DIGESTIVNI TRAKT (CRIJEVO)

Opte karakteristike Digestivni sistem obuhvata sve organe koji su ukljueni u varenje, transport i apsorpciju hrane. Preko sistema za varenje unijeta hrana se razlae na molekule koji preko zida crijeva ulaze u krv i slue kao izvor energije u tijelu, dok se nesvareni ostatak eliminie kao feces. Digestivni sistem ine dvije komponente: a) digestivni ili alimentarni kanal; b) lijezde pridodate digestivnom traktu (pljuvane lijezde, una kesa, jetra i pankreas). Digestivni trakt je duga izuvijana cijev, nejednakog kalibra, koja poinje usnama a zavrava anusom. Sastoji se iz usne upljine, drijela, jednjaka, eluca, tankog i debelog crijeva. Alimentarni kanal ima zajedniki plan grae. Sa izuzetkom usne duplje, svi organi digestivnecijevi imaju centralnu upljinu (lumen) i zid sastavljen od etiri sloja (tunike): 1) Tunica mucosa (sluznica) je unutranji sloj, izgraen od tri lista (lamine): a) lamina epithelialis mucosae (epitel); b) lamina propria mucosae (rastresito vezivno tkivo); c) lamina muscularis mucosae (miidni sloj sluznice). 2) Tunica submucosa (podsluznica). 3) Tunica muscularis (miidni sloj), najede izgraen iz dvije naslage: a) stratum circulare; b) stratum longitudinale. 4) Tunica serosa seu adventitia (spoljanji sloj). 1) Tunica mucosa, tj. sluznica digestivnog trakta ima tri osnovne uloge: zatitnu (barijernu), sekretnu i apsorptivnu ulogu. Epitel participira u svim ovim funkcijama. On predstavlja barijeru na granici lumena digestivne cijevi, koji je praktino u kontinuitetu sa spoljanjom sredinom, i preostalog dijela zida digestivne cijevi kao dijela unutranje sredine. Pored toga, pojedine epitelne delije alimentarnog kanala sekretuju digestivne enzime, sluz i hormone. I na kraju, preko lamine epitelijalis apsorbuju se i transportuju produkti digestije iz lumena u vaskularni sistem. U razliitim segmentima digestivne cijevi nalaze se razliiti tipovi epitela, u skladu sa specifinom funkcijom datog segmenta. Tako, u proksimalnom dijelu digestivnog trakta, do kraja jednjaka, zastupljen je ploasti slojeviti epitel vedinom bez oroavanja, u elucu prost cilindrini, u crijevima jednoslojni cilindrini uz prisustvo vie vrsta delija i, konano, u analnoj regiji ponovo ploasti slojeviti epitel, prvo bez oroavanja i na kraju sa oroavanjem. Laminu propriju mukoze svuda gradi rastresito vezivno tkivo, proeto lijezdama, krvnim i limfnim sudovima, nervima i elementima imunog sistema. Vaskularna kapilarna mrea lamine proprije naroito je bogata u tankom i debelom crijevu, a fenestrovani kapilari koji je ine prilagoeni su (fenestre u zidu) za prihvatanje apsorbovanih produkata varenja. Limfni kapilari su brojni u tankom crijevu, gdje su ukljueni u transport lipida i proteina, dok su u lamini propriji debelog crijeva odsutni. Elementi imunog sistema prisutni u lamini propriji, jednom dijelom i u submukozi digestivnog trakta, obrazuju imunoloku barijeru koja titi organizam od djelovanja mikroorganizama i drugih antigena. U novijoj literaturi limfno tkivo digestivnog sistema oznaava se kao GALT (engl. Gut-Associated Limphoid Tissue). GALT, dakle, ine difuzno limfno tkivo i limfni folikuli ratrkani po itavoj sluznici, dijelom i podsluznici alimentarnog kanala, a posebno koncentrisani u ileumu (tzv. Peyer-ove ploe) i u apendiksu.

Kao cjelina, GALT je najvedi pojedinani imuni organ u tijelu. Pored limfocita, u imunom odgovoru unutar GALT-a angaovani su jo u makrofagi, plazmociti, eozinofili, kao i M-delije iz epitela. Lamina muskularis mukoze je najdublji dio mukoze koji je granii od submukoze. Graen je od dva sloja glatkih miidnih delija - unutranjeg, sa kruno (cirkularno) orjentisanim, i spoljanjeg, sa uzduno (longitudinalno) orjentisanim miidnim delijama. Ovi miidni slojevi omoguduju pokretljivost sluznice nezavisno od ostalih slojeva u zidu. 2) Tunica submucosa sadri umjereno gusto vezivno tkivo, krvne i limfne sudove, nervna vlakna, a u pojedinim segmentima digestivne cijevi i lijezde. Krvni sudovi submukoze su vedeg kalibra i njihove grane ishranjuju ostale slojeve zida. U podsluznici se, takoe, nalaze senzorna i motorna vlakna autonomnog nervnog sistema, izmijeana sa tijelima nervnih delija (ganglijske delije). Zajedno, nemijelinizovana nervna vlakna i ganglijske delije formiraju submukozni (Meissner-ov) splet. U submukozi jednjaka i dvanaestopalanog crijeva nalaze se lijezde, dok u istom sloju ileuma dominiraju limfni folikuli. 3) Tunica muscularis (muscularis externa) u najvedem dijelu digestivne cijevi sadri dva relativno debela podsloja (stratuma) glatkih miidnih delija - unutranji i spoljanji. U unutranjem stratumu miidne delije imaju kruan ili blago spiralan raspored (stratum circulare), a u spoljanjem preteno uzduan (stratum longitudinale). Kontrakcijom cirkularnog sloja suava se lumen alimentarnog kanala, a njegov sadraj se mijea i komprimuje. Kontrakcijom longitudinalnog sloja skraduje se duina kanala i na taj nain sadraj pokrede niz digestivni trakt u pravcu analnog kanala. U pojedinim djelovima digestivnog kanala postoje odstupanja od ove uoptene eme. Tako, u elucu se pojavljuje i tredi, unutranji sloj od koso orjentisanih glatkih miida, u debelom crijevu longitudinalni podsloj grupisan je u obliku tri uzdune zadebljale trake - teniae coli; u pojedinim pojasevima du alimentarnog kanala cirkularni sloj je zadebljao i gradi sfinktere ili valvule: a) faringoezofagusni sfinkter; b) ezofagokardijalni sfinkter; c) pilorusni sfinkter; d) ileocekalnu valvulu i e) unutranji analni sfinkter. Izmeu miidnih stratuma nalazi se tanak sloj vezivnog tkiva sa mienterinim (Auerbach-ovim) nervnim spletom. Submukozni i mienterini pleksusi ukljueni su u regulaciju pokreta, protoka krvi i sekrecije u digestivnom traktu. U proksimalnom dijelu digestivne cijevi, sve do srednje tredine jednjaka, miidni sloj je izgraen iz popreno-prugaste muskulature, koja se na nivou srednje tredine jednjaka postepeno zamjenjuje glatkom muskulaturom. Glatka muskulatura prisutna je sve do kraja digestivne cijevi, do analnog kanala, u kome se ponovo smjenjuje sa popreno-prugastom voljnom muskulaturom spoljanjeg analnog sfinktera. 4) Tunica serosa predstavlja visceralni list peritoneuma i oblae sve intraperitoneumske organe: podpreani dio jednjaka, eludac, dio tankog i debelog crijeva. Sastoji se od tanke naslage rastresitog veziva i jednoslojnog ploastog epitela na povrini (mezotel) koji joj daje glatkodu i sjaj. Submezotelno tkivo moe sadrati znaajne naslage masnog tkiva. Veliki krvni i limfni sudovi i ivci pristupaju crijevnom zidu preko mezenterijuma, prolaze kroz miidni sloj i ulaze u submukozu. Nadpreani dio jednjaka i dio zida trbunih organa (duodenum, ushodni i nishodni kolon), kojima su oni fiksirani za abdominalni zid, umjesto seroze sadri adventiciju. Tunica adventitia graena je od dobro vaskularizovanog rastresitog veziva koje se bez jasne granice utapa u okolno vezivo.

TANKO CRIJEVO (intestinum tenue)

Tanko crijevo je najveda komponenta digestivnog trakta. Prua se od pilorusa do ileocekalne valvule. Dugako je oko 6 m, a sadri tri anatomska segmenta: 1. dvanaestopalano crijevo (duodenum), duine oko 25 cm; 2. prazno crijevo (jejunum), dugako oko 2,5 m i 3. usukano crijevo (ileum), dugako oko 3,5 m. Opte karakteristike U tankom crijevu odvija se definitivna digestija hrane i apsorpcija produkata varenja. Plan grae itavog tankog crijeva je u osnovi identian, pri emu svaki od segmenata ispoljava odreene histoloke specifinosti. Kao i kod eluca, u zidu tankog crijeva razlikuju se 4 sloja. a) Mukozu grade epitel, lamina proprija i lamina muskularis mukoze. Na njenoj povrini postoje tkivne i delijske specijalizacije koje znaajno povedavaju apsorpcionu povrinu: a) Kruni nabori (plicae circulares ili Kerckring-ovi nabori) su popreni nabori mukoze i dijela submukoze koji se lako uoavaju golim okom. Nabori imaju polumjeseastu, krunu ili spiralnu formu i obino zahvataju polovinu do dvije tredine crijevnog obima. Pojavljuju se na oko 5 cm od pilorusa, najuestaliji i najizraeniji su u distalnim partijama duodenuma i poetnom dijelu jejunuma, dok se njihov broj i veliina smanjuju u ileumu. U distalnom dijelu tankog crijeva (ileuma) potpuno se iscrpljuju. Njihova visina iznosi 1-1,5 cm. b) Crijevne resice (villi intestinales) su prstaste (jejunum i ileum) ili listaste (duodenum) projekcije intestinalne mukoze (preciznije epitela i lamine proprije) u crijevni lumen. Resice kompletno pokrivaju unutranju povrinu crijeva i daju joj kadifast izgled. Visina crijevnih resica varira od 0,5 do 1,5 mm, a irina se krede oko 0,1 mm. Brojnije su u duodenumu i jejunumu (oko 40 resica na 1 mm2) nego u ileumu (10 resica po mm2). Na cjelokupnoj crijevnoj povrini prisutno je nekoliko miliona ovih strukturnih specijalizacija koje znaajno (desetak puta) povedavaju povrinu preko koje se obavlja apsorpcija. c) Mikroresice (microvilli) su citoplazmatski produeci apsorptivnih epitelnih delija - enterocita. Svaki enterocit nosi na apikalnoj povrini nekoliko hiljada mikrovilusa duine 1 m i irine (debljine) 0,1 m. kako se na kvadratnom milimetru crijevne sluznice nalazi oko 200 miliona mikrovilusa, razumljivo je da ove delijske specijalizacije najvie doprinose amplifikaciji apsorpcione povrine.
Povrina tankog crijeva bez pomenutih specijalizacijaiznosi oko 1 m . Meutim, kruni nabori povedavaju povrinu tri puta, crijevne resice dodatnih desetak puta, a mikrovili 15-30 puta, pa se apsorpciona povrina u 2 tankom crijevu povedava do itavih 900 m .
2

Izmeu crijevnih resica nalaze se otvori intestinalnih lijezda (Lieberkhn-ovih kripti). Liberkinove kripte su proste tubularne lijezde duge 0,2-0,5 mm. Baze su im smjetene uz lamine muskularis mukoze, a otvori na povrini mukoze - izmeu baza crijevnih resica. Epitel crijevnih resica je u kontinuitetu sa ljezdanim epitelom Liberkinovih kripti, ali se delijske populacije u ova dva odjeljka lamine epitelialis razlikuju poto su resice prilagoene za apsorpciju hrane, a kripte za regulisanje normalne bakterijske flore u crijevima i za obnavljanje cjelokupnog intestinalnog epitela. Na crijevnim resicama nalaze se dva delijska tipa - enterociti i peharaste delije, dok je delijska populacija u Liberkinovim kriptama heterogenija i obuhvata: enterocite, peharaste delije, Paneth-ove delije, enteroendokrine delije, M-delije i matine delije. 1. Apsorptivne delije (enterociti) su najbrojnije u epitelu tankog crijeva. Specijalizovane su za prihvatanje i transport supstanci iz crijevnog lumena u vaskularni sistem lamine proprije. Delije su cilindrine, visoke oko 25 m. Jedro je duguljasto, bazalno pozicionirano. Mitohondrije, Goldi kompleks, slobodni ribozomi, glatki i granulisani ER dobro su razvijeni. Enterociti na apikalnoj povrini posjeduju

male, tanke, prstaste citoplazmatske produetke (mikrovile) prekrivene glikokaliksom. Mikrovili na svjetlosnoj mikoskopiji izgledaju kao pruge, to se oznaava kao prugast (etkast) pokrov. Plazmalema mikrovilusa i glikokaliks sadre brojne transportne proteine i digestivne enzime. Enzimi se nalaze na spoljanjoj povrini plazmamembrane kao dio glikokaliksa, a neophodni su za terminalnu digestiju ugljenih hidrata i proteina. Iz tog razloga, enterociti se ne mogu smatrati iskljuivo apsorptivnim delijama, ved i sekretnim, poto sintetiu disaharidaze (enzime koji hidrolizuju disaharide na monosaharide) i dipeptidaze (enzime koji cijepaju dipeptide na aminokisjeline). Enterociti su povezani za susjedne delije okludentnim i adherentnim spojevima (zonulae adherentes i dezmozomi). Okludentne veze ograniavaju paracelularni transport materija i, u isto vrijeme, odravaju polarizaciju delije razdvajanjem apikalnog od bazolateralnog odjeljka. ivotni vijek enterocita je oko 1,5-3 dana. Nastaju umnoavanjem matinih delija Liberkinovih kripti i njihovom diferencijacijom i migracijom ka vrhu crijevne resice, odakle se ljute i otpadaju u lumen crijeva (zona istiskivanja - engl. extrusion zone).
Dok je pradenje morfolokih promjena u enterocitu pri apsorpciji proteina i polisaharida izuzetno teko, na transmisionoj elektronomikroskopiji dobro je istraen mehanizam apsorpcije lipida. Proces ima sljededi tok: najprije se u glikokaliksu lipidi cijepaju na masne kisjeline i monogliceride, a isti se apsorbuju preko mikrovila i ubacuju najprije u glER, a zatim u Goldijev kompleks enterocita. Tom prilikom vri se resinteza novih masnih kapi hilomikrona. Hilomikroni se izbacuju preko bone delijske membrane u meudelijski prostor, odakle preko bazalne lamine dospijevaju u limfne kapilare lamine proprije. Zbog visoke koncentracije hilomikrona, sadraj limfnih kapilara tankog crijeva ima mlijean izgled.

2. Peharaste delije su umetnute izmeu enterocita. U duodenumu su rijetke, ali se njihov broj konstantno povedava prema distalnim djelovima tankog crijeva. Naroito su zastupljene u debelom crijevu. Nukleus peharaste delije je ovalan, smjeten na bazalnom polu. Perinukleusno su koncentrisane mitohondrije, kao i grER i ribozomi. Ove organele, zajedno sa heterohromatilnim jedrom, odgovorne su za izrazitu bazofiliju bazalnog dijela delije. Supranukleusno uoava se dobro razvijen Goldi kompleks od koga se odvajaju mnogobrojne mucigene granule koje ispunjavaju i oblikuju apikalni pol, dajudi deliji peharast oblik (otuda naziv - peharaste delije). Mucigen je vodorastvoran i gubi se pri klasinoj histolokoj obradi tkiva, tako da apikalni dio delije ostaje neobojen (izgleda kao prazan intracelularni prostor). Peharaste delije lue sluz koja podmazuje i titi crijevni epitel. Vjeruje se da postoji nekoliko tipova ovih delija koji se razlikuju po sastavu izluene sluzi. Na povrini peharastih delija nalaze se rijetke i kratke mikroresice, naroito kod nezrelih delija unutar Liberkinovih kripti. Tanak pojas citoplazme izmeu apikolateraltne plazmaleme i mucigenih granula oznaava se kao teka (theca), a proet je intermedijalnim filamentima i mikrotubulima. Citoskelet obezbjeuje evakuaciju sluzi iz delije. Peharaste delije ive 4-6 dana. Nastaju diferencijacijom i migracijom matinih delija, na slian nain kao i enterociti. U toku svoje migracije od dna kripte ka vrhu resice, sluz koju ove delije sintetiu i izluuju mijenja karakter. U novonastalim peharastimdelijama, pri dnu kripti, histohemijskim metodama bojenja sluz pokazuje sadraj neutralnih mucina (delije su PAS pozitivne); uporedo sa procesom migracije, sluz sazrijeva u pravcu sadraja kisjelih mucina (alcian blue pozitivne), karakteristinih za adultni tip delija. Proces fizioloke obnove istroenih peharastih delija slijedi procese njihove maturacije u fetusnom ivotu, u kome peharaste delije, takoe, pokazuju prisustvo neutralnih mucina. U patolokim procesima, u kojima dolazi do gubitka povrnog epitela ili crijevnih resica u cjelini, regeneracija se postie na isti nain, te nalaz neutralnih mucina u peharastim delijama ukazuje na ubrzanu regeneraciju. 3. Panetove delije nalaze se, pojedinane ili u manjim grupama, na dnu Liberkinovih kripti. Delije su cilindrinog ili piramidnog oblika. U bazalnom dijelu smjeteno je ovalno jedro i bogata mrea grER-a, pa je ovaj odjeljak citoplazme bazofilan. U supranukleusnom pojasu postoje brojni primarni i sekundarni lizozomi, i krupne izrazito acidofilne sekretne granule koje omoguduju identifikaciju Panetovih delija na rutinskom bojenju. Sekret iz ovih granula naputa deliju na njenom apikalnom polu procesom

egzocitoze, a sadri, izmeu ostalog, lizozim i fosfataze. Lizozim razara delijski zid pojedinih bakterijskih grupa (antibakterijski efekat). Uz to, Panetove delije su u stanju da fagocituju pojedine bakterije i protoze, tako da i na taj nain reguliu sastav intestinalne bakterijske flore. Panetove delije imaju najdui ivotni vijek meu intestinalnim epitelnim delijama - oko 30 dana. 4. Enteroendokrine delije tankog crijeva pripadaju istoj delijskoj populaciji kao i one u epitelu eluca. Koncentrisane su u niim partijama Liberkinovih kripti, odakle migriraju navie, pa se mogu nadi i na nivou crijevnih resica. Postoji velik broj podtipova ovih delija u skladu sa razliitim ultrastrukturnim i funkcionalnim karakteristikama. Od hormonski aktivnih supstanci koje oslobaaju enteroendokrine delije, na ovom nivou digestivne cijevi posebno su znaajni holecistokinin i sekretin (pojaavaju aktivnost pankreasa i une kese), kao i GIP - gastrini inhibitorni peptid (inhibitor sekrecije HCl). 5. M-delije su prisutne u mukozi koja pokriva Pajerove ploe, kao i pojedinane limfne folikule du tankog crijeva i apendiksa. Angaovane su u imunom odgovoru u svojstvu antigen-transportujudih delija. Ove delije na povrini posjeduju citoplazmatske produetke koji vie lie na mikronabore nego na klasine mikroresice, pa su iz tog razloga nazvane M-delijama (microfold cells; engl. fold-nabor). Izmeu bazolateralnih odjeljaka M-delije ostavljaju iroke meudelijske prostore. U ovim prostorima najede se zatiu intraepitelni T-limfociti koji u epitel migriraju iz lamine proprije. M-delije endocitozom prihvataju antigene iz crijevnog lumena i preko endocitoznih vezikula transportuju ih do bazolateralne plazmaleme, kroz koju ih ubacuju u intercelularni prostor. Intraepitelni limfociti stupaju u kontakt sa antigenima primajudi imunoloku informaciju. Cio proces, u krajnjoj instanci, rezultuje stvaranjem plazmocita i sekrecijom antitijela protiv antigena transportovanih od strane M-delija. Smatra se da M-delije transportovane antigene supstance mogu izbaciti i u laminu propriju. Na to ukazuje injenica da je bazalna lamina ispod njih diskontinuirana. Vjeruje se da i M-delije vode porijeklo od matinih delija Liberkinovih kripti. 6. Matine (nediferentovane) delije nalaze se u donjoj polovini Liberkinovih kripti, neposredno iznad Panetovih delija (zona delijske replikacije). Delije imaju kratke, iregularne mikroresice. Meusobno su povezane adherentnim vezama. Njihovim diobama i diferencijacijom nastaju ostale delije crijevnog epitela (enterociti, peharaste, Panetove i enteroendokrine delije). Izuzev relativno dugoivedih Panetovih delija, ostatak crijevnog epitela potpuno se obnovi za 2-6 dana.
Enterociti i peharaste delije relativno brzo migriraju od mjesta nastanka uz Liberkinovu kriptu i crijevnu resicu, a enteroendokrine delije u istom smjeru, ali znatno sporije. Panetove delije praktino ne migriraju.

Lamina propria tankog crijeva ispunjava crijevne resice i prostore izmeu Liberkinovih lijezda. Graena je od rastresitog veziva sa obiljem slobodnih delija, naroito onih sa odbrambenom ulogom (limfociti, plazmociti, makrofagi, granulociti). Ove delije grade imunoloku barijejru crijeva koja sprjeava prodor bakterija, toksina i drugih antigena u krvotok. U lamini propriji tankog crijeva, naroito ileuma, prisutni su limfni folikuli. Neposredno ispod epitelne bazalne lamine nalazi se bogata mrea krvnih kapilara, a limfni kapilari prolaze kroz sredite crijevne resice. Glatke miidne delije, u formi uzanih snopova, odvajaju se od lamine muskularis mukoze i proteu se cijelom duinom crijevne resice. Ove miidne delije formiraju tzv. Brikeov miid ija kontrakcija skraduje crijevnu resicu, uslijed ega se pojaava evakuacija krvi i limfe u vede vaskularne sudove submukoze. Kontrakcije Brikeovog miida su uestale (nekoliko u minuti), pri emu se njihova frekvencija pojaava u vrijeme digestije, a smanjuje kod gladovanja. Lamina muscularis mucosae graena je od unutranjeg cirkularnog i spoljanjeg longitudinalnog sloja glatkih miidnih delija. Nema nikakvih specifinosti u odnosu na ostale djelove digestivne cijevi, izuzev to se od nje odvaja pomenuti Brikeov miid. b) Submukoza je graena od neto gudeg rastresitog veziva koje jednim dijelom ulazi u sastav Kerkringovih nabora. U njoj se nalazi bogat submukozni vaskularni splet, kao i submukozni nervni pleksus (plexus submucosus - Meissneri).

c) Tunika muskularis sadri unutranji cirkularni i spoljanji longitudinalni sloj glatkih miida i nervni splet (plexus myentericus - Auerbachi) izmeu njih. Miidni sloj obezbjeuje dvije vrste kontrakcija tankog crijeva: 1. segmentacije - lokalne kontrakcije, mahom cirkularnog miidnog sloja, kojima se crijevni sadraj premijeta u oba pravca, proksimalnom i distalnom. Ovim kontrakcijama himus se okrede, mijea sa crijevnim sokovima i dolazi u kontakt sa intestinalnom sluznicom. Ovakvi pokreti su u slubi efikasnije digestije i apsorpcije hrane. 2. peristaltiki pokreti - kontrakcije crijevne muskulature kojima se intestinalni sadraj pokrede u jednom pravcu - prema debelom crijevu uz uede, preteno, longitudinalnog miidnog sloja. d) Seroza odgovara generalnom opisu. Histoloke osobenosti pojedinih segmenata tankog crijeva 1) Dvanaestopalano crijevo (duodenum) Za duodenum je karakteristino prisustvo Brunner-ovih lijezda (gll. duodenales), smjetenih najvedim dijelom u submukozi, a u poetnom dijelu duodenuma i u dubljim slojevima mukoze. U longitudinalnom pogledu, kod ovjeka Brunerove lijezde se pruaju od pilorusa do duodenojejunalne fleksure. Granica eludane i crijevne sluznice je otra, ali neravna, talasasta, te se manje grupacije ovih lijezda mogu nadi i u podruju pilorusa. Sekretni djelovi Brunerovih lijezda su izuvijani tubuli koji formiraju male lobuluse prenika 0,5-1 mm. Izvodni kanali prolaze kroz laminu muskularis mukoze i otvaraju se u Liberkinovim kriptama ili izmeu resica. ljezdani epitel je kockast ili niskocilindrian i nalikuje istom kod pilorusnih lijezda. Sekretne delije lue sluz koja sadri neutralne i alkalne glikoproteine i bikarbonatne jone. Sekret Brunerovih lijezda je alkalan (pH od 8,1 do 9,3), pa neutralie kiseo eludani sok himusa, ime titi sluznicu duodenuma od djelovanja HCl i ujedno koriguje pH intestinalnog sadraja u pravcu optimalne vrijednosti za djelovanje pankreasnih enzima. Runerove lijezde stvaraju urogastron, polipeptid male molekulske mase koji inhibira sekreciju kisjeline u elucu, a stimulie delijsku proliferaciju u crijevnim kriptama.
U patolokim uslovima, kod hiperaciditeta eludanog sadraja i ulkusa eluca, naglaena zatitna funkcija Brunerovih lijezda dovodi do njihove funkcionalne hiperolazije koja, uz eventualno prethodno oivljavanje, doprinosi stenozi pilorusa. Mada duodenum pripada tankom crijevu, obnova njegovih epitelnih komponenti, crijevnih resica, intestinalnih lijezda i Brunerovih lijezda odvija se na raun vrata intestinalnih lijezda, a ne njihovih baza, to je tipino za crijevnu sluznicu. Vim tipom regeneracije duodenum se pribliava elucu, te i u pogledu obnove stoji na raskrdu eluca i crijeva.

U podruju duodenalne papile, muskulatura danaestopalanog crijeva formira m. sphincter Oddii koji regulie ulazak ui i pankreasnih enzima u duodenum. 2) Prazno crijevo (jejunum) Jejunum nema nikakvih posebnih strukturnih specifinosti koje bi odstupale od opte eme grae tankog crijeva. Kerkringovi nabori su veoma izraeni, naroito u proksimalnom dijelu, a crijevne resice su dugake i prstolike. 3) Usukano crijevo (ileum) Lamina propria i submukoza ileuma sadre agregate limfnih folikula - tzv. Peyer-ove ploe. Svaka ploa sadri 10-400 limfnih vorida i moe se uoiti makroskopski kao ovalno ispupenje na kontramezenterinoj strani crijeva. Ploe su postavljene du ileuma u nizu, duine su 12-20 mm i irine 8-12 mm. Crijevne resice iznad Pajerovih ploa su redukovane, a u epitelu se pojavljuju M-delije. Kod

ovjeka, broj i veliina ovih folikulskih agregata variraju sa uzrastom. Ploe se pojavljuju ved oko 11. nedjelje razvoja; njihov broj kontinuirano raste do puberteta, kada dostie maksimum (150-300), a od puberteta broj ploa opada. Kod ovjeka odreeni broj Pajerovih ploa moe se nadi i u jejunumu.

DEBELO CRIJEVO (intestinum crassum)

Debelo crijevo je dio digestivnog trakta koji se protee od ileocekalne valvule do analnog kanala. Dugako je 1,5 m i obuhvata slijepo crijevo (caecum), crvuljak (appendix veriformis), sito crijevo (colon) i marno crijevo (rectum). Svaki od segmenata debelog crijeva ima odreene strukturne specifinosti, s tim to cekum i kolon imaju praktino identinu histoloku grau. S obzirom na svoju ulogu, debelo crijevo je jednolinije graeno od tankog. Histoloki, razlika izmeu tankog i debelog crijeva uslovljena je drugaijom graom sluznice i miidnog sloja. Poto se u debelom crijevu vri apsorpcija iskljuivo vode i elektrolita, ono, za razliku od tankog, nema krunih nabora i crijevnih resica. Slijepo i sito crijevo (caecum et colon) a) Mukoza debelog crijeva je glatka (nema krunih nabora i crijevnih resica), ali obiluje pravilno i gusto rasporeenim prostim tubularnim crijevnim lijezdama (Liberkinove kripte). Kripte su ravne, duboke oko pola milimetra i proteu se cijelom debljinom mukoze, dopirudi svojom bazom do lamine muskularis mukoze. U epitelu Liberkinovih kripti tankog i debelog crijeva ne postoje vede kvalitativne razlike (prisutni su isti delijski entiteti), ali su upadljive kvantitativne razlike: u debelom crijevu peharaste delije su brojnije od enterocita, enteroendokrine delije su znatno rjee nego tankom crijevu, Panetove delije po pravilu nedostaju, a matine su zastupljene u istoj mjeri. Enterociti reasorbuju vodu i elektrolite. Peharaste delije su najbrojnije. Stvaraju sluz koja oblae zid debelog crijeva i titi ga od mehanikog dejstva zgusnutog crijevnog sadraja i, ujedno, olakava njegov transport. Matine delije slue za obnavljanje cjelokupnog crijevnog epitela. Smjetene su pri dnu Liberkinovih kripti (zona delijske replikacije), odakle novonastali enterociti i peharaste delije migriraju iz kripte. Kada dostignu povrinu epitela, ove delije otpadaju u lumen crijeva. Smatra se da se apsorptivne i peharaste delije obnove za 6, a endokrine za 30 dana. Lamina propria debelog crijeva ne sadri limfne sudove, tako da maligni tumori ove oblasti ne daju limfotokom metastaze, sve dok ne infiltriu submukozu. Neposredno ispod epitelne bazalne lamine nalazi se debeo sloj kolagena i proteoglikana - tzv. kolagena ploa. Ploa je debela oko 5 m, a stvaraju je okolni fibroblasti. Ovaj specijalizovani odjeljak ekstracelularnog matriksa, promjenom stepena polimerizacije, regulie intenzitet protoka vode i elektrolita iz crijevnog lumena u vaskularni sistem crijeva. Limfni folikuli u mukozi debelog crijeva su uestaliji u odnosu na mukozu vedeg dijela tankog crijeva (izuzev ileuma), to se objanjava vedim brojem i spektrom mikroorganizama, kao i koncentracijom definitivnih produkata metabolizma u ovom dijelu digestivne cijevi. Lamina muskularis mukoze je jae razvijena nego u tankom crijevu. b) Submukoza je relativno dobro razvijena. U rastresitom vezivu sadrani su krvni i limfni sudovi, submukozni nervni splet i vie masnih delija nego u tankom crijevu. c) Tunika muskularis ima dvije naslage glatkih miidnih delija - unutranju, cirkularnu koja je svuda podjednako razvijena, i spoljanju, longitudinalnu, grupidsanu u tri zadebljale uzdune trake taeniae coli (t. mesocolica, t. omentalis i t. libera). Izmeu ove tri trake, longitudinalna vlakna obrazuju izrazito tanak, ekompletan sloj. Uzduna miidna vlakna iz tenija prodiru u cirkularni snop muskularis

eksterne u nepravilnim razmacima i na taj nain formiraju posebne cjeline koje se kontrahuju nezavisno jedna od druge, dovodedi pri tom do stvaranja kesastih formacija u zidu kolona - tzv. haustri. Izmeu dvije haustre stvaraju se nabori polumjeseastog oblika - plicae semilunares. Haustre i polumjeseasti nabori su nestalne strukture promjenljive lokalizacije. Miidni sloj prouzrokuje dvije vrste crijevnih kontrakcija - segmentacije i peristaltike pokrete. Segmentacije su lokalne kontrakcije, dok se peristaltikim pokretima sadraj debelog crijeva pokrede distalno. Masovne peristaltike kontrakcije kod zdrave osobe deavaju se, u principu, jednom dnevno, kojom prilikom se debelo crijevo prazni. d) Seroza pokriva itav kolon izuzev njegovog retroperitoneumskog dijela kome je svojstvena adventicija. Ispod visceralnog peritoneuma postoje naslage masnog tkiva - appendices epiploicae, smjetene preteno du tenija. Crvuljak (appendix vermiformis) Apendiks je crvolika evaginacija slijepog crijeva duine 10-15 cm i promjera oko 8 mm. U zidu ima sve sastavne elemente debelog crijeva u pravilnom rasporedu. Od kolona se razlikuje po odsustvu tenija, odnosno prisustvom pravilnog i ravnomjerno razvijenog longitudinalnog sloja u muskularis eksterni. Takoe, Liberkinove kripte u crvuljku nisu tako guste i duboke kao u kolonu. U kriptama se zatiu i Panetove delije, a endokrine su relativno brojne to u kolonu nije sluaj. Ipak, osnovno obiljeje apendiksa je postojanje brojnih, esto udruenih sekundarnih limfnih folikula po itavoj cirkumferenciji organa. Iz tog razloga crvuljak se esto oznaava kao trbuni krajnik (tonsilla abdominalis). Limfni voridi ispunjavaju vedi dio mukoze i dobar dio submukoze, tako da je lamina muskularis mukoze obino pokidana i maskirana limfnim tkivom, pa se teko uoava na histolokom preparatu. Limfno tkivo apendiksa pripada GALT-u i igra vanu ulogu u imunom odgovoru, prevashodno produkcijom B-limfocita. U nekim stres stanjima, pod uticajem kortikosteroida, moe dodi do prskanja apendiksa poto pomenuti hormoni ispoljavaju destruktivan efekat na limfno tkivo.
Po miljenju mnogih autora, nakupina limfnog tkiva i enteroendokrinih delija, koje stvaraju neuropeptide i tkivne hormone, ukazuje na injenicu da se apendiks ne bi smio smatrati rudimentovanim organom.

Kod starijih osoba (preko 60-65 godina), normalna graa organa postepeno iezava uslijed proliferacije veziva u podsluznici i sluznici, koje zamjenjuje limfno tkivo i ispunjava lumen. Miidni sloj ostaje skoro neizmijenjen, te je spoljanja konfiguracija ovako oiljno izmijenjenog apendiksa ouvana. marno crijevo (rectum) Rektum je zavrni segment digestivnog trakta. Sastoji se iz gornjeg dijela (rektum u uem smislu) i donjeg dijela - analnog kanala. Gornji dio rektuma ima grau slinu kolonu, a histoloke razlike izmeu njih su uglavnom kvantitativne prirode. Naime, Liberkinove kripte su kod rektuma dublje (0,6-0,8 mm), a limfni folikuli u lamini propriji brojniji. Taeniae coli u poetnom dijelu rektuma iezavaju, a njihovi uzduno orjentisani midini snopovi spajaju se u jedinstven longitudinalni sloj tunike muskularis. Ovaj miidni sloj je jae razvijen na prednjoj i zadnjoj strani rektuma, a ujedno je i neto kradi od duine samog marnog crijeva, uslijed ega se mukoza rektuma nabira stvarajudi poprene nabore - plicae transversales. Pored mukoze, u sastav transverzalnih nabora ulaze submukoza i cirkularni sloj tunike muskularis. Ovi nabori zadravaju crijevni sadraj ime olakavaju rad analnog sfinktera. Analni kanal, zavrni dio rektuma, dug je 2-3 cm. U njemu se mogu izdvojiti tri zone: kolumnaris, intermedija i kutanea. a) Zona columnaris (haemorrhoidalis) je poetna zona analnog kanala, jasno ograniena od rektuma nazupenom linijom - linea pectinata. U ovoj liniji jednoslojan cilindrian epitel rektuma prelazi u ploasti slojeviti epitel bez oroavanja, a Liberkinove kripte definitivno nestaju.

Zona kolumnaris sadri 5-10 uzdunih nabora sluznice, dugih 7-15 mm (columnae rectales). Izmeu kolumni zaostaju udubljeja u obliku depa - analni sinusi. Kolumne se u donjem dijelu spajaju i obrazuju poprene polumjeseaste nabore - analne valvule, od ije donje granice poinje zona intermedija. Lamina muskularis mukoze u hemoroidalnoj zoni postepeno iezava, a potpuno se gubi u sljededoj (srednjoj) zoni analnog kanala. U submukozi kolumni smjetene su vene unutranjeg hemoroidalnog spleta. Cirkularni sloj tunike muskularis zadebljava, tako da se u ovoj zoni (z. columnaris) nalazi gornja granicaunutranjeg analnog sfinktera. b) Zona intermedia je iroka oko 1 cm i ini prelaz izmeu sluznice i koe. Na njenoj donjoj granici neoroali ploasti slojeviti epitel ove zone prelazi u epidermis zone kutanee. Granina linija oznaava se kao linea anocutanea. Slino prethodnoj, i u zoni intermediji submukoza je proeta venama unutranjeg hemoroidalnog pleksusa. Unutranji analni sfinkter zavrava se u ovoj zoni, gdje mu je smjetena glavna miidna masa. Spolja od unutranjeg sfinktera lee skeletna vlakna spoljanjeg analnog sfinktera, koja zalaze i u konu zonu. Izmeu dva sfinktera proteu se skeletna vlakna m. levator ani i longitudinalni snop tunike muskularis. c) Zona cuntanea je uzan pojas oko analnog otvora. Obloena je umjereno oroalim i pigmentisanim epidermisom. U njoj su zastupljeni svi tipini elementi koe - folikuli dlaka, lojne lijezde, ekrine i apokrine znojne lijezde. Apokrine znojne lijezde (cirkumanalne lijezde) poinju da sekretuju u pubertetu pod uticajem polnih hormona; njihov sekret kod nekih ivotinja podstie seksualnu privlanost. Rektalne arterije nalaze se u submukozi analnog kanala i povezane su sa rektalnim venama arterijskovenskim anastomozama. Venski splet je naroito izraen u kolumnama. Anastomoze su tankog zida, izuvijane i nodularne (glomera rectalia). Vene i arterijskovenske anastomoze gornjih dviju zona analnog kanala obrazuju tzv. unutranji hemoroidalni pleksus ije povedanje dovodi do unutranjih hemoroida. Vene kone zone povezane su sa unutranjim hemoroidalnim spletom i obrazuju spoljanji hemoroidalni splet koji se ponekad protee i spolja od spoljanjeg analnog sfinktera. Trbuna maramica (peritoneum) Trbuna maramica je makroskopski glatka i sjajna membrana koja oblae zidove trbune i karline duplje i organe sadrane u njima. Izgraena je iz dva lista - parijetalnog i visceralnog, koji u osnovi imaju istovjetnu strukturu. Tkivni kontinuitet parijetalnog peritoneuma, koji oblae spoljanje zidove trbune i karline duplje, i visceralnog peritoneuma, koji oblae organe, ostvaruje se preko duplikature peritoneuma. Mezenterija su peritoneumske duplikature koje polaze sa zida trbune duplje i obuhvataju srijeva, dovodedi im krvne sudove i ivce. Prelazedi sa jednog organa na drugi, peritoneum gradi pljosnate duplikature nazvane peritoneumske veze ili ligamenta. Peritoneumske veze imaju bazinu strukturu peritoneuma i, osim po makroskopskom izgledu, nemaju nikakve strukturne slinosti sa ligamentima koje ini formirano gusto vezivno tkivo. Peritoneumske duplikature koje polaze sa gornje i donje ivice eluca grade omenta. Visceralni list peritoneuma u zidu intraperitoneumskih organa gradi njihovu tuniku serozu. Oni trbuni organi koji su dijelom ili u potpunosti sekundarno retroperitoneumski (pankreas, duodenum, ushodni i nishodni kolon) imaju na svom izvanperitoneumskom dijelu kao spoljanji omota tuniku adventiciju, izgraenu od rastresitog vezivnog tkiva sa krvnim sudovima i ivcima. Tunika seroza, tj. peritoneumska ovojnica, izgraena je iz dva sloja - mezotela i vezivnog sloja. a) Mezotel je prost ploast, eventualno kubian epitel. Mezotelne delije peritoneuma meusobno su povezane preko adherentnih zonula. Na apikalnoj povrini nose mikrovilozne izdanke

prekrivene slojem glikokaliksa. Mezotelne delije lue peritoneumsku tenost koja omoguava klizanje visceralnog lista preko parijetlanog, kao i meusobno pomijeranje organa obloenih visceralnim peritoneumom, omogudujudi, u prvom redu, nesmetanu peristaltiku. b) Vezivni sloj ini rastresito vezivno tkivo sa krvnim i limfnim sudovima, ivcima i razliitom koliinom masnog tkiva. Vezivni sloj, u pogledu debljine i sastava, pokazuje regionalne specifinosti. Tako je visceralni list peritoneuma koji obavija jetru i sljezinu (kao i jajnik i matericu u karlinoj duplji) tanak, vrsto fiksiran za parenhim organa, a u histolokom pogledu, ispod mezotela sadri samo tanak sloj vezivnog tkiva. Na drugim mjestima u trbunoj duplji, kao to su djelovi crijeva i una beika, vezivni sloj peritoneuma, te time i cio visceralni peritoneum, je deblji i zasluuje naziv posebnog sloja - tunica subserosa (tela subserosa). Subseroza omogudava pokretanje seroznog omotaa u odnosu na midini sloj, tj. u odnosu na preostale slojeve na slian nain kao to to ini submukoza. U zidu debelog crijeva, u subserozi su prisutne multifokalne nakupine masnog tkiva koje grade appendices epiploicae. One sadre i krvni sud i mogu biti uzrok intenzivnog krvarenja prilikom hirurke intervencije. Mezenterijum predstavlja peritoneumsku duplikaturu izgraenu iz sredinjeg vezivnog sloja i obostrano obloenu mezotelom. U mezenterijumskom vezivnom tkivu nalazi se veda koliina masnog tkiva, krvni i limfni sudovi, limfni vorovi i ivci, kao i osjetna Fater-Painijeva tjelaca. U blizini krvnih sudova vide se nakupine limfocita i histiocita koje su makroskopski predstavljene kao mlijene pjege. Omentum je u osnovi iste grae kao i mezenterijum. Sadri vezivni sloj sa spletom vezivnih vlakana i vedom koliinom masnog tkiva i mezotelnu oblogu.
Peritoneum ima intenzivnu mod regeneracije koja obuhvata i epitelnu i vezivnu komponentu. Ova injenica se koristi u hirurgiji tako to se preko hirurkog ava presvlai dio peritoneuma radi uspjenijeg srastanja. S druge strane, intenzivna proliferativna aktivnost peritoneuma moe imati i negativnu konotaciju u smislu stvaranja sraslina nakon hirurke intervencije.

Parijetalni peritoneum oblae spoljanji trbuni zid i dijafragmu sa trbune strane. Sa donje strane tetivnog dijela (centrum tendieum) dijafragme nalaze se, izmeu mezotelnih delija epitelne obloge parijetalnog peritoneuma, otvori koji uspostavljaju vezu izmeu peritoneumske duplje i limfnih sudova preage. Kroz ove otvore u peritoneumsku upljinu prolazi limfa. Isto tako, u patolokim uslovima, patoloki sadraj trbune duplje moe se resorbovati u pravcu preage i grudne duplje.

Literatura: Zlatibor Anelkovid, Ljiljana Somer, Miroslav Perovid, Verica Avramovid, Ljiljana Milenkova, Nevena Kostovska, Aleksandar Petrovid : Histoloka graa organa, Bonafides 2001. Vesna Lakovid, Vladimir Bumbairevid, Vojislav Vuzevski : Histoloki atlas, Nauka 2000.