T.C.

MLL ETM BAKANLII

BLM TEKNOLOJS

LEMCLER (CPU)
481BB0009

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. LEMCLER ...................................................................................................................... 3 1.1. lemci ........................................................................................................................... 4 1.2. lemcinin Grevi .......................................................................................................... 5 1.3. lemcinin Yaps .......................................................................................................... 5 1.3.1. ekirdek (Core) ..................................................................................................... 6 1.3.2. Kontrol Birimi ....................................................................................................... 7 1.3.3. n Bellek (Cache) ................................................................................................. 7 1.3.4. letiim Yollar ....................................................................................................... 8 1.4.lemci Hz .................................................................................................................. 10 1.4.1. Overclock (Hz Am, Hz Artma) ................................................................... 11 1.5. Programlarn lemcide Tutulmas .............................................................................. 11 1.6. lemci Paketleri .......................................................................................................... 12 1.6.1. Soket lemci ....................................................................................................... 13 1.6.2. Slot lemci .......................................................................................................... 14 1.7. lemci Teknolojileri ................................................................................................... 14 1.7.1. HT (Hyper Threading) Teknolojisi ...................................................................... 14 1.7.2. ift ekirdekli lemciler (Dual-core Processors)............................................... 15 1.7.3. Centrino Teknolojisi ............................................................................................ 16 1.7.4. Smart n Bellek Teknolojisi ............................................................................... 16 1.7.5. Turbo Boost Teknolojisi ...................................................................................... 17 1.7.6. Quick Paht ve HT-Link Teknolojileri.................................................................. 18 1.8. Uygun lemciyi Semek ............................................................................................ 18 1.9. lemci Montaj ve Elektrostatik Dearj (ESD) .......................................................... 18 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 23 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 24 2. LEMC SOUTMASI .................................................................................................... 24 2.1. Soutmann nemi ..................................................................................................... 24 2.2. Soutucu Malzemeleri ................................................................................................ 25 2.2.1. Soutucu .............................................................................................................. 25 2.2.2. Fanlar ................................................................................................................... 25 2.2.3. Termal Macun...................................................................................................... 26 2.3.Soutma eitleri ......................................................................................................... 28 2.3.1 Havayla Soutma .................................................................................................. 28 2.3.2. Suyla Soutma ..................................................................................................... 28 2.3.3. Is Borulu Soutma .............................................................................................. 29 2.4. Soutucu montaj ........................................................................................................ 30 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 32 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 35 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 37 KAYNAKA ......................................................................................................................... 39

iii

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 481BB0009 Biliim Teknolojileri Bilgisayar Teknik Servis lemciler (CPU) lemcilerin zelliklerini, eitlerini ve ilemcileri soutma yntemlerini aklayan renme materyalidir. 40/16. Anakartlar ve kasalar modln tamamlam olmak. lemciyi anakart zerine monte etmek. Genel Ama renci, bu modl ile gerekli ortam salandnda; bilgisayarlarn en nemli birimi olan ilemcileri ve ilemci soutucularn tanyarak ilemci ve soutucusunu anakart zerine monte edebilecektir. Amalar 1. Anakarta ilemciyi monte edebilecektir. 2. lemcinin soutucusunu yerletirebilecektir. Ortam: Montaj ilemlerinin yaplabilecei statik elektrikten arndrlm ortam. Donanm: Antistatik poet, antistatik bileklik, antistatik altlk, anakart,, anakart kitap, ilemciler, ilemci kitap, soutucu, termal macun, dz ve yldz ulu tornavida donanmlar. Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci, Modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile uygun ilemcileri seebilecek, ilemcilerin anakarta montajn yapabilecek; ayrca ilemci soutucular hakknda yeterli bilgiye sahip olacaksnz. Bilgisayar teknolojisi dnyann en hzl gelien teknolojilerindendir. Bu geliim ierisinde bilgisayar donanm elemanlarnn zellikleri hakknda bilgi sahibi olmak gerekmektedir. lemcilerle ilgili her trl bilgi ilemcilerin deien ve gelien yapsndan dolay anlatlamamaktadr. Gnmzde teknolojinin hzl bir ekilde gelimesiyle hem ilemcilerin var olan zellikleri deimekte hem de ilemcilere farkl zellikler eklenmektedir. Bundan dolay ilemci teknolojisindeki deiimleri srekli incelemelisiniz. Bu modl baaryla tamamlayarak ilemci alanndaki gelimeleri rahatlkla takip edebilecek seviyeye geleceksiniz. Karlatnz farkl durumlarda neler yaplabilecei hususunda genel fikirler edineceksiniz. Modlde anlatlanlardan farkl durumlarla karlatnzda aratrma yaparak yeni durum hakknda fikir sahibi olur ve gerekli zmleri retebilirsiniz. Modldeki bilgiler, siz deerli rencilerin kendi mesleki alanlarnda bu bilgileri yerli yerince kullanmalarn ve size renmede kolaylk salamay amalamaktadr.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Gerekli atlye ortam ve materyaller salandnda, anakarta ilemci montaj yapmak iin doru ilemciyi tespit etmektir.

ARATIRMA
lemciler hakknda aratrma yapnz. lemciyi yakndan inceleyerek bilgi sahibi olunuz. lemci montaj srasnda izlenecek yollar ve dikkat edilmesi gereken hususlar aratrnz. eitli bilgisayar sat maazalarn gezerek veya internet sitelerini inceleyerek ilemci eitlerini ve alabileceiniz en hzl ilemci modelini, markasn ve hzn aratrnz. lemci reticilerinin sitelerini geziniz. Aratrma sonularnz retmene teslim edecek veya snfta sunacak ekilde hazrlaynz.

1. LEMCLER
lemci- CPU (Central Processing Unit-Merkezi lem Birimi-MB), bilgisayarn beyni olarak tanmlanr. Bu tanmlama, ilemcinin nemini belirtmek iin sylenir. Bugn piyasada eitli ilemciler bulunmaktadr. Aslnda ilemciler, sadece bilgisayarlarda bulunan bir donanm deildir. Bilgisayarlarn yannda tm elektronik sistemlerde bulunur. rnein otomatik amar makinesi, otomatik bulak makinesi; fabrikalardaki otomatik cihazlar, televizyon ve telefon gibi cihazlarda ilemci vardr.

Resim 1.1: lk ilemci

1971 ylnda, yzlerce transistr silikon chip zerine yerletirip ilk tek yongal ilemci retildi. Bu ilemcinin saat hz 740 kHz, veri yolu 4 bit, komutlar 8 bit uzunluundadr. Transistr says 2300, pin says 16, program hafzas 4KB, adreslenebilir hafzas 640 Bytetr. lk ilemci donanm dnyasnda yeni bir devrin balangc oldu.

1.1. lemci
lemci, bilgisayarn birimlerinin almasn ve bu birimler arasndaki veri (data) akn kontrol eden, veri ileme (verileri deerlendirip yeni veriler retme) grevlerini yerine getiren donanm birimidir. lemci yerine mikroilemci, CPU (Central Processing Unit ), MB (Merkezi lem Birimi), P (mikro Processor) isimleri de sklkla kullanlr.

lemci = Mikroilemci = MB = CPU = P

lemciler aslnda transistr adn verdiimiz yar iletken elemanlarn birletirilmesi ile oluturulmu devrelerdir. Balarda 2000 transistr birletirilerek yaplan ilemciler, teknolojinin gelimesi ise 1 Milyar ve daha fazla transistr birletirilerek yaplabilir bir seviyeye gelmitir. Elektrik sinyalleri bu devreler zerinde hareket eder. Bilgisayarn yapt tm ilemler; elektrik sinyalleri vastasyla gerekleir. Devrede elektrik sinyalinin olmas 1, elektrik sinyalinin olmamas 0 ile ifade edilir. lemci ilemleri ikilik say sistemini kullanarak yani 0 ve 1 saylarn kullanarak yapar. Komut, ilem, veri, vb. kavramlarn ikili say sistemi ile ifadesine Makine dili (makine kodu) denir. Mesela A harfi ikilik sistemde 01000001 ile ifade edilebildii gibi mavi gibi bir renk de ikilik tabandaki say gruplaryla ifade edilir. Ayn ekilde bir ses veya grnt kayd da yine buna benzer ikilik say gruplar ile ifade edilirler. Her 0 veya 1in bilgisayarda kapladklar alana bit ad verilir.

Resim 1.2: Makine dili

Bu say gruplar zerinde ilem yapmak iin ilemci ierisinde komut listesi mevcuttur. lemcinin hafzasnda bulunan bu komut listelerine o ilemcinin komut seti (instruction set) denir. Bu komutlar, ilemcinin sorumlu olduu tm matematiksel ve mantksal ilemleri gerekletirir. lemci ierisinde komut seti dardan gelen uyarlar eliinde ilemleri yapmaktadr. Hangi uygulamay kullanrsak kullanalm bizim kullandmz uygulama ilemcinin anlayaca bu komut setlerine dntrlerek sonu elde edilir. lemciler komut setlerine gre CISC ve RISC olmak zere ikiye ayrlr.

CISC: Kompleks komutlara, yani bir seferde birden fazla ilemi yerine getirebilen komutlara sahip ilemci mimarisidir. RISC: Her seferinde tek bir ilem gerekletiren basit ve hzl komutlara sahip ilemci mimarisidir.

1.2. lemcinin Grevi

lemciler, bilgisayarda ynetici konumunda alr. nsan beyninin tm vcut organlarn sinir sistemi vastasyla ynetmesi gibi ilemcilerde kontrol sinyalleriyle sisteme bal tm birimlerin almasn dzenler ve bu birimleri ynetir. lemci kendine gnderilen makine komutlarn iler ve sonularn evre birimlerine ya da belleklere gnderir. Gnderilen komutlara gre ilemci 3 temel ilemi gerekletir. Mikro ilemci kendi iindeki ALU (Arithmetic Logic Unit-Aritmetik Mantk Birimi) birimini kullanarak matematiksel ve mantksal ilemleri yapar. lemci bellek blgesindeki verilerin yerlerinin deitirilmesini salar. Kendine gnderilen komutlara gre hareket eder ve yeni grevleri balatr.

lemciler, klavyeden girilen tuun ifade ettii karakteri deitirmeden ekranda gsterdii gibi, ald verileri deerlendirip yeni veriler de retebilir. rnein, hesap makinesinin ilemcisi, girilen rakamlar zerinde istenilen ilemi uygulayarak yeni sonucu ekranda gsterir.

1.3. lemcinin Yaps

reticiler, farkl ilemci mimarilerine gre ilemci retirler. lemci mimarisi; ilemcinin ilemleri gerekletirme yntemini, teknolojisini ve tasarmn ifade eder. Ortak mimariye sahip olan ilemciler ayn komutlar tanmakta ve ayn yazlmlar altrabilmektedirler. lemci mimarisinin tarihi yapsna bakldnda John von Neumann tarafndan 1945 ylnda yazlan rapordaki ilemci mimarisi hlen geerliliini korumaktadr.

ekil 1.1:lemci yaps ve ilemcinin evre birimleriyle ilikisi

Veriler, bilgisayar oluturan eitli birimler arasnda srekli olarak tanr. rnein, klavye biriminde bir tua bastmzda bu tuun karl olan karakteri ekranda grrz. lemci, giri biriminden (klavye) ald veriyi k birimine (ekran) aktarmtr. lemcinin anakartla iletiim kurmasn salayan ulara pin denir. Pin yerine farkl isimler de kullanlabilmektedir.

Pin = ne = Balant inesi = Bacak = Ayak

Her ilemci temel baz birimleri iinde barndrr. lemcilerin geliim srecinde bu birimlerin zellikleri artrlmtr. Genel bir ilemci yaps aada ekil 1.2de gsterilmitir.

ekil 1.2:CPU i yaps

lemcinin yapsnda bulunan birimleri ksaca aklayalm.

1.3.1. ekirdek (Core)

Komut altrma ilemlerini yapan blmdr. altrma birimi (execution unit) olarak da bilinir. Bu nite komutlar altrr ve pipeline (i hatt) denen yollarla beslenip tamsaylar kullanarak okuma, deitirme ve komut altrma ilemlerini yapar. ekirdek ierisinde ALU, Genel amal register, Durum registeri (Status Register-SR) ve Program sayac (Program counter PC) bulunmaktadr. ALU (Arithmetic Logic Unit-Aritmetik Mantk Birimi): lemci tarafndan gerekletirilecek matematiksel ve mantksal ilemlerin yapld blmdr. lemcinin en nemli ksmn oluturur. Gelimi ilemcilerde noktadan sonraki saylar iin matematiksel ilem yapan FPU (Floating Point UnitKayan nokta nitesi) birimi bulunmaktadr. Bu nite tamsay olmayan floating point (kayar nokta) hesaplamalarndan sorumludur.

Register ve counter( Kaydedici ve Sayalar): Programlarn gerektii durumlarda mikroilemcinin kulland dahili geici hafzalara kaydedici (register) denir. Sayalar ise program adresi ve yn adresi gibi bilgileri saklayan hafza hcreleridir. Kaydedicilere yazmata denilmektedir. Yazmalar zerinde ilem yaplacak verileri tutarlar. Program counter (PC) : Bu birim iinde altrlacak bir sonraki komutun hafzadaki adresini bulundurur. Bu komutun altrlma zaman geldiinde kontrol nitesi komutu ilenmek zere hafzadan alr ve ilemci zerindeki Instruction Register( komut kaydedici) denen blme ilenmek zere aktarr. Status register (SR) : Komut ilendikten sonra hesaplamay yapan birim Status Register (SR) denen yazmacn deerini deitirir, bu yazmata bir nceki ilemin sonucu sakldr. Kontrol nitesi bu yazmataki deeri kullanarak sonuca gre gerekli komutlar altrabilir

1.3.2. Kontrol Birimi

lemciye gnderilen komutlarn zlp (komutun ne anlama geldiinin tanmlanmas) iletilmesini salar. lemci iindeki birimlerin ve dndaki birimlerin e zamanl olarak almasn salayan kontrol sinyalleri bu birim tarafndan retilir. Kontrol nitesinde Komut kaydedici (nstruction Register-IR) ve Komut zc (nstruction Decoder D) bulunur. Branch predictor: Bu nite bir program alrken baka bir satra atlayaca zaman hangi satrlarn ileme konacan tahmin etmeye alarak Prefetch ve Decode nitelerine hz kazandrmaya alr. Prefetch, komutlarn bellekten ne zaman arlacana karar verir ve komutlar Decode (zm) nitesine doru srayla gnderir. Decode, kompleks makina dili komutlarn ALUnun ve registerlerin kullanabilecei basit komutlara dntrr.

1.3.3. n Bellek (Cache)

Sistem belleinden gelen veriler, ounlukla CPUnun hzna yetiemez. Bu problemi zmek iin CPU iinde yksek hzl hafzalar bulunur, buna n bellek denir. n bellek almakta olan programa ait komutlarn, verilerin geici olarak sakland yksek hzl hafzalardr. L1 n bellek (cache) : nemli kodlar ve veriler bellekten buraya kopyalanr ve ilemci bunlara daha hzl ulaabilir. Kodlar iin olan Code cache ve veriler iin olan Data cache olmak zere ikiye ayrlr. Kapasitesi 2 KB ile 256 KB arasnda deiir. L2 n bellek (cache) : L1 belleklerine gre kapasiteleri 256 KB ile 2 MB arasnda deiir. Balangta L2 nbellek anakart zerinde ilemciye yakn bir

yerde yer almaktayd. Daha sonra slot ilemciler ortaya knca ilemci ekirdeinin zerinde kartu eklindeki paketlerde yer ald. Bununla beraber ekirdein dnda ve ilemciyle ayn yapda kullanlmaya baland. Bu ksa gei dneminden sonraysa L2 nbellek ilemci ekirdeklerine entegre edildi. L3 n bellek (cache): L3 n belleklerinin kapasiteleri 2MB ile 256 MB arasnda deiir. Yeni bir teknolojidir. ok ekirdekli ilemcilerde btn ekirdeklere tek bir bellekle hizmet vermek akllca bir yaklam olaca dncesiyle gelitirilmitir.

Resim 1.3: 6 ekirdekli L3 n bellekli ilemci

1.3.4. letiim Yollar

lemciler, bilgisayar ynetmek ve kontrol etmek iin iletiim yollarn kullanr. Hem ilemci ierisinde hem de ilemciyle dier birimler arasnda iletiim hatlar bulunmaktadr. letiim hatlar, zerinden elektrik sinyali geebilecek iletken hatlardr. Bu hatlarn says ilemci modeline gre deiir. BUS nterface (Yol arayz): lemciye verikod karm olan bilgileri getirir. Bunlar ayrarak ilemcinin nitelerini kullanmasn salar ve sonular tekrar birletirerek dar yollar. Bu ara yzn genilii ilemcinin adresleyebilecei hafzay belirler. rnein 32 bitlik hafza geniliine sahip bir ilemci 4 GB hafzay adresleyebilir ve bu hafzadan ayn anda 32 bit zerinde ilem yapabilir. Gnmzde masast pazarna 32 bitlik ilemciler hakimken sunucu uygulamalar ve bilimsel almalar iin de 64 bitlik ilemciler yaygn olarak kullanlr.

ekil 1.3:Mikroilemci ve iletiim hatlar arasndaki iliki

letiim hatlar grup hlinde incelenebilir: Adres yolu (Address Buses)

lemcinin bilgi yazaca veya okuyaca her hafza hcresinin ve evre birimlerinin bir adresi vardr. lemci, bu adresleri bu birimlere ulamak iin kullanr. Adresler, ikilik say gruplarndan oluur. Bir ilemcinin ulaabilecei maksimum adres says, adres yolundaki hat says ile ilikilidir. Adres yolunu ounlukla ilemci kullanr. Bu yzden adres yolunun tek ynl olduu sylenebilir ama yeni teknolojilerde ift ynldr. Adres yolundaki hat says ilemcinin kullanabilecei maksimum RAM belirler 2Adres hatt says = Maksimum hafza kapasitesi Bir mikroilemci 16 adres hattna sahipse adresleyebilecei maksimum hafza kapasitesi, 216 = 65536 bayt = 64 KB olacaktr. Yeni ilemciler 36 bit adres yoluna sahiptir. Buda 236 dan 64 GB bellek adresleye bilmesini salar. Veri yolu (Data Buses)

lemci, hafza elemanlar ve evresel birimlerle ift ynl veri akn salar. Birbirine paralel iletken hat says veri yolunun ka bitlik olduunu gsterir. rnein, iletken hat says 64 olan veri yolu 64 bitliktir. Yksek bit saysna sahip veri yollar olmas sistemin daha hzl almas anlamna gelir. Kontrol yolu (Control Buses)

lemcinin dier birimleri ynetmek ve senkronizasyon(e zamanlama) salamak amac ile kulland sinyallerin gnderildii yoldur. Burada bellek okuma-yazma sinyalleri, kesme sinyalleri ve clock(saat) sinyalleri iletilir.

1.4.lemci Hz
Bir ilemcideki btn elemanlar saat vurularyla alr. Saat hz bir ilemcinin saniyede ne kadar evrim yapabileceini belirler. Saat hz 200 MHz olan bir ilemci kendi iinde saniyede 200 evrim yapabilir. Her evrimde ilemcinin ne kadar ilem yapabilecei ilemcinin yapsna gre deiir. Bu saat vurular anakart zerindeki Clock Generator denen yongayla retilir. Bu yongann iinde ok hassas kristaller vardr. Bu kristallerin titreimleri saat vurularn oluturur. CPU dnda dier bileenler iin de kristaller mevcuttur.

Resim 1.4: Sistem saat kristali

Bu saat kristali sistem hzn FSB (Front Side Bus) belirler. FSB, anakarttaki kuzey kprs ile ilemci arasndaki veri yoludur. Saatin her palsi, saniyede milyon veya milyar devirle llr. Saniyedeki tek devirin ls Hertzdir. 1 Hertz (Hz) = Saniyede 1 evrim 1 Megahertz (MHz) = Saniyede 1.000.000 evrim 1 Gigahertz (GHz) = Saniyede 1.000.000.000 evrim lemcilerde hz, ilemcinin birim zamanda yapabildii ilem says olarak tanmlanmaktadr. Bir saniyede yaplan milyon adet ilem MHz (Megahertz) olarak tanmlanr ve temel hz lsdr ancak gnmz ilemcileri saniyede milyar ilem yapmaya balam ve hz Ghz (Gigahertz) seviyesine ykselmitir.

Sistem Hz (FSB)
100 Mhz 100 Mhz 133 Mhz 133 Mhz 200 Mhz

arpan
18 30 15 18 11

lemci Hz
1800 Mhz = 1.8 GHz 3000 Mhz = 3.0 Ghz 1995 Mhz 2.0 Ghz 2394 Mhz 2.4 Ghz 2200 Mhz = 2.2 Ghz

Tablo 1.1:lemci hznn hesaplanmas

10

Sistem kristalinden alnan d hz ile ilemcinin arpan deeri arplarak ilemcinin saat hz ( CPU Hz) bulunur. Sistem hz, tm sistemin birlikte uyum ierisinde almas iin gerekli olan ritmi verir. Modern bir ilemci, sistem hznn arpanlar kadar hzl alr. rnein 100 Mhz sistem hzna sahip bir sistemde 1.8 Ghz hznda alan bir ilemci, 18 arpann kullanyor demektir. reticiler, ilemci hzn artrmak iin eitli yollar izlemilerdir. Birincisi, bir tek ilemci modeli retiminde uraarak hzn artrmlardr. kincisi, ilemcinin fiziksel boyutunu kltp, ilemciyi altrabilmek iin gereken voltaj miktarn, dolaysyla da ilemci ssn azaltmlardr. lemciden kan sy azaltmann verdii avantajla da ar snmadan korkmakszn ilemcinin ekirdek hzn ykseltmilerdir. lemcin tek bana hzl olmas sadece ilemci iindeki ilemlerde etkilidir. lemcinin kendi iinde alma hz, evre birimleri ve iletiim hatlarna gre ok hzldr. lemci evre birimleri ile iletiim kurarken onlarn hzlarna uymak zorundadr. Bir ilemci sisteminin hzl olabilmesi iin ilemci dndaki dier birimlerin de hzl olmas gerekir.

1.4.1. Overclock (Hz Am, Hz Artma)

Hz am (overclock), ilemcinin reticinin etikette belirledii hz deerinden yksek deerlerde altrlmas ilemidir. Anakartta ayar deiiklikleriyle ilemcinin hz artrlabilir. Sistem hz (FSB), arpan ve voltaj deerlerinde yaplan deiikliklerle ilemci hz artrlabilir. rnein FSBsi 100 Mhz, saat arpan 20 olan bir bilgisayarda 20*100=2000 Mhz ilemci hzdr. FSB deeri 133 Mhz yaplrsa 133*20=2660 Mhz=2.66 Ghz ilemci hz elde edilir. lemcilerde overclock ilemi yapldnda, ilemciyle beraber dier sistem bileenlerinin de hzl almas gerekir. Bu durum donanmlarn zorlanmas ve mrlerinin ksalmas anlamna geliyor. Fakat teknolojik gelimeleri takip etmek iin zaten birka senede bilgisayar deitirmek gerekiyor diye dnenler hz amn tercih edebilir. Hz am ilemiyle ilemci hz bir noktaya kadar artrlabilir. Belli bir hz deerinden sonra bilgisayar kilitlenmeleri, hatalar, hatta ilemci yanmalar gibi sorunlar ortaya kabilir. Bu durum, ykseltilen hzda ilemcinin kararl almadn gsterir. Hz am yaplm sistemlerde ilemci daha fazla s reteceinden bu durumlarda soutma sistemi daha da nem kazanmaktadr.

1.5. Programlarn lemcide Tutulmas

lemciye, ne yapmas gerektiini syleyen programlar olmad srece ilemci bir ie yaramaz. lemci her saniyede milyonlarca, hatta milyarlarca komut ileyebilir. Sabit disk, ilemcinin komut ileme hzna ulaamaz. Bu sorunu ortadan kaldrmak iin programlar sabit diskten alnarak RAMa yklenir. RAMdanda ilemciye aktarlr. Bir program RAMa yklendiinde ve ilemci kendisinden istenileni gerekletirdiinde buna program (yazlm) alyor deriz.

11

Verinin sabit disk, RAM ve ilemci arasndaki ak tek ynl bir ilem deildir. lemcinin yapt ilemler sonucunda rettii veriler, ilemciden RAMa ve oradan da sabit diske alnarak sabit diskte tutulur.

ekil 1.4: Sabit disk-ram, ilemci aras veri iletiimi

Btn programlar RAMda altna gre neden getir-gtr iiyle uralyor ve bilgiler RAMda tutulmuyor sorusu akla gelebilir. Bunun cevab ksaca, RAM iindeki bilgilerin elektrik kesildiinde silinmesi ve maliyettir.

1.6. lemci Paketleri

lemcilerin farkl ekilleri, boyutlar ve harici zellikleri vardr. Bu zelliklere ilemci paketi denir. lemcilerin geliim srelerinde reticiler, ok eitli nedenlerle deiik paketlemeler kullanmaktadr. Bu nedenlere ilemcileri anakarta balayan ayak saylarnn artmasn, ilemci snmalarn engellemek amacyla yaplan deiiklikleri ve kimi paralarda anakarta bamll ortadan kaldrmay rnek olarak verebiliriz.

Resim 1.5: 478 pin FC-PGA paketi n ve arka yz

Bunlardan bir tanesi olan slot tipi paketleme (SEC=Single-Edge Contact),1990l yllarn banda piyasaya srld. Slot tipi ilemciler artk retilmemektedir.

Resim 1.6:SEC paketi

Alt tarafnda eitli sayda pin bulunduran ilemci paketlemesine PGA (pin grid array) ad verilir. CPU modellerinde PGA paketlerinin 100 farkl eidini kullanmtr. rnein staggered-PGA, micro-PGA, BGA ve PPGA. Ayrca PGA, CPUlarn pin saylar da birok farkllk gstermektedir.

12

Resim 1.7:PGA paketlerin arka n yz

Resim 1.8:PGA paketlerin arka yz

ZF (Zero insertion force) paketleri, PGA paketlerine benzer. PGAdan farkl olarak sadece anakarta ilemcinin sabitlenmesi iin bir kol tasarlanmtr. Bu kol ilemcinin kolay taklmasn ve sabitlenmesini salar.

Resim 1.9:LGA paketi

Farkl bir paketleme olan LGA paketinde, ilemci ayaklarnn yerini elektrik iletimini salayan iletim noktalar almtr. Pin yerine iletim noktalarnn kullanm, elektrik sinyallerinin iletim yolunu ksaltm, bylelikle sinyal iletim hz artmtr. Pinler, anakart zerinde bulunur.

1.6.1. Soket lemci

Soket ilemci, kare eklinde retilmi ilemci modelidir. st yzeyinde marka ve model isimleri bulunur. Alt yzeyinde ise ilemcinin trne gre ok sayda pin veya iletim noktas bulunur. Takldklar anakarta bir mandal/kilit yardm ile tutturulurlar. lemci seimi yaplrken anakarttaki sokete uygun ilemci seilmelidir.

Resim 1.10: Anakart soketi Resim 1.11: Soket ilemci

13

1.6.2. Slot lemci

Slot ilemciler, dikdrtgen bir kart eklinde retilen ilemci modelidir. Bu ilemciler, anakartn zerine 90lik ayla monte edilir. Kimi ilemci bileenleri kart zerindedir. Kartn alt ksmnda bulunan balant noktalar ile ana karta balanr. lemcinin korunmas iin d klf vardr. Klfn yan yzeylerine soutucu taklmaktadr. Slot ilemcilerin retimi durdurulmutur.

Resim 1.12:Klfsz slot ilemci

Resim 1.13:Klfl slot ilemci

1.7. lemci Teknolojileri

lemci teknolojileri, ilemcilerin gelimesinde nemli etkenlerden biridir. MMX teknolojisi ile multimedya zellii ilemcilere eklenmitir. 3D (Three Dimensions = boyutlu ) komutlar sayesinde ileri grafik, akkan (streaming) ses ve video ilemlerinde baarl olunmutur. Bu teknoloji sonraki ilemcilerde de kullanlmtr. Teknolojinin gelimesiyle FSB (Front Side Bus) dnda nc nesil veri yollar gelitirildi. Ayrca HT-Link ( Hyper Transport) nc nesil veri yolu teknolojisini gelitirildi. Yeni nesil ilemciler ile bellek kontrolcsn ilemcinin iine entegre edildi ve QPI-Link (Quickpath interconnect ) nc nesil veri yolu teknolojisini kullanmaya baland.

1.7.1. HT (Hyper Threading) Teknolojisi

Hyper-Threading teknolojisi, tek bir fiziksel ilemcinin ok sayda komut zincirini e zamanl olarak ilemesi ile performans art salamasdr. Hyper-Threading teknolojisine sahip olan bir ilemci, mantksal olarak iki adet ilemciden olumaktadr. Her bir ilemci fiziksel olarak ayn chip zerinde bulunmasna ramen farkl komut zincirlerini ileyebilir. Geleneksel iki farkl fiziksel ilemci kullanan sistemlerin aksine Hyper-Threading teknolojisinde, mantksal ilemciler tek bir ilemci kaynan (sistem veri yolu, bellek)

14

paylarlar. Bu yzden Hyper-Threading mimarisine sahip bir ilemci, iletim sistemine iki ilemcili bir sistem gibi grnmesine ramen iki gerek fiziksel ilemcinin salad performans vermeyecektir.

ekil 1.5: HT teknolojisi

HT teknolojisi, bu teknolojiyi destekleyen ilemci, chipset, sistem BIOSu ve iletim sistemine sahip bilgisayar sistemlerini gerektirir. letim sistemlerinin eski srmleri HTyi desteklemedii iin, bu iletim sistemi ykl olan bir bilgisayarda HTnin getirdii performanstan yararlanlamaz. HT teknolojisinden yararlanmanz kullandnz donanm ve yazlma baldr. HT teknolojisi olmayan ilemcide birinci i parac ilendikten sonra ikinci i parac ilenmeye balanrken, HT teknolojili ilemci de iki i parac birlikte ilenebilir. Bu teknoloji yeni nesil ilemcilerde kullanlan bir teknolojidir. Tek bir ekirdekte iki ilemin ayn anda yaplmas ilemcilerde performans art salar.

1.7.2. ift ekirdekli lemciler (Dual-core Processors)

ift ekirdekli ilemci, tek bir fiziksel ilemci iinde ayn frekansta alan iki tam yrtme/altrma biriminden (ekirdek) oluur. Her iki ekirdek de ayn paketi, ayn chipset ve bellei kullanr. ki ekirdein olmas, ayn anda oklu uygulama ve altrma olana salar.

ekil 1.6: ift ekirdek teknolojisi

15

ift ekirdek ilemci tabanl bir bilgisayar, bilgisayarn zelliklerine daha yksek kapasite ve ezamanl bilgi ilem gibi performansn artran ek kaynaklar sunduu iin yeni bilgi ilem deneyimleri sunar. Kullanclara sunulan en nemli avantaj, ilemcinin iindeki ekirdek adedinin iki katna kartlarak bilgisayarn performansnn artrlmas, bilgi ilem kaynaklarnn nemli lde artrlmas, daha hzl yant sresi, daha yksek kademeli ilem kapasitesi ve paralel bilgi ilem zelliklerinin sunulmasdr. ift ekirdek ilemci tabanl bir bilgisayar kullanclara ierik oluturma ve yksek kapasite gerektiren ilemleri uygulamann yan sra birden fazla grevi ezamanl gerekletirmek iin gerekli esneklii ve performans da sunar. ift ekirdek teknolojisi, ayn ilemci zerinde ift ilemci ekirdei kullanlarak performans arttrmakta, HT teknolojisi ile beraber kullanldnda ise sistem performans inanlmaz boyutlara ulamaktadr. Baka bir deyile, ift ekirdekli ilemcilerde de ekirdekler kendi balarna HT sahibi olabilmektedirler. Yani makine altrldnda iki gerek ekirdein ikier sanal simetrik ilemci zelliine sahip ekirdekler olarak toplam drt ilemci grlr.

ekil 1.7: ift ekirdekli HT ilemci teknolojisi

1.7.3. Centrino Teknolojisi

Dizst bilgisayarlar iin gelitirilen bir teknolojidir. Bu teknoloji, daha az g kullanp daha az snmay, ilemci boyutunu klterek dizst bilgisayar boyutlarn da kltmeyi, pil kullanm sresini artrmay, kablosuz internete girmeyi ve daha yksek performans salamay amalayan bir teknolojidir.

1.7.4. Smart n Bellek Teknolojisi

Yeni nesil ilemcinin her bir ekirdeinde L1 ve L2 olmak zere 1 MB kadar n bellek vardr. Bu bellek teknolojileri nceki ilemci ailelerinde mevcut olan bir n bellek teknolojisiydi. Yeni nesil ilemcinin fark, bu L1 ve L2 ye ek olarak L3 ad altnda 8 MBlk bir n bellek daha eklenmi olmasdr. Bu L3 n bellei smart n bellek olarak ifade edilmektedir.

16

L3n L1 veL2den fark, her ekirdein ortak olarak kullanlabilmesidir. Yani L1 ve L2 deki alan bitince ilem yapmak iin her ekirdek RAM bellek yerine L3 belleini kullanlabilecektir. Bu size ekstra hz kazandracaktr.

Resim 1.14: 4 ekirdekli bir ilemcideki L3 n bellek grnts

L1 ve L2 bellekleri kk uygulamalarda devreye girerken L3 bellekle beraber artk orta seviyeye yakn uygulamalarda da Smart Cache teknolojisinden yararlanlabilecek. Bylece RAM kullanmadan orta seviyedeki uygulamalar ilemcinin iinde altrlabilecektir.

1.7.5. Turbo Boost Teknolojisi

Turbo Boost teknolojisi, eitli faktrleri dikkate alarak daha iyi bir performans art salar. Otomatik overclock sistemi olarak ifade edilebilir. Bu teknoloji sayesinde 2.6 Ghz olarak aldnz bir ilemci, kullandnz yazlma gre otomatik olarak performansnz 3.0 Ghz e kadar arttrabilir. Bu art ilemcinizin modeline gre deiir. Hz artrma olay deiik faktrlerden etkilenir. Bu faktrler, ekirdek says, tahmini g tketimi, ekilen tahmini akm miktar ve ilemci scakldr. Turbo Boost teknolojisi, ilemcinin anlk olarak performans art gstererek mevcut enerjisini ilemciye zarar vermeden daha st seviyeye tayarak muazzam bir performans art salayacaktr.

ekil 1.8: Turbo boost teknolojisi

17

1.7.6. Quick Paht ve HT-Link Teknolojileri

Bu teknolojiler, RAM ile CPU arasndaki veri yolu teknolojileridirler. lk balarda FSB olarak ifade edilen bu teknolojiler, kuzey kprs zerinde bulunan veri denetleyicisinin ilemcinin iine alnmas ile Quick Paht teknolojisi olarak adlandrlmtr. HT-Link teknolojisi, 2001 ylndan beri kullanlan bir teknolojidir. Bu teknolojiler ekran kartndan ve RAMden gelen verileri ilemciye ileten yoldaki dzeni salayan teknolojidir. nceden, kuzey kprs zerinden veri denetlerken FSB ad kullanlyordu. imdi ise yeni nesil ilemcilerle birlikte ilemcinin iine girmi oldu. Birimi GTS ya da QPI diye gemektedir. Aadaki tabloda teknolojilerin karlatrlmas iin baz veriler sunulmutur. Versiyon FSB HT-Link 3.1 QPI-Link 1.0 Yl 2008 2008 2008 En Yksek Frekans 2.8 Ghz 3.2 Ghz 3.2 Ghz En Yksek Genilik 64-Bit 32-Bit 20 Bit En yksek Hz 32-Bit:8.0 GB/s 64-Bit:16.0GB /s 16-Bit:12.8 GB/s 32-Bit:25.6 GB /s 16-Bit:12.8 GB/s 20-Bit:16.0GB /s ift Ynl Kullanm Yok Var Var

Tablo 1.4: FSB, HT-Link ve ouick paht teknolojileri karlatrma

1.8. Uygun lemciyi Semek

lemci alrken hangi reticiden alacanza, hangi modeli seeceinize, ilemciyi hangi hzda istediinize ve paketine karar vermelisiniz. Kullanmay dndnz programlarn minimum sistem gereksinimlerini renmeniz, minimum ilemci hzn ve zelliini belirlemenize yardmc olur. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus bilgisayarn performansnn sadece ilemciye bal deildir. Aksine bilgisayar oluturan tm donanmlar, bilgisayarn performansnda etkilidir. Kullanlacak anakart, ram bellekler ve dier donanm elemanlarnn ilemciyle uyumlu olmas gerekir. Bilgisayarn kullanm alanna gre de ilemci seimine dikkat etmek gerekir.

1.9. lemci Montaj ve Elektrostatik Dearj (ESD)

nsanlar zerinde srekli bir elektrik yk vardr. Bu elektrik yknn eitli cisimler araclyla topraa akmasna elektrostatik dearj ad verilir. Elektrik yknn topraa akmas srasnda insanlara bir zarar gelmezken ok hassas elektriksel deerlerle alan bilgisayar donanmlar hasar grebilir. Bu nedenle bilgisayar paralarna dokunmadan nce zerinizdeki elektrik ykn boaltmalsnz. Bunun iin elektrostatik bileklikler ok uygundur. Bu bilekliklerin bir ucu, toprak hattyla balant hlindeyken dier ucu bilee takl hldedir. Bylelikle vcuttaki elektrik yk bilgisayar donanmlarna zarar vermeden topraa akmaktadr.

18

lemci, anakart kasaya monte edilmeden nce anakarta monte edilirse bu size daha sonraki montaj ilerinizde kolaylk salayacaktr. Yeni alnan anakartlar aadaki resimde olduu gibi soket zerinde plastik bir koruma ile birlikte gelir.

Resim 1.36: Plastik korumal LGA paketi

lemci montajnda soket zerindeki kolu, da doru ekip kaldrnz. Soketin zerindeki plastik koruma kapan karnz. Soket iindeki pinler kolayca eilebilen, krlabilen bir yapda olduundan pinlere dokunmaktan kannz. lemci zerindeki kapa (metal ereveyi) sonuna kadar anz.

Resim 1.37: LGA socketi CPU montaj

lemciyi dikkatli tutunuz. lemcinin altna dokunmaktan kannz. lemcinin sokete hangi ynde taklmas gerektiini gsteren ilemcinin kesindeki gen eklindeki iarete gre ilemciyi taknz. lemcinin ilemci yuvasndaki ineler zerine yavaa taklmas gerekir. lemciyi a yapmayacak ekilde taktnzdan emin olunuz.

19

Resim 1.38: lemciyi anakart soketine yerletirme

lemciyi sokete yerletiriniz. ereveyi ilemci zerine kapatnz. ereveyi kapattnzda ilemcinin yerine dzgn oturduundan emin olunuz. Kolu kapatnz. Kolu kapatrken anakarta zarar vermemeye dikkat ediniz.

Resim 1.39: lemciyi anakart socketine sktrma

lemci yerletirildikten sonra ilemcinin zerine uygun bir fan taklmaldr. Box (kutulu) ilemcilerde fan, ilemci ile birlikte gelmektedir. Fan montaj admlar hlinde bir sonraki renme faaliyetinde anlatlmtr.

20

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aada verilen ilem basamaklarn takip ederek konuyu daha da pekitirelim. neriler ksm, uygulama faaliyeti iin ynlendirici olacaktr. Herhangi bir ilemcinin anakarta montajn yapnz. lem Basamaklar neriler

lemcinin marka, model ve paket yapsn belirleyiniz.

Anakart zerindeki sistem saat kristalini inceleyiniz.

Elektrostatik dearj gerekletiriniz.

zerinizdeki statik elektrik ykn boaltnz. Statik elektrik ykn boaltmak iin gerekli olan ilemleri yapnz veya zerinizdeki statik elektrik ykn boaltmak iin antistatik bileklii taknz.

lemciyi anakart zerine monte ediniz.

21

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri lemci markasn belirlediniz mi? lemci paket yapsn belirlediniz mi? lemci modelini belirlediniz mi? Sistem saat kristalini incelediniz mi? Elektrostatik dearj gerekletirdiniz mi? lemciyi anakart zerine monte ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

22

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( ) lemciler sadece bilgisayarlarda bulunan donanmlardr. ( ) lemciye yapmas gereken ilemleri syleyen komutlara adresleme denir. ( ) lemcide komut altrma birimine ekirdek (Core) denir. ( ) RAM bellek, nbellekten daha hzldr. ( ) lemci, kontrol sinyalleriyle tm donanmlar ezamanl altrr. ( ) Bilgisayarn hzl olabilmesi iin sadece ilemcinin hzl olmas yeterlidir. ( ) Hz artma (overclock) ilemi, ilemcinin daha fazla snmasna neden olur. ( ) lemciyi soket zerine yerletirirken yn nemli deildir. ( ) Anakart zerindeki soket yapsyla ilemcinin soket yaps uyumlu olmaldr. ( ) Bir saniyelik srede gerekletirilen milyon adet ilem GHz olarak tanmlanr. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 11. Aadakilerden hangisi mikroilemciyi ifade etmez? A) MB B) DSP C) CPU D) P 32-Bit adres hattna sahip bir ilemcinin adresleyebilecei bellek miktar aadaki seeneklerden hangisidir? A) 4 GB B) 8 GB C) 8 KB D) 4 MB

12.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme Faaliyetine geiniz.

23

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Gerekli atlye ortam ve materyaller salandnda, ilemci soutucu montaj iin gerekli malzemeleri tespit edip montaj yapabileceksiniz.

ARATIRMA
lemci soutucular hakknda aratrma yapnz. Bilgisayar sat maazalarn gezerek veya internet sitelerini inceleyerek eitli soutma sistemlerini aratrnz. Evinizdeki veya okulunuzdaki bir bilgisayar kasasn ap ilemci soutucusunu inceleyiniz. Aratrma sonularnz retmene teslim edecek veya snfta sunacak ekilde hazrlaynz.

2. LEMC SOUTMASI
2.1. Soutmann nemi
Elektronik devre elemanlar alrken snr. lemciler gibi youn ilem yapan elektronik devre elemanlarnn ise snmalar daha yksek dzeydedir. Belli deerden sonra yksek s ilemciye zarar vermektedir. Bu nedenle ilemcilere soutma dzenei taklmaldr.

Resim 2.1: Yeni sistem ilemci soutucusu rnei

Soutma ilemi iki aamadan oluur. Birincisi, ilemcinin zerindeki sy emerek ilemcinin ssn azaltmaktr. kincisi ise emilen sy datarak ilemciden uzaklatrmaktr. lemcilerin ok snmalar durumunda otomatik olarak kapanma zellikleri olmalarna

24

ramen bu teknoloji, her zaman ie yaramayabilir ve ilemci yanabilir. Bu nedenle ii salama alp ilemcinin ssn dengede tutmak gereklidir. lemciye uygun olmayan soutucu dzeneinin seilmesi veya soutucu dzeneinin yanl taklmas kimi zaman ufak s artlarna neden olurken kimi zaman da sistem kmelerine, kilitlenmelere hatta ilemci yanmalarna neden olabilmektedir.

2.2. Soutucu Malzemeleri

2.2.1. Soutucu
Soutucu (Heatsink), ilemcinin zerine yerletirilen ve ilemcinin ekirdeindeki sy, kanatlarna eken metallerdir. Kimi sourucular kaln, kimileri ise ince kanatlara sahiptir. nce kanatl soutucular kaln kanatl soutuculara gre, daha ok s eker fakat onlara gre daha pahaldrlar ve daha kolay krlabilirler.

Resim 2.2:Alminyum soutucu

Soutucular, alminyum ve bakr metallerinden yaplr. Tamam alminyum olan soutucular olduu gibi ilemci zerine oturan ksm bakr geri kalan alminyum olan soutucular vardr ya da tamam bakr olan soutucular tercih edilir. Nedeni bakr sy daha iyi transfer etmektedir. Soutucu seerken eldeki ilemciye uygun tasarlanm olann kullanmalsnz. Bir tr soket iin tasarlanm olan soutucuyu baka tr bir soket zerine yerletirilmi ilemci zerine sabitlemeye alrken ilemciye zarar verebilirsiniz. Kimi soutucular yerletirirken tornavida gerekebilir. Tornaviday da kullanrken dikkat etmelisiniz. nk anakart zerinde oluabilecek izikler, anakart almaz hle getirebilir.

2.2.2. Fanlar
Fanlar, bilgisayar sistemlerinde snan donanmlar zerindeki sy datmak amacyla kullanlan pervanelerdir. Fanlarda, ilemci zerine sabitlenmeyi salayan mandal/kilit dzenei ve kanatlar dndrmeye yarayan motor dzenei bulunmaktadr. Fanlar,

25

soutucunun zerine veya yanna yerletirilir. Farkl boyutlarda retilir. Eer fan soutucudan ayr olarak satn alacaksanz dikkat edeceiniz nokta, soutucunuz iin uygun boyutta bir fan semektir.

Resim 2.3:Alminyum soutucuya monte edilmi fan

Fan motorunun gereksinim duyduu elektrik gc, anakarttaki CPU Fan yazl balant noktasna taklan enerji kablosuyla salanr. Fann hareket ettirebildii hava miktar dakikada fit kp (cubic feet per minute=CFM) olarak llr. rettii hava ak yksek olan fan daha etkili soutma gerekletirir. Kutulu (Box) ilemciler, kendilerine uygun soutucu ve fan ikilisi ile gelmektedir. Dier ilemciler iinse doru soutucu ve fan seebilmek nemlidir. Gnmzde hem fann soutma etkinliini artrmak hem de grn ekici klmak amacyla ok eitli tasarmlarda fanlar ve soutucular retilmektedir.

Resim 2.4:Farkl tasarmda soutucu ve fanlar

Fanlar tozlandklarnda daha yava ve grltl alr. Bu nedenle belirli aralklarla fanlar tozlardan arndrmak ve yalamak gerekmektedir.

2.2.3. Termal Macun

lemci ve soutucu yzeyleri dmdz gibi gzkse de aslnda, gzle grlemeyecek dzeyde przlere sahiptir. lemcinin zerine soutucuyu yerletirdiimizde, aralarnda hi boluk kalmadn dnebiliriz. Fakat aralarnda gzle gremediimiz mikroskobik dzeyde boluklar bulunur. Bu boluklar havayla doludur. Buradaki hava, s iletimini

26

gerekletirir. Fakat havadan daha iyi s iletimini gerekletiren maddeler vardr. te bu mantktan hareketle termal macun gelitirilmitir.

ekil 2.1: lemci ile soutucu arasnda gzle grlmeyen boluk

Termal macun, ilemcinin zerine srlen, sy zerinde tutmayarak olduka hzl bir ekilde soutucuya ileten ve bu ekilde ilemcinin ssn drmeye yarayan bileiktir. Termal macun, termal pasta, termal arayz materyali, s iletici macun, termal bileik gibi adlarla da anlr. Genelde beyaz ya da gri bir tutkala benzer. erdii maddelere gre farkl renklerde olabilir. Termal macunlarn ieriinde bol miktarda silikon, karbon, bor nitr, metal oksit, alminyum oksit, bakr-gm, alminyum-inko tozlar bulunur.

Resim 2.5: Farkl markalarda termal macunlar.

lemci ile sourucu arasnda kalan boluk, gzle grlemeyecek dzeyde olduundan ok ince srlm termal macun tabakas boluklar doldurmaya yeterlidir. Genellikle bir pirin tanesi byklnde macun kullanmak ve bunu olabildiince ince bir tabaka eklinde srmek (dosya kd kalnlnda hatta daha ince) uygundur. Macunun termal iletkenlii sourucunun retildii malzemenin termal iletkenliinden az olduundan macunun fazla srlmesi iletimi azaltr. Termal macunun uygun kullanm, ilemci scakln ortalama 3-4 derece drmektedir.

Resim 2.6: Baarl bir termal macun uygulamas

Eer ilemcinizi deitirecek fakat ayn soutucuyu kullanacaksanz soutucu zerindeki eskiden kalma termal macunu temizleyip yenisini srmeniz gerekmektedir. Ayrca herhangi bir nedenle ilemcinizi karp geri taktysanz termal macunu yenilemeniz gerekir. Kimi zaman soutucuyu temizlemek iin termal macun paketleriyle veya ayr olarak satlan temizleme svlar kullanlr.

27

Resim 2.7: Termal macun temizleme amal svlar

2.3.Soutma eitleri
2.3.1 Havayla Soutma
Havayla soutma, ilemci zerinde soutucu, onun zerinde de fann bulunduu soutma dzeneidir. Gnmzde kullanlan en yaygn soutma trdr fakat ilemcilerin her geen gn daha fazla soumaya ihtiya duymas, yeni soutma sistemlerinin gelimesine neden olmutur. Havayla soutmada soutucu sy emer. Fan, bir taraftan bu sy ilemciden uzaklatrrken dier taraftan da soutucuya doru souk havay gnderir. Bu tr bir sistemde iyi soutma, soutucunun yapld malzeme ve ilemci ile soutucu arasndaki termal macunun kalitesine, uygun ekilde uygulanmasna, fann kalitesine, uygun fann kullanlmasna baldr.

Resim 2.8: Hava soutmal sistem

2.3.2. Suyla Soutma

Suyla soutma sistemi, ilemci zerindeki snn suya aktarld ve suyun ssnn da radyatr-fan dzenei vastasyla datld sistemdir. Suyla soutma sistemi, hava soutmal sistemden daha az grlt retir fakat ona gre daha pahaldr.

28

Resim 2.9: Su soutmal sistem

Suyun s iletkenlii, havadan be kat daha fazla olduu iin s transferinde havadan ok daha uygun bir malzemedir. Suyla soutmal sistemde soutma blou, ilemci zerinde bulunur ve ilemci ssn alp iinden geen suya aktarr. Su, bir boru sistemi ile radyatre gnderilir. Su, radyatrn kanatlar araclyla sy havaya aktarr. Radyatr kanatlar ne kadar inceyse radyatrn yzeyi de o kadar geni olur: Bylelikle soutma daha etkili olur. Radyatrn nne yerletirilen byk ve dk devirli bir fan soutmay artrr. Soutulan su radyatrden soutma blouna geri dner.

2.3.3. Is Borulu Soutma

Bu soutma sisteminde, ilemci ss soutucu vastasyla iinde zel bir sv olan s borularna aktarlr. Bu zel sv, ok abuk buharlaabilen ve younlaabilen bir svdr. lemci zerindeki s, soutucu bloun iinde bulunan borularn iindeki svy buharlatrr. Buharlaarak yukar doru hareket eden sv, ssn salarak borularn st ksmnda tekrar younlar ve aa iner. Svnn bu hareketiyle ilemci ss, ilemciden uzaklatrlm olur.

Resim 2.10: Is borulu soutma sistemi

29

2.4. Soutucu montaj

Resim 2.11: Soutucunun yandan grn

Piyasada farkl soutma sistemleri vardr. Farkllklarna ramen tm soutma sistemlerinin alma prensibi ve taklma yntemi birbirine benzerdir. Bu nedenle farkl bir soutma sistemiyle karlasanz dahi biraz dikkat ve ksa bir aratrmayla her trl soutucuyu sorunsuzsa ilemciye takabilirsiniz. Alta monte edeceimiz soutucu grlmektedir. Yeni nesil ilemciler daha ok sndklar iin sl borulu soutma kullanlmtr

Resim 2.12: Isl borulu ve havayla soutma sistemleri

lemci zerine ince bir tabaka termal macun srldkten sonra, soutucu ilemcinin zerine yerletirilir. Termal macunun dzenli bir ekilde dalmas iin, soutucu ilemci zerine tek hamlede oturtulur ve soutucu ilemci zerinde hareket ettirilmez.

Resim 2.14: Termal macun srlme ilemi

30

lemci etrafna bulunan 4 delie, soutucunun plastik pinleri denk gelecek ekilde konumlandrlarak balant noktalarna bastrlr. Bastrma ilemi sonucunda pinler yerine otururken bir ses duyulur. Bu ses, ilemin baarl olduunu gsterir. Bu aamada pinlerin zorlanmas gerekmektedir. Ancak bir nceki aamada ayaklar yerine oturmam ise pinler zorlama sonucu krlabilir.

Resim 2.15: Soutucu pinlerini anakarta takma

Son olarak fan motorunun anakart zerinden beslenmesi gereklidir. Fan motorundan kan konnektr anakart zerindeki uygun yere taklr. Soutucu zerindeki sy datacak olan fann, anakart zerindeki balant noktasna balanmasyla ilem tamamlanr.

Resim 2.16: CPU Fan konnektrn takma

31

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aada verilen ilem basamaklarn takip ederek konuyu daha da pekitirelim. neriler ksm, uygulama faaliyeti iin ynlendirici olacaktr. Bir ilemci zerine soutucu sistemin montajn yapnz. lem Basamaklar neriler

lemci zerine srnz.

termal

macunu

Soutucuyu monte ediniz.

Fann enerji kablosunu anakarta balaynz.

32

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri lemci zerine termal macunu srdnz m? Soutucu-fan dzeneini ilemci zerine yerletirdiniz mi? Fann enerji kablosunu anakarta baladnz m? Evet Hayr

1. 2. 3.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

33

LME VE DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan yerlere doru szc yaznz. 1. lemcinin zerine srlen, sy zerinde tutmayarak olduka hzl bir ekilde soutucuya ileten ve bu ekilde ilemcinin ssn drmeye yarayan bileie denir. lemcinin zerine yerletirilen ve ilemcinin ekirdeindeki sy kanatlarna eken metallerden oluan yapya .denir.

2.

Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( ) Tm elektronik donanmlar az veya ok snr. ( ) Her soutucu uyumlu olduu ilemciye taklmaldr. ( ) Piyasadaki son model ilemciler iin soutma sistemi kullanmaya gerek yoktur. ( ) lemci ve soutucu yzeyleri przl bir yapdadr. ( ) Termal macun ilemciyle soutucuyu yaptrmak iin kullanlr. ( ) lemcideki snmay gidermek iin soutma sistemleri kullanlr. ( ) Termal macunun ilemci zerine fazla srlmesi s iletimini artrr. ( ) Fann dn hz arttka soutma oran der. ( ) Byk fanlarn hareket ettirdii hava, kk fanlardan daha fazladr. ( ) Kimi soutucular takmak iin tornavida gerekebilir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirme ye geiniz.

34

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

1. Aadakilerden hangisi yanltr? A) lemciler milyonlarca transistrden olumaktadr. B) 0 ve 1den oluan sayma sistemine ikilik dzen denir. C) 0 ve 1lerin bilgisayarda kapladklar alana Mhz denir. D) lemci iindeki komut listelerine komut seti denir. Aadakilerden hangisi yanltr? A) lemci bir saniyede milyarlarca komutu ileyebilir. B) Sabit diskler sistem belleinden hzldr. C) Bilgisayar kapatldnda ana bellekteki bilgiler silinir. D) n bellek miktarnn artmas ilemci hzn artrr. Aadakilerden hangisi dorudur? A) Bilgisayarn ezamanl almasn kontrol birimi salar. B) Bilgisayarn performansnda sadece ilemcinin hz nemlidir. C) Sistem hz 100 Mhz, arpan 20 olan sistemde ilemci hz 2.2 Ghzdir. D) Hz artma (overclock) ilemi yaplm ilemciler daha az snr. Aadakilerden hangisi dorudur? A) 2 eit iletiim hatt mevcuttur. B) Slot tipi ilemciler artk retilmemektedir. C) Soket 437 yapsna sahip bir anakarta soket 478 ilemci taklabilir. D) lemcinin marka ve modeli ile ilgili ilemci zerinde bilgi yer almaz. Aadakilerden hangisi yanltr? A) n bellek, CPUnun hzl veri alma isteine karlk verebilmek iin retilmitir. B) lemcinin komut altrma blmne ekirdek denir. C) reticinin ilemci etiketinde belirttii hz deitirilemez. D) lem gerekletirme yntemi, teknolojisi ve tasarm ilemci mimarisini ifade eder. Aadakilerden hangisi dorudur? A) ift ekirdekli ilemci retmek gnmz teknolojisiyle mmkn deildir. B) HT (Hyper Threading) bir hz birimidir. C) lemcinin marka, model, hz gibi bilgilerini programlar vastasyla renemeyiz. D) Xeon ilemci sunucu bilgisayarlar iin retilmi bir ilemcidir. Aadakilerden hangisi dorudur? A) Grafik younluklu programlar, yksek hzl ilemci gerektirmezler. B) lemcinin soket eidiyle anakartn soket eidi ayn tr olmaldr. C) Elektrostatik dearj bilgisayara zarar vermez. D) HT teknolojisini desteklemeyen bir programda kullansanz HT teknolojisinden en etkin bir ekilde yararlanabilirsiniz

2.

3.

4.

5.

6.

7.

35

8.

Aadakilerden hangisi yanltr? A) Bir ilemciye piyasadaki herhangi bir soutucuyu takabiliriz. B) Bakr, alminyuma gre daha fazla s ileten bir metaldir. C) Baz soutucular ve fanlar takarken tornavida gerekebilir. D) Bilgisayar donanmlarna dokunmadan nce zerimizdeki elektrik ykn boaltmalyz. Aadakilerden hangisi dorudur? A) Fan motoru elektriksiz de alr. B) Fann dn hz azaldka soutma gc artar. C) nce kanatl soutucular zerlerine daha fazla s ekerler. D) Kk fanlarn hareket ettirdii hava, byk fanlardan daha fazladr. Aadakilerden hangisi yanltr? A) Bilgisayar zorlayan uygulamalarda fanlar daha hzl dnerler. B) lemci ile soutucu arasna termal macun srlmelidir. C) Termal macun artn temizlemek iin zel temizleme svlar kullanlr. D) Gnmzde artk sulu soutma sistemi kullanlmamaktadr. Grafikle uraacak bir kii performans aadakilerden hangisine dikkat etmez? A) Adresleme hznn yksek olmasna B) n belleinin byk olmasna C) Dk g tketmesine D) ok ekirdekli olmasna yksek ilemci almak istiyorsa

9.

10.

11.

12.

36-Bit adres hattna sahip bir ilemcinin adresleyebilecei bellek miktar aadaki seeneklerden hangisidir? A) 8 GB B) 16 GB C) 32 GB D) 64 GB

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

36

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yanl Yanl Doru Yanl Doru Yanl Doru Yanl Doru Yanl B A

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Termal Macun Soutucu Doru Doru Yanl Doru Yanl Doru Yanl Yanl Doru Doru

37

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

C
B A B C D B A C D C D

38

KAYNAKA KAYNAKA
MLEK Mehmet, TZEL Seluk, PC Donanm Herkes in ,Alfa BasmYaym Datm, Nisan, 2005. HENKOLU Trkay, Modern Donanm Mimarisi, Pusula Yaynclk, ubat, 2005. PALA Zeydin , Bilgisayar Donanm , Trkmen Kitapevi , 2005.

39