-om i depresijom kao najeim posljedicama. Za razliku od ranijih studija, predstavljene studije se bave posebno PTSP-om, njegovom etiologijom i razvojem tokom i nakon rata. To znai da su PTSP simptomi bili u cjelini adekvatno zabiljeeni, dok su ostali poremeaji, sa izuzetkom depresije, bili u najboljem sluaju neodgovarajue pokriveni. S druge strane, oni demonstriraju potrebu za intervencijom. Moraju se

125

ukljuiti obje vrste intervencija, npr. specifine za tretman PTSP-a zajedno sa nespecifinim programima za opu stabilizaciju djece i podrku njihovog razvoja. Trea grupa intervencija koje ukljuuju neposredno i ire okruenje djece: obuka roditelja, terapijski programi, obuke nastavnika i supervizija su se pokazale jednako efikasne kao i tradicionalne intervencije.

Literatura
Ajdukovi, M. i Ajdukovi, D. (1998). Impact of displacement on the psychological well-being of refugee children. International Review of Psychiatry, 10, 186-195. Boardman, F. (1994). Child psychiatry in wartime Britain. Journal of Education Psychology, 35, 293-301. Jensen, P. S. i Shaw, J. (1993). Children as victims of war: Current knowledge and future research needs. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 32 (4), 697-708. Milgram, N. A. (1982). War-related stress in Israeli children and youth. U: L. Goldberg i S. Brenitz (Ur.) Handbook of stress: theoretical and clinical aspects (S. 656-676). New York: Free Press. Taylor, C. E. (1998). How care for childhood psychological trauma in wartime may contribute to peace? International Review of Psychiatry, 10, 175-178.

126

Pregled rezultata koji se odnose na djecu i adolescente

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

127

Posttraumatske stresne reakcije kod djece i adolescenata u Sarajevu tokom rata

Syed Arshad Husain
Univ. Missouri Columbia, USA

Uvod
Veina istraivanja PTSP-a kod djece provodi se nakon prirodnih katastrofa, velikih nesrea, kidnapovanja, ili pucnjave u kolama. U ovim situacijama uzorci su bili mali. Druge studije su se bavile djecom koja su ivjela na prostorima u kojima su se odvijali oruani sukobi. Meutim, ivot u uslovima dugorone opsade tj. utjecaj takvog ivota na djecu nije bio detaljno ispitan zbog veoma malog broja situacija opsade u dananje vrijeme. Weine i autori (1995) su radili sa 12 Bosanskih adolescenata koji su se preselili u Ameriku i koji su preivjeli etniko ienje u Bosni i Hercegovini. Kod dvadeset i pet posto ispitanika dijagnosticiran je PTSP, dok je 17% njih bilo depresivno. Ponovno proivljavanje je primjeeno kod 50%, a izbjegavanje kod 31% ispitanika. Primijeeno je da u uslovima katastrofa mlaa djeca imaju vie simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja nego li adolescenti (Shannon, Lonigan, Finch i Taylor, 1994). Ponovno javljanje PTSP-a i depresije 1982; Kroll i drugi, 1989; ivi, 1993). primijetilo je nekoliko ispitivaa (Kovacs,

Naa studija je jedinstvena po tome to su ispitivana djeca ivjela u uvjetima opsade preko etiri godine i bila su izloena svakodnevnim smrtonosnim napadima, snajperskoj vatri, kao i nestaici hrane, vode, odjee i sklonita. Bili su prisiljeni ivjeti na osnovnom minimumu i pod tekim okolnostima nekoliko zima.

Metoda Uzorak
Tokom rata u Bosni i Hercegovinim, u februaru 1994. godine, kada je Sarajevo bilo pod opsadom, mi smo prikupili podatke o djeci iz 10 kola u jednom kolskom okrugu. Osnovne kole u Sarajevu imaju 8 razreda i njih pohaaju djeca od 6 do 16 godina starosti. U naem uzorku smo imali vie mlae nego li starije djece, to oslikava distribuciju uzrasta u populaciji uenika osnovne kole. Uzimajui u obzir stanje opsade u Sarajevu za vrijeme provoenja ove studije nismo mogli utvrditi kako se uzorak preivjele djece razlikovao od prijeratne populacije. tavie, kakav god bio socio-ekonomski status (SES) prije rata, u vrijeme provoenja ove studije Sarajlije su ivjele u tekim uslovima te stoga SES podaci nisu ukljueni.

128

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Instrumenti
Svi instrumenti koriteni u ovoj studiji su prevedeni na bosanski jezik. Prevedene verzije su ponovno prevedene na engleski jezik od strane drugog prevodioca kako bi se provjerila tanost prijevoda. Nastavnici su djecu i adolescente, tokom jednog kolskog asa, procijenjeni na sljedeim skalama: (a) Indeks djeijih posttraumatsih stresnih reakcija, (b) Skala utjecaja dogaaja, (c) Inventar djeije depresije, i (d) Upitnik o opim podacima. Indeks djeijih posttraumatskih stresnih reakcija i Skala utjecaja dogaaja su bili namijenjeni za procjenu PTSP-a kod djece. Ispitanici su procjenjivali prisustvo simptoma posttraumatskog stresnog poremeaja, simptoma izbjegavanja, i ponovnog doivljavanja trauma, te depresivne simptomatologije. Prikupljeni su i opi podaci o dobi i spolu. Indeks djeijih posttraumatskih stresnih reakcija Ovaj instrument mjeri simptome PTSP-a. On sadri 16 da/ne estica. Broj potvrdnih odgovora odreuje stepen PTSP-a. Skala ukljuuje estice koje mjere reakcije nametanja, lou koncentraciju, strah od ponovnog proivljavanja i loe snove. Rezultat od 7-9 indicira blagi, 10-12 umjereni, a 13 i vie indicira ozbiljan posttraumatski stresni poremeaj. Skala utjecaja dogaaja (Impact of event scale, IES) Ovaj instrument mjeri subjektivne emocionalne odgovore nakon stresnih ivotnih dogaanja i to: (a) reakcije nametanja i (b) simptome izbjegavanja. To je skala od 15 estica koju je razvila Horowitz i drugi (1979). Konstruirana je prije objavljivanja DSM-III i, kao rezultat toga, ona formalno ne procjenjuje sve DSM kriterije za PTSP. Intenzitet/trajanje simptoma se mjeri na etverostepenoj skali to znai da vii rezultat indicira vei intenzitet reakcija. Zbirovi estica se kombiniraju kako bi se utvrdili pojedinani skorovi za nametanje i izbjegavanje. Skala depresije za djecu (CDI) Ovo skala sadri 27 estica sa tri stepena koje su raspoloive za svaku esticu. CDI mjeri trenutni stepen depresije i esto se primjenjuje u procjeni adolescenata. Sadrava pitanja koja se odnose na osjeaje tuge, samopotovanja, usamljenosti i vegetativne simptome depresije. Stepen prisutnih depresivnih simptoma se mjeri procjenjivanjem simptoma koje pojedinac rangira. Rezultat koji je manji od 20 implicira nepostojanje depresivnih simptoma. Test-retest mjera puzdanosti dobivena ponovljenom primjenom CDI sedam dana nakon prve primjene iznosi r=0.87 za tretmanske i r=0.38 za netretmanske grupe. Pregled studija o validnosti CDI je dao Costello i drugi (1988). Upitnik o opim podacima Ovaj upitnik ukljuuje demografske podatke, te pitanja koja se odnose na gubitak lanova porodice, raseljenost, zlostavljanje lanova porodice i potrebe.

129

Uzorak smo podijelili na dvije dobne grupe koristei se granicom uzrasta od 13 godina jer smo eljeli utvrditi da li adolescenti kao grupa drugaije odgovaraju na dogaaje samim time to su na razliitom razvojnom, odnosno kognitivnom stadiju. Kombinirali smo rezultate iz Indeksa PTSP reakcija i Skale utjecaja dogaaja kako bismo doli do kompozitnog rezultata koji bi zadovoljio sve kriterije potrebne za postavljanje dijagnoze PTSP-a prema DSM-IV, osim kriterija trajanja od jednog mjeseca i neprilagoenog funkcioniranja. Posljednje dvije estice nisu se pojavile kao posebno znaajne u naoj studiji.

Rezultati
Uzrast djece koja su uestvovala u studiji bio je izmeu 7 i 15 godina. Aritmetika sredina za dob bila je 11.0 (s.d.=2.3). U ukupnom uzorku, 489 (68%) uenika ima manje od 13 godina i 232 uenika ima iznad 13 godina (32%). Mladia je bilo 49% a djevojaka 51%. U skupini ispod 13 godina, bilo je prisutno 53% djevojica naspram 47% djeaka, a meu adolescentima iznad 13 godine, broj mladia i djevojaka bio je ujednaen (Tabela 1). Tabela 1. Demografski podaci Broj uesnika Ispod 13 godina Iznad 13 godina Ukupno Mladii 31,9% 16,3% 48,2% Djevojke 35,6% 16,2% 51,8%

Tabela 2. Rezultati na Skali utjecaja dogaaja s obzirom na spol ispitanika* Skala utjecaja dogaaja Izbjegavanje Ponovno proivljavanje Ukupno
*s.d.

Mladii 21,6 (6,8)* 13,8 (5,0)* 35,3 (10,8)*

Djevojke 23,6 (6,9)* 15,1 (5,2)* 38,6 (11,1)*

Znaajnost p = ,0001 p = ,0004 P = ,0001

Analiza Skale utjecaja dogaaja po spolu predstavljena je u Tabeli 2: spolne razlike su bile statistiki znaajne. Dobne razlike na ovoj skali nisu bile znaajne (Tabela 3).

130

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Tabela 3. Rezultati na Skali utjecaja dogaaja s obzirom na dob ispitanika *

Skala utjecaja dogaaja Izbjegavanje Ponovno proivljavanje Ukupno *s.d. Dob < 13 22,7 (6,7) 14,4 (5,0) 37,0 (10,7) Dob > 13 22,4 (7,5) 14,5 (5,4) 36,8 (11,9) Znaajnost p = .77 nz p = .83 nz p = .,99 nz

U naem uzorku, 613 (85%) od 791 ispitanika je doivjelo snajperske napade. Broj mladia i djevojaka koji su doivjeli snajpersku pucnjavu bio je ujednaen, 51% mladia i 49% djevojaka (x2 = 0.0, p=.97). Ovaj rezultat nije u skladu sa opim oekivanjima (da e vie mukaraca nego li djevojaka biti izloeno pucnjavi) i implicira na prirodu dogaaja tj. injenicu da su ovi dogaaji bili dio svakodnevnog ivota svih ispitanika. Ispitanici koji su bili izloeni pucnjavi i oni koji nisu imali takva iskustva ne postiu znajno razliite rezultate na primijenjenim skalama. Ova slinost u rezltatima ostala je ak i kada su mladii i djevojke analizirani posebno (Tabela 4). Tabela 4. Rezultati na Skali utjecaja dogaaja, Indeksu PTSP reakcija, Komponzitnom DSM-IV PTSP rezultatu i na CDI s obzirom na iskustvo snajperske pucnjave. Navedene su aritmetike sredine (s.d.) ili (procenti)
Doivjeli snajpersku pucnjavu Skala utjecaja dogaaja Indeks PTSP reakcija Kompozitni DSM-IV PTSP Depresija 36,8 (11,1) 210 39,0% 96 17,1% 36,1 (7,2) Nisu doivjeli snajpersku pucnjavu 38,0 (10,8) 66 43,1% 28 17,8% 36,6 (7,6) Znaajnost

,16 ,35 ,82 ,25

Utjecaj dogaaja i depresija: p vrijednost iz Wilcox testa. Indeks PTSP reakcije i Kompozitni DSM IV PTSP; p vrijednost iz hi-kvadrat testa.

Usporedili smo odgovore grupa koje su bile i nisu bile izloene snajperskoj pucnjavi s obzirom na dob. Nije naena znaajna razlika izmeu dviju dobnih skupina: x2 = 2.31, p=.13 (Tabela 5).

131

Tabela 5. Rezultati na Skali utjecaja dogaaja, Indeksu PTSP reakcija, Kompozitnom DSM-IV PTSP rezultatu i na CDI s obzirom na iskustvo snajperske pucnjave i s obzirom na dob. Navedene su aritmetike sredine (s.d.) ili procenti
Doivjeli snajpersku pucnjavu, Dob<13 Skala utjecaja dogaaja Indeks PTSP reakcija* Kompozitni DSM-IV PTSP Depresija
*

Nisu doivjeli snajpersku pucnjavu, Dob<13 37,3 (9,9) 33,3% 20% 36,1 (7,5)

Znaajnost

Doivjeli snajpersku pucnjavu, Dob>13 36,1 (11,6) 38,2% 15,5% 36,0 (6,0)

Nisu doivjeli snajpersku pucnjavu, Dob>13 38,9 (12,7) 41,9% 13,6% 37,8 (7,8)

Znaajnost

37,0 (10,9) 31,2% 17,1% 35,7 (7,7)

,86 ,68 ,53 ,59

,05 ,61 ,72 ,06

Utjecaj dogaaja i depresija: p vrijednost iz Wilcox testa.

Indeks PTSP reakcije i Kompozitni DSM IV PTSP; p vrijednost iz hi-kvadrat testa.

Tabela 6. Rezultati na Skali utjecaja dogaaja (IES), Indeksu PTSP reakcija,Kompozitnom DSM-IV PTSP rezultatu i na CDI s obzirom na iskustvo gubitka lanova porodice. Navedene su aritmetike sredine (s.d.)ili procenti Izgubili lana porodice tokom rata Izbjegavanje (IES) Ponovno proivljavanje (IES) Ukupni rezultat na IES Indeks PTSP reakcija Kompozitni DSM-IV PTSP Depresija 23,1 (6,8) 14,8 (5,2) 37,9 (10,9) 36,1% 18,8% 36,6 (7,4) Nisu izgubili lanove porodice u ratu 21,7 (6,9) 13,6 (4,9) 35,3 (11,1) 32,8% 14,1% 35,3 (7,0) Znaajnost

p < ,01 p < ,002 p < ,002 p = ,37 p = ,11 p < ,02

Utjecaj dogaaja i depresija: p vrijednost iz Wilcox testa. Indeks PTSP reakcije i Kompozitni DSM IV PTSP; p vrijednost iz hi-kvadrat testa.

132

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Table 7. Rezultati na Skali utjecaja dogaaja,Indeksu PTSP reakcija, Kompozitnom DSM-IV PTSP rezultatu i na CDI s obzirom na iskustva nedostatka hrane, vode, odjee i sklonita. Navedene su aritmetike sredine (s.d.) ili procenti
Trebaju odjeu

Trebaju vodu

Znaajnost

Znaajnost

Skala utjecaja dogaaja Izbjegavanje Ponovno proivljavanje Ukupno PTSD Indeks reakcije Kompozitni DSM IV PTSP Depresija

24,2 (6,1) 16,1 (4,4) 40,3 (9,6) 89 44,3% 43 20,6% 37,4 (7,0)

22,0 (7,1) 13,7 (5,2) 35,7 (11,3) 186 38,0% 81 15,9% 35,7 (7,4)

,0005 ,0001 ,0001 ,12 ,13 ,002

25,5 (5,8) 17,6 (4,3) 43,1 (9,2) 24 38,7% 111 6,9% 38,4 (7,6)

22,3 (6,9) 14,1 (5,1) 36,4 (11,1) 252 40,0% 113 17,3% 36,0 (7,3)

,0002 ,0001 ,0001 ,84 ,94 ,004

23,1 (7,0) 15,1 (5,2) 38,2 (11,4) 158 48,0% 702 0,3% 36,6 (7,4)

22,2 (6,7) 13,8 (4,9) 35,9 (11,4) 118 32,5% 541 4,4% 35,9 (7,3)

,04 ,0001 ,002 ,0001 ,04 ,07

Uticaj dogaaja i depresija: p vrijednost iz Wilcox testa. Indeks PTSP reakcije i Kompozitni DSM IV PTSP; p vrijednost iz hi-kvadrat testa.

Ukupno 521 (66%) djece je izgubilo bliskog lana porodice tokom opsade. Usporedili smo njihove odgovore sa grupom koja nije proivjela slino da bi se utvrdile eventualne razlike. Djeca koja su izgubila lana porodice su pokazala vie simptoma izbjegavanja i ponovnog proivljanja nego li djeca koja nisu doivjela takav gubitak (Tabela 6). Djeca sa iskustvom gubitka su takoer bila depresivnija. Nedostatak hrane je doivjelo 76% ispitanika, 48% ispitanika je imalo iskustvo nedostatka odjee, 29% nedostatka vode i 10% nedostatka sklonita. Meutim, stepen PTSP-a u cjelini, ali i izraenost reakcija izbjegavanja i ponovnog proivljavanja zasebno, vei su kod grupe ispitanika koji su patili zbog nedostatka hrane vode, odjee i sklonita (Tabela 7). Procjenjivali smo prisustvo PTSP-a na dva naina, koristei samo Indeks PTSP reakcija i kombinirajui taj indeks sa Skalom utjecaja dogaaja kako bi napravili kompozitni rezultat koji je konzistentan sa DSM-IV kriterijima za PTSP (Tabela 8). Prema Indeksu PTSP reakcija, 40% ispitanika manifestira ovaj poremeaj, dok je na kompozitnoj skali samo 18% ispitanika ispunilo kriterije za PTSP. To indicira da su DSM-IV kriteriji za PTSP stroiji.

133

Znaajnost

Ne trebaju vodu

Ne trebaju odjeu

Ne trebaju sklonite

Trebaju sklonite

Tabela 8.Rezultati za Indeks PTSP reakcija i Kompozit DSM-IV PTSP s obzirom na dob i spol ispitanika. Aritmetika sredina i (s.d.) ili procenti.
Mladii Svi n=791 Indeks PTSP reakcije DSM IV kompozit 40% 17,5% Mladii 38,1% 16,7% Djevojke 41,3% 18,7% Ukupno 35,2% 18,1% Dob <13 34,0% 17,7% Dob >13 38,1% 18,9% Ukupno 41,4% 15% Djevojke Dob <13 37,6% 10,8% Dob >13 48,1% 19,3%

Naa studija takoer je pokazala da su ispitanici starije dobne skupine imali vie simptoma PTSP-a nego mlai ispitanici. Djevojke u obje dobne skupine su pokazale vie PTSP simptoma nego li mladii. Na indeksu PTSP reakcija, 48% djevojaka imalo je PTSP u usporedbi sa 38% mladia u skupini starijih od 13 godina. U mlaoj uzrasnoj skupini, 38% djevojaka imalo je simptome PTSP-a, u usporedbi sa 34% mladia.

Diskusija
Na uzorak obuhvatio je vie ispitanika uzrasta ispod 13 godina, nego li ispitanika uzrasta iznad 13 godina, u odnosu 2:1 iz razloga koji su objanjeni ranije. Broj djevojaka i mladia u uzorku je bio jednak (Tabela 1). Shvatamo da je uzrast od 13 godina kao granica izmeu mlae i starije grupa arbitrarna jer fizioloka i psiholoka tranzicija iz predadolescencije u adolescenciju nije uslovljena uzrastom i moe varirati od osobe do osobe. U naem uzorku su djevojke ispoljile vie stresa i imale vie rezultate u podrujima izbjegavanja, ponovnog proivljavanja, te ukupnog rezultata na Skali utjecaja dogaaja (Tabela 2). Ovi rezultati su sukladni prijanjim studijama (Helzer, Robins i McEvoy, 1987; Shore, Tatum i Vollner, 1986). Meutim, dobne razlike u stepenu PTSP-a nisu u skladu sa drugim studijama study (Shannon, Lonigan, Finch i Taylor, 1994) koje su pokazale da mlaa djeca ispoljavaju vie simptoma nego li adolescenti (Tabela 3). U naoj studiji mlaa djeca nisu pokazala toliko simptoma kao starija grupa. Pretpostavljamo da su mlaa djeca u uzorku bila vie zatiena od strane odraslih i samim time bila manje izloena traumatskim dogaajima nego li starija grupa, kao i da su mlaa djeca pokazala manje simptoma zbog njihove kognitivne nezrelosti, ogranienog razumijevanja nepovratnosti smrti i mogunosti prihvaanja ratnih uslova kao naina ivota. Stariji su, s druge strane, bili vie izloeni po ivot opasnim situacijama jednostavno zato to su vie izlazili vani. Oni se takoer bolje sjeaju kako je ivot izgledao prije rata i opsade. Oni su takoer imali vei osjeaj gubitka te, zbog toga, i vie rezultate na skali depresije od mlae grupe.

134

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Nai rezultati pokazuju da nema znaajne povezanosti izmeu izloenosti snajperskoj pucnjavi i PTSP simptoma s obzirom na dob i spol ispitanika (Tabela 5). Moe se pretpostaviti da su, nakon viegodinje izloenosti snajperskoj pucnjavi, djeca razvila efikasne adaptivne mehanizme suoavanja sa takvim iskustvima te nisu manifestirala znakove psiholokog stresa sve dok nisu direktno bili pogoena metkom ili gelerom. Gubitak lana porodice je meutim imao znaajan utjecaj na psihu djece. Gubitak je pogodio osjeaj sigurnosti i rezultirao razvojem dubokog osjeaja ranjivosti kod djece koja su imala takva iskustva. Dalje, ispitanici u naem uzorku su ee identifikovali hranu i odjeu kao vane potrebe nego li vodu i sklonite. Nedostatak hrane i odjee bio je vie povezan sa simptomima izbjegavanja i ponovnog proivljavanja. Ovo je razumljivo jer je hrana potrebna za preivljavanje. Osim toga, potreba za hranom bi ljude izloila po ivot opasnim dogaajima. Openito, nedostatak hrane je bio povezan sa znaajnim poveanjem simptoma PTSP-a, izbjegavanjem i hiperaktivnou. Naa studija takoer pokazuje da su DSM-IV kriteriji mnogo stroi od onih koji se koriste primjenom Skale utjecaja dogaaja ili Indeksom PTSP reakcija. Moe se rei da bi samo polovina djece i adolescenata kod kojih su identificirani znaajni simptomi PTSP-a primjenom PTSP skale i Skale utjecaja dogaaja zadovoljili DSMIV kriterije za PTSP.

Zakljuci
Ova studija koja je provedena na djeci i adolescentima u zatoenom Sarajevu dodatno rasvjetljava efekte ratne traume na djecu. Djevojke su imale vie simptoma nego li mladii, a gubitak bliskog lana porodice je bio povezan sa vie simptoma PTSP-a, a izlaganje snajperskoj pucnjavi nije. Nedostatak hrane, vode, sklonita i odjee usljed rata je takoer bio povezan sa veim brojem simptoma.

Literatura
Costello, E.J. i Angold, A. (1988). Scales to assess child and adolescent depression: checklists, screens, and nets. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 27, 726-277. Helzer, J.E., Robins L.M. i McEvoy, L. (1987). Post-traumatic stress disorder in the general population: Finding of the Epidemiological Catchment Area survey. New England Journal of Medicine, 317, 1630-1634. Horowitz, M., Wilner, N., i Alvarez, W. (1979). Impact of Event Scale: A measure of subjective stress. Psychosomatic Medicine, 41, 209-218. Kinzie, J.D. i Sack, W.H. (1991). Severely traumatized Cambodian children; Research findings and clinical implications. U: F.L. Ahearn, Jr. i J. Athey (Ur.) Refugee Children: Theory,research and services. Baltimore: The John Hopkins University Press. Kovacs, M. (1982). The Childrens Depression Inventory. Unpublished manuscript. University of Pittsburgh.

135

Kroll, J., Habenicht, M., Mankenzie, T., Yang, M., Chan., S., Vang, C., Nguyen, T., Ly M., Phommasonvanh, B., Nguyen, H., Vang, Y., Souvannasoth, L. i Cabrugao, R. (1989). Depression and post-traumatic stress disorder in Southeast Asian Refugees. American Journal of Psychiatry, 146, 1592-1597. Pynoos, F., Nader, K., Arroyo W., Steinberg, A., Eth, S., Nunez, F. i Fairbanks, L. (1987). Life threat and post-traumatic stress in school-age children. Archives of General Psychiatry, 44, 1057-1063. Shannon, M.P., Lonigan C.J., Finch, A.J. i Taylor, C.M. (1994). Children Exposed to Disaster: Epidemiology of Post-Traumatic Symptoms and Symptom Profiles. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 33, 80-93. Shore, J.H., Tatum, E.L. i Vollner, W.M. (1986). Psychiatric reactions to disaster: The Mount St. Helens experience. American Journal of Psychiatry, 143, 590-595. 1) Weine, S., Becker, D.F., McGlashan, D.H., Vojvoda, D., Hartman, S. i Robbins, J.P. (1995). Adolescent survivors of Ethnic Cleansing: Observations on the First Year in America. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34, 1153-1159. ivi, I. (1993). Emotional reactions of children to war stress in Croatia. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 32, 709-713.

136

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Psihosocijalni poremeaji kod djece i adolescenata u Sarajevu u ratnom i poslijeratnom periodu

Vera Dane
Psihijatrijska klinika Univerzitetskog klinikog centra Sarajevo

Uvod
Polazei dakle, od premise da rast i razvoj linosti pod vanrednim prilikama kao to su ratne, nedvojbeno predstavlja psihotraumatizirajuu klimu i da se populacija koja se nala pod takvim vanjskim uvjetima u principu smatra visoko traumatiziranom, pretpostavlja se i da su mogue trajne negativne posljedice po mentalno zdravlje populacije u razvojnom dobu, u gradu Sarajevu u ratnim prilikama. U tom kontekstu inilo se zanimljivim istraivati kretanje psihijatrijskog morbiditeta populacije na prostorima zahvaenim ratom. Na toj osnovi su postavljeni konkretni ciljevi i problemi istraivanja.

Ciljevi i problemi istraivanja

1. Utvrditi kretanje psihijatrijskog morbiditeta u toku ratnog i poslijeratnog razdoblja kod populacije koja je u razvoju; 2. Utvrditi da li se tokom i nakon rata pojavio neki novi kliniki sindrom kao posljedica izmijenjenih ivotnih okolnosti; 3. Utvrditi da li i kako se prekid kontinuiteta kolovanja u ratu odrazio na sposobnost koritenja edukativnih potencijala kod djece kolske dobi.

Uzorak
Ispitanici u ovom istraivanju bila su sva djeca i adolescenti u Sarajevu, kod kojih je evidentiran neki psiholoki poremeaj. Veliina uzorka iznosi oko 300-400 pacijenata godinje, od 1992. do 1999. godine. Obuhvaeni su pacijenti oba spola, u dobi od 5 do 18 godina. Radi se iskljuivo o domicilnoj populaciji.

Postupak
Istraivanje nije ukljuivalo nikakvo neposredno ispitivanje ni promatranje djece. Osnovni kriterij za odabir ispitanika u uzorak bio je da dijete ili adolescent ima povijest bolesti tj. ambulantni karton koji biljei psihijatrijsku dijagnozu. Svi su lijeeni na Odjelu djeije psihijatrije Psihijatrijske klinike Klinikog univerzitetskog centra u Sarajevu i u Psiholokom savjetovalitu za adolescente "DUGA", takoer u Sarajevu. Istraivanje je epidemioloko i kliniko, retrospektivno i prospektivno. Za oznaavanje psihikih poremeaja kao klinikih entiteta koritena je Meunarodna klasifikacija bolesti (MKB-10).

137

Rezultati i diskusija Situacija tokom rata

Analizom dobijenih rezultata moe se zakljuiti da je za vrijeme rata najvii porast zabiljeen u grupi neurotinih poremeaja, uz znatan pad psihotinih. Drugi interesantan podatak je da se poetkom rata biljei nagli pad tzv. razvojnih poremeaja (CD kategorija F=80). Kako rat odmie ta slika se znaajno mijenja u obrnutom smislu, tj. postotak obolijevanja se smanjuje. Mogue objanjenje je uspostavljanje stanovite adaptacije puanstva na ratne uvjete. Od 1994. godine u statistiki se uvodi i novi dijagnostiki entitet: PTSP (F=43.1.). Moe se konstatirati da je posttraumatski stresni poremeaj (PTSP) kao posljedica rata evidentan, ali ipak ne u onom postotku kako se, srazmjerno estini rata i nainu ivota u gradu, moglo predviati. Ono to bi se moglo sa sigurnou potvrditi iz rezultata jeste da je u odnosu na predratno razdoblje dolo do povienja postotka psihikih poremeaja kod ispitivane populacije openito, da bi se, kako se rat bliio kraju, ti postoci ponovo pribliavali vrijednostima iz predratnog razdoblja. Ovakvi rezultati u suglasju su sa ope vaeim podacima u literaturi da ratovi u principu donose povienu stopu psihikih poremeaja, to je oko 15% u odnosu na mirnodopske uvjete. Sve ovo implicira konstataciju da neki oekivani "sarajevski sindrom" ipak, nasreu, ne postoji.

Situacija poslije rata

Kao to je ve reeno, podaci se odnose na period od 1992. do 1999. godine. Najuoljivija krivulja porasta je u grupi razvojnih psihikih poremeaja (F= 80) i to kod djece kolske dobi. To je ona ista kategorija koja biljei nagli pad poetkom rata. Veoma je bitno istai razliku izmeu psihotraumatizma i postraumatskog stresnog poremeaja: iako stoji tvrdnja da su svi stanovnici grada koji su rat tu proveli, pa prema tome i djeca, bili izloeni ratnim dogaajima, to nikako ne znai da e svi psihiki i oboljeti. S druge strane, u poslijeratnom razdoblju prominentnim se pokazao pad edukativnih potencijala kod ispitivanog uzorka i to tako to se vidjelo da je u odnosu na predratno razdoblje dolo do kontinuiranog pada krivulje kolskog uspjeha. Posebno je evidentan neuspjeh u koli (F= 81). Ovi nalazi imaju naalost i konkretnu potvrdu u rezultatima opeg kolskog uspjeha u sarajevskim osnovnim kolama. Prilino je jasno psiholoko uporite za objanjenje ove situacije. Naime, s velikom sigurnou ovakav drastian pad edukativnih potencijala populacije kolske dobi moe se tumaiti kao izraz izloenosti traumatskim dogaajima. Rezultati istraivanja na klinici pokazuju jo jednu osobenost u poslijeratnom razdoblju, a to su posljedice djelovanja stresa kod djece povratnika u Sarajevo, a koja su rat proivjela u izbjeglitvu. Radi se takoer o psihikim poremeajima koji se u literaturi oznaavaju kao poremeaji adaptacije povezani sa stresom (F=43,2).

138

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Za pomo se najee javljaju djeca kolske dobi koja prvenstveno imaju tekoe u savladavanju kolskog gradiva udruene sa odreenim tjelesnim simptomima kao to je glavobolja, slabost koncentracije panje, te subjektivni osjeaj nedostatka zraka i opa slabost. Klinika obrada takvih sluajeva jasno ukazuje da su navedene smetnje izraz posttraumatskog stresnog poremeaja i ometene sposobnosti prilagoavanja.

Zakljuak
Saet zakljuak mogao bi biti slijedei: 1. postoji porast broja psihikih poremeaja kod ispitivane populacije tokom rata u odnosu na predratno razdoblje; 2. poslije rata posebno je evidentan porast poremeaja iz kategorije razvojnih psihikih poremeaja u odnosu na predratno i ratno razdoblje; 3. evidentno je prisustvo nozolokog klinikog entiteta, posttraumatskog stresnog poremeaja, ali u znatno manjoj mjeri nego to se moglo oekivati s obzirom na estinu ratnog poara; 4. navedeni posttraumatski stresni poremeaj (PTSP) se kod djece kolske dobi vrlo vjerojatno prevashodno manifestira kao poremeaj u savladavanju kolskog gradiva. 5. oekivana pojava eventualne specifine izravne posljedice ratnog stresa na psihu djece nije evidentirana, tj. nije se pokazalo da postoji "sarajevski sindrom".

139

Ispitivanje psihosocijalne prilagodbe djece prognanika iz Srebrenice

Nermin apo, Jadranka Kolenovi-apo
Odsjek za psihologiju, Filozofski fakultet u Sarajevu U oktobru mjesecu 1999. godine, uz podrku Unicef a Bosne i Hercegovine, pokrenut je Program psihosocijalne pomoi djeci prognanicima iz Srebrenice, trenutno smjetenim u Vozui. U cilju prikupljanja podataka korisnih za sprovoenje Programa, provedena je inicijalna trijana psiholoka procjena (screening). Izmeu ostalih, postavljeni su sljedei ciljevi procjene: utvrditi prevalenciju ratnih traumatskih iskustava; utvrditi prevalenciju potekoa i problema sa kojima se djeca suoavaju nakon rata; ispitati psihosocijalnu prilagodbu djece; usporediti psihosocijanu prilagodbu djece prognanika iz Srebrenice sa grupom djece koja su doivjela manji broj ratnih traumatskih iskustava.

Metoda
Ispitivanjem je obuhvaeno 458 djece iz dvije osnovne kole. Grupu prognane djece iz Srebrenice inilo je 145 djeaka i 144 djevojica iz 5. 6. 7. i 8. razreda osnovne kole u Vozui. Djeca su bila smjetena u naputenim kuama u Vozui, uglavnom sa svojim majkama ili srodnicima enskog spola. Veina djece bila je izloena viestrukim traumatskim iskustvima , kao to su naputanje svog mjesta (95,16%), granatiranje u neposrednoj blizini (75,61%), bombardovanje kue (70,14%), susret sa neprijateljskim vojnicima (42,66%), nedostatak hrane i vode (45,67%), pucanje u blizini (84,32%), svjedoenje ranjavanju druge osobe (48,07%). Znaajan broj djece je izgubio roaka ili rodicu (59,09%) dok je 21,88% djece izgubilo oca. Takoer, ova djeca se suoavaju sa brojnim problemima i potekoama nakon rata, kao to je smrt drage osobe (55,32%), neizvjesnost zbog ponovnog izmjetanja iz trenutnog mjesta boravka (43,51%), nedostatak novca za osnovne potrebe (37,54%). Veliki broj djece (44,44%) izjavljuje da se neka njihova voljena osoba vodi kao nestala. Druga grupa obuhvatila je 94 djeaka i 75 djevojica iz 6. 7. i 8. razreda osnovne kole u susjednom mjestu Zavidoviima. Djeca druge grupe doivjela su znaajno manji broj traumatskih dogaaja od djece prve grupe i tokom rata uglavnom nisu naputala svoje mjesto boravka. Takoer, znaajno je manji broj poslijeratnih problema i potekoa u poreenju sa grupom djece prognanika iz Srebrenice. Prosjean uzrast djece obje grupe je 12 godina i 10 mjeseci (SD = 1 godina i 2 mjeseca) sa rasponom od 10 do 16 godina starosti.

140

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Na obje grupe djece primijenjena je Skala djelovanja dogaaja (Impact of Event Scale, IES; Horowitz i saradnici, 1979), Skala samoprocjene depresije (Depression Self-Rating Scale, DSRS; Birleson, 1981) i Upitnik za uenike (Youth Self-Report; YSR; Achenbach, 1991). Originalna verzija Skale djelovanja dogaaja namijenjena je mjerenju dvaju reakcija na stres: a) ponovno doivljavanje nametnutih misli, slika, snova i snanih osjeanja izazvanih traumatskih doivljajem (subskala nametanja), i b) izbjegavanje misli i osjeanja pobuenih podsjeanjem na traumatske dogaaje (subskala izbjegavanja). Za potrebe ispitivanja originalna verzija Skale djelovanja dogaaja je proirena stavkama koje se odnose na povienu pobuenost organizma. Dodato je pet stavki preuzetih iz upitnika RI (Indesk reakcija) koritenog u programu longitudinalnog praenja adolescenata (Unicef, UCLA, Univerzitet u Sarajevu).Uestalost reakcija u posljednjih etrnaest dana procjenjivala se na etverostepenoj skali (od 0 nikada do 3 esto). Skalom samoprocjene depresije se procjenjuje uestalost depresivnih simptoma kod djece. Sastoji se od devetnaest tvrdnji koje opisuju razliita emocionalna stanja. Uestalost emocionalnih stanja procjenjuje se u posljednjih sedam dana na petostepenoj skali (od 0 nikada do 4 skoro uvijek). Upitnikom za uenike se procjenjuje nivo aktivnosti djeteta, socijalna, totalna kompetencija te devet sindroma: povlaenje, somatski problemi, anksioznost/depresija, problemi socijalne prilagodbe, problemi u miljenju, problemi panje, samodestruktivno ponaanje/problemi identiteta, delinkventno ponaanje i agresivno ponaanje. Ovih devet sindroma se dalje mogu prikazati, na skalama drugog reda, u vidu internaliziranih i eksternaliziranih problema.

Rezultati i rasprava
U Tabeli 1. prikazani su rezultati na Skali djelovanja dogaaja i Skali samoprocjene depresije. Simptomi PTSR-a znaajno su vii kod grupe domicilne djece. Nasuprot tome, grupa djece prognanika iz Srebrenice pokazuje znaajno vie simptoma depresije. Obzirom da je jedna od vanijih determinanti PTSRa izloenost traumatskim dogaajima, ovakvi rezultati sami za sebe mogu biti iznenaujui. Meutim, za interpretaciju ovakvih rezultata potrebno je poznavati iri kontekst deavanja vezanih za sudbinu osoba prognanih iz Srebrenice. Porodice u kojima ive djeca prognanika iz Srebrenice uglavnom su nepotpune. Veliki broj porodica izgubio je muke lanove. Muevi, oevi, braa ili sinovi su poginuli ili se jo uvijek vode kao nestale osobe. Proces alovanja nije zavren, a neizvjesnost o sudbinama bliskih osoba koje se vode kao nestale, jo vie sprjeava njegovo normalno odvijanje. S druge strane postoje veliki i brojni poslijeratni problemi s kojima se enski lanovi porodica djece prognanika iz Srebrenice suoavaju: nedostatak osnovnih materijalnih sredstava za ivot, uvijek prisutna mogunost prisilnog naputanja trenutnog mjesta boravka, nemogunost djelovanja na ivotno vane odluke, itd. Stoga su izraene depresivne reakcije kod prve grupe djece jednim djelom indukovane stanjem i situacijom u kojoj se nalaze njihove majke i odrasli enski lanovi njihovih porodica. U prilog ovoj tvrdnji su i rezultati regresijske analize sprovedene posebno za dvije grupe djece. Doprinos ratnih traumatskih dogaaji depresivnim reakcijama manji je za grupu djece prognanika (23,3%) u poreenju sa

141

grupom domicilne djece (37,4%)5. Tabela 1. Razlike izmeu prognane i domicilne djece na Skali djelovanja dogaaja (IES) i Skali samoprocjene depresije (DSRS)
Grupa djece Nametanje / 6 pobuenost Izbjegavanje Poviena Prognanici Domicilni Prognanici Domicilni IES (ukupno) Prognanici Domicilni DSRS Prognanici Domicilni N 232 137 232 137 232 137 285 167 M 12.22 13.92 7.56 9.47 19.78 23.39 23.59 17.85 SD 7.46 8.01 4.69 4.67 10.57 10.91 9.58 9.11 6.253 450 0.000 -3.13 367 0.002 -3.78 367 0.000 t -2.06 df 367 p 0.040

Slika 1: Prosjene vrijednosti sindroma za dvije grupe djece posebno za djeake i djevojice.
11 10 9 8 7 6 Prognanici m Prognanici Domicilni m Domicilni

M
5 4 3 2 1 0 Povlaenje Anksioznost/depresija Socijalni problemi Somatski problemi

Sindromi

Ispitivanjem znaajnosti efekata spola i grupe (prognanici i domicilni) na aktivnost uenika, socijalnu kompetenciju i totalnu kompetenciju, utvren je statistiki znaajan efekat Grupe na aktivnost te statistiki znaajan efekat Spola na totalnu kompetenciju. Utvreno je da su djeca domicilne grupe (M = 4.68) u poreenju sa grupom djece prognanika iz Srebrenice (M = 4.09) znaajno aktivnija (F = 17.80, df = 1, p < 0.001), te da djevojice (M = 11.64) u poreenju sa djeacima (M = 10. 94) postiu vie rezultate na

Delikventno ponaanje

Agresivno ponaanje

Problemi miljenja

Problemi panje

apo, N. (2000), Program psihosocijalne pomoi djeci Osnovne kole Vozua u Vozui.. Psiholoko dijagnostiko snimanje. UNICEF 6 Faktorska analiza IES pokazala je dva znaajna faktora. Prvim faktorom zasiene su stavke koje korespondiraju simptomima nametanja i poviene pobuenosti. Stoga su u analizi podataka ove dvije subskale smatrane jednim faktorom.

142

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Problemi identiteta

skali totalne kompetencije (F = 9.39, df = 1, p< 0.001). Utvreno je da djevojice u poreenju sa djeacima imaju znaajno vie somatskih problema te je znaajno izraenija anksioznost i depresija. Djeaci ispoljavaju znaajno vie delinkventnog i agresivnog ponaanja. Djevojice pokazuju vie internaliziranih simptoma, dok djeaci pokazuju vie eksternaliziranih simptoma (Tabela 2). Tabela 2. Rezultati deskriptivnih statistikih vrijednosti i testiranja znaajnosti razlika izmeu djeaka i djevojica na skalama internaliziranih i eksternaliziranih problema, odnosno sindroma za koje je utvrena statistiki znaajna razlika
Spol II Sindrom (Somatski problemi) III Sindrom (Anksioznost / depresija) VII Sindrom (Delikventno ponasanje) VIII Sindrom (Agresivno ponasanje) Internalizirani problemi m z m z m z m z m z Eksternalizirani problemi m z Socijalno poeljni odgovori m z N 222 201 222 201 222 201 222 201 222 201 222 201 222 201 M 3.05 3.62 7.67 9.55 2.34 1.79 6.90 5.93 14.17 16.92 9.24 7.71 18.05 19.30 SD 2.77 2.68 4.98 4.98 2.49 1.66 5.05 4.27 8.84 8.40 6.83 5.37 6.12 5.97 -2.13 421 0.034 2.54 421 0.012 -3.27 421 0.001 2.14 421 0.033 2.65 421 0.008 -3.87 421 0.000 T -2.14 df 421 p 0.033

Na Slici 1 prikazane su prosjene vrijednosti sindroma za dvije grupe djece posebno za djeake i djevojice Ispitivanjem efekata Spola i Grupe (prognanici/domicilno) na rezultate postignute na skalama internaliziranih i eksternaliziranih problema, sklonosti davanja socijalno poeljnih odgovora, te ukupnoj skali problema, utvreni su znaajni efekti Grupe na sljedeim skalama/ sind-romima: Anskioznost/ depresija, Socijalni problemi, Delinkventno ponaanje, Problemi identiteta/samodestruktivno ponaanje, te na Skali sklonosti davanju socijalno poeljnih odgovora. Utvreno je da su djeca grupe prognanika iz Srebrenice anksioznija i depresivnija, ispoljavaju vie socijalno nepoeljnih oblika ponaanja, sklonija su delinkventnom ponaanju, pokazuju vie problema identiteta, odnosno sklonija su samodestruktivnom ponaanju. Domicilna djeca sklonija su davanju socijalno poeljnih odgovora.

143

Zakljuci
Rezultati provedenog ispitivanja ukazuju da viestruka izloenost ratnim traumatskim iskustvima negativno djeluje na psihosocijalnu prilagodbu djece. U dugoronoj posttraumatskoj prilagodbi od posebne vanosti je adekvatna podrka koju djeca oekuju i primaju od odraslih osoba. Kada je ta podrka uskraena, jer se i odrasli suoavaju sa problemima i potekoama, kod djece je mogua manifestacija brojnih problema na emocionalnom, kognitivnom i ponaajnom nivou. Na osnovu rezultata ispitivanja psihosocijalne prilagodbe djece prognanika iz Srebrenice, moe se zakljuiti da je, pored direktnog rada sa djecom koja su doivjela ratna traumatska iskustva, potrebno raditi na psihikom osnaivanju njihovih roditelja ili staratelja i nastavnika.

144

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Ratne traume kod djece u Tuzli

Rabija Radi
JZU Dom zdravlja Tuzla, Centar za mentalno zdravlje

Cilj
Istraivanjem se eli pokazati koliki je intenzitet utjecaja ratne traume tj. kakve su posttraumatske posljedice i specifinosti u socijalizaciji djece koja su za vrijeme rata boravila u ratnom podruju. Utjecaj vremenskog faktora i realizacija nastavnog programa nisu dostatni u razrjeavanju traumatskih posljedica rata na djecu osnovnokolskog uzrasta.

Uzorak
113 uenika jedne osnovne kole iz Tuzle.

Metoda
Longitudinalno istraivanje raeno je u dva vremenska perioda: prvo, marta 1997. godine i drugo, marta 1999. godine. Ispitanici ive na podruju grada na kojem se 25.05.1995. godine dogodio masakr, kada je, od samo jedne granate, poginula 71 mlada osoba, a preko 200 osoba ranjeno.

Instrumenti:
Upitnik o ratnim traumama (Upitnik ratnih trauma, URT; Stuvland i api, 1992) Skala utjecaja dogaaja (Impact of event scale, IES; Horowitz i drugi, 1979) Birlesonova Skala za samoprocjenu depresije (Depression Self-Rating Scale, DSRS; Birleson, 1981) Upitnik za identifikaciju nepoeljnih oblika ponaanja (ehi, E.).

Rezultati
Ispitanici su doivjeli prosjeno 6 traumatskih iskustava; umjereni i visoki nivo stresa u prvom mjerenju imala su 63,71% ispitanika, a u drugom 69,02% ; djeca su bila depresivnijeg raspoloenja u prvom mjerenju; a najvie neprilagoenih oblika ponaanja imaju djeca sa umjerenim i visokim nivoom stresa. Akcioni plan podrazumijeva dugoronu psihopedagoku i psihosocijalnu prevenciju.

145

Longitudinalno prouavanje ratnih traumatskih reakcija kod djece u Sarajevu 1993.,1995. i 1997. godine
Renko api*, Rune Stuvland
U saradnji sa istrazivackom ekipom: Melita Sultanovi, Hajrija-aza Jahi, ula erimagi, Ifeta Bajramovi, Aida Lomigora *Odsjek za Psihologiju Univerziteta u Sarajevu Istrazivanje predstavlja dio Unicef-ovog psihosocijalnog projekta koji je pokrenut 1993. godine

Teorijska osnova
Projekat je od samog pocetka zasnovan kao dugorocno longitudalno akciono istraivanje koje je od 1993. godine podravao Unicef. Psiholoka trijana procjena (screening) imala je viestruke ciljeve: Utvrivanje nivoa izloenosti djece Sarajeva traumatskim dogaajima; Utvrivanje nivoa posttraumatskih i depresivnih reakcija kod djece; Podizanje nivoa svijesti, i na lokalnoj i na internacionalnoj razini, o utjecaju rata na djecu; Stvaranje baze podataka za kasnije evaluativne studije; i Identifikovanje djece pod rizikom.

Prvo ispitivanje izvedeno je 1993. godine, a sljedee trijae (screening) provedene su dvije i etiri godine kasnije. Ovaj longitudinalni nacrt istraivanja omoguava nam da izvijestimo o tome kako se, tokom vremena, odvijao razvoj traumatskih reakcija.

Hipoteze
Postoji pozitivna korelacija izmeu izlaganja traumatskim dogaajima, posttraumatskog sindroma (PTSP) i depresivnih reakcija. Tokom vremena PTSP-a i depresivne reakcije kod veine djece postaju slabije. Meutim, kod izvjesnog broja djece opaa se dugotrajno odravanje visokog nivoa reakcija.

Uzorak
Prvo ispitivanje, provedeno 1993. godine, obuhvatalo je uzorak od ukupno 507 djece. Ovaj rad izvjetava o rezultatima dobivenim od:

146

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

poduzorka od 236 uenika ispitanih u prvoj i drugoj psiholokoj trijanoj procjeni (1993. i 1995. godine); poduzorka od 226 subjekata ispitanih tokom druge i tree trijae (1995. i 1997. godine); poduzorka od 75 djece za koju postoje potpuni podaci iz sva tri ispitivanja (1993.,1995. i 1997. godine, u daljnjem tekstu longitudinalni uzorak).

Instrumenti
Upitnik o ratnim traumama (URT tj. War Trauma Questionnaire, Stuvland i apic, 1993): Upitnik sa 25 samoopisnih odgovora, sastavljen je za ovo prouavanje i ispituje izloenost djece traumatskim dogadjajima, odvajanjima i gubicima. Skala za samoprocjenu depresivnih reakcija (Birleson, 1981): Samoopisni upitnik od 18 estica za djecu, prethodno (prije rata) primijenjivan u exJugoslaviji (u Bosni i Hercegovini) na drugim mjestima. Skala djelovanja dogaaja (Impact of Event Scale, Horowitz i drugi,, 1978): Upitnik od 15 samoopisnih estica za djecu, koji je prethodno upotrebljavan u Hrvatskoj i na drugim mjestima.

Ostale pojedinosti
Psiholoke trijane procjene (screenings) su provoene u okviru kompleksnih psihosocijalnih intervencija i u najteim ratnim uslovima. Podatke su prikupljali kolski psiho-pedagozi pod supervizijom prvog autora.

Metoda
Tabela 1: Broj odgovora dao doivljenim traumatskim dogaajima u upitniku o ratnim traumama URT (War Trauma Questionnaire)
Broj odgovora DA 0-5 6-8 9-11 12-14 15-17 Total N=226 URT1 (1993) (%) 21,4 42,9 29,8 6,0 100 URT2 (1995) (%) 20,0 43,2 28,6 7,3 0,9 100 URT3 (1997) (%) 21,3 38,9 29,6 8,8 1,3 100

147

Profesori pedagogije i psihologije su instrumente davali djeci koja su ih sama ispunjavala. Tamo gdje je bilo potrebno, mlaoj djeci je pruana pomo prilikom popunjavanja upitnika. Neki od instrumenata su prethodno bili provjereni u Hrvatskoj, a bili su prevedeni i prilagoeni uslovima u Sarajevu. Kasnije su podaci bili obraivani i analizirani na Univerzitetu u Sarajevu.

Rezultati
Tabela 2: Depresivne reakcije (Birlesonov upitnik depresije, longitudinalni uzorak (n=75): Frekvencije visokih rezultata (15) i skorova niih od 15 poena prema spolu u ispitivanjima 1993.,1995. i 1997. godine
Rezultat Spol Muki 1993 Birleson(1) frekvencija % 1995 Birleson(2) frekvencija % 1997Birleson (3) frekvencija % enski 1993 Birleson(1) frekvencija % 1995 Birleson(2) frekvencija % 1997Birleson (3) frekvencija % <15 25 78,1% 29 82,9% 35 97,2% 19 61,3% 28 73,7% 31 81,6% 15 7 21,9% 6 17,1% 1 2,8% 12 38,7% 10 26,3% 7 18,4%

Prosjeni broj doivljenih trauma je vrlo visok: u svakom od tri ispitivanja nalazimo da je vie od 78% djece iskusilo izmeu est (6) i sedamnaest (17) traumatizirajuih dogaaja (Tabela 1). Statistika analiza je ukazala na opadanje PTSP-a i depresivnih reakcija tokom vremena, uz neke karakteristine varijacije: Djevojice ispoljavaju vei broj depresivnih reakcija (visokih skorova na Birlesonovoj skali) u sva tri ispitivanja (Tabela 2); Mlai ispitanici (i mukog i enskog pola) imaju vie depresivnih reakcija nego stariji; U treoj trijai, 1997. godine, zapaa se statistiki znaajno (na nivou p<0,001) opadanje proporcije visokih skorova dobivenih na Birlesonovoj skali (vidjeti Tabelu 2). Meutim, veliki je procenat ispitanika koji prelaze kritinu granicu od
Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

148

15 poena na Birlesonovoj skali, to znai da jo uvijek znatan broj djece i mladih ispoljava zabrinjavajui intenzitet emocionalne patnje, koja se odraava u trajnom tunom raspoloenju. to se tie stresnih reakcija nametnja i izbjegavanja (IES) u sva tri ispitivanja, u potpunom instrumentu, kategorija niskog nivoa stresnih reakcija obuhvata najmanji procenat ispitanika: velika veina djece spada u kategorije umjerenog i visokog nivoa djelovanja stresa (Tabela 3). Tabela 3 : Distribucija nivoa stresnih reakcija na potpunoj Skali djelovanja dogaaja (IES)
1993 Razina stresnih reakcija Frekvencija (Procenat) Nizak (nizak:<20 bodova) Umjerenii (umjereni:20-40 bodova) Visok (visok: >40bodova) N= Ukupno 88 (8,9%) 477 (48,2%) 424 (42,9%) 999 (100,0%) 1995 Frekvencija (Procenat) 55 (11,1%) 234 (47,3%) 206 (41,6%) 495 (100,0%) 1997 Frekvencija (Procenat) 55 (24,3%) 99 (43,8%) 72 (31,9%) 226 (100,0%)

Ispitivanje longitudinalnog uzorka (N=75), pokazuje da je poveavanje procenta ispitanika u grupi sa niskim nivoom stresa, a opadanje procenta ispitanika sa visokim nivoom stresa, izrazitije na podskali reakcija nametanja nego na podskali reakcija izbjegavanja.

Zakljuci
Znaajan nivo PTSP i depresivnih reakcija kod velikog broja djece rezultat je mnogobrojnih traumatinih iskustava doivljenih tokom rata. Dvije godine nakon rata, kod neke djece, mnoge od ovih posljedica jos su bile veoma prisutne mogue uz znaajan udio reakcija izbjegavanja, sto je vano znati u pedagokom i u savjetodavnom radu sa mladima (u koli i u svakodnevnom ivotu).

Literatura
Barath, A., Matulic, V., Miharija, . i Leko, A. (1993). Psiholoko-pedagoka pomo uenicima stradalim u ratu (Zbirka tekstova i radnih materijala).

149

Birleson, P. (1981). The validity of depressive disorder in childhood and the development of self rating scale: a research report. Journal of Child Psychology i Psychiatry, 22, 73-88. Dapic, R., Stuvland, R., Sultanovic, M., Mavrak, M., Durakovic, E. i Kulenovic, A. (1995). Post-traumatic stress reactions and depression in children from Sarajevo. Paper presented at the 4th European Conference on Traumatic Stress, Paris. Horowitz, M.J., Wilner, N., i Alvarez, W. (1979). Impact of Event Scale: A measure of subjective stress. Psychosomatic Medicine, 41, 209-218.

150

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Suoavanje sa traumatskim stresom - uloga nekih osobina linosti, socio-demografskih obiljeja, okolinskih faktora i kognitivnih procjena
Elvira Durakovi-Belko
Odsjek za psihologije, Filozofski fakultet u Sarajevu Ovi rezultati su dio veeg istraivakog projekta iji je cilj bio ispitati u kojoj mjeri dispozicijske karakteristike, obiljeja traumatskog dogaaja i obiljeja posttraumatske okoline, te kognitivne procjene i naini suoavanja odreuju kvalitetu prilagodbe adolescenata na ratne traume.

Teorijska osnova
Emprijski podaci o kognitivnim procjenama i nainima suoavanja sa ratnim traumama su rijetki i oskudni, iako veina konceptualizacija naglaava vanost ovih faktora u prevladavanju i integraciji traumatskih iskustava. Ovo istraivanje temelji se na osnovnim pretpostavkama interakcijskog teorijskog pristupa prema kojemu su odgovori na traumu odreeni zajednikim djelovanjem individualnih i okolinskih initelja. Upravo ovakav pristup karakterizira Lazarusov model stresa (Folkman i Lazarus, 1991) i Wilsonov model posttraumatskih stresnih reakcija (Wilson, 1989) koji su odabrani za teorijsko ishodite ovoga rada. Rad je koncipiran s ciljem da se ispitaju kognitivne procjene i strategije suoavanja koje su koristili mladi u Sarajevu kako bi prevladali svoja ratna traumatska iskustva. Takoer se eljelo utvrditi da li je i u kojoj mjeri odabir pojedinih naina suoavanja povezan sa ispitivanim dispozicijskim i socio-demografskim osobinama, te sa okolinskim i varijablama kognitivnih procjena.

Hipoteze
Najvei broj ispitanika izvijestit e o procijenjenoj nikakvoj ili maloj mogunosti kontrole nad traumatskih iskustava. Dogaaji e rijetko biti procijenjeni kao izazov, a dominirat e kognitivne procjene prijetnje i gubitka. Oekuje se da e ispitanici vie koristiti naine suoavanja usmjerene na regulaciju emocija, a manje suoavanje usmjereno na rjeavanje problema. Takoer se oekuje da e neke osobine linosti, sociodemografske varijable, okolinski faktori i kognitivne procjene biti znaajni prediktori odabira pojedinih naina suoavanja.

Uzorak
Ispitivanje je provedeno na uzorku od 393 uenika prvih do etvrtih razreda u etiri sarajevske srednje kole. Uzorak ine 202 mladia i 191 djevojka, prosjene dobi 17 godina.

151

Operacionalizacija konstrukata i varijabli

Varijable kognitivnih procjena: Procjena znaenja najgoreg ratnog iskustva: prijetnja, gubitak ili izazov. Procjene mogunosti kontrole najgoreg ratnog iskustva (od 0-nimalo do 3potpuno).

Naini suoavanja: Konstruisan je upitnik prema nekim ranije adaptiranim i prevedenim formama Lazarusovog originala. Upitnik mjeri koritenje devet naina suoavanja: prieljkivanje i matanje, pasivizacija, religija i fatalizam, reinterpretacija, rjeavanje problema, traenje socijalne podrke, izraavanje emocija, humor i izbjegavanje. Spol; Obrazovni status roditelja ispitanika; Cjelovitost porodice ispitanika; Opa prilagodba ispitanika prije i tokom rata. Eysenckova skala ekstraverzije (prema Lojk, 1984); Skala optimizma (Scheier, Carver, Bridges, 1994); Spielbergerova skala anksioznosti (AMDP i CIPS, 1990); Skala percipirane nekompetentnosti (Bezinovic, 1990); Skala ustrajnosti (Bezinovic, 1990) i Skala eksternalnosti (Bezinovic, 1990). Skala percipirane socijalne podrke (Durakovi i Kulenovi, 1998), adaptirana i skraena verzija originalne skale autora Dubowa i Ullmana (1989); Upitnik ratnih trauma (Durakovic, 1998), proirena i adaptirana verzija originalnog Upitnika ratnih trauma, URT (Stuvland i api, 1993).

Sociodemografska obiljeja:

Osobine linosti:

Okolinski faktori:

Ostale pojedinosti
Kognitvne procjene i naini suoavanja su ispitivani s obzirom na jedan traumatski dogaaj. Nakon to su kratko opisali svoje najgore ratno iskustvo i odgovorili na pitanja koja se odnose na procjenu znaenja i kontrole dogaaja, ispitanici su ispunjavali upitnik suoavanja tako to su odgovarali da li su koristili strategiju koju opisuje svaka tvrdnja.

152

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Metoda
Najprije je provedeno pilot ispitivanje na studentima psihologije kako bi se utvrdila razumljivost i primjerenost odabranog instrumentarija. Nakon manjih izmjena, ispitivanje je provedeno na ciljnom uzorku adolescenata u etiri sarajevske srednje kole, u ukupno 16 odjeljenja. Budui da je kompletan instrumentarij sadravao veliki broj upitnika i skala, istraivanje je provedeno u dva dijela. Ispitanici su najprije ispunjavali dio instrumentarija namijenjen procjeni socio-demografskih obiljeja i osobina linosti, a nakon etrnaest dana su odgovarali na pitanja vezana za njihova ratna iskustva, naine suoavanja i neke mjere posttraumatske prilagodbe. Podatke je prikupljala autorica uz pomo studenata zavrnih godina studija psihologije, metodom grupno voenog rada, a za vrijeme kolskog asa. Sudjelovanje u ispitivanju je bilo dobrovoljno.

Rezultati
to se tie kognitivnih procjena, najvei broj ispitanika (preko 80%) izvijestio je o percipiranoj nikakvoj ili slaboj mogunosti kontrole nad pojavom ili ishodom dogaaja. Kad je rije o procjeni znaenja, pokazalo se da je za oko 58% ispitanika najgore ratno iskutsvo znailo gubitak, a za skoro 39% ispitanika prijetnju. Samo 2.8% ispitanika je najgori ratni dogaaj procijenilo kao izazov. Na osnovu izraunatih prosjenih rezultata, na faktorskom analizom potvrenih osam od devet skala suoavanja, pokazalo se da su ispitanici najvie koristili prieljkivanje i matanje (M=3.24), zatim pasivizaciju (M=2.84), religiju i fatalizam (M=2.79), te reinterpretaciju (M=2.56). Strategije rjeavanja problema (M=1.95) i traenja socijalne podrke (M=1.93) su poduzimane rjee, a najrjee koriteni naini suoavanja su izraavanje emocija (M=1.18) i humor (M=.90). (Provedenom faktorskom analizom nije potvrena skala izbjegavanja.) Da bi se utvrdila povezanost izmeu mjerenih varijabli linosti, sociodemogrefskih obiljeja, okolinskih varijabli i kognitivnih procjena, s jedne strane, i ispitivanih naina suoavanja s druge strane, provedena je multipla regresijska analiza. Dobiveni koeficijenti multiple korelacije se kreu u rasponu od R=. 33 do R=.56, a na temelju koritenog seta prediktora objanjeno je najmanje 5% i najvie oko 27% ukupne kriterijske varijance. Prema dobivenim rezultatima, ekstraverzija i ustrajnost su povezani sa koritenjem strategija kao to su rjeavanje problema, traenje socijalne podrke i humor. Eksternalnost je dobar prediktor za koritenje pasivizacije, reinterpretacije i religije/fatalizma. Ispitanici koji su izvijestili o subjektivno loijoj prilagodbi tokom rata imali su vie rezultate na skalama izraavanje emocija, prieljkivanje i matanje, reinterpretacija, ali i na skali rjeavanja problema.

153

to se tie kognitivnih procjena, pokazalo se da je vea perciprana kontrola dogaaja povezana sa veim koritenjem rjeavanja problema, reinterpretacije i humora, odnosno sa manjim koritenjem pasivizacije. Dok su humor i reinterpretacija povezani sa situacijama prijetnje, izraavanje emocija je povezano sa situacijama koje su procijenjene kao gubitak. Spol, crta anksioznosti i ukupni broj ratnih trauma su povezani samo sa izraavanjem emocija, dok se percipirana socijalna podrka od roditelja pokazala prediktivnom jedino za koritenje religije i fatalizma.

Zakljuci
Dobiveni rezultati jasno pokazuju da ratni traumatski dogaaji koje su nai ispitanici doivjeli nisu bili samo objektivno izvan mogunosti njihove kontrole, nego su gotovo u pravilu tako i subjektivno procijenjeni. Kao to se moglo i oekivati, zanemariv je procenat dogaaja koji su procijenjeni kao izazov, ali je zabrinjavajue veliki postotak procjena gubitka. S obzirom na objektivno i subjektivno malu mogunost kontrole nad dogaajima, sasvim je razumljivo to su prieljkivanje i matanje, pasivizacija, reinterpretacija, te religija i fatalizam najee koriteni naini suoavanja. S druge strane, iznenauje podatak da su traenje socijalne podrke i izraavanje emocija tako rijetko koriteni, budui da neka istraivanja sugeriraju upravo suprotne rezultate u slinim tekim i nekontrolabilnim situacijama. Izgleda da se koritenje pojedinih naina suoavanja moe bolje predvidjeti na temelju nekih karakteristika pojedinca i kognitivnih procjena dogaaja nego na temelju nekih okolinskih faktora, to je u skladu sa nalazima drugih istraivanja. Ostaje jo da se vidi da li i, ako da, koje strategije suoavanja omoguuju uspjenije prevladavanje traumatskog iskustva, odnosno osiguravaju bolju posttraumatsku prilagodbu.

Literatura
AMDP and CIPS (1990). Rating Scales for Psychiatry, European Edition. Association for Methodology and Documentation in Psychiatry and Collegium Internationale Psychiatriae Scalarum. Beltz Test, West Germany. Bezinovi, P. (1990). Perception of ones own competence: possible hierarchical organisation. U: Practicum from cognitive and behavioural therapy III (35-49 and 147-157). Zagreb: DPH. Dubow, E.F. i Ullman, D.G. (1989). Assessing Social Support in Elementary School Children: The Survey of Childrens Social Support. Journal of Clinical Child Psychology, 18 (1), 52-64. Durakovi, E. (1998). Determinants of post-traumatic adjustment with adolescents. Masters Thesis. Faculty of Philosophy. Zagreb. Durakovi, E. i Kulenovi, A. (1998). Lina komunikacija. Folkman, S. i Lazarus, R.S. (1991). Coping and Emotion. U: A. Monat and R.S. Lazarus (Ur.) Stress and Coping: An anthology (207-227). New York : Columbia University Press.

154

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Loyck, L. (1984). Handbook for Eysencks personality questionnaire. Ljubljana: Slovenian Institute for Productivity, Centre for psycho-diagnostic means. Scheier, M.F., Carver, C.S. i Bridges, M.W. (1994). Distinguishing optimism from neuroticism (and trait anxiety, self-mastery, and self-esteem): A re-evaluation of the Life Orientation Test. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1063-1078. Wilson, J.P. (1989). A person-environment approach to traumatic stress reactions. U: J.P. Wilson (Ur.) Trauma, transformation and healing: An integrative approach to Theory, Research and Post-Traumatic Therapy (3-20). New York: Brunner/Mazel.

155

Odnos traumatskih ratnih iskustava prema lokusu kontrole i strahu od negativne evaluacije kod uenika srednje kole
Fehim Roi
II srednja kola, Cazin

Uvod
Rat, kao krajnje opasna i katastrofina situacija, ostavio je nesagledive posljedice na ivote ljudi, pa je pitanje psiholoke traume kod nas danas jedno od dominantnih pitanja naune teorije i prakse. Iz vie razloga, a prvenstveno zbog znaaja djetinjstva i mladosti u formiranju linosti odraslog ovjeka, posebno je delikatno pitanje ratne traume kod djece i mladih. U ovom skromnom empirijskom istraivanju pokualo se potraiti odgovore na pitanja da li su proivljena traumatska iskustva i, ako da, koliko su i kako utjecala na nivo eksternalnosti i na nivo straha od negativne evaluacije kod uenika srednje kole.

Teorijska osnova
Konstrukt lokusa kontrole razvijen je u sklopu Rotterove teorije socijalnog uenja, po kojoj je vjerojatnost pojavljivanja nekog ponaanja povezana sa oekivanjem pojedinca da e to ponaanje dovesti do potkrepljenja, odnosno, da e se postii eljeni ishod. Postoji znaajna varijabilnost u takvim oekivanjima kod pojedinaca, ovisno o faktorima kojima pojedinci pripisuju ishode. Tako se konstrukt lokusa kontrole moe tretirati i kao dio atribucijske teorije koja se bavi istraivanjem percepcije kauzalnosti, tj. subjektivnim objanjenjem zbog ega se neto zbilo. Eksternalno orijentirani pojedinci, ili pojedinci sa eksternalnim lokusom kontrole, uzroke osobnog ponaanja, uspjeha ili neuspjeha pripisuju preteno vanjskim okolnostima, kao to su srea, sluajnost, sudbina ili utjecaj drugih ljudi. Na drugom kraju kontinuuma su internalno orijentirani pojedinci, koji za sebe smatraju da sami mogu kontrolirati i svojim postupcima determinirati zbivanja u svojoj okolini. Ove osobe, dakle, doivljavaju sebe kao izvor kontrole vlastitih postupaka i svoje sudbine; one uzroke uspjeha ili neuspjeha nalaze u svojim osobinama, a ne lociraju ih u vanjske okolnosti. Pokazalo se u brojnim istraivanjima da su internalno orijentirani pojedinci uspjeniji u savladavanju ivotnih potekoa i bolje prilagoeni od eksternalno orijentiranih pojedinaca. Strah od negativne evaluacije se smatra jednim od aspekata socijalne anksioznosti, koji se manifestira u nizu socijalno-psiholokih fenomena: samopoimanje, konformizam, prosocijalno ponaanje, samoprezentacija, atribucijski stil, socijalna facilitacija, promjena stavova i sl. Visok nivo straha od negativne evaluacije ukazuje da osoba doivljava i ispoljava visok stupanj strepnje u situacijama kada postoji mogunost da bude negativno evaluirana od drugih osoba.

156

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Metodologija Istraivanja Cilj i zadaci istraivanja

Cilj istraivanja je utvrditi da li i u kojoj mjeri proivljena ratna traumatska iskustva utiu na lokus kontrole i na strah od negativne evaluacije kod populacije adolescenata. Odnosno, utvrditida li e se u ispitanom uzorku osobe sa proivljenim traumatskim ratnim iskustvima znaajno razlikovati u nivou eksternalnosti i nivou straha od negativne evaluacije od osoba koje nisu imale traumatska ratna iskustva.

Ispitanici
Odabrani uzorak u istraivanju predstavljali su uenici Druge srednje kole u Cazinu, a karakteristike uzorka su prikazane u Tabeli 1. Tabela 1. Spolne i dobne karakteristike uzorka Razredi Spol Muki enski Ukupno I 18 15 33 II 24 11 35 III 12 21 33 IV 7 30 37 61 77 138

Metoda i instrumenti
U istraivanju je koritena transverzalna metoda, sa ciljem izravnog dobijanja pisanih informacija od ispitanika. Koriteni su slijedei instrumenti Anamnestiki upitnik (konstruisan za potrebe ovog istraivanja) Skala eksternalnosti (Bezinovi, 1990.) Skala za mjerenje straha od negativne evaluacije (Bezinovi, 1990)

Hipoteza
Uenici srednje kole koji su imali ratna traumatska iskustva pokazuju statistiki znaajno vii nivo eksternalnosti i straha od negativne evaluacije u odnosu na uenike koji ta iskustva nisu imali.

157

Rezultati istraivanja Odnos traumatskih iskustava i lokusa kontrole

U Tabeli 2. dati su neki osnovni rezultati istraivanja vezani za odnos traumatskih iskustava i lokusa kontrole. Tabela 2. Lokus kontrole s obzirom na tip traumatskog iskustva
Vrsta traumatskog iskustva Spol Broj ispitanika koji su imali traumatska iskustva nisu imali traumatska iskustva Razlika u prosjenom nivou eksternalnosti izmeu dvije grupe za oba spola 1,34 1,75 0,58 -1,43 0,75 0,27 -3,71 1,71 -1,11 0,36 0,09 -0,46

t omjer 0,71 1,07 0,44 0,67 0,44 0,21 2,16 1,45 0,98 0,19 0,06 0,36

Boravak u izbjeglitvu

20 17 37 29 44 73 35 38 73 22 20 42

41 60 101 32 33 65 26 39 65 39 57 96

Pogibija lana porodice

Granatiranje i druga borbena dejstva

Teko ranjavanje i invalidnost lana porodice

Iz podataka u Tabeli 2 uoava se: Ako se promatra uzorak u cjelini, razlika u nivou eksternalnosti nije se pokazala statistiki znaajnom ni kod jednog od etiri tipa traumatskih iskustava s obzirom na to da li su ispitanici doivjeli traumatska iskustva ili ne. Dakle dio hipoteze koji se odnosi na nivo eksternalnosti, nije potvren za uzorak u cjelini. Jedina statistiki znaajna razlika u nivou eksternalnosti pokazala se kod ispitanika mukog pola za proivljeno iskustvo granatiranja. Drugim rijeima, moe se sa 95% sigurnosti tvrditi da bi se ova razlika pojavila i u osnovnom skupu mukaraca ovog uzrasta: oni koji su imali iskustva granatiranja imali bi

158

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

nii skor na Skali eksternalnosti. Mogue je pretpostaviti da su ova iskustva utjecala na ubrzano dozrijevanje i na jaanje mehanizama suoavanja sa traumom u populaciji adolescenata. Ali obzirom da je ovakav rezultat dobiven samo za mukarce, moe se postaviti i pitanje utjecaja tradicijskih i kulturolokih faktora, odnosno, sveukupnosti i osobenosti odgoja. U Tabeli 3 dati su neki osnovni rezultati istraivanja vezani za odnos traumatskih iskustava i straha od negativne evaluacije. Tabela 3. Strah od negativne evaluacije s obzirom na tip traumatskog iskustva
Vrsta traumatskog iskustva Broj ispitanika koji su imali traumatska iskustva nisu imali traumatska iskustva Razlika u prosjenom nivou starha od negativne evaluacije izmeu dvije grupe s obzirom na spol -0,90 1,08 -0,61 1,18 2,35 2,31 2,68 -3,64 -1,21 -1,86 4,08 0,58

Spol

t omjer 0,45 0,48 0,39 0,53 1,16 1,53 1,29 1,34 0,68 0,86 1,92 0,35

Boravak u izbjeglitvu

20 17 37 29 44 73 35 38 73 22 20 42

41 60 101 32 33 65 26 39 65 39 57 96

Pogibija lana porodice

Granatiranje i druga borbena dejstva Teko ranjavanje i invalidnost lana porodice

M M

Iz podataka u Tabeli 3 uoava se: Razlike u aritmetikim sredinama rezultata na Skali straha od negativne evaluacije izmeu grupa ispitanika koji jesu i onih koji nisu imali traumatska iskustva nisu se ni u jednom sluaju pokazale statistiki znaajnim. Na temelju toga se drugi dio hipoteze ne moe prihvatiti.

159

Zakljuak
Ovo skromno empirijsko istraivanje imalo je za cilj istraiti samo neka pitanja vezana za odnos traumatskih iskustava, s jedne strane, naspram lokusa kontrole i straha od negativne evaluacije, s druge strane. Dakako da je sloenost ovog odnosa daleko vea da bi se mogla svesti samo na ovako malen broj varijabli i da su na ovom planu za dalja istraivanja otvorena jo mnoga pitanja. Ipak, moglo se utvrditi da traumatska iskustva imaju odreen utjecaj na lokus kontrole, a on je vrlo specifian. Moda je posebno znaajna pretpostavka da na ovaj odnos djeluju brojni faktori odgoja i razliiti kulturoloki i tradicijski faktori, koji dobrim dijelom determiniu socijalnu ulogu individue u njenoj zajednici, odnosno grupi. Ovaj odnos nije ni linearan, ni jednostavan.

160

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Izloenost ratnim traumama i reakcije majki kao prediktori psiholoke prilagodbe djece iz Mostara
Patrick Smith
Univerzitet u Londonu, Institut za psihijatriju. Kompletna verzija ovog priloga objavljena je u asopisu za djeiju psihologiju, psihijatriju i srodne discipline7

Teorijska osnova
Uobiajeno je miljenje da, nakon to su bila izloena strahotama rata, djeca mogu pokazati visok stepen postraumatskih stresnih reakcija. Isto tako, podaci pokazuju da djeca koja su preivjela rat imaju povien stepen anksioznosti i depresije. Meutim, relativno malo se zna o viestrukim faktorima rizika koji doprinose loijoj djejoj prilagodbi. Prvo, i broj i vrsta ratnih iskustava su znaajno povezani sa simptomima postraumatskog stresa: vei broj traumatskih iskustava, izloenost veoma jakim senzacijama (ulnim doivljajima) i (percipirana) direktna ivotna ugroenost povezani su sa loijom prilagodbom kod djece. Drugo, porodini faktori takoer mogu imati vanu ulogu u prilagodbi djece: pokazalo se da je mentalno zdravlje majki znaajan medijator mentalnog zdravlja djece u konfliktnim situacijama. Cilj ove studije je da se utvrdi koliki relativni doprinos psihikim reakcijama djece na rat imaju direktna izloenosti ratnim dogaajima i neki porodini faktori.

Hipoteza
Moglo se predvidjeti sljedee: 1. Broj ratnih traumatskih iskustava i stepen djeije patnje (procijenjen velikim brojem mjera prilagodbe) e biti visoki; 2. Stepen djeije patnje e biti povezan sa stepenom izloenosti ratnim traumama; 3. Nakon to se kontroliraju efekti izloenosti ratnim traumama, stepen djeije patnje e takoer biti povezan sa mentalnim zdravljem majki.

Uzorak
Reprezentativni uzorak ini N = 339 djece starosne dobi od 9 do 14 godina, a obuhvaene su i njihove majke i nastavnici. Svi ispitanici su tokom rata ivjeli u Mostaru.

Smith P., Perrin S., Yule W. i Rabe-Hesketh S. (2001). War exposure and maternal reactions in the psychological adjustment of children from Bosnia-Hercegovina. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines, 42, 3, 395-404. Cambridge University Press.

161

Glavni instrumenti
Podaci su prikupljeni primjenom upitnika i skala samoprocjene;

Za djecu:
Izloenost ratnim traumama: Upitnik ratnih trauma (War Trauma Questionnaire; Macksoud, 1992) Posttraumatski stres: Revidirana skala utjecaja dogaaja (Impact of Event Scale, IES; Horowitz, Wilner i Alvarez, 1979; Dyregrov i Yule, 1995) Depresija: Skala za samoprocjenu depresije (Depression Self Rating Scale; Birleson, 1981). Anksioznost: Revidirana skala manifestne anksioznosti kod djece (Revised Childrens Manifest Anxiety Scale; Reynolds i Richmond, 1978). alovanje: Kratki upitnik alovanja (Brief Grief Inventory; Nader, Pynoos, Fairbanks, Al-Ajeel i Al-Asfour, 1993).

Za majke
Depresija: Beckova skala depresije, (Beck Depression Inventory; Beck, Rush, Shaw i Emery,1979) Anksioznost: Spielbergerova skala anksioznosti (Spielberger State Trait Anxiety Inventory; Spielberger, Gorsuch, Luschene, Vagg i Jacobs, 1983) Trijana procjena (screening) psihijatrijskih poremeaja: Upitnik opeg zdravlja (General Health Questionnarie, Goldberg i Hillier, 1979) Procjena ponaanja djece: Upitnik za procjenu snaga (zdravih kapaciteta) i tekoa (Strengths and Difficulties Questionnarie; Goodman, 1994)

Za nastavnike
Procjena ponaanja djece: Upitnik za procjenu snaga (zdravih kapaciteta) i tekoa (Strengths and Difficulties Questionnarie; Goodman, 1994)

Ostale pojedinosti
Podaci su prikupljeni poetkom 1996., nekoliko mjeseci nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma i dvije godine nakon potpisivanja Vaingtonskog sporazuma. Psiholoka trijana procjena (screening) je provedena kao dio jednog veeg ispitivanja koje je imalo za cilj planiranje i razvoj programa pomoi za djecu. Ovaj psiholoki program je u poetku sponzorirao Unicef, a kasnije Evropska Unija.

Metoda
Ovo istraivanje se zasniva na samoizvjetajima ispitanika, a podaci su prikupljeni primjenom upitnika u kolama.

162

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Rezultati
Prvo, samoizvjetaji djece ukazuju na visoku razinu simptoma posttraumatskog stresa i reakcija alovanja, ali na normalano izraenu depresiju i anksioznost. Samoizvjetaji majki takoer ukazuju na visok stupanj posttraumatskih stresnih reakcija, ali na normalano izraene simptome depresije i anksioznosti. Drugo, stepen patnje kod djece je povezan sa stepenom njihove sveukupne izloenosti traumatskim dogaajima, kao i sa vrstom/tipom traume. Izloenost direktnoj ivotnoj prijetnji je bio najbolji prediktor simptoma posttraumatskog stresa. Stepen izloenosti (broj ratnih iskustava) je bio visoko povezan sa posttraumatskim stresom, ali u niskoj korelaciji sa depresijom. Tree, nakon to je kontroliran utjecaj faktora izloenosti ratnim traumama, strukturalnim modeliranjem se pokazalo da je stepen djeije patnje bio povezan sa stepenom patnje kod majki. Na stepen patnje kod djece jednako veliki utjecaj imali su izloenost ratnim traumama i mentalno zdravlje majki.

Diskusija / Zakljuci
Izgleda da su se i djeca i majke relativno brzo oporavili i uspjeno suoavali sa tekim ratnim dogaajima, te da depresija i anksioznosti nisu bili u porastu. Ovo na izvjestan nain ukazuje na to da se zajednica u cjelini dobro nosila sa tekoama. Meutim, i majke i djeca su pokazali jake specifine reakcije na dogaaje pretrpljene tokom rata: pokazali su visok stepen simptoma posttraumatskog stresa. Prvo, potvreno je da posttraumatske stresne reakcije djece ovise o broju i tipu njihovih ratnih iskustava. Ona djeca koja su tokom rata bila izloena veem broju traumatskih dogaaja ispoljavala su vie simptoma posttraumatskog stresa, dok su naroito rizina bila ona djeca koja su u jednom trenutku tokom rata mislila da e umrijeti. Drugo, nakon to je kontroliran faktor izloenosti ratnim traumama, pokazalo se da su reakcije djece takoer povezane sa reakcijama njihovih majki. Brojni faktori unutar porodice mogu objasniti ovu povezanost . I kod djece i kod majki su mogli biti prisutni isti faktori ranjivosti ili oteavajue okolnosti koje su mogle doprinijeti razvoju tekoa. Moda su npr. tokom rata i majka i dijete bili izloeni slinim traumatskim dogaajima; ili su se suoavali sa slinim traumatskim podsjetnicima nakon rata (npr. razruene zgrade); ili imaju iste poslijeratne uslove ivota; ili sline nauene stilove suoavanja. Drugo objanjenje uzima u obzir dinamiku porodinih odnosa. Kliniki podaci ukazuju da se roditelji i djeca mogu zatvoriti u krug u kojem ne razgovaraju jedni s drugima o tekim dogaajima iz straha da bi mogli uznemiriti jedni druge. Drugim rijeima, majka i dijete mogu uzajamno jedno drugom potkrepljivati izbjegavanje procesiranja traumatskih sjeanja i to onda moe odravati simptome i kod jednog i kod drugog. Kliniki gledano, ovi podaci impliciraju da veliki broj djece koja su bila izloena ratu moe razviti simptome PTSP-a, te da bi najprikladniji programi na nivou zajednice bili oni koji bi obuhvatili to vei broj djece. Kako ove reakcije uglavnom zavise od onoga to je dijete doivjelo, onda je vano, pri planiranju bilo kojeg tretmana, uzeti u obzir djeija iskustva: dakle, bilo da se pomo prua u vidu grupnog tretmana ili u okviru nekog drugog programa na nivou kola, bit e neophodno pomoi djeci da procesiraju i integriraju svoju traumu i traumatska sjeanja. Ovi podaci takoer naglaavaju da su reakcije porodice vaan medijator djeije patnje. U tom sluaju,

163

efikasni bi bili iri programi na nivou zajednice, npr. obrazovanje i podrka porodicama, jaanje veza izmeu kole i kue, formiranje posebnih grupa podrke za roditelje i sl.

164

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Utjecaj traume na postignue u koli

Zumreta Behri
Gimnazija Cazin, Bosna i Hercegovina

Hipoteze
Pretpostavlja se da traumatska iskustva doprinose slabijem postignuu u koli.

Uzorak
Ispitano je 116 uenika treeg razreda Gimnazije.

Instrumentarij
Upitnik Arpada Barahta o simptomima PTSP-a.

Druge pojedinosti
Pokazalo se da je u ispitivanom uzorku traumatizacija ispitanika posljedica ratnih stradanja (kod 91 ispitanika), te trauma iz ranog djetinjstva i poslijeratnih trauma (kod 25 ispitanika).

Rezultati
Teke simptome PTSP-a ima 21 ispitanik (18%), lake simptome PTSP-a pokazuje 25 ispitanika (37,3%), dok 49 ispitanika (43,09%) nema simptome PTSP-a, ili su oni minimalni. Utvreno je da ispitanici sa tekim i veoma tekim simptomima PTSP-a manifestiraju potekoe u uenju: njih 17 (18%) ima slab uspjeh. U grupi ispitanika sa lakim i minimalnim simptomima PTSP-a manje su izraene tekoe u uenju. Inae, na poetku kolske godine je utvreno da su sva djece u Gimnaziji uglavnom prosjeno i natprosjeno inteligentna, te da su jako motivirana za akademsko postignue.

Zakljuak
Rezultati istraivanja ukazuju da traumatska iskustva doprinose slabijem postignuu u koli.

165

Psihike ratne traume i motiv postignua

Jovan Savi
Odsjek za psihologiju, Filozofski fakultet u Banja Luci

Teorijska osnova
Stresovi doivljeni tokom rata ne prestaju da djeluju potpisivanjem mirovnog ugovora i zavretkom rata. U nepovoljnim poslijeratnim uslovima njihovo dejstvo se produava stvarajui "hroninu traumatizaciju" (Pynoos i drugi, 1996). Traumatizovanost, kako su mnogi autori pokazali, karakterie osjeanje gubitka kontrole nad vlastitim ivotom, poveanje nesigurnosti (Thompson, 1980) to vodi razvoju osjeanja bespomonosti (Seligman, "nauena bespomonost", 1967) i pomjeranju lokusa kontrole prema spoljanjoj kontroli (Rotter, 1966, 1990). Nauena bespomonost je u najuoj vezi sa slabljenjem motivacije, emocionalne prilagoenosti i kognitivne efikasnosti (Geen, 1995). U ovom radu istraivali smo vezu izmeu uloge stresova (odnosno traumatizovanosti), nauene bespomonosti, lokusa kontrole, doivljaja kvaliteta ivota s jedne strane i motivacije postignua s druge strane. Oslanjali smo se na teorijski model motivacije postignua Atkinsona i saradnika (1966) kao i proirenja ovog modela, Raynor (1974). Istraivanje je neeksperimentalnog tipa.

Cilj istraivanja
Cilj ovog istraivanja svodi se na pitanje da li ratni stresovi i nepovoljni uslovi ivota poslije rata utiu na motivaciju postignua adolescenata.

Uzorak
Ispitanici u ovom istraivanju bile su tri grupe uenika drugog i treeg razreda srednje kole. Ispitan je 651 adolescent. Istraivanje je sprovedeno u Banja Luci, Prijedoru, Doboju, Derventi, Viegradu i Rudom. Veina ispitanika (92%) imali su 17 i 18 godina. U istraivanju su uestvovale tri grupe ispitanika: Domicilni adolescenti koji nisu bili raseljeni tokom rata (N=369); Izbjeglice (N=194); Izbjeglice iz kolektivnih centara (N=49); Ostali (N=12)

Ispitano je 268 mladia i 383 djevojke.

166

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Problemi istraivanja
Prouiti strukturu emocionalnih varijabli stvorenih tokom rata i u poslijeratnom periodu kao to su djelovanje stresora, nauena bespomonost, lokus kontrole i doivljaj kvaliteta ivota. Procijeniti varijable motiva postignua kod tri grupe ispitivanih adolescenata.

Nadalje, eljeli smo da provjerimo vezu izmeu ove dvije grupe varijabli.

Glavni koriteni instrumenti

U istraivanju smo koristili sljedee instrumente: Upitnik o optim podacima o ispitanicima (Savi i Gini). Lista stresora na kojoj su ispitanici odgovarali da li su bili izloeni opisanom stresoru tokom rata ili ne. Odabrano je 10 stresora na osnovu naih prethodnih istraivanja adolescentne populacije (Savic i Dimitrijevic). Skala kvaliteta ivota (Kovaevi). Ova skala se sastoji od 12 ajtema koji se odnose na razliite aspekte ivota (materijalne uslove ivota, mentalno i fiziko zdravlje, mogunost za zadovoljenje kulturnih potreba i potreba za razonodom i sl.). Ispitanici su procjenjivali svaki od ovih 12 ajtema na petostepenoj skali. Tokom statistike obrade podataka utvrdili smo da je unutranja konzistentnost ovih ajtema visoka (0.82) to nam je dalo pravo da govorimo o optem rezultatu kvaliteta ivota, odnosno optem ivotnom zadovoljstvu. Skala nauene bespomonosti (Opai) je petostepena skala Likertovog tipa koja sadri 30 ajtema. Pouzdanost skale je zadovoljavajua (0.81). Skala lokusa kontrole (Opai) je petostepena skala sainjena od 11 ajtema, pouzdanost skale je 0.78. MOP test motiva postignua (Havelka i Lazarevi) se sastoji iz tri varijable: Motiv postignua (koeficijent pouzdanosti je 0.73). Ovim dijelom skale mjeri se opti motiv postignua, koji je na neki nain slian onome to je Atkinson nazvao potrebom za postignuem. Anksioznost u slubi uspjeha (koeficijent pouzdanosti je 0.66). Ovaj dio skale slui za mjerenje pozitivnog emotivnog uea i emocionalne samokontrole u situacijama postignua. Anksioznost u slubi neuspjeha (koeficijent pouzdanosti je 0.74). Ovaj dio skale mjeri negativno emocionalno uee ili emocionalnu inhibiciju u situacijama postignua. Upitnik sastavljen od devet pojedinanih ajtema koji su povezani sa stavovima prema obrazovanju i buduem zaposlenju, indikatorima intrizike i ekstrinzike motivacije kao i doivljaju utjecaja rata i poslijeratnih uslova na motivaciju za uenjem (Savi).

167

Hipoteze
S obzirom na problem i ciljeve istraivanja postavljene su slijedee hipoteze: Tri grupe adolescenata: domicilni, izbjeglice i izbjeglice u kolektivnim centrima, statistiki se znaajno razlikuju na varijablama stresora, nauene bespomonosti, lokusa kontrole i procjeni kvaliteta ivota. Pomenute tri grupe adolescenata se takoer znaajno razlikuju na motivacionim varijablama i kolskim ocjenama. Motivacione varijable i kolske ocjene su znaajno povezane sa emocionalnim varijablama (traumatizacijom, bespomonou, lokusom kontrole i procjenom kvaliteta ivota). Negativnim poslijeratnim okruenjem i hroninom traumatizacijom su naroito pogoene pozitivne emocionalne komponente motiva postignua. Pretpostavljamo da je traumatizacija predstavljala negativan faktor koji ometa funkcionisanje motiva postignua.

Analiza podataka
U statistikoj obradi podataka koritene su metode: hi-kvadrat test, t-test, korelaciona analiza, regresiona analiza i faktorska analiza.

Rezultati Stresori
Najee navoeni stresori kod naih ispitanika bili su: strah za sigurnost bliskih lanova porodice (82%) smrt lana ire porodice (59%) ranjavanje lana porodice (52%) takoer je i visok procenat onih koji govore o loim uslovima ivota (53%).

to se razlika meu grupama tie, razlike na svim stresorima su statistiki znaajne, osim na jednom stresoru: smrt lana ire porodice (u sve tri grupe je veliki postotak ispitanika koji je doivio iskustvo). Najvie stresora navode ispitanici iz kolektivnih centara, zatim izbjeglice, a najmanje domicilni adolescenti.

Emocionalno-doivljajne varijable
Tri navedene grupe adolescenata se statistiki znaajno razlikuju na varijablama lokusa kontrole, nauene bespomonosti i kvaliteta ivota. Najvie su pogoeni adolescenti iz kolektivnih centara, slijede ih adolescenti izbjeglice, dok su neto bolje proli domicilni adolescenti.

168

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Motivacija
Izolovali smo tri faktora motivacije koritenjem faktorske analize: motiv postignua ugroena motivacija za uenjem zbog rata i poslijeratnih uslova faktor intrinzike motivacije.

Od motivacijskih varijabli, samo je anksioznost u slubi neuspjeha znaajnije povezana (R=0.30) sa nauenom bespomonou, lokusom kontrole i varijablama kvaliteta ivota. Motivacijske varijable su, prema naim nalazima, loi prediktori kolskih ocjena. Razlike u motivaciji izmeu tri grupa nisu velike. Najznaajnije razlike pronaene su izmeu grupa domicilnih adolescenata i onih koji ive u kolektivnim centrima. Neto manje razlike postoje izmeu adolescenata izbjeglica i adolescenata koji ive u kolektivnim centrima. Razlike izmeu domicilnih adolescenata i adolescenata izbjeglica praktino ne postoje. Znaajnije razlike u motivaciji odnose se na emocionalne aspekte ove motivacije, odnosno na ansioznost u slubi uspjeha i anksioznost u slubi neuspjeha. Ova posljednja izraenija je kod adolescenata iz kolektivnih centara.

Diskusija/zakljuak
Rezultati pokazuju razlike meu grupama na varijablama bespomonosti, lokusa kontrole i kvaliteta ivota. Najloije rezultate na ovim skalama imale su izbjeglice u kolektivnim centrima, zatim slijede izbjeglice, pa domicilni adolescenti. Gotovo svi stanovnici Republike Srpske pate od ratnog stresa i, prema nalazima ovog istraivanja, cjelokupna populacija mladih ljudi proivjela je vrlo snane stresore. Ipak, izbjeglice u kolektivnim centrima bile su izloene najveem broju stresora, slijede adolescenti izbjeglice, pa domicilni adolescenti. U ovom istraivanju nisu utvrene znaajne korelacije izmeu motivacijskih i emocionalnih varijabli. Jedina znaajna veza utvrena je izmeu subskala motiva postignua: anksioznosti u slubi uspjeha i inhibitornih emocija koje se pojavljuju povezane sa postignuem, s jedne strane, i lokusa kontrole i kvaliteta ivota, s druge strane. Prema ovom istraivanju, moe se pretpostaviti da ratne traume i negativni poslijeratni uslovi ivljenja imaju negativan utjecaju na motiv postignua. Oporavak od trauma je, vjerovatno, neophodan uslov za uspjean razvitak i funkconisanje motiva postignua.

169

Socio-demografske karakteristike djece i njihovo ratno traumatsko iskustvo

Branko Milosavljevi, Vladimir Turjaanin
Odsjek za psihologiju, Filozofski fakultet, Banja Luka

Uvod
Istraivanja koja su izvrena u naoj zemlji pokazuju: da se doivljaj i posljedice neravnotee izmeu akceleracije prijetnji koje izaziva rat, ratno okruenje, s jedne strane, i djeijeg psihikog kapaciteta, s druge strane, mogu predstaviti u vidu Modela stresa kod djece u ratnom kontekstu (Milosavljevi, 2000); te da se prema ovome modelu otkriva egzistencija sindroma ratne psihike traume (SRPT), odnosno da se kod djece koja su bila izloena klasteru stresora rata i ratnog okruenja mogu oekivati trajni negativni efekti koji se ne definiu kao bolesna stanja, nego kao psihofizike, kognitivne blokade, afektivna optereenja koja se manifestuju sa evokacijom doivljenog u ratu ili asocijacijama na rat i koja proizvode varijacije u psiholokom i socijalno psiholokom aktivitetu djeteta. Naa je generalna pretpostavka da je veina djece u ratnom okruenju stekla odreeni repertoar medijacijskih procesa koji utjeu na njihov aktivitet u mjeri koja moe da zavisi, pored ostalog, od razliitih socio-demografskih karakteristika djece.

Cilj
Cilj ovog istraivanja je: utvrditi odnos izmeu odreenih socio-demografskih karakteristika djece i njihovog ratnog traumatskog iskustva, te elaborirati taj odnos..

Metoda Uzorak
Ispitivanje je obavljeno na sluajnom uzorku uenika i studenata iz Republike Srpske (N=822), i to 45% mukih 55% enskih ispitanika. U uzorku je 40% izbjeglih i 60% ispitanika koji su ostali u preanjim mjestima boravka. Uzrast ispitanika u vrijeme poetka rata, 1992. godine bio je: ispitanici koji su imali 4 godine (roeni 1988., sada 6. razred osnovne kole); izmeu 6 i 7 godina (roeni 1986., sada 8. razred osnovne kole); izmeu 7 i 8 godina (roeni 1985., sada 1. razred srednje kole); izmeu 9 i 10 godina (roeni 1983., sada 3. razred srednje kole); izmeu 11 i 12 godina (roeni 1981., sada 1. i 2. godina fakulteta).

Skale
Upitnik koji sadri pitanja o socio-demografskim karakteristikama;
Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

170

Lista stresnih dogaaja; Skale COPED, COPID i SEVH: Skala COPED (naini suoavanja sa evokacijom doivljenog u ratu) sadri 10 ajtema i njena pouzdanost mjerena alfa koeficijentom iznosi 0.88; Skala COPID (izbjegavanje doivljenog) sadri 10 ajtema, i njena pouzdanost iznosi 0.77; Skala SEVH (emocionalna vezanost za mjesto boravka) sadri 12 ajtema i njena pouzdanost iznosi 0.79;

Autor skala COPED i COPID je Milosavljevi (1992.), a autori skale SEVH su Milosavljevi, Powell i Turjaanin.

Rezultati Obim stresnih doivljaja

Prema dobijenim rezultatima, od 822 ispitanika nijedan nije bez ratnog stresnog doivljaja. Oko jedna treina navodi od 1 do 6 ratnih stresnih doivljaja, oko dvije treine 7 i vie ratnih stresnih doivljaja, a od toga 43% navodi 10 i vie takvih doivljaja.

Suoavanje sa evokacijom doivljenog

Od 822 ispitanika samo 21 na skali COPID i 53 na skali COPED ne navodi da se ikada suoava sa evokacijom doivljenog u ratu. Prema tome, veina djece iz ratnog okruenja doivjelo je vie ratnih stresnih dogaaja i nije poteeno od suoavanja sa evokacijom doivljenog u ratu ni nakon 4 godine i 5 mjeseci od okonanja rata.

Izbjeglitvo
Rat je, kao klaster stresora, prema rezultatima koje smo dobili u ovom istraivanju, u najveoj mjeri pogodio djecu izbjeglice. Oni u prosjeku navode 10.06 razliitih stresnih dogaaja i znaajno se razlikuju u tom pogledu od svojih vrnjaka neizbjeglica. Rezultati na skalama COPED i COPID pokazuju da se djeca izbjeglice kao i neizbjeglice na slian nain suoavaju sa evokacijom doivljenog u ratu, odnosno da u tom pogledu meu njima nema statistiki znaajne razlike. Izbjeglice su znaajno manje vezane za sadanje mjesto boravka od neizbjeglica. To je bilo i za oekivati, jer sadanje mjesto nije mjesto u kome oni doivljavaju sebe kao u mjestu kome pripadaju.

Gubitak bliskih u ratu

Djeca koja su u ratu izgubila nekog bliskog iz ue ili ire porodice, znaajno su vie doivjela i ostalih stresnih dogaaja u ratu nego djeca bez gubitka. Ova djeca imaju u prosjeku vee rezultate na skalama suoavanja sa evokacijom doivljenog u ratu

171

od djece koja nisu imala gubitak bliskih u ratu. Prema tome, ona su imala vie stresnih dogaaja i sada se vie suoavaju sa evokacijom doivljenih strahota iz rata kao i sa veom tendencijom da ratne strahote potisnu i zaborave.

Pol
Rat kao katastrofini stresor, prema skalama COPID i COPED, tee su doivjele djevojice nego djeaci. Iako nema statistiki znaajne razlike izmeu djeaka i djevojica u broju doivljenih razliitih stresnih dogaaja, djevojice se znaajno razlikuju od djeaka u pogledu stepena naina suoavanja sa evokacijom doivljenog u ratu i stepenu izbjegavanja doivljenog u ratu. Dakle, djevojice, prema rezultatima ovog istraivanja, tee podnose evocirane strahote rata i vie su zaokupljene tendencijama da se izbjegne to to su doivjele u ratu nego djeaci.

Diskusija i zakljuci
Prvo, rezultati dobijeni u ovom ispitivanju pokazuju da se veina djece, koja su bila izloena katastrofinim stresorima kao to je rat, i poslije 4 i po godine od zavretka rata, suoava sa svojim ratnim traumatskim iskustvom. Ovaj nalaz je u skladu sa Modelom stresa kod djece u ratnom kontekstu (Milosavljevi, 1992, 2000), kao i sa saznanjima o dugoronom pamenju sadraja povezanim sa intenzivnim emocijama i sa nalazima u brojnim studijama (npr. Bartlet, 1932, Schank, 1977, Roch, 1978, Hamilton, 1981) koji pokazuju da ponovljeni doivljaji (a to se u pravilu deava u ratnim podrujima i ratnom okruenju) vode u konstrukciju mentalne reprezentacije koja ima efekte na mentalnu aktivost ovjeka. Takoe, saglasni su sa teorijom rezidualnog stresa (The Residual Stress Theory, Figley, 1978), prema kojoj stres ima tendenciju trajnog ostanka, kao i sa nalazima o ljudima koji su kao rtve preivjeli faistike logore u drugom svjetskom ratu (Volf, 1996) gdje je pokazano da takva traumatska iskustva imaju utjecaj na cijeli ivot tih ljudi. Drugo, traumatska iskustva djece iz ratnih podruja, ratnog okruenja, zavise od socio-demografskih varijabli kao to su izbjeglitvo, dob, pol, gubitak bliskih osoba. Nai nalazi o relaciji traumatsko iskustvo izbjeglitvo pokazuju da su djeca izbjeglice posebno traumatizovana populacija djece. Nalaz je saglasan sa nalazima drugih autora (npr. autori koje navodi McFarlane i drugi, 1996). Rezultati dobiveni u ovom ispitivanju o odnosu dobi i traumatskog iskustva su saglasni sa nalazima drugih autora (npr. Eth, Pynoos, 1985, Macksound i drugi, 1993) koji pokazuju da se neke razlike u vulnerabilnosti na stresne dogaaje mogu objanjavati i razlikama u dobi, odnosno razlikama u razvijenosti kognitivnih, emocionalnih i konativnih repertoara za reakcije na stresne doivljaje. Djevojice pokazuju veu vulnerabilnost od djeaka na efekte rata. Ove razlika obino se objanjava sa dvije hipoteze, koje su direktno ili indirektno navoene u nizu radova (npr. Den, Ensel, 1981; Phillips,1981; Billings i Moos, 1982; Caldwell i Dyregrov, izdanje Unicefa za BiH), a to su: a) genetskim predispozicijama ena za vei strah nego mukaraca, i b) miljenjima da se radi o efektu socijalizacijom

172

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

prihvaenog sistema polnih uloga koje veu manifestaciju afekata, posebno straha, dozvoljavaju enama nego mukarcima. Djeca sa gubitkom bliskih osoba u ratu imaju znatno tee doivljaje u vezi sa evokacijom deavanja iz rata i veu tendenciju za izbjegavanjem suoavanja sa doivljajima iz rata. Na nalaz je u skladu sa istraivanjima drugih autora (npr. Pynoos i drugi, 1996) koji ukazuju na mogue hronino stresno znaenje katastrofinog dogaaja kao i na njegove negativne efekte na druge stresove, odnosno da on moe da bude, prema nekim autorima (npr. Arts i drugi, 1996), okida za afektivnu netolerantnost.

173

Posttraumatska prilagodba mlaih adolescenata koji su tokom rata doivjeli traumatski gubitak oca ili separaciju od oca
Sibela Zvizdi*, Willi Butollo
*Odsjek za psihologiju, Univerzitet u Sarajevu Istraivanje predstavlja dio jednog veeg istrazivakog projekta Gubici i separacije u adolescenciji autora Sibele Zvizdi, koji je realiziran u suradnji s VW-Stiftung Trauma program-om.

Teorijska osnova
Rat u BiH je mnoge obitelji razorio i suoio ih s gubitkom njenih lanova, ostavljajui znaajan broj djece bez jednog ili oba roditelja. Posebnu grupu ine djeca koja su ostala bez oeva, a ija sudbina jo uvijek nije poznata. Naime, bosanska javnost je jo uvijek okupirana neizvjesnom sudbinom nestalih osoba nevinih civilnih rtava iz Srebrenice, epe i drugih okupiranih gradova istone Bosne. Takoer, poetkom rata mnoga djeca su bila primorana da zajedno sa svojim majkama napuste dravu te itav rat provedu u inostranstvu u svojstvu izbjeglica. Na taj nain, djeca su bila prisilno separirana od svojih oeva ija je uloga veoma znaajna za djeiji razvoj. Kao teorijska osnovica ovoga istraivanja posluio je Wilsonov (1989) model traumatskog stresa.

Problemi
Ispitati razinu dugorone posttraumatske prilagodbe (psiholoka stanja, poremeaji u ponaanju i kolski uspjeh) mlaih adolescenata koji su tokom rata doivjeli traumatski gubitak oca odnosno smrt i nestanak oca ili separaciju od oca. Utvrditi razinu posttraumatske prilagodbe u mukih i enskih ispitanika.

Uzorak
Uzorak (N=816), koji ine mlai adolescenti ukupnog dobnog raspona od 10 do 15 godina, podijeljen je na etiri subuzorka: ispitanici (N=201) koji su tokom rata doivjeli traumatski nestanak oca (106 djeaka i 95 djevojica); ispitanici (N=208) iji su oevi poginuli tokom rata (105 djeaka i 103 djevojice); ispitanici (N=204) koji su tokom rata bili separirani od svojih oeva, a rat su zajedno sa svojim majkama proveli izvan BiH (104 djeaka i 100 djevojica); ispitanici (N=203) iz kontrolne grupe, koji su itav rat proveli u BiH sa njihovim roditeljima koji su u trenutku istraivanja bili ivi (99 djeaka i 104 djevojice).
Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

174

Podaci o varijablama ponaanja ispitanika prikupljeni su od njihovih majki te nastavnika-razrednika.

Glavni koriteni instrumenti

U svrhu ispitivanja izloenosti ispitanika ratnim i postratnim stresogenim/traumatskim iskustvima koriteni su: Upitnik ratnih traumatskih dogaaja (Zvizdi, 1997); Upitnik postratnih stresogenih/traumatskih iskustava (Zvizdi, 1997); Revidirana Impact of Event Scale (Yule i Dyregrov, 1995), koja je namijenjena mjerenju simptoma nametanja te simptoma izbjegavanja i poviene pobuenosti organizma. Birlesonova skala depresivnosti (Birleson, 1981); Spielbergerova skala za procjenu stanja anksioznosti (Spielberger, Gorsuch i Lushone, 1970); Upitnik psihosomatskih reakcija (Kereste, Kuterovac i Vizek-Vidovi, 1994); Za utvrivanje poremeaja u ponaanju koritene su dvije skale: Skala poremeaja u ponaanju uenika - za nastavnike; Skala poremeaja u ponaanju djece - za majke (Barath, Franc, VizekVidovi i Kuterovac, 1994).

Postupak/Metoda
Istraivanje je sprovedeno 1997/1998. godine uz dozvole kolskih vlasti i majki ispitanika. Instrumenti su primjenjivani metodom grupno voenog rada sa grupama veliine do 20 ispitanika. kolski uspjeh je preuzet iz kolske dokumentacije.

Rezultati
Primjenom sloenih analiza varijance utvreno je da se etiri grupe ispitanika znaajno razlikuju u izloenosti ratnim i postratnim traumatskim iskustvima. Ovaj rezultat je oekivan budui da su adolescenti, koji su tokom rata bili protjerani iz istone Bosne te iji se oevi jo uvijek smatraju nestalim osobama, doivjeli vie ratnih (direktnu osobnu ugroenost, nazonost nasilju, gubitke znaajnih drugih, gubitak mjesta stanovanja i drugih materijalnih stvari, itd.) i postratnih traumatskih iskustava. S obzirom na dobijene rezultate, u daljnje analize su ukljuene dvije kovarijate - ratna i postratna stresogena/traumatska iskustva. Svrha uvoenja kovarijata je kontroliranje utjecaja ostalih ratnih i postratnih stresora na posttraumatsku prilagodbu mlaih adolescenata. Putem MANOVE je izvrena globalna usporedba ispitanika iz etiri grupe, dok su serijom sloenih analiza varijance prouene razlike po pojedinim zavisnim varijablama posttraumatske prilagodbe mlaih adolescenata. Rezultati MANOVE pokazuju da se etiri grupe ispitanika znaajno razlikuju u razini depresivnih reakcija, psihosomatskih simptoma, simptoma nametanja te simptoma poviene pobuenosti, zatim u razini poremeaja u ponaanju te u kolskom uspjehu.

175

Student-Newman-Keulsov test znaajnosti putem kojeg je (pored ostalog) utvreno da ispitanici iji su oevi nestali tokom rata imaju znaajno veu razinu depresivnih reakcija od ostale tri grupe ispitanika, dakle i od ispitanika iji su oevi poginuli. Kako objasniti dobijeni rezultat? Poznato je da je osoba manje uznemirena kad je teka situacija jasno razrijeena, pa ak i kada ishod nije onakav kakav bi ta osoba preferirala. S druge strane, nejasne okolnosti osobu ine zbunjenom, emocionalno nestabilnom i bespomonom. Traumatski nestanak bliske osobe stvara nejasne, tzv. dvoznane situacije. Boss (1987; 1991) navodi da je u takvim sluajevima za pojedince karakteristina pojava nerealnih interpretacija i projekcija, koje obino poveavaju umjesto to reduciraju razinu uznemirenosti i depresivnosti. Dakle, dvoznane situacije, karakteristine za ispitanike iji su oevi nestali tokom rata, oigledno dovode do potekoa u adaptaciji te mogu izazvati nesigurnost posebice depresivnost (Zvizdi i Butollo, 2001). Ostali rezultati, dobijeni putem Scheffeovog i Student-Newmanovog testa znaajnosti, ovoga puta nisu navedeni. Dobijeni rezultati MANOVE ukazuju na postojanje znaajnih razlika u razini posttraumatske prilagodbe s obzirom na spol ispitanika (napominjemo da je razlika u simptomima poviene pobuenosti na granici znaajnosti). Na osnovu rezultata ANOVE moe se zakljuiti da je za djevojice karakteristina znaajno vea razina depresivnih i anksioznih reakcija, psihosomatskih simptoma, simptoma nametanja te simptoma izbjegavanja nego za djeake. Utvreno je da je kod djeaka prisutna znaajno vea razina poremeaja u ponaanju te znaajno loiji kolski uspjeh nego kod djevojica.

Zakljuak
Istraivanjem je utvreno da se etiri grupe ispitanika znaajno razlikuju u razini posttraumatske prilagodbe (depresivnih reakcija, psihosomatskih simptoma, intruzivnih simptoma te simptoma poviene pobuenosti, zatim u razini poremeaja u ponaanju te u kolskom uspjehu). Traumatski nestanak oca, i pored viestruke traumatizacije mlaih adolescenata tokom rata u BiH, ima dodatni efekt na njihove depresivne reakcije. Ako se uzme u obzir da je ovo istraivanje provedeno krajem 1997. i poetkom 1998. godine te budui da je naim ispitanicima otac nestao tokom godina rata (1992-1995), onda moemo zakljuiti da traumatski gubitak/nestanak oca ima efekta i godinama nakon traume. Prema rezultatima dobijenim na osnovu samoprocjena ispitanika, pretpostavlja se da djeaci manje od djevojica prijavljuju prisustvo pomenute simptomatologije (psiholokih stanja), jer je to u skladu s oekivanjima drutvene sredine u smislu da mukarci trebaju maskirati svoja osjeanja i odavati utisak neranjivosti. Ipak, ova uloga je preteka ak i za odraslog mukarca te je i za oekivati da e se pretpostavljene maskirane reakcije u djeaka kanalizirati i ventilirati upravo kroz poremeaje u ponaanju te loiji kolski uspjeh.

Literatura
Boss, P. (1987). Family stress. U: M.B. Sussman i S.K. Steinmetz (Ur.) Handbook of marriage and the family, 695-723. New York: Plenum.

176

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Boss, P. (1991). Ambiguous loss. U: F. Walsh i M. McGoldrick (Ur.) Living beyond loss (164175). New York: Gardner. Butollo, W., Krusmann, M. i Hagl, M. (1998). Leben nach dem Trauma: Uber den therapeutischen Umgang mit dem Entsetzen. Munchen: Pfeiffer Verlag. Wilson, J.P. (1989). A Person-Environment Approach to Traumatic Stress Reactions. U: J.P. Wilson (Ur.), Trauma, Transformation, and Healing: An Integration Approach to Theory, Research, and Post-Traumatic Therapy (3-20). New York: Brunner/Mazel Publishers. Zvizdic, S. (1999). Traumatic loss of a father and posttraumatic adaptation of early adolescents. Master thesis. Faculty of Philosophy. Zagreb. Zvizdic, S. i Butollo, W. (2001). War-Related Loss of Ones Father and Persistent Depressive Reactions in Early Adolescents. European Psychologist, 6 (3), 204-214.

177

Ratna traumatska iskustva i psihosomatske reakcije mlaih adolescenata

Arijana Osmanovi*, Sibela Zvizdi
*Osnovna kola 9. maj, Pazari, Bosna i Hercegovina

Uvod
Traumatska iskustva u djetinjstvu i njihove posljedice postaju sve vie zanimljive za psiholoku praksu. Do sada provedena istraivanja naglaavaju da rat, kao sloena trauma, ima snaan utjecaj na razvoj djece. Gubitak roditelja ili bliskog roaka, izloenost ratnim djelovanjima, nasilno i neoekivano naputanje doma, odvajanje od roditelja, ranjavanje i teki uvjeti za ivot, predstavljaju neka od traumatskih iskustava sa kojima se djeca esto suoavaju u ratnim prilikama. Dugotrajno djelovanje ratnih stresova, kao i snaan emocionalni naboj koji prati traumatska dogaanja iscrpljuje odbrambene snage organizma, naruava unutarnju homeostazu, te obino rezultira pojavom psihosomatskih reakcija. Dijete najee ne moe drugaije nego upravo kroz tjelesne simptome izraziti unutarnju napetost i poremeenu ravnoteu organizma. Kao teorijski model za ovo istraivanje posluio je Wilsonov (1989) model traumatskog stresa.

Cilj
Uzimajui u obzir specifinosti rata koji se vodio na podruju Bosne i Hercegovine, ovim istraivanjem pokuali smo ispitati psihosomatske reakcije djece na ratna traumatska iskustva.

Hipoteze
Postoji statistiki znaajna razlika u izloenosti traumatskim dogaajima izmeu mlaih adolescenata koji su tokom rata bili u Sarajevu i mlaih adolescenata koji tokom rata nisu bili u Bosni i Hercegovini. Postoji statistiki znaajna razlika u razini psihosomatskih reakcija izmeu mlaih adolescenata koji su tokom rata bili u Sarajevu i mlaih adolescenata koji tokom rata nisu bili u Bosni i Hercegovini. Postoji statistiki znaajna razlika u razini psihosomatskih reakcija s obzirom na spol mlaih adolescenata koji su tokom rata bili u Sarajevu.

Uzorak
Uzorak ine mlai adolescenti, dobnog raspona od 10 do 15 godina, podijeljen na dva subuzorka:

178

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

TI= ispitanici koji su tokom rata sa svojim roditeljima bili u Sarajevu. Prosjena dob 12.24 (SD=1.13). KG= ispitanici koji su tokom rata (1992-1995), zajedno sa svojim majkama bili u inozemstvu u svojstvu izbjeglica, a iji su oevi za to vrijeme bili u Bosni i Hercegovini. Prosjena dob 12.19 (SD=1.24).

Tablica 1. Uzorak ispitanika

TI (ostali u Sarajevu) Djeaci Djevojice Ukupno 99 104 203 KG (vratili se iz inostranstva) 104 100 204 203 204 407 Ukupno

Instrumenti
U svrhu procjene nivoa izloenosti ispitanika razliitim traumatskim iskustvima tokom rata koriten je Upitnik ratnih traumatskih iskustava (Zvizdi, 1997). Upitnik za ispitivanje psihosomatskih reakcija u djece (Kereste, Kuterovac i Vizek-Vidovi, 1994) omoguio je prikupljanje podataka o fiziolokim promjenama ili tekoama koje se javljaju zbog stresnih i traumatskih iskustava.

Postupak
Rad je dio ireg istraivakog projekta autora mr. S. Zvizdi u saradnji sa MunichBiH Psychology Programom. Ispitivanje je provedeno 1997/1998. godine u 14 osnovnih kola na podruju Kantona Sarajevo i to u dva navrata. Nakon preliminarnog istraivanja, izvrenog s ciljem provjeravanja primjerenosti instrumentarija za predvienu populaciju te modifikacije i prilagodbe upitnika, provedeno je glavno istraivanje na ciljnom uzorku. Primjena instrumenata odvijala se metodom grupno voenog rada. Uestvovanje ispitanika u istraivanju bilo je dobrovoljno uz saglasnost njihovih majki i kolskih vlasti.

Rezultati i rasprava Podaci o ratnim traumatskim iskustvima mlaih adolescenata

Primjenom t-testa ispitano je razlikuju li se dva subuzorka ispitanika s obzirom na izloenost ratnim traumatskim iskustvima. Iz Tablice 2. moe se vidjeti da je prosjena vrijednost ratnih traumatskih dogaaja za ispitanike koji su itav rat proveli u Sarajevu (M=9.20) znaajno vea od vrijednosti dobijene za ispitanike iz kontrolnog uzorka (M=7.48). Dakle, mlai adolescenti, koji su itav rat proveli u

179

Sarajevu, bili su izloeni djelovanju znaajno veeg broja ratnih traumatskih dogaaja. Dobivena razlika je oekivana s obzirom na to da su ispitanici iz kontrolnog uzorka ve na poetku napustili BiH i u pratnji svojih majki potraili utoite i sigurnost u inozemstvu, za razliku od ispitanika iz glavnog uzorka, koji su itav rat proveli u Sarajevu i gotovo stalno bili izloeni velikom broju esto ponavljanih stresnih i traumatskih iskustava. Naravno, treba naglasiti i to da je znatan broj ispitanika iz kontrolnog uzorka prije odlaska u izbjeglitvo boravio u podrujima direktno izloenim ratnim razaranjima, to znai da su bili oevici jednom ili veem broju traumatskih iskustava kao to to prezentiraju dobiveni rezultati. Tablica 2. Stepen izloeni traumatskim dogaajima prema uzorcima (aritmetike sredine, standardne devijacije i t-testovi na Upitniku ratnih trauma)
Uzorak Glavni uzorak TI - oni koji su ostali u Sarajevu (N = 203) Kontrolni uzorak KG -oni koji su se vratili iz inostranstva (N = 204) M 9,20 7,48 SD 3,89 3,35 4,79 ,000 t p

Podaci o psihosomatskim reakcijama mlaih adolescenata

Tablica 3. Psihosomatske reakcije prema uzorcima (aritmetike sredine, standardne devijacije i t-test na upitniku psihosomatskih reakcija) Uzorak Glavni uzorak TI - oni koji su ostali u Sarajevu (N = 203) Kontrolni uzorak KG - oni koji su se vratili iz inostranstva (N = 204) M 4,58 3,83 SD 3,36 2,87 2,40 ,017 t p

T-testom je ispitano postoji li statistiki znaajna razlika u razini psihosomatskih reakcija izmeu ispitanika glavnog i kontrolnog uzorka. Rezultati iz Tablice 3. pokazuju da je prosjena vrijednost psihosomatskih reakcija za ispitanike koji su itav rat proveli u Sarajevu (M=4.58) znaajno vea od vrijednosti dobijene za ispitanike iz kontrolnog uzorka (M=3.83). Dakle, razina psihosomatskih reakcija je znaajno vea u mlaih adolescenata koji su itav rat proveli u Sarajevu i bili izloeni viestrukim, ponavljajuim ratnim traumama u usporedbi sa ispitanicima iz kontrolnog uzorka. Iskustva kliniara, kao i brojna istraivanja, indiciraju na negativne posljedice intenzivnih stresova. Smanjena mogunost ventiliranja

180

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

emocionalnih reakcija odnosno potiskivanje emocija kod djece koja su izloena razliitim ratnim stresovima moe da dovede do izravne provokacije psihosomatskih simptoma. Pri tome treba naglasiti da su djeca pod poveanim rizikom zbog openito slabije razvijenosti mogunosti za suoavanje, te znaajnih razvojnih promjena. Podaci o razini psihosomatskih reakcija s obzirom na spol ispitanika glavnog uzorka su prezentirani u Tablici 4. Tablica 4. Psihosomatske reakcije prema spolu (aritmetike sredine, standardne devijacije i t-test na upitniku psihosomatskih reakcija). Samo uzorak ispitanika koji su rat proveli u Sarajevu (N=203). Glavni uzorak Djeaci Djevojice M 3,31 5,77 SD 2,95 3,31 t -5,56 p ,000

Primjenom t-testa ispitano je postoji li statistiki znaajna razlika u razini psihosomatskih reakcija izmeu djeaka i djevojica. Iz Tablice 4. vidi se da djevojice imaju znaajno vee prosjene vrijednosti (M=5.77) na upitniku psihosomatskih reakcija od prosjenih vrijednosti djeaka (M=3.31).

Zakljuci
Na osnovu provedenog istraivanja moe se zakljuiti: Mlai adolescenti koji su rat proveli u Sarajevu doivjeli su znaajno vei broj stresogenih i traumatskih dogaaja. Razina psihosomatskih reakcija je znaajno vea u ispitanika koji su tokom rata bili izloeni brojnim ratnim traumatskim dogaajima u odnosu na ispitanike iz kontrolnog uzorka. Utvrena vea razina psihosomatskih reakcija u djevojica nego u djeaka postoji vjerovatno zbog dobro poznate vee "otvorenosti" adolescentnih djevojica u ispoljavanju vlastitih tegoba. Znaajno je naglasiti da pored teorijskog ovaj rad ima i praktini znaaj. Prezentirani rezultati omoguavaju identifikaciju djece kojoj je pomo potrebna, bolje razumijevanje prirode njihovih problema, te planiranje adekvatnih programa prevencije i pomoi adolescentima u postratnoj prilagodbi.

181

Utjecaj ratne traume na ponaanje mlaih adolescenata

Sanela Karai*, Sibela Zvizdi
* Zavod za specijalno obrazovanje i odgoj djece Mjedenica, Sarajevo, Bosna i Hercegovina Ovo istraivanje je u vezi sa prethodnim istraivanjem. Oba analiziraju isti uzorak.

Teorijska osnovica
Teorijsku osnovicu ovog istraivanja predstavlja Wilsonov model traumatskog stresa (1989). Ovaj model pretpostavlja da osobine linosti utjeu na to kako e traumatski dogaaj biti procijenjen i procesiran, te kako traumatsko iskustvo mijenja linost u patolokom ili nepatolokom smislu. Wilsonov globalni model traumatskog stresa ukljuuje kao ulaznu varijablu traumatski dogaaj, dok varijablu ishoda predstavlja posttraumatska prilagodba.

Cilj istraivanja
Ovim istraivanjem eljeli smo ispitati utjecaj ratnih trauma na ponaanje mlaih adolescenata.

Hipoteze
Postoji statistiki znaajna razlika u izloenosti ratnim traumama izmeu skupine mlaih adolescenata koji su tokom rata bili u Sarajevu i mlaih adolescenata koji tokom rata nisu boravili u BiH. Postoji statistiki znaajna razlika u razini poremeaja u ponaanju izmeu ove dvije skupine ispitanika. Postoji statistiki znaajna razlika u razini poremeaja u ponaanju s obzirom na spol kod mlaih adolescenata koji tokom rata nisu boravili u BiH.

Ispitanici
Uzorak uenika (N=407) dobnog raspona od 10 do 15 godina (mlai adolescenti), podijeljen je u dva subuzorka: Ispitanici koji su bili izloeni ratnim dejstvima (N=203, 99 djeaka i 104 djevojice). Prosjena dob 12.24 (SD=1.13); Ispitanici koji su tokom rata zajedno sa svojim majkama boravili u inozemstvu u svojstvu izbjeglica, a iji su oevi za to vrijeme bili u BiH (N=204, 104 djeaka i 100 djevojica). Prosjena dob 12.19 (SD=1.24).

182

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Ukupno 120 nastavnika od kojih su dobiveni podaci o poremeajima u ponaanju uenika.

Instrumenti
U ovom istraivanju primijenjena su dva instrumenta: Upitnik ratnih traumatskih iskustava (Zvizdi, 1997); Skala poremeaja u djeijem ponaanju za nastavnike (Barath, Franc, VizekVidovi i Kuterovac, 1994).

Postupak
Ispitivanje je provedeno 1997./1998. godine u 14 osnovnih kola na podruju Kantona Sarajevo. Uestvovanje ispitanika u istraivanju bilo je dobrovoljno uz saglasnost njihovih majki i kolskih vlasti. Ispitivanje se odvijalo u dva navrata. Podaci su najprije prikupljeni od uenika, a potom od njihovih razrednih starjeina. Instrumenti su primijenjeni grupno. Ispitanicima je obrazloena svrha i nain rada, a po potrebi su im data i individualna objanjenja.

Rezultati i rasprava Podaci o ratnim traumatskim iskustvima mlaih adolescenata

Vidjeti rezultate pod istim naslovom iz prethodnog priloga (Osmanovi, Zvizdi).

Podaci o poremeajima u ponaanju mlaih adolescenata

Tablica 1. Aritmetike sredine, standardne devijacije i t-test na skali poremeaja u djeijem ponaanju izmeu glavnog i kontrolnog uzorka
Uzorak Glavni (N=203) Kontrolni (N=204) M 13,36 11,28 SD 8,38 10,85 2,17 ,031 t P

Iz Tablice 1. se vidi da je prosjena vrijednost dobivenih rezultata na skali poremeaja u djeijem ponaanju kod mlaih adolescenata koji su proveli rat u Sarajevu (M=13.36) znaajno vea od prosjene vrijednosti dobivene za ispitanike iz kontrolnog uzorka (M=11.28). Mlai adolescenti koji su proveli rat u Sarajevu i bili

183

izloeni znaajno veem broju ratnih traumatskih dogaaja pokazali su viu razinu poremeaja u ponaanju. Raunom korelacije je utvrena statistiki znaajna povezanost (r=.16, p=.03) izmeu broja ratnih traumatskih dogaaja kojima su bili izloeni mlai adolescenti koji su proveli rat u Sarajevu i razine poremeaja u njihovom ponaanju. Takoer, znaajna korelacija izmeu ovih varijabli (r=.06, p= .41) nije utvrena ni u kontrolnom uzorku.

Podaci o poremeajima u ponaanju s obzirom na spol

Tablica 2. Aritmetike sredine, standardne devijacije i t test na skali poremeaja u djeijem ponaanju izmeu mukih i enskih ispitanika
Uzorak Djeaci (N=104) Djevojice (N=100) M 12,71 9,79 SD 8,82 7,67 2,53 ,01 t p

Primjenom t testa ispitano je da li postoje razlike u razini poremeaja u ponaanju s obzirom na spol kod mlaih adolescenata koji tokom rata nisu boravili u BiH. Rezultati iz Tablice 2. pokazuju da je prosjena vrijednost rezultata dobivena na skali poremeaja u djeijem ponaanju kod mukih ispitanika (M=12.71) znaajno vea od prosjene vrijednosti dobivenih rezultata kod enskih ispitanika (M=9.79). Razliit sociokulturni pristup u odgoju djeaka i djevojica mogao je utjecati na dobivene razlike meu spolovima. Naime, pretpostavlja se da su mnoge stereotipije u ponaanju djece razliitog spola posljedica roditeljskog tretiranja djeaka razliito od djevojica.

Zakljuci
Rezultati dobiveni u ovom istraivanju su pokazali da postoji statistiki znaajna razlika u izloenosti ratnim stresnim i traumatskim dogaajima izmeu skupine mlaih adolescenata koji su tokom rata bili u Sarajevu i skupine mlaih adolescenata koji tokom rata nisu boravili u BiH. Utvreno je takoer da mlai adolescenti koji su tokom rata bili u Sarajevu pokazuju viu razinu poremeaja u ponaanju nego mlai adolescenti iz kontrolnog uzorka. Dakle, izloenost mlaih adolescenata ratnim stresogenim i traumatskim dogaajima imalo je negativne posljedice na njihovo ponaanje. Izraunatim korelacijama je utvrena znaajna povezanost izmeu broja ratnih traumatskih dogaaja kojima su bili izloeni mlai adolescenti koji su proveli rat u

184

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Sarajevu i razine poremeaja u njihovom ponaanju. Dakle, to su mlai adolescenti bili izloeni veem broju ratnih traumatskih dogaaja to je via razina poremeaja u njihovom ponaanju. U kontrolnom uzorku nije utvrena znaajna korelacija. Utvreno je da djeaci imaju viu razinu poremeaja u ponaanju u odnosu na djevojice.

185

Obrazovni razvoj i psihosocijalna prilagodba

David Galloway*, Lynn Cohen, Esperanza Vives
*University of Durham School of Education Ovaj rad je zasnovan na programu Strategije profesionalnog razvoja koji je realiziran u okviru jednog obrazovnog projekta Unicefa u Sarajevu.

Uvod
Ovaj rad se zasniva na Unicefovom obrazovnom projektu o kontinuiranom profesionalnom razvoju nastavnika u BiH. U njemu stoji da: (a) uee kole u djeijem psihosocijalnom razvoju lei prvenstveno u kvaliteti predavanja i u koli kao psihosocijalnoj zajednici; (b) u projektima koji promoviraju psihosocijalnu prilagodbu, trenutne posljedice rata koje proizlaze iz politikih i ekonomskih promjena mogu rezultirati potrebom za kontinuiranim profesionalnim razvojem..

Teorijska osnova: kole i psihosocijalni razvoj

Rutter i autori (1979) su pronali da: Srednje kole sa najgorim ponaanjem uenika u razredu i na igralitu nisu nuno one koje imaju najvei broj najgorih uenika uzrasta od deset godina (str 74). Kasnije je ira, slina slika zabiljeena u osnovnim kolama i studijama teko poremeenih ponaanja (vidi Galloway, 1996). Zakljuak u Rutterovom (1978) pregledu porodice, doma, susjedstva i utjecaja kole na poremeaje u ponaanju ostaje validan: pojedinani, hronini stresovi su iznenaujue nebitni ako su ti stresovi zaista izolirani. To znai da stabilnost i osjeaj postignua u koli moe pomoi djeci da se nose sa efektima stresa koje doivljavaju van kole. Isto tako, stres u koli moe biti u interakciji sa tenzijama izvan kole, samim time poveavajui njihov utjecaj. Varijable koje ublaavaju efekte stresa moda nisu procjena i savjetovanje u koli, barem ne ako operiraju na nivou individualnog tretmana. Istraivanja o kolskoj efikasnosti i kolskom postignuu sugeriraju da su najvanije varijable kvalitet interakcije izmeu nastavnika i uenika, a izgleda da je veoma bitna i kolska klima.

Kratak pregled resultata studije

Projekat je omoguio obrazovnim radnicima koji su i najznaajnije obrazovne figure u BiH da razviju prijedloge za politiku kontinuiranog profesionalnog razvoja. Prepoznale su se tenzije proizale iz rata, organizacije obrazovnih sistema i makroekonomskih promjena. Lynn Cohen je ispitala iskustvo tih ljudi o kontinuiranom profesionalnom razvoju , te njihovu percepciju potreba za kontinuiranim profesionalnim razvojem.

186

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Tablica 1 indicira dostupnost velikog broja seminara, koje su veinom sponzorisale humanitarne organizacije, ali uz malo dokaza o postojanju koordiniranog programa. Situacija u koli je ukazivala na znaajnu nesigurnost naspram prioriteta za kontinuiranim profesionalnim razvojem. Organizirano je nekoliko seminara posveenih razvoju plana rada, metodama poduavanja i nainima pomoi uenicima. Stepen koordinacije izmeu humanitarnih agencija, te izmeu humanitarnih agencija i bosanskih obrazovnih radnika je nejasan.

Percepcija obrazovnih radnika o njihovim potrebama za kontinuiranim profesionalnim razvojem

Pisani izvjetaji su indicirali iroko rairenu rezerviranost prema trenutnim uvjetima. Ono to su nastavnici esto pominjali je nedostatak ukljuenosti u odluivanje o sopstvenom profesionalnom razvoju. Takoer su izrazili rezerve prema ueu pedagokih instituta.

Diskusija
Dokazi iz drugih zemalja sugeriraju da kole mogu efikasno doprinijeti djeijoj psihosocijalnoj prilagodbi. Ovaj rad saima mogue implikacije kontinuiranog profesionalnog razvoja nastavnika.

kole
Poboljanje kvaliteta predavanja zahtijeva aktivnu predanost nastavnika. Takva predanost e biti mala ukoliko oni imaju slabe mogunosti da identifikuju svoje potrebe za kontinuiranim profesionalnim razvojem. Ovo ne implicira da kole trebaju imati ekskluzivnu odgovornost, ve da ostali uesnici trebaju, na partnerskim osnovama, raditi sa kolama pri definiranju kontinuiranog profesionalnog razvoja.

Pedagoke institucije
Teoretski, pedagoke institucije su najodgovornije za osiguranje kontinuiranog profesionalnog razvoja. Meutim, one tek povremeno surauju sa kolama, i to moe izazvati nesuglasice sa nastavnicima koji su na prvoj liniji odgovornosti za obrazovanje djece. U interesu postojanja konzistentnosti u 10 kantona, treba doi do razmatranja uloge pedegokih institucija i usluga koje one pruaju.

Univerziteti i obrazovanje nastavnika

Visoke obrazovne institucije doprinose kontinuiranom profesionalnom rrazvoju, ali tu se ini da postoje 4 glavna problema: (a) odredbe meu kantonima su nejednake; (b) nema tradicije postojanja jakog partnerstva izmeu institucija visokog obrazovanja i kola; (c) nema programa koji bi podrali tek kvalificirane nastavnike; (d) niti postoji priznat program obuke za direktore i zamjenike direktora. Ovo ograniava utjecaj univerziteta i pedagokih akademija na kontinuirani profesionalni razvoj. Meutim, profesori institucija visokog obrazovanja su izrazili elju za veim ukljuivanjem.

187

Tabela 1. Seminari kojima je prisustvovao uzorak obrazovnih radnika u BiH

(e) Maksimalan broj sugestija po ispitaniku (d) Broj sugestija za poboljanje profesionalnog razvoja (c) % seminara ponuenih od strane meunarodnih

(b) Broj seminara kojima su prisustvovali

Federalno Ministarstvo (8) Kantonalno ministarstvo Sarajevo (10)

22 13

100 38

14 14

2 3

Organizacione i strategije predavanja. Zakonodavne promjene Razmjena iskustava sa drugim zemljama

Kantonalno ministarstvo Tuzla (7) Filozofski fakultet Sarajevo (7) Matematiki fakultet Sarajevo (11)

9 40 8

33 80 87

4 7

1 9 Izraene su razliite teme Menader za svaku oblast na fakultetu

Pedagoka akademija Sarajevo (9) Pedagoki institut Sarajevo (10) Pedagoki institut Tuzla (10) Nastavnici srednjih kola (13) Nastavnici osnovnih kola (97) Uitelji predkolskih ustanova Sarajevo (10)

29 31 46 13 21 10

77 74 54 81 80

18 19 18 27 -

4 10 4 3 Nisu napisane Redoviti profesionalni razvoj u svom polju te jo ire Kontinuirani razvoj Djeca sa posebnim potrebama

*-* podaci nedostaju ili su nepotpuni

Kantonalna ministarstva obrazovanja

Kantonalna ministarstva trebaju slubu koja e moi vriti inspekciju kola i pratiti deavanja u obrazovanju. Trenutno oni nisu u mogunosti da prue znaajnija sredstva za kontinuirani profesionalni razvoj. Time se kole ohrabruju da trae kontinuirani profesionalni razvoj od donatorskih agencija, umjesto da koriste lokalne snage.

188

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Teme traene pod (e)

(a) Broj uesnika

Federalna ministarstva obrazovanja

Federalno ministarstvo nema legalitet prema kantonalnim ministarstvima. Ipak, jasna izjava o vanosti kontinuiranog profesionalnog razvoja moe biti utjecajna. Preporuke o nainima finansiranja i vremenskim rokovima takoer mogu biti korisne.

Zakljuci
Dominantan utjecaj na psihosocijalni razvoj djece, jasno, ima porodica. Jasno je da posljedice rata mogu imati veliki negativan utjecaj i na najotporniju djecu. Ipak, tu ne treba zanemariti ulogu kola. One mogu pruiti zatitu, ali mogu predstavljati i dodatni izvor stresa. Socijalna klima u koli moe ohrabriti nastavnike da usvoje kontinuirani profesionalni razvoj ili ih u tome inhibirati. Meutim, kultura uenja se meu nastavnicima nee javiti spontano. Ona zahtijeva priznavanje da kole mogu znaajno doprinijeti u uenikim psihosocijalni prilagodbama samo onda ako je nastavnicima data vea odgovornost za sopstveni kontinuirani profesionalni razvoj. On bi se na koristan nain mogao fokusirati na: (a) nastavni plan i metode poduavanja; (b) kolsku klimu; (c) sistem procjene i supervizije radi nadgledanja i pomoi u obrazovnom napredovanju djece.

Literatura
Galloway, D. (1996). Truancy, Delinquency and Disruption: Differential School Influences?. Education Section Review (British Psychological Society), 19 (ii), 49-53. Rutter, M. (1978). Family, area and school influence in the genesis of conduct disorders. U: L. Hersov, M. Berger i D. Schaffer (Ur.) Aggression and Anti-Social Behaviour in Childhood and Adolescence. Oxford: Pergamon. Rutter, M., Maughan, B., Mortimore, P. i Ouston, J. (1979). Fifteen Thousand Hours: Secondary Schools and their Effect on Pupils. London: Open Books.

189

Psihosocijalno funkcioniranje bosanskih adolescenata izbjeglica u Sloveniji

Vera Slodnjak
Svetovalni center za otroke, mladostnike in stare WHO kolaborativni center, Slovenija

Uvod
U Sloveniju je 1992. godine u kratkom vremenu ulo oko 70 000 izbjeglica iz Bosne i Hercegovine, meu njima su barem polovina bila djeca. Nevladina organizacija, Slovenska fondacija, u okviru koje je djelovao Centar za psihosocijalnu pomo izbjeglicama, kao partner UNHCR-a implementirala je razliite psihosocijalne programe. Te aktivnosti su bile pokuaj da se smanje posljedice ratnih dogaanja i neugodnih ivotnih uslova u izbjeglitvu i da se povea razumijevanje za potekoe djece, te da se u njihov ivot unese to vie "normalnih sadraja". Za adolescente koji se nakon zavrene osnovne kole nisu mogli ukljuiti u srednje kole i koji su stoga bili posebno ugroeni u psihosocijalnom smislu, bile su organizirane od 1993. godine nadalje posebne aktivnosti, koje su imale svrhu omoguavanja daljeg kolovanja i brzu psihosocijalnu pomo psiholoki najtee pogoenim adolescentima. U tu svrhu potrebno je bilo identificirati ope karakteristike populacije adolescenata i intenzitete psiholoke ugroenosti ili oteenosti.

Hipoteze
Doivljavanje stresa zavisi od prirode i koliine traumatskih doivljaja. Dodatne neugodne okolnosti (ivot u izbjeglitvu) poveavaju vjerovatnou psihosocijalnih poremeaja. Djeca koja sama pokazuju da doivljavaju vei stres i djeca koja ive u vie neugodnim okolnostima imaju slabiji kolski uspjeh.

Uzorak
U istraivanje bile su ukljuene 3 grupe: 265 bosanskih izbjeglica - uenika osmih razreda osnovnih kola za izbjeglice iz Bosne i Hercegovine, starih od 14 do 15 godina (to je 64% svih uenika izbjeglica iste starosti, 1994); 195 slovenskih uenika osmog razreda iz tri osnovne kole (u gradskoj, radnikoj i seoskoj okolini); 31 slovenskih uenika petog razreda osnovne kole koji su doivjeli teku prometnu nesreu kolskog autobusa u godini 1999. U sve tri grupe polovina uzorka su djevojice, a polovina djeaci.

Glavni koriteni instrumenti

Upitnik o ratnim traumama URT (War trauma Questionnaire, Stuvland, Kuterovac i Franc, 1992);
Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

190

Skala uticaja dogaaja IES (Impact of Event Scale, Horowitz i drugi, 1987; modificirana kod Dyregrov, Kuterovac i Barath, 1993); Skala depresivnosti za djecu - CDI (Childrens Depression Inventory, Kovacs,1985, prilagoena kod I. ivi, 1992); Upitnik o ueniku, Svetovalni center, 1981.

Postupak
Istraivanje je dio velikog projekta psihosocijalne pomoi za sve uenike 8. razreda osnovnih kola za izbjeglice iz Bosne i Hercegovine u Sloveniji, u kolskoj godini 1993./1994.; 56 uenika ukljuenih u taj projekat je ponovo ocijenjeno godine 1997. Posebno trenirani lanovi mobilnog tima za psihosocijalnu pomo izbjeglicama najprije su izveli individualne intervjue uz primjenu URT kod djece i roditelja. Grupa od 195 slovenakih uenika 8. razreda je ispunjavala samo CDI. Autorica je 2000. godine, u sklopu intervencije prigodom nesree kolskog autobusa, koja se dogodila oko godinu dana ranije, ponudila 31 uesniku nesree, uenicima 5. razreda, da ispune IES i CDI. Djeca iz svih uzoraka popunjavala su upitnike u razrednoj situaciji. Njihovi uitelji su ispunili upitnik o ueniku. Ispitivanje je vreno uz pismenu saglasnost roditelja i kolskih institucija. Saradnja djece bila je dobrovoljna; saradnju je odbilo troje djece izbjeglica i troje roditelja uesnika udesa kolskog autobusa.

Rezultati Socio-demografske karakteristike

Uzorak izbjeglike djece po osnovnim demografskim karakteristikama se ne razlikuje bitno od cjelokupne izbjeglike populacije u Sloveniji. Ali prisutne su znatne razlike izmeu populacije izbjeglike djece i djece iz Slovenije (Tomori i sur., 1998; Slovenski komitet za Unicef, 1995). U izbjeglikim porodicama nalazimo vie poznatih faktora rizika nego u prijeratnom ivotu djece: veliki broj djece u porodici, nii stepen obrazovanja roditelja, posebno majki, slabiji ekonomski uslovi ivota. U pogledu strukture porodice, izbjeglika djeca su u prednosti: samo 10 % njih je ivjelo u predratnom razdoblju u nepotpunim porodicama, u slovenakoj populaciji ima 20 % takve djece. Ali u stvarnosti je samo 40 % izbjeglike djece prije rata stalno ivjelo sa oba roditelja. Oevi vie od polovine djece radili su u inostranstvu, najvie u Sloveniji. Rat je prouzrokovao velike promjene u sastavu izbjeglikih porodica. Djeca koja su prije rata ivjela sa oba roditelja prebjegla su u Sloveniju samo sa majkom. Onoj djeci koja su prije rata ivjela preteno samo sa majkom, u Sloveniji se pridruio otac. Bez roditelja je u Sloveniji ivjelo 12 % djece u izbjeglikom uzorku, 7 % djece je u ratu izgubilo oca, 1 % majku. Stambeni uslovi velike veine izbjeglike djece bili su krajnje skromni. Njih 39 % je ivjelo u izbjeglikim centrima, veina ostalih je ivjela u krajnje ogranienom prostoru, kod roaka ili u drugim privremenim smjetajima.

191

Izloenost traumatskim doivljajima i potraumatske stresne reakcije

Izbjeglice: etiri petine uenika osmih razreda osnovnih kola za izbjeglice su direktno bili izloeni ratnim zbivanjima i devet desetina njihovih roaka su takoer neposredno uestvovali u ratnim zbivanjima. Ukupno 75 % djece je doivjelo pucanje ili granatiranje, 36% njih bili su oevici tekog nasilja nad drugima, 16 % djece je iskusilo direktnu prijetnju ubijanja, muenja ili ranjavanja. ak 60 % cijelog uzorka izbjeglike djece izjavljuje da su bili u situacijama u kojima su mislili da bi mogli biti ubijeni. Slovenci: maja 1999. je na eljeznikom prijelazu vlak je udario autobus sa 38 djece od 10 godina koja su bila na kolskom izletu. Umrlo je 4 djece, prignjeeno meu sjeditima, 4 ih je bilo teko ranjenih, svi ostali su bili lake ranjeni i okrvavljeni. Tabela 1: Izbjeglice i Slovenci: prikaz aritmetikih sredina i standardnih deviacija totalnih skorova na Skali uticaja dogaaja IES i na Skali depresivnosti za djecu CDI
IES Ispitanici 1. Izbjeglice uenici VIII razreda, prva procjena 1994. Djeaci Djevojice 2. Izbjeglice, druga procjena 1997. Djeaci Djevojice 3. Slovenci-uesnici nesree kolskog autobusa, 2000. Djeaci Djevojice 4. Slovenci uenici VIII razreda, 1997. Djeaci Djevojice N 265 125 140 56 23 33 31 17 14 195 95 100 M 37,45 32,65 41,72 29,10 23,97 32,66 36,06 31,29 41,85 IES SD 14,34 14,20 13,09 13,71 11,63 14,07 14,09 12,09 14,55 0,04 0,01 0,000 t-test p CDI M 10,66 9,57 11,62 9,20 7,56 10,34 14,42 14,82 13,93 12,42 12,14 12,69 CDI SD 5,98 4,86 6,68 4,44 3,29 4,82 4,36 4,81 3,87 7,10 7,30 6,93 n.z. n.z. 0,02 0,005 t-test p

U vremenskom intervalu 8 - 14 mjeseci nakon traumatskih doivljaja, 70 % izbjeglica i 60 % slovenakih uesnika udesa kolskog autobusa postiglo je na IES rezultat 30 i vie. Korelacija izmeu broja ratnih traumatskih doivljaja i IES nije posebno visoka (r = 0,24, p > 0,001). U Tabeli 1 moemo vidjeti da je stepen subjektivno doivljenog stresa skoro jednako visok kod izbjeglica optereenih multiplim i drugotrajnim stresovima i kod slovenake djece koja su doivjela samo jedan izoliran traumatski

192

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

dogaaj. U naem istraivanju tip stresora i aktualne ivotne okolnosti ne utiu na intenzitet doivljenog stresa. U toku vremena su se postraumatske stresne reakcije kod izbjeglike djece prilino ublaile. Djevojice u sve tri grupe pokazuju veu pogoenost. Depresivnost je kod slovenake djece mnogo via nego kod izbjeglike djece. CDI kritiki skor 17 prevazilazi 15,3 % izbjeglica, 22,6 % slovenake djece uesnika nesree kolskog autobusa i 24,1 % neselekcioniranih slovenakih adolescenata. Nai nalazi pokazuju da depresija moda nije tako esta posljedica doivljenog stresa, vjerovatnije je, da je doivljaj stresa intenzivniji kod djece koja su bila u razdoblju prije stresa depresivnija.

kolski uspjeh
kolski uspjeh je jedan od najznaajnijih indikatora psihosocijalnog funkcionisanja. Slovenako ministarstvo za kolstvo (Urank, 1998) ne nalazi znaajno nie rezultate kolskog uspjeha kod izbjeglike djece u poreenju sa slovenakom djecom. Tabela 2: Nivoi kolskog uspjeha: frekvencije, prosjeni IES i CDI skorovi prema uzorcima (231 izbjeglica i 31 slovenakih uesnika nesree kolskog autobusa)
kolski uspjeh Broj djece Izbjeglice Lo Prosjean Vrlo dobar 31 88 (14%) (40%) Slovenci 2 (6,5%) 11 (35,5%) 18 (58,0%) Izbjeglice 34,96 35,92 41,23 IES Slovenci 50,88 31,15 38,06 Izbjeglice 13,90 10,03 10,73 CDI Slovenci 16,00 14,91 13,94

102 (46%)

Tabela 2 pokazuje da djeca koja imaju slabiji kolski uspjeh ne navode vei broj simptoma potraumatskih stresnih reakcija; pokazuje se ak obrnuta tendencija, djeca sa dobrim kolskim uspjehom navode vie PTSD simptoma od djece sa slabijim uspjehom. Postoji mogunost da uitelji tolerantnije ocjenjuju traumatiziranu djecu. Druga mogua interpretacija je da djeca koja izraavaju vei stupanj patnje primaju vie pomoi. Mogue je i to, da je kapacitet za prepoznavanje i izraavanje PTSR-a povezan sa uspjenijim stilom savladavanja. Obrnuto, simptomi depresivnosti statistiki znaajno su uestaliji kod djece sa niim kolskim uspjehom (F = 3,93 p = 0,002).

Zakljuak
Nai rezultati potvruju hipotezu da se posttraumatske stresne reakcije jako esto javljaju kod djece koja su bila izloena razliitim traumatskim dogaajima: dvije treine djece navodi izrazite simptome PTSR-a, ali ti simptomi se kod veine djece ne povezuju sa slabijim kolskim uspjehom ili drugim oitim poremeajima prilagodbe. Vrlo znaajno je to da uitelji izbjeglike djece nisu primijetili vei broj poremeaja ponaanja eksternalizirajueg tipa nego u normalnoj kolskoj populaciji. To potvruje i Ministarstvo za unutranje poslove RS (Meko, 1998) koje navodi, da je u razdoblju 1992. 1997. broj kanjivih djela bio manji od oekivanog s obzirom

193

na porast stanovnika uzrokovan dolaskom izbjeglica. Nalazi naeg istraivanja ne potvruju hipoteze o tekim, socialno hendikepirajuim posljedicama ratnih traumatskih doivljaja kod izbjeglike djece.

Literatura
Brufach, N. i drugi (2000). Primary and secondary schools at the end of school year 1997/98. Ljubljana: Statistini urad Republike Slovenije, 745.9, 16-17. Horowitz M. i drugi (1979). Impact of Event Scale: A Measure of Subjective Stress. Psychosomatic Medicine, 41, 209-217. Kovacs, M. (1985). The Childrens Depression Inventory (CDI). Psychopharmacology Bulletin, 21, 995-998. Meko, G. (1998). Razmiljanje o pokazateljima kriminaliteta tujcev in beguncev v Sloveniji. U: M. Pagon i A. Miku Kos (Ur.) Begunci v Sloveniji, Pregled dosedanjih aktivnosti. Ljubljana: Visoka policijsko varnostna ola. Slovenian Committee for Unicef. (1995). Situation analysis of the position of children and families in Slovenia. Ljubljana. Stuvland, R. i Kuterovac, G. (1994). Children in war - A silent majority under stress. British Journal of Medical Psychology, 67, 363-375. Tomori, M i drugi (1998). Risk factors in the high school student population. Ljubljana. Urank, M (1997). Report on refugee children education in Slovenia. Ministry of Education and Sport of Republic of Slovenia. ivi, I. (1992). Prikaz skale depresivnosti za djecu. Godinjak Zavoda za psihologiju, 1, 173181.

194

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Psihike posljedice rata i progonstva kod djece stradalnika rata 1991/95. u Hrvatskoj
Josip Jankovi
Studijski centar socijalnog rada, Pravnog fakulteta, Sveuilita u Zagrebu, Hrvatska

Teorijska osnova
Svojim rezultatima dosadanja istraivanja posljedica agresije na Hrvatsku, kao i ona iz vremena II svjetskog rata kada su ispitivane posljedice ratnih djelovanja Nijemaca na London, odnosno djecu koja su bila bombardiranjem iz njega protjerana (A. Freud i D. T. Burigham, 1944), govore o ozbiljnosti psihosocijalnih posljedica rata. Kako su razaranja koja su doivjeli hrvatski gradovi i sela viestruko vea nego u Londonu, i njihove posljedice su tee, jer su obitelji, kao osnova svakog drutvenog sustava, u nas bile izloene traumatskim dogaajima na svim razinama i u svim aspektima - ivotnim opasnostima svih oblika borbenog djelovanja, ubijanju, muenju i poniavanju pojedinih lanova ili itavih obitelji, prijetnjama i progonstvu. Sukladno tome i broj pokazatelja ozbiljnih potekoa u funkcioniranju djece na kognitivnom, socijalnom, a posebno emocionalnom planu i simptoma psihikih posljedica stresnih doivljaja, vrlo je velik (I. ivi, 1993.; D. Kocjan-Hercigonja, 1993.; J. Jankovi 1993.; 1994.; 1995. i drugi) u najveem broju ispitivanih skupina i terapijski tretirane djece. U ovom radu izloeni su rezultati ispitivanja simptomatologije - posljedica doivljenih ratnih traumi, na vie skupina djece stradalnika rata u Hrvatskoj, te vjerodostojnosti majki kao procjenjivaa stanja njihove djece.

Metoda Instrumenti
Za prikupljanje potrebnih podataka koriten je polustrukturirani intervju i niz skala za otkrivanje posttraumatskih stresnih reakcija djece i identifikaciju simptoma psihikih posljedica doivljenog.

Uzorak
Jedan dio ispitanika je praen vie godina, pa su i rezultati tog praenja posebno interesantni, mada je zbog razliitih dogaanja broj ispitanika oscilirao od preko 100 1992. godine, do 39 tri godine kasnije. Bile su praene tri grupe djece: Djeca smjetena u udomiteljske obitelji bez roditelja i drugih bliih lanova obitelji; Djeca smjetena u obitelji udomitelja zajedno sa majkama;

195

Djeca smjetena u zbjegu zajedno sa svojom obitelji;

Rezultati Poreenje meu grupama

Grupa 1 Usporedba broja simptoma kod tri skupine udomljene prognane djece pokazuje da je broj djece koja su bez simptoma najvei u skupini onih koji su smjeteni u udomiteljske obitelji bez roditelja i drugih bliih odraslih lanova obitelji (61,7 %), te da je najvei broj simptoma (10) naen kod jednog djeteta. Grupa 2 Kod skupine djece smjetene u obitelji udomitelja zajedno s majkama i bakama broj djece bez simptoma, suprotno oekivanjima, znaajno je manji (38,3 %). Najvei broj simptoma naen kod jednog djeteta u ovoj skupini je ak 18. Grupa 3 Najtea situacija u pogledu psihikih posljedica ratnih trauma kod djece zabiljeena je u skupini koja je bila smjetena u zbjegu zajedno sa svojom obitelji, susjedstvom i uope irom socijalnom mreom. To nikako nije bilo oekivano, jer bi obitelj, socijalna mrea i ire socijalno okruenje trebalo djelovati kao zatitni initelj, a samim tim bi i simptomatologija u toj grupi morala biti najmanje izraena. U ovom sluaju, zbog traumatiziranosti, socijalni milje je od zatitnog pretvoren u rizini initelj i posljedica je oita. Tek 29,4 % djece je bez simptoma, a najvei broj registriran kod jednog djeteta iznosi ak 21.

Longitudinalna analiza
Travanj 1992. Praenjem simptomatologije kod ove djece - stradalnika rata u Hrvatskoj ustanovljeno je da je prosjean broj simptoma u travnju 1992. bio 3.25 simptoma. August 1992. U kolovozu 1992. godine, nakon to su djeca uestvovala u tretmanskim grupama (autentini pristup - Male kreativne socijalizacijske skupine), prosjean broj simptoma se smanjio na 2.12 po djetetu. Oktobar 1993. U listopadu 1993. godine broj simptoma ponovno skae, vjerojatno zbog smanjenja uzorka (svega 39 ispitanika prema vie od sto u prve dvije toke mjerenja) izazvanog pokuajem premjetanja zbjega.

196

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Srpanj 1995. U srpnju 1995. godine, nakon gotovo dvije godine i nakon nastavljenog kontinuiranog rada s djecom, ponovo je zabiljeen pad prosjenog broja simptoma na 1,2 po djetetu. Razlika u aritmetikimasredinama broja simptoma izmeu prvog i etvrtog ispitivanja je znaajna.

Ostali rezultati
Ispitivan je, takoer, i stupanj slaganja izmeu izvjetaja majki o psiholokom stanju svoje djece i samoprocjene djece o njihovom vlastitom psiholokom stanju. Stupanj slaganja je bio nizak, to je u skladu sa ranjihim nalazima kao to su oni Victora, Halversona i Wampera (1988), Jankovia i Maroevia (1991) ili Jankovia i Ljubotine (1996). Kod djece, broj simptoma kao posljedice ratnih djelovanja JNA i paravojnih skupina raste to su djeca vie i due izloena prolongiranim stresnim situacijama, te usljed neadekvatnog suoavanja bliskih odraslih lanova obitelji s traumatskim dogaajima. Prema percepciji njihovih majki, opi trend prisutnosti znakova psihosocijalnih potekoa (simptoma) ima tendenciju opadanja s iznimkom tree vremenske toke mjerenja. Prema samoprocjenama djece, vidi se trend pada broja stresnih reakcija, ali on nije na razini znaajnosti. Korelacija izmeu samoprocjena djece u tri toke mjerenja je statistiki znaajna. Povratak u zaviaj, kao bliska perspektiva ili kratkotrajni posjet, za dobar dio djece bio je novi traumatski dogaaj. Ratne i progonom izazvane traume, u cjelini uzevi, imaju vrlo negativne efekte na zdravlje djece. One utiu na proces socijalizacije, mada razrjeavanje kriznih situacija i rezultati rada malih kreativnih socijalizacijskih skupina daju mjesta optimizmu i potvruju opravdanost njihove primjene i u tako teko traumatiziranoj populaciji. Zapaanja pomagaa bogata su brojnim problemima djece-prognanika, npr. parcijalni gubitak pamenja (pojedini dijelovi kolske grae na primjer), potekoe sa panjom, potekoe sa odravanjem kvalitetne komunikacije, problemi sa prihvatanjem ponaanja za koja su djeca tokom rata nauila da su ''normalna'', ali koja nisu prikladna za mirnodopske uslove.

197

Dugorone posljedice rata po djecu u Hrvatskoj

Gordana Kuterovac Jagodi
Odsjek za psihologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Zagrebu, Hrvatska

Uvod
Literatura o djeci i adolescentima koja su bila izloena ratnim iskustvima ukazuje da takva iskustva mogu dovesti do tetnih posljedica u mnogim podrujima njihovog funkcioniranja i razvoja. Meutim, jo uvijek se ne zna da li ratna iskustva, posebno ona koja nisu krajnje traumatina, imaju samo privremene negativne posljedice i mogu li imati ak i pozitivne efekte, tj. rezultirati jaanjem i elienjem; ili pak ratna iskustva imaju dugorone negativne posljedice koje mogu biti doivotne i djecu koja su ih doivjela initi jo ranjivijom na budue stresore i tekoe. Stoga zakljuujemo da postoji potreba za longitudinalnim istraivanjem koje bi empirijski dokumentiralo dugorone poslijeratne posljedice, pogotovo meu djecom ope, u odnosu na kliniku populaciju.

Cilj
Ova studija ima dvostruki cilj: 1. Ispitati mogue promjene u intenzitetu sljedeih djejih reakcija na ratna iskustva tokom perioda od 30 mjeseci: posttraumatske stresne reakcije; simptomi depresije; psihosomatski simptomi; psihosocijalna prilagodba u koli i kod kue; 2. Ispitati da li su opaene promjene povezane sa: spolom; dobi; kumulativnim brojem ratnih iskustava; stupnjem udaljavanja djeteta iz njegove socijalne zajednice.

Uzorak
Ispitanici su bili uenici jedne osnovne kole u Osijeku u Hrvatskoj, oni koji su kolu pohaali tokom 1994. godine i 1997. godine. Od ukupnog broja djece iz izvornog uzorka koji je 1994. godine obuhvaao 450 djece, 252 ili 56% djece je ostalo u uzorku i 1997. godine. U longitudalnom uzorku bilo je 51% djevojica i 36% djece prognanika. Longitudinalni uzorak se nije razlikovao od izvornog s obzirom na zastupljenost djece razliitog spola, ali je obuhvaao neto mlau djecu koja su doivjela neto manji broj ratnih iskustava. U njemu je takoer bilo zastupljeno manje prognane djece. Ova dva uzorka su usporeena s obzirom na intenzitet kratkoronih posttraumatskih stresnih reakcija, depresije i psihosomatskih smetnji i uglavnom nisu naene

198

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

znaajne razlike. Jedino su djeca iz longitudinalnog uzorka bila bolje prilagoena u koli i kod kue, vjerojatno zato to je ovaj uzorak ukljuivao manje prognane djece. U vrijeme prvog ispitivanja djeca su bila prosjene dobi 10.2 godine, dok su u vrijeme drugog ispitivanja u prosjeku bila stara 12.9 godina. Od ukupno 20 ispitivanih ratnih dogaaja, djeca iz uzorka su u prosjeku doivjela 8 ratnih iskustava.

Glavni koriteni instrumenti

Ispitivanje je provedeno u decembru 1994. godine, dok je jo trajao rat u Hrvatskoj, i u maju 1997. godine, kada je rat bio zavren. Primijenjeni su sljedei upitnici: Upitnik o ratnim stresnim i traumatskim iskustvima (Kuterovac, Franc i Stuvland, 1992); Upitnik za ispitivanje djejih posttraumatskih stresnih reakcija ((Kuterovac, Franc i Vizek-Vidovi, 1993); Upitnik za ispitivanje djeje depresivnosti (Vizek-Vidovi i ivi, 1994) Upitnik za ispitivanje somatskih reakcija u djece (Kereste, Kuterovac i VizekVidovi, 1994) Upitnik za ispitivanje djeje psihosocijalne prilagodbe (Lugomer-Armano i VizekVidovi, 1994)

Analiza podataka
Da bi se provjerilo da li tokom vremena dolazi do promjena u intenzitetu razliitih grupa simptoma i da li te promjene ovise o spolu, dobi, intenzitetu traumatizacije i stupnju udaljavanja djeteta iz njegove socijalne zajednice, provedena je 2 x 2 x 2 x 2 multipla analiza varijance sa ponovoljenim mjerenjima. Da bi se provela MANOVA, djeca su podijeljena u dvije grupe s obzirom na dob: mlaa djeca, ona koja su 1994. bila trei i etvrti razred (N=138), i starija djeca, ona koja su u to vrijeme bila peti i esti razred (N=114). Bile su dvije grupe djece s obzirom na stupanj udaljavanja iz socijalne zajednice: 93 prognanika i 161 domicilnih. Djeca su takoer bila dihotomizirana s obzirom na ukupni broj ratnih iskustava: ona koja su imala u prosjeku M = 5.7 iskustava i ona koja su imala u prosjeku M = 9.2 iskustava.

Rezultati
Dobiveni rezultati ukazuju da se sveukupna poslijeratna prilagodba djece tokom 30 mjeseci promijenila. Intenzitet posttraumatskih stresnih reakcija, somatskih simptoma i depresivnosti se znaajno smanjio, dok se psihosocijalna prilagodba djece u koli i kod kue znaajno pogorala tokom vremena. Najizraenije promjene su u razini posttraumatskih stresnih reakcija, a zatim s obzirom na promjene tj. pad simptoma slijede depresija i psihosomatske smetnje. Najmanje promjena je opaeno u psihosocijalnoj prilagodbi.

199

MANOVA ukazuje da su promjene u poslijeratnoj prilagodbi djece ovisile o sva etiri ispitivana faktora. Dvije mjere prilagodbe, PTSR i depresivnost, su objanjene znaajnom multiplom interakcijom vremena i starosne dobi. Intenzitet posttraumatskih stresnih reakcija je slabio tokom vremena kako kod mlae tako i kod starije djece. Meutim, slabljenje intenziteta reakcija je bilo sporije kod mlae djece, to ukazuje na veu ranjivost djece koja su ratom bila traumatizirana u predkolskom uzrastu u odnosu na djecu koja su ratu bila izloena tokom ranog kolskog uzrasta. Kad se radi o simptomima depresije, rezultati su suprotni. Tokom rata, starija djeca su bila znaajno depresivnija u odnosu na mlau djecu. Nakon 30 mjeseci, zapaeno je znaajno smanjenje simptoma depresije kod obje starosne grupe, s tim da je opadanje simptoma kod mlae grupe bilo vie naglaeno. Ovi podaci ukazuju da se djeca koja su ratom traumatizirana u starijoj dobi, npr. kad su bila mlaeg kolskog uzrasta, nalaze pod veim rizikom za dugoronu depresivnu simptomatologiju nakon rata. Multivarijatne interakcije spola i vremena, te udaljavanja od zajednice i vremena, kao i etvrosmjerna interakcija spola, dobi, ratnih iskustava i vremena uglavnom objanjavaju promjene u psihosocijalnoj prilagodbi djece u koli i kod kue. Tokom 30 mjeseci nije dolo do promjena u psihosocijalnoj prilagodbi prognane djece, dok se prilagodba domicilne djece iz Osijeka znaajno pogorala. Usprkos tome, prognana djeca su nakon rata jo uvijek imala vie problema u koli i u odnosu sa svojim vrnjacima i starijima nego domicilna djeca. Na kraju, da bi se ispitalo da li su se djeje reakcije vratile na nepatoloku razinu, usporeena su djeca iz opisanog uzorka sa uzorkom od 198 djece iz Pule. Pula je jedan gradova u Hrvatskoj koji je najmanje pogoen ratom. Uzorak iz Pule je bio ekvivalentan opisanom uzorku s obzirom na dob i spol, meutim djeca iz Pule su u prosjeku imala samo dva ratna iskustva. Rezultati su pokazali da, dvije godine nakon zavretka glavnih ratnih djelovanja, djeca iz Osijeka jo uvijek imaju vie psihosomatskih simptoma, depresivnija su i imaju vie problema u psihosocijalnoj prilagodbi u odnosu na djecu iz Pule.

Zakljuak
Ova studija ukazuje da samo vrijeme nije dovoljno da zalijei rane i da dugorone posljedice rata ovise o sloenoj interakciji razliitih demografskih faktora i faktora ratnih iskustava kod djece. to vie, izgleda da se odreeni faktori ne mogu jednostavno smatrati faktorima rizika ili ranjivosti, ve prije, kako ih je Rutter nazvao, mehanizmima rizika iji efekti ovise o utjecaju drugih faktora kao i o tipu patoloke reakcije koja se uzima u obzir.

200

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Psiholoke posledice ratne traume kod dece

Vesna Petrovi
Katedra za psihologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija i Crna gora Projekat je ostvaren uz saradnju Unicefa, "Deca u krizi", a dio je doktorske teze Vesne Petrovi (1998): Psiholoke posledice ratne traume kod dece, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet u Beogradu. Ovo istraivanje je u vezi sa istraivanjem na strani 264.

Teorijska osnova
Teorijsku osnovu rada ini razvojni model traumatskog stresa kod dece. Istraivanje se sastoji iz dve oblasti: identifikacija visoko rizine dece (screening); efekti trauma intervencije kod pomenute dece.

Konceptualni okvir u radu predstavljaju Posttraumatske stresne reakcije kod dece koja su bila izloena ratnom iskustvu. U teorijskoj osnovi istraivanja izloeni su pojmovi traume i traumatizacije, deijeg odgovora na traumu, riziko-faktori za oteenja u razvoju linosti i trauma intervencije kod dece i adolescenata. U kontekstu teorijskih razmatranja istraene su etiri grupe varijabli: izloenosti traumi, traumatizovanost, linost i lekovitost trauma intervencije.

Cilj rada
Odgovor na pitanje koje posledice ostavlja ratno traumatsko iskustvo na traumatizovanost i linost dece, na ranom adolescentnom uzrastu.

Hipoteze
Psiholoke posledice ratne traume kod dece e se pojaviti, osim u stepenu traumatizovanosti, takoer i u odreenim karakteristikama linosti; Nakon kratke psiholoke intervencije za traumu, pokazae se poboljanja u stepenu traumatizovanosti i merenim karakteristikama linosti kod traumatizovane dece.

Uzorak
Uzorak dece za trijau (screening) obuhvatio je 1934 dece na uzrastu 11,5 do 14,5 godina. U eksperimentalnoj grupi dece sa ratnom traumom bilo je 100 dece, u prvoj kontrolnoj grupi 393 deteta bez traume i u drugoj kontrolnoj grupi 54 dece sa mirnodopskom traumom.

201

Uzorak dece za trauma intervenciju je obuhvatio 130 traumatizovane dece. U okviru ove grupe formirana je trea kontrolna grupa od 30 dece.

Glavni koriteni instrumenti Grupna primena

Preliminarni upitnik za trumu, PTQ (Wolf, 1994); Skala uticaja dogaaja, IES (Horowitz i sar., 1979); Kibernetika baterija konativnih testova za decu, KON/d (Momirovi i dr., 1989); Skala self koncepta, SELF (Hrnjica i uri, 1990); Skala lokusa kontrole, LOCUS (Nowicki i Strickland, 1973);

Individualna primena
Deiji upitnik ratne traume, CWTQ (Raundalen, Dyregrov i Stuvland, 1992); Indeks deijih PTS reakcija, CPTSRI (Frederick, 1985. i Pynoos i sar., 1987); Skala zadovoljstva tretmanom, EVL, D i T (Davis, 1991).

Druge pojedinosti
Psiholoka intervencija za deiju traumu koja je koritena predstavlja paket od pet seansi sa detetom, sastoji se od kombinacije individualnog i grupnog pristupa i smatramo je posebnim praktinim doprinosom (Petrovi, IspanoviRadojkovi,1994). Istraivanje je izvedeno 1994.

Metoda
Ukupno 25 kolskih psihologa je edukovano za trijau (screening) i intervenciju, a zatim su to znanje primenili po kolama u radu sa decom. U tom smislu postoje dva vana dela u radu: trijaa (screening) i intervencija.

Rezultati
Tip izloenosti jeste direktno povezan sa stepenom traumatizovanosti. Iako su deca doivela multiple traume, ono to prvenstveno dovodi do traumatskih reakcija jeste doivljaj nasilja i gubitka. Ovakav tip izloenosti prvenstveno dovodi do emocionalnih poremeaja i fenomena nametanja. Sa druge strane, izloenost sklonitu i liavanju dovodi do poremeaja u kognitivnoj oblasti, takoer nametljivih po karakteru. Dakle, tip izloenosti jeste direktno povezan sa stepenom traumatizovanosti i subtipom traumatizovanosti. Traumatizovanost je medijator izmeu tipa traume i promena u samopercepciji i linosti, jer direktne veze nema izmeu tipa izloenosti i samopercepcije i linosti. Postoje jasne veze izmeu stepena traumatizovanosti i promena u samopercepciji i linosti koje govore da to je vea traumatizovanost, to je loiji doivljaj sopstvene

202

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

adekvatnosti i sree i zadovoljstva, a dolazi i do blagog pomeranja ka spoljanjem lokusu kontrole. to je vea traumatizovanost, prvenstveno izraena kroz pad kontrole, to su znaajnije promene linosti na psihoticizmu, neintegrisanosti, depresivnosti i introvertnosti. Ovo predstavlja ozbiljan riziko-faktor za oteenja u razvoju linosti. to se tie kvaliteta psihoticizma i neintegrisanosti, analizom sadraja stavki u primenjenoj bateriji KON/D, u terminima psihopatologije, moe se konstatovati sledee: u stavkama za merenje psihoticizma ima paranoidno-shizoidnih, psihotino depresivnih tendencija i iste disocijacije. Na neintegrisnosti mogu se konstatovati elementi jasne disocijacije, slabe kontrole impulsa, anksioznosti i konverzivnosti. Da slika ne bude ovako tmurna, ali i nekompletna, rezultati o preciznosti klasifikacije nas pozitivno upozoravaju, da i pored opteg ili prosenog smera rezultata, izvestan broj traumatizovane dece, i to ne uvek mali, zapravo ima rezultate na nivou netraumatizovane dece. Ovo nas konfrontira sa potrebom da pod posledicama traumatizovanosti ne traimo samo promene u smeru psihopatologije. Izuavanje zatitnih faktora je u istoj meri znaajno. Primenjena trauma intervencija je smanjila stepen traumatizovanosti kod dece i to od srednje na blagu ili od granice za teku na srednju traumatizovanost. To znai da su deca i nakon intervencije i dalje u odreenom stepenu traumatizovana. Iako su promene sistematske i deavaju se kod svih ispitanika, veliina promene dosta varira od jednog do drugog deteta, ak i nezavisno od poetnog stepena traumatizovanosti.

Zakljuak
Preporuuje se razumevanje traume prema tipu izloenosti, dakle sasvim specifino. Ukoliko i kad god je to mogue, bilo bi korisno u istraivanju specifikovati tip ratne traume, veliinu i stepen traumatske izloenosti, koliko trauma i koliko dugo, da bismo utvrdili mogue tipove traumatizovanosti i rizike za oteenja u razvoju linosti, odnosno specifine zatitne faktore u razvoju.

203

Psiholoke reakcije adolescenata na ratni stres

Nataa Ceribai-Ljubomirovi
Institut za mentalno zdravlje, Odsjek za razvojno doba, Beograd, Srbija i Crna gora

Uvod Teorijska osnova

Adolescencija moe biti veoma teak period ivota Izbeglitvo se javlja kao stresno stanje koje uzrokuju sledei inioci: ugroavanje dobrobiti porodice nagla promena sredine traumatini dogaaj tokom izbeglitva neizvesna budunost pred kojom se pojedinac nalazi Traumatski dogaaj koji se desio jedanput u ivotu; Traumatski dogaaj koji se sukcesivno deava (neto to traje).

Teer je 1991. godine dala podelu traumatskog dogaaja na II vrste:

Hipoteze
Istraivanjem smo hteli utvrditi: kako traumatski dogaaji utiu na prilagdbu u adolescenciji da li postoje spolne razlike u reakcijama na traumatske dogaaje povezanost traumatskog dogaaja u detinjstvu, izvetaja traumatskim dogaajima i sadanjih reakcija adolescenata.

nedavnim

Uzorak:
broji 174 adolescenta izbeglica starosti 15-18 godina, mukog i enskog pola. Ispitanici su bili podeljeni u II grupe: Mono-trauma (izbeglitvo) Multipla trauma (izloenost borbenim dejstvima; velika oskudica; svedoenje smrti ili ranjavanju; povreda lana porodice; uee u ratu; rtva nasilja; povreda u ratu).

Instrumenti:
Achenbach upitnik Youth Self-Report (YSR, Achenbach T.M., Edelbrock C.S) CWTQ-Child War Trauma Questionnaire (Boris Wolf, 1992) CAT-Child Abuse and Trauma Scale (Newberger, De Voos)

204

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Rezultati i zakljuci
1. Ratna trauma ostavlja psihike posledice koje su viestruke i zasluuju nau panju u smislu mogueg planiranja pruanja pomoi adolescentima unesreenim ratom. Psihike posledice kod adolescenata su sledee: povuenost, anksioznost i depresivnost, javljaju se somatski problemi, problemi panje, problemi socijalne prirode, agresivno ponaanje i delinkventno ponaanje. 2. Razlika u problemima postoji u odnosu na pol. Ustanovljeno je da devojice imaju na svim skalama vie problema nego deaci, izuzev na skali delinkventnog ponaanja. To znai da se enski pol pojavljuje u ovom sluaju kao vulnerabilni, i pokazuje veu simptomatologiju od mukog pola. 3. Moemo zakljuiti da dobijeni rezultati ukazuju na znaajnost traumatskog iskustva u detinjstvu. Prethodno negativno iskustvo moe uticati na subjektivni doivljaj objektivne stvarnosti i percepciju pojedinca.

205

Faktori rizika za razvoj emocionalnih smetnji kod dece u uslovima ratne odvojenosti od roditelja
Ksenija Kondi, Vesna Dejanovi, Milan Markovi, Goran Opai, Lazar Tenjovi
Odjeljenje za psihologiju u Beogradu

Cilj
Ono sto je istrazivae zanimalo, pored osnovnog cilja povezivanja dece sa njihovim roditeljima, bilo je sagledavanje faktora rizika koji su najvie uticali na pojavu nekog od posttraumatskih stresnih simptoma.

Uzorak
Uzorak ini 3373 dece, sto je gotovo celokupna populacija dece izbeglica bez roditeljske pratnje koja su boravila na teritoriji SR Jugoslavije u periodu od 1994. do 1997.god. Uzrast od 3 do 18 godina na kome su se ova deca nalazila, pod pretpostavkom prosecnog razvoja, obezbeivao je psihike kapacitete za prepoznavanje ugroavajue situacije odvajanja pod ratnim uslovima, a ne samo in odvajanja od kljune osobe emocionalne vezanosti odnosno sigurnosti.

Rezultati
Globalni zakljuak koji je proiziao iz sprovedenog istraivanja jeste da se izdvajaju dve grupe faktora rizika: Karakteristike ratne trauma i ratnog okruenja, meu kojim su najznaajniji faktori rizika drastina iskustva deteta, sudbina roditelja i aktuelne okolnosti smetaja deteta i Karakteristike deteta i njegove porodice, meu kojim su najznaajniji faktori rizika prethodne psihike tekoe i opte zdravstveno stanje deteta i ranija potpunost / nepotpunost porodice.

Dobijeni rezultati su pokazali da je zastupljenost simptoma emocionalnih smetnji kod dece bez roditeljske pratnje etiri puta frekventnija nego u uslovima mirnodopskog ivota. Meutim, istovremeno je obeavajui podatak da je, prema podacima iz 1997. godine, od ukupnog broja istraivanjem obuhvaene dece, njih 3000 spojeno sa roditeljima ili bliskim srodnikim porodicama, dok je 337 dece smeteno u hraniteljske porodice odnosno ustanove kolektivnog smetaja.

206

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Da li vreme lei sve? PTSP i pratee pojave etiri godine nakon doivljene traume
Marija Zotovi, Nila Kapor Stanulovi
Odsek za psihologiju, Novi Sad

Teorijska osnova
Teorijsku osnovu za ovo istraivanje predstavlja Lazarusov transakcioni model stresa, kao jedan od najznaajnih modela koji objaanjava individualne razlike u reagovanju na stres (Lazarus i Folkman, 1984). Prema transakcionom modelu, interindividualne razlike u reagovanju na stres posledica su prirode veze izmeu stresa i mentalnog zdravlja, a ona je kompleksna i podlona uticaju velikog broja faktora. Faktori odgovorni za razlike u osetljivosti na stres mogu se podeliti u tri grupe: inioci iz domena linosti, inioci spoljanje sredine i bihevioralni inioci, tj. strategije prevladavanja stresa.

Predmet istraivanja
Istraivanje je sprovedeno da bi se dobili odgovori na dva istraivaka pitanja: kolika je zastupljenost simptoma PTSP-a i depresivnosti, kao najoptije pratee pojave PTSP-a, kod dece etiri do pet godina nakon doivljene traume; po kojim varijablama se razlikuju deca kod kojih je PTSP prisutan u znaajnom stepenu od dece kod koje simptomi PTSP-a nisu registrovani u trenutku ispitivanja.

Metoda istraivanja Uzorak

U istraivanju je upotrebljen prigodan uzorak dece iz BiH. Uzorak ini 76 dece, starosti od 10 do 15 godina. Sva deca su preivela traumatske dogaaje kao to su ranjavanje, vienje ranjavanja i/ili pogibije bliske osobe u borbi, vienje ili trpljenje nasilja, vienje masakriranih ljudskih tela i sl., koji su se odigrali etiri do pet godina pre trenutka ispitivanja (za to vreme ni jednom detetu nije pruena struna pomo). Za potrebe istraivanja ispitanici su podeljeni u dve grupe: grupu sa simptomima PTSP-a prisutnim u znaajnom stepenu (N = 42) i grupu bez simptoma (N = 34).

Instrumenti
Korieni su sledei instrumenti: Preliminarni trauma upitnik (Volf, 1996) za prikupljanje podataka o preivljenim traumatskim dogaajima, subjektivnoj proceni, socijalnoj podrci i demografskim varijablama;

207

Skala uticaja dogaaja (IES; Horowitz i drugi, 1979), za ispitivanje uestalosti simptoma PTSP-a; Birlesonova skala samoprocjene depresivnosti za decu (DSRS; Birleson, 1981); HANES - Skala neuroticizma i ekstraverzije za decu i omladinu (Bele-Potonik i sar., 1977); Skala self koncepta za decu (Hrnjica i Logar-uri, 1990); Skala lokusa kontrole za decu (Nowicki i Strikland, 1973); Skala rizika (Grossman i drugi, 1986) za ispitivanje dodatnih stresova (osim ratnih trauma); Zadatak sastavljanja prie sa est delova (Lahad, 1993), za ispitivanje strategija prevladavanja stresa.

Obrada podataka
Za obradu podataka korieni su t-test za nezavisne uzorke i hi-kvadrat test.

Rezultati istraivanja
Tabela 1. Poreenje grupa ispitanika po varijablama iz domena linosti
Varijabla neuroticizam Grupa PTSP bez simptoma ekstraverzija PTSP bez simptoma self koncept PTSP bez simptoma self: procena sopstvene popularnosti self: zadovoljstvo sobom PTSP bez simptoma PTSP bez simptoma lokus kontrole PTSP bez simptoma N 42 34 42 34 42 34 42 34 42 34 42 34 M 19,17 13,65 9,62 11,09 48,95 53,88 7,23 8,64 5,33 6,27 10,20 6,65 SD 7,13 9,65 2,52 2,61 8,92 8,13 2,26 2,07 1,77 1,07 4,10 3,38 2,275* 74 ,026 -2,774** 74 ,007 -2,726** 74 ,008 -2,433* 74 ,018 -2,450* 74 ,017 2,828** 74 ,006 t df p

Zastupljenost simptoma PTSP-a i depresivnosti

Odgovarajuim istrumentima registrovano je da 55% ispitanika ima u znaajnom stepenu izraene simptome PTSP-a (kategorije teak PTSP i umeren PTSP prema normama za ovu skalu dobijenim na domaoj populaciji); a da su kod 20%

208

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

prisutni i simptomi depresivnog poremeaja (uz korienje granine vrednosti koju predlae autor skale).

Uporeivanje grupa ispitanika sa simptomima i bez simptoma PTSP-a

Grupe su poreene po nivou ispitivanih varijabli iz kategorije unutranjih inilaca individualnih razlika u osetljivosti na stres, tj. po varijablama iz domena linosti. U Tabeli 1 nalaze se rezultati testiranja razlika meu grupama na HANES - Skali neuroticizma i ekstraverzije, Skali self-koncepta i na Skali lokusa kontrole (samo za varijable po kojima su se grupe statistiki znaajno razlikovale). Grupe se statistiki znaajno razlikuju po: neuroticizmu, ekstraverziji, proceni sopstvene popularnosti i zadovoljstvu sobom kao aspektima self-koncepta, po pozitivnosti self-koncepta (u celini) i po lokusu kontrole. Grupe su poreene i po varijablama iz kategorije spoljanjih inilaca individualnih razlika u osetljivosti na stres: uestalosti dodatnih stresnih dogaaja i prisustvu socijalne podrke. Statistiki znaajne razlike nisu registrovane ni po jednoj od ovih varijabli. Poreenje meu grupama je izvreno i po varijablama iz kategorije bihevioralnih inilaca tj. po nainima prevladavanja stresa. Grupe se nisu statistiki znaajno razlikovale po uestalosti korienja razliitih strategija. I konano, nije bilo razlika na varijablama pol i starost.

Diskusija i zakljuci
Istraivanje je pokazalo da su kod 55% dece u znaajnom stepenu prisutni simptomi PTSP-a etiri do pet godina nakon doivljene traume. Simptomi depresivnosti u znaajnom stepenu bili su prisutni kod 20% dece. Razlike meu grupama ispitanika kod kojih je PTSP prisutan u znaajnom stepenu i onih kod kojih simptomi nisu registrovani u trenutku ispitivanja registrovane su samo po varijablama iz kategorije unutranjih inilaca, tj. iz domena linosti. Deca sa simptomima PTSP-a imaju vii neuroticizam, introvertnija su i imaju vie eksterni lokus kontrole. Ona procenjuju da su manje popularna u drutvu vrnjaka, manje su zadovoljna sobom i imaju negativniji self-koncept u celini. Razlike meu grupama po varijablama iz kategorija spoljanjih inilaca i bihevioralnih inilaca individualnih razlika nisu registrovane. Dobijeni rezultati su u skladu sa shvatanjima koja istiu individualne razlike u reagovanju na stres, iako se na osnovu njih ne moe sasvim pouzdano zakljuiti koji su inioci odgovorni za registrovane razlike. Naime, rezultati koji se tiu drugog istraivakog pitanja mogu se tumaiti dvojako. Prema prvom moguem tumaenju varijable po kojima su se deca sa simptomima PTSP-a razlikovala od dece bez simptoma predstavljaju inioce ranjivosti ili otpornosti na stres. Dakle, radi se o inicima koji su bili prisutni i pre

209

izlaganja traumatskom stresu i koji su doveli do toga da deca na traumatski stres reaguju razliito. Prema drugom tumaenju, razlike meu grupama dece dobijene su zbog toga to zajedno sa traumatskim stresom i PTSP-om moe da se javi i neurotsko reagovanje, promena pojma o sebi u negativnom pravcu, eksternalizacija lokusa kontrole. Po ovom tumaenju, registrovane su pratee pojave PTSP-a.

Miljenje autora ovog rada je da u oba ova tumaenja ima istine. Razumno je pretpostaviti da varijable linosti, ak i kada je u pitanju linost u razvoju, igraju odreenu ulogu u smislu izvora osetljivosti za nepovoljne uticaje iz spoljanje sredine s jedne strane ili zatite od razliitih poremeaja sa druge. Negativni afektivitet, negativan pojam o sebi, eksterni lokus kontrole i introverzija verovatno uslovljavaju veu osetljivost na stres. Isto tako, verovatno je da traumatski stres jo produbljuje i podstie razvoj ovakvih osobina. Ovakvo tumaenje je skladu sa transakcionistikim modelom stresa u okviru koga pitanje redosleda uzroka i posledica nema kljuni znaaj kao kod nekih drugih modela. Rezultati dobijeni ovim istraivanjem imaju i praktine implikacije. Otkrivanje linih karakteristika koje mogu da deluju tako to uveavaju otpornost na stres moe biti od velikog znaaja za stvaranje terapijskih i preventivnih programa. Prema rezultatima ovog istraivanja intervencije sa ciljem smanjivanja intenziteta simptoma PTSPa ili rizika za njihovo javljanje, trebalo bi da budu usmerene na razvoj samopotovanja, pozitivnog afektiviteta, otvorenosti prema drugim ljudima i svetu, verovanja u mogunost kontrole zbivanja i promene stvarnosti sopstvenim snagama.

Literatura
Bele-Potocnik, Z., Hadziselimovic, Dz., i Tusak, M. (1977). HANES Skala neuroticizma i ekstraverzije za djecu i omladinu. Prirucnik. Ljubljana: Zavod SR Slovenije za produktivnost dela. Birleson, P. (1981). The validity of depressive disorder in childhood and the development of a self-rating scale: a research report. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 22, 73-88. Grossman, F.K., Anderson, L., Sakurai, M., Finnin, L., Fox, M., i Beinashowitz, J. (1990). Risk and resilience in young adolescents. Resilient Adolescent Project. Boston: Boston University & Quincy Public School. Horowitz, M.J., Wilner, N., Alvarez, W. (1979). Impact of event scale: A measure of subjective stress. Psychosomatic Medicine, 41, 209-218. Hrnjica, S. i Logar-uric, S. (1990). Dinamicke osobine linosti uenika na kraju osnovnog obrazovanja i vaspitanja - integracioni aspekt. U: N. Havelka (Ur.) Efekti osnovnoskolskog obrazovanja. Beograd: Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta. Lahad, M. i Cohen, A. (1993). Community stress prevention. Vol. 2. Shmona: Community Stress Prevention Centre. Lazarus, R.S. i Folkman, S. (1984). Stress, Appraisal, and Coping. New York: Springer. Nowicki, S. i Strickland, B.R. (1973). A locus of controle scale for children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 40(1), 148-154.

210

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Istraivanje uestalosti i intenziteta posttraumatskih stresnih reakcija u adolescenata Novog Sada nakon bombardovanja
Lada Marinkovi, Nevena Ronevi, Dobrila Radovanov, Aleksandra Stojadinovi
Institut za zdravstvenu zatitu dece i omladine Novi Sad, Srbija i Crna gora

Teorijska osnova
Medicinski model posttraumatskog stresnog transakcionistiki model stresa (Lazarus). poremeaja (DSM-III-R) i

Na cilj nije bio dijagnostikovanje PTSP-a, ve ispitivanje uestalosti i intenziteta posttraumatskih stresnih reakcija (PTSR) koje predstavljaju prolazni poremeaj psiholokih, fiziolokih i socijalnih funkcija, koji se moe povezati sa prepoznatljivim traumatskim doivljajem.

Hipoteze
Veliki procenat adolescenata ispoljava simptome PTSR-a 5 meseci nakon prestanka bombardovanja. Postoji razlika u intenzitetu i uestalosti ispoljavanja PTSR-a kod adolescenata u odnosu na uzrast i pol. Postoji razlika u uestalosti pojedinih psihosomatskih tegoba pre i posle bombardovanja.

Uzorak
Uzorak ini 713 adolescenata uzrasta od 10 do 18 godina (267 deaka i 446 devojica).

Glavni koriteni instrumenti

Upitnik kojim smo ispitivali uestalost i intenzitet PTSR-a pravljen je prema kriterijumima za dijagnostikovanje posttraumatskog stresnog poremeaja (DSM-IIIR) . Odgovori ispitanika su bodovani i klasifikovani kao blagi, srednji i jaki intenzitet posttraumatskih stresnih reakcija. Upitnikom je ispitivana i pojava psihosomatskih reakcija pre i posle bombardovanja. Autori upitnika su autor i koautori istraivanja.

211

Druge pojedinosti
Istraivanje predstavlja deo veeg istraivanja koje za cilj ima utvrivanje zdravstvenog stanja adolescenata i rizinih ponaanja kod ove populacije. Istraivanje je sprovedeno u periodu oktobar-decembar 1999. godine (5 meseci nakon prestanka bombardovanja) na teritoriji Novog Sada (Vojvodina).

Rezultati PTSR
Barem jednu posttraumatsku stresnu reakciju pokazuje 79,5% (567) adolescenata 71,6% blag intenzitet PTSR 27% srednji intenzitet PTSR 1,4% jak intenzitet PTSR

PTSR prema spolu

Od ukupnog broja deaka koji pokazuju PTSR-e 88,8% ima blag intenzitet PTSR 11,2% ima srednji intenzitet PTSR nijedan deak ne pokazuje PTSR jakog intenziteta. 63,7% 34,3% 2,1% ima blag intenzitet PTSR ima srednji intenzitet PTSR ima jak intenzitet PTSR

Od ukupnog broja devojica koje pokazuju PTSR-e

PTSR prema starosti

Simptomi blagog intenziteta ei su u uzrastu do 15 godina, a simptomi srednjeg intenziteta u starijih od 15 godina.

Poveanje psihosomatskih potekoa

I devojice i deaci pokazuju vei broj psihosomatskih tegoba u periodu posle bombardovanja (50,2%) u odnosu na period pre bombardovanja (28,3%), to predstavlja statistiki znaajan porast.

212

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Doivljaji rata kod adolescenata reakcije adolescenata na izloenost ratnim stresorima tokom NATO bombardovanja Jugoslavije
Danica Niki Matovi
Politehnnika kola u Poarevcu, Srbija i Crna gora

Hipoteze istraivanja
Izloenost adolescenata ratnim stresorima tokom NATO bombardovanja uslovie reakcije na telesnom (somatskom), emocionalnom, kognitivnom i bihejvioralnom planu. Kod pojedinih adolescenata usled izloenosti ratnom traumatskom iskustvu javie se psiholoke posledice u vidu ispoljavanja simptoma PTSP-a.

Metoda Uzorak
Uzorak je inilo 150 adolescenata oba pola (90 devojaka i 60 mladia) maturanata Gimnazije u Poarevcu

Glavni koriteni instrument

Samoizvetaj adolescenata: osjeaji, ideje i ponaanje za vrijeme trajanja rata.

Postupak
Samo istraivanje sprovedeno je u prvoj polovini septembra meseca 1999. godine (3 meseca nakon prestanka NATO bombardovanja). Radove esejskog tipa (samoizvetaja) adolescenti su pisali (izvetavali) jedan kolski as.

Rezultati
Kod svih adolescenata, 150 (100%), kao neposredna reakcija na izloenost ratnim stresorima javili su se znaci generalnog adapticionog sindroma (sa fazama: alarmna reakcija sa fazom oka i kontraoka, stadijum adaptacije i stadijum iscrpljenja); Kod devojaka, 90 (60%), reakcije su bile intezivnije i dugotrajnije u odnosu na mladie; Stepen traumatizovanosti (pogrenosti) bio je vei kod devojaka nego kod mladia; Simptomi PTSP-a naeni su kod 15 (10%) devojaka i 10 (6,66%) mladia.

213

Uticaj rata na strukturu linosti

Duko Bursa
Centar za socijalni rad, Apatin, Srbija i Crna gora

Teoretski uvod
Rad je podstaknut izvetajem Unicefa Stanje nacija 1999. u kome stoji da su deca u SRJ u 1999. godini bila, sa aspekta psihofizikog zdravlja, najugroenija u Evropi. Nesumljivo je NATO bombardovanje tokom 1999. godine bitno uticalo na tu injenicu, kao i ranija dua izloenost ratnoj situaciji. Iskustvo izbeglitva, kao i izloenost ratnoj situaciji, spadaju u katastrofalne ivotne dogaaje koji remete socijalnu strukturu drutva i utiu na izmenu strukture linosti pojedinca (Tierney, 1989). Rad istrauje strukturu linosti dece izbeglica i starosedelaca koji su bili izloeni delovanju ratnog stresa.

Hipoteza
Istraivanje je u osnovi eksplorativnog karaktera. Polo se od pretpostavke da postoje razlike u strukturi linosti izmeu dece izbeglica i dece starosedelaca koje su nastale kao rezultat razliite vremenske duine i intenziteta izloenosti ratnoj situaciji.

Uzorak
Uzorak ini 125 dece izbeglica (60 mukih i 65 enskih) i 128 dece starosedelaca (65 mukih i 63 enskih) uzrasta 13-16 godina. Uzorak dece izbeglica je od 1991. do jeseni 1995. godine boravio u Hrvatskoj i bio izloen neposrednom ratnom uticaju. Do 1999. godine ovaj djeca iz ovog uzorka ivjela su u Apatinu, u Srbiji, na granici sa Hrvatskom. Godine 1999. oni su doivjeli bombardovanje NATO snaga. Uzorak dece starosedelaca je ivio u Apatinu sve vreme, dakle ona su takoe doivela ratna dejstva u periodu od 1991. do 1995. godine, ali i bombardovanje NATO snaga 1999. godine.

Instrumenti
1. BDI - Bekov inventar depresivnosti; 2. HANES - skala za procenu neuroticizma i ekstraverzije; 3. PIE - Pluikov profil indeks emocija; 4. PTSD upitnik - konstruisan za ovo istraivanje koji daje podatke o doivljenim traumatskim iskustvima i simptomima PTSD.

Metoda
Tokom marta 2000. godine ispitano je 125 dece izbeglica i 128 dece starosedelaca u Apatinu sa testovima koji mere strukturu linosti. Ispitivanje je izvreno grupno u

214

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

osnovnoj koli i Gimnaziji u Apatinu, deca su bila uenici 7. i 8. razreda osnovne kole i prvog razreda Gimnazije.

Rezultati kod dece izbeglica pokazuju U poreenju sa decom starosedeocima, deca izbeglice su pokazala:
Znaajno veu izloenost stresnoj situaciji koja je delovala ekstremnno ugroavajue na njih. ee i intenzivnije priseanje stresne situacije. Znaajno izraeniji strah od novog rata i bombardovanja. Znaajno smanjenu sposobnost uivanja u ivotu. Veu sklonost introverziji. Usvajanje ivotnog stila nauene bespomonosti: ivot od danas do sutra, slabo planiranje budunosti, dezorganizovanost i niska samokontrola. Tendencija prema izbegavanju novih iskustava i socijalnih kontakata, pojaana potreba za sigurnou, niska socijalna prilagodljivost, naglaena sugestibilnost i zavisnost. Izraen konflikt izmeu potrebe za drutvenim i veselim ponaanjem nasuprot naglaenog oseanja tuge i potitenosti. Preovlauje eksterni lokus kontrole. Strah od budunosti

Dominantan odbrambeni mehanizam je negacija.

U poreenju sa decom izbeglicama, lokalna deca su pokazala:

Znaajno jai oseaj krivice. Znaajno veu kritinost prema svojim slabostima i nedostacima. Veu sklonost ekstraverziji. Znaajno pozitivniji self koncept.

Oba uzorka dece pokazuju znakove emocionalne nestabilnosti u vidu povienog neuroticizma i depresivnosti.

Zakljuak
Deca izbeglice pokazuju znaajno nii nivo socijalne i psiholoke adaptacije na nove ivotne dogaaje i iskustva, to se ini da je posledica akumulacije stresa koji nije adekvatno obraen kognitivno i emocionalno. Oseanje straha od budunosti znaajno je izraenije kod dece izbeglica. Dugotrajna izloenost ratnoj situaciji i njenim posledicama, od kojih je na prvom mestu materijalna beda, mogla je uticati na bitne strukturalne promene linosti kod dece izbeglica i starosedelaca. Spektar psihopatolokih promena kod dece izbeglica je iri, za ta moemo pretpostaviti da je usko vezano za vei intenzitet doivljenih stresova. Meutim i deca starosedeoci

215

imaju visoke rezultate na dve veoma bitne varijable linosti, neuroticizma i depresivnosti, to ide u prilog izvetaju Unicefa o ugroenosti psihikog zdravlja dece u SRJ nezavisno od kategorije. Veoma je mala verovatnoa da e samo prirodni proces emocionalnog sazrevanja dovesti do bitnijeg poboljanja stanja mentalnog zdravlja dece. ni se da je nunost profesionalne psiholoke pomoi oigledna.

216

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Kako deca i njihovi roditelji emocionalno i bihejvioralno reaguju na stres indukovan ratnim okruenjem
arko Trebjeanin
Defektoloki fakultet, Beograd, Srbija i Crna gora

Cilj
Utvrditi naine reagovanja roditelja i njihove dece na stres uzrokovan ratnim okruenjem. Stavili smo naglasak na strahove i emocionalno reagovanje uopte, s jedne, i naine prevladavanja stresa, sa druge strane. Istraivanje je sprovedeno u toku maja i juna 1999., za vreme agresije NATO-a na Jugoslaviju.

Hipoteze
Ratno okruenje utie na vrstu i izraenost strahova kod dece i roditelja; Negativne emocije karakteristine za stanja stresa prisutne su kod dece i roditelja, u zavisnosti od njihovih iskustava za vreme bombardovanja i drugih ispitivanih psihosocijalnih varijabli; Nain prevladavanja stresa roditelja povezan je sa reagovanjima dece.

Uzorak je sainjavalo 132 dece uzrasta od 5 do 12 godina i 120 roditelja, uglavnom majki, iz Beograda i Subotice.

Glavni instrumenti
Intervju i upitnici konstruisani u svrhe istraivanja, analiza deijih crtea.

Metod istraivanja
Neeksperimentalno istraivanje.

Rezultati Sigurnost
"Najsigurniji sam kad nema rata i kada su tu mama i tata". Izvorni deji odgovori na intervju, kao ovaj i slini, ukazuju na glavne oslonce deijeg oseanja sigurnosti, a to su roditelji i stabilno okruenje. Telesna celovitost je osnovna potpora detinje svesti o sebi, pa njeno potencijalno ugroavanje moe da potkopa detetove bedeme sigurnosti. "Rat je neto runo zato to mnogi ljudi mogu da poginu, i deca i bebe koje su tek dole na svet, a one nisu oekivale da umru" - kae estogodinja Darija. Situacija egzistencijalne ugroenosti, kao to je ratno stanje, moe da

217

podstakne ispoljavanje iskonskih, duboko ukorenjenih strahova kao to su strah od odvajanja i strah od razaranja. Ovi strahovi ine okosnicu razliitih drugih strahova.

Strahovi
U nekim odgovorima ogleda se oseanje bespomonosti koje je prauzrok svih kasnijih strepnji. Na pitanje ta radi kad se uplai sedmogodinji Aleksandar odgovara: "Beim, ali poto nemam gde, odem u svoje sklonite (ispod ebeta) i samo gledam. Jednom sam se sakrio i ispod ormana". A na pitanje Posle svega ta si doiveo u ratu, ta si vano nauio o ivotu, jedanaestogodinji Stefan odogovara "Nauio sam da ne smem previe da se opustim, jer moe svata da se desi", dok stogodinji Ognjen kae "Nauio sam da se bojim". Deiji strahovi su blie povrini, manje su izloeni potiskivanju nego strahovi kod odraslih koji se vie plae svojih strahova i kojima se doivljavanje oseanja bespomonosti sankcionie, kao ispoljavanje slabosti i stavljanje u inferioran poloaj. Zato je ispitivanje deijih strahova pogodno za dolaenje do korena ljudske strepnje. Analiza deijih odgovora na upitniku za ispitivanje deijih strahova pokazala je da su se deiji strahovi grupisali u dva opta faktora: u strahove vezane za rat, kao to su strah za roditelje, strah od ranjavanja, od pogibije, od ruenja kue, od gladi i od neeg uasnog to e doi; i u strahove nevezane za rat, kao to su strah od mraka, od visine, od divljih ivotinja i od demonskih bia. Kod pitanja ega se dete najvie plai na prvom mestu je strah od bombi, raketa i aviona, na drugom strah od ruenja kue, a na treem strah od pogibije lanova porodice. kolska deca se skoro podjednako plae bombi, aviona i ruenja kue (40%) i sopstvene pogibije i pogibije lanova porodice (35%), dok se kod predkolske dece pojavljuje velika razlika izmeu straha od bombi aviona i ruenja kue (42,5%) i straha od sopstvene pogibije i pogibije lanova porodice (samo 5%). Dete predkolskog uzrasta jo nema razvijen apstraktan pojam smrti. Ono jo veruje u svemo roditelja i predstave razaranja i pretnje po sopstveni integritet vezuje za konkretno - za bombe, avione i ruenje kue. Upitnikom sastavljenim posebno za ovo istraivanje, kao i intervjuom ispitali smo u kojoj su meri kod roditelja prisutna negativna oseanja i fizioloki poremeaji koji prate krizna stanja, kao i na koji nain roditelji prevladavaju sopstvena neprijatna emotivna stanja, naroito strah, a kako deija. Konano, interesovalo nas je da li je kod roditelja prisutna pozitivna reinterpretacija iskustva tj. da li oni uspevaju da proivljenu krizu shvate kao izazov i iskoriste doivljeno za sopstveni razvoj. Moemo zakljuiti da je ratom uzrokovana stresna situacija kod otprilike jedne etvrtine do jedne treine uzorka bila praena oseanjem oaja zbog nemogunosti kontrole nad situacijom, oseanjem bespomonosti i straha od negativnih posledica stresa na zdravlje dece. Blizu polovine ispitanika je imalo poremeen apetit, a vie od 50% njih imalo je problema sa spavanjem. Zabrinjava da ak 65% ispitanika ne veruje da svojim snagama i sposobnostima moe da prevlada teke situacije koje donosi rat, kao i da veina ispitanika 72,5% pokazuje fatalistika uverenja za koja

218

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

se pretpostavlja da mogu doprineti koritenju oblika prevladavanja koji su manje usmereni na reavanje problema. Veina roditelja odgovara da se plai smrti i ranjavanja najbliih, kao i sopstvene smrti, a zatim po uestalosti sledi strah od neodreeno strane budunosti. Relativno mali broj ispitanika plai se onoga to je u ratnom stanju neposredna opasnost ruenje kue, ranjavanje, isto tako strahom od gladi i sopstvene smrti preokupirana je manjina roditelja.

Prevladavanje kod roditelja

Najei oblik savladavanja spostvenih strahova meu naim ispitanicima jeste putem kontrole, sugestije i razmiljanja. Ovaj pristup savladavanju straha podrazumeva hrabrenje sebe, distanciranje i minimizaciju opasnosti. Sledei po uestalosti oblik borbe sa strahovima je kroz socijalne kontakte, tj. kroz razgovor i druenje sa lanovima rodbine, komijama, prijateljima, kolegama sa posla. Sledi bavljenje raznovrsnim aktivnostima (kunim poslovima, etanjem, itanjem, odlaskom u pozorite i slino) koje je omoguavalo da se odagnaju misli od strahota ratne situacije i da se uspostavi lina kontrola nad svakodnevicom. Slinu ulogu imala je i briga o deci, bavljenje njima. Roditelji su odgovornost za decu doiveli kao jedan od svojih najvanijih zadataka i ona im je bila podsticaj da se ne prepuste negativnim oseanjima, strahu i bezvoljnosti. Bekstvo putem uzimanja sredstava za smirenje i prekomernog spavanja je rei nain prevaldavanja. Najrei oblik borbe protiv straha bio je kroz veru u Boga.

Kako roditelji pomau deci u prevladavanju

Pitali smo ispitanike i na koji nain su pomagali deci da prevladaju strahove. Najei nain (57,6% odgovora) je bio odravanje, u meri u kojoj su to okolnosti dozvoljavale, uobiajenog naina ivota, uz mnogo igre i druenja sa roditeljima i vrnjacima. Sledei po uestalosti (23,7% odgovora) je bio pokuaj da se deiji strah prevlada umanjenjem opasnosti uveravanjem da se detetu nee nita dogoditi i pruanjem detetu vlastitog primera drei se hrabro. Takoe, roditelji su ublaavali deije strahove kroz fiziki dodir maenjem, grljenjem, uzimanjem u krilo, spavanjem zajedno (15,3 %). Zanimljiv je i nalaz da su deca iji su roditelji koristili strategije umanjenja opasnosti i pruanja vlastitog primera, pokazivala u proseku manje strahova nego deca iji su roditelji prevashodno koristili fiziki dodir i pruanje mogunosti za odvijanje ivota na uobiajeni nain.

219

Mogue je da su roditelji obezbeivanjem uobiajenih aktivnosti (to je samo po sebi veoma dobar nain da se pomogne detetu), propustili da prue detetu priliku da svoje strahove obradi. Sa druge strane, verovatno je da su intenzivniji strahovi deteta izazivali kod roditelja spontanu potrebu da dete utee kroz fizike dodire.

Pozitivne posljedice
Veoma je znaajan nalaz da je veina ispitanika (91.2%) u ratu uspela da sagleda i neto dobro, korisno. Najee je to probuen oseaj bliskosti, solidarnosti i zajednitva. Takoe, ljudi su u ratu promenili pogled na ivotne vrednosti, a neki stekli, kako kau, veu zrelost. Sazrevanje se odnosi na iskustva ispitanika koja oni iskazuju kao: postizanje vee ozbiljnosti i promiljenosti, izdrljivosti i snage da se prebrode i najtee situacije, kao i upoznavanje sebe i svoje jaine. Iskustva ispitanika kod kojih je rat podstakao preispitivanje vlastitog sistema vrednosti su bila meusobno veoma slina i mogu se uopteno odrediti kao sagledavanje prave vrednosti ivota, zdravlja, porodinog ivota i druenja. Ugroenost ovih vrednosti u ratu je omoguila da se one, ranije potcenjivane, prepoznaju kao najdragocenije. Za razliku od toga, novac i materijalno bogatstvo su izgubili na vanosti u vrednosnom sistemu ovih ispitanika. Reagovanja ispitanih roditelja potvrdila su da svaki ivotni dogaaj, pa i izrazito ugroavajui kakav je rat, moe predstavljati priliku i za razvoj linosti.

Diskusija / Zakljuak
Reagovanja roditelja i dece uputila su na potrebu da se prui psiholoka pomo i podrka vulnerabilnijim pojedincima i grupama, to je i organizovano u vidu savetovalita i programa deijih radionica u toku i neposredno posle zavretka bombardovanja.

220

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Rat vien oima dece godinu dana poslije NATO bombardovanja

Svetlana Tiinovi
Osnovna kola "Jovan J. Zmaj", Panevo, Srbija i Crna gora

Cilj
Utvrditi karakteristina deija seanja i klasifikovati ih kao simptomatine reakcije.

Metoda
U martu 2000. godine, tano na dan bombardovanja (24. 03.), predloila sam nastavnici srpskog jezika da na redovnom treem kolskom pismenom zadatku, pored druge dve teme (Linost koju potujem i volim i Zato me je ovaj postupak uzbudio?), da i temu sa naslovom: Bombardovali su moju zemlju, a ja sam bio nemoan.

Hipoteza
Hipoteza od koje sam pola bila je: deca se najee seaju svojih oseanja.

Uzorak
Uzorak sa kojim sam radila je sainjavalo 120 uenika VI razreda O Jovan Jovanovi Zmaj u Panevu.

Rezultati: klasifikacija dejih seanja kao simptomatinih reakcija

Ukupno 70% dece odluilo je da pie bombardovanja, a ne o druge dvije teme. o svojoj bespomonosti tokom

Deija seanja su identificirana na osnovi pismenih zadataka kao simptomatine reakcije prema stepenu pojavljivanja i izraena su u procentima. Somatske tegobe ispoljene u vidu telesnih simptoma (80% dece) Briga za druge, najee za oca (65% dece) elja za osvetom, odnosno fantazije o intervenisanju (62% dece) Uznemirenost reakcijama oaloenosti i uznemirenosti drugih (55% dece) Prerana zrelost i novo oseanje vrednosti ivota (44% dece) Poremeaji spavanja (40% dece) Oseanje nelagodnosti i anksioznosti u podrumu (35% dece) Strah od sopstvenih oseanja (30% dece) Oseanje bespomonosti i krivice zbog sopstvene pasivnosti (25% dece) Doivljaj zvuka sirene (23% dece) Poremeaj doivljaja vremena (21% dece) Samospoznaja, zbunjenost (20% dece)

221

Novo oseanje o vrednosti porodinih odnosa (18% dece) Svesnost o prenoenju agresije kroz drugu agresivnost (18% dece) Buenje nacionalnih i patriotskih oseanja (17% dece) Tuga i bes zbog prekinute vane ivotne situacije (15% dece) Spoznaja o oseanju svetskog humanizma (13% dece) Doivljaj rata i bombardovanja kao zanimljivog, interesantnog i smenog (8% dece) Navikavanje na bombardovanje (5% dece)

Zakljuak
Ovaj rad je pokazao da su deca osetila potrebu da piu o svom doivljaju savremenog rata koji je iznenada zadesio Jugoslaviju. Ukupno 70% dece iji su radovi uli u uzorak je ispoljilo simptomatine reakcije ili maligno ratno seanje. Najee ratno seanje je strah praen telesnim simptomima od kojih se najee pominje promenjen rad srca. Posle toga sledi strah za bliske osobe, posebno za oeve angaovane radnim obavezama. Ovi rezultati potvruju poetnu hipotezu da se deca u traumatskim situacijama najee seaju svojih oseanja. Osim straha, bombardovanje je kod veine dece izazvalo oseanje bespomonosti, pasivnosti i besa. Protiv ovih oseanja ona su se borila imaginarnom akcijom i matanjem o osveti. Interesantno je da se kod izvesnog, manjeg broja dece seanje na bombardovanje pojavljuje kao interesantno, lepo i smeno. U deijim seanjima se retko pojavljuju seanja na nedovrene poslove koje je rat prekinuo.

222

Istraivanja o djeci i adolescentima: epidemiologija, rizini i zatitni faktori

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

223

Evaluacija kolskih psihosocijalnih programa u BiH koje je sponzorirao Unicef od 1993. do 1999. godine
Rune Stuvland*, Elvira Durakovi-Belko
*Centar za kriznu psihologiju, Oslo, Norveka Ova studija predstavlja dio interne evaluacije Unicefovih psihosocijalnih programa u Bosni i Hercegovini.

Teorijska osnova
Tokom i nakon rata u Bosni i Hercegovini, u periodu od 1992. do 1995. godine, Unicef je inicirao i podrao veliki broj psihosocijalih programa u kolskom sistemu. Glavni cilj ovog programa je bio da se poboljaju standardi brige o djeci koja su bila izloena traumatskim ratnim iskustvima i gubicima. Da bi to postigao, Unicef je: 1. podrao formiranje projektnih timova u kolama i gradovima/regionima irom BiH, 2. osigurao edukaciju i pruio profesionalnu podrku takvim timovima i 3. obezbijedio materijalnu i finansijsku podrku. Pokuaji da se pomogne kolskom sistemu su bili oteani nizom faktora. Tokom rata veliki broj kola je bio direktna meta granatiranja i pucnjave, a na nekoliko mjesta tako je bilo godinama. Svaki pokuaj organiziranja normalnih kolskih aktivnosti bio je opasan, ali je opkoljena ili ratom pogoena populacija uspijevala da odri u funkciji obrazovni sistem, radei i pod najteim uvjetima. Tamo gdje kole nisu mogle normalno funkcionirati, nastava se izvodila u podrumima, stubitima, stanovima ili drugim mjestima koja su se smatrala relativno sigurnima. Unicef je poeo pruati podrku kolama veoma rano, najprije u vidu objezbjeivanja obrazovnog materijala. U jesen 1992. godine su inicirani prvi psihosocijalni projekti, a poetkom 1993. godine je realiziran prvi psihosocijalni projekat u jednoj sarajevskoj koli. Nakon toga su slijedili slini projekti u drugim dijelovima BiH, na svim stranama linije fronta. Nakon to je rat okonao 1995. godine, psihosocijalni programi u kolama su nastavljeni. Iako je rat bio zavren, zemlja je ostala podijeljena u dva entiteta, od kojih je jedan podijeljen u deset kantona. Time je postalo veoma teko uspostaviti programe koji bi bili univerzalni za cijelu BiH, budui da je u njihovu implementaciju bilo ukljueno ukupno 12 ministara obrazovanja. Ipak, nastavilo se sa provoenjem psihosocijalih programa u kolama, a u periodu od 1996. do 1999. godine programima se nastojalo pokriti to vie dijelova BiH. Takoer se nastojalo, pored osnovnih, u programe ukljuiti i srednje kole. Iako ne postoje tani podaci, procjenjuje se da je u periodu od 1992. do 2000. godine nekoliko stotina nastavnika i kolskih psihologa bilo educirano i ukljueno u psihosocijalne projekte. Pretpostavlja se da su programi na taj nain obuhvatili desetine hiljada djece. Kako bismo saznali

224

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

kako je kolsko osoblje doivjelo ove projekte, 1999. godine smo proveli ovo istraivanje.

Hipoteza
kolsko osoblje koje je bilo ukljueno u psihosocijalne projekte steklo je nova znanja i vjetine. Ova znanja i vjetine su iskoristili kako bi pomogli djeci traumatiziranoj ratom.

Uzorak
Podaci su prikupljeni od 74 osobe, u tri kantona Federacije BiH. Budui da podaci za tri osobe nisu bili potpuni, finalni uzorak obuhvaa 71 ispitanika, i to 20 mukaraca (28.2%) i 51 enu (71.8%).

Glavni koriteni instrumenti

Za potrebe ovog istraivanja autori su sami konstruirali upitnik (Stuvland, DurakovicBelko i Penn, 1999). Njime su prikupljene informacije koje se odnose na: 1. seminare i psiholoku trijanu procjenu (screening) uenika; 2. trenutne probleme; 3. budue probleme; 4. linu situaciju (tj. lina iskustva i stanja) kolskog osoblja.

Metoda
Studenti psihologije su posjetili svaku od kola, podijelili upitnike kolskom osoblju, te objasnili svrhu i cilj ovog istraivanja. Ispitanici su upitnike ispunjavali individualno i anonimno.

Rezultati Seminari/edukacije
Uzevi u obzir razdoblje od 1992. godine do trenutka ispitivanja, svi ispitanici su pohaali jedan ili vie seminara o djeci i traumi, a gotovo polovina ispitanika je prisustvovala na etiri ili vie seminara. Svi ispitanici, osim jednog, naveli su da su seminari znaajno unaprijedili njihovo znanje o tome kakve posljedice ratna iskustva mogu izazvati kod djece, te o tome kako pomoi djeci. Nakon seminara, 93% naih ispitanika je provodilo specifini individualni rad sa djecom, 86% ispitivanog kolskog osoblja je provodilo grupne aktivnosti sa djecom, 84% njih radilo je sa roditeljima, a 96% ih je svoje nove vjetine i znanja prenijelo drugim kolegama u koli. Ispitanici su izvijestili da je najmanje uspjean dio programa bila supervizija: vie od treine njih nije imalo nikakvu superviziju, a meu onima koji jesu bili pod supervizijom, jedna treina nije bila zadovoljna njezinim kvalitetom. etiri godine

225

nakon prestanka rata, ak 98% ispitanika izvijestilo je da eli nastaviti uee u projektima.

Psiholoko ispitivanje djece

Psiholokom trijaom (screening) u kolama se nastojalo utvrditi koliki je stupanj izloenosti ratnim traumama, te kakve su reakcije djece na ratne traume. Ukupno 83% ispitanika izjavilo je da je u njihovim kolama provedena psiholoka trijana procjena. Svih tih 83% ispitanika izvijestilo je da su im ovakva ispitivanja pomogla u razumijevanju utjecaja rata na djecu. Neto novo o djeci u svojoj koli, to ranije nisu znali, nauilo je 96% ispitanika, a svi su rezultate iskoristili za rad sa djecom. Samo jedan ispitanik je izvijestio da djeca, odnosno 8% roditelja, nisu odobravali ispitivanje. Neke kole nisu primile rezultate ispitivanja tj. povratne informacije na vrijeme, a 15% ispitanika je izvijestilo da nisu zadovoljni rezultatima tj. izvjetajima. Svi ispitanici su izvijestili kako su djeca bila otvorena za otkrivanje svojih ratnih iskustava i openito za odgovoranje na pitanja u upitnicima.

Trenutni problemi
Ispitanici su izvijestili da djeca imaju visok stepen psihikih problema. Najee navoeni problemi su traumatske stresne reakcije, depresija, alovanje, hiperaktivnost, narvoza i iritabilnost. Zabiljeeni problemi u ponaanju bili su puenje, konzumiranje narkotika i alkohola. Problemi vezani za konflikte u koli, izmeu uenika te izmeu uenika i nastavnika su takoer bili prisutni.

Budui programi
Ispitanike smo pitali da procijene koji e problemi biti najaktualniji u budunosti, tj. emu treba dati prioritet u budunosti. Ne iznenauje da su zapravo traili podrku za probleme sa kojima se trenutno suoavaju, npr. vezano za traumu i gubitak. Takoer izrazili elju da i oni sami dobiju vie podrke. Izvijestili su da im je potrebna daljnja edukacija, supervizija i obrazovni materijali koji bi im pomogli u radu.

Lina situacija
Velika veina ispitanika izvijestila je o iznenaujue visokom stepenu zadovoljstva sa situacijom na poslu. Samo 20% je izjavilo da su fiziki uvjeti u koli veoma loi. Lina situacija ispitanika je, meutim, bila manje zadovoljavajua. Svoje stambeno pitanje nije rijeilo 41% nastavnika, a 94% njih je izvijestilo o finansijskim problemima. Ispitanici su takoer izvijestili o visokom stepenu izloenosti traumatskim dogaajima i gubicima. Pitali smo ispitanike da li im je edukacija koju su proli pomogla da prevaziu sopstvene tekoe koje su posljedica ratnih iskustava, i 94% ih je na ovo pitanje odgovorilo da. tavie, 97% ispitanika izvijestilo je kako im neposredni rad sa traumatiziranom djecom pomae da na pozitivan nain prevaziu sopstvena ratna iskustva.

226

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Diskusija/zakljuci
kolsko osoblje je izvijestilo da su psihosocijalni programi u kolama bili veoma uspjeni. Edukacijski programi su bili vrlo korisni, a nakon seminara je velika veina ispitanika iskoristila steene vjetine za individualni i grupni rad s djecom, kao i sa njihovim roditeljima. Veliko ogranienje je predstavljao nedostatak supervizije i podrke kolskom osoblju koje je uestvovalo u projektima. Provoenje psiholokog ispitivanja i trijane procjene (screening) u kolama o ratnim traumama i reakcijama djece na traumu bilo je od koristi kako za djecu tako i za nastavnike. Rezultati su takoer unaprijedili nivo svijesti o situaciji u kojoj se djeca nalaez, te su bili korisni za neposredni rad sa djecom. Iako je ova studija provedena etiri godine nakon rata, kolsko osoblje je izvijestilo da su prisutne ozbiljni psihiki problemi kod uenika. Mnoga djeca su jo pod utjecajem traumatskih ratnih iskustava, a sigurno i poslijeratne tekoe takoer doprinose njihovim sadanjim psihikim tegobama. kolsko osoblje treba vie edukacijskih programa i podrke za rad sa djecom. U isto vrijeme, ova studija je pokazala da kolsko osoblje, uprkos mnogim linim problemima (najee stambenim, ekonomskim, te onim koji su posljedica njihovih linih traumatskih iskustava), izvjetava o visokom stepenu zadovoljstva poslom i svojom kolom. Vrijedi pribiljeiti da su ispitanici izvijestili kako im je rad sa djecom pomogao da se suoe i prevladaju vlastite, ratom izazvane, tekoe. Na osnovu rezultata ovog istraivanja, moemo zakljuiti da su aktivnosti u okviru psihosocijalnih projekata u BiH, tokom i nakon rata, imale snaan pozitivan utjecaj na kolsko osoblje koje je u njih bilo ukljueno. Oni koju su prisustvovali Unicefovim seminarima ili seminarima koje su organizirale druge organizacije, stekli su nova znanja i vjetine, unaprijedili su svoj rad u koli. Ono to je jo vanije, oni su primijenili svoja znanja i vjetine u radu sa djecom i roditeljima koji su bili izloeni brojnim ratnim traumama. ak i etiri godine od kada je rat zavrio, postoji snana potreba za kontinuiranom podrkom u vidu kolskih psihosocijalnih programa, a izgleda da bi ovakva (kontinuirana) podrka trebala biti obezbijeena tokom jo nekoliko narednih godina.

227

Psiholoka prilagodba ratu izloenih srednjokolaca dvije godine nakon rata: rezultati opsenog trijanog ispitivanja
Milena Kutlaa*, Christopher M. Layne, Jenifer Wood, William S. Saltzman, Rune Stuvland, Robert S. Pynoos
*Odsjek za psihologiju, Banja Luka

Uvod
Ovaj rad prikazuje rezultate jednog opsenog trijanog ispitivanja koje je, kao dio Unicefovog kolskog psihosocijalnog programa namjenjenog ratom trumatiziranim adolescentima, provedeno u jesen 1997. u 22 srednje kole na teritoriji Bosne i Hercegovine. Komponente programa obuhvaale su: a) trijano ispitivanje u razredima; b) standardizirano ocjenjivanje i bodovanje u svrhu identifikacije uenika kod kojih postoji rizik za hronine i ozbiljne postraumatske stresne reakcije;.c) predgrupni intervju i d) grupnu psihoterapiju traume/alovanja u trajanju od 20 sesija, prilagoenu za realizaciju u kolama. Sve aspekte programa su proveli posebno obueni pedagozi-psiholozi, tj. profesori pedagogije i psihologije. Tokom edukacije, zamolili smo pedagoge-psihologe da u svojim kolama odaberu 2 do 3 razreda sa velikim brojem uenika koji su doivjeli teka ratna traumatska iskustva. Nakon to je provedeno trijano ispitivanje u svrhu identifikacije visokorizinih uenika, upitnici su poslati u Banja Luku gdje je Milena Kutlaa nadgledala unos podataka i izradu izvjetaja za svaku kolu obuhvaenu Programom. Podaci koji e biti predstavljeni sadre zapravo podatke prikupljene u 7 srednjih kola sa prostora Republike Srpske.

Teorijska osnova
Konceptualni model prema kojem su se konstruirali upitnici, kao i program intervencije u cjelini, zasniva se na 6 tarapijskih fokusa, a razvio ga je dr. Robert Pynoos, UCLA. Dakle, u radu smo se fokusirali na:

Prijeratne traume / porodine tekoe - probleme Izloenost ratnim traumama Poslijeratne podsjetnike na ratne traume Poslijeratne stresore - probleme / Porodini kontekst Uzajamnu povezanost traume i alovanja Razvojne utjecaje

1. Prijeratni faktori
Prvi terapijski fokus su prijeratni faktori koji mogu znaajno utjecati na poslijeratnu prilagodbu. Ovaj utjecaj se moe biti razliit:

228

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Moe imati direktni doprinos trenutnom psihosocijalnom funkcioniranju Moe poveati (faktor ranjivosti) ili smanjiti (zatitni faktor) efekte ratnih trauma Moe poveati (faktor ranjivosti) ili smanjiti (zatitni faktor) efekte poslijeratnih trauma.

Reflektirajui ove pretpostavke, upitnici su obuhvaali dvije grupe prijeratnih faktora za koje se pretpostavilo da bi mogli utjecati na poslijeratnu prilagodbu. Oni su ukljuivali pet varijabli koje je identificirao psihijatar Michael Rutter u svojim studijama o porodinim faktorima rizika za probleme prilagodbe u djetinjstvu: Svaa/tua roditelja Razvod roditelja Roditelj alkoholiar/ovisnik o drogama Roditelj koji slui zatvorsku kaznu Psihiko zdravlje roditelja lan porodice obolio od po ivot opasne bolesti lan porodice ozbiljno povrijeen u nesrei Smrt lana porodice Drugo traumatsko iskustvo prije rata

Pored toga, ukljuili smo 4 potencijalna traumatska dogaaja.

Za potrebe ove studije formirane su dvije prijeratne varijable koje sumiraju sve dogaaje unutar dvije opisane kategorije.

2. Ratne traume. Izloenost traumama: devet dimenzija (Skala izloenosti ratnim traumama, Layne i Stuvland, 1997)
Drugi terapijski fokus odnosi se na identificiranje objektivnih karakteristika traumatskih dogaaja koje poveavaju rizik za ozbiljnije posttraumatske stresne reakcije. Pri konstrukciji skale koja mjeri devet dimenzija ratnih trauma, a koja je kreirana za potrebe ove studije, Rune Stuvland i dr. Layne su se oslanjali kako na teoriju i postojee instrumente, tako i na empirijske podatke. U ovoj studiji, svaku od dimenzija smo bodovali sa 1 ukoliko je uenik izvijestio o izloenosti bilo kojem dogaaju unutar te kategorije, i sa 0 ukoliko je uenik izvijestio da nikad nije imao iskustvo opisano u toj kategoriji. Kategorije su ukljuivale:

Direktnu fiziku povredu, npr. ranjavanje Svjedoenje nasilju Fiziku/ivotnu ugroenost Smrt (zbog rata i onu koja nije izazvana ratom) Povredu znaajnih drugih Ugroenost znaajnih drugih Raseljenost

229

Materijalni gubitak Meuljudske sukobe

3. Poslijeratni podsjetnici na traumu

Trei terapijski fokus odnosi se na razumijevanje uloge podsjetnika na traumu kao medijatora u odnosu izmeu izloenosti traumama i trenutnim simptomima patnje. Sa tehnike take gledita, medijacijska varijabla je veza (B) u lancu koja povezuje uzronu varijablu (A) sa varijablom ishoda (C), tako da se efekti Varijable A na Varijablu C prenose putem Varijable B. Dakle, mi smatramo da je veza izmeu onoga to se dogodilo tokom rata i trenutne patnje posredovana podsjetnicima na ratna iskustva, onda kada su oni percipirani u poslijeratnom okruenju. Ovi podsjetnici mogu biti vanjski, ukljuujui vizualne podraaje, zvukove, mjesta, doba dana ili godinja doba. Osim toga, ovi podsjetnici mogu biti unutranji, ukljuujui misli, slike i emocije koje usmjeravaju panju na prisjeanja prolih traumatskih iskustava. Takoer, obzirom da postoje i izvjesni predznaci traumatskih iskustava, mi pretpostavljamo da je uestalost izloenosti ovim podsjetnicima visoko povezana sa simptomima posttraumatskog stresnog poremeaja, i u manjoj mjeri, sa simptomima depresije i alovanja. Ova studija koristi mjeru uestalosti izloenosti najeem setu podsjetnika: Upitnik podsjetnika na traumu (Trauma Reminder Inventory; Layne, Steinberg i Pynoos, 1997). Pri konstrukciji ovog upitnika, dr. Layne i njegove kolege su se oslanjali na rezultate pilot upitnika u kojem su bosanski adolescenti identificirali stvari koje ih, na jedan uznemiravajui nain, podsjeaju na njihova najgora ratna iskustva. Za upitnik su odabrane one estice koje su bile najee identificirane i one su procjenjivane na petostepenoj skali. U ovoj studiji, odgovori na estice su sumirani u ukupni rezultat podsjetnika. Upitnik podsjetnika na traumu (Chronbach Alpha = .87) mjeri uestalost izloenosti za est najeih tipova podsjetnika: Iznenadna buka, glasni zvukovi Pogled na vojnike, tenkove, pitolje Vijesti o politikoj nestabilnosti i tenzijama Razruene ili oteene zgrade, mostovi ili ulice Ratni invalidi Ogranienja u potovanju zbog rata

4. Poslijeratni stresori problemi / Porodini kontekst

etvrti terapijski fokus odnosi se na razumijevanje kapaciteta traumatskih dogaaja da dovedu do kako akutnih (kratkotrajnih) tako i hroninih (trajnih) problema koji, za uzvrat, sami za sebe predstavljati veliki izvor stresa. U poslijeratnim okolnostima, ovi stresori mogu ukljuivati egzistencijalne probleme, npr. bekunitvo, nezaposlenost i prenatrpanost, ali i meuljudske probleme, npr. svae u porodici, razvod braka i sl.

230

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Mi smatramo da su ovi stresori posebno vani za razumijevanje dugorone poslijeratne prilagodbe, budui da su lako prenosivi, konstantno prisutni i potencijalno veoma stresni. Na primjer, raseljena porodica moe napustiti mnoge fizike/geografske podsjetnike na ratne dogaaje, npr. mjesto gdje se traumatski dogaaj desio, ali e razdore unutar porodinog sistema koji su izazvani tim dogaajem, kao ratni prtljag, uvijek nositi sa sobom. Pri podjeli poslijeratnih stresora na dvije subskale, u ovoj studiji smo se oslanjali i na teoriju i na rezultate analize glavnih komponenata (Skala poslijeratnih stresora, Post-War Adversities Scale; Layne, Steinberg i Pynoos, 1997). Prva subskala egzistencijalni stresori sadri tvrdnje tipine za raseljene porodice, npr. ive kao prognanici u prenatrpanom domainstvu i u neizvjesnosti hoe li biti deloirani. Druga subskala porodini stresori, sadri stresne dogaaje koji se odnose na meuljudske odnose unutar porodice, ukljuujui odsustvo roditelja, ozbiljne zdravstvene probleme i teke porodine odgovornosti. Dakle, kao mjeru poslijeratnih stresora problema, koristili smo rezultate na ove dvije subskale dobivene analizom glavnih komponenata. Osim toga, budui da traumatska iskustva i iskustva gubitka nisu vezana iskljuivo za rat, takoer smo kreirali manju subskalu poslijeratnih traumatskih iskustava i iskustava koji se odnose na gubitak sumirajui varijable kao to su nesrea, smrt voljene osobe, voljena osoba se jo uvijek vodi kao nestala.

5. Veza izmeu traume i alovanja

Peti terapijski fokus odnosi se na potivanje uzajamnog odnosa izmeu traumatskih reakcija i reakcija tuge/alovanja. Vjerujemo da je ova veza znaajna zbog nekoliko razloga. Prvo, zbog svoje prirode, traumatski gubici (posebno smrti) mogu izazvati PTSP, alovanje i depresivne reakcije. Drugo, nae kliniko iskustvo ukazuje da podsjetnici na traumu izazivaju ne samo simptome PTSP-a, ve takoer esto izazivaju reakcije alovanja i depresivne reakcije. Tree, rezultati istraivanja ukazuju da jedan set simptoma (npr. alovanje) moe interferirati sa oporavkom od drugog seta simptoma (npr. PTSP-a) tako to e poveavati rizik za hronini poremeaj i disfunkciju. U ovoj studiji smo koristili mjere PTSP-a, depresije i alovanja. Ove skale su u irokoj upotrebi kod populacije adolescenata i pokazale su dobre psihometrijske osobine u pogledu pouzdanosti tipa unutarnje konzistencije kao i u pogledu konvergentne valjanosti. Mjere su ukljuivale Revidirani Indeks reakcija, Skalu za samoprocjenu depresije, i UCLA trijanu skalu alovanja. Svi simptomi su procjenjivani na petostepenoj skali uestalosti. Revidirani Indeks reakcija (Reaction Index-Revised; Rodriguez, Steingberg i Pynoos, 1997): Chronbach Alpha = .92 Birlesonova skala za samoprocjenu depresije: Chronbach Alpha = .91 Trijana skala alovanja (Grief Screening Scale; Layne, Steinberg i Pynoos, 1997): Chronbach Alpha = .85.

231

Pri konstrukciji UCLA trijane skale alovanja, dr. Layne i njegove kolege su smatrali da e kod adolescenata biti prisutni simptomi kako normalnog tako i komplikovanog alovanja, jer je veina njih tokom rata izgubila voljenu osobu. Komplikovano alovanje je karakterizirano reakcijama nametanja (misli i slika) o nasilnim i traginim okolnostima smrti koje intefreiraju sa vanim procesima alovanja: sjeanjima, razgovorom o preminuloj osobi, ueem u ritualima alovanja i sl. Dakle, skalu alovanja smo podijelili na dvije subskale, normalno i komplikovano alovanje. U skladu sa naom teorijom, simptomi PTSP-a na ovom uzorku su u visokoj korelaciji sa: Depresijom (r = .71) Subskalom normalnog alovanja (r = .60) Subskalom komplikovanog alovanja (r = .68) Simptomi depresije su u visokoj korelaciji sa: Subskalom normalnog alovanja (r = .48) Subskalom komplikovanog alovanja (r = .55)

U svjetlu dobivenih rezultata, u jednadbi naeg strukturalnog modela odluili smo kreirati faktor ope psihike patnje koji je objanjavao korelacije meu ovim mjerama.

6. Razvojni utjecaj
esti i posljednji terapijski fokus odnosi se na razumijevanje i tretiranje razvojnih utjecaja traume, koji mogu biti izraeni u razliitim oblicima kao to su:

Odlaganje, ometanje ili u nekim sluajevima prerano dostizanje/usvajanje razvojnih zadataka, npr. mladenake veze (zabavljanje), Nejednak razvoj u pojedinim aspektima selfa, Promjena bazinih vjerovanja o sebi, drugima, svijetu i budunosti, Prekidanje/naruavanje primarnih odnosa sa porodicom i vrnjacima, Pad kolskog uspjeha.

Da zakljuimo, kad je rije o poslijeratnoj prilagodbi, na teorijski model istie prijeratne faktore, ratne faktore i poslijeratne faktore. U ovoj studiji obuhvaene su 2 mjere prijeratnih faktora rizika, 9 mjera izloenosti ratnim traumama i gubicima, i 4 mjere poslijeratnih okolinskih faktora za koje pretpostavljamo da e imati posredan utjecaj na stupanj poslijeratne patnje.

232

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Tabela 1: Uzorak
Starosna dob uenika 14 15 16 17 18 19 Razred 1 2 3 4 Spol Muki enski 31,4 68,6 13,8 45,6 25,6 15,1 Procenat 3,3 19,7 38,3 25,1 11,9 0,4

Karakteristike uzorka
Uzorak ini 330 srednjokolaca iz 7 kola sa teritorije Republike Srpske. Oko 1/3 ispitanika ine mukarci. Kao to se moe primjetiti u tabeli, uzorak sadri nesrazmjeran broj uenika drugog razreda srednje kole.

Rezultati: Strukturalni model poslijeratne ekologije

Kao to ovaj model pokazuje, predikcija poslijeratne prilagodbe je sloen zadatak. Dva kljuna elementa su: Prvo, odnos izmeu ratnih faktora i poslijeratne patnje je, uz samo dva izuzetka, u potpnosti posredovan podsjetnicima na ratne traume, poslijeratnim traumatskim iskustvima, egzistencijalnim stresorima i porodinim stresorima.

Drugo, utjecaj dvaju prijeratnih faktora je naen samo u predikciji poslijeratnih porodinih stresora. Dakle, utjecaji prijeratnih faktora su takoer posredovani putem poslijeratnog porodinog okruenja. Model se pokazao openito dobar: X2(126) = 228.87, p < .001 Normirani indeks podudarnosti = .930 Tucker-Lewis, nenormirani indeks podudarnosti = .944 Komparativni indeks podudarnosti= .966 Korijen-artimetika sredina, kvadrirana priblina pogreka = .05

Indikatori podudarnosti su dobri, a model objanjava substancijalnu proporciju varijance predvianih varijabli. to se tie posredujuih, medijacijskih, varijabli, model objanjava: 52.3% varijance poslijeratnih egzistencijalnih stresora 15.3% varijance poslijeratnih porodinih stresora 16.7% varijance poslijeratnih podsjetnika

to se tie primarne varijable ishoda ope psihike patnje, model objanjava 54.7% varijance.

233

Implikacije rezultata
Ovi rezultati imaju nekoliko veoma vanih implikacija. Prvo, utjecaj ratnih trauma i gubitaka na stupanj poslijeratne psihike patnje je izgleda primarno posredovan faktorima poslijeratnog konteksta. ta vie, samo dva ratna faktora, smrt zbog rata i svjedoenje nasilju, imaju efekte na psihiku patnju koji nisu posredovani putem poslijeratnih kontekstualnih faktora koji su sadrani u ovom modelu. Slika 1: Strukturalni model poslijeratne ekologije
Ratni faktori Poslijeratni medijacijski faktori Trenutna psiholoka prilagodba
Depresija Indikator 1

Smrt vezana za rat Svjedoenje nasilju Fizika povreda i prijetnja Povreda voljene osobe Prijetnja voljenoj osobi Raseljenost Materijalni gubitak Smrt koja nije vezana za rat Podsjetnici na traumu Poslijeratna trauma Egzistencijalne potekoe Domae potekoe

Depresija Indikator 2 PTSD Indikator 1 Opta psiholoka prilagodba PTSD Indikator 2 PTSD Indikator 3

Prijeratni faktori
Prijeratna trauma Prijeratni odgojni riziko faktori

Komplicirano alovanje Normalno alovanje

Tree, prijeratni faktori (porodini rizini faktori i prijeratna trauma) doprinose podudarnosti ovog modela poslijeratne prilagodbe, meutim njihov utjecaj je izgleda posredovan faktorima poslijeratnih porodinih stresora. etvrto, uestalost izlaganja podsjetnicima na traumu je izgleda glavni medijator utjecaja ratnih traumatskih iskustava na poslijeratnu psihiku patnju. Na kraju, ovi rezultati ukazuju da poslijeratno porodino okruenje kako sa aspekta meuljudskih odnosa tako i sa egzistencijalnog aspekta moe sadravati

234

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

brojne mehanizme koji su odgovorni za produavanje utjecaja trauma. Dakle, i u procjeni i u planiranju intervencije, osim o podsjetnicima na traumu, treba voditi rauna i o porodinom okruenju. Potencijalne smjernice za budua klinika istraivanja su: Ispitivanje medijacijske uloge podsjetnika na gubitak (npr. uti ime preminule bliske osobe) Ispitivanje irokog spektra poslijeratnih stresnih dogaaja Ispitivanje mehanizama putem kojih porodini faktori utjeu na psihosocijalnu prilagodbu (npr. osobine roditelja, raspoloenje roditelja, percepcija samoefikasnosti kod roditelja i sl.) Istraivanje potencijalnih zatitnih mehanizama (npr. socijalna podrka, samopouzdanje, lokus kontrole, strategije suoavanja) Ispitivanje ishoda koji su relevantni za razvoj (npr. ambicije, karijera, odnosi sa vrnjacima, akademsko postignue i ponaanje u koli)

Trenutno, dr. Layne i njegove kolege, u dvije srednje kole u Sarajevu, provode longitudinalnu studiju koja prouava ove faktore. Ova studija istrauje mnoge od prethodno pomenutih varijabli i ukljuuje preko 900 adolescenata, njihove primarne staratelje i nastavnike.

Ogranienja studije
Ova studija ima brojne slabosti, a neke od njih su: Retrospektivna metodologija Iskljuivo oslanjanje na podatke dobivene putem samoizvjetaja Transverzalni (popreni) nacrt Grube mjere izloenosti ratnim traumama (koritenje forme da-ne odgovora) ne daju vane informacije o razlikama u pogledu izloenosti traumama Rezultati se ne mogu generalizirati na sve srednjokolce iz Republike Srpske, ve samo na razrede u kojima se, prema saznanjima pedagoga i psihologa, nalazi vei broj uenika koji su bili izloeni ratnim traumama Uenici koji nisu pretrpjeli line gubitke (koji nisu imali rezulatate na alovanju) su izuzeti, ime je smanjena veliina uzorka i mogunost generalizacije rezultata Upitnici su obuhvatali osjetljiva pitanja koja zahtijevaju empirijsko/kliniko opravdanje za ukljuivanje

235

Univerzitet u Londonu i Unicef: Projekat Mentalno zdravlje djece u Mostaru

William Yule i Patrick Smith
Univerzitet u Londonu, Institut za psihijatriju

Teorijska osnova
Zna se da ene i djeca ine 80% rtava dananjih ratova. Cilj tj. meta danas je civilna populacija; "etniko ienje" i masakri su postali gotovo obina stvar; stanovnitvo je u zarobljenitvu i pod opsadom; ak se i meunarodne ekonomske sankcije koriste kao oruje. Iskustva koja su doivjela mnoga ratom pogoena djeca su u suprotnosti s onim to mnogi smatraju osnovnim potrebama svakog djeteta: potreba da se o njemu stalno brinu njegovi najdrai; potreba za sklonitem i hranom; potreba za sigurnou; potreba za dobrim obrazovanjem. Sve ove potrebe su kompromitirane ratom. Da bi se shvatilo kako je teko zadovoljiti ove potrebe kod djece koja su raseljena pod stranim okolnostima, potrebno je samo proitati Amsterdamsku Deklaraciju Deklaracija i preporuke o pravima djece u oruanim sukobima koja je jednoglasno usvojena na sastanku odranom u Amsterdamu 21. juna 1994. (Aldrich i Van Baarda, 1994). Od jula 1993. godine, u suradnji sa Unicefom i drugim organizacijama u BiH, lanovi naeg tima rade na ublaavanju patnje koja je uzrokovana ratom kod djece i njihovih porodica. Slijedei brojne nalaze i konsultantske misije u Makedoniji, Hrvatskoj i Srbiji, odazvali smo se zahtjevu da pomognemo ponovno uspostavljanje ustanova za mentalno zdravlje u Mostaru. Uputa gospodina Runea Stuvlanda, psiholokog savjetnika pri Unicefu za bivu Jugoslaviju, bila je da se, na nivou lokalne zajednice, razviju kapaciteti koji bi udovoljavali zahtjevima ratom pogoene djece i porodica, i to na jedan odriv nain. Tokom godina rata i nakon rata, bilo je mnogo primjera na brzinu kreiranih i provedenih intervencija koje nisu bile evaluirane i koje su se postepeno gasile kako su nevladine organizacije odlazile na nova arita. Zajedno sa drugim kolegama koji su doprinijeli Unicefovim programima pomoi, eljeli smo nauiti to vie o svakoj provedenoj intervenciji kako bismo ono to je naueno mogli primijeniti u buduim kriznim situacijama. to se tie pruanja pomoi djeci, normalna infrastruktura u Mostaru je funkcionirala, ali je bila razruena, a u takvim okolnostima radilo je nekoliko strunjaka za mentalno zdravlje djece. Iako u tekim okolnostima, kolski sistem je bio ponovno uspostavljen i funkcionirao je. Meutim, u kolama je bilo zaposleno mnogo nastavnika koji nisu bili dovoljno ili nikako obueni za taj posao. Ipak, kolski sistem je bio jedina preostala socijalna struktura koja je mogla pruiti pomo djeci.

Na model i aktivnosti
Razvili smo model intervencije koja je trebala biti provedena u kolama. Sastali smo se sa predstavnicima Istonog i Zapadnog Mostara premda zasebno. Razgovarali smo o problemima sa kojima se suoavaju u kolama i o tome koja vrsta pomoi im

236

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

je potrebna. Nismo bili iznenaeni kada su izvijestili o prisustvu irokog spektra stresnih reakcija kod djece, ukljuujui i porast problema u uenju i disciplini. Zajedno smo pripremili seriju od etiri seminara koje je trebalo voditi lokalno kolsko osoblje uz nau pomo i podrku. Ovu fazu smo nazvali prvi stepen edukacije. Teme ova etiri seminara su bile: Uloga kole u tekim okolnostima Rad sa roditeljima Prevencija sagorijevanja (burn out) Identificiranje i pomaganje djeci sa najveim potrebama

Od velikog broja nastavnika u Mostaru koji su uestvovali u programu, izabrali smo po dva nastavnika iz svake kole, koji su se sastajali jednom sedmino kao struna grupa , pod supervizijom Patricka Smitha i, kasnije, Berime Heam. Oni su diskutirali o problemima djece kojoj su trebali pruiti pomo, te su proli kroz dodatnu edukaciju koja je obraivala slijedee teme: alovanje kod djece Kako se nositi sa gnjevom/ljutnjom Posebne potrebe u edukaciji Govorni problemi Tehnike kognitivno-bihevioralne terapije

Napravili smo letak koji je dostavljen svim roditeljima upozoravajui ih na mogue tekoe kod njihove djece i kako dobiti pomo. U saradnji sa direktorima srednjih medicinskih kola, lijenicima ope prakse i medicinskim sestrama, radili smo na unapreenju emocionalnog razvoja veoma male djece. Podrali smo inicijative WHO-a i Unicefa za kreiranje adekvatnijeg, prijateljskog okruenja (baby-friendly atmosphere) za novoroenad na porodiljskim odjelima iako su ti odjeli bili smjeteni u kontejnerima u krugu bolnice. Postojeim nevladinim organizacijama koje su radile sa grupama mladih predloili smo da svoje osoblje educira o osnovnim vjetinama psiholokog savjetovanja kako djeca ne bi morala biti stalno upuivana specijalistikim slubama. Napokon, uspostavili smo i savjetovalini centar pri Zavodu za majku i dijete, gdje su djeca mogla biti upuena na grupni i individualni rad. Na ovaj nain smo razvili jedan hijerarhijski model pruanja usluga koji je sve uitelje u osnovnim kolama informirao o potrebama ratom pogoene djece i o mjerama pruanja prve pomoi. Prvi stepen edukacije kreirali su lokalni nastavnici koji su kasnije i proveli edukaciju svih uitelja u Mostaru i okolnim mjestima, a nakon toga je Sean Perrin napravio jednu elaboriranu verziju i educiorao oko 2000 uitelja u Zenici i Centralnoj Bosni. U narednoj fazi, iskusniji nastavnici/pedagozi su se sa problemima u koli nosili samostalno putem grupnog rada ili su ih rjeavali na strunim sastancima. Na kraju, teki sluajevi su se upuivali na individualni kliniki tretman. Sve je prvenstveno bilo pokrenuto filozofijom WHO/Unicefa o prevenciji i intervenciji na nivou zajednice. Krajnji cilj razvoja odrivih slubi e se ostvariti pruanjem odgovarajue edukacije lokalnom osoblju, bez obzira na njihovu prethodnu

237

edukaciju. injenica da Centar poslije neto vie od 6 godina jo uvijek radi ak i sa veoma neizvjesnim finansijskim uporitem dokazuje da smo ostvarili na glavni cilj.

Neke nauene lekcije

Za sve ovo bila je potrebna znatna koliina vremena, strpljenja i diplomatije. Da bi slube radile onako kako treba, moraju ih voditi lokalni strunjaci. Postoji mnogo primjera poni i bjei projekata koji su po zavretku ostavili tragove nezadovoljstva. Shvatili smo da moramo razviti alat koji e nas voditi kroz na rad. Na Unicefovim pripremnim seminarima planiranja u Hrvatskoj i Norvekoj, odredili smo serije zadataka koje su se trebale implementirati suradnjom partnera. Posebno znaajno je to da smo razvili bateriju skala samoprocjena koje su djeca mogla koristiti da bi ukazala na prirodu i stepen svoje patnje. Primjena ove baterije u naoj studiji koja je provedena na 3000 djece i na jednom od 10 uzoraka njihovih majki je opisana na drugom mjestu u ovoj knjizi. Zajedno sa kolegama iz Fondacije za djecu i rat (the Foundation for Children and War), nastavili smo rad na usavravanju i dogradnji ove baterije koja se koristi u studijama irom svijeta. Baterija je morala biti pouzdana i validna, ali takoer i fleksibilna jer je jedan od ciljeva bio razviti kratku bateriju mjera koje bi se mogle koristiti u evaluaciji razliitih intervencija. Prilikom koritenja ove baterije u razliitim studijama koje je sponzorirao Unicef, pokazalo se da kod djece koja su prola struktuiranu art-terapiju nema znaajne promjene u stepenu patnje, dok su djeca koja su prola program od 10 sesija kognitivno-bihevioralne terapije pokazala znatno smanjenje simptoma. Dakle, ak kad su u pitanju i posljedice rata, mogue je koristiti jednostavne, standardne mjere kako bi se evaluirale intervencije i doprinijelo znanju o efikasnosti djeijih terapija. Nadamo se da e ovo posluiti kao vodi kolegama pri odabiru intervencija za pomo djeci traumatiziranoj ratom. Taj odabir se mora temeljiti empirijskim podacima evaluiranih intervencija.

238

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Studija sluaja: rad sa traumatizovanim djetetom

Mediha Imamovi
HealthNet International, Bosna i Hercegovina

Teoretske pozadina
Djeca i adolescenti su najranjivija populacija u ovom poslijeratnom periodu. Veina djece koja je posjetila HNI Community Counselling je bila izloena velikom broju ratnih traumatskih dogaaja. Zbog toga, djeca su pokazala niz ponaajnih i emotivnih problema.

Hipoteze
Djeca koja su izgubila jednog ili oba roditelja imat e mnogo iri spektar problema (ponaajni, emotivni i problemi u odnosima). Oekuje se da e pristup multidisciplinarnog tima pri savjetovanju biti uspjean. Socijalne vjetine klijentice i njezin odnos s majkom i vrnjacima u koli e se popraviti nakon intervencije (cilj terapije).

Klijent
Devetogodinja djevojica, izbjeglica, koja je izgubila oca i, zajedno sa svojom majkom, nekoliko mjeseci bila u koncetracionom logoru. Gubitak oca i tekoe u adaptaciji (tj. lo kolski uspjeh) su, prema izjavama majke, bili njezini osnovni problemi.

Metoda
Koriten je multidisciplinarni timski pristup u savjetovanju sa traumatiziranom djevojicom. Razliite terapijske tehnike (tehnike relaksacije, igranje uloga, terapija igrom i sl.) bile su primijenjene kako bi se djevojici pomoglo da razvije efikasnije stilove suoavanja, te da pobolja svoje socijalne vjetine. U svrhu procjene, primijenjene su projektivne tehnike (crtanje) i Birslensova skala depresije (i to sa ponovljenim mjerenjima). Tretman je ukljuivao 15 sesija.

Rezultati
lanovi tima uoili su da djevojica, pored emotivnih i ponaajnih problema, ima tekoe u interpersonalnoj komunikaciji i naroito lo odnos s majkom. Na kraju, cilj je bio postignut: odnos djevojice s majkom, njezin kolski uspjeh i ope socijano funkcioniranje su poboljani.

239

Zakljuak
Ova studija sluaja podcrtava vanost porodinih odnosa i vanost ukljuivanja nekih lanova iz socijalne mree klijenata u tretman, odnosno ova studija ukazuje na vanost multidisciplinarnog pristupa u radu sa traumatizovanom djecom.

240

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Diferencijalni efekti nespecifinih kolskih programa na djecu povratnike

Maria Gavranidou*, Ejub ehi, Steve Powell, Elma Pai
*Institut za psihologiju, Ludwig-Maximilians Univerzitet u Mnchenu, Njemaka

Uvod
Nakon zavretka rata u Bosni, veina bosanskih izbjeglica koje su bile smjetene u zemljama zapadne Evrope, morala se vratiti. Veina njih je bila u inostranstvu due od pet godina. Mnoge izbjeglice odrasli i djeca se smatraju osobama koje su bile izloene dugoronim, viestrukim i ponavljanim traumama. Pored toga, izbjeglice su bile izloene problemima imigranata, i to prvenstveno suoavanjem sa drugom kulturom (kulturoloki ok), izolaciji, stranom jeziku i sl. Veina djece je provela vie od pet godina u zemljama domainima, djeca su nauila strani jezik, nove obiaje i socijalne norme, te se uspjela integrisati u stranu zemlju. Nakon ovog, za mnogu djecu upjenog procesa integracije, izbjeglice su morale napustiti zemlju domaina, te poeti ispoetka suoeni sa novom serijom problema vezanih za proces povratka. Ponovne traume, finansijski problemi, nova socijalna i ekonomska situacija u poratnoj Bosni te problemi sa smjetajem su neki od problema koje su morali razrijeiti porodice i djeca povratnika. Zbog toga su mnoge humanitarne organizacije, koje su pruale pomo tokom rata, sada formirale programe za reintegraciju povratnika. Ponekad su ti programi imali specifinije ciljeve, ali su mnogo ee bili nespecifini ili vie globalni. Za sada znamo malo o opim i specifinim rezultatima takvih programa. U naem radu elimo predstaviti jedan program prevencije za djecu povratnike, koji se provodio u kolskom okruenju, te ukazati na njegove razliite efekte.

Hipoteze
Programi prevencije imaju razliite efekte na pojavu i tok psihopatolokih fenomena. Stoga smo oekivali diferencijalne efekte na djecu koja su uestvovala u nespecifinom programu prezentiranom u daljnjem tekstu. Oekivali smo da dob, spol, stepen traumatizacije i psihiki simptomi moderiraju utjecaje programa.

Metoda a) Program reintegracije Wings of Hope (WOH)

Glavni cilj programa namijenjenog djeci izbjeglicima iz Bosne je da djeci povratnicima prui podrku u procesu reintegracije u promijenjeno bosansko drutvo. eljelo im se pomoi u unapreenju znanja bosanskog jezika, u adaptaciji na kolski sistem u Bosni i Hercegovini i integriraciji u grupu vrnjaka. Program je finansirala organizacija Wings of Hope. Subotnje asove su organizovali nastavnici koje je obuavao prof. dr. ehi i to u sljedeim oblastima: problemi i tekoe sa kojima se djeca povratnici susreu, ivot u Njemakoj, aktivnosti koje

241

poboljavaju socijalnu klimu u uionici i veze izmeu povratnika i domicilnog stanovnitva, aktivnosti kojima se poboljava djeija ukljuenost u kolsku zajednicu (sport, umjetnost).

b) Uzorak
U ovom programu je uestvovalo petnaest osnovnih i srednjih kola u Bosni i Hercegovini i to onih koje su imale visok procenat djece povratnika. Nastavnicima koji su bili zainteresovani da organiziraju i realiziraju aktivnosti programa su predstavljeni ciljevi programa, te ih se obuilo kako da uestvuju u njemu. Tokom tog cijelog perioda prof. Dr. ehi (organizator i inicijator programa) bio je kontakt osoba i supervizor.

c) Instrumenti
Razliiti izvori informacija su koriteni da bi se prikupili podaci o psihosocijalnom i ekonomskom stanju djece, o stepenu traumatizacije i karakteristikama njihovog izbjeglikog ivota, kao i o stepenu njihovog napretka i reintegracije. Nastavnici su davali podatke o ponaanju djece u koli, o ocjenama, opem uspjehu i kolskoj motivaciji. Roditelji su odgovarali na pitanja o psihosocijalnom statusu djece. Starija kolska djeca i adolescenti su sami davali ove informacije, ponekad zato to su njihovi roditelji odbijali da to uine ili nisu imali vremena da odgovore na pitanja, a ponekad zato to su djeca smatrala da su dovoljno odrasla da sama govore o svojoj situaciji.

Rezultati a) Karakteristike uzorka

Podaci su sakupljeni za 1377 (53% djevojica) kolske djece povratnika, uzrasta od 6 do 21 godina, koji su uestvovali u programu reintegracije (WOH). U prosjeku su ivjeli pet godina u Njemakoj, pri emu je duina njihovog boravka varirala od manje nego godinu dana do devet godina. Veina djece je napustila Bosnu 1992. godine i vratila se 1998. godine. Veina njih sada ivi sa oba roditelja, a samo 19% sa jednim roditeljem, ili sa nekim drugim.

b) Psiholoko funkcioniranje
Roditelji su izvijestili o povremenim psihosomatskim problemima i problemima u ponaanju kod djece, dok su najee navodili emotivne probleme. Djevojice su na skali emotivnih problema imale vie rezultate nego li djeaci. Mlai djeaci su ee imali emotivne probleme nego li stariji djeaci. Mlaa djeca su takoer imala vie psihosomatskih problema nego li starija djeca. Roditelji djeaka i mlae djece su izvijestili o veem broju problema u ponaanju nego to je zabiljeeno kod djevojica i starije djece.

242

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Djeaci uzrasta od 6-10 godina su predstavljali grupu sa najviom aritmetikom sredinom na skali problema u ponaanju.

c) Doivljaj viestrukog stresa

Polovica djece je doivjela samo jednu vrstu ratnih stresora. Gubitak imovine je bio najei stresor (64,8%) praen gubitkom lana porodice (14,8%), zdravstvenim problemima u porodici (12,8%), ranjavanjem lana porodice (9,1%) i drugim stresorima (8,5%). Posebni efekti spola i uzrasta nisu pronaeni.

e) Kontinuitet uea u programu

Samo 34% djece je kontinuirano uestvovalo u programu. Najei razlog djeijeg odsustva je bila ukljuenost u druge aktivnosti ili zamor (59,5%) praen boleu (41,1%) i udaljenou kole od kue (33,8%). Djevojice su uestvovale ee nego li djeaci.

f) Poboljanje kolskog uspjeha

Poznavanje bosanskog jezika se tokom kolske godine slino poboljalo i za djeake i za djevojice. Mlaa djeca su ostvarila najbolje rezultate u ovom podruju. Djeca uzrasta 11-13 godina su imala najloiji kolski uspjeh na poetku programa i njihova postignua su bila limitirana. U ovoj dobnoj skupini djeaci su imali loije rezultate nego li djevojice. kolska postignua, ocjenjena od strane nastavnika na kraju kolske godine, pokazuju znaajni napredak neovisno o spolu i uzrastu.

g) Diferencijalni efekti
U sljedeem koraku smo konstruirali skalu koja sadri informacije o tome kako nastavnici percipiraju poboljanje. Ovu skalu smo, kao kriterij, stavili u regresijski model sa sljedeim prediktorima: kontinuitet uea, spol, uzrast, psihiki problemi (emotivni, psihosomatski i ponaajni) i broj ratnih stresora. Poboljanje, prema percepciji nastavnika, se razlikovalo s obzirom na uzrast. to je mlae dijete bilo to su bile bolje nastavnikove ocjene pred kraj kolske godine. Nisu pronaeni sveukupni efekti spola. Mlai djeaci i djevojice su imali najvii stepen poboljanja, a stariji djeaci najnii. Regresijska analiza pokazuje da su mlaa dob, kontinuitet uea i vei inicijalni emocionalni problemi najbolji prediktor za nastavnikovu percepciju poboljanja.

243

Zakljuak
U ovoj studiji testirali smo razliite efekte programa prevencije Wings of Hope za kolsku djecu povratnike. Cilj programa bio je pomoi bosanskoj djeci izbjeglicama koja se vraaju iz Njemake u Bosnu da se lake reintegriraju u promijenjeno drutvo. Zakljuno, rezultati nae analize pokazuju: Mlaa djeca i djevojice, u odnosu na starije uenike i djeake, imaju vie uspjeha u poznavanju bosanskog i njemakog jezika, kao i u kolskoj integraciji. Prema percepciji nastavnika, mlaa djeca koja su kontinuirano uestvovala u programu i koja su imala ozbiljnije emotivne probleme postigla su najbolje rezultate, odnosno imala su najvee poboljanje.

244

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Ukljuenost u program psihosocijalne podrke i smanjenje simptoma traumatizacije kod predkolske djece i njihovih majki
Demal estan
Dom zdravlja, Tuzla

Uvod
Rat podrazumijeva niz traumatskih dogaaja koji dovode do gubitka, odvajanja, obiteljskih lomova, fizikog i mentalnog propadanja, te ogromnih socijalnih promjena (Vizek-Vidovi, 1992). Simptomatologija traumatizacije je raznovrsna i ima svojih specifinosti kod djece. Te specifinosti su uslovljene fizikom i psihikom nezrelosti, te jo neizgraenim adaptivnim shemama za suoavanje sa stresom. Patnje djece su naglaene zbog njihove ovisnosti o roditeljima, straha od odvajanja, zbog gubitka jednog ili oba roditelja ili druge drage osobe. Takoer, mogunosti njihovih oajnih majki da se nose sa novonastalom situacijom su oslabljene, majke u ratnim okolnostima esto nose najvei dio tereta i mijenjaju ulogu u porodici. To ini dodatni izvor stresa za dijete (Ajdukovi, 1995). U ratnom i poslijeratnom periodu pruaju se razliiti oblici pomoi stradaloj populaciji. Jedna od njih je svakako i psihosocijalna podrka, ija je svrha osnaivanje pojedinca kako bi sebi i svojoj neposrednoj okolini ublaio posljedice ratne traume. Ovaj rad temelji se na iskustvu svakodnevnog rada sa djecom predkolskog uzrasta tokom ratne 1995. godine, ali i kasnijeg uea autora u programu psihosocijalne podrke namijenjenog ovoj djeci. Cilj postavljen u istraivanju je sljedei: utvrditi da li e program psihosocijalne podrke dovesti do redukcije simptoma traumatizacije kod predkolske djece i kod njihovih majki.

Metoda Uzorak
Odabrane su grupe Grupa I: djeca prognanici uzrasta 6 7 godina koja idu u obdanite - sa primjenom tretmana, tj. ukljuena u program psihosocijalne podrke (N = 32; = 19, M = 13). Grupa II: djeca prognanici uzrasta 6 7 godina koja idu u obdanite - bez tretmana, tj. nisu ukljuena u program psihosocijalne podrke (N = 32; = 14; M = 18).

245

Grupa III: djeca prognanici uzrasta 6 7 godina koja ne idu u obdanite - bez primjene tretmana, tj. koja nisu ukljuena u program psihosocijalne podrke (N = 32; = 16. M = 16).

Grupa A : majke djece iz grupe I (N = 32). Grupa B: majke djece iz grupe II (N = 32). Grupa C: majke djece iz grupe III (N = 32).

Primijenjeni oblici psihosocijalne podrke u grupi I i u grupi A

Edukacija odgajatelja, adekvatan psihoterapijski tretman i savjetovalini rad sa djecom i majkama, pomo psihologa odgajateljima (u vidu konzultacija).

Mjerenja
Pred-test: Upitnik za traumu i simptome adaptiran za djecu predkolskog uzrasta (Ajdukovi, 1995a; Vizek-Vidovi,1995). Majke su ispunile skalu Posttraumatskih stresnih simptoma, PTSS-10 (Horovitz, Wilner i Alvarez, 1979). Post-test: Nakon to je program psihosocijalne podrke zavren, ponovljena su mjerenja navedenim upitnicima.

Rezlutati i diskusija
Utvreno je da su kod sve ispitivane djece traumatska iskustva bila intenzivna, raznovrsna i kumulativna. Traumatska iskustva doivjele su i majke, ali i dodatno optereenje zbog promijenjene uloge u obitelji. Nije naena znaajna razlika izmeu triju grupa djece u uzorku s obzirom na ukupni broj traumatskih iskustava. Analizirajui rezultate dvaju mjerenja (prije i poslije tretmana), uoljivo je znaajno smanjenje u izraenosti pojedinih simptoma kod djece u grupi I u odnosu na grupu III. I sam boravak traumatizirane djece u obdanitu povoljno se odraava na smanjenje uestalosti simptoma traumatizacije. Boravak djece u obdanitu, ukljuenost u program psihosocijalne podrke kao i kontinuirana edukacija odgajatelja, znaajno su povezani sa opadanjem nivoa traumatiziranosti majki. Uestalost simptoma traumatizacije kod majki u grupi A (koja je imala tretman) iznosi 39,0 %, a u grupi C (koja je bila bez ikakvog tretmana) 58,7 %. Opadanje je naroito prisutno kod sljedeih tipova simptoma (na PTSS 10): none more, razdraljivost, nagle promjene raspoloenja, osjeaj krivice i osjeaj napetosti u tijelu. Rezultati takoer pokazuju da je veliki broj majki prognanike djece veoma traumatiziran, to znaajno naruava njihovu funkcionalnost jer se i same bore sa sopstvenom patnjom. To ujedno i objanjava zato jedan broj majki u progonstvu nije uspjeno preuzeo svoju roditeljsku ulogu.

246

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Zakljuak
Ovo istraivanje pokazuje da psihosocijalna podrka znaajno doprinosi smanjenju simptoma traumatizacije kod predkolske djece i njihovih majki.

Literatura
Ajdukovi, D. (1995). Psihosocijalna pomo djeci Zato je potrebna psihosocijalna pomo. U: D. Ajdukovi (Ur.) Programi psihosocijalne pomoi prognanoj i izbjegloj djeci. Zagreb: Drutvo za psiholoku pomo, 5 6. Ajdukovi, M. (1995a). Planiranje i provedba programa pomoi djeci koja pokazuju poremeaje u ponaanju. U: M. Ajdukovi, J. Jankovi, S. Horvat Kutle i A. iak (Ur.) Prevencija poremeaja u ponaanju kod djece stradalnika rata. Zagreb: Drutvo za psiholoku pomo, 37 53. Horowitz. M. J., Wilner, N. i Alvarez, W. (1979). Impact of Event Scale: A measure of subjektive stress. Psychosom Med, 41, 209 218. Vizek Vidovi (1992). Model traumatskog stresa. U: M. uul i Z. Roboteg ari (Ur.) Ratni stres u djece. Zagreb: Ministarstvo odbrane RH, 15 26. Vizek Vidovi (1995). Poetno utvrivanje posttraumatskih stresnih reakcija. U: J. Pregrad (Ur.) Stres, trauma, oporavak. Zagreb: Drutvo za psiholoku pomo, 44 60.

247

Psihosocijalna pomo djeci u toku rata posmatrana u vezi sa psihosocijalnim zdravljem i strategijama suoavanja
Renko api*, Rune Stuvland
*Odsjek za psihologiju, Univerzitet u Sarajevu U saradnji sa istraivakom ekipom: Melita Sultanovi, Hajrija-aza Jahi, ula erimagi, Ifeta Bajramovi, Aida Lomigora Istraivanje je provedeno u okviru psiholoke trijane procjene, kao dio Unicefovog psihosocijalnog projekta u sarajevskim kolama koji je pokrenut 1993. godine

Teoretska pozadina
U radu se kompariraju rezultati grupe djece koja su neposredno ukljuena u programe psihosocijalne pomoi sa rezultatima grupe onih koji nisu ukljueni u takve programe. Osnovu ovog rada ine podaci prikupljeni tokom psiholoke trijane procjene (screening) obavljene u proljee-ljeto 1997. Glavni cilj ovog ispitivanja bio je identifikovanje prisutnosti i uestalosti upotrebe strategija suoavanja kod djece u toku i poslije rata kao i utvrivanje kako djeca opaaju korisnost nekih mehanizama suoavanja (coping). Nalazi ove studije mogli bi posluiti za provjeravanje nekih karakteristika efikasnosti psihosocijalne pomoi sa stanovita korisnika tj. uenika osmogodinjih kola u Sarajevu.

Hipoteze
Testirane su dvije glavne hipoteze: 1. Postoji znaajna povezanost izmeu subjektivnih procjena djece o tome koliko su se dobro osjeala u tekim uslovima (prije, u toku i poslije rata) i a) intenziteta i kvaliteta (tj. vrste, broja aktivnosti, mjesta i trajanja) uea u psihosocijalnim programima; b) uestalosti upotrebe razliitih strategija suoavanja; c) opaanja efikasnosti ovih strategija. 2. Neke karakteristike uea djece (vrsta, broj aktivnosti, mjesto, provedeno vrijeme) u psihosocijalnom programu znaajno su povezani sa uestalou upotrebe razliitih strategija i sa opaanjem njihove korisnosti.

Uzorak
Podaci za ovaj rad prikupljeni su od 226 uenika koji ine dio uzorka ispitanika u trijanoj procjeni (screening) pod Unicefovim pokroviteljstvom. Ovaj uzorak inilo je 119 djevojica i 107 djeaka (prosjenog uzrasta 13,3 godina) iz est osmogodinjih kola iz etiri razliite gradske opine Sarajeva.

248

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Instrumenti
1. Samoocjenski Upitnik Kako sam ivio(Upitnik KZ, 1997), dizajniran da ocijeni psihosocijalno zdravlje, ispunjavali su sami uenici. Prvi dio instrumenta se sastoji od etvorostepenih skala sa pitanjima o ispitanikovom osjeanju (nepodnoljivo, teko, bez tekoa, dobro) i to u tri razna perioda: a) prije rata; b) za vrijeme rata i c) sada (t.j. poslije rata). Drugi dio instrumenta sadri pitanja (K1-K7) o ueu, vrsti i broju aktivnosti, mjestu odvijanja i trajanju ukljuenosti u psihosocijalne programe. 2. Upitnik za uenike o strategijama suoavanja (SCSI, Rayan-Wegner) sainjavaju dvije serije od 26 estica (o metodama suoavanja) koje ispunjavaju sami uenici. Prva skupina pitanja je o frekvenciji (Koliko esto ovo radi?), a druga skupina se odnosi na procjenu djelotvornosti (Koliko ti to pomogne?). Sve estice su mjerene pomou etvorostepenih skala.

Metoda
Profesori psihologije i pedagogije su, pod supervizijom prvog autora, prikupljali podatke. Prvi instrument (KZ) je za djeiji uzrast prilagoena PROC-OP skala prethodno primjenjivana na uzorku bosanskih adolescenata (Durakovi,1998). Drugi instrument (SCSI) je prethodno bio provjeravan u Hrvatskoj (Barath i sar., 1993), a bio je preveden i prilagoen na uslove u Sarajevu. Profesori psihologije i pedagogije su instrumente davali djeci koja su ih sama ispunjavala. Tamo gdje je bilo potrebno, mlaoj djeci je pruana pomo prilikom popunjavanja upitnika. Kasnije su podaci obraivani i analizirani na Univerzitetu u Sarajevu.

Rezultati
Slika 1: (Upitnik K) Kako su se djeca osjeala prije, tokom i poslije rata U retrospektivnom procjenjivanju, ogromna veina djece sjea se perioda prije rata kao vremena kada su se osjeala dobro. Naprotiv, samo 15,6 % djece smatra da je kroz ratni period prolazilo bez tekoa, ili dobro. Poslijeratni period niko od ispitanih ne smatra nepodnoljivo tekim, jedna treina uzorka (34,2%) prolazi bez tekoa sadanju fazu, a 61,8% se dobro osjea (vidi graf 1). Pristupani podaci ukazuju na realnost oekivanih razlika izmeu djeaka i djevojica u vezi sa njihovim opaanjem

100
%

prije rata tokom rata sada (poslije rata)

50
nepodnoljivo bez tekoa dobro teko

249

ratnog perioda (neto vie tekoa kod djeaka), kao i izmeu starije i mlae grupe o njihovom doivljavanju poslijeratnog perioda - neto vie optimizma kod mlae djece (Tabela 1). Tabela 1: Poreenje mlaeg i starijeg uzrasta
Uzrast Sada (poslije rata) osjea se: teko Frekvencija % unutarKZ3 % unutar uzrasta % od ukupno bez tekoa Frekvencija % unutar KZ3 % unutar uzrasta % od ukupno dobro Frekvencija % unutar KZ3 % unutar uzrasta % od ukupno UKUPNO Frekvencija % unutar KZ3 % unutar uzrasta % od ukupno Mlai 4 44,4% 3,6% 1,8% 29 37,7% 25,9% 12,9% 79 56,8% 70,5% 35,1% 112 49,8% 100,0% 49,8% Stariji 5 55,6% 4,4% 2,2% 48 62,3% 42,5% 21,3% 60 43,2% 53,1% 26,7% 113 50,2% 100,0% 50,2% Ukupno 9 100,0% 4,0% 4,0% 77 100,0% 34,2% 34,2% 139 100,0% 61,8% 61,8% 225 100,0% 100,0% 100,0%

Hi-kvadrat Test Pearsonov hi-kvadrat

Vrijednost 7,392

ss 2

p 0,025

N: 225; najmanji oekivani broj 4,48.

Kada se uporede sa ostalim ispitanicima, meu uenicima za koje su psihosocijalne aktivnosti organizovane neposredno u njihovim kolama nalazi se statistiki znaajno vei broj onih koji u poslijeratnom periodu nemaju tekoa ili se osjeaju dobro (Tabela 2).

250

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Tabela 2: Poreenje djelotvornosti neposrednog kolskog okruenja u odnosu na ostale organizacije

KZ3: teko (1) Gdje se odvijala aktivnost? kola Broj % unutar kole % unutar KZ3 (2) druga organizacija Broj % unutar druge organizacije % unutar KZ3 Total Broj % unutar gdje? % unutar KZ3 4 11,4% 100,0% 4 3,6% 100,0% Osjea se bez tekoa 27 35,5% 67,5% 13 37,1% 32,5% 40 36,0% 100,0% dobro 49 64,5% 73,1% 18 51,4% 26,9% 67 60,4% 100,0% Total 76 100,0% 68,5% 35 100,0% 31,5% 111 100,0% 100,0%

Hi-kvadrat Test Pearsonov hi-kvadrat

Vrijednost 9,379

ss 2

p ,009

N: 111. najmanji oekivani broj 1,26.

U poreenju sa onima koji nisu bili ukljueni, djeca ukljuivana u program psihosocijalne intervencije izgleda da su sklonija da ee upotrebljavaju neke konstruktivne, kognitivne i socijalno usmjerene strategije suoavanja, kako slijedi. Uspostavili smo rang-listu najee primjenjivanih i najefikasnijih metoda suoavanja (Tabela 3). Gledanje televizije i sluanje muzike, kao preponderantne naine suoavanja, koje mladi smatraju djelotvornim, treba ozbiljnije uzimati u obzir u buduem prouavanju i u planiranju psiholoke pomoi u tekim okolnostima.

Zakljuci
Analiza podataka o upotrebi i o efikasnosti strategija suoavanja ukazuje na to da se veina ispitanika fleksibilno bori sa tekoama, esto primjenjujui razliite postupke suoavanja. Nalazi sugeriu da programi psihosocijalnih intervencija, naroito ako se oslanjaju na podrku neposredne kolske okoline, pomau ispoljavanje djeije otpornosti i fleksibilne primjene odgovarajuih strategija za borbu sa stresom.

251

Tabela 3
Rang lista djelotvornosti mehanizama suoavanja gledanje TV, sluanje muzike, razgovor sa nekim drugim, etnja, tranje, vonja bicikla, crtanje, pisanje, itanje, pokuavanje da se opusti, ostane miran iskazivanje aljenja, ili istine o dogaaju molitva; igra; sanjarenje jedenje ili pijenje % djece koja mehanizam smatraju djelotvornim 93,2% 87,2% 80,9% ; 80,8% ; 79,3% 73,3% 71,8% 67,2% 62,6% 62,3% Mehanizmi koji nikako ne pomognu: -razbjesniti se : 49,1% -posvaati se :48,4% -zadirkivati druge :32,4% -biti sam : 26,8% -gristi nokte ili lomiti zglobove na rukama : 25,0% % djece kojoj prvih pet mehanizama puno pomogne 66,5% ; 43,8% ; 41,1,%, 46,6% ; 30,0% .

Literatura
Durakovi, E. (1998). Determinante posttraumatske prilagodbe Magistarska radnja. Filozofski fakultet. Univerzitet u Zagrebu. kod adolescenata.

Rayan-Wegner, N. M. (1993). Strategies Of Coping For Scholars Inventory (Scsi). U: A. Barath i drugi (Ur.) Zbirka tekstova i radnih materijala projekta Psiholoko-pedagoka pomo uenicima stradalim u ratu. Zagreb.

252

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Evaluacija rezultata dobivenih primjenom kognitivno-bihevioralne terapije u radu sa traumatiziranom djecom prognanih i raseljenih lica
Mirha ehovi
Filozofski fakultet u Tuzli

Teorijska osnova
Prema Unicefovim podacima, u 61 opini u Bosni i Hercegovini tokom rata 16 708 djece je ubijeno, umrlo od gladi ili se vodi kao nestalo, a 34 351 djece je ranjeno. U takvoj situaciji djeci je trebalo pomoi da reduciraju simptome traume i poveaju adaptivni potencijal. Ova studija (raena od 1995. do 1998.) je empirijski test modela tretmana traumatizirane djece i adolescenata. Model, zasnovan na principima kognitivnobihevioralne terapije PTSP-a kod djece i adolescenata, postavili su autori Syed Arshad Husain, Willian R. Holconb i I. Scott Brown (1994), sa Odjela za djeiju psihijatriju i psihologiju sa Columbia univerziteta Missouri, U.S.A. Nas su interesovali svi kriteriji za utvrivanje promjena koje su ne samo statistiki, nego i kliniki znaajne. Promjene su se smatrale kliniki znaajnim kad se traumatsko i neadaptivno ponaanje djece svelo u okvire prihvatljivog adaptivnog ponaanja prema procjeni drugih. Vrijeme trajanja poboljanja utvreno je praenjem ispitanika tokom dvije godine nakon zavretka terapije.

Hipoteze
Eksperimentalna grupa pokazat e veu tendenciju znaajnog i stabilnog oporavka nakon tromjesenog kognitivno-bihevioralnog tretmana, u odnosu na kontrolnu grupu. Stupanj i kvalitet oporavka procijenit e psihoterapeut (primjenom psihologijskih mjernih instrumenata), a zatim roditelj i nastavnik.

Podhipoteze
Eksperimentalna grupa djece e nakon tretmana pokazati znaajnu i stabilnu redukciju simptoma PTSP-a, za razliku od kontrolne grupe koja je sa eksperimentalnom ujednaena po svim relevantnim parametrima (efekti tremana e biti evaluirani 6, 12 i 24 mjeseca nakon zavretka tretmana, i to na osnovu samoizvjetaja djece). Terapeut, nastavnici i roditelji, na kraju tretmana, procijenit e ispitanike eksperimentalne grupe kao znaajno i stabilno oporavljene.

253

Uzorak
Posluili su podaci dobijeni iz dvije grupe od 122 ispitanika. Uzorak na kome je izvreno istraivanje podijeljen je u dvije eksperimentalne grupe i dvije kontrolne: E1 = djeca kolske dobi od 6,5 do 12 godina; E2 = mladi u pubertetu od 13 do 16 godina; K1 = djeca kolske dobi od 6,5 do 12 godina; K2 = mladi u pubertetu od 13 do 16 godina. Djeca su prognana u Srebrenicu iz Zvornika, Bratunca, Vlasenice, Cerske, Konjevi Polja. U Srebrenici su bila opkoljena godinu dana, svjedoila su najstranijim dogaajima i doivjela pad Srebrenice. Tada su djeca sa svojim majkama upuena za Tuzlu, razdvojena od oeva.

Instrumenti
Mjerni instrumenti upotrijebljeni u naem istraivanju omoguavaju dijagnosticiranje poremeaja koje ukljuuje klasifikacija mentalnih poremeaja prema DSM-III-R i MKB-10. Primijenjeno je sedam instrumenata: Skala PTSP-a, Indeks reakcija (Pynoos i saradnici, 1987); Skala djelovanja dogaaja - revidirana forma (Impact of Event scale, IES, Horowitiz, Wilner i Alvarez, 1979); PTSP upitnik za djecu (Saigh, 1991); Upitnik ratnih trauma (URT; Stuvland i api, 1992); Upitnik za majke; Upitnik za nastavnike.

Nacrt istraivanja i postupak

Tretman u eksperimentalnoj grupi terapeut je provodio tri puta sedmino, a djeca su bila pod utjecajem tehnika preko cijelog dana, uz pomo majki i nastavnika. Postupak je podijeljen u tri faze: 1. Inicijalna faza (na klijenta usmjeren intervju 2 sedmice); 2. Faza tretmana (tri puta sedmino primjena tretmana i to 12 sedmica, uz edukaciju majki). Kontrola efekata tretmana provoena je svakih 7 dana tokom 4 sedmice, a radi korekcije tehnika; 3. Faza praenja 2 godine.

Primijenjene su tehnike: tehnika rjeavanja problema; samomotrenje (selfmonitoring); tehnika uenja po modelu; tehnika samouputa; tehnika sistematskog utjecaja lijepih stimulusa (naa nova modifikovana tehnika). Ono to je u konkretnom istraivanju razlikovalo tretiranu od kontrolne grupe je dejstvo tretmana (kognitivno-bihevioralna terapija, KBT). Izvori procjene efekata tretmana u naem radu su bili: samoprocjena u vidu samoizvjetaja, samomotrenje (selfmonitoring); procjena terapeuta; procjena znaajnih drugih.

254

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Rezultati i zakljuci
Testirana je statistika znaajnost razlika u frekvenciji simptoma PTSP-a (procjena djeteta, terapeuta, majke i nastavnika), na poetku tretmana, na kraju tretmana (3 mjeseca), zatim 6, 12 i 24 mjeseca od zavretka tretmana. Moe se zakljuiti da se rezultati ispitanika tretmanske i kontrolne grupe statistiki znaajno razlikuju. Znai da su dijete, terapeut, majka i nastavnik, kod ispitanika tretirane grupe nakon 3, 6, 12 i 24 mjeseca, procijenili znaajno manje prisutnih reakcija na traumu, u odnosu na ispitanika kontrolne grupe. Ovo potvruje postavljene hipoteze. Za pozitivan ishod psihoterapije potrebno je da dijete koristi nauene tehnike tokom cijelog dana (tehnika rjeavanja problema, tehnika samouputa, tehnika uenja po modelu, samomotrenje, modifikovana tehnika sistematskog utjecaja lijepih rijei). Za postizanje pozitivnog ishoda u primjeni KBT, tj. navedenih tehnika, neophodna je upotreba pravila koje smo postavili: Da dijete iznese problem roditelju ili starijem i da zajedno trae rjeenje. Da je roditelj zainteresiran za pomo djetetu, da uvaava upute terapeuta i sprovodi ih, te da mimo seansi podsjea i trai od djeteta provoenje tretmana. Obavezna je primjena nagrade od strane roditelja i afirmiranje linosti djeteta za pozitivna nastojanja. Roditelji trebaju biti svjesni injenice da su uzor djetetu kojeg ono imitira, te da zbog toga moraju kontrolirati svoje ponaanje tako da ono kod djeteta ne izaziva nove tekoe. Majka je izvor radosti, smirenog voenja, podrka i oslonac za djecu. Na redukciji stresnih i traumatskih reakcija, pored terapeuta i roditelja, pozitivno utjee i prisustvo estetski strukturirane okoline djeteta, sluanje prijatnih rijei i tekstova, to kod djeteta pobuuje pozitivne misli, prijatne emocije i prihvatljivo ponaanje.

255

Utjecaj rata na govorni status djece predkolskog uzrasta

Sadeta Zei
Defektoloki fakultet u Tuzli i Zavod za specijalno obrazovanje i odgoj djece Mjedenica, Sarajevo

Teorijska osnova
Pravilan govor je osnova za normalan razvoj bio-psiho-socijalne linosti djeteta.

Cilj
Utvrditi koliki broj djece muca u predkolskim ustanovama, uzrok i jainu mucanja. Istraivanje je provedeno 1997. godine.

Uzorak
Istraivanje je provedeno 1997. godine na uzorku od 680 djece u 10 sarajevskih vrtia.

Instrument
Riley test za ispitivanje jaine mucanja (D. Vuleti, 1989).

Terapijski postupak
U istraivakom timu koji je radio sa opserviranom djecom nalazili su se odgajatelji, logoped, neuropsihijatar i defektolog. Neuropsihijatar je imao poseban program rada u tretmanu i rehabilitaciji. Ispitivanje, opservacija djece i roditelja trajala je due, to nam je pomoglo da period rehabilitacije bude krai i uspjeniji.

Rezultati
Trideset i troje djece manifestiralo je poremeaj mucanja. Istiemo da je u radu s djecom vaniju ulogu imao neuropsihijatar nego logoped. Razlog za to je to su uzroci nastanka govornih poremeaja upravo bili uvjetovani ratom, tj. izloenou djece ratnim stresorima i traumama. Djeca su bila povuena, utljiva, razdraljiva, sklona plau, nedrueljubiva. Pokazalo se da su djeca doivjela neke od sljedeih traumatskih iskustava: smrt jednog od roditelja, majka ili otac napustili porodicu, vidio smrt itd. Nakon dvogodinjeg tretmana logopeda, defektologa i neuropsihijatra postigli smo dobre rezultate.

256

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Zakljuak
Logopedski tretman, u kombinaciji sa tretmanom drugih strunjaka, daje dobre rezultate i uspjeno pomae u otklanjanju mucanja i drugih simptoma kod ratom traumatizirane djece mlaeg uzrasta.

257

Evaluacija psihosocijalne intervencije sa traumatizovanim adolescentima

Veronika Ispanovi-Radojkovi*, Vesna Petrovi, Hilton Davis, Lazar Tenjovi, Teodora Mini
*Institut za mentalno zdravlje, Beograd Istraivanje je deo intervencijskog programa Pomo deci i porodicama u krizi kojeg Institut za mentalno zdravlje iz Beograda izvodi od 1992. god. na teritoriji Srbije uz podrku Unicefa, Radda Barnen/Red Barna (vedska i Norveka) i Intercare (Holandija).

Uvod
Rat na prostorima bive Jugoslavije izloio je stotine hiljada dece i mladih vrlo intenzivnim, esto multiplim traumatskim stresorima praenim nizom hroninih nepovoljnih okolnosti u izbeglitvu. Prema nalazima vie studija dece izbeglica u SR Jugoslaviji (Srbija i Crna Gora) simptomi psiholoke patnje su bili prisutni kod 65-81% dece i mladih u prvim mesecima nakon dolaska u izbeglitvo, a nakon 1,5-2 godine tekoe su jo uvek bile prisutne kod 35,5%. U izbeglikim kampovima je ak i posle 3 godine 25,5% dece ispoljavalo simptome hronine reakcije na stres. Broj i teina simptoma su bili znaajno povezani sa izloenou ratnim stresorima, sa podrkom roditelja/porodice u stresnoj situaciji i sa psihosocijalnom podrkom koju je pruila nova sredina. Sa ciljem da pomognemo psiholoki oporavak i integraciju adolescenata izbeglica iz BiH i Hrvatske, primenili smo psihosocijalnu intervenciju u obliku Klubova mladih u osam srednjokolskih internata u Beogradu (2400 uenika uzrasta 15-18 godina ukljuujui oko 400 izbeglica). Tokom 1993/94. godine, aktivnosti Kluba mladih je podravala britanska humanitarna organizacija OXFAM, a od tada INTERCARE, holandska humanitarna organizacija. Aktivnost Kluba se sastoji od kreativno - rekreativnog dela (drutvene igre, muzika, knjievnost, slikanje) i socioterapijske grupe (15-20 mladih) uz vostvo psihologa/psihijatra, jednom nedeljno. Adolescenti su imali inicijatvu i slobodu pri odluivanju o strukturi i sadraju aktivnosti Kluba.

Hipoteze
Naa hipoteza bila je da psihosocijalna intervencija Klub mladih dovodi do smanjenja simptoma psiholoke patnje (anksioznost, depresivnost, povuenost i agresivno ponaanje) i stepena traumatizovanosti, a poveava samopotovanje adolescenata sa ratnim traumatskim iskustvima.

258

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Uzorak
Ukupan uzorak ini 1106 uenika srednjokolskih internata u Beogradu uzrasta 1518 godina, oba pola (813 deaka, 293 devojaka), meu kojima 158 izbeglica. Adolescenti (N=128) koji su uestvovali u Klubu mladih tokom 6 meseci ine eksperimentalnu, a ostali (N=978) kontrolnu grupu.

Metoda
Studija je kvazi-eksperimentalna, jer subjekti nisu rasporeivani sluajnim izborom u eksperimentalnu ili kontrolnu grupu nego su grupe formirane spontano, na osnovu odluke samih adolescenata da uestvuju u radu Kluba. Evaluacija intervencije je izvrena uporeivanjem promena u rezultatima merenja pre i posle intervencije u eksperimentalnoj i kontrolnoj grupi adolescenata.

Glavni instrumenti
Samoiskaz adolescenata uzrasta 11 do 18 godina (Youth Self Report, T. Achenbach i drugi, 1991) meri prisustvo sledeih psiholokih problema: Povlaenje, Somatski Problemi, Anksioznost-Depresivnost, Problemi miljenja, Socijalni problemi, Problemi panje, Delinkventno ponaanje, Agresivno ponaanje. Mera samopotovanja adolescenata (B. Wolf, H. Davis i drugi, 1996) upitnik procenjuje saglasnosti, tj. diskrepancu izmeu aktuelnog doivljavanja sebe i idealne slike o sebi (Kakav sam ja sada i Kakav bih eleo da budem). Upitnik o ratnoj traumi (B. Wolf, 1994); Skala uticaja dogaaja (Impact of Event Scale, M. Horowitz i drugi, 1979)- meri stepen traumatizovanosti putem simptoma PTSP-a (Nametanje i Izbegavanje).

Rezultati
U ukupnom uzorku traumatska iskustva su bila ea u ivotu devojaka (66,8%) nego mladia (56,2%), a isto tako i kod izbeglica meu kojima je 88% devojaka i 74,1% mladia imalo traumatska iskustva, najee vezana za rat. Stepen traumatizovanosti mladih iz naeg uzorka je bio umereno visok i visok. Znaajno vii stepen traumatizovanosti meren Skalom uticaja dogaaja (IES) ispoljavale su izbeglice u odnosu na neizbeglice, kao i devojke, kako izbeglice tako i neizbeglice, u odnosu na mladie. Utvrena je povezanost psiholokih problema mladih, merenih Achenbachovom skalom, sa polom, izbeglitvom i traumatskim iskustvom. Devojke imaju vie rezultate od mladia na svim skalama osim na skali Socijalnih problema i Delinkvencije. Mladii izbeglice imaju znaajno vie skorove od mladia neizbeglica na skalama Povlaenja, Somatskih tekoa, Anksioznostidepresivnosti i Problema miljenja, to ukazuje na sklonost ka internalizaciji problema kod mladia izbeglica.

259

Samopotovanje je bilo nie kod izbeglice, ali kod devojaka i mladih sa traumatskim iskustvom je ono bilo nie bez obzira na izbeglitvo. Meu mladima koji su uestvovali u Klubovima bilo je vie izbeglica (21,9%), mladih sa traumatskim iskustvima (65,5%) i mladia (81,3%). Znai, Klubovi su uspeli da privuku izbeglice, posebno one sa traumatskim iskustvom, odnosno one ijem oporavku i psihosocijalnoj integraciji su prvenstveno i bili namenjeni.

Iznosimo najznaajnije promene kod mladih koji su uestvovali u Klubovima: Kod svih adolescenata registrovano je bolje razumevanje sebe (78%) i drugih (63%) i lake uspostavljanje kontakata sa vrnjacima (60%); Kod izbeglica je znaajno poveano samopotovanje; Psiholoki problemi mladih su smanjeni, naroito kod izbeglica. Kod mladia izbeglica je registrovano znaajno smanjenje na Achenbach-ovim skalama: Povuenost i Anksioznost-Depresivnost, a kod devojaka izbeglica na skalama: Povuenost i Socijalni problemi Stepen traumatizovanosti je smanjen kod mladih-neizbeglica, dok je kod izbeglica ovaj oekivani pozitivan efekat izostao i ak je uoena tendencija poveanja IES rezultata.

Diskusija
Kako razumeti naizgled kontroverzni rezultat da su se izbeglice koje su uestovale u radu Klubova subjektivno oseale bolje, da su njihovi psiholoki problemi, mereni Achenbachovim instrumentom, smanjeni, da je njihovo samopotovanje znaajno poraslo, a da je stepen njihove traumatizovanosti, meren Skalom Nametanja i Izbegavanja IES-a, ak povean? Odgovor bi mogao biti, barem delimino, u prirodi same intervencije. Naime, Klub mladih je psihosocijalna intervencija i kao takva usmerena na aktiviranje i jaanje snaga linosti, a ne na kopanje po njenim slabim i ranjenim delovima. Mogue je da je uestvovanje u Klubovima doprinelo da adolescenti ojaaju i da se, tako ojaani, lake suoe sa bolnim seanjima na traumatska iskustva i pokuaju da ih integriu u vlastiti koncept sveta i sebe u tom svetu. S obzirom da je dominantan psiholoki mehanizam mladih izbeglica, naroito mladia, pre intervencije bila internalizacija, moemo pretpostaviti da je uestvovanje u Klubu pomoglo izbeglicama da se otvore, da izau iz pasivne uloge rtve kojoj treba pomo i da ponu da stiu ponovnu kontrolu nad svojim ivotima, nad svojim mislima i svojim oseanjima. U prilog ovog objanjenja ide i injenica da su se mladi oseali subjektivno bolje nakon intervencije, iako su ee mislili na traumatske dogaaje. Pitanje je, naravno, da li bi se proces izleenja, koji je ovom intervencijom dobio na snazi, mogao spontano uspeno dovesti do kraja kod svih adolescenata ili neki

260

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

adolescenti imaju potrebu za duom psihoterapijskom intervencijom, i koji su to adolescenti. U rasvetljavanju ovog pitanja bi sigurno pomogla studija dugotrajnog praenja adolescenata izbeglica koji su uestvovali u ovoj intervenciji. Uverena sam da je pruanje prilike za kontrolisanje realnosti i postavljanje nekih osmiljenih ciljeva sa kojima se osoba moe identifikovati i boriti se za njih, najbolji lek za izleenje posle traumatskog iskustva. Ili, kako je Karsten Hundeide, (1995) to vrlo lepo napisao: ...Kada se stvori ovakav kontekst nade, predvidivosti i kontinuiteta budunosti, iznoenje traumatskih oseanja se lake moe integrisati, jer postoji sigurnost u odnosu na budunost. Onako kako postoji sigurno uporite prema prolosti, treba da postoji i jedno sigurno uporite prema budunosti. I kada je sigurno uporite u odnosu na prolost uniteno, to moe pomoi stvaranju uporita prema budunosti...

Zakljuak
Istraivanjem je potvreno da je Klub mladih efikasna psihosocijalna intervencija za ublaavanje patnji i prevenciju negativnog ishoda traumatskih iskustava kod veine adolescenata izbeglica. Meutim, neophodna su dalja istraivanja procesa oporavka nakon traumatskih iskustava i traganja za efikasnim oblicima intervencija kod visoko traumatizovanih adolescenata.

261

Evaluacija intervencije za deiju traumu

Vesna Petrovi*, Veronika Ispanovi-Radojkovi
Katedra za psihologiju, Filozofski fakultet Univerzitet u Novom Sadu, Srbija i Crna Gora Projekat koji je ostvaren uz saradnju Unicefa, "Deca u krizi", Doktorska teza Vesne Petrovi (1998): Psiholoke posledice ratne traume kod dece, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet u Beogradu, Beograd. Ovo istraivanje je u vezi sa istraivanjem koje poinje na strani 202

Teorijska osnova
Teorijska osnova ovoga rada je razvojni model traumatskog stresa kod dece. Interventni program je u osnovi imao eklektinu orijentaciju. Prisutni uticaji su dolazili primarno iz Kognitivne i Analitike orijentacije.

Hipoteze
Nakon kratke psiholoke intervencije za traumu, pokazae se poboljanja u stepenu traumatizovanosti i merenim karakteristikama linosti kod traumatizovane dece.

Uzorak
Uzorak dece za trauma intervenciju je obuhvatio 130 traumatizovane dece, na uzrastu 11,5 do 14,5 godina. U okviru ove grupe formirana je kontrolna grupa od 30 dece koja je testirana psiholokom baterijom instrumenata, zatim tri meseca ekala na intervenciju i ponovo testirana pre intervencije.

Glavni koriteni instrumenti Grupna primena

Preliminarni upitnik za traumu, PTQ (Wolf, 1994); Skala uticaja dogaaja, IES (Horowitz i sar., 1979); Kibernetika baterija konativnih testova za decu, KON/d (Momirovi i sar., 1989); Skala self koncepta, SELF (Hrnjica i uri, 1990); Skala lokusa kontrole, LOCUS (Nowicki i Strickland, 1973);

Individualna primena
Deiji upitnik ratne traume, CWTQ (Raundalen, Dyregrov i Stuvland, 1992); Indeks deijih PTS reakcija, CPTSRI (Frederick, 1985.; Pynoos i sar., 1987); Skala zadovoljstva tretmanom, EVL, D i T (Davis, 1991).

262

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Druge pojedinosti
Metod koji je primenjen sastojao se u interventnom programu baziranom na inicijalnoj konsultaciji Roberta Pynoosa i pristupu Centra za kriznu intervenciju iz Bergena, te domaoj adaptaciji ova dva pristupa. Istraivanje je izvedeno 1994. godine.

Metoda
Za intervenciju je edukovano 25 kolskih psihologa, a zatim su to znanje primenili po kolama u radu sa decom. Psiholoka intervencija za deiju traumu koja je koritena, predstavlja paket od pet seansi sa detetom, u trajanju od dva meseca. Sastoji se od kombinacije individualnog i grupnog pristupa i smatramo je posebnim praktinim doprinosom (Petrovi, Ispanovi-Radojkovi,1994). Seanse su ile sledeim redom: Prva seansa je obuhvatala uspostavljanje dobrog kontakta sa detetom i ispitivanje individualnim psiholokim instrumentima. Zavravanje seanse je moralo da bude na dobrom i sigurnom mestu za dete, sa pozitivnim sadrajem. Druga seansa je imala za sadraj sprovoenje inicijalnog konsultativnog intervjua (Pynoos i Eth, 1986) sa traumatizovanim detetom. Trea seansa se odnosila na razgovor o crteu ili prii o "najstranijem dogaaju" ili na razgovor o dnevniku koje je dete pisalo u meuvremenu, sa ciljem da se eksploriu jo neki vani, a proputeni detalji traumatskog iskustva. etvrta seansa je obuhvatala rad na sadraju koji se pojavio, uz najgori dogaaj, kao traumatski, ili na sadraju koji je dete ve ponudilo, ali nije do tada bio obraen. Peta seansa je ona u kojoj se uvodi rad sa grupom 4 do 8 taraumatizovane dece, one sa kojom je uraeno etiri individualne seanse. Deca u grupi se podele u parove i predstavljaju se tako to saoptavaju po linom izboru ono to smatraju da je vano da njihov par zna o njima. Zatim svaki par predstavlja ostalim lanovima grupe svog para. Zatim grupa od etvoro dece crta kolektivne crtee na tri ponuene teme: ljubav, prijateljstvo i budunost. Posle zavretka crtea prave kolektivnu priu na nacrtane crtee, dodajui reenicu na reenicu, svako po jednu reenicu i formiraju priu koja ima poetak i kraj i svoj specifian naslov. Na kraju, lider grupe (kolski psiholog) daje povratnu informaciju (feedback), koristei ono to su deca produkovala u seansi. Dve nedelje do mesec dana od poslednje seanse zaokruuje se vienje sa detetom, gde se uz razgovor ponovo primenjuje individualna baterija psiholokih instrumenata, uz evaluaciju intervencije od strane deteta i psihologa (odvojeno).

Rezultati
Primenjena trauma intervencija je smanjila stepen traumatizovanosti kod dece i to od umerene na blagu (CPTSRI) ili od granice za teku na umerenu

263

traumatizovanost (IES). Takoe, dolo je do poboljanja na svim merenim karakteristikama linosti, osim na introvertnosti. Najvee promene dobijene su na smanjenju konverzivnosti i anksioznosti, a najmanje na agresivnosti i depresivnosti. Moemo da pretpostavimo da verbalno izraavanje i druga ekspresija traumatskog sadraja i jakih emocija najvie doprinosi smanjenju konverzivnosti i anksioznosti, dok je za bes i tugu, koji su u osnovi doivljaja potrebno i due vreme rada sa detetom. Treba napomenuti da je u grupi dece sa kojom je raena intervencija bilo puno gubitaka i traumatskih smrti koje trae dugotrajniju elaboraciju. Kao dodatnu evaluaciju koristili smo jo dva naina: malu kontrolnu grupu i procene kvaliteta seansi i procesa rada u toku intervencije od strane psihologa i dece. Oba naina su nam pruila uverljivu potvrdu da su promene stvarne, dakle pod uticajem tretmana. Kada su u pitanju rezultati kontrolne grupe, u vremenu koje je proteklo u ekanju na intervenciju, nije bilo promena kod dece osim na psihoticizmu. To daje osnova za pretpostavku da bi eventualne promene kod dece moda ile u pravcu dalje i jae patologije, pre svega na disocijaciji, ukoliko ne bi dobila psiholoku pomo. to se tie evaluacije tretmana od strane psihologa i dece, dobili smo da ono na ta je tretman najvie uticao jeste da se dete osea shvaenim, da je dobilo podrku i da je bilo paljivo sasluano. Ovakve nalaze moemo ire da interpretiramo tako da je dete dobilo pomo da razume, lake tolerie sopstvene reakcije i da moe da se konfrontira sa i pokua da integrie traumatski doivljeni sadraj.

Zakljuak
Ovakvi rezultati potvruju i povezanost koja postoji izmeu traumatizma i linosti, kao i opravdanost i efikasnost ovakve intervencije za deiju traumu.

264

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Principi i efekti jednog programa psiholoke podrke deci traumatizovanoj ratom

Nila Kapor-Stanulovi, Marija Zotovi
Katedra za psihologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija i Crna gora

Teorijska osnova
Grupne seanse koje predstavljaju osnovu psihosocijalnog programa u okviru projekta Deca u nevolji (Children in Need) proizale su iz dugogodinjeg rada izraelskih autora sa odraslima i decom koji ive na prvoj liniji fronta (Lahad i Cohen, 1993; Ayalon, 1992). Cilj grupnog rada je da se seanja i oseanja vezana za traumatske dogaaje kognitivno obrade i emocionalno izraze, ime se postie integracija saznanja, oseanja i ponaanja koja vodi ublaavanju neeljenih efekata ratnih stresova, jaanju sposobnosti suoavanja sa stresom i razvoju pozitivne slike o sebi. Sredstva kojima se navedeni ciljevi nastoje postii su kreativne ekspresivne i projektivne tehnike, pre svega crte i igra. Znaajno mesto ima i korienje knjievnih tekstova i knjievnih izraajnih sredstava, tzv. biblioterapija. Osim ovih tehnika u program su ukljueni i elementi saete psiholoke integracije traume (debriefing).

Uzorak
Ispitanici su deca iz BiH, a za projekat "Deca u nevolji" preporuena su od strane lokalnih zdravstvenih radnika kao deca ije je mentalno i fiziko zdravlje ugroeno ratnim dogaajima. Sva deca su preivela traumatske dogaaje kao to su ranjavanje, ivotna ugroenost, smrt bliske osobe, ranjavanje i ivotna ugroenost bliskih osoba, vienje ratnih strahota i sl. Proseno vreme proteklo od dogaaja izdvojenih kao najstranijih bilo je 2,5 godina. Ni jednom od dece iz uzorka nije za to vreme pruena profesionalna pomo. U evaluaciju su ukljuena samo deca stara 10 i vie godina, zbog toga to korieni psiholoki merni instrumenti nisu prikladni za mlau decu (sa izuzetkom skale N-V SOS koja je neverbalna). Skalom uticaja dogaaja ispitano je 266 dece uzrasta od 10 do 16 godina. Od ovih 266 ispitanika, za njih 170 prikupljeni su podaci i pomou Liste za procenu uenika; a za 54 ispitanika postoje i podaci prikupljeni Neverbalnom skalom za procenu stepena patnje. Razlike u broju subjekata procenjenih razliitim tehnikama posledica su injenice da se potreba za programom ukazala iznenada i neoekivano, te se on razvijao i obogaivao u hodu.

265

Glavni korieni instrumenti

Za potrebe evaluacije psihosocijalnog programa korieni su sledei merni instrumenti: 1. Skala uticaja dogaaja (Impact of Event Scale /IES/; Horowitz i drugi, 1979), kojom se procenjuju simptomi PTSP-a: nametanje utisaka vezanih za traumu i izbegavanje svega to podsea na traumu. 2. Lista za procenu uenika (LPU; Wolf, 1996); skala procene koju primenjuju osobe dobro upoznate sa decom, najee vaspitai. Lista ukljuuje sledee karakteristike: tolerantnost, povuenost, nesigurnost, agresivnost, emocionalna hladnoa, napetost, i radoznalost. 3. Neverbalna skala za procenu stepena patnje (Nonverbal Scale of Suffering /NV SOS/; Human Sciences Center Yuma, 1981), kojom se procenjuje stepen patnje ispitanika.

Postupak
Psiholoki tretman dece obuhvaene psihosocijalnim programom sastojao se od osam grupnih seansi (radionica). Izvoenje seansi je povereno obuenim psiholozima. One se izvode dva puta nedeljno, u trajanju od 1,5 do 2,5 asa. Primenjen je nacrt pretest tretman posttest. U obradi podatatka korien je t-test za zavisne uzorke.

Rezultati i diskusija
U tabeli 1 prikazani su rezultati poreenja aritmetikih sredina dobijenih prvom i drugom procenom na Skali uticaja dogaaja. Tabela 1. Rezultati poreenja I i II procene Skalom uticaja dogaaja
N IES I procena II procena nametanje I procena II procena izbegavanje I procena II procena 266 M 30,32 26,62 12,83 10,52 17,85 15,37 SD 17,00 16,64 8,44 8,53 9,95 9,17 t 4,39 ss 265 p ,000

266

5,10

265

,000

266

8,29

265

,000

Rezultati poreenja aritmetikih sredina prve i druge procene za svaku od karakteristika koje ukljuuje Lista za procenu uenika prikazani su u Tabeli 2.

266

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Tabela 2: Rezultati poreenja I i II procene Listom za procenu uenika

LPU tolerantnost I procena II procena povuenost I procena II procena nesigurnost I procena II procena agresivnost I procena II procena emocionalna hladnoa I procena II procena napetost I procena II procena radoznalost I procena II procena 170 170 170 170 170 170 N 170 M 3,29 3,39 2,02 1,99 2,00 1,85 1,44 1,46 1,62 1,46 1,89 1,87 3,14 3,20 SD 0,96 0,86 1,10 1,05 0,96 0,90 0,83 0,81 0,89 0,75 0,92 0,85 0,97 0,89 -0,89 169 0,377 0,40 169 0,687 2,47 169 0,014 -0,33 169 0,723 2,65 169 0,009 0,56 169 0,576 t -1,46 ss 169 p 0,147

Rezultati poreenja aritmetikih sredina prvog i drugog ispitivanja skalom N-V SOS prikazani su u Tabeli 3. Tabela 3: Rezultati poreenja I i II procene skalom N-V SOS
N-V SOS I procena II procena N 54 M 86,50 73,13 SD 56,44 60,33 t 1,87 ss 53 p ,067

Poreenje rezultata prve i druge procene pokazalo je da se statistiki znaajne razlike pojavljuju na Skali uticaja dogaaja u celini, kao i na njenim pojedinanim subskalama. To ukazuje da su, kod dece koja su prola kroz psihosocijalni program, simptomi PTSP-aa prisutni u znaajno manjem stepenu po zavretku tretmana. Meutim, iako znaajno smanjenje uestalosti simptoma postoji, aritmetike sredine i prve i druge procene ukazuju na umereni stepen traumatizovanosti ispitanika, prema normama za domau populaciju (Petrovi, 1998). Mogue je da je ovakav rezultat posledica heterogenosti ispitanika po stepenu traumatizovanosti, pod pretpostavkom da se efekti programa razlikuju u grupama dece sa razliitom vrstom i stepenom traumatizovanosti, te da su u nekim grupama efekti vei, a u nekim mali ili nepostojei.

267

Statistiki znaajne razlike izmeu prvog i drugog ispitivanja registrovane su i na nekim dimenzijama obuhvaenim Listom za procenu deteta. U pitanju su dimenzije nesigurnosti i emocionalne hladnoe. Za obe ove osobine deca su, pri drugoj proceni, ocenjena manjim ocenama. Nisu registrovane statistiki znaajne razlike izmeu inicijalnih i finalnih procena ostalih osobina koje obuhvata skala LPU. Verovatno je period od etiri nedelje, koliko je trajao psihosocijalni program, nedovoljno dug da bi dolo do promena svih ispitivanih karakteristika. Razlika meu rezultatima prvog i drugog ispitivanja Neverbalnom skalom za procenu stepena patnje ne dostie statistiku znaajnost, iako je blizu nivou znaajnosti p = .05, sa niim prosenim rezultatom ispitanika prilikom druge procene. Poto je skala N-V SOS zadata najmanjem broju ispitanika, rezultati dobijeni ovom tehnikom su najmanje pouzdani. Iako ne moemo sa potpunom sigurnou ustanoviti koji su inioci iz okvira primenjenog programa doveli do registrovanog poboljanja psiholokog funkcionisanja ispitanika, moemo rei da je psihosocijalni program u okviru projekta Deca u nevolji ispunio svoj cilj.

268

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Psiholoke radionice kao nain pomoi deci u ekstremnim situacijama

Mirsada Topalovi, Emil Vlaji
Agencija za pruanje psiholokih usluga PsihoProfil, Zajear, Srbija i Crna gora

Cilj
Predmet ovog rada je prikaz tehnika preventivnog rada sa decom u cilju smanjenja simptoma izazvanih ratnim stresom, tokom bombardovanja u Jugoslaviji, mart-jun 1999. godine. Cilj rada je da se uvide efekti preventivnog rada sa decom organizovanog po tipu psiholoko-kreativnih radionica i sportsko-dejih igara.

Hipoteza
Pretpostavka je bila da e ovako organizovan kontinuirani rad u toku delovanja stresnih faktora smanjiti ispoljavanje nastalih simptoma i spreiti pojavu novih, te da e tokom rada i druenja deca ispoljiti i iskazati svoje kreativne potencijale na nain koji svakom od njih najvie odgovara (crte, pesma, nova igra, ala, pria). Ova pretpostavka je nastala na osnovu linog iskustva u radu sa decom gde su primenjivani programi za decu po tipu radionica (uvari osmeha, Konvencija o pravima dece, Uionica dobre volje).

Opis situacije
Kada je poelo bombardovanje Jugoslavije, prvi dani u naem gradu su bili najgori. Veina stanovnitva je ispoljavala strah, a jedan deo i panino ponaanje, to se sve negativno odraavalo i prenosilo na deije ponaanje. Veina stanovnitva Zajeara je napustila svoje stanove i kue i otila u selo kod familije mislei da su tamo bezbedniji. Grad je ubrzo postao pust i prazan. Ostalo je vrlo malo dece u njemu i ta deca nisu imala gde da odu. Na ulice nisu izlazila, jer su im branili roditelji, u kole nisu ila, jer one nisu radile. Bila su zatoena u svojim kuama. Sasvim neprirodna situacija za decu.

Metodologija tretmana
Deji savez Srbije je predloio da se deca okupe i drue u cilju prevencije i smanjenja napetosti koja je uveliko bila sveprisutna. Sa prvom grupom dece zapoeli smo rad dve nedelje posle poetka bombardovanja. Grupa je bila otvorenog tipa. Tako je radom koji je trajao do 1.7.1999. bilo obuhvaeno 53 dece kojoj su roditelji dozvoljavali da se kreu u vreme vazdune opasnosti (sirene). Radili smo svakog dana, sem nedelje, 3 do 4 sata. Primenili smo rad u radionicama koji se sastojao od tri dela:

269

Prvi deo
Ovaj deo sastojao se od psiholokih radionica putem kojih su proraivani razliiti sadraji, pre svega u vezi sa bombardovanjem (kako, zato). Deca su traila pojanjavanja aktuelnih dogaaja i informacija koje su dobijala u kui. Psiholoke radionice su pomogle deci da naue tehnike oslobaanja od tenzije, da izraze i razmene svoja oseanja, da izraze unutranje sadraje, sebi ih pojasne i sa drugima podele, posebno strahove, snove, da razviju strategije za prevazilaenje negativnih oseanja, posebno besa, mrnje, da se podstakne druenje, prevaziu nesporazumi.

Drugi deo
Drugi deo su inile IGRAONICE. U njima su deca birala od ponuenih igara one koje su im se dopadale, ili su smiljala neke svoje nove igre to je posebno bilo efikasno kao tehnika oputanja. Stvaranje nove igre je bio vrlo kreativan i zabavan posao.

Trei deo
Poslednji deo inile su kreativne radionice u kojima su oblikovani sadraji iskazani u psiholokim radionicama. Prema interesovanjima deca su bila podeljena u etiri grupe: likovna, recitatorska, dramska i muzika. Svakih 10 do 15 dana grupe su se meusobno predstavljale svojim kreacijama: organizovane su likovne izlobe, dramska, recitatorska i muzika predstavljanja. U kreativnim radionicama su uestvovala sva deca, ak i ona koja su mislila da nisu ni za ta zainteresovana, a u ovim uslovima su ispoljila maksimalnu produkciju. Psiholoke radionice su uvek pokretale sadraj koji je morao da se ispolji. Kreativne radionice su bile dobar nain za to.

Rezultati: inicijalni simptomi

Sistematskim posmatranjem je uoeno da su deca ispoljavala sledee simptome: Strahove: strah od smrti, separacione strahove, posebno strah da se mobilisani tata nee vratiti, strah od zatvorenog prostora, strah od izlaska na ulicu, strah da e zavladati glad; Psihosomatske simptome: poviena tenzija, na pojavu sirene bolove u stomaku, povraanje, glavobolju; Na nivou ponaanja: psovke, guranje druge dece, pretnje, hiperaktivno ponaanje, povuenost, zamuckivanje;

Rezultati: efikasnost
Svakodnevnim druenjem dece i ovakvim redosledom odravanja radionica ispoljeni strahovi i simtomi su bili primetno redukovani. Ovakva trodelna radionica se

270

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

pokazala kao veoma efikasan model smanjenja postojeih i spreavanja pojave novih simptoma kod dece u ekstremnim situacijama.

271

Programi psihosocijalne pomoi za decu sa posebnim potrebama i njihove roditelje posle ratnih dejstava
Sulejman Hrnjica
Odelenje za psihologiju, Filozofski fakultet u Beogradu

Koncepcijski pristup
Program psihosocijalne pomoi deci sa posebnim potrebama i njihovim roditeljima posle ratnih dejstava zasnovan je na CBR modelu (rehabilitaciji zasnovanoj na mogunostima lokalne zajednice). Ovaj model zasnovan je na strategiji kojom se podstie dejstvo psihosocijalnih zatitnih faktora u lokalnoj zajednici u cilju razvijanja sposobnosti deteta da samostalno, u granicama svojih sposobnosti, reava probleme sa kojima je suoeno. Takoer, jedan od ciljeva ovakvog pristupa je razvijanje sposobnosti porodice za uspenije reavanje dodatnih egzistencijalnih problema, razvojnih tekoa deteta, kao i za prevladavanje novih strahova i dezorijentacije uzrokovane bombardovanjem u Srbiji 1999. godine. U osnovi ovog pristupa je razvijanje lokalnih, institucionalnih i neinstitucionalnih aktivnosti usmerenih na pomo u zadovoljavanju potreba deteta i porodice.

Osnovne hipoteze
Psihosocijalna pomo bie najdelotvornija ako se organizuje u lokalnoj zajednici, tj. okruenju u kome dete i porodica ive; Ovaj pristup omoguuje due trajanje efekata programa i njegovu niu ekonomsku cenu; Program e biti uspeniji ako i roditelji i deca budu aktivni uesnici u njegovom izvoenju; I roditelji i deca e biti vie motivisani ako budu partneri strunjacima.

Uzorak
Akciono istraivanje je izvedeno u periodu septembar 1999. - jun 2000. na 17 lokacija na teritoriji Beograda. Na svim lokalitetima su istovremeno organizovane radionice i za roditelje i za decu. Na svih 17 lokaliteta bilo je obuhvaeno 340 dece sa posebnim potrebama i isto toliko njihovih roditelja, uglavnom majki.

Instrumenti
skale opservacije ponaanja za praenje funkcionalnih i nefunkcionalnih aktivnosti roditelja i dece za vreme trajanja rada radionica; upitnici za voditelje radionica u kojima su iznesena zapaanja o uspenosti pojedinih programskih celina i reakcijama dece i roditelja na program
Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

272

upitnici za roditelje u kojima su roditelji opisivali deije reakcije na program, kao i svoje utiske o programima u kojima su oni sudelovali.

Postupak
Radionice za decu su programski zamiljene kao skup igrovnih aktivnosti organizovanih sa ciljem da podstaknu razne aspekte deijeg razvoja. Osnovna naela na kojima su bile zasnovane radionice bila su: iskustveno uenje, razmena ideja i saznanja kako sa vrnjacima, tako i sa odraslima, aktivno uee, saradnja i pozitivna motivacija. Pravila rada bila su jasno definisana i poznata svima. Radionicu su vodila po dva voditelja u isto vreme. Kao ilustraciju dajemo nekoliko tipinih naziva radionica za decu: To sam ja, Runo pae, Moja prava, Moje srce Tokom trajanja programa razvijeno je, u obliku fleksibilnog scenarija, oko 30 radionica. Pored ovih programa razvijeni su i programi Muzikih radionica i Program muzike psihoterapije (samo za jednu grupu dece). U radionicama za roditelje razmatrani su najvaniji ivotni problemi porodica dece sa posebnim potrebama kao to su: strah i prevazilaenje straha kod dece, kako ouvati samopotovanje, ta vidim lepo kod svog deteta Ove programe su vodili deiji psihijatri i psiholozi. Interakcija izmeu voditelja i roditelja bila je partnerskog tipa.

Rezultati
Dobijeni rezultati prikazani su, uglavnom, u kvalitativnom obliku, poto dobijeni skupovi informacija nisu dozvoljavali sloeniju kvantitativnu obradu. Ukratko rezimirano, dobijeni rezultati ukazuju na sledee tendencije:

Evaluacija programa radionica za decu

Po oceni voditelja programa i roditelja dece, veina dece je bila veoma motivisana za uee u programima a njihova aktivnost je bila praena pozitivnim emocionalnim reakcijama; Ocenjeno je da su u narednim programima nuna brojna metodika prilagoavanja kako bi programi bili prilagoeni vrsti i teini razvojne smetnje, polu i uzrastu deteta; Zahtevi koji se postavljaju deci bili su esto previsoki, kao i broj aktivnosti u okviru pojedinih radionica. Trajanje radionica bilo je esto predugo, a instrukcije preteno verbalnog tipa i preduge; Neophodno je posvetiti vei vremenski prostor muzici, pokretu i aktivnostima u kojima se troi energija deteta; Podsticanje socijalne interakcije, usvajanje socijalnih vetina i uspostavljanje emocionalne stabilnosti bili su ciljevi koje su najuspenije ostvareni, dok je razvoj govora (ekspresivnog i receptivnog), te usvajanje novih znanja ostalo u domenu teko ostvarivih ciljeva.

273

Procena ostvarenih ciljeva radionica od strane roditelja bila je saglasna sa procenama voditelja programa za decu. I ocene posmatraa (koje je odredio SCF) bile su bliske navedenim. Jedino je kao neto manje uspena ocenjena sposobnost voditelja da funkcionalno reaguju u pojedinim (veoma retkim) incidentnim situacijama. Isti programi (samo bez uea roditelja) izvedeni su i u dve institucije zatvorenog tipa za decu sa posebnim potrebama. I pored velikog truda voditelja programa, decu je znatno tee bilo aktivirati. U svim bitnim elementima procene, deca iz porodica su bila uspenija. Ipak, pokazalo se da ovi programi i u institucijama imaju smisla i da razbijaju monotoniju tipinu za institucionalno okruenje deijeg razvoja. Programi muzikih radionica ocenjeni su od strane roditelja, i posmatraa SCF kao veoma uspeni.

Evaluacija programa radionica za roditelje

Postoji opta saglasnost voditelja radionica za roditelje da su roditelji bili motivisani za aktivno uee u izboru tema i u raspravi o njima. Pokazalo se da roditelji jo uvek nisu spremni da govore o svom doivljaju problema i da razmenjuju iskustva sa drugim roditeljima. Posebno su bili pasivni roditelji nieg obrazovnog nivoa, to je bilo i oekivano. Jedan broj njih je bivao aktivniji posle ohrabrivanja od strane drugih roditelja i voditelja da iznesu svoja iskustva o tome kako su reavali probleme tipine za porodice koje imaju decu sa posebnim potrebama. Atmosferu na radionicama odlikovale su veoma izraene prosocijalne tendencije (empatija, uzajamno razumevanje, tolerancija i sl.). Samo neki roditelji (i to oni koji imaju realan uvid u razvojne mogunosti deteta i podravajuu porodinu situaciju) e biti, po oceni voditelja, u stanju da razmatrane ideje i reenja primene u vlastitoj porodici, pre svega u vaspitanju i podsticanju razvoja deteta. Roditelji i posmatrai SCF su bili saglasni sa ocenama koje su dali voditelji radionica.

Zakljuak
Najvaniji rezultat dobijen realizacijom programa psihosocijalne pomoi u kriznim situacijama bio je da asocijacije roditelja mogu, uz minimalnu materijalnu, organizacionu i kadrovsku pomo realizovati programe usmerene na podsticanje razvoja svog deteta, kao i podsticanje kvaliteta ivota deteta i porodice u celini primenom CBR modela, tj. korienjem mogunosti koje postoje u lokalnoj zajednici. Postoji opta saglasnost da svest o mogunostima vlastitog deteta koja se uspostavlja kod roditelja tokom praenja deije aktivnosti u programu i kao reakcija na program posle njegovog zavretka, te svest o vlastitim mogunostima spadaju u kljune pozitivne efekte ovakvih programa.

274

Istraivanja o djeci i adolescentima: tretman

Iako je trajao relativno dugo (osam meseci), program psihosocijalne pomoi u kriznim situacijama je vie problema identifikovao nego reio. Ipak, treba istai da su mnoga ponuena reenja dobra osnova za naredne akcije.

275

Lista prvih autora

Prvi autor Adamovi, Slavica E-mail rivendel@EUnet.yu Institucija Centar za socijalni rad, Temerin Adresa institucije St. dom "Novi B", Bulevar Despota Stefana 7, 21000 Novi Sad, Srbija i Crna Gora Psihijatrijska klinika Tuzla, 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina Mokunice10, 72000 Zenica, Bosna i Hercegovina H. Mujezinovia S29, 77000 Cazin, Bosna i Hercegovina Brisel, Belgija Apatin, Srbija i Crna Gora Babaji, Nurija Psihijatrjska klinika, UKC, Tuzla medica@bih.net.ba Medica, Zenica

Babovi, Nurka

Behri, Zumreta

jupiter@bih.net.ba

J.U. Gimnazija, Cazin

Bell, Pam Bursa, Duko

p.bell@worldonline.be csrapa@sombor.com

Free University of Brussels Centar za socijalni rad, Apatin

CeribaiLjubomirovi, Nataa Dane, Vera

imz@imh.org.yu

Institut za mentalno zdravlje, Palmotieva 37, Beograd 11000 Beograd, Srbija i Crna Gora

emina_music@hotmail.com Psihijatrijska klinika, Bolnika 25, Univerzitetski kliniki centar, 71000 Sarajevo, Sarajevo Bosna i Hercegovina Odsjek za psihologiju, Sarajevo Filozofski fakultet, Franje Rakog 1, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Filozofski fakultet, Franje Rakog 1, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Filozofski fakultet, Franje Rakog 1, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Leazes Road, Durham DH1 1TA, Velika Britanija Leopoldstr. 13, 80802 Mnchen, Deutschland 29. Novembra 47, 11 000 Beograd, Srbija i Crna Gora Filozofski fakultet, Franje Rakog 1, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Durakovi-Belko, elfa@bih.net.ba Elvira

api, Renko

drenko6004@aol.com

Odsjek za psihologiju, Sarajevo

apo, Nermin

Nermin_djapo@yahoo.com Odsjek za psihologiju, Sarajevo

Galloway, David Gavranidou, Maria Hanak, Nataa

D.M.Galloway@durham.ac. School of Education, uk University of Durham Gavra@psy.unimuenchen.de nhanak@ian.org.yu Institut za psihologiju, LM Univerzitet, Mnchen Meunarodna mrea pomoi, Beograd Odsjek za pedagogiju, Sarajevo

Hegi, Fuad

medica@bih.net.ba

276

Lista prvih autora

Prvi autor

E-mail

Institucija Filozofski fakultet, Beograd

Adresa institucije Filozofki fakultet, ika Ljubina 16-18, 11 000 Beograd, Srbija i Crna Gora Columbia, Missouri, SAD ekalua 66, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Hrnjica, Sulejman shrnjica@EUnet.yu

Husain, Arshad Imamovi, Mediha IspanoviRadojkovi, Veronika Jankovi, Josip KaporStanulovi, Nila

LittleM@health.missouri.edu University of Missouri, Columbia hni-sa@bih.net.ba Healthnet International

imz@imh.org.yu, veronika@Eunet.yu

Institut za mentalno zdravlje, Palmotieva 37, 11000 Beograd Beograd, Srbija i Crna Gora V. Nazora 51, 10 000 Zagreb, Hrvatska Filozofski fakultet, ul. Stevana Musia br. 24, 21000 Novi Sad, Srbija i Crna Gora Mjedenica 16, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Rasadniki put bb, 19000 Zajear, Srbija i Crna Gora Filozofski fakultet, ika Ljubina 16-18, 11000 Beograd, Srbija i Crna Gora Universittsstr. 7, 6. Stock, Wien A-1010, Austrija

josip_jankovic@hotmail.com Studijski centar socijalnog rada, Zagreb nila@eunet.yu Odsjek za psihologiju, Novi Sad

Karai, Sanela

Zavod za specijalno obrazovanje i odgoj djece Mjedenica, Sarajevo sladja73@yahoo.com ksenijak@drenik.net Zdravstveni centar, Zajear Odsjek za psihologiju, Beograd

Koevska, Slaana Kondi, Ksenija

Kuera, Andrea

andreakucera@hotmail.com Odsjek za kliniku brigitte.schuster@univie.ac. psihologiju, Institut za at psihologiju, Univerzitet u Beu SandraK@crsbh.ba SOS Kinderdorf, Sarajevo

Kuki, Sandra

Herman Gmeiner 1, Sarajevo, Bosna i Hercegovina Filozofski fakultet, Ivana Luia 3, 10000 Zagreb, Hrvatska

Kuterovac Jagodi, Gordana Kutlaa, Milena

gordana.kuterovac@ffzg.hr Odsjek za psihologiju, Zagreb pasic@iol.it

Odsjek za psihologiju, Banja Filozofski fakultet, Luka Bane Lazarevi 1, 78000 Banja Luka, Bosna i Hercegovina Struna zanatska kola, Zenica Institut za zdravstvenu zatitu djece i omladine, Novi Sad Bilinie, 72000 Zenica, Bosna i Hercegovina Lisinskog 1, 21131 Petrovaradin, Srbija i Crna Gora

Lipnievi-Radi, szskola@bih.net.ba Andreja Marinkovi, Lada ladum@neobee.net

Milosavljevi, Branko Mooren, Trudy

vturjaca@blic.net

Odsjek za psihologiju, Banja Filozofski fakultet, Bane Luka Lazarevi 1, 78000 Banja Luka, Bosna i Hercegovina Odsjek za kliniku psihologiju, Utrecht University PO Box 80140, 3508 TC Utrecht, Holandija

T.Mooren@fss.uu.nl

277

Prvi autor Niki Matovi, Danica Novkovi, Mirjana Osmanovi, Arijana Pavlovi, Slobodan Pernar, Mirjana Petrovi, Vesna

E-mail licpo@ptt.yu

Institucija Politehnika kola, Poarevac Healthnet International

Adresa institucije Jovana Serbanovia 5, 12000 Poarevac, Srbija i Crna Gora ekalua 66, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Pazari, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Sarajevska 10/II, 75300 Lukavac, Bosna i Hercegovina Rijeka, Hrvatska Stevana Musia 24, 21000 Novi Sad, Srbija i Crna Gora Safet-bega Baagia 30/I, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Institut fr Psychologie, Leopoldstr.13, D-80802 Mnchen, Deutschland

hni-sa@bih.net.ba

Osnovna kola 9. Maj, Sarajevo slavicap@bih.net.ba Psihijatrijska klinika, UKC, Tuzla Centar za psihotraumu, Psihijatrijska klinika, Rijeka Odsjek za psihologiju, Novi Sad Centar za rtve torture, Sarajevo

mirjana.pernar@ri.hinet.hr vesnapet@eunet.yu

Popovi, Sabina

ctvmost@bih.net.ba

Powell, Steve

stevepowell99@yahoo.com Mnchen - BiH psiholoki program, LudwigMaximilians Univerzitet u Mnchenu i Univerzitet u Sarajevu sanin@bih.net.ba

Radi, RABIJA

JZU dom zdravlja, Centar za Slavka Micia 15, 75000 mentalno zdravlje, Tuzla Tuzla, Bosna i Hercegovina 2. srednja kola, Cazin H. Mujezinovia 25-A, 77220 Cazin, Bosna i Hercegovina Institut fr Psychologie, Leopoldstr.13, D-80802 Mnchen, Deutschland

Roi, Fehim

jupiter@bih.net.ba

Rosner, Rita

rosner@psy.unimuenchen.de psiholog@inecco.net

Institut za psihologiju, Univerzitet u Mnchenu

Savi, Jovan

Odsjek za psihologiju, Banja Filozofski fakultet, Bane Luka Lazarevi 1, 78000 Banja Luka, Bosna i Hercegovina Odsjek za psihologiju, Banja Filozofski fakultet, Bane Luka Lazarevi 1, 78000 Banja Luka, Bosna i Hercegovina Filozofski fakultet, Tuzla Armije BiH 2, 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina

Savjak, Nadeda nsavjak@hotmail.com

ehovi, Mirha estan, Demal

sejlas10@hotmail.com dzemal.s@bih.net.ba

JZU dom zdravlja, Centar za G. Lazarevica 192 (stan mentalno zdravlje, Tuzla 24), 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina

Slodnjak, Vera

vera.slodnjak@guest.arnes. Savjetodavni centar za Gotska 18, 1000 Ljubljana, si djecu, adolescente i roditelje Slovenija - WHO kolaborativni centar p.smith@iop.kcl.ac.uk Institut za psihijatriju, Univerzitet u Londonu Camberwell, London, SE5 8AF, London, Velika Britanija

Smith, Patrick

278

Lista prvih autora

Prvi autor Srna, Jelena

E-mail jsrna@EUnet.yu

Institucija Odsjek za psihologiju, Beograd

Adresa institucije Filozofski Fakultet, ika Ljubina 18-20, 11000 Beograd, Srbija i Crna Gora Kr. Augustsgt. 12, Oslo N0164, Norveka Gunduliceva 18, 32000 Vukovar, Hrvatska Branka Anovica 5, 26000 Panevo, Srbija i Crna Gora Svetozara Markovia 36/25, 19000 Zajear, Srbija i Crna Gora Visokog Stevana 2, 11000 Beograd, Srbija i Crna Gora de Crespigny Park, London SE5 8AF, Velika Britanija

Stuvland, Rune Tauber, Charles Tiinovi, Svetlana Topalovi, Mirsada Trebjeanin, arko Yule, William Zei, Sadeta

Rune.Stuvland@krisepsykol Center for Crisis ogi.no Psychology, Oslo ctprivate@altavista.com anci@panet.bits.net Koalicija za rad na psihotraumi i miru Osnovna kola Jovan J. Zmaj, Panevo Agencija za pruanje psiholokih usluga PsihoProfil, Zajear Defektoloki fakultet, Beograd Institut za psihijatriju, Univerzitet u Londonu

vemil@ptt.yu

bud@beotel.yu

w.yule@iop.kcl.ac.uk sadetaz@zamjed.ba, zecics@hotmail.com

Defektoloki fakultet, Tuzla i Mjedenica 16, 71 000 Zavod za specijalno Sarajevo, obrazovanje i odgoj djece Bosna i Hercegovina Mjedenica, Sarajevo Odsjek za psihologiju, Novi Sad Odsjek za psihologiju, Sarajevo Filozofski fakultet, Stevana Musia 24, 21000 Novi Sad, Srbija i Crna Gora Filozofski fakultet, Franje Rakog 1, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Zotovi, Marija

zotovic@EUnet.yu

Zvizdi, Sibela

sibelaz@bih.net.ba

279

Index
adolescencija, 90, 94, 122, 123, 124, 125, 137, 166, 168, 169, 179, 181, 182, 183, 239, 242, 260, 261 119, 128, 174, 184, 120, 130, 175, 213, 121, 135, 178, 230, DAAD (Deutscher Akademischer Austauschdienst) Njemaka akademska mrea, 5, 6 demokratizacija, 13 depresija, 12, 23, 60, 102, 107, 125, 128, 131, 132, 133, 141, 143, 163, 176, 193, 199, 200, 205, 226, 258 DESNOS (poremeaj uzrokovan ekstremnim stresom), 64, 65 distanciranje, 66, 178, 219 DSM-III, 22, 129, 211, 254 DSM-IV, 32, 33, 34, 36, 54, 56, 57, 84, 130, 131, 132, 133, 134, 135 edukacija, 27, 28, 44, 67, 76, 94, 164, 182, 187, 224, 226, 246, 256, 277, 279 eksternalizirani problemi, 210 emocija, 54, 55, 57, 59, 103, 105, 106, 151, 152, 153, 154, 169, 181, 214, 264 epidemiologija, 21, 127 etnika distanca, 66, 67, 68 etniko ienje, 38, 128, 236 faktori rizika, 32, 61, 94, 206 faktorska analiza, 51, 168 GHQ (Opi zdravstveni upitnik General Health Questionnaire), 90, 92, 93 granatiranje / pucanje, itd., 28, 123, 140, 192 gubitak, 1, 10, 25, 27, 49, 50, 54, 62, 75, 76, 110, 121, 123, 129, 133,

agresivnost, 73, 107, 124, 125, 222, 266, 267 Albanijaa / albanski, 39 amputacija, 104 anksioznost, 23, 71, 102, 106, 107, 141, 143, 163, 169, 205, 258 bespomonost, 71, 72, 166, 167 bihevioralno, 94, 105, 107, 108, 141, 143, 156, 182, 184, 205, 213, 235, 253, 255, 258, 259, 269, 270 Birleson scale of depression for children, 141, 145, 147, 148, 150, 162, 175, 208, 210 blagostanje, 12 bol, 57, 58, 59, 99, 107 bombardovanje, 113, 140, 214, 222, 269 borba, 36, 106 Bosna i Hercegovina / bosanski, 5, 8, 15, 27, 30, 32, 38, 39, 48, 77, 78, 82, 91, 92, 94, 96, 98, 99, 165, 172, 174, 176, 178, 180, 182, 184, 186, 188, 207, 224, 225, 227, 236, 239, 258, 265, 276, 277, 278, 279 Achenbachova baterija empiriki bazirane procjene (ASEBA, 141, 204, 259, 260 Crveni Krst i Crveni Polumjesec, 112

280

Index

135, 152, 153, 154, 172, 174, 175, 176, 197, 226, 230, 231, 235 Harvardski upitnik traume, 23, 26, 28, 31, 32, 36 HealthNet International (HNI), 89, 90, 93, 94, 95, 239 Holandija, 63, 89, 258, 277 Hopkinsova ek lista simptoma, 23, 28 Hrvatska / hrvatski, 39, 64, 91, 109, 195, 198, 277, 278, 279 integracija, 36, 75, 78, 105, 111, 265 introverzija, 210 izbjegavanje, 55, 64, 82, 84, 85, 86, 87, 105, 106, 107, 128, 129, 141, 152, 163, 171 izbjeglica / utoite, 8, 19, 20, 22, 23, 29, 32, 33, 34, 36, 37, 41, 42, 44, 45, 48, 50, 52, 75, 76, 77, 78, 90, 121, 122, 168, 169, 171, 172, 174, 179, 180, 182, 190, 191, 192, 193, 194, 239, 241 Jugoslavija, 44 kognicija, 114, 123, 124, 215, 237, 238, 253, 254, 265 kompleksna rehabilitacija, 111 krizna intervencija, 90 kvalitet ivota, 20, 96 linost, 182, 201, 210 lokus kontrole, 157, 160, 167, 208, 209, 210, 215, 235 Ludwig-Maximilians-Universitt Mnchen, 3, 5, 6, 47 masovne grobnice, 23 mediji, 91 motiv postignua, 166, 167, 169

mrnja, 66 muenje, 23, 27, 28, 30 Munich-BiH Psychology Program, 179 NATO, 5, 70, 71, 112, 122, 123, 124, 213, 214, 217, 221 nesrea, 49, 128, 231 nestale osobe, 141 nezaposlenost, 32, 45, 84, 87, 230 NGOs, 32, 36 Njemaka, 6, 44, 48, 52, 82, 241 odvajanje, 178 otpornost, 210 pobuenost, 82, 84, 141, 142 podsjetnik, 230, 231 pomaga, 9, 98, 112, 113, 114, 115 porodica, 7, 8, 10, 13, 19, 23, 27, 28, 29, 38, 39, 40, 50, 62, 76, 91, 96, 97, 120, 121, 129, 132, 133, 135, 141, 152, 158, 159, 163, 168, 171, 174, 186, 189, 191, 195, 196, 197, 204, 206, 218, 229, 231, 236, 241, 243, 246, 258, 272, 273, 274 post-konflikt, 109, 110, 111 posttraumatski rast, 48, 50, 51 posttraumatski stresni poremeaj / PTSD, 7, 12, 13, 14, 22, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 44, 45, 46, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 83, 84, 92, 100, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 138, 139, 146, 148, 149, 163, 165, 193, 207, 208, 209, 210, 211, 213, 214, 231, 232, 253, 254, 255, 259, 266, 267 povratnik, 44, 96, 98, 241 proces povratka, 22, 37, 98, 111

proivljavanje, 12, 82, 85, 128, 130, 131, 132, 133 psihosocijalni, 9, 10, 11, 14, 123, 124, 125, 186, 189, 224, 227, 267, 268 psihosomatski, 198, 243 psihoticizam, 102 ranjavanje, 28, 57, 58, 59, 121, 158, 159, 168, 178, 192, 207, 219, 229, 265 raseljavanje, 24, 38, 44, 52, 109, 231, 236 razvoj, 7, 19, 27, 30, 69, 70, 71, 72, 96, 98, 118, 120, 123, 124, 137, 146, 162, 174, 178, 186, 187, 188, 189, 201, 206, 210, 218, 220, 232, 235, 256, 262, 273 rehabilitacija, 111 relaksacija, 91, 114 religija, 152, 154 Republika Srpska, 33, 193 rjeavanje sukoba, 111 SAD, 3, 32, 277 samopotovanje, 258, 260, 273 samoubistvo, 60, 61, 62, 110 Sarajevo, 1, 2, 6, 9, 15, 28, 37, 45, 53, 96, 99, 100, 102, 128, 137, 138, 150, 179, 182, 183, 188, 256, 276, 277, 278, 279 SCL-90-R / ek lista simptoma (SCL90-R), 102 silovanje, 23, 27 Skala za procjenu depresije kod djece (CDI), 192 kola, 11, 67, 94, 95, 119, 128, 138, 140, 153, 156, 157, 162, 178, 179, 183, 186, 104, 142, 163, 187, 112, 145, 166, 188, 114, 151, 170, 189,

190, 191, 192, 198, 202, 213, 215, 221, 224, 225, 226, 227, 228, 233, 235, 236, 237, 242, 243, 248, 250, 251, 263, 269, 277, 278, 279 Slovenija, 190, 191, 278 socijalna podrka, 32, 154, 235 somatizacija, 102, 141, 205 spol, 44, 46, 78, 83, 121, 123, 130, 134, 159, 176, 178, 181, 182, 184, 200, 241, 243 Srbija / srpski, 66, 69, 70, 91, 112, 201, 204, 211, 213, 214, 217, 221, 258, 262, 265, 269, 276, 277, 278, 279 Srebrenica, 23 stres, 9, 48, 60, 82, 92, 93, 112, 113, 114, 115, 116, 120, 141, 162, 166, 172, 186, 190, 204, 207, 209, 210, 217, 247, 258 stresor, 23, 32, 44, 46, 90, 113, 114, 168, 172, 213, 230, 231, 233, 243, 256, 258 suoavanje, 104, 105, 124, 151, 181, 245 svjedoenje, 25, 28, 29, 33, 36, 140, 234 tuga, 114 ubijanje, 39, 76, 141, 174, 176 Ujedinjene Nacije / UN, 15, 99 UNICEF (United Nations Childrens Fund), 37, 142 Upitnik ratne traume kod CWTQ, 202, 204, 262 djece,

utoite / izbjeglica, 39, 41, 142, 143, 231, 245, 246 Velika Britanija, 276, 278, 279 vezanost, 171

vojnici, 54, 55, 57, 58, 59 zajednica, 20, 49, 50, 90, 96, 109, 111, 119, 163

ene, 23, 27, 28, 29, 49, 61, 76, 78, 90, 115, 118, 141, 205, 236