SISTEMI ZA BESPREKIDNO NAPAJANJE

1.UVOD
Sistemi za besprekidno napajanje ( SBN ) su energetski pretvarai predvieni za napajanje potroaa koji moraju ispravno funkcionisati i u intervalima nestanka , odnosno smanjenja mrenog napona .Posredstvom SBN mogue je ne samo osigurati kontinuirano napajanje potroaa , nego i stabilizirati amplitudu i frekvenciju napona napajanja , smanjiti izoblienja napona napajanja te zatititi potroae od komutacionih prenapona koji se javljaju u mrei. SBN se najee koriste za napajanje slijedeih potroaa : kunih i kancelarijskih personalnih raunara sigurnosnih (alarmnih) sistema komunikacionih sistema medicinske opreme u operacionim salama i prostorijama za intenzivnu njegu raunarskih sistema i ureaja u procesnoj industriji servera i drugih ureaja u raunarskim mreama

Onovni djelovi ureaja za besprekidno napajanje su ispravlja, akumulatorska baterija , invertor i upravljaka logika .U sluaju nestanka mrenog napona upravljaka logika aktivira invertor , koji istosmjerni napon akumulatora pretvara u izmjenini i napaja potroa do ponovnog uspostavljanja mrenog napona. Kvalitet SBN ureaja odreen je oblikom izlaznog napona , pouzdanou u radu , trajanjem beznaponske pauze , gubicima pri konverziji ,kao i nainom punjenja i odravanja baterije . Zbog visokih zahtjeva na kvalitet savremeni SBN ureaji bazirani su na mikrokontrolerima ime je reduciran broj komponenti sistema i poveana njegova pouzdanost .

2. VRSTE I OPIS SBN

Na osnovu hardverske strukture , odnosno karakteristika , SBN su podijeljeni na vie kategorija . Tri osnovne kategorije su : Pasivni standby SBN SBN sa linijskom interakcijom (Lineiteractive SBN) On line SBN

Kategorija SBN definie njegove osnovne karakteristike kao to su oblik izlaznog napona kao i sposobnost da SBN eliminie smetnje iz mree (njihanje napona , podnapone , prenapone ,varijacije frekvencije, itd.)

2.1 PASIVNI STANDBY SBN

sl 2.1 Struktura pasivnog standby ureaja za besprekidno napajanje

Blok ema pasivnog standby SBN prikazana je na slici 2.1 . Ureaj se sastoji od baterije , linijskog filtera , punjaa baterije , invertora i prekidaa .U normalnom radu , dok je mreni napon prisutan , potroa je preko prekidaa i linijskog filtera spojen na mreu .U tom reimu rada baterija se dopunjava preko punjaa koji je takoe spojen na mreu .U trenutku nestanka mrenog napona prekida se prebacuje u suprotan poloaj . Napajanje potroa vri se iz baterije posredstvom invertora , koji konvertuje istosmjerni napon baterije u izmjenini napon odgovarajueg nivoa i frekvencije . Pri nestanku mrenog napana javlja se beznaponska pauza ije je trajanje odreeno: -vremenom detekcije nestanka mrenog napona -vremenom prebacivanja prekidaa i -vremenom aktiviranja invertora. Detekcija nestanka mrenog napona vri se mjerenjem struja i napona. Da bi se izbjeglo nepotrebno prebacivanje napajanja potroaa sa mree na invertor ,detektor mora biti otporan na umove ,izoblienja mrenog napona , kao i na kratkotrajne propade mrenog napona .Vrijeme potrebno za detekciju zavisi od brzine mikrokontrolera koji upravlja ureajem i kree se u granicama 0.1 5 ms. Vrijeme potrebno za prebacivanje prekidaa zavisi od vrste prekidaa koji se koristi.U sluajevima kada se zahtijeva kratka beznaponska pauza koriste se prekidai izvedeni sa MOS tranzistorima . Najee se prekidai izvode sa antiparalelno spojenim tiristorima .Vrijeme potrebno da se iskljui tiristorski prekida kree se u granicama 0.8 do 5 ms. Prednosti pasivne stanby topologije su niska cijena , mali gubici i relativno visok stepen iskoritenja .Nedostaci su nesinusoidalan izlazni napon kao i nemogunost zatite potroaa od dugotrajnih njihanja napona i frekvencije pri njegovom napajanju iz mree.Pored toga , pri prebacivanju napajanja sa mree na invertor javlja se beznaponska pauza trajanja od 1 do 10 ms i zavisi od izvedbe ureaja za besprekidno napajanje .

2.2 SBN SA LINIJSKOM INTERAKCIJOM

sl.2.2- SBN sa linijskom interakcijom

Blok ema SBN sa linijskom interakcijom prikazana je na slici 2.2 .Nain rada SBN sa linijskom interakcijom slian je nainu rada pasivnog standby sistema za besprekidno napajanje .U toku normalnog rada , potroa je preko prekidaa , linijskog filtera i transformatora sa odcjepima spojen na mreu .Pomou transformatora sa odcjepima mogue je mijenjati izlazni napon ureaja u granicama od 10 do 15% u odnosu na napon mree. Karakteristike ovih sistema sline su karakteristikama pasivnih standby SBN . Cijena im je relativno niska a stepen iskoritenja visok .Pomou transformatora sa odcjepima mogue je pri promjenama mrenog napona, napon napajanja potroaa odravati unutar odreenih granica . I kod ovih SBN javlja se beznaponska pauza pri prebacivanju napajanja sa mree na invertor . U sluaju neispravnosti ureaja potroa se moe posredstvom prekidaa za premotenje spojiti direktno na mreu .

2.3 ON LINE SBN

sl.2.3 Struktura On-line SBN

On-line sistemi besprekidnog napajanja koriste se za napajanje potroaa koji zahtjevaju visoku stabilnost amplitude i frekvencije napona kao i odsustvo bilo kakve beznaponske pauze . Primjena ovih sistema preporuuje se u sluajevima veih fluktuacija mrenih napona ,visokog stepena izoblienja mrenog napona ,kao i u mreama u kojim se javljaju komutacioni prenaponi . Funkcionalna blok shema on line SBN prikazana je na slici 2.3 .U normalnom radu mreni napon se posredstvom usmjerivaa pretvara u istosmjerni . Sklop za korekciju faktora snage (PFC) osigurava sinusoidalnu struju u fazi sa ulaznim naponom ,zbog ega se ureaj ponaa kao omski teret .Ispravljeni napon se zatim posredstvom invertora ponovo pretvara u izmjenini i vodi na potroa . U sluaju nestanka mrenog napona,usmjeriva je pasivan i napajanje invertora, odnosno potroaa vri se iz baterije. Punjenje baterije vri se posredstvom punjaa koji moe biti vezan i na izlazu usmjerivaa. Prekida (Pr) omoguava da se u sluaju neispravnosti ureaja napajanje potroaa vri direktno iz mree . On-line SBN zbog naina rada nazivaju se i sistemi za dvostrukom konverzijom . Izlazni napon ovih SBN je sinusodalan bez viih harmonika i sa visokom stabilnou amplitude i frekvencije.Osnovni nedostatak on line SBN je njihova sloenost , kao i poveani gubici koji nastaju kao posljedica dvostruke konverzije .Da bi se poboljalo odvoenje toplote uzrokovane poveanim gubicima poveavaju se gabariti ureaja . Kompleksnost i gabariti znatno poveavaju cjenu ovih ureaja .

3. STRUKTURA I OPIS PODSISTEMA SBN

Funkcionalna blok ema on-line ureaja za besprekidno napajanje data je na slici 3.1 :

Osnovni podsistemi on-line ureaja za besprekidno napajanje su : Usmjeriva (ispravlja) Punja baterije DC/DC konvertor Invertor Upravljaka jedinica

3.1 ISPRAVLJA Ispravlja pretvara izmenini mreni napon u istosmjerni i njime napaja punja baterije i izlazni invertor . Usmjerivai u SBN se izvode kao diodni ili tiristorski .Da bi se smanjila valovitost izlaznog napona ispravljaa ,u istosmjerni krug ureaja za besprekidno napajanje veu se kondenzatori . Ako se pri pokretanju ureaja na kondenzator dovede puna vrijednost ispravljenog napona , kroz ispravlja potee visoka struja punjenja kondezatora . Da bi se zatitile komponente ispravljaa vri se njegovo meko pokretanje. Pri mekom pokretanju upravljaki krugovi ispravljaa osiguravaju da njegov izlazni napon raste po rampi sa kontrolisanim nagibom , ime se ograniava struja punjenja kondenzatora .

3.1.1 Korekcija faktora snage (PFC)

Prisustvo kondenzatora u istosmjernom krugu uzrokuje da struja iz mree tee u ispravlja samo u intervalima u kojim je napon ispravljaa vei od

napona na kondenzatoru .Posljedica toga je da struja koju ureaj uzima iz mree ima visoku maksimalnu vrijednost kao i visok sadraj viih harmonika(kroz ispravlja tee struja potroaa,punjaa,kondenzatora) Na slici 3.1.1 dati su je oblici mrene struje i napona kapacitivno optereenog ispravljaa.

sl.3.1.1 Tipian oblik struje i napona kapacitivno optereenog ispravljaa bez PFC

Da bi se smanjila maksimalna vrijednost struje i eliminisali vii harmonici , kod kvalitetnijih sistema za besprekidno napajanje , uvodi se automatska korekcija faktora snage .Posredstvom krugova za PFC osigurava se da ulazna struja ureaja ima siusoidalan oblik i da je u fazi sa naponom . Faktor snage odrava se na vrijednosti bliskoj jedan i ureaj za besprekidno napajanje se ponaa kao omski teret.

sl.3.1.2 Napon i struja ispravljaa sa PFC

3.2 PUNJA BATERIJE

Baterije su veoma vaan i osjetljiv dio SBN . Da bi se ouvao kapacitet baterije i produio njen ivotni vijek punjai baterije se izvode tako da se punjenje baterije odvija u vie faza . U prvoj fazi punjenje se vri sa konstantnom strujom ija vrijednost zavisi od kapaciteta baterije . U drugoj fazi napon punjaa se dri na konstantnoj vrijednosti , dok struja punjenja opada . Kad struja punjenja padne ispod odreene vrijednosti prelazi se u treu fazu u kojoj se vri dopunjavanje baterije.Naponski i strujni nivoi pri kojim se vre promjene faza punjenja definie proizvoa baterija .

3.3 DC/DC KONVERTOR

DC/DC konvertor aktivan je pri nestanku mrenog napona , tj. u intervalima kada se napajanje potroaa vri iz baterije . Zadatak ovog konvertora je da napon baterije podigne na istosmjerni napon jednak naponu ispravljaa .DC/DC konvertor najee se izvodi kao push-pull konvertor ija je ema prikazana na slici 3.

sl. 3.3.1DC/DC konvertor

Osnovu konvertora ine prekidai U9 i U10 , transformator T ,diodni most i filteri L7-C7 ,odnosno L6-C8. Prekidai U9 i U10 zatvaraju se i otvaraju naizmjenino i ni u jednom trenutku ne smiju biti zajedno zatvoreni . U praksi se ovi prekidai najee izvode sa MOS tranzistorima .

sl 3.3.2 Upravljaki signali za prekidae konvertora

sl 3.3.3 Naponi na sekundarnim namotajima transformatora

Izgled upravljakih signala za prekidae U9 i U10 dat je na slici 3.3.2, dok su naponi na sekundarnim namotajima transformatora prikazani na slici 3.3.3. Diode D25-D28 ine ispravlja .Oblici napona na katodama dioda D25,D27 i anodama dioda D26,D28 dati su na slici 3.3.4 Filtriranje ispravljenog napona vri se filterima L6,C8 i L7,C7 .

sl 3.3.4 Naponi na Katodi D25 i Anodi D26

3.4 INVERTOR
Posredstvom invertora istosmjerni napon pretvara se u izmjenini napon odgovarajue amplitude i frekvencije . Oblik izlaznog napona invertora zavisi od naina upravljanja invertorom . Jednostavniji invertori generiu na svom izlazu etvrtke , odnosno trapezidni napon sa visokim sadrajem viih harmonika . Velika brzina promjene ovog napona uzrokuje nagle promjene struje u kapacitivnim elementima potroaa . Naprezanje izolacije potroaa je poveano zbog ega se smanjuje njeno trajanje.Koritenjem irinsko impulsnog upravljanja invertorom (PWM) mogue je na izlazu invertora dobiti sinusni napon sa malim faktorom izoblienja.

sl 3.4.1 Generisanje PWM signala

Jedan od naina generisanja irinsko moduliranih impulsa za upravljanje invertorom je komparacija sinusnog sa trougaonim naponom kako je to prikazano na slici 3.4.1. Pojednostavljena ema monofaznog invertora u polu-MOSnom spoju prikazana je na sl 3.4.2.Osnovni dijelovi invertora su IGBT tranzistori T1,T2 koji se upravljaju irinsko moduliranim impulsima. Izlazni napon invertora moe se dobiti iz izraza :

V0 = V p

tp

tp + V n 1 T T

gdje je : tp vrijeme u kom je tranzistor T1 u stanju voenja T preklopna frekvencija tp/T-duty ciklus Gornji izraz se moe napisati u obiku :

V0 = (V p V N )

tp T

+ VN

Uz preklopnu frekvencju 1/T=20 kHz ,koja je viestruko vea od frekvencije mree moe se uzeti da je sinusoidalni signal konstantan u toku perida T i da je izlazni signal proporcionalan vremenu tp. etvrtke izlaznog napona invertora se filtiraju u niskopropusnom filteru L1-C3, tako da se na izlazu ureaja dobije sinusoidalan napon.

sl 3.4.2 ema invertora u polu mosnom spoju

Kvalitetniji SBN imaju mogunost da se potroa , u sluaju neispravnosti ili zbog potreba odravanja ureaja , napaja direktno iz mree . Da bi se sprijeio fazni diskontinuitet do koga bi moglo doi pri prebacivanju prekidaa , upravljaka jedinica vri sinhronizaciju izlaznog napona invertora sa naponom mree . Sinhronizacija se vri posredstvom PLL kontrolne petlje (Phase Locked Loop).

3.5 UPRAVLJAKA JEDINICA

Upravljaka jedinica upravlja i koordinira radom podsistema SBN. Posredstvom upravljake jedinice vri se : ukljuenje / iskljuenje ureaja regulacija istosmjernog napona korekcija ulzanog faktora snage punjenje baterija stabilizacija izlaznog izmjeninog napona sinhronizacija ulaznog i izlaznog napona detekcija neispravnosti u radu i generisanje alarmnih signala i zatita svih vitalnih komponenti SBN

U savremenim SBN upravljake jedinice realizuju se sa digitalnim mikrokontrolerima koji imaju niz prednosti u odnosu na alogne upravljake jedinice .Digitalne upravljake jedinice su fleksibilnije i omoguuju lake podeenje , odnosno promjene parametara SBN .Pored toga primjena mikrokontrolera znaajno smanjuje broj komponenti sistema ime se poveava njegova pouzdanost .