GSMN ALTYAPISI VE GELM

Haziran 2000

Hazrlayan: Cenk HARPUTLUOLU 496031

NDEKLER
Haziran 2000....................................................................................................1

ERK........................................................................................................7 1 - GSM'E GR........................................................................................8

1.1 - GSM'N TARHES....................................................................................8 1.2 - TRKYE'DE GSM......................................................................................9 1.3 - GSM SiSTEM STANDARDLARI...............................................................11 1.4 - ERM METODU.....................................................................................11 1.5 - GEN BANDA KARI DAR BAND..........................................................11 1.6 - MODLASYON........................................................................................12 1.7 - GSM'N AVANTAJLARI.............................................................................12

2 - ABONE HZMETLER.........................................................................12
2.1 - TELE HZMETLER....................................................................................13
2.1.1 - NORMAL TELEFON......................................................................................13 2.1.2 - ACL ARAMALAR...........................................................................................13 2.1.3 - KISA MESAJ HZMETLER............................................................................13 2.1.4 - HCRE YAYINI..............................................................................................14

2.2 - TASIYICI HZMETLER..............................................................................14 2.3 - BTNLEYC HZMETLER.....................................................................15

2.3.1 - YNLENDRME.............................................................................................15 2.3.2- MOBLDEN YAPILAN ARAMALARI KAPAMA.................................................15 2.3.3 - MOBLE GELEN ARAMALARI KAPAMA.......................................................15 2.3.4 - FATURA BLGS............................................................................................16 2.3.5 - ARAMAYI ASKIYA ALMA (CALL HOLD).........................................................16 2.3.6 - KONFERANS.................................................................................................16 2.3.7 -TEK NUMARA LE FARKLI EBEKELER KULLANMA..................................16 2.3.8 - FT NUMARA ZELL..............................................................................17

2.4 - GSM HZMETLERN GELM EVRELER..............................................17

2.4.1 - GSM 1.EVRE HZMETLER............................................................................17 2.4.2 - GSM 2.EVRE HZMETLER............................................................................18

3 - SSTEME GENEL BR BAKI............................................................18

3.1 - HCRESEL A.........................................................................................19
3.1.1 - HCRESEL YAPI...........................................................................................19 3.1.2 - A PLANLAMASI...........................................................................................20 3.1.2.1 - HCRELER AYIRMA VE MKRO HCRE UYGULAMASI........................21 3.1.2.2 SEML HCRELER................................................................................21 3.1.2.3 - EMSYE HCRELER................................................................................22

3.2 - GSM EBEKE..........................................................................................23

3.2.1 - HCRELER...................................................................................................25 3.2.2 - MOBL STASYON TERMNAL CHAZI (MS - MOBILE STATION)................25 3.2.3 - ABONE KMLK MODL (SIM-SUBSCRIBER IDENTITY MODULE) .........25 3.2.4 - BAZ ALICI - VERC STASYONU (BTS)........................................................26 3.2.5 - BAZ STASYON DENETLEYCS (BSC).......................................................26 3.2.6 - MOBL SERVSLER ANAHTARLAMA MERKEZ (MSC)................................27 3.2.7 - GET MOBL SERVSLER ANAHTARLAMA MERKEZ (GMSC).................27 3.2.8 - LETME VE BAKIM MERKEZ (OMC - OPERATON AND MANTENANCE CENTER)..................................................................................................................28 3.2.9 DAHL YER KAYDEDCS (HLR - HOME LOCATON REGSTER)............29

3.2.10 - ZYARET YER KAYDEDCS (VLR - VSTOR LOCATON REGSTER). 30 3.2.11 - CHAZ KMLK KAYDEDCS (EIR - EQUPMENT DENTTY REGSTER) 31 3.2.12 - DORULAMA MERKEZ (AUC - AUTHENTCATON CENTER).................32

3.3 - CORAF A YAPISI...............................................................................32

3.3.1 A BLGES VE GMSC...............................................................................32 3.3.2 - MSC/VLR SERVS BOLGES........................................................................33 3.3.3 - YERLEM BLGES (LA - LOCATON AREA).............................................34 3.3.4 - HCRE..........................................................................................................35

3.4 - CME 20 SSTEMNN MMARS..............................................................36

3.4.1 - FONKSYONELL ......................................................................................36 3.4.2- KAPASTE.......................................................................................................37 3.4.3 - LETM VE DESTEK SSTEM (OSS - OPERATON AND SUPPORT SYSTEM)..................................................................................................................38

3.5 KAYDETME..............................................................................................39 3.6 - ARAMA KURULUMU................................................................................40 3.7- HANDOVER/HANDOFF (AKTARMA)........................................................42 3.8 - GVENLK PARAMETRELER.................................................................45
3.8.1 - DORULAMA (AUTHENTICATION)..............................................................46 3.8.2 - FRELEME...................................................................................................47

4.a - SAYISAL RADYO TRANSMSYONU - PROBLEMLER VE ZMLER..............................................................................................49

4.a.1 - ZAMAN BLMEL OKLU ERM (TDMA - TME DVSON MULTPLE ACCESS)..........................................................................................................50 4.a.2 - TRANSMSYON PROBLEMLER..........................................................51
4.a.2.1 - YOL KAYBI..................................................................................................51 4.a.2.2 - ZAYIFLAMA................................................................................................51 4.a.2.2.1 - LOG-NORMAL ZAYIFLAMA.....................................................................51 4.a.2.2.2 - RAYLEIGH ZAYIFLAMASI.......................................................................52 4.a.2.2.3 - TOPLAM ZAYIFLAYAN ARET...............................................................54 4.a.2.3 - ZAMAN AYRILMASI....................................................................................55 4.a.2.4 - ZAMAN AYARLAMASI................................................................................56

4.a.3 - TRANSMSYON PROBLEMLERNE ZMLER................................57

4.a.3.1 - ANALOG ARETLER VE SAYISAL TRANSMiSYON iLKELERi................58 4.a.3.2 - KONUMA KODLAMA................................................................................62 4.a.3.3 - KANAL KODLAMA......................................................................................64 4.a.3.4 - ARAYA YERLETRME (INTERLEAVING).................................................67 4.3.5 - KNC SEVYE ARAYA YERLETRME........................................................68 4.a.3.6 - MODLASYON...........................................................................................70 4.a.3.7 ANTEN (VEYA UZAY) FARKLILII.............................................................70 4.a.3.8 - FREKANS ATLAMASI (FREOUENCY HOPPING)......................................71 4.a.3.9 - DENGELEYC (EQUALIZER)....................................................................72

4.a.4 - SAYISAL TRANSMSYON PROBLEMNN ZET ZM................73

4.b - SAYISAL RADYO (HAVA) ARAYZ.............................................75

4.b.1 - KANAL KAVRAMI..................................................................................75
4.b.1.1 - KONTROL KANALLARI..............................................................................77 4.b.1.1.1 - YAYIN KANALLARI, BCH.........................................................................77 4.b.1.1.3 - TAHSS EDLM KONTROL KANALLARI..............................................78 4.b.1.2 - TRAFK KANALLARI, TCH..........................................................................79

5.a - NO.7 HABERLEME SSTEM........................................................80

5.a.1 - SS7YE GR .......................................................................................80
5.a.1.1 - LKL ARETLEME.............................................................................81

5.a.1.2 - LKL OLMAYAN ARETLEME...........................................................82 5.a.1.3 - ARETLEME BALANTILARI ...............................................................83 5.a.1.4 - ARETLEME NOKTALARI .....................................................................83 5.a.1.5 SS7 ARETLEME BALANTI TPLER.................................................85

5.a.2 - SS7 PROTOKOLNN EKL .............................................................86

5.a.2.1 - MESAJ TRANSFER KISMI (MTP - MESSAGE TRANSFER PART)...........87 5.a.2.2 - ISDN KULLANICI KISMI (ISUP ISDN USER PART)..................................87 5.a.2.3 - TELEFON KULLANICI KISMI (TUP - TELEPHONE USER PART).............87 5.a.2.4 - ARETLEME BALANTI KONTROL KISMI (SCCP - SIGNALLING CONNECTION CONTROL PART)............................................................................87 5.a.2.5 - LEM YETENE UYGULAMALARI KISMI (TCAP - TRANSACTON CAPABLTES APPLCATONS PART)....................................................................88 5.a.2.6 - LETME, BAKIM VE YNETM KISMI (OMAP - OPERATIONS, MAINTENANCE AND ADMINISTRATION PART & ASE)..........................................88

5.a.3 - MESAJ TRANSFER KISMI (MTP).........................................................89

5.a.3.1 - MTP SEVYE 1 (MTP LEVEL 1)..................................................................89 5.a.3.2 - MTP SEVYE 2 (MTP LEVEL 2)..................................................................89 5.a.3.3 - MTP SEVYE 3............................................................................................94 5.a.3.4 - ARETLEME BALANTI SEM (SLS - SIGNALING LINK SELECTION) ..................................................................................................................................95

5.a.4 - ARETLEME BALANTI KONTROL KISMI (SCCP - SIGNALLING CONNECTION CONTROL PART) ...................................................................96
5.4.1 - EVRENSEL BALIK EVRS (GTT - GLOBAL TITLE TRANSLATION)......97 5.a.4.2 - SCCP MESAJ FORMATI............................................................................97

5.a.5 - LEM YETENE UYGULAMALARI KISMI (TCAP - TRANSACTION CAPABILITIES APPLICATIONS PART) ...........................................................98
5.a.5.1 - LEM BLM (TRANSACTION PORTION)...........................................98 5.a.5.2 - PARA BLM (COMPONENT PORTION)............................................99

5.b - GSMDE NO.7 HABERLEMES...................................................101

5.b.1 - MOBL UYGULAMA KISMI (MAP - MOBILE APPLICATION PART). . .102
5.b.1.1 - YER GNCELLETRME (LOCATION UPDATING)................................105

5.b.2 - MSC BSS ARASI ARETLEME (BSSAP).....................................106

5.b.2.1 - BSSAP ARETLEMES.........................................................................106 5.b.2.2 - MSC LE BSS ARASINDA A - ARAYZ...............................................108 5.b.2.3 - DTAP VE MS BALANGI MESAJLARI..................................................109

5.b.3 - BSC LE BTS ARASI ARETLEME (LAPD).....................................111

5.b.3.1 - BSC LE BTS ARASI ARETLEME.......................................................111 5.b.3.2 - LAPD PROTOKOL..................................................................................112

5.b.4 - EREVE YAPISI................................................................................112

5.b.4.1 - ADRES ALANI...........................................................................................113 5.b.4.2 KONTROL ALANI........................................................................................114

5.b.5 - BTS LE MS ARASI ARETLEME (LAPDm)....................................117

5.b.5.1 - GENEL OLARAK LAPDm..........................................................................117 5.b.5.2 - LAPDm FONKSYONLARI .......................................................................118 5.b.5.3 - LAPDm OPERASYON MODLARI.............................................................118

5.b.6 - BLMLEME (SEGMENTATION).......................................................119 5.b.7 - 2. KATMAN LAPDm FONKSYONLARI...............................................119

5.b.7.1 - LAPDDEN FARKLARI..............................................................................122 5.b.7.2 - LAPDmDEK BR TRAFN GZLEM...................................................122

5.b.8 - GSMDE ARAMA LEM RNE......................................................123

5.b.8.1 - AIRMA (PAGING).................................................................................126

5.b.8.2 - SDCCHIN ACELE TAHSS (IMMEDIATE ASSIGNMENT).......................127 5.b.8.3 - DORULAMA VE FRELEME (AUTHENTICATION AND CIPHERING).127 5.b.8.4 - TRAFK KANALININ (TCH) TAHSS........................................................128 5.b.8.5 - AKTARMA (HANDOVER)..........................................................................130 5.b.8.6 - AKTARMA (INTERNAL HANDOVER)...................................................130 5.b.8.7 - SLME (CLEAR)........................................................................................131 5.b.8.8 - BSC ARASI AKTARMA.............................................................................132 5.b.8.9 - MSC ARASI AKTARMA.............................................................................134

6 KMLK NUMARALARI....................................................................136
6.1 - MOBL STASYON ISDN NUMARALARI (MSISDN - MOBILE STATION ISDN NUMBER)..............................................................................................136 6.2 - ULUSLARARASI MOBL ABONE KML (IMSI - INTERNATIONAL MOBILE SUBSCRIBER IDENTITY)................................................................136 6.3 - MOBL STASYON DOLAIM NUMARASI (MSRN - MOBILE STATION ROAMING NUMBER).....................................................................................137 6.4 - GEC MOBL ABONE NUMARASI (TMSI TEMPORARY MOBILE SUBSCRIBER IDENTITY)..............................................................................138 6.5 - ULUSLARARASI MOBL STASYON CHAZ KML (IMEI INTERNATIONAL MOBILE STATION EQUIPMENT IDENTITY)....................138 6.6 YERLEM BLGES KML (LAI -LOCATION AREA IDENTITY).....138 6.7 - HCRE KRESEL KML (CGI - CELL GLOBAL IDENTITY).............139 6.8 - TEMEL STASYON KMLK KODU (BSIC - BASE STATION IDENTITY CODE).............................................................................................................139

7 - GSM'DE TRAFK DURUMLARI........................................................140

7.1 - MS AIK BEKLEMEDE - TRAFK DURUMLARI....................................140
7.1.1 - DOLAIM.....................................................................................................141 7.1.2 - NORMAL EKLDE YER BLDRM............................................................141 7.1.3 - IMSI 'NIN AYRILMASI..................................................................................142 7.1.4 - IMSI 'NIN KABUL EKLNDE YER BLDRM..........................................143 7.1.5 - PERYODK KAYDETME EKLNDE YER BLDRM.................................143 7.1.6 - MUTLAK AYRILMA......................................................................................143

7.2 - MS MEGUL KEN TRAFK DURUMLARI.............................................144

7.2.1 - MS'DEN ARAMA..........................................................................................145 7.2.2 - MS' ARAMA................................................................................................146 7.2.3 - AKTARMA....................................................................................................148 7.2.3.1 - AYNI BSC'DE AKTARMA..........................................................................149 7.2.3.2 - AYNI MSC/VLR SERVS ALANINDA, FARKLI BSC'LERDE AKTARMA....150 7.2.3.3 - FARKLI MSC/VLR SERVS ALANINDA AKTARMA...................................152

7.3 - NOKTADAN NOKTAYA KISA MESAJ SERVS......................................153

7.3.1 MOBL SONLANDIRMALI SMS..................................................................153 7.3.2 - MOBL IKILI SMS....................................................................................155

8.a - GSMN GELM..........................................................................155

8.a.1 - GSM FAZ 1 HZMETLER....................................................................155 8.a.2 - GSM FAZ 2 HZMETLER....................................................................156 8.a.3 - GSM FAZ 2 + HZMETLER.................................................................157
8.a.3.1 - 96 SERBESTS (RELEASE 96)..............................................................157 8.a.3.2 - HZMET YARATMA ARALARI.................................................................159 8.a.3.3 - 97 SERBESTS (RELEASE 97)..............................................................161 8.a.3.4 - 98 SERBESTS (RELEASE 98)..............................................................162 8.a.3.5 - 99 SERBESTS (RELEASE 99)..............................................................163

8.a.4 - ALTERNATF FREKANS BANDLARI...................................................164 8.a.5 - DER STANDARDLARLA OLAN LK............................................164 8.a.6 - GSMN DNYA APINDA UYGULAMALARI.....................................165 8.a.7 - MOBL SSTEMDE NC JENERASYON....................................167
8.a.7.1 - NC JENERASYONUN AMALARI.................................................168 8.a.7.2 - DNYA APINDA GEREKLETRM WB-CDMA (WIDEBAND CODE DIVISION MULTIPLE ACCESS) N NEM............................................................171 8.a.7.3 - GSMN UMTSE DORU EVRM............................................................172 8.a.7.4 - UMTS HZMETLER..................................................................................173 8.a.7.6 - UMTS EBEKE MMARS.......................................................................180 8.a.7.7 - UMTS ZAMAN SKALASI...........................................................................180

8.b - GSMN GELECE.......................................................................181

8.b.1 - MOBL & HCRESEL LETMN GELECE...................................182
8.b.1.2 - TCAR GELECE...................................................................................183 8.b.1.3 - TEKNK GELECE: UMTS VE IMT-2000................................................184 8.b.1.4 - MOBL VER VE MOBL INTERNET.........................................................187

8.b.2 - TRKYEDE GSMN GELM.........................................................187

EK SZLK...........................................................................................190 EKL NDEKS......................................................................................198 REFERANSLAR.....................................................................................203

ERK
1.Blmde, ksaca GSMin tarihesinden, grnm ve

standartlar ile avantajlarndan bahsedilmektedir. 2.Blmde, GSMin kullancya salad tele, tayc ve btnleyici hizmetler i kapsamlaryla birlikte yer almaktadr. 3.Blmde, hcresel a yapsnn oluumundan, GSMin ebeke yaps ve yapnn iindeki elemanlarn ayrntl incelemesi ile yerine getirilen baz fonksiyonlar konu alnmtr. 4.Blmde, saysal radyo arayznde transmisyon, transmisyon problemleri ve zmleri ile saysal radyo arayznde bulunan kanallar incelenmitir 5.Blmde, No.7 ortak kanal haberlemesinin yaps, alma dzeni ve ierisindeki elemanlar ile GSMde No.7 haberlemesinin nemi, GSM yapsndaki blmler arasnda kullanm verilmitir. 6.Blmde, kullanm gsterilmitir. 7.Blmde, GSMde, MSin ak, kapal ya da megul iken oluabilecek olan trafik durumlar yer almaktadr. 8.Blmde, GSMin geliimi, geliim srasndaki aamalar ve ulalcak nokta ile gelecekteki yeni hizmetler ve Trkiyedeki GSM geliiminden bahsedilmektedir. GSM sisteminde bulunan kimlik numaralar,

1 - GSM'E GR
GSM ('Global System For Mobile Communications'_ Kresel Mobil letiim Sistemi), son on be ylda hzla gelimi olan ve ok talep gren bir iletiim teknolojisidir. Kreselleme srecine giren dnyamzda bu sreci en ok hzlandran etken iletiim teknolojileri olmutur ve bunda GSM' in pay byktr.

1.1 - GSM'N TARHES

GSM'in tarihi 1982'de Nordic PTT'sinin Avrupa Posta ve Telgraf Konferans na ( CEPT - Conferance of European Posts and Telgraphs ) 900 Mhz'de Avrupa'y kapsayan genel bir telekomnikasyon servisi kurulmas teklifi ile balamtr. Daha sonra Mobil Uzmanlk Grubu ( Group Special Mobile ) ad altnda br alma grubu oluturulmutur. Konferans srasnda oluturulan bu alma grubunun amac, Avrupa apnda, 900 Mhz aralnda ileyecek olan, kamuya ak bir hcresel iletiim sistemi oluturmak olmutur. Hcresel telekomnikasyon, telekomnikasyon uygulamalarnn en hzl gelieni ve en ok talep grenidir. Tm dnyada yeni telefon aboneliklerindeki en byk yzde pay hcresel telekomnikasyon uygulamalarndadr ve srekli artmaktadr. Bir ok hususta hcresel zmler, ticari kablo alar ve kablosuz telefonlarla boy lebilmektedir. nmzdeki uzun vade perspektifte hcresel sistemler, saysal teknolojiyi kullanarak, telekomnikasyonun evrensel bir metodu olacaktr. Saysal radyo transmisyonu kullanm ve GSM ebekelerdeki ileri algoritmik iletiim, analog hcresel sistemlerden daha mkemmel bir frekans kullanm salar. Dolaysyla srekli artan abonelere daha iyi

hizmet sunulmu olur. GSM genel bir standard salamakla birlikte, hcresel aboneler, telefonlarn ( en genel olarak terminal veri iletiim cihazlarn ) btn GSM servis alan zerinde kullanabileceklerdir. Bu haberleme dolam, GSM sistemleri ieren lkelerde ve bu lkeler arasnda otomatik olarak gerekleir. Uluslararas dolama ek olarak, yksek hzda veri haberIemesi, kopyalama ve ksa mesaj hizmetleri gibi yeni kullanc servisleri salar. GSM'in teknik standardlar ISDN vb. dier standartlarla uyum iinde alabilecek ekilde hazrlanmtr. 1982-1985 yllarnda saysal veya analog sistem kurulmas konusunda tartmalar vard. Grmeler sonrasnda 1985'de saysal sistemde karar klnmtr. Bundan sonraki basamak ise dar band zm veya geni band zm seme meselesi olmutur. 1986'da Paris'te farkl irketlerin farkl zmlerle boy lebilecekleri bir ortam olumutur. 1987'nin Mays aynda dar band TDMA ( Time Division Multiple Access ) zmnde ortak karara varlmtr. Ayn zamanda 13 lke sistemin belli kaidelerine ve zelliklerine uyacaklar bir protokol imzalamlardr. ( MoU Memorandum of Understanding ). Dolays ile byk bir potansiyel piyasa ortaya kmtr. Bu lkeler anlatklar ekilde bir GSM sistemi faaliyete geirmek iin 1 Temmuz 1991 tarihini belirlemilerdir.

1.2 - TRKYE'DE GSM

Tm dnyada ticari hizmetler 1991 'in ortalarnda balamtr. Bu srada GSM 1800 standardlarda ortaya kmtr. 1992 ylnda ilk uluslararas dolam anlamas Finland Telecom ile Vodafone UK arasnda imzalanmtr. 1993te Avrupa dndan ilk Avustralya, MoUa katlmtr. Yine ayn yl DCs 1800 sistemi ilk defa U.K.da kurulmutur.

1994te MoU, 60 lkede 100den fazla GSM iletiim ana ulam; GSM abonelerinin says 3.000.000u bulmutur. 1995 ylnda U.S.A.de GSM 1900 sistemi hayata geirilmi ve GSMin abone says gnde 10.000 artla bymeye devam etmektedir. Nisan 95 itibariyle MoU, 69 lkede 188 yeye sahiptir. Ve 1998de 100 lkede 253 ye ile tahmin edilen tm grleri alt st etmi, dnya genelinde 70 milyon aboneye ulamtr. Bu GSM sistemlerinden ikisi lkemizde bulunmaktadr ve bunlar TURKCELL ve TELSIMdir. Bu iki an verdii hizmetler hemen hemen ayndr. Son zamanda yaplan anlama ile bu iki ebeke aralarnda SMS gnderimini abonelerine hizmet olarak sunmaya balamtr. Ama abonelerin ihtiyalarn karlamaktr. 2000 yl ortalarnda yaplacak ihale ile Trkiyedeki bu byk pazara 3 yeni ebeke daha katlacaktr. Bunlardan birinin Trk Telekoma verilmesine, br ikisinin ise ak artrma yolu ile sata sunulmasna karar verilmitir. Bu rekabet ortamnn en byk getirisi, lkemizdeki abonelere daha kaliteli ve ucuz haberlemenin salanabilecek olmasdr. u an ki durum itibariyle gerek TURKCELL, gerekse TELSIMin anlamal olduu operatrler asndan incelersek TURKCELLin anlamal olduu operatr saysnn TELSIMden daha fazla olduu grlmektedir.

A Ad A Tipi A kodu

TURKCELL
GSM 900 286-01

TELSIM
GSM 900 286-02

ekil 1.1 - TURKCELL ve TELSIMin a ad, tipi ve kodu

1.3 - GSM SiSTEM STANDARDLARI

10

GSM ebekeler iin sistemin standardlar; Frekans Band Duplex Mesafe Tayc Ayrtrmas Modlasyon Transmisyon Oran Eriim Metodu Konuma Kodlaycs eitlilik Yukar link : 890 Mhz - 915 Mhz Aa link : 935 Mhz - 960 Mhz 45 Mhz 200 Khz GMSK 270 kbit/sn TDMA RPE LPC 13 kbit/sn Kanal kodlama Araya yerletirme Adaptif dengeleme Frekans atlamas

1.4 - ERM METODU

Saysal GSM sistemi, her taycnn sekiz zaman aralna blnd Zaman Blmeli oklu Eriim Metodu ( TDMA ) kullanr. Hareketli istasyon ayn zaman aralnda gnderir ve alr. Bu demektir ki, ayn zamandaki sekiz konuma ayn radyo kanalnda yer alabilir.

1.5 - GEN BANDA KARI DAR BAND

GSM artnamesi dar band TDMA'ye karar vermitir. Geni band alternatifi neden reddedilmitir? zet olarak, geni bandn dezavantajlar, dar band ile karlatrlarak u ekilde verilebilir; - Esnek olmayan frekans planlamas: Operatrn basit olarak planlayabilecei ekilde her hcre ok sayda tayc ile donatlacak ve her yer ayn radyo kanal ayarn kullanabilecektir. Bu ise her bir yer iin balangi maliyetini drr fakat ebekelerin genilemesine belli bir limit koyar. - Vericilerdeki yksek tepe gc

11

- Daha kompleks, hzl iaret ileme: Bu komplekslik dk derecede transmisyon gvenilirliine ve yksek g tketimine sebep olur. - Krsal kesimlerde kapasiteyi kaldramayan baz istasyonlar: Band genilii yznden, kanal talebi ok fazla olmayan blgelerde her trafik kanal iin yksek maliyet oluur, nk her taycya bir ok kanal dmektedir.

1.6 - MODLASYON
Kullanlan Keying ) 'dir. modlasyon GMSK ( Gaussian Minimum Shift

1.7 - GSM'N AVANTAJLARI

GSM ile oluturulmak istenen zellikler u maddeler ile verilebilir; ok daha iyi konuma kalitesi (eit veya mevcut olan analog hcresel teknolojiden daha iyi ) Dk terminal, iletim ve hizmet cretleri Yksek seviyede gvenlik Uluslararas dolam (bir abone dizin numaras altnda) Dk gte alan portatif veya mobil terminal destei Yeni hizmetlere ve ebekelere uyumluluk

2 - ABONE HZMETLER
Bir mobil telefon sisteminin ilk amac, mobil abonelere ve mobil abonelerden olan haberlemeyi temin etmektir. Bu haberlemeyi temin

12

ederken sunulan hizmetleri balk altnda inceleyebiliriz: -Tele hizmetler -Tayc hizmetler -Btnleyici hizmetler

2.1 - TELE HZMETLER

Tele hizmetlerden bazlar unlardr; 2.1.1 - NORMAL TELEFON

Sabit veya hareketli aboneye veya aboneden baka bir kiiye iki ynl ses haberlemesi oluumunu salar. Bu, aboneye salanan en nemli hizmettir. 2.1.2 - ACL ARAMALAR

Abonenin daha nceden belirlenmi bir tua veya numaraya ulamas ile acil arama yapabilmesidir. Bu ar abonenin en yaknndaki acil durum merkezine iletilir. Geerli abone dnda bile mobilden arama yapmak mmkndr. Acil numara GSM 900 & 1800 iin 112, GSM 1900 iin 911 dir 2.1.3 - KISA MESAJ HZMETLER

GSM ebekenin salad en byk kolaylklardan biri de ksa mesaj hizmetleridir. Maksimum 160 alfanmerik karakteri mobil istasyona gndermek veya mobil istasyondan almak mmkndr. Mobil cihaz kapal ise veya kapsama alan dnda ise gnderilen mesaj servis merkezinde

13

hafzada tutulur. Cihaz aldnda veya kapsama alanna tekrar girildiinde mesaj aktarlr. 2.1.4 - HCRE YAYINI Ksa mesaj hizmetinin bir baka versiyonudur. Maksimum 93 karaktere kadar olan mesajiar belirli bir blge iindeki btn mobil cihazlara gnderilebilir. Tipik uygulamalar, trafik tkanklnda veya kaza olaylarnda grlr.

2.2 - TASIYICI HZMETLER

Tayc hizmetlerde 9,6 kbit/sn'ye kadar senkron ve asenkron veri transmisyonu gerekletirmek mmkndr. Tayc hizmetler ile u ebekelere ulalabilir; PSTN (Public Switch Telephone Network - Yerel Anahtarlamal Telefon A) ISDN (Integrated Services Digital Network - Tmleik Hizmetler Saysal A) PSPDN (Packet Switched Public Data Network - Paket Anahtarlamal Yerel Veri A) PAD (Packet Assembly / Disasembly Service - Paket Oluturma / zme Hizmeti) CSPDN (Circuit Switched Public Data Networks - Devre Anahtarlamal Yerel Veri Alar, buna ISDN ve PSTN vastasyla ulalabilir)

2.3 - BTNLEYC HZMETLER

14

Bunlar tm tele hizmetleri ve tayc hizmetleri tamamlayan ve deitiren hizmetlerdir. Btnleyici hizmetlerden bazlar unlardir; 2.3.1 - YNLENDRME

Bu hizmet aboneye gelebilecek aramalari bir baka numaraya gnderme imkan salar. Bu durum aadaki koullarda sz konusudur; Mobil istasyona ulalamyorsa Mobil istasyon megul ise Mobil istasyon cevap vermiyorsa

2.3.2- MOBLDEN YAPILAN ARAMALARI KAPAMA

Abone mobil istasyondan bu hizmeti aktif veya pasif hale getirebilir. Bu durum ekilde dnlebilir; Btn aramalar kapama Btn uluslararas aramalar kapama Sadece PLMN (Public Land Mobile Network) dndaki btn uluslararas aramalar kapama 2.3.3 - MOBLE GELEN ARAMALARI KAPAMA

Bu fonksiyon aboneye gelen aramalar tkama imkan salar. Bu neden arzu edilebilir? Baz durumlarda, aranan mobil abone, cihazn sadece baz blgelerden gelen veya baz numaralardan gelen aramalara ak olmasn isteyebilir. Mesela uluslararas gezilerde vb. Bu iki durumda gerekleebilir; Tm gelen aramalara kapama Bulunulan PLMN dnda gezerken gelen aramalara kapama

15

2.3.4 - FATURA BLGS

Mobil aboneye arama ile ilgili tahmin verir, iki ekiIde olur; Aboneyi fatura hakknda tahmini olarak bilgilendirir Deiik talimat amalar iin de kullanlr

2.3.5 - ARAMAYI ASKIYA ALMA (CALL HOLD)

Btnleyici hizmet, aboneye, devam ede gelen aramay, yeni gelen bir aramay ya da bekleyen bir aramay kabul etmek iin, askya alma ve mteakiben br aramayla ilgili ilem bitikten sonra tekrar orijinal aramay devreye sokabilme imkann salar. Bu servis sadece normal tele servis telefona uygulanabilir. Ayrca bu zelliin mevcut mobil telefon tarafndan da desteklenmesi gerekir.

2.3.6 - KONFERANS

Bu servis aboneye, bir anda oklu grme yapabilme imkan salar,bu grme alt aboneye kadar olabilmektedir. Bu imkan sadece tele servis telefonlarna uygulanabilir. 2.3.7 -TEK NUMARA LE FARKLI EBEKELER KULLANMA

Bu tip zellikler deiik firmalarn giriimleri ile daha da gelitiriImitir. Mesela Ericsson'un yenilik getirici zellikleri mevcuttur. Bunlar temel GSM standartlarnda hizmet sunarlar. Bu zellik, birden fazla ebekede abonelii olanlara byk bir

16

fayda salar. rnein GSM ebeke iinde ulalamayan abonelere dier ebekeIere ynlendirme yaplarak ulalabilir.

2.3.8 - FT NUMARA ZELL Bu zellik, ayn mobil cihaza ve ayn aboneye balanm iki ayr dizin numarasna sahip olma zelliidir. Bu numaralara tabii ki abone sahip olur, ancak gerekte sadece bir abone numaras vardr. Mesela bu dizinlerden biri i grmeleri iin, dieri de zel grmeler iin dikkate alnabilir ve ayr ayr faturalanabilir. Ayrca Ericsson'un Akll ebeke (IN - Intelligent Network) hizmetleri mevcuttur. Kredi kart ile aramay buna rnek verebiliriz.

2.4 - GSM HZMETLERN GELM EVRELER

GSM hizmetlerin geliimi iki evrede olmutur;

2.4.1 - GSM 1.EVRE HZMETLER

1.Evre teknik zellikler 1992'den beri geerlidir ve ekil 2.1 'de verilmiir. Dikkat edilmelidir ki, tayc hizmetler maksimum 9,600 bit/sn'lik bir oranda teknik sebeplerden dolay snrlandrlr.

HZMET SINIFI
Tele Hizmetler

HZMET
Telefon Konumas Acil Aramalar Ksa Mesaj Servisi Telefaks Asenkron Veri Senkron Veri AsenkronPAD Eriim

YORUM
13 kbit/sn (tam-hzl) 13 kbit/sn (tam-hzl) Alfanmerik bilgi 300 - 9.600 bit/sn 300 - 9.600 bit/sn 300 - 9.600 bit/sn

Tayc Hizmetler

17

Btnleyici Hizmetler

Arama Ynlendirme Aramay Tkama

Abone ulalamaz, megul veya cevap vermiyorsa Uluslararas aramalara tkama gibi

ekil 2.1 - GSM 1.Evre Hizmetler 2.4.2 - GSM 2.EVRE HZMETLER Son kullanclar iin tanmlanabilecek yeni zellikler 2.Evrede eklenmitir. Bazlar ekil 2.2 'de verilmitir.

HZMET SINIFI
Tele Hizmetler Tayc Hizmetler

HZMET

YORUM

Telefon Konumas 6.5 kbit/sn (yarm-hzl) Ksa Mesaj Servisleri Genel gelimeler Paket Veri Eriimi 2.400 9.600 bit/sn (senkron) Arama srasnda kullancya gelen ikinci aramay bildirir Aktif aramay askya alr Konferans aramalar Snrl eriimi olan grup kurulmas

Btnleyici Hizmetler Aramay Bekletme

Aramay Askya Alma oklu Haberleme Kapal Kullanc Grubu

ekil 2.2 - GSM 2.Evre Hizmetler

3 - SSTEME GENEL BR BAKI

Buraya kadar olan blmlerde GSM'in ne olduundan, bu gnlere nasl geldiinden ve gelimelerinden, sunduu hizmetlerden bahsettik. Bundan sonra ki blmlerde sistemin yapsndan bahsedilecektir.

3.1 - HCRESEL A

18

GSM'in hcresel yapya sahip bir iletiim sistemi olduu belirtilmiti. GSM sistemdeki tm hcreler, hcresel a oluturmaktadr. Aada hcresel a oluturan hcre yaplar incelenecektir.

3.1.1 - HCRESEL YAPI Radyo frekans haberIemesinin ilk zamanlarnda mhendisler alc ve verici arasnda bir hat oluturduklarnda olduka sevinmilerdi. lk hatlar iki ynl iletiim iin deildi. Bunlar tek-yn gnderme hatlar olarak kaldlar ve mobilleri arayan insanlar hemen cevap alamazlard. Hatta aramalarnn mobil adreslere ulap ulamadn dahi hemen anlayamazlard. Bundan sonraki basamak ift-ynl, hemen cevap

alnabilen bir transmisyon hatt kurmak oldu. Bu da mobil vericilerle saland, fakat ebeke yaps kolay kullanma uygun deildi ve hizmet belli bir alan ile snrl idi. Bu alana, bir verici ile veya tek bir blgede farkl kanallarda alan vericilerin kk bir koleksiyonu ile ulamak mmknd. ebekenin tand bu alanlara "Hcre" denildi. Hcrenin veya ebekenin ebad verici gc ile ilgili idi. Hcredeki alc ve vericinin frekansn semek ok nemliydi. nk dier sistemlerden giriime ok msaitti. Gnmz perspektifinden baklrsa bu dezavantajiar aka kendini gsteriyor. Byk bir blge iin kk bir frekans grubu kullanlyordu. Btn bu problemlere zm arand. Sonralar, frekans bandnn ayrlp birok hcreler arasnda bir hcreye tahsis edilmesi nerildi. Hcreler de birbirine bitiik ve bir arada olacaklard. Bylece hcre yaps olutu.

19

ekil 3.1 - Ayn frekanslara sahip olamayan komu hcreler Bu projenin dzgn almas iin baz kstlamalar getirildi; Ayn kanal kullanan farkl iki istasyon arasndaki giriimi azaltmak iin frekanslar belli hcrelere tahsis edildi. Farkl istasyonlar aras giriimi azaltmak iin, bir tek hcre iinde g seviyeleri uygun bir ekilde ayarland. Bitiik hcrelerin birbirlerine ynelik giriime sebep olmamas iin, g snrl olmaldr. Alc filtreleri gelitirildi. Gnmzde, bir mobil abone, mobil cihaz ile hcre kapsama alan iinde her yerden arama gnderebilir ve arama alabilir. 3.1.2 - A PLANLAMASI Eer Amerika'daki gibi nfusun farkl blgelerde farkli

younluklarda olduunu dnrsek, her blgede ayn byklkte hcre oIuturmann mantkl bir ey olmadn grrz. Operatr asndan olay ele alalm: New York gibi byk ve nfusun youn olduu bir blge ile nfusun seyrek olduu Hawaai adasna, ayn ilevIeri benzer bir a ile tedarik etmek mmkn deildir. Bunun iin a ve hcre planlamada farkl tasarmlar gelitirilmitir.

20

3.1.2.1 UYGULAMASI

HCRELER

AYIRMA VE

MKRO HCRE

Abone says arttka ebeke iindeki younluk da artmtr. Operatorler ve radyo mhendisleri kapasiteyi artrma yoluna gitmilerdir. Olduka temel bir fikir ortaya atlmtr. Var olan alan daha kk paralara ayrmak, bylelikle var olan kanal saysn katlayarak, byk hcreli eski duruma kyasla, kapasiteyi ok daha yukarlara ekerek abone younluunu karlamaktr.

ekil 3.2 - Hcreleri ayrma ve mikrohcreler Bu basit proje boyunca, hcrelerde kullanlan g seviyeleri dk tutulmutur. Bundaki ama ise mobil istasyonlar iin gerekli olan pil bykln azaltmak olmutur. Mobiller iin gerekli olan g miktar azalnca, mobillerin ebatlar ve arlklar da dmtr. Bu da ebekeIeri kullanclar asndan daha ekici hale getirmitir.

3.1.2.2 SEML HCRELER

21

Her zaman dairesel hcre oluturmann bir anlam yoktur. Haberleme mhendisleri hcreleri ok deiik ekillerde tasarlamlardr. Bunda dikkate alnan kriterler yaymlanan gcn belirli bir blge iinde snrlandrlabilmesi ve komu blgelerden gelen gcn bu belirli blgelere alnmamas olmutur. Burada anten tasarmnn nemi sz konusu olmutur. Bu seimli kapsama plannn en genel olan 'blgelere dilimlenmi hcre dir. Burada kapsama alan tipik 360 dereceden ziyade 120 dereceyle snrlandrlmtr. Byle antenler genellikle tnel girilerine, vadi kenarlarna ve gkdelenlerin aralarna yerletirilirler.

ekil 3.3 - Seimli Hcreler 3.1.2.3 - EMSYE HCRELER Hcre ayrma teknii ilk uygulandnda, operatrler ok kk hcreler iinde bir transit geiin farkna varmlardr. Bu ise farkl, kk hcreler arasnda ok byk sayda hcreden hcreye iaret geiine sebep olmutur. Tabii ki bu istenmeyen bir durumdur. Bu daha ok ortalama hzn ok yksek olduu Avrupa'da grImtr. Bunu engellemek iin emsiye hcreler oluturuImutur. Bir emsiye hcrede,

22

altnda bulunan mikro hcrelerin iinde yaymlanandan daha yksek seviyede g yaymlanr. En nemlisi ise emsiye hcrede yaymlanan gcn farkl frekans da olmasdr. Bylece mobil, yksek bir hzla seyahat ederken, sistem tarafndan 'hzl hareket eden' olarak alglanacak ve ebeke iinde birok kere farkl hcre tarafndan ele alnmaktan kurtulacaktr. Bu duruma ise emsiye hcre el atacaktr. nk emsiye hcre daha byktr ve mobil yksek hzda olsa bile bu emsiyenin dna hemen kamaz. Byle yksek hzda seyreden bir mobil, propagasyon karakteristiklerinden, ok sayda farkl hcreler veya sistem tarafndan ele alnma talebinden farkedilir. Bu hcrede mobil ok uzun bir zaman dilimi iin kalabilir, bylelikle ebekenin i yk azaItlm olur.

ekil 3.4 - emsiye Hcreler

3.2 - GSM EBEKE

GSM sistem temel olarak, Balama Sistemi (SS Switching System) ve Baz stasyon Sistemi (BSS - Base Station System) olmak zere iki blme ayrlr. Bunlardan her biri, btn sistemin fonksiyonlarnn gerekletiriIdii bir takm fonksiyonel niteler ierir. Bu fonksiyonel

23

niteler, deiik donanm gereleri ile gereklenirler.

ekil 3.5 - GSM Sistem Modeli Balama Sistemi (SS) u fonksiyonel niteleri ierir; Mobil Servisler Anahtarlama Merkezi ( MSC - Mobile Services Switching Center ) Ziyareti Yer Kaydedicisi ( VLR - Visitor Location Register ) Dahili Yer Kaydedicisi ( HLR - Home Location Register ) Dorulama Merkezi ( AUC - Authentication Center ) Cihaz Kimlik Kaydedicisi ( EIR - Equipment Identity Register )

24

Baz stasyon Sistemi (BSS) ise u niteleri ierir; Baz Alc - Verici stasyonu ( BTS - Base Transceiver Station) Baz stasyon Denetleyicisi ( BSC - Base Station Controller ) 3.2.1 - HCRELER nceki blmlerde izah edildii gibi, sistem bitiik radyo hcreleri a eklinde tasarlanr ve bu hcreler birlikte tm servis alann kapsarlar.

3.2.2 - MOBL STASYON TERMNAL CHAZI (MS - MOBILE STATION) Hcresel ebekenin en ok bilinen nitesi phesiz mobil istasyonlardr. G ve uygulama asndan dikkate alnrsa farkl tipte mobil istasyonlar mevcuttur. SIM ve mobil cihaz birlikte mobil istasyonu olutururlar. Sabit mobil istasyonlar, arabann iine kalc olarak yerletirilir ve maksimum izin verilen RF k gc 20W'dr. Portatif niteler (anta telefonlar) 8W ve elle tanabilir niteler 2W'a kadar g karrlar. 1993'den bu yana retilen mobiller ile GSM sistem daha cazip hale gelmitir. Elle tanabilen niteler, hacimce olduka kktrler. 3.2.3 ABONE KMLK MODL (SIM-SUBSCRIBER

IDENTITY MODULE) SIM, mobil aboneye bir kimlik tedarik eder. SIM olmadan, acil aramalar hari, mobil ilevini gremez. SIM, kredi kart byklnde, iinde kurulmu ipi olan plastik bir karttr. 'Smart Card' olarak da adlandrlr. SIM kart, eer mobil kullanlmak isteniyorsa mobil iine yerletirilmelidir. ok kk elle tanabilir cep telefonlar iin, kredi kart

25

byklndeki SIM kartn yerine daha kk olan "plug-in SIM" gelitirilmitir. Belirli abone parametreleri SIM kartta ykIdr. Bunlarla beraber abone tarafndan kullanlan kiisel veriler de kiisel telefon numaralar gibi bu kart iindeki ipte mevcuttur. SIM kart aboneyi tantr ve bir telefonu kiiselletirdiine gre, sadece SIM kart alarak yurt dna kmak mmkndr. Bu durumda gidilen yerde bir mobil telefon kiralayarak ve kii kendi SIM kartn takarak, o cihaz kendi numarasndan telefon ediyormu gibi kullanabilir. Mali ykmllk, kiinin bal olduu numaraya ait olur. Ayn zamanda bu kiiye, kiinin abone numaras evrilerek de ulalabilir. ebekeden alnan ksa mesajiar da bu kartta saklanr. Kartn gvenlii iin drt basamakl bir ifre konulmutur. Bu ifre PIN (Personal Identification Number) olarak adlandrlr. PIN kartta ykldr ve kere yanl girilirse, kart kendini bloke eder. Bu durumda kart ancak sekiz basamakl bir ifre ile zlebilir. Buna da PUK (Personal Unblocking Key) denir ve PUK da kartta ykldr.

3.2.4 - BAZ ALICI - VERC STASYONU (BTS)

Her bir hcre bir grup radyo kanaln iIeten Baz Alc - Verici istasyonuna (BTS) sahiptir. Bu kanallar giriimi nlemek amacyla komu hcrelerde kullanlan kanallardan farkl tasarlanmlardr. BTS, mobilin ebekeye arayzdr. Bir BTS genellikle hcrenin ortasna yerletiriIir. BTS'den kan g hcrenin gerek boyutunu belirler. Bir baz istasyon, her biri ayr RF kanal temsil eden 1-16 alc-vericiye sahiptir.

3.2.5 - BAZ STASYON DENETLEYCS (BSC)

26

Bir grup BTS, bir BSC ile kontrol edilir. Bu baz istasyonlarn says reticiye baldr ve birka onlar veya birka yzler mertebelerinde olabilir. Baz istasyon denetleyicisinin (BSC) en bnemli grevleri arasnda g kontrol, frekans idaresi ve BTS'lerin kontrol saylabilir. BSC donanm, BTS gibi ayn blgeye veya kendi bana bir blgeye yerletirilebilecei gibi Mobil Servisler Anahtarlama Merkezinin (MSC) blgesine de yerletirilebilir, BSC ve BTS, fonksiyonel olarak bir btndr, buna da Baz stasyon Sistemi veya Baz stasyon Alt Sistemi (BSS - Base Station System) adi verilir.

3.2.6 - MOBL SERVSLER ANAHTARLAMA MERKEZ (MSC)

Belli bir sayda temel istasyon denetleyicisine (BSC) bir Mobil Servisler Anahtarlama Merkezi (MSC) hizmet eder. MSC'ler PSTN, ISDN, PLMN ve birok zel ebekelerle yaplan karlkl grmeleri kontrol ederler. 3.2.7 GET MOBL SERVSLER ANAHTARLAMA

MERKEZ (GMSC)

GMSC, hcresel an PSTN'e arayzdr. Eer sabit adaki bir abone herhangi bir GSM abonesini aramak isterse, PSTN aramay gateway' diye adlandrlan giri yerine balar. Gateway, genellikle bir MSC'de gereklenir ve bu MSC, GMSC - Gateway MSC olarak adlandrlr. GMSC, herhangi bir MSC olabilir. GMSC, aratrlan mobil istasyonun yerini bulacaktr. Sahip olduu kaytlarla sabit adan gelen aramay BSC ve BTS yoluyla mobil istasyona gnderir. GMSC bu gndermeyi Dahili Yer Kaydedicisine (HLR) sorarak yapar. HLR, GMSC'ye adresi bildirir ve GMSC aramay, aranlan mobil istasyonun bulunduu

27

MSC'ye ynlendirir. Arama, ynlendirilen MSC'ye ulatnda, Ziyareti Yer Kaydedicisi (VLR) mobil istasyonun nerede olduunu detaylari ile bilecektir, nk VLR HLR'dan gerekli verileri almtr. Bylece aramann gnderildii MSC, aramay o tarafa doru anahtarlayacaktr. ebekenin boyutuna bal olarak, bir operatr, sabit ebekeye bir arayz kullanabilir. Bu da birka GMSC veya sadece bir GMSC kullanarak olur. Eer sabit ebekedeki trafik, GMSC'Ierin tedarik edebileceinden daha fazla mesaj deiimi (exchange) gerektiriyorsa, sabit ebekeye eriimi olmayan ek MSC'ler bir araya konulandrlmaldr. Eer daha fazla mesaj deiimi gerektirmezse, GMSC ile MSC ayndr. Aralarndaki en nemli fark, MSC'nin HLR ile ilgisinin olmamas, yani GMSC'nin HLR ile ilgisinin bulunmasdr.

3.2.8 - LETME VE BAKIM MERKEZ (OMC - OPERATON AND MANTENANCE CENTER)

OMC'nin hem (G)MSC'ye, hem de BSC'ye eriimi vardr. ebekeden gelen hata mesajiarn ele alr. BTS ve BSC'nin trafik ykn kontrol eder. OMC, BSC yoluyla BTS'i dzenler ve operatrn sisteme bal paralar kontrol edebilmesini salar. Hcreler kldke ve baz istasyonlarn says arttka, gelecekte bireysel istasyonlar kontrol etmek mmkn olmayacaktr. Bu olay alc-verici kalitesi dengesini bozabilecektir, nk bu kontroller belli bir dzende srekli yaplmaktadr. Dolaysyla uzaktan kontroll, yerinde bakm olayn salayan sistemler kurmak maliyeti drmek asndan nemlidir, fakat sistem kalitesini de muhafaza etmelidir. Bu BTS'deki 'self-test' fonksiyonlar ile desteklenir. Bu zelliklerin sisteme salanmas reticiyle alakaldr.

28

3.2.9 DAHL YER KAYDEDCS (HLR - HOME LOCATON REGSTER) Yukarda bahsedilen niteler, mobil ile test edilen sabit bir a abonesi arasndaki konuma balantlarnn getii nitelerdir. Eer bir mobil istasyona arama yaplmas olay sz konusu olmasayd, daha fazla donanma ve tehizata ihtiyacmz olmayacakt. Esas problem MS ile sonlandrlan bir grme yaplmak istenildiinde ortaya kyor. Bu durumda mobil istasyonun yeri nemli ve mobil istasyonun izini takip edecek bir takm veri tabanlarna ihtiya vardr. Bu veri tabanlarndan en nemli olan Dahili Yer Kaydedicisidir (HLR). Herhangi bir kii bir GSM operatrnden abonelik aldnda o operatrn HLRnda kaydedilir. HLR, ilgili (G)MSC blgesine ait btn abonelerin kullanc veri ve kimlik bilgilerini saklar. Bunlar, bir kullancn Uluslararas Mobil Abone Numaras (IMSI nternational Mobile Subscriber Number), dorulama parametreleri ve abonenin kabul edilen btnleyici servisleri gibi kalc veriler ve baz geici verilerdir. SIMdeki geici veriler unlar ierirler; Abonenin o anda bulunduu VLR Eer abone ynlendirme seerse gelen aramalarn hangi numaraya aktarlaca Gvenlik ve ifreleme iin gerekli baz parametreler IMSI, SIM kartta kalcdr ve GSM sistemde aboneyi tanmlayan nemli enformasyonlardan biridir. IMSInin ilk basama Mobil lke Kodunu (MCC - Mobile Country Code), daha sonraki iki basamak Mobil ebeke Kodunu (MNC - Mobile Network Code) tanmlar. On basamaa kadar olabilen Mobil Abone Kimlik Numaras (MSIC Mobile Subscriber dentification Number), IMSIyi tanmlar. rnein IMSI : 262024542751010 Bu numara Almanyadan bir aboneyi tanmlar (MCC=262), bu abonenin aylk fatura demesini 02 Privat zel operatrne dedii

29

(MNC=02) anlalr. Abonenin ebeke kimlik numaras da 4542751010'dr (MSIC). Ancak PSTN'den ulaIacak numara IMSI'den tmyle farkldr ve 0172 alan kodu ile balar ve 7 basamakl abone numaras ile devam eder. 3.2.10 - ZYARET YER KAYDEDCS (VLR - VSTOR LOCATON REGSTER) Ziyareti Yer Kaydedicisi (VLR), MSC blgesinde yerIetirilen btn mobil istasyonlar hakknda bilgi ieren bir veri tabandr. Mobil istasyon yeni bir MSC blgeye girer girmez o MSC'ye bal olan VLR, HLR'dan mobil istasyon hakknda bilgi ister. Ayn zamanda HLR, mobil istasyonun bulunduu blgenin hangi MSC olduu hakknda bilgilendirilecektir. Eer mobil istasyon bir arama yapmak isterse, VLR, her seferinde HLR'a sormadan aramann salanmas iin gereken tm bilgileri elde edecektir. VLR, datlm HLR gibi grlebilir. VLR, ayn zamanda MSC blgedeki mobil istasyonun yeri hakknda tam bilgiye sahiptir. VLR, btn mobillerin iIikide olduklar (G)MSC'ye yklenen, konu ile ilgili verileri ierir. Kalc veri, HLR'da bulunan veri ile ayn olup, geici veri biraz farkllk gsterir. rnein VLR, TMSI (Temporary Mobile Subscriber dentity - Geici Mobil Abone Kimlii) bilgisini saklar. Bu bilgi snrl zaman aralklar iindir ve hava arayz yoluyla IMSI'nin transmisyonunu nler. VLR, arama olaynn kurulumu esnasnda dorulama prosedr sresince aboneye zel veriler tedarik ederek (G)MSC'yi destekler. Biliyoruz ki VLR, belli bir abone iin o abonenin HLR'ndan veri alr. Abone verilerini VLR'a (ayn zamanda HLR'a ) yerletirme HLR'daki veri trafiini azaltr. nk her seferinde lazm olduunda bu verilerin tekrar tekrar istenmesine gerek yoktur. Aa yukar birbirinin ayn olan bu verilerin hem HLR, hem de VLR'a yklenmesinin dier sebebi her birinin farkl amalara hizmet etmesidir. HLR, PSTN'den bir arama geliyor iken gerekli abone bilgilerini GMSC' ye tedarik etmelidir. VLR, tam zt bir ilevi yerine getirir, yani bir mobil istasyondan arama geliyor iken gerekli abone bilgilerini ev

30

sahibi GMSC'ye tedarik eder. Sonuta hem HLR hem de VLR, GSM sisteminde ki haberleme ak asndan ok nemli yerlere sahiptirler.

3.2.11 - CHAZ KMLK KAYDEDCS (EIR - EQUPMENT DENTTY REGSTER) Bilindii gibi SIM ve mobil cihaz birlikte mobil istasyonu olutururlar. SIM'in bulunmad durumda mobil istasyon GSM ebekeye acil haller dnda giri alamaz. SIM kart, mobil cihaz ebekeye tanttndan ve baka mobil cihazlarda da kullanlabileceinden dolay alnt mobil cihazlarn durumu ne olacak diye akla soru gelebilir. Bunun iin cihazn kendine zel donanm kimlii ieren bir veri tabanna ihtiya duyuImutur. Bu da cihaz kimlik kaydedicisidir (EIR). EIR'n varl GSM sisteme gvenlik salar. EIR'da alnt cihazlardan baka, donanmnda bozukluk olan ve ebekede kullanlmayan mobil cihazlarn seri numaralar vardr. Uluslararas Mobil Cihaz Kimlii (IMEI - International Mobile Equipment Identity), sadece belirli bir istasyonun seri numaras deildir. Ayn zamanda reticiyi ve retilen lkeyi de gsterir. Burada ama her kaydetme ve arama kurulumunda (registration and call establishment) mobil istasyon kimliinin kontrol edilmesi, sonra IMEI' dayanarak mobil istasyonun sisteme eriimini engellemek veya kabul etmektir. rnek olarak unu verebiliriz ; herhangi bir firmann rettii cihaz, RF kalitesi gibi tavsiye edilen zelliklere yeteri kadar uymuyorsa, bu mobil uyumsuz dalgalar reteceinden ve giriime sebep olacandan yasaklanm demektir ve bu cihaz ebekeden reddedilir.

31

3.2.12 - DORULAMA MERKEZ (AUC - AUTHENTCATON CENTER) Dorulama Merkezi (AUC), HLR ile irtibatlandrlmtr. AUC, mobil istasyonun dorulama prosedr esnasnda HLR a baz parametreler tedarik eder. AUC, belirli bir abone ile ilgili giri deerlerini hesaplamak ve istenilen sonular HLR a aktarmak iin hangi algoritmay kullanacan nceden bilir. Dorulama prosedrleri ile ilgili algoritmalar AUC de ykldr ve herhangi bir anda ki kt kullanma kar korunurlar.

3.3 - CORAF A YAPISI

Her telefon a, gelen aramalar uygun bir ekilde doru santrallere ve sonuta aranlan aboneye ulatracak iyi bir yapya sahip olmaldr. Eer bu bir mobil a ise, tm abonelerin hareketliliinden dolay bu yap ok daha fazla nem tar. Bu adan a yapsnn kurulumu ve ileyii doru olmaldr. 3.3.1 A BLGES VE GMSC

Bir GSM/PLMN a ile dier PSTN, ISDN, ve PLMN alar arasndaki linkler, uluslararas veya ulusal transit santraller sayesinde olacaktr. Bir GSM/PLMN ana gereken aramalar bir veya daha fazla GMSCye gnderilir. Bu GMSC, GSM/PLMN iin bir giren transit santral gibi alr. Bir GSM/PLMN anda tm mobil sonlandrmal aramalar bir GMSCye iletilir.

32

ekil 3.6 - GSM/PLMN a ve dier yerel alar arasndaki linkler 3.3.2 - MSC/VLR SERVS BOLGES

Bir MSC blgesi, tm an tek bir MSC tarafndan kaplanan parasn temsil eder. Bir mobil aboneye aramay gndermek iin, abonenin bulunduu alandaki MSC dikkate alnr. Servis blgesi, MS'in bulunduu ve tabii ki MS'in kaytl olduu VLR'n bulunduu blgedir. (VLR'n, HLR'dan MS hakknda bilgi ald hatrlanmaldr) ERICSSON'un rettii CME 20 sisteminde herhangi bir MSC blgesi ile o MSC'ye karlk gelen servis blgesi ayn blgeyi temsil eder. Bir baka deyiIe her bir MSC bir VLR ile gereklenir. Bu gerekleme retici firmaya gre deiir, verilen rnek ERICSSON iindir.

33

ekil 3.7 - I - IV MSC/VLR Servis Alanlar 3.3.3 - YERLEM BLGES (LA - LOCATON AREA) Her MSC/VLR servis blgesi birka yerIeim blgesine aynlmtr. Yerleim blgesi (LA), MSC/VLR servis bIgesinin bir parasdr ve mobil istasyonun bu alanda serbeste gezmesi yerIeim blgesindeki MSC/VLR kontrolndeki yer bilgisini deitirmez. Bir yerIeim blgesi, abonenin bulunmas iin arama mesajnn yaymland blgedir. Yerleim blgesi, birka hcreye sahip olabilir ve bir veya daha fazla BSC'ye baldr. Fakat sadece bir MSC/VLR'a sahiptir. Yerleim blgesi, sistem tarafndan Yerleim Blgesi Kimlii (LAI - Location Area Identity) kullanarak tannr. Sistem aktif durumdaki aboneyi aramak iin kullanr.

ekil 3.8 - Bir MSC/VLR servis alannn yerleim blgelerine blm

34

3.3.4 - HCRE Bir LA, belli sayda hcreden oluur. Hcreler, ebekenin Hcre Kresel Kimlii (CGI - Cell Global dentity) ile tand blgeIerdir. MS, Baz stasyon Kimlik Kodu (BSIC - Base Station dentity Code) vastasyla, ayn tayc frekanslar kullanan hcreleri ayrt eder.

ekil 3.9 - Bir MSC/VLR servis alannn yerIeim blgelerine ve hcrelere blm zet olarak, corafi yapy u ekilde dnebiliriz;

ekil 3.10 - GSMdeki alanlar aras ilki

35

3.4 - CME 20 SSTEMNN MMARS

ekil 3.11 - CME 20 Sistem Modeli GSM Sistemin daha iyi oturmas ve anlalabilmesi asndan var olan bir yapnn incelenmesi faydal olacaktr. Bunun iin rnek yap olarak ERICSSONun CME 20 Sistemini ele aldk. Bu rnekle birlikte CME 20 sistemin mimarisi, fonksiyonlar, kapasitesi ve iletimi incelenmitir.

3.4.1 - FONKSYONELL Uluslararas dolam ; btn GSM servis alannn

tamamnda abonelerin hareket etmesini salama Mterilere salanan farkl veri servislerinin miktar, tayc servisler, 9.6 kbit/snye kadardr Kanunsuz abone kullanmna kar korunmay artrma, hava balants ile konumalarn dinlenmesini nleyen veri gizllii

36

Kesin kopma (zaman denetleme) ; Anlam, PLMN kapsam alann terk eden aboneler koparlacak ve arlmayacaktr BSC iindeki alt oullama ve kod transferi iletim maliyetlerini minimize eder Fazla giriim olan alanlarda daha iyi kalitede, konuma yetenei Frekans atlamas ; Sreksiz iletim (DTX), hcreler aras aktarma ve BTS k gcnn dinamik kontrol, sistem iindeki giriim dzeylerini azaltc fonksiyonlar

Ksa mesaj servisi, servis merkezinden abonelere ksa metin mesajiarnn gnderilmesini salar Farkl MSC alanlar arasnda hareket edilse bile konuma balantsnn srdrlmesi olanan salayan MSC'ler aras aktarma

3.4.2- KAPASTE Anahtarlama sisteminin (SS) kapasitesi byk lde ebeke tasarmna ve abone davranlarna baldr. Tipik ebeke konfigrasyonlarnda geerli olan baz rakamlar aada verilmitir. Bu rakamlar yalnzca oransal : 200000 rnek olarak dnlebilir, u an ki sistem kapasiteleri bunun ok daha stndedir. MSC/VLR iindeki abone miktar

Yalnz HLR iindeki abone miktar : 500000 Entegre olmu MSC/VLR/HLR iindeki abone miktar : MSC/VLR iinde : 200000 Konuma taleplerinin youn kapasitesi (BHCA) : MSC/VLR iinde : 300000 MSC/VLR/HLR iinde : 240000 Bir MSC'de balantl BSC'Ierin says : 1-512 Yalnz HLR iinde : 250000 olduu saatlerdeki trafik

37

3.4.3 - LETM VE DESTEK SSTEM (OSS - OPERATON AND SUPPORT SYSTEM) letim ve Destek Sistemi (OSS), OMC iin kullanlan bir ERICSSON addr. CME 20 OSS'in amac, CME 20 hcresel ebekesinde gereken merkeziIetirilmi, blgesel, yerel, ilevseI ve bakm aktiviteleri iin mteriye sat-etkin desteinin sunulmasdr. OSS'in balca amalar, ebekeye bak salamak ve farkl O&M organizasyonlarnn bakm aktivitelerini desteklemektir. OSS ve BSS'in her birinin i O&M fonksiyonlar X.25 linkleri vastasyla OSS'den koparlabilir.

ekil 3.12 - OSS tm ebeke elemanlar iin merkezi denetim tedarik eder

38

3.5 KAYDETME
Mobil istasyon aldktan sonra, ok ksa bir zamanda, ebekenin varln fark etmek iin belirli bir tarama algoritmas kullanarak btn GSM frekanslarn tarar. ebeke farkedildiinde, mobil istasyon ya ilerideki sistem enformasyonunu okur ya da temel kanal okur. MS BTS BSC (G)MSC VLR HLR AKSYON
Kanal talebi Kanal aktif hale getirme komutu Bu komutun tannmas (kabul) Kanal tahsisi

Blgenin

uygun

hale

getirilmesi talebi Dorulama parametrelerinin talebi Dorulama paramt. Gnderilmesi Dorulama paramt.

Karlatrlmas Yeni blgenin ve TMSIn belirtilmesi Yeni blgenin ve TMSIn tannmas Yeni blge ve kimliin VLRa girilmesi Yeni blge ve kimliin HLRa girilmesi Mobile kanal tahsisi

ekil 3.13 - ebekedeki kaydetme prosedr Bu enformasyonla, mobil istasyon ebekedeki o an ki pozisyonunu belirtme olanana sahip olur. Eer mobil istasyonun yeri en son kapatld yer deilse, bir kaydetme prosedr (registration procedure) balar. ekil 3.13'de kaydetme prosedr esnasnda

39

yaplmas gerekenler ve ebekede ki deiik cihazlar ile ilikilerini tanmlar. lk olarak mobil istasyon, ebekeden baz istasyon tarafndan belirtilecek bir kanal talep eder. Sonra BSC ozerinden BTS'deki bir kanal aktif hale getirilmeye allr, bo kanal olup olmad aratrlr ve varsa bu BSC'ye bildirilir (diyelim ki bo kanal var). Artk mobil istasyon alt yapya balanmtr ve sistemden yerin (blgenin) kendisi iin uygun hale getirilmesini ister. Bu talep BSC'den (G)MSC'ye aktarlr ve bu arada herhangi bir ilev almadan nce mobil istasyonun dorulanmas istenir. Doru parametrelerin alnmas zerine (G)MSC, mobili BSC ve BTS zerinden ve yeni yerinde (blgede) kabul eder. Daha sonra (G)MSC yeni blgeyi ve geici kimlii mobile belirtir (TMSI). Mobil istasyon da bunu tanmak zorundadr. Prosedr bittiinde kanal BSC'den BTS yoluyla aIr. Eer sistem hangi mobillerin sistemde mevcut olduunu bilmek isterse, bu kaydetme ilemi de o kadar baaryla tamamlanr (Mobil istasyonlar, kapatldklarnda veya aldklarnda ebekeyi haberdar ederler). Aslnda kaydetme prosedr ebeke iindeki bilgi akn limitler ve ebekede sanal bir kontrol salar. HLR'n bildiini, GMSC zaten bilir ve mobil istasyonun kapal veya ak olma durumu ebekede genel bilgi halini alr. Eer bir kii kapal bir mobil istasyonu aramak isterse, GMSC hemen aranlan mobilin mevcut olmadn gsteren bir mesaj sinyali gnderir. BylelikIe mobil istasyonu blgede tarama olay bou bouna yaplmam olur. Dolaysyla sistem daha az megul edilmi ve sistemin dinamik enerjisinden tasarruf edilmi olur.

3.6 - ARAMA KURULUMU

Aramann kurulumundan (call establishment) nce, mobil istasyon ak olmal ve sisteme kaydedilmi olmal. ki farkl prosedr vardr. Bunlardan biri "mobil-kl arama" (MOC - Mobile Originated Call),

40

dieri ise "mobil sonlandrmal arama" dr (MTC - Mobile Terminated Call). Biz sadece mobil kl aramalardan bahsedeceiz. Mobil sonlandrmal arama ilemleri de bunun ztt ynde olacak, ilemler ise benzer olacaktr. Mobil kl arama, GSM sistemde kullanlan iaretleme hakknda genel bir izlenim edindirecektir. Burada iaretlemeden kastedilen mesaj deiimidir. Gerek bir arama balamadan nce, ebeke ve mobil istasyon arasnda on drt farkl mesaj deiimi olur. Mevkiinin uygun hale getirilmesi prosedrne (Location Update Procedure) benzer bir prosedor ile mobil bir kanal talebi ile balar. Sistem tarafndan kanal belirtilmesi yaplr. Mobil istasyon kanal isteme sebebini sisteme haber verir. Prosedrn devam etmesine izin verilmeden nce mobil kendi gerekliini tekrar kantlamak zorundadr. ebeke bir mesaj gndererek gizli dinleyicilere kar koruma amacyla mobil istasyonun verilerini ifrelemesini ister. ifreleme ii, mesajin sadece mobil istasyonun ve BTS'in anlayaca bir ekilde gnderilmesi demektir. Sonra mobil aramak istedii numaray gnderir. Arama devam ederken, BSC, BTS yolu ile kullanc verilerinin aktarlaca bir trafik kanal belirtir. Farkl tipteki mesajiar ve kullanc verileri farkl kanallardan giderler. (ekil 3.14 de mobil kl arama prosedr grlmektedir) Baz kanallar sadece mesaj deiimi iin, bazlar ise kullanc verilerinin ele alnmas iindirler. Aranlan nokta megul deilse mobil iaretini (sinyalini) gnderir ve kar taraf ahizeyi kaldrdnda balant kurulmu olur.

MS

BTS
Kanal talebi Kanal belirtilmesi Arama kurulumu talebi

Aksiyon

Dorulama parametrelerinin talebi Dorulama parametrelerinin belirtilmesi

41

ifreleme komutu ifreleme tamam Arzulanan numaray gsteren kurulum mesaj Arama devam ediyor, ebeke aramay arzu edilen numaraya ynlendirir Kullanc verilerinin deiimi iin kanal belirtilmesi Kanal belirtilmesi tamam, mesajlar trafik kanalnda Aranlan numara megul deil ve telefon alyor Aranlan numaraya balant Balant tamam, arama iki tarafn konuabilmesi iinde msait Konuma verilerinin deiimi

ekil 3.14 - Mobil kl arama kurulumu prosedr

3.7- HANDOVER/HANDOFF (AKTARMA)

Handover veya Handoff prosedr, bir mobil istasyonun iki hcre arasnda gei yaparken konumann devam iin bir aratr. Bir arama, hcre snr geildiinde veya mobil istasyon ile belirli bir baz istasyon arasndaki mesafe ok arttnda der. Hcresel bir ebekede, bir hcrenin komu hcreleri vardr. Bylelikle sistem, mobil istasyonun hangi hcreye geebileceini saptayabilmektedir. Bir sonraki hcreyi saptayabilme metodu analog ve saysal sistemlerde farkllk gsterir. Bu farkllk 'Handoff' ve 'Handover' szcklerinden tespit edilebilir. 'Handoff' analog sistemlerde kullanlmakta iken, 'Handover' ise GSM sisteminden bahsedilirken kullanlr. Analog sistemlerde, baz istasyon, mobil istasyon ile kendi arasndaki balant kalitesini gsterir. Baz istasyon, balant kalitesinin dtn ve mobil istasyon ile kendi arasndaki mesafenin arttn fark ederse, komu hcrelerden mobile olan g seviyelerini rapor etmesini ister. Mantkl olan, mobil iin rapor edilen en yksek g seviyesi, mobil istasyona en yakn hcrede tespit edilir. Daha sonra ebeke, baz

42

istasyonun yeni hcrede hangi frekans kanaln kullanacana ve mobil istasyonun hangi uygun frekansa akord edileceine karar verir. Son olarak mobil istasyon kanal deiiklii iin artlandrlr. Handoff prosedrnde mobil istasyon olduka pasif kalr. Btn lmler ve lmlerden sonra gelen iler baz istasyonlarda ve ebekede yaplr. Hcre blgeleri, kullanmda olan deiik kanallardaki farkl mobil istasyonlarn g seviyelerini lmek iin 'lme alcs' ile donatlmlardr. GSM sitemdeki durum farkldr. Mobil istasyon srekli komu hcrelerde alglanan g seviyelerini gstermelidir. Bunu yapmak iin, baz istasyon mobil istasyona g lmlerini yapmak iin baz istasyonlarn (kanallarn) listesini verir. Bu liste temel kanalda gnderilir. Bu temel kanal, mobil aldnda frekansn akordland kanaldr ve birinci kanaldr. Mobil istasyon, kalite iin, iinde bulunulan hcrenin g seviyesi lmlerine devam eder. Ayrca bu lmler komu hcrelerin g seviyeleri iin de ayn ekilde icra edilir. lm sonular periyodik olarak 'Im raporu' na yerletirilerek baz istasyona geri gnderilir. Baz istasyon, mobil istasyona olan balantnn gc ve kalitesi zerinde lm yapyor da olabilir. Eer lmler, bir aktarma yaplmas gerektiini gsteriyorsa, aktarma iin en uygun baz istasyonu daha nceden tespit edilmi olduundan hi gecikme olmadan bu aktarma gerekletirilerek sorun zlr GSM sistem farkl tipte aktarmalar seer. Mobil istasyonun hangi tipte bir hcre snrn getiine bal olarak, yeni hcrede, mevcut bir kanal salamak iin bu aktarma iinin kontrol edilmesi lazmdr. Eer aktarma bir BSC alan iinde gerekletirilecekse, aktarma MSC'ye bavurmadan BSC tarafndan ele alnabilir. Bu ekilde bir aktarma BTS'ler aras basit aktarma olarak adlandrlr.

43

ekil 3.15 - BTSler aras aktarma Eer mobil istasyon bir BSC snrndan geiyorsa (daha ziyade BTS), bu durumda konumada dzgn gei salanmas iin MSC bunu kontrol eder. Bu iki farkl MSC arasndaki aktarma iin de devam edebilir. MSC'Ier aras geiteki tek fark, mobil ileride ikinci MSC tarafndan ele alnsada, ilk MSC hala arama ynetiminin kontroln muhafaza eder.

44

ekil 3.16 - MSCler aras aktarma Teorik olarak, iki lkenin politik snrlar arasnda aktarma yapmak mmkndr. Bu zellik iin herhangi bir teknik kstlama yoktur. Farkl serbest doIam anIamalarndan dolay, hi bir ekilde bir telefon aramasn baIatmak mmkn deildir. Mesela Almanya'dan svire'ye geince aboneler yeni yabanc ebekede kaytlarn yaptrmak zorundadrlar.

3.8 - GVENLK PARAMETRELER

nceki bImlerde gvenlik parametrelerine deinildi. imdi bunlar zetleyelim ve iletme zelliklerini tanmlayalm.

45

3.8.1 - DORULAMA (AUTHENTICATION) Dorulama prosedr abonelerin SIM kartlarnn geerliliini kontrol eder. Dorulama, 'A3' diye adlandrlan ve SIM kart ile dorulama merkezinde (AUC) ykl olan bir 'dorulama algoritmas' na dayanr.

ekil 3.17 - Dorulama lkesi A3 algoritmas iki giri parametresi kullanr ; biri sadece ebekede ve SIM kartta ykl olan 'dorulama anahtar (Ki)' dr. kinci deer ise, hava arayznde mobil istasyona gnderilen 'rastgele retiImi numara (RAND - Random Generated Number)' dr. Mobil istasyon, A3 algoritmas iin bir giri deeri olan rasgele retilmi numaray SIM'e geer. Sonu olan SRES (Signed Response), mobil istasyondan hava arayz yoluyla ebekeye gnderilir. nk, SRES deeri, dorulama merkezinden hesaplanan deerle ebekede karlatrlr. Dorulama parametreleri (RAND ve SRES), dorulama merkezinin kullanm iin HLR ve VLR'da sakldr. Eer HLR veya VLR'da bu parametreler tketilirse dorulama merkezinden yenileri istenir. Tkenme durumu ise, her arama kurulumunda veya kaydetmede bu parametrelerin skartaya kma ihtimaline baldr. Bu gvenlik zelliinin bir nemIi noktas, konu ile ilgili bu parametrelerin (A3 ve Ki) gvenli yerlerde saklanmas ve hava arayz ile asla gnderilmemesidir.

46

3.8.2 - FRELEME

Saysal transmisyon verinin ifrelenmesi iin uygundur. nk bit dizisi, hava arayznn iki tarafndan da belirli bir metod ile gnderilmektedir. GSM sistem, iareti ve kullanc verisini korumak iin byle bir ifreleme metodu kullanr. Bir tarafta ifreIenen veri sadece dier tarafta deifre edilebilir. 'A5' diye adlandrlan ifreleme algoritmasi veri dizisini ifreler ve orijinal veri dizinin tekrar elde edilmesi iin ayn algoritma tekrar kullanlr. ifreleme fonksiyonlarn tasarlayan mhendisler, bu algoritmann gizli dinlemelere kar ok iyi korunduunu iddia ediyorlar. Bu algoritma 'Kc' diye adlandrlan zeI bir anahtar istiyor. Bu anahtar ise ebeke tarafndan verilen rasgele numaradan (RAND) hesaplanyor (Rasgele numara dorulama prosedr iin kullanlan numaradr). Bu hesaplama, RAND ile nceden bahsettiimiz dorulama anahtar Ki'nin A8 kodu ile adlandrlan bir algoritmaya tabi tutulmasyla oluyor.

ekil 3.18 - ifreleme anahtar Kcnin hesab A8 algoritmas SIM kartta ykl vaziyette bulunmaktadr. Mobil cihaz A3 ve A8 hakknda hibir ey bilmez. A8 algoritmas ile hesaplanan Kc, A5 algoritmasnda yani veriyi ifreIeme veya deifrelemede kullanlr.

47

ifreleme prosedrnn balamas iin, ebeke mobil istasyona ifrelemenin balatlmas komutunu verir. Artk bundan sonra mobilden ifrelenmi olarak kan veri iletim ortamndan (hava arayznden) ebekeye iletilir ve ebeke bu verileri deifre ederek uygun nitelere ynlendirir.

ekil 3.19 - ifrelemenin balatlmas ve yaplmas

48

4.a - SAYISAL RADYO TRANSMSYONU - PROBLEMLER VE ZMLER

Arabalarnda seyahat eden herkes farkna varmtr ki, seyahat esnasnda bir radyo yayn dinlerken alnan sinyal kalitesi zaman zaman deiir. rnein bir tnele veya iki tepe arasna girerken olduu gib. Bu etkiye 'glgelenme' ad verilir ve kablosuz dnyada ilgilenilmesi gereken birok can skc gereklerden biridir. Bu blmde hcresel radyo ortamnn temel problemleri ve bunlarla ilgili baz lmler ele alnacaktr. Ek olarak, en genel biimde saysal haberleme ilkeleri de anlatlacaktr. Problemlerin oundaki en genel faktr, istenilen sinyalin ok zayf olmasdr. Bu zayflk rasgele (sl) grlt ile veya giriim (interferans) sinyalleri ile karlatrldnda ok daha fazla nem kazanr. Byle bir sinyal, istenilen sinyalin alnd kanal zerinde gelen, istenmeyen sinyal olarak tanmlanabilir. rnein bu sinyal, sizin ilikide olduunuz verici ile ayn frekansta alan ve ona ok uzak olmayan bir baka vericiden karan sinyal olabilir.

ekil 4.a.1 - Girien iaret

49

Bu gereklere dayanarak denilebilir ki, btn frekanslarn tekrar tekrar kullanld bir sistem olan hcresel sistem, grlt deil giriimden dolay snrlandrlr.

4.a.1 - ZAMAN BLMEL OKLU ERM (TDMA TME DVSON MULTPLE ACCESS)
Alelade radyo yaynlarnda FDMA (Frequency Division Multiple Access - Frekans Blmeli oklu Eriim) metodu kullanlr. Bylelikle her kanala belirli bir frekans band tahsis edilir. Eer baka bir kanal dinlemek istiyorsanz alcnn frekansini baka kanala ayarlamalsnz. Bu teknik anolog hcresel sistemlerde kullanlr. yle ki; bir hcredeki her arama bir frekans band kullanr (Eer dupleks, yani iki ynl arama ise iki band kullanlr). Belirli bir arama iin belirli bir band kullanldndan, bu frekans band baka bir arama iin msait olmayacaktr. GSM'de TDMA teknii kullanlmaktadr ve her frekans band iin sekiz zaman aral bulunur. TDMA ve FDMA arasndaki fark ekil 4.2'de gsterilmiir. (A)'da her konuan mobile tahsis edilmi bir frekans band (tayc frekans) ilkesi ile uygulanan FDMA, (B)'de ise ayn frekans bandn kullanan sekiz zaman aralnda, sekiz farkl mobilin konuabilecei TDMA sistemi grlmektedir.

ekil 4.a.2 - A.FDMA

B.TDMA

50

Dikkat edilmelidir ki, ekillerde tek yn gsterilmitir. Zt ynde ise buna uygun gelen frekanslar/zaman aralklar olmaldr.

4.a.2 - TRANSMSYON PROBLEMLER

4.a.2.1 - YOL KAYBI Yol kayb, mobil istasyon ile temel istasyon arasndaki mesafe artyla artar ve iaretin zayflamasdr. Alc (Rx) ve verici (Tx) antenleri arasnda engeller yoktur. Serbest uzay durumu iin verilen bir anten ile ilgili olarak, alnan g younluunun Tx ve Rx antenleri arasndaki d mesafesinin karesiyle ters orantl olduunu sylemek mmkndr. Bir de alnan g, transmisyon frekansi f in karesiyie de ters orantldr. Uzay zayflamas g kayb iin sonu o larak; Ls ~ d2f2 Ls [dB] = 33.4 (dB) + 20 log (f Mhz) + 20 log (d km) 33,4 orann bir sabiti olarak verilir. Daha yksek frekanslar daha fazla zayflatmaya sebep olurlar. deal olmayan artlarda bu zayflama d 'nin drdnc kuvveti ile gereklenir.

4.a.2.2 - ZAYIFLAMA 4.a.2.2.1 - LOG-NORMAL ZAYIFLAMA Aslnda biz mobillerimizi nadiren engellerin olmad ortamlarda kullanrz. ounlukla tepelerin ve binalarn olduu yerler iletim ortam durumunda olur. Bu da iaretin gcn zayflatan glgeleme etkisini ortaya karr. Yani iaret yer yer zayflayacaktr. Bu bir eit zayflamadr. Zayflamadan etkilenen iaret, iaret gcnde deiiklik meydana getirir.

51

Minimum noktalara "zayflama dip noktalar" denir. Glgeleme etkilerinin meydana getirdii bu eide "log-normal zayflama" denir ve iaret gcnn logaritmasn alrsak bu zayflama ortalama deerin etrafnda normal dalm gsterir. ki zayflama dip noktalar arasndaki mesafe tipik olarak 10-20 metredir.

ekil 4.a.3 - Log-normal zayflama 4.a.2.2.2 - RAYLEIGH ZAYIFLAMASI Mobil telefonlarn gncelliinin her geen gn artmas

dolaysyla nfusun ok olduu yerlerde abone saysnn yksek olduunu ve srekli artacan kestirmek hi de zor deildir. Mobillerin ehirlerde kullanlmas bozucu bir etki olan "okluyol" veya "Rayleigh zayflamas" olarak adlandrlr. Bu durum iaretin Tx anteninden ktktan sonra Rx antenine ularken birden fazla yol almasyla oluur. aret sadece Tx anteninden kt dogrultudan alnmaz, kt noktadan birok farkl noktalara gider. Antenler arasnda gr hatt yoktur. aret birok engellerden, rnein binalardan, yansyarak mobil istasyona ular.

52

Bu da demektir ki, alnan iaret, sadece faz farkl ve biraz da genlii farkl ayn iaretlerin toplam olacaktr. Eer iaretler vektr olarak toplanrsa iaret gc sfra decektir. ki zayflama dip noktas arasnda geen zaman, hem transmisyon hzna hem de mobil hzna baIdr.

ekil 4.a.4 - Rayleigh zayflamas Bir yaklaklk yaparak denilebilir ki, Rayleigh zayflamasna gre iki dip nokta arasndaki mesafe dalga boyunun yars kadardr. 900 MHz iin bu mesafe 17 cm civarnda hesaplanr. Bylece, eer 50 km/h hzla hareket eden bir mobil iin iki dip nokta aras zaman yIe olacaktr ; V = 50 km/h = 13,89 m/s 14 m/s = c / f = 3 x 10^8 / 900 x 10^6 = 0,3m ( / V ) / 2 = 10,7 ms V : hz : dalga boyu 1800 MHz iin bu hesaplanan zaman yarya der.

53

4.a.2.2.3 - TOPLAM ZAYIFLAYAN ARET BTS Tx anteninden uzaklaldnda mobil istasyonun Rx anteninde muhtemel iaret gc gsterimi ; ekil 4.5 ile verilmitir.

ekil 4.a.5 - Mesafe ile Rx iaret gc ilikisi Tx anteninden belirli bir 'd' kadar mesafe uzaklkta alnan iaret ekil 4.a.6 'daki gibi olacaktr.

ekil 4.a.6 - Rx iaret gc

54

Belirli bir k iin istenilen en kk iaret gc deeri alcnn duyarll anlamndadr. Diyelim ki, Tx anteninden gnderilen enformasyonun sezilebilmesi iin X watt'lk bir g almamz gereksin. Bu durumda iaret gc X watt'n altna derse enformasyon kaybolacaktr. Dolaysyla sistemin sadece iaret gcnn 'kresel ortalama degeri'ne gre planlanamayacagi ok aktr. Zayflamaya kar nlemlerin alnmas gerekir ve 'zayflama aral' diye bir terim tanmlanr. Eer kesintisiz bir transmisyon yoluna sahip olmak istiyorsak, kresel ortalama deer alc duyarllnn zerinde olmas gerekir. ekilden de grlebilecei gibi alc duyarllnn seviyesi, en derin zayflama dip seviyesinin biraz altndadr. Bu durumda zayflama araln kresel ortalama deer ile alc duyarll arasndaki fark olarak tanmlayabiliriz.

4.a.2.3 - ZAMAN AYRILMASI Saysal transmisyon 'zaman ayrlmas' olarak adlandrlan bir baka problemi de beraberinde getirir. Bu problemin merkezinde, oklu yol zayflamasna zt olarak, Rx anteninden ok uzaktaki (kilometreler mertebelerinde) bir nesneden gelen yansyan iaretler vardr.

ekil 4.a.7 - Zaman ayrlmas

55

Zaman ayrlmas, Ara Simge Giriimi ( ISI - Inter Symbol Interference ) olayna sebep olur. ISI, sonu simgelerin birbirine girimesi ve alc tarafn hangi gerek simgeyi sezecegine karar vermesinin zorlamas anlamna gelir. Buna bir rnek ekil 4.a.7'de gsterilmitir. Eer yansyan iaret direk giden iaretten tam olarak bir bit ge giderse, bu durumda alc direk giden dalgadan '0' alglad gibi yansyan dalgadan da '1' alglar. '1' simgesi '0' simgesi ile giriir. GSM'de hava arayznde net bit oran 270 kbit/s 'dir. Dolaysyla bit zaman 3,7s'dir. Bir bit 1,1 km'ye karlk geldiinden, eer mobil istasyonun arkasnda 1 km'den bir yansma varsa yansyan iaret direk giden iaretten 2 km daha uzun yol alr. Bu da istenilen iaret ile, istenilen iaretten iki bit zaman ge gelen bir iaretin karmas anlamna gelir.

4.a.2.4 - ZAMAN AYARLAMASI

TDMA kullanma, mobilin sadece tahsis edilen zaman aral sresince iaret gndermesi, dier zamanlarda gndermemesi anlamna gelir. Aksi takdirde dier mobillerden yaplan aramalar, ayn tayc zerinde farkl zaman aralklarnda olduundan karacaktr. DneIim ki mobil temel istasyona ok yakn olsun. Zaman dilimi 3 (TS3 - Time Slot 3) tahsis edilir ve arama iin sadece bu zaman dilimi kullanlr. Arama sresince mobil, temel istasyondan uzaklar, bylelikle temel istasyondan gnderilenler mobile zaman getike daha ge ulamaya balar, dolaysyla mobilden kan cevap da temel istasyona her zaman ge ular. Eer bir ey yaplmazsa gecikme ileride daha da artacak ve mobilin TS3 'de gnderdii mesaj bilgisi ile temel istasyonun TS4' de ald mesaj bilgisi st ste akacaktr. Bu ise kesinlikle istenmeyen bir durumdur.

56

4.a.3 ZMLER

TRANSMSYON
tanmladktan ematik sonra olarak

PROBLEMLERNE
imdi iaret de zmlerden bloklarn

Problemleri bahsedelim. ekil gstermektedir.

4.a.8

ileme

ekil 4.a.8 - aret ileme bloklar aret ileme, mobil haberleme sistemindeki en nemli noktalardan biridir. Bu olay mobil cihazda ve ebeke ksmnda gerekleir. imdi mobil verici ksmna ksa bir gz atalm ;

57

lk olarak analog konuma A/D dntrc ( Analog/Saysal Dntrc ) ile saysal hale getirilir. Daha sonra bit orannn azaltlmas iin konuma kodlaycya girmek zere 20 ms' lik paralara blnr. Daha sonraki basamak, kanal kodlama ve araya yerletirme ilemleridir. Konumann ifreIenmesi ( gizli dinleyicilerden korunmak iin ) ve sonra burst formatlama ( balang ve biti bitlerinin, bayraklarn eklenmesi vs. ) iIemleri de gerekletirildikten sonra son basamak olarak bit dizisinin bir tayc zerine modle edilmesi ve iaretin gnderilmesi ilemleri gerekletirilir. Alc tarafta da buna uygun ilemler gerekleir. Mobil cihaz taraf ile ebeke tarafndaki fark, konumann ebeke tarafnda A/D veya D/A dnme uramamasdr. Eer konuma yerine veri gnderilmek isteniyorsa tabii ki mobil tarafinda A/D veya D/A dnme gerek kalmayacaktr. Ayrca verinin konuma kodlaycsna da aktarlmasna gerek olmayacaktr. Veri haberlemesinde transmisyon hatalar olma ihtimalleri ok olduundan kanal kodlama baka bir ekilde yaplacaktr.

4.a.3.1 - ANALOG ARETLER VE SAYISAL TRANSMiSYON iLKELERi Saysal transmisyon temel olarak, birler ve sfirlardan oluan simge serilerinin bir noktadan dierine gnderilmesi anlamna gelir. Konuma analog, yani srekli dalga olduundan dolay anolog iaretin mmkn olduu kadar saysal terimlerle ifade edilmesi gerekir. Bu PCM ad verilen bir yntem kullanlarak yaplr. PCM ( Pulse Code Modulation ), darbe kod modolasyonudur ve telekomonikasyon sistemlerinde kullanlan genel bir ilkedir. PCM aamada gerekletirilir. 1. rnekleme : Analog iaretin rneklenmesi iaretin belirli zamanlarda

llmesi anlamna gelir. Her deer rnek olarak olarak adlandrlr ve

58

lmler tanmlanan belli zaman aralklarnda tekrarlanr. rnekleme zaman ise Ts dir.

ekil 4.a.9 - Analog bir iaretin rneklenmesi aret ne kadar sk aralklarla rneklenirse, saysal olarak o kadar iyi modellenir. Bu durumda konumay rneklerken kullanlmas gereken frekans bulalm. rnekleme teoremi der ki distorsiyonsuz olarak bir analog iareti tekrar elde edebilmek iin, rnekleme frekansnn en az olmas gereken deer, analog sinyalin en yksek frekansl bileeninin frekansnn iki katdr. Normal konuma, 3 KHz'den dk frekans bileenlerini ierir. Daha yksek frekansl bileenlerin enerjileri dk olduundan konuma kalitesindeki etkileri ihmal edilebilir. rnekleme teoremine gre, analog konuma iaretinin rnekleme frekans fs, en az 2 x 3 KHz = 6 KHz olmaldr. Telekomnikasyon sistemlerinde rnekleme frekans 8 KHz dir. 2. Kuantalama : Gnderilecek deerlerin saysn kstlamak iin genlik seviyesi sonlu deerde seviye gruplarna blnr. Belirli bir aralktaki her rnek, seviyelerden biri ile temsil edilir. ekil 4.a.10'da analog iaretin GSM sistemde kullanlan dzgn kuantalama ilkesi grlmektedir. ki seviye arasndaki mesafeler sabittir. PSTN, seviyeler aras mesafenin deitii A-yntemi kuantalama metodunu kullanr. Dolaysyla farkl genlik seviyelerinin doruluu optimize edilir.

59

ekil 4.a.10 - Dzgn kuantalama Doruluun derecesi kullanlan seviye saysna baldr. Normal telefonda 256 seviye kullanlrken, GSM'de analog sinyal 8192 seviyede kuantalanr. Gerekte, sonlu sayda seviyelerle srekli analog iareti tam olarak temsil edemeyiz. ekilde iaretlendii gibi bir ok durumda rneklenmi deerle kuantalanm deer arasnda fark olacaktr. Ayrk seviyelerin saysn artrarak kuantalama hatalarnn boyutlarn azaltabiliriz ama hibir zaman tam olarak ortadan kaldramayz. 3. Kodlama : Her kuantalanm deer bir ikili (binary) kod ile temsil edilir. 256 seviye gerekletirmek iin 8 bit kullanlr. (2^8 = 256). GSM' de ise 13 bit 8192 seviyeye tekabl eder. (2^13 = 8192). PCM sistemde 8 KHz'de rnekleme yaplp, kuantalama gerekletirilip ve 8 bit ile kodlanrsa 8000 x 8 = 64 kbit/s 'lik bir bit oran oluturuImu olur.

60

Bu bitlerin gnderilmesi iin kullanlan hatta PCM hat ad verilir. Hatt daha verimli kullanabilmek iin bir ok kanal ayn hatta oullanr. Kullanlan teknie Zaman BlmeIi oklu Eriim (TDMA) ad verilir ve bir ok kanal ayn hatt paylar. Her kanal, hatt belirli bir zaman aralnda kullanr (Time slot). ekil 4.a.11'de 32 kanaln bir PCM hatta nasl oullandn grebiliriz. Bu hatta bit oran ise 32x8x8000=2,048 Mbit/s olur.

ekil 4.a.11 - Bir PCM hatta 32 kanaln oullanmas 32 kanal ekil 4.a.12' de grlen bir ereveyi (Frame) oIuturur. 0 no'lu kanal senkronizasyon iin, 16 no'lu kanal iaretleme iin ve dier 30 kanal trafik iin kullanlr (Konuma veya veri).

ekil 4.a.12 - 32 zaman aralkl bir ereve

61

4.a.3.2 - KONUMA KODLAMA Saysal transmisyon kullanmnn faydalarndan biri de daha fazla aboneye hizmet edebilmektir. ekiI 4.2 'den de grlm olduu gibi bir frekans band iin bir yerine sekiz kanal mevcuttur. Burada dikkate almamz gereken durum bir frekans bandnda ayn zamanda (simultan) sekiz konumann gerekIemesi deil, kullanlan gerek bandn ne kadar geni olduudur. Baz FDMA hcresel mobil sistemlerde 25 KHz 'lik bir kanal ayarlamas kullanlr (NMT, TACS). GSM'de belirtilen ayrlma ise 200 KHz 'dir. 200 KHz TDMA bana sekiz simultan kullanc, 25 KHz FDMA 'in sekiz kullancs PCM ile tam ayndr. Kazan, analog sistemle karIatrldnda farkl bir frekans planlamasndan kaynaklanyor. olarak kodlanm konuma bahsine bir gz atarsak grlr ki her konuma kanal 64 kbit/s 'dir. Bunun gibi sekiz kanal hava arayzne ktnda 512 kbit/s 'lik bit oran verir. Bu deer, transmisyon doruluu eklenmemi deerdir. zin verilen frekans band iinde kalmak art ile her konuma kanal iin bit orann azaltmamz gerekir. Bu ise konuma kodlama ile salanr. Yaplan ey konuma yerine enformasyonun gnderilmesidir. Prosedrlere bir gz atalm ; Konumann oluumunu bildiimizden (diyaframdan akciere ve ses tellerinin bulunduu blge iine ve dile), konumann tam bir parametrik modelini oluturabiliriz.

ekil 4.a.13 - nsanda konuma sistemi

62

ekle bakp gerek yapdan modele bir gei yaparsak unlar grrz. Uyarma, tonu olmayan sessiz harflerin retildii konuma organlarna uygun olan darbeleri ierir. Filtre, hayali eyleri gerekletiren konuma organlarnn paralarna uyar. Konuma organlarnn adapte oluu yavatr ve hatta denilebilir ki yaklak 20ms iin sabittirler. k (konuma) beyaz grltnn bir dizisi halindedir. Verici tarafta yapmak istediimiz, konumann ters modelini elde etmektir. Verici tarafta saysal hale getirilmi konuma giri, uyarma dizileri ise k durumundadir.

ekil 4.a.14 - Konuma transmisyon modeli Konuma iareti, konumann oluturulduu filtre modeli ile karlatrlrsa ters bir karakteristik veren H filtresinde filtrelenir. Doru akordlama ile orijinal uyarma beyaz grlt (white noise) olarak tekrar retilebilir. Konuma kodlaycs iin bir analiz fonksiyonu, H iin filtre parametrelerini hesaplar, bylece k iareti beyaz grltye mmkn olduunca yakn olacaktr. Konuma kodlaycs ayn zamanda, ses tellerinin frekansnn ve tonlu-tonsuz grltnn takdiri ile uyarmn olaslnn analizini yapar.

63

Daha sonra filtre parametreleri hava arayz ile gnderilir. Bylece bir 1/H ters filtre kurulabilir. Ayn zamanda uyarm dizisi hakkndaki enformasyon da gnderilir. Bu uyarm dizisi (excitation sequence) H filtresinin kdr. tip kodlayc mevcuttur. Bunlardan biri dalga ekIi kodlaycsdr. Buna 64 kbit/s PCM kodlayc rnek verilebilir. Dieri vocoder (ses kodlaycs) kodlaycdr. Konuma, retim ynteminin ok basitletirilmi bir modelinin temeli zerinde alr. En sonuncusu ise hibrid kodlaycsdr. Bunlar ok yksek ses kalitesi salamas iin tasarlanmlardr.

ekil 4.a.15 - Konuma kalitesi bit oran iIikisi 4.a.3.3 - KANAL KODLAMA Saysal transmisyon ile gnderilen iaretin kalitesi genellikle alnan bitlerin ne kadarnn doru olduunu ifade eden Bit Hata Oran (BER - Bit Error Rate) ile ksaca ifade edilir. BER, toplam bitlerin yzde kann yanI sezildiini gsterir. Tabii ki biz orann mmkn olduunca dk olmasn isteriz.

64

Kanal kodlama ile alnan bit dizisi iindeki hatalar sezebilir ve dzeltebiliriz. nk bitlerin iinde baz gereksiz, fazlalk bitler vardr, enformasyon bir ka bitten daha fazla bitlere yaylr. Hata dzelten kodlar (hata kontrol kodlar) iki ksmda incelenebilir; blok Blok kodlayclar ve katlamal (konvolsyonel) kodlayclar. baz kontrol bitleri eklediimiz belli sayda kodlayclarda

enformasyon bitleri vardr. Kontrol bitleri enformasyon bitleri ile ilikilidir. lke ekil 4.a.16 'da gsterilmitir.

ekil 4.a.16 - Blok kodlama Kod bloundaki (Code block) kontrol bitleri sadece mesaj bloundaki (Message block) enformasyon bitlerine baldr. Katlamal kodlamada, kodlayc tarafndan retilen kodlanm rakam (saysal) bloklar sadece kodlaycya tanm mesaj bloklarna bal deildir, ayrca daha nceden gelen mesaj bloklarndaki bitlere baldr. ekil 4.a.17 prensibi gstermektedir.

ekil 4.a.17 - Katlamal kodlama

65

Katlamal kodlaycya aktarlan her yeni bit iin k iki bit olacaktr (1 : 2). Blok kodlar, bloklar olduunda sklkla kullanlr. Genellikie ARQ (Automatic Repeat Request) yerine getirildiinde hatay sezmek iin kullanlrlar. ARQ, hata sezilince tekrar iletim isteidir. Katlamal kodlama hata dzeltmede, ARQ kolayl bulunmadnda, daha ok yardmc olur. GSM 'de iki metod daha kullanlr. lk olarak enformasyon bitlerinin bir ksm + parite (kontrol) bitlerini oIuturacak ekilde blok kodlanr. Sonra btn bitler katlamal kodlanr. Kodlama dzeni biraz farkl olmasna karn hem konumaya hem de veriye bu iki basamak uygulanr. Burada ift ynl kodlama yaplmasnn sebebi, eer dzeltilebiliyorsa hatalarn dzeltilmesi (katlamal kodlama) ve eer enformasyon kullanlmayacak kadar ok bozulduysa bunun sezilmesidir (BIok kodlama). Konuma 20 ms 'lik paralara ayrlr. Bu 20 ms 'lik konuma paralar saysal hale getirilir ve konuma kodlamas yaplr. Her 20 ms 'lik konuma iin 260 kbit/s 'Iik bir oran vardr (Konuma kodlayc tarafndan salanr). Bunlar yle ayrlrlar ; 50 bit ok nemli bitler 132 bit nemli bitler 78 bit ok nemli olmayan bitler 50 bite parite biti eklenir (BIok kodlama). Bu 53 bit, 132 nemli bit ve 4 kuyruk biti ile birlikte 378 bite kodlanr (Oran 1:2). Kalan bitler korunmaz. Bu durum, ekil 4.a.18 'de gsterilmitir.

ekil 4.a.18 - GSM 'de kanal kodlama

66

4.a.3.4 - ARAYA YERLETRME (INTERLEAVING) Gerek hayatta bit hatalar burst'Ierde (impuls-patlama) ortaya kar ve bu da bir ok sonu bitlerinin uzun zayflama dip noktalarndan (fading dips) etkilenmesi gerei ile ilgilidir. Maalesef kanal kodlama ok uzun olmayan burst hatalarnn ve basit hatalarn sezilmesinde ve dzeltilmesinde ok etkilidir. Bu problemle ilgili olarak mesajin sonu bitlerinin ayrtrlmas yolunu kullanrsak; bunlar, sonu olmayan bitler olarak gnderilmi olur. Bu da araya yerletirme ilemi ile gerekletirilir. rnek olarak, diyelim ki mesaj blou drt bit ieriyor. Biz drt sonu bloun ilk bitlerini ve bunlar ereve (frame) diye adlandrlan drt bitlik yeni bloklara koyalm. 2 'den 4 'e kadar olan bitlere de ayn iIemi uygulayalm. Daha sonra ereveleri, 1 - numaral bitler, 2 - numarali bitler v.b. ekilde gnderelim.

ekil 4.a.19 - Araya yerletirme letim srasnda, 2 nolu ereve, araya yerletirme

(interleaving) ilemi yaplmadan, btn mesaj blou kaybolur. Ancak bu durumda araya yerletirme ilemi her mesaj bloun ikinci bitinde hata verir.

1 X 3 4 1 X 3 4 1 X 3 4 1 X 3 4

67

ekil 4.a.20 - Alnm, tekrar elde edilmi mesaj bloklar Kanal kodlama ile btn bloklardaki enformasyon tekrar elde edilebilir. GSM 'de kanal kodlayc her 20 ms konuma iin 456 bit tedarik eder. Bunlar her biri 57 bitten olumu sekiz blok halinde araya yerletirme ilemine tabi tutulur.

1 9 17 25 449

2 10 45 0

3 11 45 1

4 12 452

5 13 453

6 14 454

7 15 455

8 16

57 BT 456

8 EREVE

ekil 4.a.21 - Kodlanm konumann 20 ms araya yerletirilmesi 4.3.5 - KNC SEVYE ARAYA YERLETRME 57 bitlik sekiz grup halinde araya yerletiriImi 20 ms 'lik konuma (bir konuma erevesi), 456 bit retir. ekiI 4.a.21 ve ekil 4.a.22 'ye baknz.

20 ms konuma 20 ms konuma 20 ms konuma 20 ms konuma 456 bits = 8 x 57 456 bits = 8 x 57 456 bits = 8 x 57 456 bits = 8 x 57

68

ekil 4.a.22 - Konuma erevesi

ekil 4.a.23 - Normal burst Eer ayn konuma erevesinden 2x57 bit alrsak ve bunlar ayn burst'e sokarsak, bu durumda burst kayb %25 bit kaybna sebep olur ki bu da kanal kodlama iin ok fazladr. Dolaysyla araya yerletirmenin baka bir seviyesini iki konuma erevesi arasna eklememiz gerekir.

ekil 4.a.24 - kinci seviye araya yerIetirme Bu durum, sistemde kk bir geciktirme oIuturur. Kayp her konuma erevesinin bitlerinin sadece %12,5 kadarn etkilediine gre, bir btn burst kayb gze alnabilir ve kanal kodlama ile dzeltilebilir.

69

4.a.3.6 - MODLASYON GSMde kullanlan modlasyon metodu GMSKdir. GMSK bir saysal modlasyon eklidir, rnein gnderilecek enformasyon saysaldr. Bu bir veri veya saysal hale getirilmi konuma olabilir. Modlatr, bir faz modlatr olarak dnlebilir. Tayc, modlatre gnderilen enformasyon bitlerine bal olarak faz deitirir. GMSK, bir burst iinde arzu edilen sabit zarf modlasyonunu ierir. Faz deitirirken dzgn eri ekilleri elde etmek iin, temel band iareti bir Gauss gei band ile filtrelenir. GMSK, allm MSK ile karlatrldnda daha dar bir band genilii elde ederiz.

4.a.3.7 ANTEN (VEYA UZAY) FARKLILII Farkll sona erdirmenin bir yolu zayflamadan bamsz etkilenen iki kabul kanal kullanmaktr. kisinin de ayn anda ok derin bir zayflama dip noktasndan etkilenme riski ok kktr. Bu da iki Rx anteninin ayn iareti bamsz olarak almasnn faydal olaca demektir, bylece iaret zayflama zarflarndan az etkilenecektir. ki iaretin en iyisini semekle zayflama derecesi azaltlm olur. Antenler arasndaki mesafe iki antendeki iaret ilikisi (correlation) ile ilgilidir. liki, iaretlerin neye benzediini gsteren istatistiksel bir terimdir. Pratik olarak bir ka metredir. 900 MHz'de, antenler arasnda 5-6 metre mesafe ile 3 dB kazan salamak mmkndr. 1800 MHz'de ise dalga boyunun dmesiyle mesafe de ksalacak, bylece daha az mesafe ile ayn kazan elde edilebilecektir. ekil 4.a.25 te iki ayr antene ait farkllk grlmektedir.

70

ekil 4.a.25 - Anten farkll 4.a.3.8 - FREKANS ATLAMASI (FREOUENCY HOPPING) nceden Rayleigh zayflamasnda belirtildii gibi, zayflama paterni frekansa bamldr. Bu da farkl frekanslar iin farkl yerlerde zayflama dip noktalarnn olumas anlamna gelir.

ekil 4.a.26 - C1 ve C2 frekanslar arasnda frekans atlamas

71

Basit olarak syleyebiliriz ki, bu olaydan kazan salamak iin, arama sresince belli sayda frekansn arasnda tayc frekansn deitiririz ve bunlardan sadece birinde zayflama dip noktas mevcut ise enformasyonun kk bir ksmn kaybederiz. Kompleks iaret ileme ile iareti tekrar onarabilir, eski haline getirebiliriz. Ayn arama iin, N no'lu TDMA erevesi sresince Co, N+1 no'Iu TDMA erevesi sresince C1 kullanlr ve bu olay evrim halinde devam eder.

4.a.3.9 - DENGELEYC (EQUALIZER) nceden zaman ayarlamas olaynda bahsedildii gibi Rx anteninden ok uzaktaki yansmalar ISI'y (Ara Simge Ginimi) olutururIar. aretler zamanda yaylrlar ve komu simgeler birbirleri ile giriirler. Bu ise alcda, hangi enformasyonun gnderiIdiine karar vermeye almada problemler oIuturur. Kanal; kablo, opto kablo veya bir mikrodalga hat olabilir. Her eit kanal; kendi band geniIii, zayflamas ve buna benzer zelliklere sahiptir. Optimum bir alc, transmisyon iin belirli bir kanala uydurulur. Bu durumda hava arayznn matematiksel bir modelini oluturmak ve alcy da bu modele ayarlamak istiyoruz. Eer yansmalarn ne kadar uzun ve kuvvetli olduunu biliyorsak, bunu alnan burst sezildiinde hesaba katabiliriz. Bu da transmisyon kanalnn (rnein hava arayz) bir modelini oluturan dengeleyici ile yaplr ve buna ek olarak en muhtemel gnderilen dizi hesaplanr. Veri zaman aralklar iinde yer alan burst'ler de gnderilir. Bilinen bir paternin burst dizisinin ortasinda ve iyi ziliki (otokorelasyon) ile zellikler yerIetirilir. Bu model btn zamanlar deitirir fakat bir bit sresince sabit olarak dikkate alnr. GSM artnamesi, drt bite kadar (yaklak 15s 'ye tekabl eder) gecikmi, yansyan bir iareti ele alabilen veya direk ve yansm

72

iaret arasndaki yol farknn yaklak 4,5 km olduu bir iareti ele alabilen bir dengeleyicinin sistemde var olmasn tavsiye eder.

ekil 4.a.27 - Viterbi dengeleyici

4.a.4 - SAYISAL TRANSMSYON PROBLEMNN ZET ZM

letimde ki sorunlarn zmnde ilk olarak, konuma saysal hale dntrlr ve 20 ms 'lik paralara blnr. Ondan sonra bit orann azaltmak iin konuma kodlama iIemi ve hata kontrol iin kodlama ilemleri yaplr. Araya yerIetirme iIemi kk bir gecikmeye sebep olur. ifreleme 1:1 ilikisi (giri-k) ile yaplr ve bitler yarm burst'ler halinde ekillenir (Her 20 ms 'lik konuma iin). Bunlar daha sonra yaklak 270 kbit/s 'Iik bir orana sahip uygun zaman aralklarnda gnderilir. Alc almas ise; burst'!er alnr ve bit dizilerinin takdirinin hesapland dengeleyicide bir kanal modeli oluturulur. Hepsinden sonra

73

sekiz yarm burst alnr ve deifre edilir. Bunlar 456 bit mesaj olarak kurulur. Bu dizi zerinde, iletim sresince hata dzeltme ve sezme ilemi iin kod zme ilemi gereklenir. Kod zc, hata dzeltme ileminin daha iyi olmas iin dengeleyiciden yumuak enformasyon (soft information) kullanr. Yumuak enformasyon, bitin doru olduuna dair bir olaslktr. Son olarak, bit dizisi konuma kodlama ilemine tabi tutulur ve analog konumaya dntrlr.

74

4.b ARAYZ

SAYISAL

RADYO

(HAVA)

Radyo arayz MS ve BTS arasndaki balantnn genel addr. Her tayc frekans iin bir TDMA ereve kullanldn nceki blmde belirtmitik. Her ereve sekiz TS (zaman aral) ierir. BTS'den MS'e olan yn aa link (down link), MSden BTSe olan yn de yukar link (up link) olarak tanmlanr.

ekil 4.b.1 - Bir radyo kanal zerindeki yukar ve aa link

4.b.1 - KANAL KAVRAMI

ekil 4.b.2 - TDMA kanal kavram

75

Tayc zerindeki TDMA erevedeki bir zaman aral, bir fiziksel kanal ifade eder. Eer, her kullancnn belli sayda frekanstan biri yoluyla bir sisteme baIand FDMA sistemi ile karIatrma yaparsak, netice olarak grlr ki, GSM'de her tayc iin sekiz fiziksel kanal mevcuttur (TS 0-7). Bir TS sresince gnderilen bilgiye burst ad verilir. Birok enformasyon tr (rnein, kullanc veri ve kontrol iaretIeri), BTS ve MS arasnda gnderilir. Gnderilen enformasyonun trne bal olarak, farkl mantksal kanallardan bahsetmek mmkndr. rnein farkl enformasyon trleri, fiziksel kanallar zerinde belirli bir dzen ve dizide gnderilirler. Bu mantksal kanallar fiziksel kanallar zerinde planlanr. Mesela; konuma, trafik kanal olarak adlandrlan (ve belirli belirsiz bir fiziksel kanal olan) mantksal kanaldan gnderilir. Mantksal kanallar kontrol ve trafik kanallar olmak zere ikiye ayrlr. ekil 4.b.3 te mantksal kanallarn alt blmleri grlmektedir.

ekil 4.b.3 - Mantksal kanallar Mobil istasyon ve radyo baz istasyonu arasndaki

haberlemede bu kanallarn nasl kullanldna bakalm.

76

4.b.1.1 - KONTROL KANALLARI lk olarak, MS aldnda bir radyo baz istasyonunu sezmeye alr. Bu, tm frekans bandn tarayarak veya bu operatr iin ayrlm Yayn Kontrol Kanal (BCCH - Broadcast Control Channel) taycsn ieren bir prosedr kullanarak yaplr. MS, en kuvvetli taycy bulduunda bunun BCCH taycs olup olmadn tespit etmelidir. Bir BCCH taycs, kontrol kanallarnn tanmasnda kullanlan bir frekanstr.

4.b.1.1.1 - YAYIN KANALLARI, BCH Frekans Dzeltme Kanal (FCCH - Frequency Correction Channel): FCCH'de bir sins iareti gnderilir. Amalarndan biri BCCH taycsna emin olmak, dieri de MS'in frekansa senkron olmasn salamaktr. FCCH, aa linkten ve tek noktadan ok noktaya gnderilir. Senkronizasyon Kanal (SCH - Synchronisation Channel):

MS iin bundan sonra ki olay, belirli bir hcre iindeki yapya senkronize olmak ve seilen baz istasyonunun. bir GSM baz istasyon olduuna emin olrnaktr. Senkronizasyon kanaln dinleyerek; MS, seilen baz istasyonun bu hcresindeki TDMA ereve yapsndaki bilgiyi alr. Bu bilgi TDMA ereve nosudur. Ayrca Temel stasyon Kimlik Kodu da alnr (BSIC). BSIC, baz istasyon bir GSM ebekeye aitse kod zme ilemine tabi tutulur. SCH aa linkten ve tek noktadan ok noktaya gnderilir. Yayn Kontrol Kanal (BCCH - Broadcast Control Channel):

MS'in, dolam balatmak iin (yani gelen aramalar iin beklemek veya arama yapmak) almas gereken son enformasyon, hcre ile ilgili baz genel enformasyonlardr. Bu, zerinde MS'in lmleri dikkate alaca BCCH iinde gnderilir. Bu lmler, hcrede izin verilen

77

maksimum k gc ve komu hcreler iin BCCH taycs lmleridir. BCCH, aa linkten ve tek noktadan ok noktaya gnderilir. Artk MS bir temel istasyona kilitlenmitir ve hcredeki ereve yapsna senkronizedir. Temel istasyonlar birbirine senkron deildir, yani MS hcre deitirdiinde, her defasnda FCCH, SCH ve BCCHn batan okunmas gereklidir. 4.b.1.1.2 - ORTAK KONTROL KANALLARI, CCCH arma Kanal (PCH - Paging Channel):

Belirli zaman aralklar iinde; MS, ebekenin kendisi ile balant kurmak isteyip istemediini grmek iin PCH'yi dinleyecektir. Sebep, gelen bir arama veya gelen bir ksa mesaj olabilir. PCH'de gelen enformasyon, MS'in kimlik numaras (IMSI) veya geici kimlik numarasdr (TMSI). PCH, aai linkten ve tek noktadan tek noktaya gnderilir. Rastgele Eriimli Kanal (RACH - Random Access Channel):

MS numaralar aldktan sonra, RACH'dan numaralar aldn bildirir. MS, ayrca bu kanal, ebekeye balanmak istendiinde de kullanr. RACH, yukar linkten ve tek noktadan tek noktaya gnderilir. Eriim Verme Kanal (AGCH - Access Grant Channel):

ebeke bir iaretleme kanal belirler (SDCCH). Bu iaretleme kanalnn belirlenmesi olay AGCH'da gerekleir. AGCH, aa linkten ve tek noktadan tek noktaya gnderilir.

4.b.1.1.3 - TAHSS EDLM KONTROL KANALLARI Tek Bana Tahsis Edilmi Kontrol Kanal (SDCCH - Stand Alone Dedicated Control Channel): MS, belirtilen iaretleme kanal olan SDCCH'a anahtarlama yapar. Arama kurulumu prosedr bu kanal zerinden yaplr. SDCCH,

78

hem aa hem de yukar linkten ve tek noktadan tek noktaya gnderilir. Arama kurulumu gerekletirildiinde; MS, tayc ile zaman aral tarafndan tanmlanan trafik kanalna (TCH) anahtarlanr. Yava Birletirilmi Kontrol Kanal (SACCH - Slow Associated Control Channel): SDCCH'n belirli zaman aralklarnda ve bir de trafik kanalnda, SACCH'daki enformasyon gnderilir. Yukar linkte MS, kendi temel istasyonu ve komu temel istasyonlarla ilgili ortalama lmleri gnderir. Bu lmlerden; kendi temel istasyonu ile ilgili lm iaret gc ve kalitesi, komu temel istasyonlarla ilgili lm iaret gc zerinedir. SACCH, yukar ve aa iki linktende ve tek noktadan tek noktaya gnderilir. Hzl Birletirilmi Kontrol Kanal (FACCH - Fast Associated Control Channel): Eer konuma annda, aniden bir aktarma (handover) gerektii takdirde FACCH kullanlr.

4.b.1.2 - TRAFK KANALLARI, TCH

Trafik kanallar tam-hzl (full-rate) ve yar-hzl (half-rate) olmak zere ikiye ayrlrlar. Gnmzde tam-hzl trafik kanallar kullanlmaktadr. leride kalitesi tolere edilebilir yar-hzl konuma kodlayclar tasarlandnda, yar-hzl trafik kanallar da kullanlabilecektir. Bir tam hzl TCH, bir fiziksel kanal igal eder (Bir tayc zerindeki bir zaman aral).

79

5.a - NO.7 HABERLEME SSTEM

GSMin alt yaps iinde No.7 Ortak Kanal Haberlemesinin nemi ok byktr. Trkiyede ve dnyada yaygn olarak kullanlan NO.7 OKyi (SS7) tanmak ve yapsn renmek gerekir. Bundan sonraki blmlerde ncelikle SS7 sisteminin alt yapsn ve daha sonrada GSMde SS7i inceleyeceiz. TRKYEDE NO.7 ORTAK KANAL HABERLEMES Trkiyede de u anda mevcut olan iki GSM operatr, Turkcell ve Telsim, GSM sisteminde alt yap haberlemesi iin SS7i Avrupa standardlar erevesinde kullanmaktadrlar. lk bata Trkiyede SS7 haberlemesi iin uygun kablo ve iletim alt yaps bulunmamaktayd. Ancak bu iki operatrden alnan bilgilere gre, Trk Telekomun bu alanda yapt yatrmlar ve giriimler, buna kyasla kk apta da olsa Turkcell ve Telsimin alt yap denmesi ve gelitirilmesinde ki katklar u anda Trkiyede ki alt yap sorunun byk lde zmektedir. leri ki gnlerde de bu geliimin artmasyla problem tamamen ortadan kalakacak, ok daha yksek bir kaliteye ulalm olacaktr.

5.a.1 - SS7YE GR
No.7 Ortak Kanal Haberlemesi (SS7), telekomnikasyon alannda, nternational Telecommunication Union (ITU) Telecommunication Standardization Sector (ITU - T) tarafndan belirlenmi dnya apnda bir standarttr. Bu standart, PSTN (Public Switched Telephone Network) deki ebeke elemanlarnn bir saysal iaretleme ebekesi ile kablosuz (hcresel) ve kablolu arama kurulumu, ynlendirimi ve kontrol ilemlerini

80

gerekletirmek iin gerekli protokol ve prosedrleri belirler. ITUnun SS7 tanm, Kuzey Amerikada ki ANSI (American National Standards Institute), Telecordia Technologies standartlar ve Avrupada ki ETSI (European Telecommunications Standards Institute) standartlar gibi ulusal deiikliklere izin vermektedir. SS7 ebekesi ve protocol kullanm amalar : Temel aramann kurulumu,ynetimi ve zlm Kiisel Haberleme Hizmetleri (PCS Personal Communication Services) gibi rodyo (kablosuz) hizmetler, mobil abone dolam ve mobil abone dorulama Yerel Numara Tanabilirlii (LNP-Local Number Portability) cretsiz (800/888), cretli (900) radyo (kablosuz) hizmetler Arama ynlendirme, arayan kiinin isim/numarasnn grnm ve -ynl arama gibi artrlm arama zellikleri Verimli ve gvenli dnya apnda haberleme

5.a.1.1 - LKL ARETLEME likili iaretleme, bilginin kullanc terminalinden ebekeye geiinde, ses/veri devresinden farkl ama ayn yol zerinden geiine dayanan bir prosedrdr. Bu prosedre rnek olarak, BRI - ISDN (Basic Rate Interface ISDN) ve MIT kampsnde kullanlan PRI ISDN (Primary Rate Interface ISDN) verilebilir. Protokol, balant bilgisinin kullancdan ebekeye ve ebekeden kullancya, Q.391de belirtildii gibi, ulamn salamak iin kullanlr. Birok ISDN protokolnden biri olan Q.391, utan uca balant ynetimini salayan seviye 3 protokoldr. Ilikili iaretlemeyi kullanan ISDN balantlarndan biri rnek olarak verilmitir. 1.Kullanc bir balant balatr, Q.391 paketleri gnderilir.

81

2.br ula balant tahsis edilir.

3.Kullanc, D kanal zerinden ebeke ile haberleerek oturumu sonlandrr.

5.a.1.2 - LKL OLMAYAN ARETLEME Ilikili olmayan iaretleme, balant bilgisinin kurulduu, gzlendii ve zld ebeke elemanlarnn, ses veya verinin gei yapmak iin kulland yaplardan farkl olduu bir prosedrdr. aretleme elemanlar, balama yaplarndan ayrlmtr. Gerektende bu elemanlar, genel ebeke ierisinde balantlar ynetmekle grevli bir

82

ebekedir. Balantn ynetimi, sadece u noktalarn birletirilmesi ile ilgili deildir ayrca tm ebekenin salkl bir ekilde almasndan da sorumludur. Bu nedenle, yapsal hatalar, aksaklklar, ebeke elemanlarnda ki problemler gibi birok bilgi ebeke elemanlar arasnda yaymlanr. Bu iaretleme, genel kullanm ebekesinde yer alan telefon niteleri arasnda balant bilgisinin yaymlanmasnda kullanlr. Ilikili olmayan iaretleme genelde Ortak Kanal aretlemesi (CCS Common Channel Signaling) olarak bilinir ve SS7 ebekesindeki SS7 protokolyle birlikte yer alr.

5.a.1.3 - ARETLEME BALANTILARI SS7 mesajlar, iaretleme balantlar olarak bilinen 56 ya da 64 kbps iletim hznda ki ift yl kanallar zerinden ebeke elemanlar arasnda iletilir. aretleme, ses kanallarndaki bandn iinden ziyade bandn dnda, tahis edilmi kanallarda meydana gelir. Bad ii iaretlemeye kyaslanrsa, band d iaretlemenin saladklar ; Daha hzl arama kurulumu sresi (band ii iaretlemede, oklu frekans (MF - Multi Frequency) iaretleme tonlarnn kullanld duruma kyasla) Ses devrelerinin daha verimli kullanm ebeke elemanlarnda, ses trunklarnn (database sistemleri gibi) dahil olmad iarertlemeye gereksinim duyan Akll ebeke (IN Intelligent Network) nin desteklenebilmesi Hileli ebeke kullanmlarna kar gelitirilmi kontrol

5.a.1.4 - ARETLEME NOKTALARI SS7 ebekesindeki her iaretleme noktas, bir saysal u kodu ile tek olarak kimliklendirilmitir. U kodlar, iaretleme mesajlarnn

83

deiimi srasnda, her mesajn kaynann ve hedefinin kimliklendirilmesi iin tanmaktadr. Her iaretleme noktas, her mesaj iin ayrlm iaretleme yolunu tespit etmek iin, bir ynlendirme tablosu kullanr. SS7 ebekesinde 3 eit iaretleme noktas bulunur. Servis Balama Noktas (SSP Service Switching Point) aret Tama Noktas (STP Signal Transfer Point) Hizmet Kontrol Noktas (SCP Service Control Point)

ekil 5.a.1 - SS7 aretleme Noktalar Servis Balama Noktalar (SSPs), aramalar balatan,

sonlandran ve yrten balatrma devreleridir. Bir SSP br SSPye, bir aramann tamamlamasnda gerekli olan, ses devresinin kurulumu, ynetimi ve zlmn gerekletirmesi iin iaretleme mesajlar yollar. Ayn zamanda SSP, bir aramay nasl ynlendireceine karar vermek iin (Kuzey Amerikadaki 1-800/888 cretsiz aramas gibi), merkeziletirilmi bir veri bankasna (bir SCP) sorgu mesaj yollayabilir. SCPde, kaynak SSPye, evrilmi numarayla ilikili olarak ynlendirme numaralarn da ieren bir cevap yollar. Alternatif bir ynlendirme numaras, asl numarann megul olmas ya da aramann belirtilmi bir zaman iinde cevaplanmamas durumunda, SSP tarafndan kullanlabilir. Asl arama zellikleri, ebekeden ebekeye ve hizmetten hizmete deimektedir.

84

Iaretleme noktalar arasnda ki ebeke trafii, STP olarak bilinen bir paket balatrc yoluyla ynlendirilir. STP kendisine gelen mesajlar, SS7 mesajnda bulunan ynlendirme bilgisine dayanarak, bir k iaretleme balantsna ynlendirir. ebekenin faaliyet merkezi gibi davrandndan dolay; STP, iaretleme noktalar arasndaki direkt balant ihtiyacn elemine ettiinden, SS7 ebekesinin gelitirilmi kullanmn salar. STP, gnderilecek iaretleme noktasn iaretleme mesajnda (evrilmi 800 l numaralar, aranan kart veya mobil abone kimlik numaralar gibi) bulunan rakamlardan saptadndan, evrensel bir tercme, prosedr gibi gsterilebilir. Ayrca STP, dier ebekelerle deiilen SS7 mesajlarn snamadan geirme grevini de stlenmektedir. SS7 ebekesi ar ilemede kritik bir grev stlendiinden dolay, tek bir baarszlk durumunda geni alan ebeke hizmetini garantiye almak amacyla SCP ve STPler genellikle, ayr fiziksel konumlarda, ikili ekilde konulandrlmlardr. Iaretleme noktalar arasndaki balantlar da ift olarak tahsis edilmitir. Trafik, balant seti iindeki btn balantlar zerinde paylatrlmtr. Eer linklerden biri kerse, iaretleme trafii balant setindeki dier bir balantya ynlendirilir. SS7 protokol, iaretleme noktas veya balantsnn baarszl durumunda srekli hizmeti devam ettirebilmek iin, hata dzeltimi ve yeniden iletim yeteneklerini salar.

5.a.1.5 SS7 ARETLEME BALANTI TPLER aretleme balantlar, SS7 iaretleme ebekesindeki

kullanmna gre, Adan Fe balant tiplerinde lojik olarak dzenlenmitir.

85

ekil 5.a.2 - SS7 aretleme Balant Tipleri

5.a.2 - SS7 PROTOKOLNN EKL

ekil 5.a.3 - OSI referans modeli ve SS7 protokol sistemi SS7 protokolnn donanm ve yazlm fonksiyonlar, seviye ad verilen fonksiyonel soyutlamalara blnmtr. Bu seviyeler, ISO (International Standards Organization) tarafndan tanmlanm 7 katmanl OSI (Open System Interconnect) modeline, ayr ayr olarak kar derler.

86

5.a.2.1 - MESAJ TRANSFER KISMI (MTP - MESSAGE TRANSFER PART) Mesaj transfer ksm (MTP), 3 seviyeye blnmtr. leride her blm ayrntl olarak ele alnacaktr. MTP Seviye 3 SS7 ebekesindeki iaretleme noktalar arasnda mesaj ynlendirimini salar. MTP Seviye 3 trafii km balantlardan ve iaretleme noktalarndan baka yerlere ynlendirir ve tkanklk durumu asndan trafii kontrol eder.

5.a.2.2 - ISDN KULLANICI KISMI (ISUP ISDN USER PART) ISDN Kullanc Ksm (ISUP) u balant deiimleri (arayan bir grupla aranan bir grup arasndaki gibi) arasnda ses ve veri tayan trunk devrelerinin kurulumu, ynetimi ve zlmnde kullanlan protokol tanmlar. ISUP, hem ISDN hem de ISDN olmayan aramalar iin kullanlr. Buna ramen ayn balatrma elemannda balayp sonlanan aramalarda ISUP iaretlemesi kullanlmaz.

5.a.2.3 - TELEFON KULLANICI KISMI (TUP - TELEPHONE USER PART) Dnyann baz kesimlerinde (in, Brezilya gibi) Telefon Kullanc Ksm (TUP), temel arama kurulumunu ve zlmn salamak iin kullanlmaktadr. TUP yalnzca analog devreleri ele alr. Birok lkede arama ynetimi asndan ISUP, TUPun yerini almtr.

5.a.2.4 - ARETLEME BALANTI KONTROL KISMI (SCCP - SIGNALLING CONNECTION CONTROL PART) SCCP balantsz ve balant ynelimli ebeke hizmetleri ve MTP Seviye 3 zerinden evrensel balk evrimi (GTT Global Title

87

Translation) yeteneklerini salar. Evrensel balk SCCP tarafndan gnderilecek noktann koduna ve yan sistem numarasna evrilecek olan bir adres bilgisidir (evrilmi 800 l numaralar, aranan kart veya mobil abone kimlik numaralar gibi). Yan sistem numaras tek olarak, gnderilecek iaretleme noktasndaki uygulamay belirler. SCCP, TCAP tabanl hizmetlerde tama katman olarak kullanlr.

5.a.2.5 - LEM YETENE UYGULAMALARI KISMI (TCAP TRANSACTON CAPABLTES APPLCATONS PART) TCAP SS7 ebekesi zerinden SCCPin balantsz hizmetini kullanaraktan, uygulamalar arasnda devresiz ilikili verilerin deiimini destekler. SSP ve SCP arasnda yollanan sorgu ve cevaplar, TCAP mesajlar iinde tanr. rnek olarak; SSP, evrilen bir 800/888 numarasyla birleik olan ynlendirme numarasn tespit etmek ve arayan kullanc kartnn kiisel kimlik numarasn (PIN) kontrol etmek iin, TCAP sorgu mesaj yollar. Mobil ebekelerde (IS - 41 ve GSM) TCAP, mobil cihazla veritabanlar arasnda, kullanc dorulamas, donanm tespiti ve dolamn desteklemek iin yollanan Mobil Uygulama Ksm (MAP Mobile Application Part) mesajlarn tar.

5.a.2.6 - LETME, BAKIM VE YNETM KISMI (OMAP OPERATIONS, MAINTENANCE AND ADMINISTRATION PART & ASE) OMAP ve ASE, gelecekte tanmlanmak iin braklm

alanlardr. u anda OMAP hizmeti, ebeke veri taban ynlendirmelerini dorulamak ve balant sorunlarn tehis etmek iin kullanlabilmektedir.

88

5.a.3 - MESAJ TRANSFER KISMI (MTP)

MTP, 3 seviyeye ayrlmtr. 5.a.3.1 - MTP SEVYE 1 (MTP LEVEL 1) En alt seviye olan MTP Seviye 1, ,iaretleme veri balantsnn fiziksel, elektriksel ve fonksiyonel zelliklerini belirler. Tanmlanm fiziksel arayzler E - 1 (2048 kbit/sn; 32*64 kbit/sn kanallar), DS - 1 (1544 kbit/sn; 24*64kbit/sn kanallar), V.35 (64 kbit/sn), DS-0 (64 kbit/sn) ve DS-0A (56 kbit/sn) ierir. Iaretleme veri balants, iaretleme iin ift ynl bir iletim yoludur. Ayn veri hznda zt ynlerde, birlikte alan iki veri kanalndan oluur. Saysal ebekelerde, ANSI standartlar iin nerilen bit hz 56 kbit/sn ve CCITT standartlar iinse 64 kbit/sndir. Daha dk mbit hzlar kullanlabilir ancak bu durumda kullanc ksmn (Ups) mesaj gecikme gereksinimleri dikkate alnmaldr. Telefonla arama kontrolnde izin verilen minimum bit hz 4.8 kbit/sndir.

5.a.3.2 - MTP SEVYE 2 (MTP LEVEL 2) MTP Seviye 2, bir mesajn iaretleme balants zerinden doru olarak utan uca iletimini temin eder. Seviye 2 ak kontroln, mesajlarn srasnn onaylanmasn ve hata denetimini yerine getirir. aretleme balantsnda bir hata meydana geldiinde, mesaj (ya da mesaj grubu) tekrar iletilir. MTP Seviye 2, OSI Veri Balant Katmanna denk der. Bir SS7 mesaj, iaret birimi (SU - Signal Unit) olarak adlandrlr. eit iaret birimi vardr: Doldurma aret Birimi (FISUs Fill-In Signal Units), Balant Durumu aret Birimi (LSSUs - Link Status Signal Units) ve Mesaj aret Birimi (MSUs - Message Signal Units)

89

ekil 5.a.4 - SS7 aret Birimleri FISU: FISUs iaretleme balants zerinde, dier iaretleme birimleri (MSUs veya LSSUs) bulunmad srece srekli olarak her iki ynde iletilir. FISUs, temel seviye 2 bilgisi (uzak bir iaretleme noktasndan iaretleme biriminin alndna dair onay bilgisi gibi) tar. nk iaretleme balant kalitesi, balantnn her iki ucundaki iaretleme noktalarnda srekli olarak denetlendiinden tr, her FISU iin CRC kontrol taplam hesaplanmaktadr. (Not: ITU T Japonya varyantnda, iaretleme balant kalitesi FISUsdan ziyade bayrak oktetlerinin (8-bit) srekli iletimi ile denetlenmektedir; FISUs sadece daha nceden belirlenmi zaman aralklarnda gnderilir (150 msn de bir gibi). LSSU: LSSUs, balantnn ularndaki balama noktalar arasnda, balant durum bilgisini ieren bir veya iki oktet tar. Balant

90

durum bilgisi, balant dzenini kontrol etmek ve bir iaretleme noktasnn (yerel ilemci k gibi) uzaktaki bir iaretleme noktasna kar durumunu belirtmek iin kullanlr. MSU: MSUs, tm arama denetimi, veri taban sorgu ve cevaplar, ebeke ynetimi ve iaretleme bilgi alannda (SIF - Signalling Information Field) bulunan ebeke bakm verilerini tamaktadr. MSUs, kaynak iaretleme noktasndan hedef iaretleme noktasna ebeke zerinden bilgi yollanabilmesini salayan, ynlendirme etiketine sahiptir. Uzunluk gstergeci (LI - Length Indicator) alannn deeri iaretleme biriminin tipini belirler. LI Deeri 0 12 363 aretleme Birimi Tipi FISU LSSU MSU

ekil 5.a.5 - Mesaj tipi uzunluk gstergeci (LI) deerleri 6 bit olan LI, 0dan 63e kadar deerleri saklayabilir. Eer LI takip eden ve CRCden nde yer alan oktetlerin says 63ten kk ise, LI bu numaray ierir. br trl LI, 63e set edilir. 63 deerine sahip bir LI, mesaj uzunluunun 63 oktete eit veya 63 oktetten byk olduunu gsterir (en fazla 273 oktet olabilir). Bir iaretleme biriminin maximum uzunluu 279 oktettir: 273 oktet (veri) + 1 oktet (bayrak) + 1 oktet (BSN + BIB) + 1 oktet (FSN + FIB) + (LI+ 2 bit yedek) + 2 oktet (CRC) Bayrak balangcn (Flag): ve Bayrak, (eer yeni bir iaretleme iaretleme biriminin biriminin belirtir varsa) nceki

sonlandn anlatr. Bayran ikili deeri 0111 1110 dr. Bir iaretleme birimi iletilmeden nce, MTP Seviye 2, ardl olan be adet bir bitine bir sfr biti ekleyerekten yanl bayraklar atar. Bir iaretleme birimi almnn zerinde, bayrak zlrken MTP Seviye 2, mesajdaki asl ierii almak

91

iin, be ardl bir bitini takip eden

tm sfr bitlerini atar. aretleme

birimleri arasnda bulunan ikili bayraklar da atlr. Geriye Ynelik Numara Dizisi (BSN - Backward Sequence Number): BSN, uzaktaki bir iaretleme noktas tarafndan, iaretleme birimlerinin alndnn onaylanmasnda kullanlr. BSN, onaylanan iaretleme biriminin numara dizisini ierir. Geriye Ynelik Gsterge Biti (BIB - Backward Indicator Bit): BIB, yerine getirildiinde, uzaktaki iaretleme noktasnn negatif bir onay verdiini belirtir. leriye Doru Numara Dizisi (FSN - Forward Sequence Number): FSN, iaretleme biriminin numara dizisini ierir. leriye Doru Gsterge Biti (FIB - Forward Indicator Bit): FIB, BIBdeki gibi hata dzeltimi iin kullanlr. Bir iaretleme birimi iletime hazr hale geldii zaman, iaretleme noktas FSNi 1 artrr (FSN = 0 127). CRC kontrol toplam hesaplanr ve gnderilecek mesaja ilave edilir. Mesaj alndnda, uzaktaki iaretleme noktas, CRCi kontrol eder ve kaynak iaretleme noktasna geri iletilmesi planlanm bir sonraki uygun mesajn BSNine FSNin deerini kopyalar. Eer CRC hataszsa, geriye ynelik mesaj iletilir. Eer CRC hatalysa, uzaktaki iaretleme noktas, nceki BIBi yerletirip geriye ynelik mesaj yollayarak, negatif onay belirtir. Kaynak iaretleme noktas negatif bir onay ald zaman, bozuk mesajdan balayp FIB yerletirilmi olarak, btn ileriye doru olan mesajlar yeniden iletir. nk 7 bitlik FSN sfrdan 127e kadar deerleri saklayabilir ve bir iaretleme noktas, uzaktaki iaretleme noktasndan onay bilgisini alana dek, 128 adete kadar iaretleme birimi yollayabilir. BSN, uzaktaki iaretleme noktas tarafndan doru olarak alnm en son sral iaretleme birimini belirtir. BSN bu ekilde, daha nce alnm tm iaretleme birimlerini onaylam olur. rnek olarak, eer bir iaretleme noktas BSN = 5 ieren bir iaretleme birimi aldktan sonra bunu takiben, BSN = 10 olan bir bakasn alrsa (ve BIB yerletirilmemise) bu durumda

92

ikinci BSN, 6 ile 9 arasndaki iaretleme birimlerinin baaryla alndn ifade eder. Hizmet Bilgi Okteti (SIO - Service Information Octet): MSUdaki bir SIO alan, 4 bitlik hizmet gstergeci tarafndan takip edilen, 4 bitlik yan hizmet alann ierir. FISUs ve LSSUs, SIO iermez. Yan hizmet alan, ebeke gstergecini (ulusal veya uluslararas gibi) ve mesaj nceliini (03 aras, 3 en yksek ncelik olmak zere) ierir. Mesaj ncelii, mesajlarn hangi srayla iletildiini kontrol iin deildir, sadece tkanklk durumlarnda gz nne alnr. Dk ncelikli mesajlar, tkanklk durumu srasnda atlabilir. Iaretleme balant testi mesajlar, arama kurulumu mesajlarndan daha fazla ncelie sahiptir. Hizmet gstergeci, SIFta bulunan bilginin zlmesinin salanmas suretiyle MTP kullancsn belirtir. Hizmet Gstergeci 0 1 2 3 4 5 6 7 MTP Kullancs
aretleme ebeke Ynetimi Mesaj (SNM - Signaling Network Management Message) Dzenli Bakm Mesaj (MTN - Maintenance Regular Message) Olaand Bakm Mesaj (MTNS Maintenance Special Message) aretleme Balants Kontrol Ksm (SCCP - Signaling Connection Control Part) Telefon Kullanc Ksm (TUP - Telephone User Part) ISDN Kullanc Ksm (ISUP - ISDN User Part) Veri Kullanc Ksm (arama ve devre ilikili mesajlar) (Data User Part - call and circuit related messages) Veri Kullanc Ksm (olanak kaydetme/iptali mesajlar) (Data User Part - facility registration/cancellation messages)

ekil 5.a.6 - Hizmet gstergeci deerleri

93

aretleme Bilgi Alan (SIF - Signalling Information Field): MSUda bulunan SIF, ynlendirme etiketini ve iaretleme bilgisini (SCCP, TCAP ve ISUP mesaj verisi gibi) ierir. LSSUs ve FISUs, iki direkt balantl iaretleme noktas arasnda yollandndan, ynlendirme etiketi ve SIO iermezler. evrimsel Redondans Kontrol (CRC - Cyclic Redundancy Check): CRC deeri, veri iletimi hatalarn bulma ve dzeltme iin kullanlr

5.a.3.3 - MTP SEVYE 3 MTP Seviye 3, mesajn SS7 ebekesindeki iaretleme noktalar arasnda ynlendirilmesini salar. Fonksiyon asndan, OSI ebeke Katmanna edeerdir. MTP Seviye 3, mesaj iaretleme birimindeki SIFta bulunan ynlendirme etiketine dayanarak, mesajlar ynlendirir. Ynlendirme etiketi, gnderilecek noktann kodu (DPC - Destination Point Code), kaynak noktann kodu (OPC - Originating Point Code) ve iaretleme balant seimi (SLS - Signaling Link Selection) alanndan oluur. Noktalarn kodlar, SS7 ebekesindeki her iaretleme noktasn tek olarak tanmlayacak, saysal adreslerdir. Mesajn iindeki gnderilecek noktann kodu alc iaretleme noktasn belirttiinde, mesaj, SIOdaki hizmet gstergeci tarafndan belirtilen ayrlm kullanc ksmna (ISUP veya SCCP gibi) datlr. Dier iaretleme noktalar iin belirlenmi mesajlar, alc iaretleme noktasnn mesaj transfer yeteneinin olmas artyla (bir STP gibi), transfer edilir. k balantsnn seimi, DPC ve SLSdeki bilgiye dayanlarak yaplr. ANSI nokta kodlarnda 24 bit (8 oktet), ITU-T nokta kodlarnda ise tipik olarak 14 bit kullanlr. Bu yzden ANSI ve ITU-T ebekeleri arasndaki iaretleme bilgisi deiimi mutlak olarak bir geit STPsine

94

(protokol dntrc) veya her ikisine, ANSI ve ITU-T nokta kodlarna, sahip bir baka iaretleme noktasna ynlendirilmelidir (Not: in, hem ANSI hem de ITU-T ebekeleri ile uyumsuz olan 24 bitlik ITU-T nokta kodlarn kullanmaktadr). ANSI ve ITU-T ebekeleri arasndaki etkileim, st dzey potokol ve prosedrlerin deiik uygulamalar sayesinde ok daha fazla komplikedir. ANSI nokta kodu, ebeke, grup (cluster) ve organ (member) oktetlerinden oluur (245-16-0 gibi). Bir oktet 8 bittir ve 0dan 255e kadar herhangi bir deeri tayabilir. Byk ebekelere sahip Telcos (haberleme sistemleri) larn tek ebeke kimlikleri varken kk operatrlere, 1 ile 4 aras bir ebeke numaras ve tek bir cluster numaras tahsis edilmitir (1123-9 gibi). ebeke numaras 0 kullanlmaz; ebeke numaras 255 ise gelecekteki kullanmlar iin ayrlmtr. ITU-T nokta kodu, blge, alan/ebeke ve iaretleme noktasnn kimlik numaralarnn artlarn belirtmek iin, bir tek ikili numaralardan oluur. rnek olarak, 5557 (onluk) nokta kodu, 2-182-5 (010 10110110 101 ikili) eklinde belirtilebilir.

5.a.3.4 - ARETLEME SIGNALING LINK SELECTION)

BALANTI

SEM

(SLS

k balantsnn seimi, DPC ve iaretleme balant seimi (SLS) alanndaki bilgiye dayanlarak yaplr. SLS kulanm sebebi: Mesajn sral olmasn garantiler. SLSi ayn olan herhangi iki mesaj, balangta yolland sra ile gnderilen noktaya ulaacaktr. Btn msait balantlar zerinde, trafiin eit yk paylamn salar. Teoride, eer bir kullanc ksm dzenli olarak mesaj yollar ve SLS deerlerini bir dng biiminde tahsis ederse, bu yne doru tm balantlar (birleik balant seti dahil) zerinde trafik dzeyi eit olur.

95

ANSI ebekelerinde, SLS alannn bykl aslnda 5 bittir (32 deer). Her balant setinin bir birleik balant setinden olutuu (toplam 4 balant) ikili balant biimlerinde, 8 SLS deeri, her balantya eit trafik salanacak ekilde tahsis edilir. Byyen ebekelerde, 4 balant dnda, balant seti tedarik edildiinde problem otaya kar. 5 bitlik SLSin, her balant setinde bir birleik balant seti olan 5 balantl (toplam 10 balant) bir kullanm durumunda sonu; 3 SLS deerinin 8 balant ve 4 SLS deerininde kalan 2 balant iin dzensiz tahsisi eklindedir. Bu problemi ortadan kaldrmak amacyla hem ANSI hem de Bellcore, iaretleme balantlarnda daha iyi yk paylam salamak iin, 8 bit SLSi (256 deer) benimsemilerdir. ITU-T uygulamalarnda SLS, MTP mesajlarndaki iaretleme balant kodu olarak yorumlanmaktadr. ITU-T Telefon Kullanc Ksm mesajnda, devre kimlik kodunun bir ksm SLS alannda saklanmaktadr. MTP Dzey 3, trafii, km balant ve iaretleme noktalarndan baka yerlere ynlendirir ve tkanklk durumunda trafii kontrol eder. MTP Dzey 2 ve 1, sabit uzunluklu 53 oktet hcreler kullanan, basit bir geni band protokol olan ATM (Asynchronous Transfer Mode) ile yer deitirilebilir. MTP Dzey 3, ATM aretleme Adaptasyon Seviyesini (Signaling ATM Adaptation Layer) kullanp ATMe arayz olur.

5.a.4 - ARETLEME BALANTI KONTROL KISMI (SCCP - SIGNALLING CONNECTION CONTROL PART)
SCCP, MTP Dzey 3 zerinden balantsz ve balant ynelimli hizmet verir. MTP Dzey 3, haberleme noktalarndaki zg uygulamalara (yansistemler subsystems) nokta kodu salar. SCCP, cretsiz telefon (800/888), arama kart, yerel numara tanabilirlii, mobil (kablosuz) dolam ve kiisel haberleme hizmetleri (PCS) gibi TCAP tabanl hizmetler iin tama katman olarak kullanlr.

96

5.4.1 - EVRENSEL BALIK EVRS (GTT - GLOBAL TITLE TRANSLATION) SCCP, ayrca STPnin evrensel balk evirisi (GTT) eklinde hareket edebilmesini salamaktadr. Bu prosedr uyarnca, gnderilecek iaretleme noktas ve yansistem numaras (SSN), iaretleme mesajnda bulunan rakamlar sayesinde belirlenir. Evrensel balk numaras, istenen hizmete uygun olarak herhangi rakamlar dizisi olabilir (evrilmi 800/888l numaralar, arama kart numaras veya mobil abone kimlik numaras gibi). STP GTTi salayabildiinden tr, kaynak iaretleme noktasnn, gnderilecek noktann kodunu veya birleik hizmetin yanhizmet numarasn bilmeye ihtiyac yoktur. STPler sadece gnderilecek nokta kodlar ve zel hizmetler ve olas gnderilebilecek yerlerle ilgili bir veritabann elinde bulundurmasna gerek vardr. 5.a.4.2 - SCCP MESAJ FORMATI

ekil 5.a.7 - SCCP mesaj format

97

Hizmet Bilgi Oktetinin (SIO) Hizmet Gstergeci, SCCP iin 3 olarak (0011 ikili) kodlanmtr. SCCP mesajlar, MSUnun Hizmet Bilgi Alan iinde bulunurlar. SIF, SCCP mesajnn ierii tarafndan takip edilen ynlendirme etiketini tar. SCCP mesaj, mesajn geri kalannn ieriini tanmlayan bir-oktet mesaj tipi alanndan oluur. Her SCCP mesaj, zorunlu bir sabit ksm (zorunlu sabit uzunluklu parametreler), zorunlu bir deiken ksm (zorunlu deiken uzunluklu parametreler) ve birde sabit uzunluk ve deiken uzunlukta alanlar ierebilen opsiyonel ksmdan oluur. Her opsiyonel ksm parametresi, bir uzunluk gstergeci (takip edecek oktetler) alan tarafndan takip edilen bir-oktet parametre kodu ile kimliklendirilir. Opsiyonel parametreler herhangi bir dzende bulunabilirler. Eer opsiyonel parametreler dahil edilmise, opsiyonel parametrelerin sonu, sadece sfr ieren bir oktet ile belirtilir.

5.a.5 - LEM YETENE UYGULAMALARI KISMI (TCAP TRANSACTION CAPABILITIES APPLICATIONS PART)
TCAP, SCCPin balantsz hizmetini kullanan iaretleme noktalar arasndaki devresiz ilikili bilgi deiimini desteklemek suretiyle gelimi akll ebeke hizmetinin yaylmasna imkan tanr. Bir SSP, evrilmi 800, 888 veya 900 l numara ile birleik ynlendirme numarasna karar vermek amacyla SCPye sormak iin TCAPi kullanr. TCAP mesajlar, MSUnun SCCP ksmnda bulunurlar. Bir TCAP mesaj, bir ilem blm ve bir para blmnden oluur.

5.a.5.1 - LEM BLM (TRANSACTION PORTION) lem blm, paket tipi belirleyicisini bulundurur. Yedi paket tipi vardr:

98

Tek Ynl (Unidirectional): Paralar sadece bir ynde tanrlar (cevap beklenmez). zinli Sorgu (Query with Permission): Bir TCAP ilemini belirtir (1 - 800 sorgusu gibi). Gnderilen dm, ilemi sonlandrabilir.. zinsiz Sorgu (Query without Permission): Bir TCAP ilemini belirtir. Gnderilen dm, ilemi sonlandrmayabilir. Yant (Response): TCAP ilemini sonlandrr. Bir 1 - 800 izinli sorgusuna yant, 800l numara ile birleik ynlendirme numarasn ierebilir. zinli Konuma (Conversation with Permission): Bir TCAP ilemini srdrr. Gnderilen dm ilemi sonlandrabilir. zinsiz Konuma (Conversation without Permission): Bir TCAP ilemini srdrr. Gnderilen dm ilemi sonlandrmayabilir. ptal (Abort): Anormal bir durumda ilemi sona erdirir. lem Blm ayn zamanda, TCAP ilemini srayla kaynak ve gnderilen iaretleme noktasnda zg bir uygulama ile birletiren Kaynak Bilgi ID (Originating Transaction ID) ve Yantlama Bilgi ID (Responding Transaction ID) alanlarnda ierir.

5.a.5.2 - PARA BLM (COMPONENT PORTION) Para blm bileenleri ierir. Alt eit bileen vardr: stek - Son (Invoke - Last): Bir operasyon ister. rnek olarak, bir zinli Sorgu ilemi, evrilmi bir 800l numarann SCP evirisini talep etmek iin bir stek - Son ierebilir. Bu para, sorguda ki son paradr. stek - Son olmayan (Invoke - Not Last): Bu parann, bir veya daha ok para tarafndan takip edilmesi haricinde stek - Son parasna benzemektedir.

99

Dnen Sonu - Son (Return Result - Last): stenen bir operasyonun sonucu geri gnderilir. Bu para yantlamada ki son paradr. Dnen Sonu - Son olmayan (Return Result - Not Last): Bu parann, bir veya daha ok para tarafndan takip edilmesi haricinde Dnen Sonu - Son parasna benzemektedir. Dnen Hata (Return Error): Bir istek operasyonunun baarsz bir ekilde tamamlandn rapor eder. Red (Reject): Yanl bir paket tipinin veya parann alndn belirtir. Paralar, TCAP tarafndan incelenmeden tanm uygulamaya zg veriyi kapsayan parametreleri ierir.

100

5.b - GSMDE NO.7 HABERLEMES

GSM temelde, Balama Sistemi (SS - Switching System) ve Baz stasyon Sistemi (BSS - Base Station System) olarak ikiye blnmtr. Birok sistemde MSC/VLR ve HLR/AUC, tek bir dm eklinde btnletirilmitir. SS ile dier atanm ebekeler arasndaki arayzler, bu ebekelerin kulland iaretleme protokollerini (PSTNdeki TUP, ISDNdeki ISUP gibi) kullanr. ki MSC arasndaki iaretlemede, arama ynlendirmesi ISUP ile gerekletirilirken, aktarma (handover) kontol iaretlemesi iin MAP protokol kullanlr.

ekil 5.b.1 - GSM sistem modeli

101

SS ve BSS arasndaki arayz, BSSAP olarak bilinen, GSM iin zel gelitirilmi yeni bir protokol kullanr. BSSin ierisinde, BSC ile BTS arasnda ISDN protokol LAPD kullanlr. BTS ile Mobil stasyon (MS) arasnda ise LAPDnin bir versiyonu olan LAPDM kullanlr.

5.b.1 - MOBL UYGULAMA KISMI (MAP - MOBILE APPLICATION PART)

MAP, GSMin ihtiyalarn desteklemek iin zel olarak

tasarlanm bir protokoldr. OSI modeline gre MAP, TCAPin zerinde ikamet eder ve her ikiside 7. Katmanda yer alr. MAP, SCCPin balantsz hizmet trn kullanr. Bu protokol MSC, VLR, HLR, EIR ve AUC iine yklenmitir. Bylece bu dmler aadaki durumlarda haberleebilir: Yer Kaydetme Yer ptali Kayt ptali dare / ynetim / abone hizmetlerinin dzeltimesi Aktama (Handover) Gvenlik / dorulama bilgileri transferi MAP, GSM ebeke elemanlar arasnda bilgi deiimi iin gerekli olan iaretleme prosedrlerini salar. MAP, bilgi transferi iin SS7i kullanr ve SS7 mimarisinde bulunan TCAP iin arayz tekil eder. MAP, bir TCAP kullancsdr ve ayn zamanda bilgi transferi iin SCCP ve MTPnin hizmetlerini de kullanr.

102

ekil 5.b.2 - OSI modelinde MAP TCAP, SCCP ile birlikte MTP iin arayz tahsis eder. SCCP, ebeke hizmet salaycs olarak grev yapar. MAP, be Uygulama Varlna (AEs - Application Entities) ayrlmtr: MAP MSC MAP VLR MAP HLR MAP EIR MAP AUC Bir alt hizmet numaras (SSN), her bir AEe tahsis edilmitir. SSN, SCCP tarafndan, belirli bir AEi adreslemek iin kullanlr. Her AE, Uygulama Hizmet Elemanlarndan (ASEs) oluur. ASEs, ortak ASEs ve zel ASEs olarak gruplandrlmtr. TCAP ortak bir ASEdir ve MAP AElerinde her zaman yer alr.

103

ekil 5.b.3 - Uygulama varlklar (AEs) ve uygulama hizmet elemanlar (ASEs) ASEs, AEsin arayzlerini destekler ve ilgili parametreleriyle birlikte bir veya birka operasyondan oluur. Operasyonlar, belirli bir grevi yerine getirmek iin birletirilebilir. MAP, bileenlerden ve deiik dmler arasndaki bire bir haberlemedeki diyalog idare yeteneklerinden yararlanan bir TCAP kullancsdr.

ekil 5.b.4 - HLR ile VLR aras ASE operasyonu gsterimi

104

Aktarma olaynda olduu gibi, bir sistemin birka sistemle ayn zamanda etkileimde olmas gereken durumlar mevcuttur. MAP protokoln kullanan herhangi bir yap, dier birok yap ile e zamanl olarak haberleebilir. MAPtaki ASE operasyonlarna rnek verecek olursak: Yer Gncelletirme (VLR HLR) Abone Verisinin Yklenmesi (HLR VLR) Yer ptali (HLR VLR) ASEs ayn zamanda ilgili parametreleri de denetler.

5.b.1.1 - YER GNCELLETRME (LOCATION UPDATING) MSC/VLR alannda yeni bir MS belirdii zaman, HLRda bulunan yer kayt bilgisi gncelletirilmelidir. Ayn zamanda, o an ki MSC/VLRda bulunan bilgi de gncelletirilmelidir. Bu bilgiye, MS bir arama yapar ya da MSe bir arama gelirse ihtiya duyulur. GSMde MAP aklayabilmek iin, HLR ve MSC/VLRda bulunan MAPn ieriine bir gz atmamz gerekir.

ekil 5.b.5 - HLR ve MSC/VLRda MAP

105

Bu resimde, bir dmde bulunan MAP bloklarnn dier bir dmdeki MAP bloklaryla haberleebilecekleri grlmektedir. rnein MSC/VLRda bulunan MLUAP yazlm blou, Yer Gncelletirme ile ilgili HLRda bulunan komu blok HLUAPla haberleebilir. Bu srada MLCAP blouda, Yer ptali ile ilgili olarak HLCAP blouyla haberlemektedir. ekilde bulunan MAPTC ve HMAPTC bloklar, gelen mesajlar iin tampon grevi grrler. Mesajlar analiz edip, doru alcya ynlendirirler. Map protokol, bloklarn SS7 yoluyla haberlemesini salar.

5.b.2 - MSC BSS ARASI ARETLEME (BSSAP)

5.b.2.1 - BSSAP ARETLEMES BSS Uygulama Ksm (BSSAP - BSS Application Part), MSC/VLR ile BSS arasndaki iaretleme iin kullanlr. BSSAPa bal olan grup iaret vardr:

ekil 5.b.6 - MSC ve MS aras protokoller DTAP Mesajlar MSC ve MS arasndaki Direk Transfer Mesajlar (DTAP - Direct Transfer Messages), BSSten ak ve anlalr bir ekilde geer. Bunlar, belirli bir MSe ynlendirilmi arama kontrol ve mobil ynetim mesajlardr. DTAP mesajlarnn ana tipi vardr:

106

Mobil ynetimi iin mesajlar Devre - modu balants arama kontrol iin mesajlar Arama balantl ek hizmet kontrol iin mesajlar
Gncelletirme Mesajlar Gvenlik Mesajlar Balant Ynetimi (CM) Mesajlar Yer Gncelletirme Kabul Dorulama Reddi CM Hizmeti Kabul Yer Gncelletirme Reddi Dorulama stei CM hizmeti Reddi Dorulama Cevab Kimlik stei Kimlik Cevab

ekil 5.b.7 - Mobil ynetimi iin mesajlar BSSMAP Mesajlar BSS Ynetimi mesajlar (BSSMAP - BSS Management Messages), MSC ile BSS (BSC/BTS) arasnda, are imkan ynetimi, aktarma kontrol, arma sras gibi ilemlerde gereklidir. BSSMAP mesajlar, balantsz veya balant ynelimli eklinde olabilir.
Balantsz : Blok Blok Alnd Bildirimi arma Reset Alnd Bildirimi Devreyi Resetle Devreyi Resetle Alnd Bildirimi Blok Kaldr Blok Kaldr Alnd Bildirimi Balant ynelimli : Tahsis stei Tahsis Tamam Tahsis Hatas ifre Modu Emri ifre Modu Tamam Snf Numaras Gncelletirmesi Silme Emri Silme Tamam Silme stei Katman 3 Bilgisini Tamamla Aktarma Emri Aktarma Hatas

ekil 5.b.8 - BSSMAP mesajlar MS Balang Mesajlar (Initial MS Messages) Bir MS balang mesaj deimeden BSSden geer ama BSS, onu analiz eder ve mesaja bilgi ekler. Bylece, DTAP mesaj gibi tmyle ak deildir. rnek olarak; MS bir hizmet istei yaptnda, BSC ona, MSC tarafndan hcreye bal grevlendirme veya acil arama

107

ynlendirmesi iin kullanlmak zere, CGIy ekler. Bu mesajlar, balant ynelimli modunda gnderilir. MS balang mesajlarnn bazlar aada bulunmaktadr: Balant ynetimi hizmet istei Yer gncelletirmesi istei arma istei

5.b.2.2 - MSC LE BSS ARASINDA A - ARAYZ MSC ve BSS (Baz stasyon Sistemi), birok PCM balantlar ile balanmtr. 30 konuma veya veri kanal dnda, iaretleme iin ayrlm bir zaman dilimi vardr. Bu iaretleme kanal, bir veya daha fazla alc-verici baz istasyonuna (BTSs) hizmet verebilir. MSC ile BSS arasndaki iaretlemede kullanlan protokoller, BSSAP, SCCP ve MAPtr.

ekil 5.b.9 - MSC ile BSS aras iaretleme (A - arayz) A - arayznde iaretleme modu olarak, hem balantsz hem de balant ynelimli modlar kullanlr. Arama kurulumu durumunda, arama ilikili mesajlar deiilmeden nce her arama iin, bir virtel balant tahsis edilir. Aramann ayrlmas durumunda, virtel balant zlr.

108

arma gibi belirli mesajlar, balantsz modu kullanr.

5.b.2.3 - DTAP VE MS BALANGI MESAJLARI DTAP ve MS Balang Mesajlar, MSC ile MS arasnda tranfer edilir ve arama kontrol, mobil ynetimi gibi ilemlerle ilikilidir. Bu mesajlar, Mesaj Tipine ve Enformasyon Elemanlarna ek olarak, Protokol Ayrc (PD - Protocol Discriminator) ve lem Tanyc (TI - Transaction dentifier) alanlarn ierir. BSSAP mesajlarnn BSSMAP ya da DTAP olarak snflandrlmas, SCCP ile BSSMAP/DTAP arasnda yer alan ara bir katman, Snflandrma Altkatman (Distribution Sublayer), tarafndan yerine getirilir.bu altkatmann fonksiyonu, Snflandrma Veri Birimi (Distribution Data Unit) olarak bilinen mesajn balk ksmn analiz etmektir. Bu bilgi, mesajn DTAP veya BSSMAP mesaj olarak karar verilmesinde kullanlr. Balk bir veya iki oktetten oluur. DTAPteki durumu ele alrsak, Snflandrma Veri Biriminin bir ksmn oluturan Veri Balant Balants Kimlii (DLCI - Data Link Connection dentification) olarak adlandrlr. DLCI, radyo kanaln tehis etmekte ve radyo balantsnda kullanlan Hizmet Ulam Noktas Kimlii (SAPI - Service Access Point dentifier) deerini belirlemede kullanlr. (rnek olarak SAPI = 0 arama kontrol iaretlemesini gsterir.)

BSSMAP AYIRMA UZUNLUK MESAJ TP BLG

DTAP AYIRMA DLCI UZUNLUK MESAJ TP TI / PD BLG

109

ekil 5.b.10 - BSSMAP ve DTAP mesaj yaplar Mesaj tipi, mesaj iin olan koddur: h01 Tahsis stei h02 Tahsis Tamam h10 Aktarma stei h11 Aktarma Gerekli PDnin amac, aadaki prosedrlere bal olan mesajlar ayrt etmektir: Arama kontrol Mobil ynetimi Radyo are imkan ynetimi Ek hizmet kontrol Dier iaretleme prosedrleri TInn amac, bir MS iindeki eitli paralel ilemleri ayrt etmektir. TI, ISDNdeki 3.katman protokolnde (CCITT Re. Q.391) tanmlanan arama referansna e deerdedir. ARAMA KURULUMU MESAJLARI Uyarma Arama Onay Arama Srdrme Balant Balant Onay Bilgisi Acil Kurulum lerleme Kurulum ARAMA BLG EVRES MESAJLARI Deitirme Deitirme Reddi ARAMA KALDIRILMA MESAJLARI DTMF Balangc DTMF Balangc Reddi Durum Soruturma

110

ekil 5.b.11 - Devre modu balantlar iin mesajlar Arama ilikili ek hizmet kontrol mesaj tipi, Olanak (Facility) olarak tanmlanmtr. Hangi hizmetin istendiinin belirtildii bir bilgi eleman ierir.

5.b.3 - BSC LE BTS ARASI ARETLEME (LAPD)

5.b.3.1 - BSC LE BTS ARASI ARETLEME BSC ile BTS arasnda iki deiik tipte haberleme kanal vardr: 64 kbit/snlik trafik kanallar, radyo kanallar iin konuma veya veri tar. 64 kbit/snlik iaretleme kanallar, BTSin kendisi veya MS iin iaretleme bilgisi tar. Bu bilgi, radyo kanallarndan birinde iletilir. Bir PCM balantsnda, bir zaman dilimi iaretleme iin ayrlmtr. Kalan zaman dilimleri ise konuma veya verinin iletimi iin kullanlr. Tm iaretleme bilgisinin herhangi bir 64 kbit/snlik kanalda iletilmesi iin, bu bilgiyi 64 kbit/sn formatna nce dntrp sonra alc uta geriye evirien zel bir fonksiyon olmaldr. Bu, LAPD protokolnde (Katman 2) yaplr. Gnderen u, sonra PCM balantsnn iaretleme kanallar zerinden srayla baytlar halinde iletilecek olan bir LAPD erevesi oluturur. Alc uta bu baytlar biraraya getirilir ve LAPD erevesi yeniden oluturulup analiz edilir. Enformasyon verisi elde edilir ve kullancya datlr. BSC ile BTS arasndaki iaretleme mesajlarnn tanmas iin kullanlan protokol, LAPD (Link Access Procedure on D Channel,

111

katman 2)dir. ISDNdeki karl olan (D - kanal iaretlemesi) katman 2 protokol ile ayn yapdadrlar.

5.b.3.2 - LAPD PROTOKOL LAPD, aadaki gruplara bal iki iaretleme tipini destekler: Alnd onaysz bilgi transferi, bilginin doru ve sral alndn garanti etmez. Alnd onayl bilgi transferi, her bir iaretin alnd alc tarafndan onaylanr. Katman 3 tarafndan salanan bilgi, katman 2deki LAPD erevelerinin iine paketlenir.

5.b.4 - EREVE YAPISI

LAPD erevesi, ucunda bir bayrakla (01111110) snrlandrlm birok alandan oluur. Bir bayran ard arda gelen ereveler arasnda olduuna dikkat edilmelidir.

C/R FCS

Emir/Yant (Command/Response) ereve Toplam Kontrol (Frame Check Sum)

112

SAPI TEI N(S) N(R)

Hizmet Eriimi Noktas areti (Service Access Pointer Indicator) Terminal End Pointer Identifier letici Ksmn Sra Numaras Alc Ksmn lettii Sra Numaras

ekil 5.b.12 - LAPD protokolnn ereve yaps 5.b.4.1 - ADRES ALANI SAPI; BCF, TRX ve Katman 2 ynetim fonksiyonlar gibi deiik fonksiyonlara eriim iin kullanlan adrestir. GSMde kullanlan SAPI deerlerinin listesi: SAPI DEER: 0 62 63 FONKSYONU: Radyo aretleme Balants. Trafik Ynetim

Prosedrleri, Arama Kontrol aretlemesi Iletme ve Bakm Prosedrleri Katman 2 Ynetim Prosedrleri TEI, Radyo iaretlemesi iin bireysel TRX gibi deiik

varlklara eriimde kullanlan adrestir. SAPI ve TSI Adres alannda, alc uta, doru varla ve doru fonksiyona eriimini salamak iin kullanlr. Aadaki ekilde, A - bis arayzn kullanan BSC ve BTS arasnda bir balant grlmektedir. PCM kanallarndan biri, BSC ile BTS arasnda, LAPD protokoln kullanan iaretleme iin ayrlmtr. Bir baz istasyonu BTSde, MSe iaretleme bilgisini iletebilecek eriimde olan birok alc-verici (TRX - transceivers) vardr. Ayn zamanda frekans hoplamas ve genel fonksiyonlar gibi Baz Kontrol Fonksiyonlar (BCF - Base Control Functions) da BTS ierisine yerletirilmitir. Bu fonksiyonlar, iaretleme ynetimi tarafndan kontrol edilmesi gereken, d uyarmlar, g kayna ve zaman dzlemi gibi mevkiler iindir.

113

ekil 5.b.13 - BSC ile BTS arasnda A - bis arayz

ekil 5.b.14 - SAPI Hizmet Eriimi Gstergeci GSMde bulunan terminal donanmlar (TEI

deerleriyle

kimliklendirilmitir), otomatik olmayan TEI tahsisi kategorisindendir.

5.b.4.2 KONTROL ALANI Kontrol alan, hangi tipte bir ereve olduunu anlatan ereve srasn numaralandrma da kullanlr. LAPD tarafndan desteklenen 3 tipte ereve vardr: Bilgi erevesi ( (Information) I frame) Denetim erevesi ( (Supervision) S frame) Numarasz ereve ( (Unnumbered) U frame)

114

I frame, Kontrol alannn 0. bitinde herzaman sfr bulundurur. Bilgi transferi iin kullanlr. S ve U ereveleri, her zaman 0=1 biti bulundurur. U erevesi bir oktet uzunlukta iken, I ve S ereveleri iki oktet uzunluktadrlar. Kontrol alannda ki N(s) ve N(r), I erevesinde bulunan gnderen ve alc dmlerdeki Gnderme (Send) ve Alma (Receive) dzen sayalarn temsil ederler. S erevelerine rnek olarak Almaya Hazr (RR - Receive Ready), Almaya Hazr Deil (RNR - Receive Not Ready) ve Reddetme (REJ - Reject) verilebilir. I erevelerinin alndn bildirme iin kullanlr. U erevelerine rnek olarak E zamanlamasz Denge Modu Eriimli Kurma (SABME - Set Asynchronous Balance Mode Extended), Numarasz Alnd Onay (UA - Unnumbered Acknowledge), Ayrlma (DISC Disconnect) gibi verilebilir. Lojik bir balantnn kurulumu ve ayrlmas iin kullanlr. Btn bu ereveler yalnzca bir oktet uzunluktadr. Seim / Son (Poll / Final, P ve F) bitleri, Emir (Command) erevesinde P=1 ayarlanarak bir cevaba zorlamak iin kullanlr. Cevap erevesinde F biti 1 olur .

115

ekil 5.b.15 - LAPDdeki saya mekanizmas

116

Yukardaki ekilde Alma sayac (R - Receive counter) bir iaret alndktan sonra artrlr ve Gnderme sayac (S - Sender counter) bir iaret gnderildikten sonra artrlr. Bir pencere bykln varsayalm. No.01 iareti bir hata bir Reddetme mesaj ile birlikte alndnda, No.01 de eklenmi olarak geriye yollanr. Bylece 01 iareti tekrarlanm olur. Bir I erevesi, baka bir I erevesi veya RR S erevesi ile alnd onaylanabilir. Eer alc almaya hazr deil ise, ereve, bir RNR erevesi ile alnd onaylanr. Hazr olunduu zaman bir RR mesajnn yollanmas ile devam edilir. Temel olarak LAPD protokol, BSC ile Alc-verici Uzak Arayz (TRI - Transceiver Remote Interface) arasnda 2 Mbit lik arayzde kullanlr. Her biri 64 kbit/sn olan 32 zaman diliminden oluur. 16. Zaman dilimi, normal bir kullanc tarafndan eriilemez ekilde olan, BSC ile TRI arasnda sistem iaretlemesi iin kullanlr. Kalan zaman dilimleri (0-15 ve 17-31) veri veya konuma iin kullanlr.

5.b.5 - BTS LE MS ARASI ARETLEME (LAPDm)

5.b.5.1 - GENEL OLARAK LAPDm LAPDm protokol, BTS ile MS arasnda, Tahsis edilmi (Dedicated), Ortak (Common) veya Yayn (Broadcast) Kontrol Kanal (Control Channel) kullanarak, katman 3 iaretleme bilgisinin iletiminde kullanlr. LAPDm, OSI modelinde 2. Katman olan Veri Balant Katmann temsil eder ve MSde olduu gibi BTSte bulunan TRXCnin yazlmnda yerine getirilir.

117

ekil 5.b.16 - LAPDm i kontrol eden yazlm bloklar LAPDm protokol, LAPD fonksiyonelliine dayanr ama radyo gereklerine uymak zere adapte edilmitir. rnek olarak TDMA kullanlarak, LAPDdeki uzunluu (Katman 3 bal iin 249 + 11 oktete kadar) kullanan iaretleme ereveleri yollamak imkanszdr. Bu sebeple mesaj, kanala bal olarak, 18 22 oktetlik paralara blnmtr.

5.b.5.2 - LAPDm FONKSYONLARI Mmkn olan LAPDm fonksiyonlar aada verilmitir: Dm Kanallarnda balant salamak. Balktaki bir oktet (DLCI), kullanlan kanal saptamak iin kullanlr. ereve tiplerinin tannmas Ak DTAP mesajlarnn ynetimi Balantdaki erevelerin Dzen Kontrol

5.b.5.3 - LAPDm OPERASYON MODLARI LAPDmde iki operasyon modu vardr: Alnd Onaysz Operasyon Alnd Onayl Operasyon oklu ereve (Multiple Frame) Yalnzca BCCH, PCH ve AGCH alnd onaysz modu kullanlr.

118

SDCCH, SACCH ve FACCH, hem alnd onayl modu hem de alnd onaysz modu kullanr. ALINDI ONAYSIZ OPERASYON Alndnn onaylanmas gerekmeyen mesajlar, Numarasz Bilgi ereveleri (UI - Unnumbered Information Frames) iinde gnderilir. Bu ereveler iin hata dzeltmesi ve ak kontrol yoktur. ALINDI ONAYLI OPERASYON - OKLU EREVE Mesaj iin bir cevap alnmas gerekiyorsa, SDCCHta olduu gibi alnd onayl operasyon modu seilir. Numaral Bilgi erevelerinde (Numbered Information Frame) (I erevesi) katman 3 mesajlarnn gnderimi iin, bir sonraki mesaj gnderilmeden nce, mesajn alnd onayna ihtiya vardr.

5.b.6 - BLMLEME (SEGMENTATION)

BCCH veCCCH zerinden yollanan Alnd Onaysz mesajlar, tm uzunlukta 22 okteti amazlar bu sebepten blmlemeye ihtiya yoktur. Dier btn durumlar, iaretleme bilgisinin blmlenmesini gerektirir nk mesaj, maksimum 249 oktet uzunlukta olabilir. Bir tampon, tantlm 249 oktete kadar saklayabilir.

5.b.7 - 2. KATMAN LAPDm FONKSYONLARI

Gnderilen ereveye bal olarak, 2. Katman fonksiyonellii tarafndan ereveye deiik bilgi eklenir (Uzunluk Gstergeci gibi). Bu sebeple 3. Katman mesajn maksimum uzunluu 22 oktetle (UI erevesi) snrlandrlmtr nk darband TDMAe bal olarak radyo arayznde genel limit 23 oktettir ve bir oktet uzunluk gstergeci iin gereklidir.

119

ekil 5.b.17 - LAPDmdeki Alnd Onaysz (UI - Unacknowledged) ve Alnd Onayl (I - Acknowledged) eevelerin ereve yaps Eer 3. Katman mesajlar erevenin max. uzunluundan ksaysa, doldurma (fill) bitleri, ereveyi sabit bir uzunlua getirmek iin (23 oktetler + bayraklar) kullanlr. Uzunluk Gstergeci, 3. Katman bilgisinin uzunluunu gsterir. ADRES ALANI Adres Alan, SAPIy tantr. Aadaki alt alanlara ayrlmtr:

ekil 5.b.18 - Adres Alannn alt blmleri Adres alt alanlarnn anlam LAPDdeki ile ayndr. Ek olarak Balant Protokol Ayrac (LPD - Link Protocol Discriminator 2 bit) alan vardr.LPD = 1, Ksa Mesaj Hcre Yayn Hizmeti (SMSCB - Short Message Cell Broadcasting Service) nn kullanmn karlar.

120

KONTROL ALANI Mesaj tipi burada tannr. Olabilecek deerler unlardr: S Format Yeniden iletim istei gibi veri balant denetimi kontrol fonksiyonlarn belirlemek iin kullanlr. rnek olarak: Almaya Hazr (RR), Almaya Hazr Deil (RNR), Reddetme (REJ) I Format 3. Katman tarafndan salanan bilgiyi tayan sral numaral erevelerin transferinde kullanlr. U Format Ek veri balant kontrol fonksiyonlar ve alnd onayl bilgi trasferi salar. rnek olarak: SABM, DISC, UI, UA, DM UZUNLUK GSTERGEC OKTET Aadaki alanlardan oluur:

ekil 5.b.19 - Uzunluk Gstergecinin yaps Uzunluk Gstergeci lave Biti (EL - Length Indicator Extension Bit): 1 oktet olarak sabitlenmitir. Uzunluk Gstergecinin byklne ilave yaplmak istenirse, EL biti 0 a ayarlanr. Daha Fazla Veri Biti (M - More Data Bit): Orijinal 3. Katman mesajnn blmlendirilmesini belirtmek iindir. (M=0; son blm iin M=1) 3. Katman Bilgisinin uzunluu iin 6 bit (L): Max. uzunluun altndaki bir uzunluk olup, eklenen Doldurma Bitlerini belirtir.

121

Aa link Doldurma Bitleri 00101011 olarak, Yukar link Doldurma Bitleri ise 11111111 olarak kodlanr. 5.b.7.1 - LAPDDEN FARKLARI LAPDmde radyo arayz zerinde Iletme ve Bakm Balants yoktur. LAPDde hata tespiti, 2. Katmanda FCS eklenerek yaplr; LAPDmde ise 1. Katman FIRE kodunu ve Katlamal kodlamay ekler.

5.b.7.2 - LAPDmDEK BR TRAFN GZLEM Aadaki ekil hava arayznde bir konuma kurulumunun bir parasn gstermektedir.

122

ekil 5.b.20 - LAPDmdeki bir trafiin gzlemi

5.b.8 - GSMDE ARAMA LEM RNE

Aadaki rnek, MSe gelen bir arama iin iaretleme mesaj sralarn gstermektedir. Mesaj sras diagramnda, TCAP ilkellerinin isimleri eklenmitir. BSSAP mesajlar iin, BSSMAP ince bir ok ile DTAP ise kaln bir ok ile belirtilmitir. MSC ile BSC arasndaki iaretlemenin byk ounluunun Balant Ynelimli olduu unutulmamaldr.

123

ekil 5.b.21 - MSe gelen bir aramann iaretleme sras (1. Ksm)

124

ekil 5.b.22 - MSe gelen bir aramann iaretleme sras (2. Ksm) BSS Dahili Arama Ynetimi BSSte Dahili Arama Ynetimi birka safhaya ayrlabilir:

ekil 5.b.23 - BSS temel dahili arama ynetimi

125

5.b.8.1 - AIRMA (PAGING) arma prosedr, MSe bir balant kurmasn emreder. MSe bir iaretleme balants tahsis edilmemi durumdayken balar. arma prosedr, MSC tarafndan gnderilen arma (Paging) mesaj ile balar. Sonra BSC, belirtilmi hcreleri kontrol eden her BTSe bir arma Emri (Paging Command) mesaj yollar. Sonra BTS, arma kanallarna (PCH) arma bilgisini gnderir.

ekil 5.b.24 - MSe bir arama - arma ve Acele Tahsis

126

5.b.8.2 - SDCCHIN ACELE TAHSS (IMMEDIATE ASSIGNMENT) Acele Tahsis prosedrnn amac, MSi ortak bir iaretleme kanalndan SDCCHa transfer etmektir. arma emrine cevap olarak veya MSden bir aramann balatlmas durumunda yerine getirilir. Prosedr, Baz stasyonunda RACHta bilginin almas ile balar. Sonra BTS, Acele Tahsis prosedrn balatan, Kanal stei (Channel Required) mesajn BSCe yollar. Eer BSCdeki ilemci kapasitesi msaitse, bir ayrlm iaretleme kanal (SDCCH) tahsis edilir ve BTS bundan Kanal Aktifletirme (Channel Activation) mesajyla haberdar edilir. Kanal etkin hale getirildii zaman, Kanal Aktifletirme Onay (Channel Activation Acknowledge) mesaj BSCe geri dner. Sonra BSC, bir Acele Tahsis mesajn BTSe yollar, o da tahsis edilmi kanala (SDCCH) balanmasn anlatmak amacyla MSe yollar. MS ve BTS, SABM ve UA mesajlar yoluyla SDCCH zerinde bir LAPDm balants kurar. arma Cevap Bilgisi, bu mesajlar zerinde geriye gnderilir. Baz istasyonu ve MS bu kanal zerinden kontak kurduu zaman, Tesis Etme areti (Establish Indication) mesaj BTSten BSCe yollanr. BSC Tesis Etme areti mesajn aldktan sonra MSCe, Balant ynelimli bir SCCP balants tesis etmesi iin, bir Balant stei (CR Connection Request) mesaj yollar. arma Cevap Mesaj, CR zerinde geriye gnderilir. Bu mesaj, MSCden BSCe yollanan Balant Onay (CC - Connection Confirm) mesaj ile dorulanr.

5.b.8.3 - DORULAMA VE FRELEME (AUTHENTICATION AND CIPHERING) SDCCH zerindeki bir iaretleme balants kurulduunda, MSC, Rastlantsal Numaray (RAND) ve Ki numara dizisini bir DTAP mesaj, Dorulama stei (Auth Request), ile birlikte yollayarak dorulama prosedrn balatr. MS, aretli Sonucu (SRES - Signed Result) ieren

127

Dorulama Cevab (Auth Response) iaretini geriye cevap olarak yollar. Alnan SRES eldekiyle karlatrlr, eer ikisi birbirini tutarsa, ifreleme sabiti Kci ieren ifreleme Modu (CMD - Ciphering Mode) yollanr. BTS bu sabiti ifreleme amacyla kullanr. MS, ifreleme Modu Emrini (Ciphering Mode Command) aldktan sonra, herey ifrelenir. ifreleme modu mesajlar, ak olan deil BSSMAP protokoln kullanrlar.

ekil 5.b.25 - SDCCH zerindeki Dorulama ve ifreleme Emri Mesajlar 5.b.8.4 - TRAFK KANALININ (TCH) TAHSS Dorulama kontrol getikten sonra, bir sonraki adm bo bir trafik kanal tahsis etmek ve MSe bu kanala balamasn emretmektir. MSC, BSCe frekans ve zaman dilimini ieren Tahsis Etme stei (Assignment Request) mesajn yollar. Daha sonra BSC doru hcrede bir trafik kanal tahsis eder ve BTSe Kanal Aktifletirme (Channel Activation) mesajn yollar, cevap olarakta Kanal Aktifletirme Onay (Channel Activation Acknowledge) alnr. Trafik balants iin balama

128

grubu zerinden bir yol kurulduktan sonra, BSC, BTSe ve BTS zerinden de MSe yeni kanala (TCH) balamas iin Tahsis Etme Emri (Assignment Command) mesajn yollar. MS, TCHa balar ve SABM / UA mesajlar ile SACCH alr. Artk SACCH onay modundadr, Gnderme ve Alma sayalar sfra kurulur. Sonra BTS, BSCe Tesis Etme areti (Esatablish ndication) mesajn yollar. MS, Tahsis Etme Emrine (Assignment Command) FACCH zerinden MSCe geen Tahsis Etme Tamam (Assignment Complete) mesajyla cevap verir. Balant tesis edilmitir ve MSin zili alar. MS tarafndan, MSCe giden bir uyarma mesaj yollanr. Bu, ak bir DTAP mesaj tipidir. Daha sonra MSC, Zil kontrol tonunu oluturur ve A abonesine yollar.

ekil 5.b.26 - MSi arama - TCH Tahsis Etme Prosedr

129

5.b.8.5 - AKTARMA (HANDOVER) Aktarma prosedr, MSin bir trafik kanalndan dier bir bakasna transferinin gereklilii durumunda (rnek olarak dk radyo iletim kalitesi durumu) gerekletirilir. Bu prosedr, BSCde bulunan yerleik fonksiyon tarafndan balatlr. Yerleik fonksiyon, mobil balantlar dzenleyen fonksiyon blouna, aday hcrelerin bir listesini yollar. Hcreler tercih edilen sraya gre listelenmitir. Akatarma prosedr, listenin en yukarsndan bir hcrenin okunmasyla balar. Eer birinci hcre, o anda bulunulan hcreyle birlikte ayn BSCe balysa, bir Aktarma (Internal Handover) (intra BSC - BSC iinde) balatlr. br trl bir D Aktarma (External Handover) (inter BSC - BSC aras) balatlr. rnek olarak eer hibir kanal msait deilse, listede bulunan bir sonraki hcre teebbs iin kullanlr.

5.b.8.6 - AKTARMA (INTERNAL HANDOVER) aktarma iin, hem kaynak hem de hedef hcre ayn BSCe bal olmaldr. Yeni hcrede bir trafik kanal (TCH) istenir. Kanal Aktifletirme mesaj, BSC tarafndan yeni hcrede bulunan BTSe gnderilir. Eer o an ki balantda ifreleme etkin ise, ifreleme bilgisi Kc, aktifletirme mesajnn iine eklenir. BTS, bir Kanal Aktifletirme Onay ile cevap verir. Sonra BSC, BTS yoluyla MSe Aktarma Emri (Handover Command) mesajn yollar. MS bu mesaj ald zaman, yeni kanala balar ve olduka ksa bir burst olan Aktarma Burstunu (Handover Burst) geri gnderir. BTS, MS ile yeni kanalda balantda olduunu haber vermek iin BSCe Aktarma Bulunmas (Handover Detection) mesajn yollar. Arama kurulumu srecine benzer durumlardaki iaretleme amalar iin bir balant kurulur.

130

BTS ile MS arasnda bir balant tesis edildii zaman, Tesis Etme areti, BSCe yollanr. MSten BSCe Aktarma Tamam (Handover Complete) mesaj yolland zaman, yeni kanalda arama gzleme balarken eski kanalda sona erer. Eski kanalda etkinliin kalkmas, BSCden BTSe RF Kanal zlme (RF Channel Release) mesajnn yollanmas ile gerekletirilir. Sonra MSC, aktarmann tamamlanmasyla ilgili olarak Aktarma Gerekletirildi (Handover Performed) mesaj sayesinde bilgilendirilir.

ekil 5.b.27 - BSS ii aktarma 5.b.8.7 - SLME (CLEAR) Silme prosedrnn amac, tahsis edilmi kaynaklara daha fazla ihtiya kalmad zaman zlmesidir. Silme, Silme Emri (Clear Command) mesajnn MSC tarafndan BSCe yollanmasyla balatlr. BSCdeki ilgili aletin zlmesinden sonra,

131

BSC, Silme Tamam (Clear Command) mesajn MSCe yollar. Sonra BSCdeki arama gzleme durdurulur ve bu balama grubuna doru olan yol zlr. Bundan sonra BSC, MSe Kanal zlme (Channel Release) mesajn ve BTSe SACCH Aktifletirme ptal (Deactivation SACCH) mesajn yollar. BTS, zlme areti (Release Indication) mesajyla cevap verir ve BSC de tahsis edilmi kanal zer. Son olarak BTSe trafik kanalnn zlmesi iin, RF Kanal zlme (RF Channel Release) mesaj yollanr.

ekil 5.b.28 - Silme iin BSS iaretlemesi 5.b.8.8 - BSC ARASI AKTARMA Bu durum, ayn MSCe bal olan iki BSC arasnda aktamann olumas eklindedir. Bir nceki durumda, aktarma kararnn uygulanmas iin, MS, BSCde analiz edilen lm raporlarn yollamaktayd. BSC, Evrensel Hcre Kimliine (Cell Global Id.) dayanarak hedef hcrenin baka bir BSCe bal olduunu belirler. Bu durumda, kontrol eden MSCe bir Aktarma Gereklilii (HO-Required) mesajn yollar ve bu mesaj hedef hcrelerin listesini de ierir. MSC, hedef BSCye bir Aktarma stei (HO-

132

Request) mesaj yollar ve bu mesaj ieren bir HO referans numaras tahsis eder. BSC, Aktarma stei Onay (HO-Req-Ack) mesajyla cevap verir. Daha sonra MSC, kaynak BSCye Aktarma Emri (HO-Cmd) mesajn yollar. Kaynak BSC Aktarma Emri mesajn BTS yoluyla MSe ynlendirir. Mesaj, HO referans numarasn, hedef frekans ve zaman dilimini ierir. MS hedef kanala balar ve balangta hedef BSC tarafndan tahsis edilmi HO referans numarasn ieren bir Aktarma Eriimi (HOAccess) Burstu yollar. BSC, doru mobil istasyonun cevap verdiini garantiye almak iin referans numarasn kontrol eder. Hedef BSC, Aktarma Bulma (HO-Detect) mesajyla MSCyi habedar eder. MS, BSCe Aktarma Tamam (HO-Com) mesajn gnderir ve BSCde MSCe nceki Aktarma Emri mesajna cevap olarak bunu iletir. MSC aramay yeni BSC ve BTSe balatrr. Son olarak MSC, Silme Emri (Clear-Cmd) ve Silme Tamam (Clear-Com) mesajlaryla BSCe radyo kaynaklarn zmesini emreder.

ekil 5.b.29 - BSC aras aktarma

133

5.b.8.9 - MSC ARASI AKTARMA Bu durumdayken mobil istasyon yeni bir MSC alanna geer ve bundan dolay arama, farkl MSC/BSCe bal olan BTSe aktarlmaldr. ncelikle kaynak BSC bir aktarma (HO) seimi yapar ve MSCi Aktarma stei (HO-Required) mesajyla bilgilendirir. Bu MSC burada Sorumlu MSC olarak grev yapar, hedef MSCnin adresini hcrenin adresinden kartr. Bir MAP mesaj olan Aktarma cra Etme (Perform HO), iaretleme ebekesi zerinden hedef MSCe yollanr. Yeni MSC bir HO numaras (abone dolam numarasna benzeyen bir numara) tahsis eder. Bir Aktarma stei mesaj hizmet veren BSCe gnderilir, o da Aktarma stei Onay ile cevaplar. Yeni MSC Sorumlu MSCe, hedef hcre kimliini, radyo kanaln, zaman dilimini ve HO referans numarasn da ieren Aktarma cra Etme Onay (Perform-HO-Ack) mesajyla cevap verir. Sorumlu MSC, ISUP protokoln kullanan zel veya kamuya ait ebeke yoluyla hedef MSCe doru bir arama kurar. Bu yzden yollanan ilk mesaj, HO numarasn tayan lk Adres Mesaj (IAM - Initial Address Message)dr. Sonra Sorumlu MSC, BSCe Aktarma Emri mesajn yollar, ardndan BSC de bu mesaj hava zerinden MSe gnderir. Bu mesaj hedef radyo kanaln,zaman dilimini ve HO referans numarasn ierir. Mobil istasyon da kendisine tahsis edilmi yeni radyo kanalna ve zaman dilimine balar ve HO referans numarasn ieren bir Aktarma Eriimi Burstu (Handover Access Burst) yollar. BSC, referans numaralarnn tutup tutmadn kontrol eder ve sonra da Aktarma Bulma ve Aktarma Tamam mesajlaryla MSCi bilgilendirir. MSC, HO numarasnn zlmn salar ve Sorumlu MSCe Gnderme Sonu areti (Send-End-Signal) mesajn yollar. Artk MSCde, IAM ve Adres Tamam Mesaj (ACM - Address Complete Message) ile kurulmu olan yol ile hedef MSCe doru aramann balanmasn salar. Ayn zamanda Sorumlu MSC eski hcredeki radyo

134

kaynaklarnn zlmesi iin Silme Emri (Clr-Cmd) mesajn yollar ve cevap olarakta Silme Tamam (Clr-Com) mesajn alr.

ekil 5.b.30 - MSC aras aktarma

135

6 KMLK NUMARALARI
GSM ebeke, Anahtarlama Sistemi (SS) ve Temel stasyon Sisteminden (BSS) oluan kompleks bir yapdr. HLR, MSC, VLR, AUC ve EIRi ieren Anahtarlama Sisteminin (SS), hem Temel stasyon Sistemine (BSS) hem de PSTN/ISDN, veri ebekeleri ve dier PLMN'ler gibi ebekelere arayzleri mevcuttur. Mobil aboneye olan aramay

anahtarlamak iin doru adresler gerekir ve bu ok nemlidir. GSM/PLMN ebekede tanmlanan baz numaralar vardr ki bunlar tanmlama yaparlar.

6.1 - MOBL STASYON ISDN NUMARALARI (MSISDN - MOBILE STATION ISDN NUMBER)
Farkl ebekeleri tanmak iin numaralandrma planlar

kullanlr. PSTN/ISDN'deki bir telefon numaras iin E.164 numaralandrma planlar kullanlr. MSISDN, PSTN numaralandrma plannda bir mobil istasyonu tanr. CCITT artnamesine gre evrilen mobil telefon numaras; MSISDN = CC + NDC + SN CC lke Kodu (Country Code), NDC Ulusal Gidilecek Yer Kodu (National Destination Code), SN Abone Numaras (Subscriber Number)

6.2 - ULUSLARARASI MOBL ABONE KML (IMSI - INTERNATIONAL MOBILE SUBSCRIBER IDENTITY)
Bir GSM/PLMN ebekedeki aboneyi tanyan bilgidir. Radyo yolu zerinde ve GSM/PLMN ebekede doru bir tanmlama yapmak iin her aboneye zel bir kimlik tahsis edilmitir. Buna IMSI ad verilir ve PLMN'deki btn iaretlemelerde kullanlr. SIM'de, HLR'da ve VLR'da ykl bulunur. Yaps ise yledir:

136

IMSI = MCC + MNC + MSINMCC MobiI lke Kodu (Mobile Country Code) (3 basamakl), MNC Mobil ebeke Kodu (Mobile Network Code) (2 basamakl), MSIN Mobil Abone Tanma Numaras (Mobile Subscriber Identification Number) (maksimum 10 basamakl)

6.3 - MOBL STASYON DOLAIM NUMARASI (MSRN - MOBILE STATION ROAMING NUMBER)
HLR, abonenin hangi MSC/VLR servis blgesinde olduunu bilir. Gzergah iin kullanlacak geici numaray tedarik etmek amacyla HLR, MSC/VLR'dan aranlan aboneye MSRN tedarik etmesini ve bu numaray geri gndermesini ister. MSRN'nin kabulnde, HLR onu GMSC'ye gnderir. Artk GMSC anahtarlamay abonenin olduu MSC/VLR blgesine yapacaktr. Yaps yledir: MSRN = CC + NDC + SN CC lke Kodu (Country Code), NDC Ulusal Gidilecek Yer Kodu (National Destination Code), SN Abone Numaras (Subscriber Number) Not: Bu durumda SN, servis veren MSC adresidir

ekil 6.1 - MSRN'in kullanm

137

6.4 - GEC MOBL ABONE NUMARASI (TMSI TEMPORARY MOBILE SUBSCRIBER IDENTITY)
IMSI (Uluslararas Mobil Abone Kimlii), GSM kullanclarnn kalc bir numarasdr. TMSI ise geici olarak, GSM abone ebekeyi kullanrken ona tahsis edilen ve davetsiz misafirlerin engellenmesi iin belirtilen bir kimliktir. Geici numara mobil abonenin bulunduu yerin mobil aboneye uygun hale getirilmesi prosedr esnasnda belirtilir ve aboneler ebekede aktif olduklar srece kullanlr. Mobil istasyon bu geici numaray ebekeye rapor verirken veya arama yaparken kullanr. TMSI'n belirtilmesi, idaresi ve uygun hale getirilmesi VLR tarafindan salanr.

6.5 - ULUSLARARASI MOBL STASYON CHAZ KML (IMEI - INTERNATIONAL MOBILE STATION EQUIPMENT IDENTITY)
IMEI, cihaz tanmlamas iin kullanlr. IMEI = TAC + FAC + SNR + sp TAC Tipi Uygun Bulma Kodu (Type Approval Code) (6 basamakl), FAC Son Montaj Kodu (Final Assembly Code) (2 basamakldr ve reticiyi belirtir), SNR Seri Numara (Serial Number) (6 basamakl), sp gelecek kullanmlar iin yedek (1 basamakl)

6.6 YERLEM -LOCATION AREA IDENTITY)

BLGES

KML

(LAI

LAI, mobil abonelerin yer bildirimi iin kullanlr. LAI = MCC + MNC + LAC MCC Mobil lke Kodu (Mobile Country Code) (3 basamakldr ve

138

IMSI'daki 3 basamak gibi lkeyi belirtir), MNC Mobil ebeke Kodu (Mobile Country Code) (2 basamakldr, IMSI'daki MNC ile ayn deeri alr ve o lkedeki GSM/PLMN ebekeyi belirtir), LAC Yerleim Blgesi Kodu (Location Area Code) (Maksimum uzunluu 16 bit olan LAC, bir GSM/PLMN ebekedeki yerleim blgesini belirtir. Bir GSM/PLMN ebekede 65536 farkl yerleim blgesi olabilir)

6.7 - HCRE KRESEL KML (CGI - CELL GLOBAL IDENTITY)

CGI, GSM ebekedeki hcrenin belirtilmesi iin kullanlr. Bu LAI 'ya CI (Cell Identity) ekleyerek yaplr. CGI = MCC + MNC + LAC + CI CI Hcre Kimlii (Cell Identity) (Maksimum 16 bit olan bu kimlik yerleim blgesindeki hcreyi belirtir)

6.8 - TEMEL STASYON KMLK KODU (BSIC BASE STATION IDENTITY CODE)
BSIC, mobil istasyonun, kendisine komu olan, farkl temel istasyonlar semesine imkan tanr. BSIC = NCC + BCC NCC ebeke Renk Kodu (Network Colour Code) (3 bittir ve GSM/PLMN'i belirtir. Dikkat edilmelidir ki, sadece operatr belirtmez. NCC ilk olarak, snrn her tarafndaki operatrlerin seiminde kullanlr) BCC Temel stasyon Renk Kodu (Base Station Colour Code) 3 bittir ve ayn yayn kontrol kanal (BCCH - Broadcast Control Channel) frekansn kullanan BTS'ler arasndaki seime yardm etmek iin temel istasyonu belirtir.

139

7 - GSM'DE TRAFK DURUMLARI

Bu blmde, MS'in farkl durumlarnda trafik konusu ele alnacaktr. Bu durumlar; MS'in ak bekleme, megul olma ve kapal olma durumlardr. Kapal olma durumunu ele almaya aslnda gerek yoktur. nk MS kapal iken sistem tarafndan ulalamaz durumdadr. Sistem MS'in nerede olduunu saptayamaz. Bu durum MS'in sistemden ayrlmas (MS detached) olarak adlandrlr. MS'in ak olma hali ise iki durumda incelenir. Bunlar ak bekleme ve megul olma durumlardr. imdi bu durumlarda trafik olaylarn inceleyeceiz.

7.1 - MS AIK BEKLEMEDE - TRAFK DURUMLARI

Dolam esnasnda mobil en iyi hcrede iletiim kurmak iin dinlemededir. Buna da kendi hcresi ve komu hcreler arasndaki lmleri dikkate alarak karar verir. Bu lmler BSC tarafndan MS'e bildirilmekte idi. MS, ak bekleme durumunda ulalabilecek konumdadr. Yine bu durumda ksa mesajlar ve hcre yayn mesajlarn alabilir.

ekil 7.1 - MS ak beklemede iken trafik durumlar

140

ekildeki rakamlara u olaylar karlk gelir ; 1. Ayn LA'da hcre deiimi 2a. Normal ekilde yer bildirimi, ayn MSC/VLR (LA1 LA2) 2b. Normal ekilde yer bildirimi, yeni MSC/VLR (LA1 LA3) 3. IMSI'nn ayrlmas 4. IMSI'nn kabul eklinde yer bildirimi 5. Periyodik kaydetme eklinde yer bildirimi 6. Mutlak ayrlma 7.1.1 - DOLAIM Hcreleri deitirme ve kaliteli arama nedenlerine bal olarak hava arayzndeki balantlar iin yaplan harekete dolam (roaming) ad verilir. Mobilin ayn LA'ya ait hcreler arasndaki yer deitirmesi (ekil 7.1, 1. durumdaki gibi) olayndan ebeke haberdar edilmez. VLR'da ykl olan en doru yerleim LA'dr. Eer MS farkl LA'lara ait hcreler arasnda konum deiimi yapyor ise ebeke bundan haberdar edilir. Bu olay normal ekilde yer bildirimi prosedr yoluyla yaplr. MS farkl LA'lar arasndaki hcre deiimini, dolam srasnda BCCH taycsn (yayn kontrol bilgisinin gnderildii frekans) dinlerken renir. Dierlerinin arasnda LAI da gnderilir. MS en son ald ve kendinde bulunan LAI bilgilerini almakta oldugu LAI ile karlatrr. Eer ayn iseler herhangi bir aksiyon gereklemez, eer farkl iseler normal ekilde yer bildirimi olay gerekleir. 7.1.2 - NORMAL EKLDE YER BLDRM Mobil sadece LA'larn deiimini dikkate alacaktr. Mobil, yer bildirim mesajn gnderdiinde, MSC/VLR, MS'in bilinip bilinmediini, kaytl olup olmadn veya yeni bir ziyareti olup olmadnn fark eder.

141

ekil 7.2 - Normal ekilde yer bildirimi 1.MS, LAI' tespit etmek iin yeni hcrede BCCH' dinler. Yeni LAI eskisi ile karlatrlr. Farkl iseler yer bildirimi prosedr uygulanr. 2.MS, SDCCH yoluyla GSM/PLMN gerekleir ile (MS, balant kurar,

dorulama

prosedr

MSC/VLRda

bilinmiyorsa HLR ile). 3.MS, dorulama baaryIa gerekleince sisteme yer bildrimi talebi yapar. Eer yeni LA, yeni bir MSC/VLR'a aitse bu HLR'a bildirilir. 4.Yer bildirimi sistem tarafndan kabul edilir ve BTS ile MS'den iaretleme kanalnn almas istenir. 7.1.3 - IMSI 'NIN AYRILMASI IMSI'nn ayrlmas prosedr, telefonun abone tarafndan kapatlacann MS yoluyla ebekeye bildirilmesini salar. Bundan sonra aramalar MS'e ulaamayacandan, MS sistem tarafndan alglanmaya allmaz. G kesiliminde MS'in gnderdii son mesaj budur. ekil 7.3'deki gibi HLR bu olaydan bilgilendirilmez, sadece VLR bilgilendirilir.

142

ekil 7.3 - IMSI'nn ayrlmas 7.1.4 - IMSI 'NIN KABUL EKLNDE YER BLDRM IMSI'nn kabul prosedr sadece ayrlma mesajnn

gnderildii LA'da MS alrsa gerekleir. Aksi takdirde ekil 7.2'de gsterildii gibi normal ekilde yer bildirimi prosedr gerekletirilir. 7.1.5 - PERYODK KAYDETME EKLNDE YER BLDRM Eer MS sisteme bir IMSI'nn ayrlmas mesajn gnderirse ve radyo link kalitesi ok kt ise sistem bu enformasyonun kodunu zemeyebilir. Zaten MS'e herhangi bir kabul gnderilmediinden (IMSI'nn ayrlmas mesajnn kabul) sistem MS'i ayrlm kabul etmeyebilir. Dolaysyla MS, her 30 saniyede bir kaydetme ilemine mecbur braklr. Buna periyodik kaydetme denir. 7.1.6 - MUTLAK AYRILMA Eer MS kapsam alan dnda iken kapatlrsa sistem ayrlma mesajn alglayamaz. Bu durum ekiI 7.1'deki 6.durumda gsterilmitir. Sistem, periyodik kaydetme iin beklediinden ve belirli bir zaman iinde bunu alamadndan MS VLR'da ayrlm saylr (Ayrlmann VLRa bildirildii hatrlanacaktr). Bu durum mutlak ayrlma olarak bilinir.

143

7.2 - MS MEGUL KEN TRAFK DURUMLARI

MS, bir ar olduunda (konuma, faks veya veri) veya arama kurulumu prosedr esnasnda megul olarak dikkate alnr. Bu durumda eer hcre deiimi gerei mevcut ise, MS buna kendisi karar vermez. Burada BSC, BTS ve MS'den tedarik edilen lmlere dayanarak hcre deiimine karar verir. Bu karar MSden bamsz olarak yerine getirilir. MS megul durumda iken, ayn zamanda ksa mesajlar alabilir ancak hcre yaynlarn alamaz. ekil 7.4'de MS'in megul olduu ve meguI hale getirildii durumlar grlmektedir.

ekil 7.4 - MS'in megul olduu ve megul hale getirildii durumlar 1. MS'den arama (konuma, faks, veri, ksa mesaj) 2. MS'i arama (konuma, faks, veri, ksa mesaj, hcre yayn) 3. BSC iinde aktarma 4. BSC'ler arasnda, MSC iinde aktarma

144

5. MSC'ler aras aktarma

7.2.1 - MS'DEN ARAMA Bu blmde mobil abonenin ses aramas (voice call) yapmas durumu incelenecektir. Veri ve ksa mesaj aramalar ayr olarak incelenecektir. nk girmektedir. Ses aramas kurulumunda kullanlan iaretlemeden MSin PSTNi arama durumu ekil 7.5te grlmektedir. ebekede baka elemanlar da devreye

ekil 7.5 - MS'in PSTN'e arama kurulumu 1.MS bir iaretleme kanal sorar. Bu kanal SDCCH'dr ve bunu sorarken RACH' kullanr. 2.BSC, AGCH' kullanarak bir iaretleme kanal tahsis eder. 3.MS, MSC/VLR'a SDCCH yolu ile arama kurulumu isteini gnderir. SDCCH zerinde baz iaretIemeler olur, bu iaretIemeIer yledir; MS, MSC/VLR'da meguI konumuna getirilir, dorulama prosedr gereklenir ve aranlan abonenin numarasn (bu durumda bir PSTN numaras) gnderir. 4.MSC/VLR, BSC'ye bo bir TCH tahsis edilmesi durumunu sorar. Sonra bu istek TCH'I aktif etmesi iin BTS ve MS'e ynlendirilir.

145

5.MSC/VLR, aranlan abonenin numarasn PSTN'de aboneye balant kurmas iin anahtarlama merkezine gnderir (exchange). Aranlan numara cevap verir (arzu edilen budur) ve arama kuruImu olur. 7.2.2 - MS' ARAMA Bir mobil abone ile PSTN'deki abonenin aranmas arasndaki en byk fark mobil abone yerinin bilinmemesi, dolaysyla ulalamamasdr. Bu yzden arama balantsnn kurulmas iin nce MS tespit edilmelidir. imdi de bir PSTN abonesinin mobil aboneye yapaca arama kurulumunu ele alalm.

146

ekil 7.6 - PSTN'den MS'i arama

1.PSTN abonesi MSISDN'i anahtarlar. MSISDN'in herhangi bir GSM ebekeye ait bir numara olup olmadnn anlalmas iin MSISDN, PSTN'de analiz edilir. GMSC ile balant kurulur. 2.GMSC, MSISDN'i MS'in hangi HLR'da kaytl olduunu anlamak iin analiz eder. Yine GMSC, HLR'dan aramaya uygun MSC/VLR'a ynlendirmek iin bilgi ister. 3.HLR, MSISDN'i IMSI'a dntrr ve bylelikle MS'in hangi MSC/VLR blgesinde olduunu tespit edebilir. HLR ayn zamanda abonenin aktif olduu servisler hakknda bilgiye de sahiptir. (rnegin,

147

herhangi bir numaraya yonlendirilmi olma gibi) 4.HLR, MSC/VLR'dan, adresini ieren bir MSRN talep eder. 5.MSRN, MSC/VLR'dan HLR yoluyla GMSC'ye gider. 6.GMSC, aramay direkt olarak veya PSTN yoluyla MSC/VLR'a gnderir. 7.MSC/VLR, MS'in hangi LA'da olduunu bilir. LA'nn iindeki btn BSC'lere ar mesaj gnderir. 8.BSC'ler ar mesajn istenilen LA'daki BTS'lere datr. BTS'ler mesaj hava arayznden PCH' kullanarak gnderirler. MS'i yakalamak iin IMSI veya TMSI kullanlr. 9.MS ar mesajn alglaynca, SDCCH iin talepte bulunur. 10.BSC, AGCH' kullanarak SDCCH tedarik eder. 11.SDCCH, MS'den aramada olduu gibi arama kurulumu prosedrnde kullanlr ve TCH tahsis edilir. SDCCH serbest braklr. Mobil telefon alar ve abone cevap verdii zaman balant tamamlanm, arama yolu kurulmu olur. 7.2.3 - AKTARMA Aktarma olayndan ksaca 3.7 numaral balk altnda

bahsetmitik. MS ve BTS'den yaplan lmler BSC'de ileme tabi tutulur. 4.Blmde de MS'in devaml olarak kendi hcresindeki iaret gc ve kalitesi (BER - Bit Error Rate, Bit Hata Oran) ve komu hcrelerdeki BCCH taycnn iaret gcnn lldn sylemitik. lm sonular ise SACCH yoluyla her 480 ms'de bir BTS'e gnderilir.

148

ekil 7.7 - BSC'ye gnderilen lmler ekil 7.7'de grld zere, BTS yukar linkteki iaret gc ve kalitesini ler. BTS'den ve MS'den gelen lmler lm raporlar halinde BSC'ye gnderilir. Buna dayanarak BSC, aktarma gerekip gerekmediine, eer gerekiyorsa hangi hcreye aktarlacana karar verir. Eer komu hcrelerden biri o anda ki hcreden daha iyi olarak deerlendirilirse aktarma yaplr. MS hcre deitirdiinde BTS; MS'e, lmlerin periyodik olarak yeni hcrede devam iin yeni komu BCCH tayclarn bildirir. 7.2.3.1 - AYNI BSC'DE AKTARMA Bu durum ekiI 7.4'deki 3.durumdur. Ayn BSC tarafndan kontrol edilen iki hcre arasnda aktarma gerekletiriIirken MSC/VLR bu olaya kartrlmaz. Aktarma olay gerekletirildikten sonra MSC/VLR bundan haberdar edilir.

149

ekil 7.8 - Ayn BSC'de aktarma BTS ve MS'den alnan lmlere dayanarak BSC nce aktarmann yaplacan, sonra hangi hcreye yaplacana karar verir. 1.BSC yeni BTS'den bir TCH' aktif hale getirmesini ister. 2.BSC BTS yoluyla, frekans ve deiecek zaman aral hakknda bilgi ieren mesaj MS'e gnderir. Bu enformasyon FACCH'den gnderilir. 3.MS kendini yeni frekansa ayarlar ve aktarma eriim burst'lerini doru zaman aralnda gnderir. Burst'ler (8 bit-ok ksa) FACCH'dan gnderilir. 4.Yeni BTS, aktarma burst'!erini algladnda, kullanlacak k gc bilgisini de gnderir. Bu da FACCH'dan gnderilir. 5.MS, BTS yoluyla BSC'ye aktarmann tamamlandn bildirir. 6.BSC eski BTS'e, eski TCH' brakmas emrini verir. 7.2.3.2 - AYNI MSC/VLR SERVS ALANINDA, FARKLI BSC'LERDE AKTARMA Bu durum ekiI 7.4'deki 4.durumdur. Aktarma olaynda baka bir

150

BSC de sz konusu ise bu iki BSC arasnda balantnn yaplmas iin MSC/VLR da olaya dahil olur.

ekil 7.9 - Ayn MSC/VLR'da fakat farkl BSC'lerde aktarma 1.Eski BSC, MSC'ye hedef hcrenin kimlii ile birlikte bir aktarma yaplmak istenildii mesajn gnderir. 2.MSC, hangi BSC'nin bu BTS'i kontrol ettiini bilir ve aktarma istei mesajn bu BSC'ye gnderir. 3.Yeni BSC, hedef BTS'den bir TCH aktif etmesini ister. 4.Yeni BSC, MSC yoluyla MS'e frekans ve zaman aral bilgisini ieren mesaj gnderir. 5.MS, yeni frekans seer ve aktarma eriim burst'Ierini doru zaman aralnda gnderir. 6.BTS aktarma burst'Ierini alglaynca, gerekli k gc bilgisini yollar. 7.MS, yeni BSC ve MSC yoluyla eski BSC'e aktarmann tamamland mesajn gnderir. 8.Yeni BSC, MSC yoluyla eski BSCden eski TCH' brakmasn ister. 9.Eski BSC, eski BTS'e nceden kulland TCH' brakmasn emreder.

151

7.2.3.3 - FARKLI MSC/VLR SERVS ALANINDA AKTARMA Bu durum ekil 7.4'deki 5.durumdur. Farkl MSC/VLR'lar tarafndan kontrol edilen hcreler arasnda aktarma sadece lke iinde ve bir PLMN'de gerekIetirilebiIir. Farkl MSC/VLR'Iar tarafndan kontrol edilen hcreler ayn zamanda farkl BSC'ler tarafndan kontrol edilir.

ekil 7.10 - Farkl MSC'lerde aktarma 1.Eski BSC, o an hizmette olan MSC'ye (MSC-A) hedef hcrenin kimlii ile birlikte aktarma istei mesaj gnderir. 2.MSC-A bu hcrenin baka bir MSC'ye (MSC-B) ait olduunun farkna varr ve yardm talep eder. 3.MSC-B aramay tekrar ynlendirmek iin bir aktarma numaras tahsis eder. Sonra yine BSC'ye bir aktarma istei gnderilir. 4.Yeni BCS hedef BTS'den bir TCH aktif etmesini ister. 5.MSC-B bilgiyi alr ve aktarma numarasyla birlikte MSC-A'ya gnderir. 6.Muhtemelen PSTN yoluyla olmak zere MSC-B'ye bir link kurulur. 7.MSC-A, MS'e hangi frekans ve zaman aralnn kullanlaca

152

enformasyonunu ieren bir aktarma komutu gnderir. Bu enformasyon FACCH zerinden gnderilir. 8.MS yeni frekans seer ve aktarma eriim burst'leri doru zaman aralnda gnderir. Aktarma burst'leri FACCH'da gnderilir. 9.Yeni BTS aktarma burst'Ierini algladnda kullanlacak k gc bilgisini gnderir. Bu da FACCH'da gnderilir. 10.MS, yeni BSC ve MSC/VLR yoluyla eski BSC'ye aktarmann tamamland mesajn gnderir.

7.3 - NOKTADAN NOKTAYA KISA MESAJ SERVS

Ksa mesaj servisi, 160 alfanmerik karaktere kadar metin halinde mesaj gnderme hizmetidir. Ksa Mesaj Servisi (SMS-Short Message Service) iki temel hizmeti ihtiva eder. - Mobil sonlandrmal SMS (bir SMS-C'den bir MS'e) - Mobil kI SMS (bir MS'den bir SMS-C'ye) Bizim inceleyeceimiz durumlar MS'in pozisyonunda olduu durumlardr. Eer MS megul ise ksa mesaj SACCH'dan gnderilir.

7.3.1 MOBL SONLANDIRMALI SMS

153

ekil 7.11 - Mobil sonlandrmal ksa mesaj 1.Bir kullanc bir SMS-C'ye mesaj gnderir. 2.SMS-C mesaj SMS-GMSC'ye gnderir. 3.SMS-GMSC enformasyonun ulamas gereken MSe ynlendirilmesi iin HLR' sorgular. 4.HLR enformasyonun gidecei MSC/VLR'n adresini verir. 5.SMS-GMSC mesaj MSC/VLR'a yollar. 6.MS'e ar yaplr, MS ile ebeke arasnda balant kurulur. 7.Eer dorulama prosedr baarI olursa MSC/VLR mesaj MS'e gnderir. Ksa mesajlar SDCCH'dan gnderilir. 8.Gnderme baarl tamamlanrsa MSC/VLR'dan SMS-C'ye bir rapor gnderilir. Eer gnderme baar ile tamamlanamaz ise HLR, MSC/VLR tarafndan haberdar edilir ve SMS-C'ye baarszlk raporu gnderilir.

154

7.3.2 - MOBL IKILI SMS

ekil 7.12 - Mobil kl ksa mesaj 1.MS normal arama kurulumunda olduu gibi ebeke ile balant kurar. 2.Dorulama prosedr baarl gerekleirse MS ksa mesaj MSC/VLR yoluyla SMS-C'ye gnderir. SMS-C mesaj gidecei yere ynlendirir.

8.a - GSMN GELM

8.a.1 - GSM FAZ 1 HZMETLER
GSM Faz 1, en nemli hizmetler olan telefonculuk, acil aramalar ve hz 9,6 kbit/sn kadar olan, ak veya ak olmayan veri tama hizmetlerini destekler. Ayrca SMSi ve hcre yaynn da destekler. Tam gvenlik ve dolam imkanlarn salar. Btnleyici hizmetler ise arama ynlendirme ve arama kstlama ile snrlandrlmtr. Aadaki tabloda her GSM Faz iin nemli olan zellikler liste eklinde gsterilmitir.

155

Faz 1
Telefonculuk Acil aramalar SMS Kopyalamayda ieren veri hizmetleri Arama kstlama Arama ynlendirme oklu konferans Kapal kullanc grubu cretlendirme bilgisi evrilen numara gsterimi hizmeti Ak arama transferi Artrlm oklu dzeyde ncelikli olma ve etkisizletirme (eMLPP) Sesli yayn hizmeti Sesli arama grubu hizmeti Mobil cihazlarn kiiselletirilmesi Geniletilmi SMS alfabesi

Faz 2
Yarm-hz ve EFR konuma kodlar Hat-kimlii hizmeti Arama tutma ve arama bekletme

96 Serbestisi
14,4 kbit/sn veri hz Yksek hzl devre balamal veri aretleme kanalnda veri paketi CAMEL Faz 1 Optimal ynlendirmenin desteklenmesi ebeke kimlii ve zaman blgesi MMI arama kurulumunun da desteklenmesi evrilen numara gsteriminin kstlanmas

97 Serbestisi
Genel Amal Radyo Paket Hizmeti (GPRS) CAMEL Faz 2 Arayann isminin sunumu Dolandrclk bilgilerinin toplanmas sistemi Meguliyet durumunda geri arama (CCBS) zel numaralandrma plan desteklenmesi Kullancdan kullancya iaretleme Yer (konum) hizmeti Belirli bir yerle snrlandrlm blge hizmeti Mobil istasyon uygulamalarnn yrtme evresi

98 Serbestisi
oklu abone profili Arama sektirme Takip etme Telsiz telefonculuk sistemi

99 Serbestisi
CAMEL Faz 3 Hizmet sreklilii iin baz UMTS zelliklerinin birletirilmesi

ekil 8.a.1 - GSM Fazlarnn nemli zellikleri

8.a.2 - GSM FAZ 2 HZMETLER

GSM Faz 2, btnleyici hizmetler asndan daha geni bir alan salar: aranan/arayan hatt kimlii ve snrlamas, arama tutma ve arama bekletme, oklu konferans, kapal kullanc grubu ve cretlendirme bilgisi. Ayrca ifreleme algoritmalar olarak, yar hzl kodlama ve EFR sunulur. Operatr-belirlemeli kstlama, operatr veya hizmet salaycs iin,

156

zellikle bir mterinin finansal kaytlarnn yetersiz olduu durumda hizmetlerin haddinden fazla kullanmn nlemek amacyla ekstra kontroller koymasn salar. Ana deiiklikler kullanc asndan hemen hemen hi grnrde deildir, ve Faz 1 abonelerinin byk ksmna bu hizmetlerin bir ou sunulmaktadr (hybrid bir biimde). Faz 2, bunlar yapmann grnrde olmayan bir dizi yoluna ve daha fazla gvenilirlik ve kullanllk gibi birok seeneklere sahiptir. Dierlerinden farkl olarak Faz 2de ou zellik semelidir ve bundan sonra artk garanti edilemeyen ancak ihtiya olunan zelliklerin, dier bir iaretleme balantsnn u noktasnda salandnn denetimi iin bir kontrol mekanizmasna ihtiya vardr.

8.a.3 - GSM FAZ 2 + HZMETLER

GSM o kadar baarl olmutur ki, byk ounlukta artan rekabete bal olan gl bir ticari basknn sonucu olarak daha ok hizmetlere gereksinim duyulmaktadr. Bu gereksinim, Faz 3 olmasndansa Faz 2 + olarak gerekletirilmitir. nk Faz 2yle birlikte, zelliklerin ve fazn tam olarak belirtilmesi yaplm ve bu nedenle yeni zellikler ek olarak ilave edilmitir. Bylece uygun serbestilerin ylda bir kez ortaya konmasna karn, bunun iin belli zaman snr yoktur. Yeni zelliklerin bir ksm, zel otomatik blm deiimleri (PABXs - Private Automatic Branch Exchanges) veya zel mobil radyolar (PMRs Private Mobile Radios) la birlikte mteri tecrbelerinin bir sonucu olarak ortaya kmtr.

8.a.3.1 - 96 SERBESTS (RELEASE 96) 96 Serbestisi, 1998-1999 ylyla birlikte telefonlarda ve ebekelerde grlmeye balanan birok opsiyonel yeni hizmete ve

157

zellie sahiptir. Veri hizmetleri, tek bir kanal zerinden 14,4 kbit/sne uzatlmtr ve ayn zamanda, 28,8 kbit/sn ve daha da fazlasna kadar veri hzna sahip oklu-dilim ilemini kullanan, yksek hzl devre balamal veriye sahiptir. Ayrca kk veri paketlerinin yollanmas iin elverili olan iaretleme kanalnda veri paketi hizmeti (PDS - Packet Data over a Signalling Channel) de bulunmaktadr. Yeni btnleyici hizmetler, bir aramann bir baka kullancya transfer edilebildii ve sekreter ile patron arasndaki i uygulamalarnda popler olan ak arama transferini (explicit call transfer) iermektedir. Aadaki yeni hizmetler de ise PMR uygulamalar hedef alnmtr (zellikle trenyolu iletmecileri): Artrlm oklu dzeyde ncelikli olma ve etkisizletirme (eMLPP), Sesli yayn hizmeti ve Sesli arama grubu hizmeti. Dolam GSMin nemli bir zelliidir ve tamamen otomatik olduu, dnya zerindeki birok lkeyi kapsama alanna ald iin kullanclar tarafndan ok etkileyici bulunmutur. Yinede lkenizde bulunan yabanc bir ziyaretiyi aramak iin aramay, kullancnn ebekesine doru gerekletirmeli ve uluslararas arama creti demeniz gereklidir. Ayn zamanda yabanc ziyaretiler de kendilerine den pay olarak dolama ait miktar demek zorundadrlar. Benzer olarak, eer gelen bir aramann ulaamayaca bir durumda ise, bu arama kullancnn kendi ebekesinden ziyaret edilen ebekeye aktarlr; eer kullanc arama ynlendirmeyi aktif hale getirmise, (mesela kullancnn ses bankasna) arama kullanc ebekesine geri dner. Bunlar, Trombon olaynn, zellikle kullancnn baka bir ktada dolam yapmas durumunda ok pahalya mal olabileceini gsteren rneklerdir. GSM bu problemi zmek iin, kullancy ounlukla maliyet asndan kollayabilen, trafik kanaln yerel olarak ynlendirmeyi salayan Optimal Ynlendirmeyi gelitirmitir. Ayn zamanda GSM portfyne ek olarak gelen kk fakat kullanl eklemeler de vardr. SIM telefon numaralarnda veya numara trlerindeki evrilen Numarann Kstlanmas zelliine gre, kullancnn

158

bu numaralar aramak iin izni yoktur. Bu zellik esas uygulama alan kullanc iin deildir (kullancnn ocuu veya alan gibi). evrilen Numara Hizmeti, normal kullanmdaki SIM kartta bulunan ksaltlm numara evirme ilemine benzer; tek fark bunlar, ofisin veya yardm hattnn aranmas iin kullanlan numaralardr ve operatr ya da hizmet salayc tarafndan genel olarak sabitlenmilerdir. SMS iin kullanlan alfabe ise, Avrupada u an iin kullanlandan teye, bilinen tm alfabeleri kapsayacak ekilde geniletilmitir. Mobil Cihazn Kiiselletirilmesi, cihazn bir aboneye, bir operatre ya da bir hizmet salaycsna kitlenmesini, bylece dolandrcla engel olmaya veya telefonun kullanmn engellemeye yarar. ebeke Kimlii ve Zaman Dilimi zellii, bir ebekenin eskiden bir kod numaras vermesi yerine imdi ismini vererek bir iaretin yaynn salar, bu ekilde mobil istasyonda da gsterilebilir. Yaygn ebekelerin isimleri u anda mobil istasyona depolanmtr ancak liste gittike daha uzun ve gncelletirmesi daha zor hale gelmektedir. Zaman Dilimi de bir yayndr ve bylece eer mobil istasyon bir saate sahip ise, zaman dilimi deiikliklerinde gncellenebilir ve bir ksa mesajn zaman izi zaman dilimine gre dzeltilebilir (birok zaman dilimine sahip olan Avusturalyada bulunan byk ebekelerde kullanldr). Ek Arama Kurulumu Prosedrlerinin Desteklenmesi, kullancnn tercih ettii acil kodun SIM kartta depolanmasna ilkin basit bir zelliktir. GSM imdiden acil durum iin 112 hizmetini salamaktadr ama bu zellik ek kodlara ,ngilterede 999 ve Amerikada 911 gibi, izin vermektedir. alnan bir

8.a.3.2 - HZMET YARATMA ARALARI Gemite, birok GSM hizmeti standartt nk varolan ok az zellik standartlatrld ve mobil istasyonlarla ebekelerde oluturulduu

159

takdirde desteklenebilmekteydi. Bu sebeple hizmet dzeyinde operatrler arasndaki rekabet ,zellikle ok miktarda satclar kullanldnda ve yeni zellikler tm tedariki firmalar tarafndan desteklenmesi gerektii durumda, zordu. Bu hizmet yaratmada yeni bir eilimin ortaya kmasn salad, buna gre operatrler, mterileri iin kendi zel hizmetlerini yaratabilmekteydi ve bunlarn bir komite tarafndan standartlatrlmas ya da ilk yapmc tarafndan tasarlanm olmas gerekmiyordu. Bu ayr ayr birok hizmetin gelitirilip ortaya kmasna yol at: Mteri htiyalarna Ynelik Uygulamalar in Mobil ebeke Artrlm Lojii (CAMEL), SIM Ara Takm ve Yaplamam Btnleyici Hizmetler Verisi (USSD). CAMEL hizmeti, kullancnn dolam durumunda kullanc ebekesinde uygulanacak olan IN teknii iin bir yntemdir. Eer abone CAMEL aktif seimine sahipse, bir arama kurulumunda aranan numaralar, yerel olarak hizmet veren MSCe etki edeceine, kullanc ebekesinde bulunan CAMEL Hizmet evresi (CSE - CAMEL Service Environment) isimli bir cihaza iletilir. CSE, kendisine bal olan baka cihazlarn yardmyla, aramann kurulumu iin, uluslararas E.164 formatndaki doru rakamlarla hizmet veren MSCe cevap verir. Bu zellik kullanclarn farkl bir numara plannda evirme yapabilmelerini salar (ksa kodlar kullanan zel bir tanesi gibi) ve kullanc ebekesi operatr ya da ortak bir mterinin olmas durumunda telekomnikasyon yneticisi tarafndan oluturulabilecek semeli arama kstlama iin de kullanlabilir. Aramayla ilgili olarak, gerek zamanda, ne zaman baladna ve sonlandna dair bilgi de CSEe salanr. Bylece kullanmn kesin bir modeli oluturularak ar kullanm kontrol edilebilir ve hileli cihazlarn CSEe balanarak arama yapmas, hileli kullanmn gerekletirilmesi saptanabilir. SIM ara takmyla birlikte, SIM, eskiden mobil cihazda bulunan talimatlara gre snrlandrlmasna karn artk ok daha fazla yetenekler verilmitir. u anda SIM, ebekeye ynelik aramalar ve mesajlar balatabilir, mobil istasyonda kullancya ynelik gsterimler iin mesajlar

160

dzenleyebilir ve potansiyel olarak hatal yazlm yenileyebilir ya da gncelletirebilmektedir. Mesajlar ebekeden SIMe, dier mekanizmalar da uygun olmasna ramen (USSD ve hcre yayn gibi) genelde SMS yoluyla tanr. Baz uygulamalarda, rnek olarak bankaclk gibi, tam gvenlik ierisinde yaplmaldr ve yeni bir gvenlik paketi gelitirilmitir. Bu mekanizmann avantaj, ebeke operatrne bal olan SIM, yenileme (btn mobil istasyonun yenilenmesinden ok daha ucuzdur) ya da hava yoluyla gncelletirilebilir. Sonuncu ara olan, USSD, btnleyici hizmet kontrol dizisinin, yeni bir hizmet olabileceinden tr mobil istasyon tarafndan anlalamamas durumunda direkt olarak ebekeye aktarlmas iin bir yol olarak balatlmtr. Bu, ebekenin de mobil istasyon gibi bir diyalog balatmas durumunda uzayabilir. Mesajlar depolayan ve gnderen SMSten farkl olarak, USSD, mobil istasyon ile ebeke arasnda direkt bir gerek zaman balantsdr. USSD deiik hizmetler arasnda kullanl bir balant salar, rnek olarak bir kullanc USSDyi kullanarak bilgi isteyebilir ama cevap byk miktardaki bir veri, sz, bir harita ya da bir Web sayfas olabilir. Hakikaten de, CAMEL, SIM Ara Takm ve USSDyi birlikte kullanan kompleks hizmetler oluturulabilir.

8.a.3.3 - 97 SERBESTS (RELEASE 97) GPRS (General Packet Radio Service) GPRS paket temelli bir telsiz haberleme hizmeti olup, hizmete girmesi muhtemel 2000 yl itibariyle GSM mobil istasyonlar araclyla 56-114 Kbit/sn hzna kadar veri iletim hzlarnn salanmas mmkn olabilecektir. GPRS, X.25 ve IP temelli protokolleri desteklemek zere gelitirilmekte olan bir hizmettir.

161

Bu kadar byk veri hzlarna nasl klabileceini incelersek, 200 KHz bant geniliine sahip GSM frekans kanal 270,833 Kbit/sn kanal bit hzna sahiptir. Bu hz, toplam 8 TDM zaman diliminin birlikte sahip olduu bir hzdr. GPRS sisteminde, 8 zaman diliminin birden fazlas paket veri iletimi iin kullanlarak yksek iletim hzlarna kabilmek mmkndr. 97 Serbestisindeki nemli hizmetler Genel Amal Radyo Paket Hizmetini (GPRS) ierirler. Bu, radyo yoluyla devre balamal sisteme karlk gerek paket formunda paket verilerin yollanmasna izin verir. GPRS, e-mail ve Internet uygulamalar asndan etkileyici olmaktadr ve miktara gre cretlendirmeye yani bir balant kurulur ve abonenin bal kald zamandan ziyade veri kullanm iin deme yapmasna izin verir. nemli yeni btnleyici hizmetler Megul Aboneye Ynelik Arama Tamamlama (CCBS) hizmetini ierir: Buna gre, eer aranan ahs megul ise, basit bir komut hat boald zaman arayan kiiye bildirir ve arama yeniden kurulur. Arayann sminin Sunumu (CNAP) Amerikann bir geliimidir ve yalnz telefon numaralarndan daha arkadaa grnen mteri isimlerini ieren bir veri tabann kullanr. Ayrca CAMELin ikinci bir faz da ortaya konmutur. Anonslar yerletirme ve ses sevketme yetenei, bir arama srasnda btnleyici hizmetlerin istenmesinin haberdar edilmesi ve arama iin cretlendirme bilgisinin kurulmas ve gibi ekstra zellikleri kullanmyla bulundurmaktadr. da zel Numaralandrma Plannn Desteklenmesi iin hizmet tanm da ayrca salanmaktadr CAMELin gerekletirilecektir. Dolandrclk Bilgilerinin Toplanmas Sistemi, CAMELin kullanmna dayanan baka bir zelliktir.

8.a.3.4 - 98 SERBESTS (RELEASE 98) 98 Serbestisinde yeni zellikler beklenmektedir ve bir

aramann Kullancdan Kullancya aretleme yoluyla zilin almas

162

durumunda baka bir kullancya aktarlmas zellii Arama Sektirmeyi ierir. Bu iki hizmette edeer olan ISDN hizmetlerine dayanmaktadr. oklu Abone Profili (MSP), abonenin, her biri tek bir aboneye ait ayr telefon numarasyla birlikte drt kimlie (profile) sahip olmasna izin verir. rnek olarak i ve evle ilgili profiller olabilir: aramalar bu numaralarn herhangi birinden alnabilir ama farkl bir uyarma tonu aranan profili (numaray) kimliklendirmektedir. Her profil iin farkl btnleyici hizmetler (bylece deiik numaralara arama ynlendirme kurulumu yaplabilir) olabilir ve faturalar her profili ayrarak ayrntl bir biimde yazlr. Mobil stasyon Uygulamalarnn Yrtme evresi, Java tekniklerinin, mobil istasyona hizmet yaratma iin gl bir ilave ara olarak, tantm amacyla planlanmtr. Yer (Konum) Hizmeti, kullanlan baz istayonundan ziyade kullancnn yeriyle ilgili olarak daha kesin bilginin salanmasn amalanmtr. Bata Amerika pazar hedeflenmitir nk acil aramalarn cevaplanmasnda dzenleyici yer bilgisine gerek duyar. Mobil istasyonla ilikide olan iki ya da baz istasyonu arasnda ki lemeye dayanr. Belli Bir Yerle Snrlandrlm Blge Hizmeti zellii, tipik olarak azaltlm bir tarife eklinde farkllatrlm yerel hizmetleri salamaktadr. Byk ihtimalle Yer Hizmetinden alnm bilginin yardmyla birlikte temel olarak hizmet veren baz istasyon hcresine dayanr. Telsiz Telefonculuk Sistemi, bir GSM mobil istasyonu telsiz modda olduunda, tipik olarak PSTNe bal iken, destekler. Yeni bir adaptif oklu hz konuma kodlamas da 98 Serbestisi ierisinde planlanmtr.

8.a.3.5 - 99 SERBESTS (RELEASE 99) 99 Serbestisinin ierii iin Evrensel Mobil Telekomnikasyon Hizmeti (UMTS - Universal Mobile Telecommunications Service) ile ilgili

163

olarak birok zellik planlanmtr. Bunlar GSM ile UMTS arasnda, MMI ve hizmetleriyle benzerlikler ierecek ekilde, GSMin band genilii snrlamasna ve dier kstlamalara bal olarak hizmet srekliliinin korunmasyla birlikte, dolamn ve aktarmann gereklemesini destekler. Burada ayrca CAMEL faz zellikleri de bulunmaktadr.

8.a.4 - ALTERNATF FREKANS BANDLARI

GSM esas olarak 900 MHz band iin gelitirilmitir. Ancak bu band tamamen kaplanm ve bir ok lkede, bata ngiltere olmak zere, 1800 MHzde PCN hizmeti lisanslar verilmitir. Standart byk ounlukta 900 MHzdekiyle ayndr ancak bandn deiiminden dolay gerekli olan baz deiiklikler bulunmaktadr. Bundan sonra 1900 MHz bandnda olan PCS 1900 lisans Kuzey Amerikada verilmi ve GSMe dayanan esas rekabetteki projelerden biri gerekletirilmitir. Bunun yannda birok bamsz ikinci jenerasyon kiisel haberleme mobil uydularnn 2000li yllarda frlatlmasyla ilgili olarak planlar bulunmaktadr. eitli radyo arayzleri kullanmalarna ramen, ou plan GSMdeki ebeke altyap sistemine ve gvenliine dayanmaktadr. Btn farkl GSM tabanl standardlar arasndaki dolam planlanmaktadr. Hepsi GSM SIMini kullandndan tr bunun baarlmas zor olmamtr. oklu band mobil istasyonlar Faz 2 standardnda tanmlanmtr ve hem dual-band hem de tri-band olanlar 1998 ylndan beri piyasadadrlar.

8.a.5 - DER STANDARDLARLA OLAN LK

Amerika Birleik Devletleri, ilerinden birinin GSM tabanl olduu birok ikinci jenerasyon (saysal) hcresel standardlara sahiptir.

164

GSM MoU Birliindeki baka bir ye ile dolam nispeten paralellik ihtiva ederken, Amerikan ya da Japon olan standartlarla ok daha zordur. Bununla birlikte protokol dntrcleri u anda ortaya konmutur bylece herhangi bir ebekenin abonesi, uygun bir mobil istasyona sahip olduu takdirde, baka bir ebekeden hizmet alabilir. Telsiz standartlarda ayn zamanda ilerlemi ve gelimitir ve saysal DECT, artk i piyasasnda olduu kadar ev ii kullanm iinde hedeflenmektedir. GSMe benzer ekilde, ISDN tabanldr; GSMden birok fark olmasnn yansra, sonradan anlalaca zere en iyi olmaktan uzaktr. DECT deimez zellikte yalnzca bir radyo arayzdr ve sabit normal bir hatta ya da PABXe balanabilir. Bu ekildeyken etkili bir yerel ebeke oluturur ve GSM/DECT terminallerinde dual-mod olasl ile iki tip ebeke arasnda dolam imkan mevcuttur.

8.a.6 - GSMN DNYA APINDA UYGULAMALARI

GSM projesi balangta MoU ierisinde ve CEPTte ounlukla Avrupa apnda tasarlanm ve ilk bata ok istekli olmann da etkisiyle ve Ortak Pazarn da tamamlanmasyla birletirilmitir. Bununla birlikte bu proje inanlmaz bir biimde bu vizyonun dna tamtr ve u anda dnyada bulunan lkelerin yarsndan fazlas, eitli ekillerde GSMe katlmlardr. MoU olumasndan sonra 10 yldan az bir srede ve ticari hizmete balangcndan bu yana 5 yllk sre ierisinde, 120 lke ierisinde ticari hizmette bulunan 293 operatrden fazlas bulunmaktadr. Temsil ettikleri lke saysn 120e kadar kartan 43 operatrden daha da ou MoUya katlmtr ve son birka yldr da hizmet vermektedirler. 14 yeni lkeden 17 potansiyel operatr de MoUya katlmak iin bavuruda bulunmulardr.

165

Nisan 98 itibariyle GSMin dnya apndaki deiik biimlerine bal olan abone saysnn 82 milyon civarnda olduu hesaplanmtr ve bu say hzla artmaktadr. Tm lkelerdeki ortalama rakam okta yksek olmamasna ramen, baz lkelerde mobil sisteme gemi olan mteri oran 30% u amtr (98 itibariyle Finlandiyada 45% gibi). Bu, mteri saysnn ve yaptklar aramalarn, salanan hizmetin ok pahal olmamas durumunda, giderek arttn ve dolaysyla byk bir i sahasn iaret etmektedir. Ortak rekabetin etkisiyle u anda ou alanda cretler drlmektedir ve yalnzca daha fazla kullanm ekmek amacyla balatlan e-mail ve Internet gibi yeni uygulamalar ortaya konmaktadr. Bu artrmlarn azalacana dair bir iarette imdiye dek grlmemitir. GSMin inanlmaz baarsndaki sebepleri inceleyecek olursak, faktrlerin ansl bir karmna direkt olarak bal olduu grlecektir: veri hizmetinin ve telefonun kolay kullanm, belirli arayzler, rekabet ve yksek
Albania Azerbeycan Brunei Kanada ek Cum. Yugoslavya Bat Hindistan Gurnsey Hindistan talya Kuveyt Libya Madagaskar Monako Hollanda Pakistan in Suudi Arabistan Slovenya Andorra Bahreyn Bulgaristan ili Danimarka Fiji Grcistan Gine Endonezya Fildii Sahilleri Laos Litvanya Malavi Mongolia Yeni Kaledonya Papua Yeni Gine Katar Senegal Gney Afrika Ermenistan Banglade Burkina Faso Kongo Msr Finlandiya Almanya Hong Kong ran Jersi Latvia Luxemburg Malezya Fas Yeni Zellanda Filipinler Reunion Seyeller spanya Belika Kamboya Avusturya Hrvatistan Estonya Fransa Gana Macaristan rlanda Tunus Lbnan Makau Malta Mozambik Norve Polonya Romanya Singapur Sri Lanka Bosna-Hersek Kamerun Avustralya Kbrs Etiyopya Polenezya Gibraltar zlanda Man Adalar Kenya Lesotho Makedonya Mauritius Nambia Umman Portekiz Rusya Slovakya Sudan

166

sve Tayland Blk. Arap Emr.

svire Trkiye Amerika

Sierra Uganda zbekistan

Tayvan ngiltere Zimbabwe

Tanzanya Ukrayna

ekil 8.a.2 - 1999 Haziran itibariyle GSM MoU Birliinde ticari hizmet veren veya balamak zere olan ye lkeler

apta fiyat drebilme, sahtekarla ve gizli dinlemelere kar gvenlik, GSM standatnda oluturulmu olan, SMS gibi, deeri artrlabilir zellikler ve btnleyici hizmetler. Dolamn kolaylkla kullanlabilir olmas ve bir para hafza yardmyla gvenliin salanabilmesi ok tutulmutur ve havaalanlarnda hemen hemen herkesin bir cep telefonuna sahip olduu gzlemlenmektedir. Dier hibir sistem bu kadar net ve anlalr avantajlar sunmamaktadr. Bu konuda bir sre nce kritik bir ounlua ulalm, bu yaylmn hzlanmas ve fiyatlarn drlmesi iin cesaret vermi hatta mobil sektrndeki yapmclar daha fazla yatrma ynelmi ve byk hacimli terminallar yerlerini kk ve hafif olanlara brakmaya balamtr.

8.a.7 - MOBL SSTEMDE NC JENERASYON

Analog mobil ebekeler, mobil sistemlerin ilk jenerasyonu, saysal mobil ebekeler de mobil sistemlerin ikinci jenerasyonu olarak tasarlanmtr. Mobil sistemlerin nc jenerasyonu ise dnya apndaki eitli standartlatrma gruplar tarafndan tasarlanmaktadr. Gerek nc jenerasyon hizmet ve uygulamann bir karakteristii, farkl hzimetleri kullanc/terminal zel ucuna paralel bir ekilde sunabilecek altyap yetenekleridir. Bu aboneye hizmet ekilleri ierisinde, nemli bir bilgi elde etmek iin intranet veya extranete eriildii srada sesli bir konumann yrtlebilecei ya da multimedya veya e-maillerin deiimi

167

esnasnda ayn zamanda bir video konferansna katlabilecei imkann sunar. Gelecee dair tahminler yapldnda bir sistemin, Mobil multimedya 2005 yl itibariyle mobil abonelerin 16 %s, operatr gelirlerinin 25 %i ve ebeke trafiinin 60 % olaca hesaplanmtr. eklinde istatistikler bulundurabilecei gzden uzak bir ihtimal deildir.

ekil 8.a.3 - Mobil Multimedya Hizmetleri

8.a.7.1 - NC JENERASYONUN AMALARI GSM standart gelitirildii zaman, GSMin amalar konusunda yaygn bir mutabakat vard: telefonculuu ama ayn zamanda veri yetenekleriyle de btnlemi olmasn hedefleyen saysal bir sistem. Anacak nc jenerasyon hakkndaki ortak karar daha zayf olarak

168

grnmektedir. Bazlarna gre yalnzca yeni ve uygun bir frekans bandnn iletilmesidir. Byk ounlua gre ise Bilgi Toplumu ak bir ekilde geree ulamtr ve mobil haberleme bu yeni istee cevap vermek zorundadr. Avrupada nc jenerasyon projesi UMTStir ancak daha nce FPLMTS olan imdi ITU (International Telecommunications Union) tarafndan Uluslararas Mobil Haberlemesi 2000 (IMT-2000 - International Mobile Telecommunications 2000) adyla bilinen nemli bir giriim bulunmaktadr. IMT-2000 dnya dzeyinde standatrlatrlmtr ve hedefleri UMTSinkine benzemektedir (ancak UMTS, GSMin geliiminden alnan tecrbeyle daha iyi ayarlanabilir). Avrupada hazr birleik bir topluluk olduundan byle bir standard ortaya koymak daha kolaydr. UMTS, IMT-2000 ailesinin yeterince gelimi bir paras olarak ITUnun kontrol altna geecektir. Aada UMTS iin dnlen amalar btnyle belirtilmitir. UMTS nc jenerasyon bir sistemdir ve GSMde dengeli bir deiim yolu salayarak kendisini ikinci jenerasyondan ayracak yeterli bir teknoloji adm gerekletirmelidir. UMTS bir mobil sistemdir ve bu sebeple kullancnn kendi setii hizmetleri yannda tayabilmesini salayabilmek ve dolama izin verebilmek iin kiisel, terminal ve hizmet tanabilirliini iermelidir. Gz nnde bulundurulan tm hizmetleri destekleyebilmek iin telsiz eriim mutlaka geni apta etkin olmaldr. UMTS kesinlikle Evrensel Multimedya (GMM - Global Multimedia) Bilgi Toplumu hizmetlerini desteklemelidir. Radyo arayznde bulunan esnek band geniliini destekleyebilmek iin, uyabilecek teknikler ve haberleme altyaps ierisinde paket tabanl ya da byk olaslkla ATM benzeri balama ve iletim gereklerini bulundurmaldr. kinci jenerasyon sistemde olan hzn ok stnde, en yksek noktadaki veri

169

hzna ihtiya vardr. Kiisel hizmetler, bir arama srasnda eklenebilme, deiiklik yaplabilme ve kaldrlabilme yeteneklerine sahip olmaldr. cretlendirme kullanm yanstmaldr ve kullanc asndan anlalabilir olmaldr. Kesin bir ekilde hizmetleri tanmlayarak bundan dolay farkllamay ve rekabeti engellemi olan pre-CAMEL ikinci jenerasyon sistemlerinden farkl olarak, UMTS hizmet yaratmaya izin vermektedir. Son IT teknolojilerinden yararlanan hizmet yaratma olay, yeni hizmetlerin ve kiiselletirilmi hizmet profillerinin ortaya konmasna ve bunlarn abonenin mobil istasyonuna yerletirilebilmesine izin vermektedir. Birleme ve btnleme nemli noktalardr. Standart, u anda telsiz ve hcresel hizmet eriimiyle ileride de uydu hizmet eriimi yardmyla salanan telsiz hizmetlere btnlemi bir ulam imkan salamaldr. Haberleme ve bilgi teknolojisinin (IT) birlemesi, Bilgi Toplumuna mobil eriimi getirecektir. Ayn zamanda bankaclk gibi dier evre ortamlarla birleme yeni uygulamalarn arzu edilmesine sebep olabilecektir. rnek olarak, bir mobil istasyon yoluyla bir banka hesabna eriebilmek veya yalnzca mobil hizmetler iin olmayacak biimde elektronik para transferiyle deme yapabilen elektronik czdanlarn kullanm, dnlebilir. Bilgi tabanl hizmetlerin etkin bir ekilde desteklenebilmesi iin ebeke zerinde akll sistemler yaylmaldr. Bir ihtimal olarak MexE tabanl olan Java tipi teknikler, esnek ve modler hizmet yaratma olanan salamaldr. Standart iindeki deiim temel olarak hizmet ve teknolojilere izin vermelidir. deal olarak hedef, hibir zaman drdnc bir jenerasyona ihtiya duyulmamasdr. Ayn zamanda ikinci jenerasyon sistemlerin de deiimi ve yeni olanla bir arada olabilmesi arzu edilen bir grntdr.

170

Evrensel olarak birbirine uyumlu ve gvenli olacak bir dolamn desteklenmesi iin gerekli yetenek salanmaldr. MAP, IS-41 ve INAPn geliimi ve btnlemesiyle birlikte iaretleme, gvenlik ve sahtekarlk denetimi, kullancnn nerede bulunduu nemli olmakszn, yeni ve birletirilmi bir protokol oluturma yoluyla kullancnn ebekesi tarafndan konrol edilmelidir.

8.a.7.2 - DNYA APINDA GEREKLETRM WB-CDMA (WIDEBAND CODE DIVISION MULTIPLE ACCESS) N NEM Bir eriim metodu olarak Kod Blmeli oklu Eriim (CDMA Code Division Multiple Access), TDMAa alternatif olmaktadr. Bunula birlikte TDMA ile CDMA arasnda uygulama dzeyinde birok anahtar fakllk bulunmaktadr. CDMA temel kavram olarak, birok kullancnn mobil istasyonunu, radyo taycsn zaman dilimlerine blmeden ezamanl olarak kontrol altnda tutmaktr. Bunun yerine her mobil istasyona bir ifre zme anahtar verilmektedir. Birok mobil istasyon iin olan bilginin tm aalinkte ayn zamanda iletilir. Her mobil istasyondaki fonksiyonlar bilgiyi analiz etmek iin kullanlr ve sadece eer bilgi kendisiyle ilgili ise ifreyi zer. Bir mobil istasyon baka bir mobil istasyonun ifre zme anahtarna sahip olmad iin dier bir mobil istasyona ait bilgiyi zemez bu ekilde gvenlik olay da garanti altna alnmtr. Akll fonksiyonlarn kullanm ile giriim probleminden de kurtulunmutur. Ancak ayn tayc zerindeki kullanclarn says arttka, bir mobil istasyonunun kendisine ait bir bilgiyi zmesi de giderek daha zorlamaktadr. Bu yzden CDMA zmlerinin kullanm srasnda geni bir band geniliinin olmas arzu edilmektedir. Bu da WB-CDMAi ortaya karmtr.

171

UMTSle birlikte ne srlen hizmetler, MSten ve MSe doru byk miktarda verinin transfer edilmesini kapsamaktadr. Gelitirilen yeni WB-CDMA dncesinde, kod blmeli oklu eriim teknolojisinin doasnda olan tm avantajlar tam olarak kullanlmak zere, 5 MHzlik bir tayc ayrlarak ileme konulacaktr. Band geniliinin byk olmasnn getirdii avantaj ile her WB-CDMA terminal balants birok hizmete ezamanl olarak eriebilecektir. Her hizmet gerekli veri hz ve kalitesine bal olarak optimize edilebilir. 8.a.7.3 - GSMN UMTSE DORU EVRM GSM, iki tamamlayc geliime ynelik olan yksek veri hzlar gereksinimini karyalayabilmek iin deiimine devam etmek zorundadr. lk olarak, mevcut olan MS-ebeke arayz, GPRS (General Packet Radio Services) zerinden paket balamal veriye ve HSCSD zerinden geni alan kapsamasna ynelik olarak yksek bit hz iermesi amacyla deimelidir. Bu, 115 kbit/sn veri hz salayacaktr. kinci olarak, GSM, tm mevcut olan GSM frekanslarnda 384 kbit/sne kadar veri hzna gereksinim duyan nc jenerasyon sebebiyle deimek zorundadr. Bunu yapabilmek iin, yksek seviye bir modlasyon metodu, hem paket balamal hem de devre balamal veriyi desteklemek amacyla kullanlmaldr. Batan sona kadar bu seviyeye ulaabilmek iin iki hava arayz ayn anda varolmaldr: deimi GSM (TDMA) arayz ve yeni UMTS (WB-CDMA) arayz. Dual-mod GSM/UMTS evrensel cihazlarn kullanmyla GSMin kapsama salamas ve UMTSin yeni fonksiyonnellii ortaya koymasyla birlikte - operatrler kendi GSM ebekeleri iinde, GSMin dnya apndaki devasa varl ierisinde tam hizmet saydamlyla birlikte, ilave geni band hizmetlerini tam olarak sonu alacak biimde kullanabileceklerdir.

172

Radyo eriim ebekesi, iki tip hava arayz iin ayr bir kaplayc ebeke olacaktr.UMTS radyo eriim ebekesi iin mevcut olan baz GSM kavramlar tekrar kullanlabilir ama birok prensip ve yap yeni olacaktr. UMTSin zndeki ebeke, bugnn GSM devre ve paket balama ebekelerinin bir evrimi olacaktr. Sonu olarak GSM MSC, MSden ya telekomnikasyon tabanl ebekelere (PSTN, PLMN gibi), ya da veri balant tabanl ebekelere (Internet gibi) doru devre balamal eriimleri destekleyecek ekilde evrim geirecek bylece bir GSM-UMTS MSC haline gelecektir. Bunun anlam; gelecekte ayn MSC, hem TDMA hem de WB-CDMA eriimlerini idare edecektir. Bu ayn zamanda ayn mobil istasyon iin, bu iki radyo eriim ebekeleri arasnda dolam ve aktarma zelliklerini de ierir.

8.a.7.4 - UMTS HZMETLER UMTS, telefonculuk gibi geleneksel hizmetlerin yannda

multimedya uygulamalarn da desteklemek amacyla tasarlanmtr. Son gnlerdeki e-mail ve internet kullanmnn yaylmas aka patlama dzeyindedir. u anki mevcut mobil sistemler bu uygulamalar yalnzca etkisiz bir biimde desteklemektedirler. Veri hz ok yavatr ve uygulama, faaliyet srasnda aralarnda uzun boluklar olan ksa burstlere gereksim duymaktadr. Bu sebeple, tepe noktadaki veri hznn ok yksek olabilecei ancak zellikle hava arayz zerindeki ebeke kaynaklarnn sadece gerektii zaman tketildii, paket tabanl bir sisteme ihtiya vardr. Bu, bugn standart olan kati bir crete kyasla miktara bal tarifeyle cretlendirme yaplmasna izin vermektedir. Bugnn saysal sistemleri kullanclardan, aramann banda tercihlerini belirtmelerini ve bunlar deitirmeden korumalarn bekler. Ancak multimedyayla birlikte, arama srasnda balant eklenebilmesi,

173

balantnn modifiye edilebilmesi ve kaldrlabilmesi mmkndr. rnek olarak telefonunuzu kullanarak bir arama balatabilir ve daha sonra grnt eklemeye, bamsz bir veri tabanndan bilgi almaya ya da bir dosyay transfer etmeye, nceden hibir anlama yapmakszn karar verebilirsiniz. UMTS, bunu etkin bir ekilde desteklemek zorundadr. GSM, ISDNe benzer bir ekilde, baz kesinliklerle birlikte mobil istasyon tarafndan, temel ve btnleyici hizmetlerin tanmlanmasn iericek biimde, fonksiyonel iaretlemenin avantajlarndan tmyle faydalanabilmektedir. Bunun bir nceki duruma gre, ierisinde komutlarn yalnzca 0-9, * ve # karakterlerinden olutuu sren iarete kyasla baarlmas ok daha mmkndr. Fonksiyonel iaretleme, yalnzca mobil istasyon ierisine nceden programlanm olan hizmetlerin desteklenebilmesi gibi esnek olmamann getirdii eitli snrlamalardan tr, gitike daha kt bir pozisyona gelmektedir. UMTS, hizmet elemanlarnn mobil istasyona yklenebilmesi yeteneini getirerekten, bu sorunlarn stesinden gelmeyi hedeflemektedir. Byk ihtimalle Java veya benzeri yeni teknolojilere dayanaraktan, ierisinde hizmetlerin yaplandrlabildii bir cihaz formunu ele almas dnlmektedir. Bu ekilde ulam ok daha esnektir ve aperatrler ile hizmet salayclar arasnda daha byk bir hizmet rekabetinin olmasn salayacaktr. Haberleme ve IT, artk bir araya gelip bir noktada bulumaktadr ve UMTS, IT teknolojisini belli bir ama iin gerekli yerlerde kullanmay hedeflemektedir. Yapmclarla birlikte standartlatrma komirtelerinin u anki ulat nokta tarafndan desteklenecei durumda, btnleme olaynn ok hzl bir biimde gereklemesi gerekmetedir. Cihaz tabanl platformlar, kullanc ya da hizmet/bilgi salaycs tarafndan yaratlabilecek yeni hizmetlere izin verir. Bunun, evrimlemi yapsal yeteneklerin yksek bir seviyesini salayaca umulmaktadr. nemli olan udur ki, ilemlerin kullancya daha yakn bir ekilde gereklemesi ve ekranda yardmc bilgilerin/menlerin yer

174

almasyla birlikte, yeni hizmetler de kolaylkla oturtulabilecektir. Ayrca hizmetler, kendi personellerine ynelik olarak haberleme grubu yneticileri ya da daha teknik olarak dnen kiiler tarafndan kiiselletirilebilir (birinin kiisel bilgisayarnn kiiselletirilmesi gibi). UMTS yalnzca baka bir hcresel sistem deildir. Ayn zamanda hem ev ii hem de ofis ii telsiz ilemleri desteklemelidir. Kullanclar iin konulan hedef, telsiz, hcresel ve ileride byk ihtimalle uydu modunda kullanlacak olan kiisel bir telefon/terminal e sahip olunmasdr. Kullanclar bu terminale, gerektii anda ebekenin kullanm durumunu dnmeden, tek bir telefon numaras vastasyla ulaabilmelidir. Kullanclar ayn zamanda, GSMde olduu gibi, baka telsiz ve hcresel ebekelere dolamn mmkn olabilmesini bekler. Cihaz tabanl ulam, kullanclara bu tip benzer hizmetlerin sunulmasn da mmkn hale getirmektedir. Virtel Ev evresi (VHE - Virtual Home Environment) Virtel Ev evresi (VHE) deyimi, kullanclarla birlikte hareket edebilen bir hizmeti tanmlamak iin oluturulmutur. Bylece kullanclar terminalden ziyade hizmetle arayz oluturacak, yakn hizmet sunumu ve MMI ile birlikte kendilerini, dolam srasnda evdeymi gibi hissedeceklerdir. VHEnin, UMTS ierisinde, listelenmi bulunan birok attla birlikte yeni anahtar zelliklerden biri olmas beklenmektedir. VHE, esnek, kiiselletirilmi bir MMI salamay hedefler ve ayn zamanda, hangi nitelikte bir ebekeyi ziyaret ettikleri nemli olmakszn ,herhangi bir anda istedikleri hizmetin tam olarak alnabilmesine izin verebilmek iin kullanc gereksinimlerini yerel olarak tanmlar. Bu gereksinimlerin, giren ve kan aramalar iin gerekli bilgileri verecek ekilde, SIM kart ierisinde ve hizmet salaycsnda ikamet etmesi beklenmektedir. Rol Modeli

175

UMTSdeki baka bir gelimede hizmet salamann ebeke operasyonlarndan ayrlmasdr. GSMle birlikte, bir ebeke abonelerini sahiplenir ve abonelerinin tm verisini elinde tutar. UMTSle birlikte ise, HLR lojik olarak hizmet salaycsna baldr. Hizmet salaycs, bugn baz ebekelerde bulunandan farkl bir ticari varlk olabilir, ayn zamanda o srada VASPs (Value-added Service Providers) bulunabilir. Bylece prensipte, bir hizmet salaycs, hem evdeyken hem de yurtdnda, hem sabit/telsiz hem de mobil bir ebeke dizisi ierisinde hizmet sunabilir. Bu, rekabet iin frsatlar arttrmasnn yannda, sabit ve mobil ebekeler arasnda ortak bir noktada bulumalarn salayacak bir yol ortaya koyar.

ekil 8.a.4 - UMTS Rol Modeli ekil 8.a.4 te gsterilen dzene gre, hizmet salayc HLRa sahiptir ve SIMin Hizmet donatlmas salayan ile kullancnn istenen dorulanmasndan telekomnikasyon sorumludur. ebeke,

hizmetlerinin salanmasndan sorumludur (hcresel ya da telsiz, bir olaslk olarak uydu ya da sabit ebeke). Bu nedenle teknik olarak, kullanc her zaman dolam durumundadr ve bir hizmet salaycsnn

176

ayn zamanda bir ebeke operatr olmas durumu haricinde, UMTS, kullancnn bal olduu tek ebeke genel kavramn ykmtr. Daha da fazla hizmet VASPs tarafndan salanabilir. Bu hizmetler iin cretlendirme, abonenin normal faturasna ana hizmet salayclar tarafndan eklenebilir. zellikle UMTSin multimedya ve paket veri hizmetlerini desteklemesi ve hcresel, telsiz ve dier hizmetleri btnletirebilmesi, UMTSin GSMe oranla ok daha gelimi olduunu gstermektedir. ebeke operatrlerine ve kullanc isteklerine bal olan hizmetler aslnda salanacaktr ama pratikte dnldnde, GSMin temel ve btnleyici hizmetlerinin byk ounluu, optimal ynlendirmeyi de iermek zere, salanabilecektir. Yeni veri ve yer (konum) hizmetleri, yerel haritalar gibi enformasyonlara hzl eriimi saladndan tr, ITSs iin kullanl olduklarn ispatlayacaklardr. 8.a.7.5 - UMTS RADYO in radyo cephesinden sorumlu olan komiteler, hem SMG hem de ITU-R, TDMA ve CDMA in varyantlarn ve kombinasyonlarn ieren uygun oklu eriim proje adaylarn ve dier mobil istasyonlar yoluyla aramalarn yaynlanmasn destekleyen bir projeyi aktif bir ekilde incelemektedir. Bunlar, spektral verimlilik, maliyet, hizmet gereksinimlerini karlayabilme asndan uygunluk, 2002 yl itibariyle olan ticari hizmetler iin fizibilitesi ve dk g tketimi alarndan karlatrlmaktadr. u anda UMTS Dnya Radyo Eriimi (UTRA - UMTS Terrestrial Radio Access) in iki moda sahip olmas konusunda anlamaya varlmtr: birinci mod iin, biri geni alan hcresel uygulamalar iin olan geni bant CDMA (WB-CDMA), dieri de kk apl (birka yz metre) alanlar iin olan zaman blmeli CDMA (TD-CDMA) ve ikinci mod iinde artrlm spektral verimlilik amacyla zaman blmeli dupleks (TDD - Time Division Duplex)

177

modudur. TD-CDMA modu, hem telsiz hem de piko hcre (ok kk hcre) uygulamalar iin tasarlanmtr. lk alma 2 GHz band taban alnarak yaplmtr ama UMTS standard, dier bantlar iin de uygulanabilir olmas gereklidir. Eer 900 MHzte olan GSMden daha verimli olduu grlrse, daha yksek veri hzlar elde edilebilecek ksa menzilli durumlarda daha yksek bantlar kullanlabilir. Daha yksek radyo frekans ve veri hz gerektiinden, minimum hcre yarapnn GSMdekinden (900 MHzden kesinlikle ve 1800 MHzdekinden de duruma bal olarak) daha az olmas beklenmektedir ve mobil istasyonun maksimum gcnn imkan dahilinde azaltlmasyla gerekleebilir. Bu sebeple, eer UMTS radyo mevkileri, en ucuz zm olan GSM ile tanzim edilirse, hcrelerin kapsamalar arasnda boluklar oluabilir ancak zellikle eer, u anda dnld ekilde, dual-mod mobil istasyonlar aktarma ile ayarlanabilirse, GSM ile kapsama ok istenen bir grnt sunmaktadr. Spektrum Yaylm u anda kesin bir tecrbe olarak grnmektedir ki, her zaman mmkn olandan daha fazla spektruma ihtiya vardr. UMTS, mobil hizmete dayanan genilemi bir talebi iletmeyi hedeflemektedir ancak ayn zamanda daha hzl veri hizmetleri yoluyla byk nemini ortaya koymutur. Geleneksel olarak, yukar ve aa linklerde spektrumun eit miktarda kullanlmas, her birinin eit miktarda banda bltrlmesi olay, eli spektrum yer alr. rnek olarak GSMde, aa link ile yukar link arasnda 45 MHz ayrlmtr. ekil 8.a.5 GSM radyo spektrumunu gstermektedir.

178

ekil 8.a.5 - GSM radyo spektrumu Temel GSM 900 Band Temel ya da standart GSM 900 bandnda (P-GSM), sistem, aadaki frekans bandlarn iletmek iin gereklidir: 890 915 MHz : mobil istasyon gnderir, baz istasyon alr 935 960 MHz : baz istasyon gnderir, mobil istasyon alr Geniletilmi GSM 900 Band Geniletilmi GSM 900 band (E-GSM), P-GSMi ierir. E-GSM bandnda, sistem, aadaki frekans bandlarn iletmek iin gereklidir: 880 915 MHz : mobil istasyon gnderir, baz istasyon alr 925 960 MHz : baz istasyon gnderir, mobil istasyon alr UMTS UMTS ile birlikte, spekturm kullanmnn, zellikle aa linkte yukar linke kyasla daha fazla bant genilii istenen birok veri hizmeti nedeniyle, asimetrik olmas beklenmektedir. UMTS ierisinde olan uygun band, radyo astronomisi iin, ortada olmayan, bir boluk ierir. Ayrlm paralarn, hcresel, lisanssz telsiz ve daha yerletirilmemi olmasna karn uydu iin dzenleyiciler tarafndan tahsis edilmesi dnlmektedir. Hangisinin yukar link hangisinin aa link olacana dair hala tartmalar vardr. TDD, sonraki genilemeler, yksek veri hz kullanm ve ksa menzil (piko hcre) uygulamalar iin ne srlm bir banttr.

179

8.a.7.6 - UMTS EBEKE MMARS GSMden ok farkl olmayan bir mimari olarak, balama, iletim ve hizmet kontrolnn ayrlmasn ieren bir form UMTS iin uygun olacaktr. Yine de VHEi ve telsiz ile hcresel ebekeler arasndaki aktarmay desteklemeli ve GSM ile badaabilir olmaldr. Bu sebeple, ayrlm yerel ynetime sahip olmas arzu edilerek dnlmektedir. Bunun yannda HLRn ille de bir ebeke operatryle deil, bir hizmet salaycsyla da birleebilmesiyle birlikte, optimal ynlendirme, yalnzca u anda GSM de olan trombon durumlaryla snrlanmamak zere, arayann, aranan kiinin evinin ve asl yerinin farkl yer olduu durumda da almaldr. Bugnn MAP tasarlarnn, zellikle GSM ve UMTS/GSM karma ebekelerini desteklemesi gerektiinden tr, mobil ynetimin esaslarn oluturmas beklenmektedir. Mimarinin tamamlanmas konusunda byk ilerlemeler kaydedilmitir ve 2000 yl ierisinde bitirilecei umulmaktadr.

8.a.7.7 - UMTS ZAMAN SKALASI UMTSin, IMT-2000 de olduu gibi ayn (ya da en azndan badaabilir) radyo eriim teknolojisini semesi iin, halen daha onaylanmam olmasna karn, gl bir istek vardr. Bu sebeple 1997 sonlarnda prensip olarak bir karara ihtiya duyulmu ve 1998 ortalarnda tm nemli kararlar hakknda mutabk kalnmtr. Daha sonra ilk hizmetler iin gerekli olan tm artnameler bitirilerek, 1999 ylnda anlamaya varlmtr. Ayn zamanda GSM, 99 Serbestisi ierisinde hizmet srekliliinin salanmas iin VHEi iericek ekilde, UMTS ile arasndaki dolam ve aktarmay kolaylatrmak amacyla gncelletirilmelidir.

180

Eer herey plana uygun ekilde giderse, denemeler 2001 ylnda grlebilecek ve 2002 ierisinde baz ebekelerin ticari hizmeti balatmasyla birlikte esas hizmet sunulmu olacaktr.

8.b - GSMN GELECE

zellikle gelecek ile ilgili olduu zaman tahmin yapmak zordur. Bunula birlikte gelimeler hakknda dnerekten kendimizi onlara hazrlayabiliriz. Genel olarak bu, gemiteki tecrbelere ve bizim ilgilendiimiz alana etki edebilecek olan alanlardaki nemli gelimeleri tanyaraktan oluan fikirlere dayanarak ortaya kan tahminlerdir. imdiden, kanlmaz bir biimde ortaya kan iki bal ele alabiliriz. 1.Mobil iletiimdeki gelimeler, birou mobil istasyon iin kanlmaz olan, ITS uygulamalarn kolaylatracaktr. 2.Mobil ITS uygulamalar ve mobil Internet, mobil veri iin bir src rol oynayacaklardr. Hcresel radyo, phesiz hem teknik hem de ticari olarak dnldnde son zamanlarda elektronik sistem alanndaki en nemli ve arpc gelimelerden biridir ve yalnzca elektronik endstrisindeki

181

insanlar deil hayatn ak iinde olan herkezi etkilemitir. an bir baka nemli olay ise Internettir. Internet eriimi ve Web ulam yetenei ile yaplandrlm olan mobil iletiim aralar grlmeye balamtr. Bu trend devam edecektir ve mobil ITS uygulamalar zerinde nemli bir etki oluturacaktr ancak Dnya apnda Web (World Wide Web) ayn zamanda trafiin getirilmesinde bir yntem ve zaman tablolar ile tatil planlama bilgilerinin kolaylkla ve gncel bir biimde yaynmna izin vererekten, statik yerlere bilginin tanmasn salar. Bu gelimelerin biroundan nce, yar iletken teknolojisinin grnmeyen eli nem tamaktadr. Arka planda kalan bu geliim, cep telefonlarnn minyatrletirilebilmesine izin vermi ve eve, ofise ve gittike artan bir biimde mobil kullanclara ynelik olarak devasa bir bilgisayar gc getirmitir. Gcn ilenmesi, gittike byyerek ve ucuzlayarak devam etmektedir ve bir snra ulalacana dair hibir belirti yoktur. Gvenle yapabileceimiz tek tahmin, bundan sonraki 10 yla ait gelimeler, tabiki yine yar iletken teknolojisine dayanaraktan, en az gemi 10 yldaki gelimeler kadar byk ve nemli olacaktr.

8.b.1 - MOBL & HCRESEL LETMN GELECE

Telefonlar, kullanc beklentilerine gre ynlendirilen ve silicon teknolojisinin yeteneklerini kullanaraktan daha ucuza daha fazla fonsiyonellik getiren zellikler ile gittike daha kompleks bir hale gelmektedir. lk balarda yalnzca iadamlarna ynelik bir cihaz iken, son 10 yl ierisinde hcresel telefonlar, ok sk grlen bir aksesuar haline geldi. Daha kol saati kadar klmemi olmasna karn!?!, boyut bakmndan nemli miktarda ufalmtr.

182

8.b.1.2 - TCAR GELECE Piyasann hcresel bykl asndan, Ticari Gelecek, aslnda

radyonun geleceidir. Dnyadaki hcresel

haberlemenin

byme hz inanlmaz boyutlara ulamaktadr. Toplamda ele aldmzda, Kuzey Amerikallar halen en nemli apta hcresel hizmet kullanclardr ancak 2000 ylnn sonuna kadar Asya-Pasifik blgesinin bu noktay ele geirmesi beklenmektedir ve yine saysal abone birimlerinin says anolog olanlar gemi olacaktr. GSM, 2000in sonuyla birlikte baskn bir standart olacak, Avrupa, Asya-Pasifik blgesinin ve Orta Doununn byk ksm, GSM ya da GSMin bir eidine dnm olacaktr.
LKE Finlandiya Norve sve Hong Kong Danimarka Avustralya Amerika B.D. NFUSA YAYILIMI, % 41.0 37.7 33.3 32.7 28.1 27.2 17.0

ekil 8.b.1 - Avrupa ve Asya-Pasifik blgesindeki hcresel telefonlarn lkelere gre yaylm Yaylmann daha yksek seviyeleri, zellikle skandinav

lkelerinde gereklemektedir. Doyma dzeyi, Avrupada 2020 ylnda blgelerde %80 olarak beklenmektedir. Bu durumda 300 milyon avrupal kullanc olcaktr. Ekonomik ynden daha az gelimi olan dier lkelerinde buna ramen, bu seviyelere ksa zamanda ulaaca dnlmektedir. Analog telefon tabanl sistemlerin kmsenmeyecek kadar var olaca bilinmesine ramen, tabi ki gelecek saysal olacaktr. 2010 yl itibariyle, 1 milyarnn Asya-Pasifik blgesinde ve 200 milyonunun da Kuzey Amerikada bulunaca ekilde, dnya apnda 2 milyar

183

kullancnn olaca tahmin edilmektedir. Bu say, o srada ki telli telefon sahiplerinin saysna eit olacaktr.
Yl Telli abone says (milyon) Mobil abone says (milyon) 1997 800 200 2000 900 400 2005 1,100 800 2010 1,300 1,200

ekil 8.b.2 - 2010a kadar, telli ve mobil abone saysnn byme tahmini Ayn zamanda statik ve mobil haberlemenin birleimi de oluacaktr. Telli haberlemeye ait alt yapnn kurulmamolduu yerlerde, yeni bir sistem iin telsiz haberleme ok daha ucuz bir seenektir. Sabit durumlarda, yerel balantlar gerekletirmek iin hcresel radyo sistemlerinin, telsiz yerel evrim (WLL - Wireless Local Loop) olarak bilinen, trevleri kullanlmaktadr. Ayrca baz insanlarn, zellikle gen kesimin ,ilk telefon olarak sabit olana karlk mobil telefonlar tercih ettiine dair kesin belirtiler de mevcuttur.

8.b.1.3 - TEKNK GELECE: UMTS VE IMT-2000 ITU, ilk bata orjinal ismi FPLMTS olan ancak sonradan IMT2000 olarak yeniden isimlendirilen nc bir hcresel standart jenerasyonu (ya da standart aileleri) ortaya koymaya niyetlenmitir. ETSI de buna paralel bir proje olarak UMTSI dnmektedir. nc jenerasyonun ierecei zellikleri u ekilde sralayabiliriz: Toptan pazarlama yetenei, youn blgelerde dk crette ok sayda kullancya hizmet verebilme Seyrek nfuslu blgelerde de dnya apnda hizmet Dk maliyetli, kk boyutlarda kullanc terminalleri Deiik evreler ve veri hizmetleri iin bit hz snflar

184

Ara iinde 144kbit/sn Yayalar iin 384 kbit/sn Eviinde 2 Mbit/sn E-mail, Web eriimi, video Aada bulunan ekil 8.b.3, u anda ve gelecekte sistemlerde ki ulalabilecek veri hzlarna ait snflar ile bu hizmetler iin gerekli zaman verilmitir.
GSM Faz1 PSTN ISDN GSM 2+ UMTS Veri hz 9,6 kbit/sn 28,8 kbi/sn 64 kbit/sn 115 kbit/sn 2 Mbit/sn E-mail/Web sayfas (10 kB) 8 sn 3 sn 1 sn 0.7 sn 0.04 sn Photo-JPEG (100 kB) 83 sn 28 sn 12 sn 7 sn 0.4 sn Rapor (yaz + grafik) veya 48 dk 18 dk 8 dk 4 dk 14 sn video clip (4 MB)

ekil 8.b.3 - Deiik multimedya ilemleri ve Haberleme sistemleri iin ykleme zamanlar UMTSin, IMT-2000 de olduu gibi ayn (ya da en azndan badaabilir) radyo eriim teknolojisini semesi iin gl bir istek vardr. nerilen be farl teknolojiden bnirinin seilmesi hakknda bir giriim nedeniyle, bu konu hakknda 1997 yl sonlar ve 1998 yl balarnda nemli tartmalar gereklemitir. eitli sebeplerden tr, ETSI tek bir standart zerinde anlama salayamam ve sonu olarak iki tanesini, WB-CDMA ve TD-CDMA, seerek uzlama yoluna gitmilerdir. Bu her iki sisteminde seilmek iin yeterli oyu alamadn ancak ayn zamanda IMT2000 iin tasarlanm olan, Amerikada ikinci jenerasyon uygulamalar ve iftli frekans iin kullanlan baz frekans bandlarnn uygun olmadn da ortaya koymutur. WB-CDMA, temel konuma, dolam ve veri aknn yukar ve aa linkten benzer ekilde olduu uygulamalar iin ok daha uygundur. TD-CDMA ise, veri aknn asimetrik bir ekilde olduu Web

185

aratrmalar gibi uygulamalar iin kullanlr. ekil 8.b.4 te bu iki sistem karlatrlmaktadr.

Avrupada izin Kodlama WB-CDMA sistemi Frekans bandlar FDD Aa ve yukar link iin eit band TD-CDMA TDD geniliinde kanallar Hem aa hem de yukar link iin ayn kanal verilen spektrum (MHz) 1920-1980 ile 2110-2170 iftletirilmi 1885-1920 (iftletirilmemi) 2010-2035 (iftletirilmemi) Veri ak Uygulamalar Simetrik Geni alan, yksek mobilite Asimetrik Dk mobilite, yerel ve bina ii

ekil 8.b.4 - Avrupa UMTS sistemi Yeni mobil uydu PCN sistemleri hizmete girmek zeredir ve uyduyu kullanan mobil geni band hizmetleri iin planlar yaplmaktadr. Yeni jenerasyon uydu sistemleri, hem terminaller hem de hizmetler iin yeni pazarlar ortaya koyan ve maliyetleri dren daha kk ve hafif terminaller kullanan ses ve veri hizmetlerine izin vermektedir. Gelecekteki gelimeler, nc jenerasyon karasal mobil sistemlerin bilgisiyle birlikte uydu ve karasal sistemlerin daha ileri bir btnlemesini ierecektir. ITUs IMT-2000 program, 1885-2025 MHz ve 2110-2200 MHz bandlarn iletmekte olan karasal ve uydu ebekelerini kullanarak dnyay apnda batan baa mobil terminallerin kesintisiz opersyonunu salayacaktr. Uydu, drt tip hreden biri, seyrek nfuslu alanlarda ve okyanuslarn zerinde hizmet veren ve 500-1000 km yarapnda olan hcre tipini salar. IMT-2000in amac, evrenin neresi olduundan bamsz olarak haberleme iin bir tek sistem kullanmak ve hem mobil hem de

186

genibandl multimedya hizmetlerini salamaktr. Gelecekteki birka yl ierisinde mobil uydu hizmetlerinin, dnya apndaki haberleme iinin btnsel bir parasna ynelik olarak uygun bir pazar haline geldii grlecektir. 8.b.1.4 - MOBL VER VE MOBL INTERNET Hcresel radyodan farkl olarak 1990larn bir dier fenomeni Internet ve World Wide Web (WWW) tir. Internet kullanclarnn says, mobil abone saysn artna kyasla arkada kalsada byme hz yksek saylabilir. 1997 yl sonu itibariyle 100 milyonu akn Internet abonesi mevcut iken, bu ofis saynn dnda 2001le da birlikte 400 milyonu bulmas ITS beklenmektedir. Mobil kullanclar, ofis ierisinde kullandklar btn veri olanaklarnna sahip olmay ummaktadrlar. uygulamalar, PROMISE projesi gibi, hcresel mobil veriye dayanmaktadr. Ek olarak Internetin baars, hcresel cihaz satclar Ericsson, Motorola, Nokia ve U.S. tabanl Unwired Planet organizasyonunu WAP (Wireless Application Protocol) nn geliimi iin tevik etmitir. Ama, Internet protokolne dayanan bir grup telsiz ynlendirmeli protokol gelitirmektir. Bu, bir Internet terminali gibi hareket edecek, standart ya da glendirilmi telefon ya da laptop bilgisayar gibi herhangi telsiz terminal ya da el cihazlarna izin vermektedir. Protokoller, GSM, CDMA ve nc jenerasyonu ierecek, farkl fiziksel telsiz ebekeleri zerinden alacaktr. Bu gelime, ITSi de iericek ekilde birok alandaki uygulamalar tevik edecektir.

8.b.2 - TRKYEDE GSMN GELM

Trkiye, Global Mobil Haberleme Standard olarak adlandrlan GSM teknolojisi ile 1994'n ubat aynda Turkcell'in kuruluu ile tant.

187

Uluslararas ortaklk yaps ve Ericsson gibi bir dnya teknoloji devinin desteini arkasna alan Turkcell sayesinde cep telefonlar ksa srede gnlk hayatta yerini almaya balad. Bunu ardndan Telsimin de eklenmesiyle Trkiyenin gnlk hayatndaki ebeke says ikiye kt ve bu, tketici asndan kazanl bir rekabeti de birlikte getirdi. ok deil, 1980'li yllarn banda ehirleraras telefon grmesi yapabilmek iin santrallere isim yazdran ve saatlerce bekleyen Trk halk, 90'l yllarn ortasnda dnya ile birlikte teknolojinin elverdii en gelimi iletiim sistemine geti. Turkcell ve Telsim ile Trkiye'ye gelen GSM teknolojisi, gnlk hayatn her aamasnda insanlara daha rahat yaamann olanaklarn sundu. hayatnn statik ofisleri hareketlendi. dnyasnn nemli blm ilerini GSM teknolojisini kullanarak yrtmeye balad. GSM'in sunduu imkanlarla hzlanan bilgi trafii, doru, zamannda ve hzl verilen kararlarn yaratt baarlarn arkasndaki g oldu. Kurulduu gnden itibaren daha ok kiinin daha rahat haberleebilmesi iin gerekli tm teknik ve organizasyonel yatrmlarn, yapan Turkcell, abone saysn 5 ylda yaklak 43 kat bytmeyi baard ve byk oranda Telsimi abone says asndan geerek pazarn byk bir ksmn (%70 civar) ele geirdi. u anda Turkcellin yaklak 6 milyon 300 bin aboneye, dier kurulu Telsimin ise 2 milyon 800 bin civarnda aboneye sahip olduu bilinmektedir. Ancak pazarn bu kadar byk olmas ve rekabeti artrarak kullanclar iin kaliteyi ykseltmek ve fiyatlar drmek amacyla Ulatrma Bakanl, 1999 ylnda, bir lisansn Telekomun kendisinde kalmas artyla, piyasaya yeni firmann gireceini aklad. hale konusunda taban fiyatn 648 milyon dolar olarak belirlenmesi karara baland. Telekom da dahil olmak zere 3 adet GSM 1800 sisteminin kurulmas iin ilk adm atlm oldu.

188

Rekabetin getirileri olarakta; ilk etapta konuma cretlerinin dmesi ve yerel tarifelere geilmesi beklenmekteydi. Lokal tarifeler sayesinde, cep telefonu kullanclar, cep telefonlarn ev veya iyerlerinde kullandnda daha ucuz bir tarifeden konuabilecektir. Bylece, bir sre sonra, cep telefonu ile konumann, evlerdeki sabit telefonlarla konumak kadar ucuz olabilecei dnlmektedir. GSM ebekeleri arasndaki bir dier rekabet alan da, cep telefonu cihazlarna salanan spvansiyonlar olacaktr. Rekabetin trmanmas sonucu, Trk kullancsnn da Avrupadaki gibi ok ucuz fiyatlarla cep telefonu alabilecei varsaylmaktadr. Burada tek art, belli bir ebekeyi semek ve belli bir sre bu ebekeyi kullanlacana dair bir szleme imzalamaktr. Yaplan ilk ihale sonucunda Trkiye Bankas-Telecom talia kosorsiyumu, dierlerinin yaklak 2,5 kat gibi yksek bir teklifle, 2 milyar 525 milyon dolar, GSM 1800 ebekesinin iletme hakkn ald. Ancak yaplan ikinci ihalede dier konsorsiyumlarn hibiri, yeterli miktar olan ilk ihale barajn, 2,5 milyar dolar aacak bir teklif vermediinden GSM 1800 ihalesi, ikinci lisans satlamadan sona erdi ama yine de Telekomla birlikte ebeke says 4e ykselmi oldu. Tabi ki bu da aboneler iin, yukarda belirtildii gibi er adan avantaj oluturacaktr. Trkiye iin grnen gerek, mobil iletiimin, gsterilen youn ilgiden tr, ok byk bir pazar olduu ve mobil iletiimin, ayn dnyada bu sistemin girdii her lkede olduu gibi, giderek yaygnlaacadr.

189

EK SZLK
A
AUC Authentication Center Dorulama Merkezi ARQ Automatic Repeat Request Otomatik Tekrarlama stei AGCH Access Grant Channel Eriim Verme Kanal ANSI American National Standards nstitute Amerikan Ulusal Standartlar Enstits AE Application Entity Uygulama Varl ASE Application Service Equipment Uygulama Hizmet Elemanlar

B
BSS Base Station System Baz stasyon Sistemi BTS Base Transceiver Station Baz Alc/Verici stasyonu BSC Base Station Controler Baz stasyon Denetleyicisi BSIC Base Station Identity Code Baz stasyon Kimlik Kodu BCCH Broadcast Control Channel Yayn Kontrol Kanal BSSAP BSS Application Part BSS Uygulama Ksm BSSMAP BSS Management Messages Part BSS Ynetimi Mesajlar Ksm BCF Base Control Functions Baz Kontrol Fonksiyonlar

190

C
CEPT Conference of European Posts and Telegraphs Avrupa Posta ve Telgraf Konferans CSPDN Circuit Switched Public Data Network Devre Balamal Yerel Veri ebekesi CGI Cell Global Identity Hcre Kresel Kimlii CCH Common Control Channel Ortak Kontrol Kanal CRC Cyclic Redundancy Check evrimsel Redondans Kontrol CR Connection Request Balant stei CC Connection Confirm Balant Onay CDMA Code Division Multiple Access Kod Blmeli oklu Eriim

D
DTAP Direct Transfer Messages Direk Transfer Mesajlar DLCI Data Link Connection Identification Veri Balant Balants Kimlii

E
EIR Equipment Identity Register Cihaz Kimlik Kaydedicisi ETSI European Telecommunications Standart Institute Avrupa Haberleme Standard Enstits

191

FDMA Frequncy Division Multiple Access Frekans Blmeli oklu Eriim FCCH Frequency Correction Channel Frekans Dzeltme Kanal FACCH Fast Associated Control Channel Hzl Birletirilmi Kontrol Kanal FISU Fill-in Signal Unit Doldurma aret Birimi

G
GSM Global System for Mobile Communications Kresel Mobil letiim Sistemi GMSK Gaussian Minimum Shift Keying Gauss Minimum Kaydrmal Anahtarlama GMSC Gateway MSC Geit MSC GPRS General Packet Radio Service Genel Amal Radyo Paket Hizmeti

H
HLR Home Location Register Dahili Yer Kaydedicisi HO Handover Aktarma

I
ISDN Integrated Services Digital Network Tmlemi Hizmetler Saysal ebekesi IN Intelligent Network Akll ebeke IMSI International Mobile Subscriber Identity Uluslararas Mobil Abone Numaras

192

IMEI International Mobile Equipment Identity Uluslararas Mobil Cihaz Kimlii ISI Inter Signal Interference Ara simge Giriimi ITU Internatioal Telecommunications Union - Uluslararas Haberleme Birlii ISUP ISDN User Part ISDN Kullanc Ksm ITS International Telecommunications Service Uiuslararas Haberleme Hizmeti

L
LA Location Area Yerleim Blgesi LAI Location Area Identity Yerleim Blgesi Kimlii LSSU Link Status Signal Unit Balant Durumu aret Birimi LI Length Indicator Uzunluk Gstergeci LAPD Link Access Procedure on D Channel D Kanal zerindeki Balant Eriimi Prosedr LPD Link Protocol Discriminator Balant Protokol Ayrac

M
MoU Momerandum of Understanding MSC Mobile Services Switching Center Mobil Hizmetler Balama Merkezi MS Mobile Station Mobil stasyon MCC Mobile Country Code Mobil lke Kodu MNC Mobile Network Code Mobil ebeke Kodu MSIC Mobile Subscriber Identification Number Mobil Abone Kimlik Numaras MOC Mobile Originated Call Mobil kl Arama

193

MTC Mobile Terminated Call Mobil Sonlandrmal Arama MTP Message Transfer Part Mesaj Transfer Ksm MSU Message Signal Unit Mesaj aret Birimi MAP Mobile Application Part Mobil Uygulama Ksm MSISDN Mobile Station ISDN Number Mobil stasyon ISDN Numaras MSRN Mobile Station Roaming Number Mobil stasyon Dolam Numaras MSP Multiple Subscriber Profile oklu Abone Profili

O
OMC Operation and Maintenance Center letme ve Bakm Merkezi OSI Open System Interconnect Birbirine Bal Ak Sistem OMAP Operation, Maintenance and Administration Part letme, Bakm ve Ynetim Ksm

P
PSTN Public Switch Telephone Network Yerel Baalmal Telefon ebekesi PSPDN Packet Switched Public Data Network Paket Balamal Yerel Veri ebekesi PAD Packet Assembley/Disassembly Service Paket Oluturma/zme Hizmeti PLMN Public Land Mobile Network Yerel Alan Mobil ebekesi PIN Personal Identification Number Kiisel Kimliklendirme Numaras

194

PUK Personal Unblocking Key Kiisel Blok zme Anahtar PCM Pulse Code Modulation Darbe Kod Modlasyonu PCH Paging Channel arma Kanal PCS Personal Communication Services Kiisel Haberleme Hizmetleri PD Protokol Discriminator Protokol Ayrc PABXs Private Automatic Branch Exchanges zel Otomatik Blm Deiimleri PMRs Private Mobile Radios zel Mobil Radyolar PDS Packet Data Over a Signalling Channel aretleme Kanalnda Veri Paketi Hizmeti

R
RAND Random Generated Number Rastgele retilmi Numara RACH Random Access Channel Rastgele Eriimli Kanal RR Receive Ready Almaya Hazr RNR Receive Not Ready Almaya Hazr Deil REJ Reject Reddetme

S
SS Switching System Balama Sistemi SIM Subscriber Identity Module Abone Kimlik Modl SRES Signed Response aretli Yant SCH Synchronisation Channel Senkronizasyon Kanal SDCCH Stand Alone Dedicated Control Channel Tek Bana Tahsis Edilmi Kontrol Kanal

195

SACCH

Slow Associated

Control

Channel

Yava

Birletirilmi Kontrol Kanal SS7 Signalling System 7 aretleme Sistemi 7 SSP Service Switching Point Hizmet Balama Noktas STP Signal Transfer Point aret Transfer Noktas SCP Service Control Point Hizmet Kontrol Noktas SCCP Signalling Connection Control Part aretleme Balant Kontrol Ksm SU Signal Unit aret Birimi SIF Signalling Information Field aretleme Bilgi Alan SLS Signaling Link Selection aretleme Balant Seimi SAPI Service Access Point Identifier Hizmet Eriim Noktas Kimlii SMS Short Message Service Ksa Mesaj Hizmeti

T
TDMA Time Division Multiple Access Zaman Blmeli oklu Eriim TMSI Temporary Mobile Subscriber Identity Geici Mobil Abone Kimlii TS Time Slot Zaman Dilimi TCH Traffic Channel Trafik Kanal TUP Telephone User Part Telefon Kullanc Ksm TCAP Transaction Capabilities Application Part lem Yetenei Uygulamalar Ksm TI Transaction Identifier lem Tanyc TRX Transceiver Alc/Verici TRI Transceiver Remote Interface Alc/Verici Uzak Arayz TDD Time Division Duplex Zaman Blmeli Dupleks

196

U
UMTS Universal Mobile Telecommunication Service Evrensel Mobil Haberleme Hizmeti UTRA UMTS Terrestrial Radio Access UMTS Karasal Radyo Eriimi

V
VLR Visitor Location Register Ziyareti Yer Kaydedicisi VHE Virtual Home Environment Virtuel Ev evresi

W
WB-CDMA Wideband CDMA Geni Bant CDMA

197

EKL NDEKS
ekil 1.1 - TURKCELL ve TELSIMin a ad, tipi ve kodu..9 ekil 2.1 - GSM 1.Evre Hizmetler.17 ekil 2.2 - GSM 2.Evre Hizmetler.17 ekil 3.1 - Ayn frekanslara sahip olamayan komu.19 hcreler ekil 3.2 - Hcreleri ayrma ve mikrohcreler20 ekil 3.3 - Seimli Hcreler...21 ekil 3.4 - emsiye Hcreler.22 ekil 3.5 - GSM Sistem Modeli.23 ekil 3.6 - GSM/PLMN a ve dier yerel alar arasndaki ..32 linkler ekil 3.7 - I - IV MSC/VLR Servis Alanlar..33 ekil 3.8 - Bir MSC/VLR servis alannn yerleim..33 blgelerine blm ekil 3.9 - Bir MSC/VLR servis alannn yerIeim.34 blgelerine ve hcrelere blm ekil 3.10 - GSMdeki alanlar aras ilki.34 ekil 3.11 - CME 20 Sistem Modeli.35 ekil 3.12 - OSS tm ebeke elemanlar iin merkezi..37 denetim tedarik eder ekil 3.13 - ebekedeki kaydetme prosedr38

198

ekil 3.14 - Mobil kl arama kurulumu prosedr41 ekil 3.15 - BTSler aras aktarma43 ekil 3.16 - MSCler aras aktarma..44 ekil 3.17 - Dorulama lkesi45 ekil 3.18 - ifreleme anahtar Kcnin hesab46 ekil 3.19 - ifrelemenin balatlmas ve yaplmas..47 ekil 4.a.1 - Girien iaret.48 ekil 4.a.2 - A.FDMA B.TDMA.49 ekil 4.a.3 - Log-normal zayflama..50 ekil 4.a.4 - Rayleigh zayflamas52 ekil 4.a.5 - Mesafe ile Rx iaret gc ilikisi.53 ekil 4.a.6 - Rx iaret gc53 ekil 4.a.7 - Zaman ayrlmas...54 ekil 4.a.8 - aret ileme bloklar56 ekil 4.a.9 - Analog bir iaretin rneklenmesi58 ekil 4.a.10 - Dzgn kuantalama...59 ekil 4.a.11 - Bir PCM hatta 32 kanaln oullanmas..60 ekil 4.a.12 - 32 zaman aralkl bir ereve60 ekil 4.a.13 - nsanda konuma sistemi..61 ekil 4.a.14 - Konuma transmisyon modeli..62 ekil 4.a.15 - Konuma kalitesi bit oran iIikisi.63 ekil 4.a.16 - Blok kodlama...64 ekil 4.a.17 - Katlamal kodlama..64 ekil 4.a.18 - GSM 'de kanal kodlama65 ekil 4.a.19 - Araya yerletirme66 ekil 4.a.20 - Alnm, tekrar elde edilmi mesaj bloklar.66 ekil 4.a.21 - Kodlanm konumann 20 ms araya..67 yerletirilmesi ekil 4.a.22 - Konuma erevesi68 ekil 4.a.23 - Normal burst68

199

ekil 4.a.24 - kinci seviye araya yerIetirme.68 ekil 4.a.25 - Anten farkll.70 ekil 4.a.26 - C1 ve C2 frekanslar arasnda frekans.70 atlamas ekil 4.a.27 - Viterbi dengeleyici..72 ekil 4.b.1 - Bir radyo kanal zerindeki yukar ve aa link..74 ekil 4.b.2 - TDMA kanal kavram74 ekil 4.b.3 - Mantksal kanallar.75 ekil 5.a.1 - SS7 aretleme Noktalar..83 ekil 5.a.2 - SS7 aretleme Balant Tipleri85 ekil 5.a.3 - OSI referans modeli ve SS7 protokol sistemi85 ekil 5.a.4 - SS7 aret Birimleri...89 ekil 5.a.5 - Mesaj tipi uzunluk gstergeci (LI) deerleri..90 ekil 5.a.6 - Hizmet gstergeci deerleri93 ekil 5.a.7 - SCCP mesaj format.97 ekil 5.b.1 - GSM sistem modeli101 ekil 5.b.2 - OSI modelinde MAP..102 ekil 5.b.3 - Uygulama varlklar (AEs) ve uygulama hizmet.103 elemanlar (ASEs) ekil 5.b.4 - HLR ile VLR aras ASE operasyonu gsterimi..103 ekil 5.b.5 - HLR ve MSC/VLRda MAP104 ekil 5.b.6 - MSC ve MS aras protokoller105 ekil 5.b.7 - Mobil ynetimi iin mesajlar..106 ekil 5.b.8 - BSSMAP mesajlar.106 ekil 5.b.9 - MSC ile BSS aras iaretleme (A - arayz)107 ekil 5.b.10 - BSSMAP ve DTAP mesaj yaplar.109 ekil 5.b.11 - Devre modu balantlar iin mesajlar110 ekil 5.b.12 - LAPD protokolnn ereve yaps...112 ekil 5.b.13 - BSC ile BTS arasnda A - bis arayz..113 ekil 5.b.14 - SAPI Hizmet Eriimi Gstergeci113

200

ekil 5.b.15 - LAPDdeki saya mekanizmas..115 ekil 5.b.16 - LAPDm i kontrol eden yazlm bloklar.117 ekil 5.b.17 - LAPDmdeki Alnd Onaysz (UI -..119 Unacknowledged) ve Alnd Onayl (I Acknowledged) erevelerin ereve yaps ekil 5.b.18 - Adres Alannn alt blmleri119 ekil 5.b.19 - Uzunluk Gstergecinin yaps .120 ekil 5.b.20 - LAPDmdeki bir trafiin gzlemi.121 ekil 5.b.21 - MSe gelen bir aramann iaretleme sras .122 (1. Ksm) ekil 5.b.22 - MSe gelen bir aramann iaretleme sras .123 (2. Ksm) ekil 5.b.23 - BSS temel dahili arama ynetimi ...123 ekil 5.b.24 - MSe bir arama - arma ve Acele Tahsis.124 ekil 5.b.25 - SDCCH zerindeki Dorulama ve ifreleme...126 Emri Mesajlar ekil 5.b.26 - MSi arama - TCH Tahsis Etme Prosedr..127 ekil 5.b.27 - BSS ii aktarma129 ekil 5.b.28 - Silme iin BSS iaretlemesi..130 ekil 5.b.29 - BSC aras aktarma...131 ekil 5.b.30 - MSC aras aktarma..133 ekil 6.1 - MSRN'in kullanm.135 ekil 7.1 - MS ak beklemede iken trafik durumlar ...138 ekil 7.2 - Normal ekilde yer bildirimi..140 ekil 7.3 - IMSI'nn ayrlmas..140

201

ekil 7.4 - MS'in megul olduu ve megul hale getirildii142 durumlar ekil 7.5 - MS'in PSTN'e arama kurulumu143 ekil 7.6 - PSTN'den MS'i arama...144 ekil 7.7 - BSC'ye gnderilen lmler.146 ekil 7.8 - Ayn BSC'de aktarma147 ekil 7.9 - Ayn MSC/VLR'da fakat farkl BSC'lerde aktarma148 ekil 7.10 - Farkl MSC'lerde aktarma..149 ekil 7.11 - Mobil sonlandrmal ksa mesaj.150 ekil 7.12 - Mobil kl ksa mesaj...151 ekil 8.a.1 - GSM Fazlarnn nemli zellikleri153 ekil 8.a.2 - 1999 Haziran itibariyle GSM MoU Birliinde..163 ticari hizmet veren veya balamak zere olan ye lkeler ekil 8.a.3 - Mobil Multimedya Hizmetleri.165 ekil 8.a.4 - UMTS Rol Modeli173 ekil 8.a.5 - GSM radyo spektrumu...175 ekil 8.b.1 - Avrupa ve Asya-Pasifik blgesindeki hcresel..180 telefonlarn lkelere gre yaylm ekil 8.b.2 - 2010a kadar, telli ve mobil abone saysnn..180 byme tahmini ekil 8.b.3 - Deiik multimedya ilemleri ve Haberleme182 sistemleri iin ykleme zamanlar ekil 8.b.4 - Avrupa UMTS sistemi183

202

REFERANSLAR
1.ERICSSON, GSM System Survey, Ericsson Radio Systems AB., Sweden, 1999 2.ERICSSON, CCITT SS No.7 in GSM, Ericsson Radio Systems AB., Sweden, 1995 3.Michel Mouley, Marie-Bernadette Pautet, The GSM System for Mobile Communication, Cell & Sys. Correspondence, France, 1992 4.John Gardiner, Personnel Communication Systems and Technologies, Artech House Publishers, England, 1999 5.John Walker, Advances in Mobile Information Systems, Artech House Publishers, England, 1999 6.Asha Mohrotra, GSM System Engineering, Artech House Publishers, England, 1997 7.Uyluss Blocks, Mobile and Wireless Networks, Prentice Hall, 1996

203