Kha lun tt nghip

TRNG I HC VN HO H NI

NGI PH N TRONG TRUYN TH CA DN TC THI TY BC

(Kho lun tt nghip i hc)

Sinh vin: Phm Th Huyn Ngi hng dn: ThS. Th Kiu Nga Ngi chnh l trc khi cng b: TS. Phm Vit Long

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

LI CM N hon thnh bi kha lun ny, ngoi s c gng, n lc ca bn thn, em nhn c s quan tm, gip ca cc thy c gio trong khoa Vn ha dn tc thiu s. c bit, em xin by t lng bit n su sc n c gio - ThS Th Kiu Nga ngi trc tip hng dn em trong qu trnh thc hin ti. Em cng xin gi li cm n n Phng vn ha huyn Triu Sn, Ban vn ha x Th Sn v ng bo Thi x Th Sn nhit tnh cung cp nhng t liu qu bu cho kha lun. Do thi gian cng nh kinh nghim nghin cu cn hn ch nn kha lun s khng trnh khi nhng thiu st. V vy, em rt mong nhn c nhng kin ng gp ca cc thy c gio v cc bn kha lun c y v hon thin hn. Em xin chn thnh cm n! H Ni, ngy thng 5 nm 2012

Sinh vin Phm Th Huyn

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

MC LC M U Chng 1: KHI QUT V DN TC THI TY BC 1.1 c im t nhin, dn c vng Ty Bc 1.1.1 c im t nhin 1.1.2 c im dn c 1.2 Khi qut v ngi Thi Ty Bc 1.2.1 Tn gi, dn s v phn b dn c. 1.2.2 Lch s c tr 1.2.3 X hi truyn thng 1.2.4 c im mu sinh 1.2.5 Vn ha vt cht 1.2.6 Vn ha tinh thn Tiu kt Chng 2: NGI PH N THI QUA TRUYN TH 2.1. Khi qut v truyn th ca dn tc Thi 2.1.1 Khi nim truyn th 2.1.2 c trng ca truyn th 2.1.3 Truyn th trong kho tng vn hc dn gian ca dn tc Thi 2.2. Ngi ph n c miu t trong truyn th ca dn tc Thi 2.2.1 Chn dung ca ngi ph n 2.2.1.1 Ngoi hnh v ti nng 2.2.1.2 Phm cht 2.2.1.3 Tnh cch 2.2.2 S phn ca ngi ph n 2.2.3 Vai tr ca ngi ph n Tiu kt chng 2

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Chng 3 : NGI PH N THI V TRUYN TH CA NGI THI TRONG I SNG HIN NAY 3.1 Ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay 3.2 Truyn th Thi trong i sng hin nay 3.3 Mt vi nhn xt 3.3.1 V ngi ph n Thi trong truyn th v trong cuc sng hin nay 3.3.2 Gi tr ca truyn th v thc trng bo tn, pht huy truyn th 3.4 Mt s khuyn ngh v gii php 3.4.1 Gi gn v pht huy vn hc dn gian ni chung, truyn th Thi ni ring trong cuc sng hin nay 3.4.2 Gi gn v pht huy nhng nt p ca ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay Tiu kt chng 3 KT LUN TI LIU THAM KHO PH LC

M U
1. L do chn ti Vit Nam l mt quc gia a dn tc vi 54 dn tc anh em chung sng vi nhau sut t Bc ch Nam to nn mt bc tranh vn ha a dng, phong ph v giu bn sc. Trong dn tc Thi l mt trong nhng tc ngi c dn s ng trong cng ng cc dn tc Vit Nam. Do c lch s cng c lu i nn nn vn ha ca dn tc Thi c nhiu nt c trng ring. Trong nn vn ha c sc y phi k ti vn ha vn ngh dn gian Thi vi iu khp, iu xe, vi mt kho tng vn hc dn gian s v s lng, phong ph v th loi. l nhng gi tr tiu biu cn c lu gi, bo tn v pht huy.

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Trong kho tng vn hc dn gian Thi, truyn th c bit n nh mt trong nhng th loi tiu biu v c sc nht. Qua truyn th, chng ta c th tm hiu v np sng, phong tc tp qun ca cc dn tc ny v t rt ra nhng bi hc b ch cho vic xy dng np sng mi hin nay. Truyn th Thi v ngi ph n th hin rt r quan nim sng, phm cht, tm t, tnh cm ca ngi ph n Thi. Tm hiu nhng vn ny, chng ta c th pht huy c nhng phm cht tt p ca ngi ph n v hn ch c nhng mt tiu cc trong i sng hin nay. Mc d c tnh cht quan trng nh vy nhng truyn th ca cc dn tc thiu s ni chung v truyn th ca dn tc Thi ni ring vn cha c nghin cu nhiu v hnh tng ngi ph n c th hin qua truyn th cha c nghin cu mt cch c th, r rng. La chn ti nghin cu ny, ngi vit mun gii thiu nhng nt phm cht tt p ca ngi ph n c th hin qua cc tc phm vn hc dn gian, c th l truyn th, t rt ra nhng vn lin quan n np sng v vai tr ca ngi ph n hin nay. Ngy nay di s tc ng ca tin b khoa hc k thut, s pht trin ca cng nghip ha, hin i ha, c bit l nh hng ca qu trnh giao lu vn ha, th ngi ph n c nhiu thay i, nhiu trng hp khng gi c nhng nt phm cht tt p nh trong truyn thng. V vy bo tn v pht huy nhng gi tr tt p ca truyn th v ngi ph n l mt trong nhng bin php hu hiu gp phn xy dng np sng vn ha, xy dng gia nh hnh phc. L sinh vin nm th t ca khoa Vn ha dn tc thiu s, tng lai s tr thnh ngi cn b vn ha c s, nn t lu em mun i su tm hiu v vn ni trn. V vy em quyt nh chn ti: Ngi ph n trong truyn th ca dn tc Thi Ty Bc lm kha lun tt nghip ca mnh vi mong mun s gii thiu nhng nt phm cht tt p ca ngi

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ph n Thi c th hin qua truyn th v vn dng nhng nt p trong vic xy dng np sng mi hin nay. Nghin cu ti ny, ngi vit cn mun gp mt phn nh ca mnh vo vic gi gn v pht huy cc gi tr vn ha truyn thng ca cc dn tc thiu s, c bit l dn tc Thi, theo tinh thn ca ngh quyt Trung ng 5 kha 8 ra: Xy dng nn vn ha tin tin, m bn sc dn tc 2. Lch s nghin cu vn Nghin cu v vn hc dn gian Thi c rt nhiu cng trnh nh: Tng tp vn hc dn gian cc dn tc thiu s Vit Nam. Nguyn Xun Knh (ch bin), Vin KHXHVN, vin NCVH, NXB KHXH, H Ni, 2008; Tng tp vn hc cc dn tc thiu s Vit Nam, tp 4: Truyn th. ng Nghim Vn (ch bin), Trung tm KHXH&NVQG, vin vn hc, NXB Nng, 2002; Tuyn tp vn hc dn gian Vit Nam, tp V: Truyn th- s thi, ng Vn Lung, Sng Thao, Trung tm KH&NVQG, Vin vn hc, NXB Gio dc, 1999; Gio trnh vn hc dn gian, PGS.TS Phm Thu Yn (ch bin), NXB HSP, 2002; Tm hiu vn hc dn tc Thi Vit Nam, Cm Cng, NXB Khoa hc x hi, H Ni Vit v truyn th ca dn tc Thi th c: Gi tr truyn th Xng Ch Xn Xao, Mc Phi, (NCVH,HN 1961, s5); Truyn th, trng ca dn tc Thi, Hi vn ngh Sn La, S VH-TT, 2007; Bc u tm hiu mt vi c im ca truyn th Thi Chng L Nng a, L Xun Da, Lun vn thc s Ng vn, Trng HSPHN, 2002; Tin dn ngi yu, Bi Vn trng Cng, (Vn ngh dn tc v min ni, H Ni, s 9, 2000. Vit v ngi ph n Thi trong truyn th c: S phn ngi ph n Thi qua mt s truyn th tiu biu ca ngi Thi Ty Bc, Hong Th Hng Loan, Lun vn Thc s Ng vn, Trng HSP H Ni, 2006 Nhn chung nhng ti liu trn cung cp mt ngun ti liu kh ton din v vn hc dn gian Thi ni chung v truyn th Thi ni ring, c

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ti vit v ngi ph n Thi trong truyn th nhng ch mi ch cp ti s phn ngi ph n ch cha cp n nhng kha cnh khc nh ngoi hnh, ti nng, tnh cch, phm cht ca ngi ph n v vai tr ca ngi ph n Thi trong tnh yu, trong gia nh v ngoi x hi. Do , ti Ngi ph n qua truyn th ca ngi Thi Ty Bc s tp trung gii quyt nhng vn trn. 3. i tng v phm vi nghin cu i tng nghin cu - Truyn th v nhng nhn vt n trong truyn th ca dn tc Thi Ty Bc - Ngi ph n ni ring, cng ng ngi Thi ni chung x Th Sn, huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha. Phm vi nghin cu V vn bn: - Cc truyn th ca dn tc Thi Ty Bc c su tm, gii thiu, xut bn V a im: thy c s thay i gia ngi ph n Thi truyn thng trong truyn th v ngi ph n Thi trong i sng hin nay cng nh tm hiu thc trng truyn th trong i sng ca ng bo Thi lm c s cho vic a ra cc gii php bo tn, pht huy nhng gi tr ca truyn th ni chung, gi gn v pht huy nhng nt p ca ngi ph n Thi ni ring, kha lun la chn x Th Sn, huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha l a im kho st thc t. 4. Mc ch v nhim v nghin cu Mc ch nghin cu: - Kho st truyn th ca dn tc Thi, thng qua s miu t ca cc tc gi dn gian, c th khi qut c v p truyn thng ngi ph n Thi

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

(chn dung, s phn, vai tr). T so snh thy c nhng thay i ca ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay, nguyn nhn ca nhng thay i l g? l nhng thay i tch cc hay tiu cc? - Bc u a ra nhng khuyn ngh v gii php nhm gi gn v pht huy nhng nt p ca ngi ph n Thi v nhng gi tr ca truyn th Thi trong cuc sng hin nay. Nhim v nghin cu: - Tng quan ti liu v l thuyt nghin cu v vn hc dn gian ni chung, truyn th ca dn tc Thi ni ring lm r cc khi nim cng c c lin quan n ti. - Mt mt k tha kt qu nghin cu ca cc cng trnh i trc v vn hc dn gian ca dn tc Thi, c bit truyn thmt khc, nghin cu cc truyn th c th thy c v p truyn thng ca ngi ph n Thi. - Kho st thc t mt vng ng bo dn tc Thi c th thy c s thay i ca ngi ph n Thi trong i sng hin nay, nguyn nhn dn n nhng bin i. - xut nhng kin ngh v gii php nhm gi gn v pht huy nhng nt p ca ngi ph n v ca truyn th Thi trong cuc sng hin nay. 5. Phng php nghin cu, ngun t liu thc hin ti - Phng php nghin cu Ngoi phng php lun chung l phng php lun Mac- LNin, bi vit cn s dng cc phng php c th l: Phng php nghin cu lin ngnh (vn hc- vn ha hc- dn tc hc)

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Phng php in d dn tc hc l phng php ch yu tin hnh thu thp t liu vi cc k thut nh quan st, m t, phng vn, iu tra bng hi, chp nh... Phng php phn tch ti liu th cp: tm c nhng tc phm nghin cu v truyn th ca ngi Thi v nhng ti liu a phng vit v nhng vn m ti quan tm. Cui cng l cc phng php miu t, phn tch, so snh, tng hp... hon thnh bi vit. - Ngun t liu thc hin ti Ti liu in d, phng vn do ngi vit su tm c qua cc t kho st, thc tp ti x Th Sn, huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha. Bn cnh ti cn tham kho mt s ti liu c lin quan. Ti liu th tch, cc t liu v ngi Thi trong cc th vin v t mng Internet. 6. ng gp ca ti - Nghin cu tng i h thng v ton din v ngi ph n Thi trong truyn th v trong i sng, ti s ng gp thm t liu trong nghin cu v ngi Thi, lm r thm chn dung dn tc Thi Vit Nam. - Cc khuyn ngh v gii php nhm gi gn v pht huy nhng nt p ca ngi ph n v ca truyn th Thi trong cuc sng hin nay c th gp phn nng cao hiu qu trong cng tc trong xy dng i sng vn ha c s; xut khoa hc cho vic su tm, nghin cu, gi gn, pht huy gi tr di sn vn ha dn gian ca ngi Thi x Th Sn, huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha ni ring, ngi Thi Ty Bc ni chung. - Bn cnh , bi nghin cu s l ti liu tham kho phc v cho nhng ai mong mun tm hiu v vn ha truyn thng ca dn tc Thi, c bit l truyn th. y cng l ngun t liu gip nhng nh qun l a phng c mt ci nhn ton din hn v ngi ph n Thi, t c th vn

Phm Th Huyn

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

dng nhng nt phm cht tt p ca ngi ph n vo vic xy dng np sng vn ha, xy dng gia nh hnh phc. 7, B cc ca ti Ngoi phn m u, kt lun, ph lc v ti liu tham kho, Kha lun gm 3 chng: Chng 1: Khi qut v dn tc Thi Ty Bc Chng 2: Ngi ph n Thi qua truyn th Chng 3: Ngi ph n Thi v Truyn th ca ngi Thi trong cuc sng hin nay (Kho st x Th Sn, huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha)

Chng 1 KHI QUT V DN TC THI TY BC

1.1 c im t nhin, dn c vng Ty Bc 1.1.1 c im t nhin V tr a l, a hnh Nm pha ty bc lnh th Vit Nam, Ty Bc c din tch vo khong 36.000 km2, chim din tch min Bc vi 700 km ng bin gii. Ty Bc c v tr a l nh sau: Pha Bc gip Trung Quc Pha Ty gip CHDCND Lo Pha Nam gip Thanh Ha, H Ty Gianh gii pha ng gia Ty Bc vi ng Bc v vng trung du Bc B l sng Hng v dy Hong Lin Sn. V a hnh, Ty Bc l phc hp ca cc bn a ln, nh nm xen kp gia cc dy ni bao bc xung quanh. Pha ng l dy Hong Lin Sn, gip bin gii vi CHDCND Lo l dy ni sng M, pha Bc l dy Pu La San, pha Nam l di ni vi hnh cnh cung chy t bin gii Vit Lo

Phm Th Huyn

10

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ti tn Sui Rt (Ha Bnh) v ln ln n tn Bc Yn (Sn La). Xen gia cc dy ni ln l cc bn a, cc cnh ng Mng Than (Than Uyn, Lai Chu), Mng L (Ngha L), Mng Tc (Ph Yn, Bc Yn), Mng Mui (Thun Chu), Mng Vt (Yn Chu), Mng Sang (Mc Chu) thuc tnh Sn La, Mng ng, Mng Then (in Bin), Mng Lay (Lai Chu), Mng Bi, Mung Vang, Mng Thng, Mung ng thuc tnh Ha BnhNgoi cc bn a ln, nm xen gia cc vng ni i Ty Bc cn c hng trm cnh ng thuc loi nh v trung bnh khc. Tt c nhng cnh ng bn a chnh l nhng vng t c, lp lng, khai ph t ai thnh rung nc v sinh sng bng ngh trng la nc ca cc dn tc ni ngn ng Ty Thi, Vit Mng, Hoa Hn. Trn sn cc dy ni cao l ni sinh t, lp lng, khai ph t dc thnh nng ry v canh tc cy lng thc trn nng ry ca cc c dn ni ngn ng Mn Khme (Mng, Khng, Xinh Mun, Kh M), ngi Dao v cng ng dn tc La Ha. V trn cc nh ni l ni sinh t ca c dn thuc dn tc Hmng Dao, Tng Miniu ny ngy nay vn cn hin din rt nhiu ni Ty Bc. Kh hu So vi cc vng khc Vit Nam, Ty Bc l x s ca cc hin tng t nhin tng i cc oan. Kh hu vng ny m hn ng Bc nh c dy Hong Lin Sn chn bt gi lnh thi t ng bc xung vo ma ng. Tuy vy ma ng Ty Bc vn tng i khc nghit, nht l cc vng c cao trn 1000m. Nhn chung Ty Bc thuc vng nhit i m vi ch ma theo ma. Ma ma thng ko di t thng t n thng mi dng lch. Ma nhiu nht vo thng su, thng by m lch (thng tm dng lch) vi tng lng ma trung bnh vo khong 1.500 2.300 mm. Nhit trung bnh vo ma ma thng mc 25 35 C.

Phm Th Huyn

11

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ma kh ko di t thng 11 n thng 4 nm sau (dng lch). Kh hu ma ny thng kh, hanh v km theo lnh but, lng ma ch t 5mm 20mm. Vo nhng t rt nht, c ni nhit trung bnh xung ti 4 hoc 5 C. Km theo lnh l sng m dy c, gi bc v sng mui. Kh hu nh hng rt ln n i sng v tp qun ca c dn Ty Bc c bit l nng lch sn xut. Ma ma chnh l ma canh tc chnh trong nm, ma kh l ma nng nhn, l khong thi gian dnh cho ci xin, lm nh mi, t chc l hi v thm hi ln nhauc im ny ca t nhin cng in m trong cc tp qun sinh hot : n, mc, , l tt, hi h ca h. t ai t ai Ty Bc chia ra lm hai loi chnh: t nguyn sinh v t ph sa chua. t nguyn sinh vng thp, c m ln cha nhiu mn thc vt, c mu xm hoc nu vng. t ph sa chua thng lu vc cc sng, sui ln. Cc loi t ny thng thch hp vi canh tc cy lng thc v hoa mu. Vi kinh nghim hng ngn nm ca mnh, c dn cc dn tc Ty Bc chia t ai ra thnh cc loi t nh sau: t ct, si: canh tc cc loi ng, u; t bi vng cao nguyn: trng lc, vng, bng.. t cc khe ni: trng ng, u; t mn: khai ph thnh cc chn rung nc canh tc la np, hoc khai ph thnh bi, vn trng rau xanh v cy n qu; t bn: khai ph thnh rung canh tc cc loi la nc. H sng sui v ngun nc C th ni, khng ni no Vit Nam c h thng sng sui dy c nh Ty Bc. Sng sui Ty Bc khng ch dy c m cn v cng khc khuu v nhiu thc ghnh. y l ngun nng lng sc nc v tn v l c s quan trng hng u xy dng cc nh my thy in vi cng sut pht in cc ln.

Phm Th Huyn

12

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Sng sui Ty Bc gi vai tr quan trng trong vn chuyn, i li ca nhiu tc ngi trong vng. Vic dng thuyn c mc, dng mng, dng b i li, vn chuyn tr thnh hnh tng vn ha ca nhiu tc ngi trong vng. Khng nhng th, sng sui cng gp phn khng nh vo vic cung cp thc phm nui sng con ngi Ty Bc. 1.1.2 c im dn c - Dn s Theo Kt qu iu tra dn s ca Tng cc thng k nm 2009, Ty Bc c khong trn 5.000.000 ngi ang sinh sng. Trong phn b cc tnh: Lo Cai: 598.069 ngi; Yn Bi: 679.775 ngi; Lai Chu (c): 590.758 ngi; Sn La: 880.752 ngi; Ha Bnh: 756.014 ngi; Min ty Thanh Ha, Ngh An - Thnh phn dn tc Vo nhng nm 60 ca th k XX dn c Ty Bc thuc 23 dn tc khc nhau. l: Thi, Ty, Pu N, Giy, Lo, L, Hmng, Dao, H Nh, L L, La H, Si La, Cng, Ph L, Kh M, La Ha, Mng, Khng, La Ha, Xinh mun, Hoa, Mng,Vit (Kinh) C dn Ty Bc hin nay thuc 26 cng ng dn tc chnh, ngoi ra cn li mt b phn rt t (khng ng k) thuc cc dn tc khc. 1.2 Khi qut v ngi Thi Ty Bc 1.2.1. Tn gi, dn s v phn b dn c. T trc n nay, ngi Thi vn t gi mnh l Cn Tay hay Ph Tay u c ngha l ngi (trong Cn v Ph l ngi, cn Tay ngha l Thi), cng ging nh ngi Ty vng ng Bc t gi mnh l Cn Ty (ngi Ty). C hai ngnh Thi: Thi en (Ty m) v Thi Trng (Ty Khao, Ty n), bao gm 6 nhm a phng. Cn c mt b phn khc gm nhiu nhm a phng phc tp c tr ch yu Mc Chu (Sn La), Mai Chu (Ha Bnh) v cc huyn min ni thuc hai tnh Thanh Ha, Ngh An.

Phm Th Huyn

13

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Vit Nam, ngi Thi c s dn ng th 3 sau ngi Kinh v ngi Ty. Theo s liu iu tra nm 1999, dn s ca ngi Thi c 1.328.725 ngi, sng tp trung vng Ty Bc thuc cc tnh in Bin, Lai Chu, Sn La, Lo Cai, Yn Bi, Ha Bnh, min Ty Thanh Ha, Ngh An. T sau nm 1954, h cn sng ri rc mt s huyn thuc cc tnh vng Ty Nguyn. Ty Bc, ngi Thi c tr ch yu vng thung lng chn ni, ngoi ngi Kinh (Vit) th dn tc Thi l tc ngi chim a s v c vai tr quan trng trong vng. Ngi Thi y l c dn bn a, h sinh sng v lm n trn mnh t ny t nhiu i nay nn nhng phong tc tp qun v hot ng sn xut ca h nh hng nhiu n tc ngi khc sng bn cnh. 1.2.2 Lch s c tr Ngun gc lch s ca ngi Thi ni chung v ngi Thi Ty Bc ni ring l vn ht sc phc tp v n nay vn cn nhiu tranh ci. Cho n nay vn cn tn ti hai loi kin: kin th nht cho rng, ngnh Thi Trng v c mt b phn Thi en c ngn gc bn a. Vo u thin nin k I, t tin Ty Thi c, tng tham gia vo vic xy dng quc gia u Lc ca Thc Phn An Dng Vng, sau mt b phn di c sang pha Ty, tch khi b phn gc l ngi Ty hin nay. Loi kin th hai cho rng, ngi Thi vng Ty Bc Vit Nam vn di c t min Ty Nam ca tnh Vn Nam (Trung Quc) sang vo nhiu giai on khc nhau. Loi kin ny c soi sng bi nhng ghi chp trong cc tp s thi nh Qum t mng (k chuyn bn mng), Tay p xc (chuyn cha ng nh gic) ca ngi Thi Ty Bc. Theo nhng ghi chp trong hai tp s thi ny, chng ta bit c ngi Thi di c vo vng Ty Bc Vit Nam lm nhiu t khc nhau bt u t th k IX n th k XI.

Phm Th Huyn

14

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Theo tp s thi Qum t mng, b phn Thi en c mt Mng Thanh in Bin vo th k th X. Thi y c mt v tng tn l Khun B Rm, c sinh ra ti bn Na Ni (bn rung b, thuc x N Tu, huyn in Bin, tnh in Bin), ni c mt phin ln tn l Ang Nng (Hin Chong Nang) vn c ngi i cho l ci ang ca m Then tm ra cho ch tng kho mi sinh n. Ln ln, Khun B Rm pht hin ra t Mng Thanh rng ln, bng phng, ngi lp tc cho dn xung khai khn thnh cnh ng ln. V sau, thy t Mng Thanh mu m, ngi L mi di c n y xy p mng Ving Sam Mn (thnh ba vn). Tng truyn trong vng thnh c 30.000 chic ci gi go. n th k XVIII, di tch ny c ghi trong s sch Vit Nam gi l Tam vn thnh. Khun B Rm c 7 ngi con trai, anh c l Khun L a ngi Thi n t t Mng Thanh theo on chinh chin xm nhp nc Lo. Ngi Thi en do Khun L ch huy nh bi sc khng c ca ngi Kh ti ni sng Nm U vo sng M Cng do Khun Cn Hng cm u, chim c Mng Sao (Thi en gi l Mng Sao Va), lp ra mng Xing ng Xing Thong pht trin thnh mng Lung Pra Bng, ngha ting Thi l Mng ln c ni thing che ch. Ngi Thi en ni y chuyn thnh ngi Lo v qun hn gc Thi en ca mnh trc kia. Theo Khun B Rm, cn c mt b phn Thi en di c n vng Mng Xang (Mc chu Sn La) vo th k XIV, theo s dn dt ca v th lnh tn l Pha Nha Nht Chom Khm. Khi n y c ngi Thi Trng (Ty Khao) c tr ng c. Chnh b phn Thi Trng ny lm hu thun th lnh Chom Khm nh bi ngi X lm x l v ginh quyn lm ch t ny. Hai b phn Thi ny v sau ha nhp thnh Thi Trng. Mt b phn Thi en khc cng hnh thnh x hi bn mng vng Nm Li Nong Se, Mng Tung Hong, Mng m Mng Ai, lu vc thng ngun sng Hng thuc huyn Ty Nam, tnh Vn Nam, Trung

Phm Th Huyn

15

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Quc. Theo cc tp s thi Qum t mng, Tay p xc v nhiu tp s thi khc, vo khong th k XI, c hai th lnh tn l To Xung v To Ngn thuc dng di qu tc Mng m Mng Ai t Tum Hong (Vn Nam Trung Quc) ch huy i qun chinh chin va dn dt ngi Thi en gm 12 h gc di c xui dc sng Thao (sng Hng) n Tri Ht (nay thuc tnh Lo Cai) ri r vo Mng Min (Gia Hi T L) ri n Mng L (huyn Vn Chn, tnh Yn Bi). Sau khi n nh c tr, To Ngn tr li Mng m- Mng Ai, ri chuyn sang Mng Bo T nhng t Mng L cho To Xung ch huy ngi Thi en khai ph thnh cnh ng rung ln. V sau, Mng L pht trin thnh mng trung tm, quy t dn Thi cng cc tc ngi khc mi ni. T Mng L thnh mt chng qu t ca ngi Thi en. T Mng L mt b phn Thi tip tc thin di ngc tr li u sng Thao nc , mt hng khc tip tc xui theo sng Hng, lp ra Mng Hng Mng Hng (huyn Trn Yn Yn Bi). Mt hng h i vo cnh ng Mng Tc cng c v ha nhp vi ngi Thi Trng c mt t trc. Sang th k XII, on qun chinh chin di s ch huy trc tip ca th lnh Ln Chng (L Ln Chng) con t ca To L, chu ch tn ca To Xung m ng a ngi Thi en t Mng L v cc vng hu ngn sng Thao, trn vo min lu vc sng , sng M v sng Nm U. Sau 20 nm chinh chin v di c, i qun Ln Chng chim c cnh ng Mng Thanh. n y ngi Thi en mi n ho nhp vi b phn Thi en v ngi L vn lm ch ni ny t trc . Nhn chung, bt u t th k XII tr i, cc vng ngi Thi Vit Nam n nh ni c tr v bt tay vo vic xy dng bn mng ca mnh. Bui u, khi mi lm ch v xy dng bn mng, min Ty Bc Vit Nam phn thnh ba vng: Pha Bc, cc mng ca ngi Thi Trng kin kt vi

Phm Th Huyn

16

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ngi L quy t vo trung tm Mng Lay. Pha nam cc mng Thi en v Thi Trng cng hnh thnh v quy t vo trung tm Mng Xang (Mc Chu) v vng gia l cc mng ca ngi Thi en quy t vo trung tm Mng Mui (Thun Chu). 1.2.3. X hi truyn thng - Thit ch x hi: X hi ca ngi Thi ni chung v ngi Thi Ty Bc ni ring c hnh thnh trong lch s tc ngi. Thit ch t qun c bn ca ngi Thi l Bn Mng. ng u bn l To Bn, trn bn l To Lung (cai qun mt s bn). Bn l mt t chc c dn n nh c ranh ri t ai r rt. Cng ng lnh th nh th in hn thnh khi nim trong thc h truyn thng nn mi c thut ng biu th l t bn (in bn).. Bn ca ngi Thi thng c lp chn ni, i, xung quanh cc thung lng, cnh ng v phn ln u l nhng im t c ng c, c bn ti hng trm nc nh. Mi bn thng c tn gi ring. C tn bn gi theo tn rung (bn N Pn), tn khe sui (Nm P, Nm San, Hui C, Hui Con), cy c (Co Kham), th vt c nhiu quanh (Hui Lung)... Lng bn ca ngi Thi c cu trc theo li mt tp, trong bn thng c ng i chnh, to, rng v h thng ng, li. Lng bn thng c to lp trong cc thung lng lng cho,men theo cc sn i, dc theo hai bn sng sui. Pha trc thng l cnh ng, con sui, pha sau ta lng vo i ni. Quy m lng bn to nh khc nhau. Bn ln c n 100 nc nh, bn nh cng trn 50 nc. Trong x hi c, Mng thng c lnh a l c mt vng hoc nhiu thung lng rng ln, cc bn trong vng u chu s qun l ca mng. ng u Mng l To Mng. Mng xa kia do dng h qu tc, bao

Phm Th Huyn

17

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

gm h gc: L, Cm, phn chia thnh Cm, Bc Cm, iu, Hongcai qun. - T chc dng h: Trong mt mng, mt bn ca ngi Thi c nhiu dng h cng c tr. Dng h qu tc ca ngi Thi bao gm h gc l L Cm. H L Cm c chia thnh cc h: Cm, Bc, iu v Hong.Ngoi ra, dng di ngi Thi cn c h Vi Khm (c ni gi l Sm), Kha Khm (c ni Ha, Ngh gi l Cm), t cc dng h ny phn ra thnh cc h: H, Sa. Thanh Ha, Ngh An c nhng dng h gc dn tr thnh qu tc, mang thm chc v c phong bn cnh tn h,v d nh cc h Hn Vi, Mn Qung. Cc dng h bnh dn bao gm: L, Lc, L, Qung,Vi, C v cc h ca cc tc ngi khc sng chung vi ngi khc nh Nguyn, Phng, L, Lm..Cc dng h bnh dn c chia thnh 3 ng cp: Nng dn t do (py,tu), nng dn bn t do (cung, nhuc) v gia n (cn, hn, khi) Quan h dng h ca ngi Thi c biu hin hai kha cnh: Kha cnh t tem gio: Tc nhng dng h gc Thi thng c mt hm lin quan n mt sinh vt, mt vt v tri hay mt hnh ng trng tn vi dng h. V d: h L khng n tht chim tng L, khng n mng l; h Qung king n, git tht h; h C king n, git chim ct ca (bm bp). Kha cnh quan h dng h lin minh biu hin ra: Quan h i nng l nhng thnh vin nam ca dng h, cng mt t tin, ngi Thi gi l m, c i nng hum po (anh em cng cha), i nng hum p (anh em cng ng), i nng hum pu (anh em cng c) Quan h Lng ta l cc thnh vin nam bn v (gi l lun ta ph bm), cc thnh vin nam bn m( lung ta me), cc thnh vin nam bn b ni (lung ta da) Quan h Nhnh xao l cc thnh vin nam bn anh/em r( nhinh xao hay nhinh xao chu), cc thnh vin nam bn con r ( nhinh xao mang lujk)

Phm Th Huyn

18

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

quan gia lung ta v nhnh xao l quan h thng gia, nhng c phn cp r rng. Ba hnh thi ny xut pht t quan h hn nhn thun chiu, tn tch ca lin minh th tc. Trong ba quan h quan h ca nhng ngi i nng l c bn, quan h ca nhng ngi c trch nhim duy tr s trng tn ca dng h, chm lo n s pht trin ca dng h ngy thm hng thnh. quan h Lng ta rt quan trng biu th ch yu l v tr ca ng cu i vi chu ngoi. - Gia nh Trong x hi thi gia nh l mt t bo ca x hi quan trng vi tnh cht ph quyn r rt, ngi chng l i din ca gia nh trong mi quan h x hi, l ngi quyt nh cui cng mi cng vic ca gia nh. Nu trong nh b chng cn sng th quyn ch nh thuc v b chng (ng ni), khi cha cht th con trai c s lm ch nh. Ngoi cc gia nh nh vn tn ti trong cng ng, ngi Thi cn sinh hot gia nh di dng i gia nh. Trong i gia nh, ngi ng u chu trch nhim iu khin mi cng vic v kinh t, sinh hot, ci xin, ma chay, th cngCc thnh vin trong i gia nh thng chung sng ha thun, con ci chm sc chung, khng phn bit con anh con em. i gia nh ngi Thi sng c n np, c tn ti, him thy c xung t hu ht l yu thng m bc nhau. - Hn nhn v ci xin Ngy xa, do x hi Thi l mt x hi kh pht trin v vy vic hn nhn ca con ci l do b m nh ot v c mang tnh cht mua bn. Tiu chun chn c du, ch r phi xng ng vi ng cp ca dng h, a v ca gia nh. C s ngn cch gia k giu, ngi ngho, gia qu tc v bnh dn. Con trai bnh dn c chc quyn v giu sang vn c ly con gi

Phm Th Huyn

19

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

qu tc, cn nhng chng trai bnh dn ngho th khng c ly con gi qu tc. Con gi bnh dn c th ly con trai qu tc nhng ch c lm v l. Ngy nay trai gi yu nhau v i n hn nhn l do t nguyn sau khi xin php s ng ca gia nh. Trong ci xin ca ngi Thi c nhiu iu th v v tri qua cc trnh t : m chm (nh ting), mai(t du), vay(n hi) dung va(th thch r), co, xng khi (ci, tin r), x ph (nhp phng), pau m dam hn (du mi n thm nh chng), ci ong (ci xin du v nh chng), tn pu( n du v nh chng). - Sinh v nui dy con ci Sinh v nui dy con ci l bn phn t nhin ca con ngi. bt c ai, dn tc no cng u tr trng n tp qun ny, nhng mi dn tc s c cch thc sinh v nui dy con ci khc nhau. Vi ngi Thi khi bit con du c thai, c gia nh c trch nhim v tm mi cch cho ngi c thai mnh khe v thoi mi nht. vic tip theo l ngi c thai phi n king mt s thc n nht nh nh tht c, v mt s vic lm c hi cho m v ci thai trong bng. Ngi Thi c tp qun ngi ngay cnh bp la, lc ny ngi chng khng c ri v mt bc, ngi chng phi ngi sau lng b v va lm ch da va chia s s au n ca ngi v lc vt cn. y l mt tp qun y tnh nhn vn ca ngi Thi. Ngi Thi rt ch trng n vic dy d con ci. Con gi theo m lm ngh ca ph n t 8 n 10 tui. cng tui ny bt u tp lao ng, lm nng dt vicon trai lm cc cng vic ng ng khi ln ln cc em vng tri trong cuc sng. c bit sau khi ly v, trong thi gian r , b v c trch nhim dy d con r lao ng, lm nhng vic t mi dao an gi n cc tp qun, l nghi trong ng x hng ngy. - Tang ma

Phm Th Huyn

20

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Tang ma ca ngi Thi c thc hin theo quy trnh tun th nghim tc nhng tc l hnh thnh t lu i. h quan nim cht i l sng th gii bn kia nn ngi cht khi em chn c chia ca nh ngi sng. ngi ta lm nh m ngay trn m ngi cht v trong nh (nh sn) c c cc dng c sinh hot nh chn, m, cuc, daothm ch cn th c g, ln cho ngi cht sau li bt v. C ni, ngi Thi thc hin ha tng. 1.2.4. c im mu sinh - Trng trt Ngi Thi Ty Bc vn l c dn nng nghip v l c dn sinh sng lu i nht y, h sinh sng ch yu bng ngh trng la nc v trng la nng. V vy, ngay t u t chn n mnh t ny, ngi Thi tp trung n vic khai ph rung t nhng thung lng thnh nhng cnh ng rng ln. Trong vn tri thc dn gian ca ngi Thi, nhng kinh nghim canh tc rung nc, nht l nhng kinh nghim lin quan n vic dn thy nhp in rt phong ph v nh hng n cc anh em trong vng. H thng Mng, phai, li, ln tr thnh biu tng nng nghip Thi ni ring v vn ha Thi ni chung. Ngoi ra vic canh tc trng trt trn nng ry ca ngi Thi cng c s kt hp ca nhiu loi hnh k thut khc nhau nh: c nng cy, nng cuc, nng pht t gieo trngTrong khai thc nng ry h c nhng tin b nht nh trong vic xen canh gi v trn nng. Ngoi cy la np, ngi Thi cn trng cc loi cy ng, sn, du tm, chm, bu b Trong cy bng c ch trng nhiu hn v l cy nguyn liu chnh phc v cho sn xut nguyn liu p ng nhu cu dt th cm lm trang phc. t lu ngi Thi Ty Bc bit trng bng, dt vi lm chn m, m m, bit thu tha dng c nhn hng ngy, c bit l bit t tay ct may nn b trang phc truyn thng ca mnh, nhng sn phm c th trao i mua bn vi cc tc ngi khc trong vng.

Phm Th Huyn

21

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

- Chn nui Chn nui gia nh ca ngi Thi cng c ch trng trong c cu kinh t ca ngi Thi. Cc loi vt nui ch yu l tru, b, ln, gnhm cung cp sc ko cho sn xut nng nghip v p ng nhu cu thc phm cho i sng hng ngy cng nh phc v cho nhu cu sinh hot vn ha cng ng. iu ng ch trong chn nui ca ngi Thi l chn nui tm rt pht trin p ng nguyn liu cho may mc. - Ngnh ngh th cng Ngh th cng ca ngi Thi rt phong ph, pht trin n trnh cao. Trong cc ngh th cng, ngh dt l pht trin nht. Sn phm dt bao gm: chn, mn, m, gi, qun o, ti eo, khn piu lm ra nhng chic vy o, khn piu th cm hon chnh th ngi Thi phi tri qua rt nhiu cng on: ko si, nhum mu, dt vi, ct may, thu l cng vic kh khn, phc tp i hi s kho lo, cn c, chm ch ca ngi ph n Thi. Sn phm ni ting ca ngi Thi l vi th cm vi nhng hoa vn c sc, mu sc hi ha, bn p. Ngh an lt l cng vic ca n ng, h thng an nhng vt dng hng ngy nh nong, nia, dn, sng. Ngoi ra, cn c ngh th cng mang tnh chuyn nghip nh ngh rn cng c: xng, cuc, li cy, dao, koH cn bit dng bn xoay trong ngh gm vi nung cao to thnh nhng chum, v, ni, ch t, bt a t trnh cao v k thut v m thut. Ni n sn bt hi lm, ta khng th khng nhc n vai tr ca ngi ph n v ngi n ng trong gia nh. Ngi ph n Thi rt gii hi mng, mc nh, ci v cc loi rau rng, cn n ng sau mi ngy i lm rung, lm nng v th vo rng sn th ci thin ba n cho gia nh. Nh vy c th thy c trng c bn trong nn kinh t ca ngi Thi l: Trng la nc v la nng gi vai tr ch o, cn cc hot ng kinh

Phm Th Huyn

22

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

t khc nh trng nng sn, nng ng, lc, chn nui, sn bn, hi lm u l ngh ph. 1.2.5 Vn ha vt cht - Nh Ngi Thi Ty Bc thng nh sn. Nh sn ngi Thi gm hai loi: nh mi trn hnh mai ra c khau ct hai u ca ngi Thi en v nh c bn mi phng ca ngi Thi Trng. Nh ca ngi Thi c lm t nhng nguyn liu c sn trong t nhin nh tre, g, na, l v l nh v ct. Con s a thch c dng cho s n tay, bc thang ln xung, s lng ca chnh, ca sl s l v ng bo quan nim s l l s pht trin cn c thm vo. Nh c cu thang bn u hi, bn qun dnh cho nam gii v khch, bn chan dnh cho gia nh v ph n, Nh c chia lm 3 tng: Tng th nht di gm sn (lang) l ch ca gia sc hoc ci. Tng th hai l mt sn (hn hn) l khng gian sinh hot ca gia nh. Tng th ba l gc trn qu giang (kh hn hay thn) l ni ct nhng vt qu. Hin nay, do nhiu l do khc nhau, nhiu gia nh Thi chuyn sang nh nn t, nht l nhng vng gn trung tm th trn hay gn ng quc l. Hin nay cng c mt s gia nh nh t hoc nh xy. - Trang phc Tt c cc ngnh, cc nhm a phng Thi u c trang phc c bn ging nhau v ng nt to dng n cch n mc; khc nhau ch mi ngnh, mi ni c mt kiu cch trang tr cc chi tit hoc chn mu sc khc nhau. Trong trang phc ca ngi Thi, c sc hn c l trang phc n, va p, gn nhng khng cu k, va lm ni bt nhng ng nt ca thn hnh ph n. Mu sc c s dng rt kho, trn nn en hay trng, o im hng huy bc n gin nhng trm ch tinh vi. N tr thnh nim t ho khng ch ca ring ngi Thi m cn l mt nt vn ha rt c sc trong

Phm Th Huyn

23

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

kho tng vn ha vt th ca dn tc Vit Nam. V c bn trang phc n ca dn tc Thi gm: Vy: (xu hoc nng): Vy Thi c to bi bn tm vi kh 0,4 m, di t ngang tht lng ti chm gt, pha trn c cp vy hay u vy (hua nu) cao khong 10 cm bng vi xanh hoc , gu vy cng khu np thng l mu cao khong 3 cm. Vy c lt bn trong, thng l mu trng, may ngn hn vy ngoi 15 cm. Vy ph bin l mu en, i khi l mu chm, khi mc vy c th gp trc bng hay bn sn. nh ngi Thi thng mc vy di, lao ng trn rung nng th xn vy ln theo cch tm mt gc gu vy nng ngc ln ci vo cp vy mt cch kho lo, vy m khp kn t hai u gi tr ln. Ngy nay nhiu ngi ph n Thi c thi quen mc vy ngn ngang bng chn tin dng khi lao ng, sinh hot, ng ngi. Vy mc lao ng thng ngy may bng vi thng, vy mc ngy l tt, vy ci may bng la, lanh, sa tanh, nhung. Tht lng: (xai o) thng bng la t tm nhum mu xanh l cy, hai u can thm hai mnh vi thu tha c rua ba pha. Khi xai o qun vo gi cht cp vy, hai ming vi hai u c git vo trc bng hoc lch sang bn hng, tht lng khng c trang tr tr hai u c tua. o: (xa) gm c: Xa hm nm l ci o lt bn trong, may bng mt tm vi khot l chiu u, ph trm hai vai xung trc ngc, nh khuy hai bn sn. Ngy nay h b kiu o ny, dng o lt nh ph n kinh. Xa cm l ci o ngn, o may di tay hp, thn cng hp, b st ngi. o ch ngn n tht lng, khi mc gu o giu trong tht lng. o ph n Thi ni bt l hng khuy dc trc bng. Khuy c th tt bng vi hoc bng bc hnh con bm, ve su gi l mk pm, ngy nay him bc th lm bng nhm. Gii thch v mk pm c nhiu cch; mk l qu, ngha bng l nhnh cy, bng hoa m ph n l i din cho s sinh n nn mk l

Phm Th Huyn

24

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

khai hoa kt qu, cn pm l bm vo, m theo quan nim ca ngi Thi chic o l ni tr ng ca hn ngi cho nn s sinh si bm vo o ngi ph n. Mk pm cn c gii thch nh sau: bn khuyt l ging ci (n), bn khuy l ging c (nam), con gi cha chng hng cc mang s l nh cn ch i cp i; c chng hng cc mang s chn nh mong c cuc sng hnh phc trn vn. o ngn dng khi lao ng may bng vi thng; o l hi, ci xin may bng la, sa tanh. o thng mu trng, mu en, mu xanh lam hoc mu l cy. B vy o tht lng ca ngi ph n Thi va kn o va ph by nhng ng cong tuyt m lm nn nt quyn r ca ngi ph n. Khn piu: Ph n cha chng bi tc th xung sau gy, khi c chng bi tc chng ngc nh u sau u i chic khn piu. Piu l mt tm vi bng nhum trm hai u c nhiu hoa vn, ch mu phi hp sc s. Khn piu c tc dng che u khi nng gi, lm m u khi ma ng gi lnh. Khn piu khng nhng l vt trang sc quan trng trong lc i chi hay trong l hi m cn l tn vt ca tnh yu: Khi ngi con gi tng piu cho ngi yu l trao c tm chn tnh. X cp (pe pn kha) l ming vi nh c ui nheo nhum trm. Ph n Thi qun x cp quanh bp chn khi i lm ng va chng gi lnh va bo v da bp chn. Trang sc ca ph n Thi c: Trm ci tc (may kht cu), i hoa tai (cng ku), vng c (pok c), i vng eo hai c tay (pok khn), b x tch (pua soi) u c lm bng bc, trm ch p, cng phu. l nhng trang sc qu gi nht. n ng Thi th mc qun di mu en, trng bng vi dt, c may theo kiu qun ng chn qe. o nam gii ngn, x ngc ci bng nt vi (tht nt), c hai ti di v ti ngc, u cht khn m ru.

Phm Th Huyn

25

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ngy nay nam gii ngi Thi mc u phc kh ph bin, nhng ph n vn gn b vi b o, vy, khn cng li trang sc theo truyn thng dn tc. - m thc Lng thc chnh ca ngi Thi l go np. Ngi Thi thch n go np hn go t. Csm np thm ngon n cng vi cc mn n c ch bin t tht th rng, hay cc mn c v cc loi rau rng l cc ba ngon v th v ca ngi Thi Ty Bc. Cc mn n Thi c ch bin rt ngon, h thng thch n luc, , nng, n sng hoc ti chn cng cc loi gia v chua, cay, cht t tht ca mt s ng vt nui nh ln, g, b hay l cc loi tht th rng h sn bt c c th ch bin ra nhiu mn c sn. C l mn n hng ngy v khng th thiu trn cc mm cng hay mm cm mi khch.Ngi dn Thi c cu ni ca ming Pay kin pa, m kin lu (i n c, v ung ru) c bit t cc loi c, ngi Thi c nhng mn c c sn nh mn c gi, mn c hp, c pnh tp, c sy, c p chua Mn nm pa l sa bt ng rut non tru, b, hu, nai l mn khng th thiu c trong cc ba n ca ngi Thi. Trong n ung ngi Thi thch ung ru c bit l ru cn v ru np, ngy thng ng bo Thi ung nc un t l cy v ung nc l. ng bo a ht thuc lo v ph n thch n tru. - Phng tin vn chuyn Ngi Thi Ty Bc vn chuyn bng gnh i du ng cc th, i rng i ni th eo gi, dng nga ci, th hng. Dc cc dng sng th i bng thuyn ui n. 1.2.6. Vn ha tinh thn - Ngn ng v ch vit

Phm Th Huyn

26

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ngi Thi l mt trong s t cc dn tc thiu s nc ta c ch vit t lu i, ch Thi c ngun gc t ch Phn- vn t n c i. T nhiu th k trc, ch Thi c c dng sng tc vn hc, ghi chp vn hc dn gian. Ting Thi thuc h ngn ng Ty Thi, cng h ngn ng vi ting Ty, Nng gn vi ting Lo v ting Thi Lan, y cng l th ting ph bin vng Ty Bc. - Tn gio, tn ngng Ngi Thi cng nh cc tc ngi Ty Bc u theo tn ngng a thn. Ngi Thi tin rng, trn tri c Then Lung l ng ti cao cai qun tri t, mun loi, Then Lung c cc thn cai qun gip vic. Di trn gian u c cc ma (phi) cai qun. Bt k lm vic g t lp bn, khai rung, pht mng n nh c, sn th u phi xin php ma rung, ma nng, ma rng, ma suiNhng v thn trn tri, cc ma di trn gian cng vi ma nh (phi hn), ma h (phi m) nhng ng b c k khut (p pu) l nhng lc lng ph h, bo v ngi Thi. T quan nim nh vy nn ngi Thi c nhng nghi thc v tp tc cng theo cch ca ring mnh. Thng qua cc l hi trong nm, h t chc l cng bn (xn bn), cng mng (xn mng), cng nh (xn hn)hoc cng t mt ci g rt c th nh mt hn ni thing, mt tng ln, mt khc sngm h cm thy xut hin s linh thing, huyn b cu mong c s bao dung, che ch ca cc ng siu nhin. Cng t quan nim v ci thc, ci h nh vy, nn khi c ngi cht, ng mo s dn hn v nhp m tc l t tin th gii bn kia, v c mang theo mt s ca ci, bi vy i vi h cht l tip tc sng ci h v, v vi s vnh hng ni Mng tri. - L hi truyn thng

Phm Th Huyn

27

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Trong mt nm, ngi Thi Ty Bc c rt nhiu l, tt khc nhau nh: Xn bn xn mng (cng thn bn, thn mng), l tn c (l n c), Xn X Phn (l cu ma), Kin khu m (l cm mi) Trong cc dp l, tt ngi Thi thng t chc ma, ht:xe, ma khn, ma nn hay trai gi Khp bo xao (ht trai gi giao duyn). Cc tr chi th v nh: Tt cn (nm cn), Tt n cy (chi cu lng bng tay), T Mak L (chi tr chi bng qu L) l cc sinh hot vn ha m a bn sc dn tc, va vui chi, va mang ngha gio dc truyn thng. - Vn ngh dn gian Sinh sng hng ngn nm trn di t Vit Nam, tha hng mt nn vn minh ln lao ca cha ng, ngi Thi Ty Bc gp phn khng nh vo kho tng vn ha chung ca dn tc Vit Nam. Nh c vn t, c dn Thi lu li cho n nay nhiu sch, truyn ghi li trn giy bn, trn l cy. l nhng cun sch s chp tay di hng trm trang, ngng b lut, nhng tp qun php tng i hon chnh phn nh tnh hnh x hi ng thi, nhng bn trng ca c c hai, ba m dng xc ng lng ngi, nhng truyn th tuy khuyt danh nhng y cht tr tnh ni ln cm xc mnh lit ca c dn tc vi thin nhin ti p, vi con ngi, vi tnh yu i la, ni ln kht vng ca c dn tc hng n cc thin, ci p, nhng tp tc ng, dn ca Thi phn nh qu trnh chinh phc t nhin, tch ly kinh nghim ca cuc sng nhng qua cng thy c tnh cch, tm hn v ngh thut phong ph, c sc. Ni ting nht trong kho tng vn hc dn gian Thi l cc tc phm: Xng ch xn xao, Khun L Nng a, Hin Hom- Cm i, Khm Panh Bn mi bp la mi nc nh, ngi gi k chuyn cho l tr, nhng cu chuyn trong kho tng dn gian Thi c th k ht m ny sang n khc, ht thng ny sang thng khc m vn khng ht.

Phm Th Huyn

28

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ni n ngh thut Thi khng th khng ni ti ht khp, ma xe. Vo cc dp tt, l hi, sau mt vi tun ung ru vui, mi ngi tay cm tay cng ma vui trong khng kh nhn nhp ca ting trng, ting cng ching. Cuc xe vui khng bit bt u t bao gi v khi no kt thc, ch bit l hi men ca ru, hi m ca bn tay cng n vang thi thc gin gi ca ting cng ching lm m lng ngi, mi ngi gn gi nhau hn v nh mun cng nhau ha vo khung cnh thin nhin hng v. - Tri thc dn gian Ni n kho tng tri thc dn gian u tin phi k n lch php v l tri thc quan trng nht ca mt dn tc v s vn hnh v tr, n khng ch l c s tnh thi gian m cn l c s nhn bit cc chu k sinh hot vn ha, hot ng kinh t ca cng ng. Hin nay, dn tc Thi Ty Bc dng lch Thi trong i sng hng ngy. Hu ht nhng ngi t trung nin n cao tui u nm chc lch Thi, ngi Thi y vn th cng theo ngy Can ca lch Thi, nn c mi ngy cng mt ln. cc bn u c cc ng mo hay po m xem ngy tt xu cho nhng ai c nhu cu, nh ngy ci v, g chng, khi cng hoc ln nh miCc ng ny thng c cun s c lm cn c cho vic tnh ton v chn ngy, ng thi h t son ra nhng ni dung lch hng nm cung cp cho nhn dn trong vng. Tiu kt Ti chng 1 ngi vit khi qut nhng vn c bn lin quan n ngi Thi Ty Bc bao gm c im t nhin, c im dn c, thnh phn dn tc vng ngi Thi c tr. Khi qut v tn gi, dn s, c im mu sinh, x hi truyn thng, vn ha vt cht, vn ha tinh thn ca ngi Thi. c im c bn rt ra t vn ny l: Ngi Thi Ty Bc sng ch yu khu vc min ni, ni gp nhiu kh khn hn cc vng khc v giao thng, giao lu, pht trin kinh. Nhn v gc kinh t y l nhng hn ch

Phm Th Huyn

29

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

gy kh khn cho vic pht trin kinh t, nng cao i sng vt cht, i sng tinh thn ca ngi dn trong vng. Tuy nhin, nhn v gc vn ha, chnh nhng kh khn li l iu kin thun li gip cho ng bo Thi bo lu c vn vn ha truyn thng ca dn tc mnh trong c vn hc dn gian, hn ch s du nhp t ca vn ha ngoi lai lm bin dng vn ha bn a Dn tc Thi l mt trong s cc dn tc thiu s nc ta c ch vit t lu i. Do ngi Thi c ch vt nn kho tng vn hc dn gian nh truyn thuyt, ca dao, truyn th, vn hc, dn ca v mt s lut l cn c lu gi v truyn li kh nguyn vn qua cc bn ghi chp trn giy bn v trn l cy. Mt s tc phm truyn th ni ting cn lu truyn n ngy nay nh: Xng ch xn xao, Khun L Nng a, Khm panh, Hin Hom Cm i Dn tc Thi c s dn ng th ba sau ngi Kinh v ngi Ty. Dn s ng cng vi c ch vit l nhng iu kin thun li bo lu v pht trin nn vn hc dn gian trong c truyn th. Chng 2 NGI PH N THI QUA TRUYN TH 2.1. Khi qut v truyn th ca dn tc Thi2.1.1. Khi nim Truyn th Trong lch s vn hc Vit Nam, t trc n nay khi ni n th loi truyn th, cc nh nghin cu bin son thng ni nhiu n mng truyn nm khuyt danh (hoc truyn th bnh dn) ca ngi Vit, t ngi ni n th loi truyn th trong vn hc cc dn tc t ngi. Trong cun gio trnh Vn hc dn gian Vit Nam, tc gi Nguyn Th Bch H a ra nh ngha v truyn th nh sau: Truyn th l nhng

Phm Th Huyn

30

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

truyn k bng th c s lng cu ch ln, c s kt hp cht ch gia yu t t s v yu t tr tnh, phn nh s phn ca nhng ngi ngho kh v kht vng u tranh chng p bc bc lt, u tranh cho tnh yu t do, cho chnh ngha. [8, 288.] Trong cc ti liu chuyn kho v vn hc dn gian cc dn tc thiu s, truyn th c cc nh nghin cu nh ngha nh sau: 1. Truyn th dn gian l sn phm tinh thn ca cc dn tc t ngi, l nhng sng tc dn gian truyn ming m bn sc vn ha, giu phong tc tp qun, phn nh tm hn cc dn tc trong . [14, 170] 2. Truyn th cc dn tc thiu s l mt th loi vn hc dn gian thuc loi hnh t s, bao gm nhng tc phm c hnh thc vn vn, c k, c ht, c ngm, c (k c trc khi c ghi chp) v thng c ni dung th hin thn phn con ngi v cuc sng la i. [12, 15] Nh vy, c th khi qut: Truyn th l mt th loi vn hc dn gian c sc ca cc dn tc thiu s. l nhng truyn k bng th thng c ni dung phn nh s phn ca nhng ngi ngho kh v kht vng u tranh chng p bc bc lt, u tranh cho tnh yu t do, cho chnh ngha. 2.1.2. c trng ca truyn th Truyn th c s kt hp gia yu t t s v yu t tr tnh Truyn th l nhng truyn k di bng th, c ct truyn, c nhn vt, c nhng tnh tit phong ph phn nh t tng, tnh cm, quan im ca cng ng cc dn tc. Phn ln ct truyn ca truyn th ly t truyn c tch, c tnh tit, nhn vt c th. Chng hn: Khun L Nng a l truyn th Thi mn truyn c tch Khng cng tn. Truyn th cng s dng nhiu cu ca dao, nhiu bi dn ca ni ln tm tnh, c vng ca nhn dn, nht l thanh nin cc dn tc. V d nh truyn th Xng ch xn xao ly rt nhiu t Tn ch xit xng v Tn ch xng xng l nhng li dn ca ca ngi Thi

Phm Th Huyn

31

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ngh thut t s kt hp vi tr tnh khin cho truyn th va c kh nng phn nh su sc i sng, va thm m tm trng, tnh cm, tm hn con ngi cc dn tc trong . Bn cnh , cc mi quan h gia con ngi vi con ngi trn nn x hi phn ha giai cp v vic gii quyt cc mi quan h theo quan im o c l tng ca nhn dn cng c trnh by kh r nt trong truyn th Truyn th m tnh cht vn ha cc dn tc Khc vi truyn th ca dn tc Kinh c vn bn bng ch Nm, c coi l th loi ca vn hc vit, truyn th cc dn tc thiu s ch yu l sng tc truyn ming, phn ln khng phi c m ht k hoc k gn vi ngm. Din xng truyn th v vy gn gi v tr thnh mn n tinh thn khng th thiu ca ng bo dn tc thiu s. Truyn th tham gia nhiu hot ng vn ha, phong tc tp qun, tn ngng ca ng bo dn tc thiu s. Xt v b phn vn ha dn gian, truyn th nh l mt b phn khng th tch ri, nhng phong tc dng cho ngi cht, phong tc r, nhng king ku c th hin trong truyn th. Ngi dn tc c thc hoc ngu nhin a vo truyn th kh nhiu nt sinh hot vn ha dn gi ca cng ng mnh, khin truyn th nh mt bch khoa ton th v sinh hot vn ha cng ng dn tc. Kt cu ca truyn th Cc truyn th mang m tnh t s, c kt cu tng t kt cu truyn c tch. Nu kt cu ca truyn c tch l: Gp g - tai bin on t, th ct truyn ph bin ca truyn th l: Gp g - tai bin chia li (hoc cng cht). Kt thc c hu, nhn vt sau bao gian nan cch tr li tr v sng hnh phc bn nhau l kt thc ph bin trong truyn c tch th li v cng him trong truyn th cc dn tc. truyn th cc dn tc thng kt thc bng ci cht ca c hai ngi. Chie ring truyn th Tin dn ngi yu l c kt thc on t, hai ngi sau bao trc tr li tr v sng hnh phc bn nhau

Phm Th Huyn

32

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Nhn vt trong truyn th Nhn vt trong truyn th khng nhiu, khc vi truyn c tch nhn vt phn ln c tnh cht phim ch th nhn vt trong truyn th c tn tui, a ch, hon cnh xut thn kh r rng. Nhn vt trong truyn th khng c nhng yu t bin ha k o nh nhn vt trong truyn c tch, cng khng c tm vc hay hnh trng hong trng nh trong s thi m n gn gi vi nhng ngi bnh thng trong sinh hot x hi, sinh hot cng ng lng bn ca cc dn tc. cng l nt khc bit gia truyn th vi cc th loi khc. 2.1.3. Truyn th trong kho tng vn hc dn gian ca dn tc Thi Mi dn tc u c mt nn vn ha, vn hc ngh thut ca ring mnh, tuy c s khc nhau v b dy, v trnh pht trin nhng u th hin bn sc dn tc trong ngn ng, phong tc tp qun, cch t chc l hi, ci xin, ma chay, cch ng x gia ngi vi ngi.Dn tc Thi cng c vn vn ha, ngh thut phong ph v c sc - y l mt b phn quan trng cu thnh nn nn vn ha Vit Nam, lm nn bn sc ring ca vn ha Vit Nam - a dng m thng nht. Trong kho tng vn hc ngh thut phong ph , vn hc dn gian c th xem l thnh t tiu biu nht chuyn ti c i sng vt cht, tinh thn ln lch s pht trin ca dn tc. Truyn th Thi ra i do nhu cu lch s - x hi ca thi i ca n. Lc by gi trong x hi Thi c s phn chia giu ngho, giai cp, t xut hin nhiu mu thun x hi trong c mu thun gia nhng ngi ngho kh v k giu sang, mu thun gia chnh ngha v phi ngha, mu thun gia tnh yu chn chnh ca la i vi nhng i hi kht khe, lnh lng, nhiu khi tn bo ca gia nh v x hi. Lc ny vn thn phn con ngi c t ra v i hi phi p ng tha ng. Vi nhu cu nh vy, cc loi hnh nh c tch, dn ca khng sc p ng, do tt yu phi c mt th loi mi ra i l truyn th.

Phm Th Huyn

33

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

C th ni, dn tc Thi c mt kho tng truyn th phong ph v a dng v s lng cng nh ti, da vo ti th truyn th Thi c th chia lm cc loi: - Truyn th v tnh yu : k v tnh yu thit tha v ngang tri ca cc chng trai, c gi dn tc Thi cng kht vng u tranh cho u tranh cho tnh yu t do, cho hnh phc. Tiu biu l cc truyn: Tin dn ngi yu, Chng L Nng a, Hin Hom Cm i, To Hn Lu Nng ng Pim - Truyn th v ngi ngho kh: k v thn phn hm hiu, au kh ca nhng ngi lao ng ngho b p bc bc lt v kht vng c mt cuc sng sung tc, bnh yn. - Truyn th v chnh ngha: k v cuc u tranh gi t, gi mng ca ngi ng bo dn tc Thi. Tiu biu l truyn Khm Panh Mi ti u xy dng kiu nhn vt mang c trng ring ca n, song d thuc ti no, chng ta vn thy n hin trong l bng dng ca nhng ngi ph n. Ngi ph n c khi l trung tm ca cu chuyn, cng c khi lm nn cho cu chuyn, nhng d v tr no th qua s miu t ca cc tc gi dn gian, chng ta c th thy hnh nh ngi ph n rt r nt c v din mo, ti nng, tnh cch, phm cht 2.2. Ngi ph n c miu t trong truyn th ca dn tc Thi 2.2.1. Chn dung ca ngi ph n 2.2.1.1. Ngoi hnh v ti nng Ngi Thi quan nim: Ngi ph n phi c v p du dng, nhn hu, phi thnh tho, kho lo trong cng vic ni tr gia nh, phi bit thu tha, may v mi l ngi ph n p, ngi ph n tt . Trong truyn th cng vy, hu ht cc nhn vt n u c miu t l nhng c gi va c v p ngoi hnh, va c v p tm hn v ti nng. C th thy iu qua nhn vt em yu trong truyn th Tin dn ngi yu; nhn vt Nng a trong truyn th Chng L Nng a v nng

Phm Th Huyn

34

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Hin Hom trong Hin Hom Cm i, nng Mn trong truyn th Khm Panh, nng n La trong truyn th Chim yng, Nng ng Pim trong truyn th To Hn Lu Nng ng Pim. Trong truyn th Khm Panh, nng Mn c miu t l mt ngi ph n p, t khun mt, mi tc, i mt, nc da, ging ni, dng i u c so snh vi nhng g p nht: Nng i p nh nai ln Nng ni vui hn sui reo Tc nng di, bc mi bc, tc leo ln gt Tc nhy theo chn vy php phng Khun mt hnh l tru khng L tru khng cn thua mm mng Da c trng ri nc bt vo cn thy bt Nng Mn c miu t l mt thiu n rt i du dng. V p v s du dng ca nng c th khin cho mi vt u dng li, ng ngn: Nng n bn sui, sui b ng i, Nng n bn la, la qun reo chy. Nng vo rng nai qun chy tm n Hong thi chy lang thang Gu lc rng qun qut bn chn c gi Nng m ming ht bn ni Voi i ng n nghe Nng ht bn khe con, m C khnh qun bi C tri b n v vn Nng n ht bn rng chim qun n tri xanh tri chn Mi nng ta mu cy phang Khng nhng p, nng Mn cn gii giang, kho lo lo toan mi vic:

Phm Th Huyn

35

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Khm Panh. Giao cho nng vic kh t cho nng Mn vic hay Vic kho tay, kho chn mi Bng bit lo xa Lng bit ngh iu lnh, iu tt l vic cm qun i v t Khai ph rng rm trng la, tra ng Ngi trong mng ko v mt xen Nng Mn cn dy c mng v rung, lm nng, lm ng, lm : Mn ti c m li Mun n cm xi, cm lam th lo v rung Mun c go n thng n nm ta lo lm nng Mun n c t treo ta phi lm ng lm Mun n c pc, c pui li nn qung chi p nm . Nng n La trong truyn th Chim Yng cng c miu t l mt ngi ph n rt p v c ti nng li cn c, chm ch: Nhn ng sau, xinh ta bc nm Trng ng trc, p nh bc su Mt sng trong nh trng mng ba Sng long lanh, cng ngm cng p Tm lng eo v khun ngc n i mt t v bp chn trn Nng n La bit nu cm, dt vi, tho cc cng vic ngoi rung, trn nng: Ch n La i cy rung H Buc Ch cn i lm c ry ni cao Tra nghe ting nng v lanh canh vng bc

Phm Th Huyn

36

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Nng by mm dn n Ba tra, n mn c tt nn trong ng na Mn chua c mn, c khnh p trong ng lung n ri, nng nhai tru Nng ngi vo khung ci dt t Dt chn, nng dt sp xong V p ca Nng ng Pim trong truyn th To Hn Lu Nng ng Pim lm cho To Hn Lu phi tht ln: Nng ng Pim i! Nng ng Pim hi! Sao my p nh hoa cnh kin? Sao my p nh ng voi? Sao my p nh con chim tr? Tao ngt ngy Nng ng Pim ny. Nng ng Pim cn l ngi gii vic: Nng ng Pim hi bng trng k Tay nhanh nh con thoi dt ci Khng nhng th, nng cn l ngi bit ng x. Khi bit m Hn Lu ci nng Nu Hc cho chng, nhng chng khng thch v kin quyt ly nng lm v, lc nng ng Pim khng ngh cho bn thn mnh m ngh cho Nu Hc, v nng lng l ra i, tr li t m cho Nu Hc Nng ng Pim ngh: Nu Hc cng l con cu mi Ta ph ci t l ta lm hi Ta phi i thi. Ta i Nu Hc h! V Nng ha thnh con chim bay mt.

Phm Th Huyn

37

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Trong truyn th Tin dn ngi yu, Em yu c miu t t khi cn trong bo thai n khi ln ln thnh mt thiu n xinh p nh gc ci xanh, nh tu rong mt - l mt v p khe mnh, ti tn, lm bao chng trai say m v mun ly lm v. Khng nhng th, em cn l ngi rt kho lo, ti nng, t b c tip xc vi cng vic gia nh: Tui cn th m c m chn g Bm vai m chn ln eo c bc n cm i hi du theo m . Mi hai tui em ln thnh gi Mi ba em bit bt c sui Bit may o che v Bit dnh tc lm n Nng a trong truyn th Chng L Nng a, khi va mi sinh ra c miu t l mt ngi rt xinh p: Mt v hnh hi mun vn trong sng.. Mt hng ti nh va c khun Thi gian tri qua, nng a tr thnh mt nng thiu n xinh p, thng minh mu gii ngh hay khng h chu km Nng ln ln mi bn n thi Nh hoa o r n p ti Rng chn kn ngi tnh lch s Song chng ai snh ni vi nng Trong, tinh thng mi ng khn ngoan Ngoi, mu gii ngh hay khng h chu km Nng Hin Hom, mt c gi thng dn xinh p, nt na nh hoa thm ta khp Mng. Tui 14, Hin Hom bit gip m lo toan mi vic trong

Phm Th Huyn

38

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nh, bit tp ra sn khung, bit quay sa ko siTrai khp vng tm n vy quanh. Trai bn xa m nng lm v Trai cng mng cng ng li thng Nh vy, qua cc truyn th Thi v ngi ph n ta c th thy, ngi ph n trong x hi xa khng nhng xinh p v din mo m cn rt ti nng, kho ko, bit ng x, thnh tho cng vic ni tr gia nh, bit thu tha, khu v, lm nng, hi ci, h cn c th lm c c nhng cng vic ca ng nam nhi nh: cm binh nh gic nh nng Mny l mt nt rt ng qu ca ngi ph n Thi m qua truyn th chng ta c th thy c. 2.2.1.2. Phm cht Thy chung, son st l mt phm cht tt p ca ph n Vit Nam t xa n nay. y cng chnh l phm cht ni bt nht ca ngi ph n Thi c th hin qua truyn th. Qua nhng cu chuyn tnh yu - mt ti c sc trong truyn th ca dn tc Thi, nhng ngi ph n Thi c xy dng vi nhng biu hin tuyt vi nht ca lng chung thy. Trong truyn th Tin dn ngi yu, lng chung thy ca c gi c h th nguyn v chng minh: i ta yu nhau, duyn bn duyn ng a Tnh mng tnh ch phai R i v qua li Cng snh vai vng i v thng ti i ta yu nhau tnh L - a mn nng Li trao thng khng lc mt Nh tru bn ngoi ch Nh thu la mun bng

Phm Th Huyn

39

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Lng ta thng nhau trm lp nghn trng Bn cht nh vng nh Yu nhau, yu trn i g cng Yu nhau, yu trn kip n gi Ta yu nhau tn i gi, khng rung khng chuyn Ngi xim xui khng ngonh, khng nghe H yu nhau: yu nhau xin ch ph tnh i ta yu nhau, yu n khi tc ng hoa rm Yu n khi u bc H th nguyn: Khng ly c nhau ma h, ta s ly nhau ma ng Khng ly c nhau lc tr ta s ly nhau lc ga ba v gi V trong sut nhng nm di ng ng sng xa nhau, h vn lun gn gi ngn la tnh yu c nng m v tm mi cch c v vi nhau. Trong truyn th Khun L Nng a, chng L v nng a yu nhau t th nh v h th nguyn: Bng phi xa nhau mun dm nghn ngy Mi k mi ni chn phng tri t i ta yu nhau xin ch qun tnh nng ngha y .. Khi L v a phi xa nhau, i trai gi au bun chia ly v hn c mi mi chung thy: Ba sng, ba chiu em ng qun gi vng tn anh ng vui cng quan mng khc ph tnh Li hn thng t xa kia cn nh Thc d yu anh, xin ng sai l

Phm Th Huyn

40

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ma ban r, vng ti chi cht Di gm tri, mun vt sng ua ku Ch ly cnh chng mnh eo thm bi ri i anh em i, i anh ti kt la vui i . Cng xa nhau, cng bn chc mt lng em Em yu anh ch ri qun, d l cht xu, em i Tnh i ta du bng dy t nhn cng ng sai, em nh .. D rui mng xa hn hai mi ngy dm di i ta khng thnh bn th, em i, ta t cht c hai Khng c bn chng L, nng a au n v tht c t vn, mong c cng chng L sum hp ni mng Tri Chng to trai, chng hi em cho Chng cht theo em nh, khi tin va ti ng chn ch lu, em lm qun mt nhau Ta ln tri tu vi Then cao, chng nh Then sinh thnh chng gy on tri u Trong truyn th Hin Hom Cm i, i trai gi yu nhau xut pht t tnh yu chn thnh, thy chung. H yu nhau su nm rng m khng ai hay bit, nng Hom phi m mi tnh trong cm lng, bao nim thng ni nh chng i nh phi du kn trong lng. Ri thi gian c th tri qua, li my ma hoa n hoa tn, Hin Hom mi ngy thm ln, bao chng trai trong mng h hn nhng Hin Hom vn mi chi t. Li th nguyn vi Cm i xa nng vn cn gi nguyn vn chng m phai: Em vn mt lng st son i V c th, Hin Hom i ngi thng ht ma chi khung ny n ma chi khung khc, thi gian n nay ng bn ma mng mc tre

Phm Th Huyn

41

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

gi, cc bn ca mnh nhiu ngi thnh la thnh i. Ri ci g n cng s n, Hin Hom mang thai vi Cm i, nng phi u tranh vi bn thn, m thm chu ng bao iu ting bn ngoi, gi vng nim tin vo mi tnh bao nm cng Cm i vun p: Bn cng la ni em nh d Ngi trong mng ch em khng bit xu mt Chnh lng chung thy, tnh yu mnh lit i vi Cm i gip nng c thm nim tin trc hin thc cuc i v ming li th gian: Yu nhau tht lng, ai bo xu anh nh Ai ch mc h ch Ai ci mc h ci Con ta khn ln s l ngi chng gim Nhng ri khng chu c s d bu ca th gian, nng Hom phi t vn. Xc nng Hom vn bm cht vo chng ch Cm i v cng do qua yu Cm i m nng phi cht ln th hai. Trong truyn th Khm Panh, lng thy chung ca nng Mn li c biu hin mt kha cnh khc. l khi Khm Panh cht, chnh nng Mn tp hp anh em, qun s git gic Khun Ha gi t gi Mng v tr th cho ngi chng ca mnh. Ri nng cht, hn nng tm n Khm Panh ha thnh i bm bay i, tm c nng du th t v dn ng cho nng n np. Khi Khm Khoong khn ln chnh nng Mn bo mng cho qun chng v danh tm n chu mnh, nng i khp cc khe ng , ku gi nhn dn quy t di c Khm Khoong. Cui cng th h cng git c tn gic Khun Ha, ginh li c t, c mng. Qua truyn th chng ta thy, ngi ph n khi h yu th rt trong sng, thy chung v tht lng. C nhng c gi mi mi khng c bn ngi mnh yu nh nng a, Nng ng Pim, c nhng c gi phi mt i cuc sng con ngi th gii trn tc ca mnh nh nng Hin Hom,

Phm Th Huyn

42

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nng Mn nhng tri tim h vn lun hng v ngi m h yu thng, trao cho ngi mnh yu nhng tnh cm thing ling, cao qu nht. l nhng nt rt ng qu ca ngi ph n Thi c th hin trong truyn th. Mt iu cn lu khi nghin cu truyn th Thi v ngi ph n l quan nim v s trinh tit ca ngi ph n rt khc vi li suy ngh truyn thng. Nhiu trng hp hp hai ngi yu nhau t khi cn trinh trng, do hon cnh h khng ly c nhau, nhng khi n c vi nhau h khng h bn khon vic ngi yu mnh tri qua mt, hai i chng/v. Lc ny, tnh yu, lng chung thy l quan trng hn ht, h khng quan tm n s trinh tit na. Ni cch khc, chnh lng chung thy ca ngi ph n c coi l s trinh tit, thay th cho li ngh v trinh tit c tnh cht khun mu ca ch phong kin. Tiu biu l trong truyn th Tin dn ngi yu, c gi do b cha m p duyn nn phi ri xa ngi yu i ly chng, nhng sau khi b gia nh chng bn i, c gp li ngi yu c, vi tnh yu chung thy by lu nay, hai ngi khng suy ngh n chuyn qua, khng h coi trng hay quan tm n s trinh tit ca c gi hay vic c gi i ly chng, hai ngi li cng on t v sng hnh phc bn nhau. Trong truyn th Khun L Nng a, chng L c cha m ci nng Mnh lm v nhng vn ngy m thng nh nng a, nng a b g cho to mng Khun Chai nhng vn khng thi ngh n chng L. Khng h suy ngh vic mnh c chng hay c v, hai ngi vn ln hn h nhau trn hn khung v ln chung chn gi vi nhau. Nng a tht c t vn mong c cng chng L sum hp ni mng Tri, chng L au bun thng nh nng a v cng ca c cht theo nng. Nh vy, c th ni rng, cc chng trai c gi trong truyn th, mt khi yu nhau h khng quan tm n s trinh tit ca ngi ph n, khng coi trng hai ngi c v hoc chng, i vi h s thy chung trong tnh yu mi l s trinh tit d cho h khng c sng bn nhau.

Phm Th Huyn

43

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

2.2.1.3. Tnh cch Qua kho cc truyn th ca ngi Thi, chng ta c th thy rng c hai nt tnh cch ngi ph n c cc tc gi dn gian miu t r nt l: ch, lng kin nh v hnh ng mnh m, quyt lit. Trong truyn th, nhng ngi ph n u l nhng ngi chung thy vi tnh yu, kin nh vi tnh yu, vi ngi yu m mnh la chn, d bt c hon cnh no. Lng chung thy tuy cha c miu t bng li vn m x tm l nh vn hc vit hay dn ca, song nhng hnh ng ca ngi ph n hng v tnh yu bng bt c gi no, cho php chng ta khng nh y l mt nt phm cht cao qu nht ca ngi ph n trong truyn th. Hng ti tnh yu t do, ngi con gi trong truyn th phi i mt vi nhng ro cn ca x hi. vo hon cnh y ch c hai la chn: hoc l t b tnh yu hoc l quyt tm vt kh khn gn gi tnh yu n cng. Trong truyn th Thi, tt c cc c gi ang yu u la chn con ng bo v, gn gi tnh yu ca mnh. n c vi nhau d l lc x chiu, i trai gi trong truyn th Tin dn ngi yu phi tri qua rt nhiu kh khn, vt v, tri qua bao ln trc tr: Chng trai b b m c gi t chi ngay t u: Ngi nh kia v mt nh vy Chng ng i nn giy Mng Pa ven sng Khng ng nh ta nm qun an chi Quay v vi h ni, h ngoi Quay v vi nh c i i Ri chng trai t trch bn thn mnh Anh tnh m tnh khng Anh lo m lo chng trn

Phm Th Huyn

44

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Tay tri cm gi cau lau mt Tay phi sch gi c thn thng Ci mt nc mt r Ngng ln hng l rng C gi v cng au kh v tuyt vng khi cha m p duyn Em bng thnh v ngi, ngha nng Bng thnh rau ca ngi, ngha dy ri khi v nh chng, c cm thy c n v bi quan Em tnh m tnh khng Em lo m lo chng trn Lm khng ni sng coi nh cht Nh n l ngn la i ...... V nh chng, c gi tri qua nhng trng thi tm l tng chng nh khng th vt qua, c cm thy mun ci nhng khng ci c, mun khc cng khng xong: Khc vi gia bn khng nn Go gia ban ngy sng mt S khc ? Ci Khc, ngi trong bn s ci Ci, ngi trong mng s ni Cn chng trai v cng au kh, tng chng in lon khi khng ly c ngi mnh yu thng: Khng ly c nng ta lm gic gia ph Khng ly c em, anh lm lon gia mng Cha m ngn dy tnh dng dc Cha m gi ng tnh khng nghe Cht trong lng ngi p

Phm Th Huyn

45

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Cht trong lng ngi yu c cht cng em khng h tic hn C gi cm thy kit sc khi v nh chng, ni c khng c tnh yu thng, khng c sng hnh phc, ni c phi lm vic vt v, cc nhc m khng c ai ng vin: Qu sc con, kit sc ri, m hi Lm c ngi mi chung Lm n rch o cho nh ng n cm nh ct Nut vo nh nut cm Khng n i co rut n th rt li khng tri Lm th khng nn, ngi x, ngi chi Lm khng gii, ngi x, ngi ch Cng au kh hn khi nh chng c chi mng, ch ci c v coi c nh mt mn hng nn em ra ch bn: Ngi mi em em ra ch di i mui Ln ch trn i go i go chng ai mng i mui chng ai bun ng V nh s tri nh, c li c bn cho ngi tnh c ch bng mt cun l dong: Mt cun l dong i ly ngi i em cho bn tnh c c v nh ngi tnh c, c cng tuyt vng hn khi thy ngi tnh c m p ngi khc. Nhng ri ngi tnh c cng nhn ra c v hi tng ngy xa, khng h suy ngh v chuyn c i ly chng hay anh i ly v, hai ngi li mng vui hn h nh ngy mi yu nhau.

Phm Th Huyn

46

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Nhn ra em, mng vui dng nh Gp bn tnh, n ln tha d Khng vn vng bng si t nhn Mi m chuyn nh to m m Nh i uyn ng ca hang ngp ngh Hoa khm cui dng ny l non ti Tri qua bao kh khn, th thch, i trai gi trong truyn th Tin dn ngi yu li c sng hnh phc bn nhau: nn duyn xin ch ph tnh i ta yu nhau, yu n khi tc ng hoa rm Yu n khi u bc. Trong truyn th Khun L Nng a: Chuyn tnh ca i trai gi Khun L Nng a bt u gp trc tr t khi ng pha Ching Ly chia mng cho cc con r lp p, hai nh Cm Xm v Ngn Ling phi xa ri nhau v Chng L v nng a t phi chu cnh ly bit: Ngm li lc hai bn m hin trao hn Quyt rng cho i tr ly nhau M nay thnh chia bit n au L khc cng em, cng vi dn, cng bc xa i ta bit nhau ng ng bao ngy bun b Xa nng a, chng L ngy m thng nh, bn chn trong d, quyt gi khng khng mt tm chung tnh Chng L bn chn nh bn Gi khng khng mt tm chung tnh Sao gp nhau y, hi em yu du Cn nng a, ngy ngy khc than, ho ht, nhn u cng thy bng hnh chng L, m ngm sao cng tng y l ngi tnh, lc n, ng cng gi va ngi yu cng n, cng ng:

Phm Th Huyn

47

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

L i, em ch c mt anh, sao nay cch bit Nng ngc nhn tri, ngi sao lp lnh Ngm nhn sao tng thy mt chng L c m cho sang thm nng a, hai ngi mng vui khng xit, h cng chung chn gi mn nng, nhng ri i trai gi li phi xa nhau, hai ngi qun qut bn nhau, ru r bun thng, h dn d nhau: Rng: Anh thng em xin o thay ngi anh hi Thng a xinh ti khc than khn ting L mi dn d an i: li em i, xin ng nng lnh m au Anh vt ng xa v nh, thi nh ta li bit nhau Thc bng yu anh, em hy ru lng i ng qu bun tht c, mt gic ngn thu ng mi Sau , a li cng m sang nh L thm hi v c m cho li nh L chi, hai ngi li st cnh bn nhau, k m m vai. nh, cha nng a nhn li ngi ta g a cho To mng Khun Chai: H mi ly tha ht l, Nghe xui tai m d cng thm a, Bi Hng by gi ng lng thun g Hai g trai kia bn ly t: Ti xin quay v bo li ch nhn Phi xa L, a ng cht ngt trn ng rm, m nng a phi nh chim n bay i gi L n cu a sng li: Dy i em, dy di, U p v yu anh hi! Sng li em, sng li i ngi thng anh i! Sao em n hoi i nm trn rm rc? Tc em bi ri L anh y bi h, Bn tnh i, ngi p bun thng v qu anh i

Phm Th Huyn

48

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

a mi git mnh chong tnh, Khng th dn lng sng ni, anh i! Th cht ra ma cho rnh ti! Tuy b ngn cn nhng chng L v nng a vn tm gp nhau trn hn khung, ri ln chung chn gi vi nhau, cha m a bt c rt gm da git L, chng nh phi tr v. Xa chng L, nng a ngy m mong ngng chng L, chn sang thm chng nhng li b m tn thy bt v. Tr v nh, a ho ht lng au, nng mc xim y, trang im lng ly ri n bn cy tng tht c t vn, mong c cng xum hp cng chng L ni mng Tri: Chng to trai, chng hi, em cho Chng cht theo em nh, khi tin va ti, ng chn ch lu, em lm qun mt nhau Ta ln tri tu vi then cao, chng nh Then sinh thnh chng gy on tri u. Nhng tng, Then cao s khng gy oan tri cho i bn tnh ny na, no ng Then li tranh nng a lm t thip, nt chng L lm cho oan hn si tnh ln khut khng tan. Vnh vin chng L v nng a chu cnh chia ly. Trong truyn th Hin Hom Cm i, Hin Hom v Cm i yu nhau m khng ai hay bit. Hin Hom c mang vi Cm i nhng do nh ngho nn cha m Cm i khng cho chng ly Hin Hom, chng nh phi i tha phng mong rng thi gian tri qua, cha m s ng thun. Hin Hom khng khi lo lng, s hi, nng bun b cn dn Cm i: ng la tt mi thm than Hy nh li ha tr v qu qun Nng Hom nh thy chung ch i Cm i, nhng cng ch cng khng thy:

Phm Th Huyn

49

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Su thng rng Nng i tin Cm i i vng Nc mt nng tun ri trn nh ma ngy h. Ci thai trong bng Hin Hom ngy cng thm ln th ni lo lng, s hi, ni bun au cng dn ln theo, thn nng mi ngy thm tn t ho ht, khng chu ni nhng li ni d bu, nhng thi khinh b, mit th ca bao ngi dn trong bn ngoi mng, Hin Hom t vn. Nng Hom cht, xc nng vn bm cht vo chic chng ch Cm i v. Cm i tr v pht hin ra nng l ma, chng s hi kim c la nng chy chn, nng Hom c ui theo v tha thit gi: Ngi thng i Chng cha ci hi Nh thng, nh li hn c Bc chm chm i em Nng trch: Chy theo ngi chy chn Khng phi si t mi khng cun vo gung Khng phi chng mi chy b nhau Ght em, mi khng ngoi li Cha m Cm i bn vi dn lng, ch nan kt hnh ngi c cm y chng nhn ri ly o Cm i mc vo em ra rung. Hin Hom bay xung, ht mi m khng thy Cm i tr li, nng lin gh cht Cm i vo lng v b nhng mi chng sc nhn m vo ngi, mu chy mt rung. Hin Hom cht ln th hai: Nhng mi chng nhn hot Gm tt thy thn nng .V nng Hom tt th Mu phun ra t c

Phm Th Huyn

50

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Qua ba truyn th ta thy, ngi ph n u gp phi nhng th lc ngn cn, chia r tnh yu i la. Th lc y c th l thn linh, c th l x hi v c th l do chnh b m. vo hon cnh , ngi ph n c th c nhng hnh ng khc nhau: hoc phn khng tc th nh nng a, Hin Hom, hoc chp nhn tm thi tm cch phn khng nh nhn vt em yu trong truyn th Tin dn ngi yu. Ni chung d hnh ng nh th no, ngi ph n cng th hin thi kin quyt bo v tnh yu n cng cho d phi mt i cuc sng con ngi ni th gii trn tc. Mt c im na trong tnh cch ca ngi ph n Thi c th thy trong truyn th l hnh ng mnh m, quyt lit. Qua kho st cc truyn th ca ngi Thi ta thy: ngi ph n Thi xa, h khng ch du dng, nt na m h cn rt mnh m, quyt lit c trong cuc sng v trong tnh yu. Nng Mn trong truyn th Khm Panh khng ch gii cc cng vic gia nh nh bao ph n khc m nng cn lm c c nhng cng vic ca nhng ngi n ng nh cm binh nh gic, dy dn mng pht nng lm ry, v rung: Nng bo mng pht nng lo cm cho by bn Nng dy dn nn v t c mng c n .. Mng cho ti i rn ba nm gang Rn ba phang ln b xung cho nng Mn cm binh gi mng Khi chng Khm Panh cht, nng Mn tp hp anh em, qun s tr th cho Khm Panh, gi ly t, gi mng. Nng Mn

Phm Th Huyn

51

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ng gia gian nh ni to ng gia gian nh h ln Rng: Thng gic Khun Ha cn t giu mng ta cn kh t c mng ta cn au Cc em c sung mi dao Cc con trng ng, cy la Nu khng bit run bit s Khng bit ci ci u Th hy cng nhau Gi cc mng v Lt xc thng Khun Ha Nng Mn ch huy qun nh gic Ni lnh truyn ra: - Khm Khin ko qun ng Pha Hng Khm La ko mng qua Pha Meo Cn Khm Ko i theo Ta a binh v mng Khong Nng ci con nga sc hng Hai tay cm hai thanh kim bc Mt nng sng quc u i khn tang Tht lng l m Nga qua rng bc i hi h Binh qua sui bc i ro ro Nng Mn i u

Phm Th Huyn

52

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

a binh v mng Khong nh gic. Nng Hin Hom trong truyn th Hin Hom Cm i mt mnh mang trong mnh a con ca Cm i gia bao iu m tiu ca th gian, mt mnh ch i ngi mnh yu m khng bit bao gi gp mt, khng phi ngi ph n no cng c th chu c nhng li ni d bu, nhng thi khinh b, mit th ca bao ngi dn trong bn ngoi mng khi m khng c chng m li c con, phi mnh m lm th nng Hin Hom mi c th lm c nh vy. Nhn vt em yu trong Tin dn ngi yu b g v nh chng ri nhng khng chp nhn, nng c tnh lm h lm bing, gi go qung chy, phi thc chi sn mng ct, v nh khong chn y ci ni, d xi, qut mm v, chi tc th chi ngc, ngi gh lt nga ghtt c nhng vic lm ca em yu l mun nh chng thy em khng phi v hin du tho v ui em i em c th i tm ngi yu c. Hnh ng ca em chng t ngi ph n d hin du, hiu ngha nhng khi cn, h cng c nhng thc v hnh ng phn khng quyt lit, khng chp nhn s phn, quyt u tranh n cng c th c bn cnh ngi mnh yu. 2.2.2. S phn ca ngi ph n Ngi ph n Thi trong x hi phong kin xa, h b coi thng, b xem khinh r rm, h khng c quyn c quyt nh s phn ca mnh, m ngi quyt nh s phn ca h l nhng ngi To, Pha (L nhng ngi ng u, cai qun cc bn, mng, h thuc tng lp thng tr, c quyn lc, nhn dn trong mng phi phc tng h), cng c khi li chnh l nhng ngi b, ngi m ca mnh. Qua kho st cc truyn th ca ngi Thi ta thy, ngi ph n thng c chung mt s phn: tri qua rt nhiu au kh, oan tri, bt cng v hu ht h la chn ci cht gii thot. Trong truyn th Tin dn ngi yu, c gi Thi au kh bi phi chu s p duyn, g bn ca cha m; nhn nhc cam chu cnh i lm du tru

Phm Th Huyn

53

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nga, kh i khn cng, b nh chng nh p, ht hi ri c phi tht ln rng: Ngm thn em ch bng thn con b nga Bng con chu chuc thi Thn phn c nh mt mn hng r mt, qung vo tay k n, vt vo tay k kia ri cui cng c xt xa ti hn khi v tnh tr thnh k hu ngi h trong nh ngi tnh c. Cng l cnh ng b cha m ph phng p duyn, nng a trong truyn th Khun L Nng a phi au n tm n ci cht mong gp li ngi yu kip sau. Nhng cuc i nng khng ch oan tri di ci trn m oan tri c trn tri cao, phi chia la bn tnh, a nh m thm cam chu lm k mua vui cho Then Chng T - ba- la dm ng. Cn trong truyn th Hin Hom Cm i, s phn ca nng Hom tuy khng b cha m p duyn nhng v ngho hn m nng b cha m ngi yu cm. Bi cht mang thai vi bn tnh, khng chu ni li ch ci ca mi ngi trong bn, nng Hom nh phi tht c m cht. Cht ri nhng nng vn b m Cm i hm hi, b bn vi dn lng ch nan kt hnh ngi c cm y chng nhn ri ly qun o Cm i mc vo ri em t ra rung. Hin Hom bay xung, ht mi m khng thy Cm i tr li, nng lin gh cht Cm i vo lng. Nng b nhng mi chng nhn sc m vo ngi, mu chy mt rung, Hin Hom cht ln hai. D sng kip ngi hay kip ma th s phn nng Hom vn khng trnh khi ni ng cay on tri, ngi ph n Thi kia bi qu yu m nng phi cht hai ln v tnh. Nng ng Pim v To Hn Lu yu nhau nhng khng c m Hn Lu chp nhn v ci nng Nu Hc cho chng. ng Pim au kh, khng mun ph hoi hnh phc ca Hn Lu v Nu Hc nn nng chn cch ra i, nng ha thnh chim bay mt, To Hn Lu tm nng nhng nng khng chu

Phm Th Huyn

54

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

gp, c qu To Hn Lu phng dao vo nng, nng cht, To Hn Lu cng p u cht theo, mt ngi thnh mt trng, mt ngi thnh mt tri, vnh vin khng c bn nhau. Nng Mn trong truyn th Khm Panh, nhng tng c th c sng hnh phc cng chng v cc con ni mng Khong, no ng li xut hin tn gic Khun Chai mun cp t, cp mng. Con nng l Khm Xao phi t t, chng Khm Panh cht dc ng, nng Mn tp hp tn qun nh tr th cng b Khun Ha bn cht, Khm Ko t trn, Khm Khin b bt sng, Khm La b chy, c gia nh Nng Mn tan r. Cui cng th h git c tn gic Khun Ha, gi c t, c mng nhng h phi tri qua rt nhiu cay ng, hi sinh. Cng trong x hi phong kin Thi, quan nim giai cp c cao, ngi ph n bnh dn khng c ly con trai to, chng trai bnh dn ngho khng c ly con gi Pha, iu ny tr thnh mt thng l bao i nay trong x hi. Chnh nhng nh kin kht khe, c h lm tan v bit bao mi tnh p, y ngi ph n vo tnh cnh khn cng nht v h phi tm n ci cht. iu ny c th hin r nt qua truyn th. Trong truyn th Hin Hom- Cm i, Hin Hom mt c gi nt na, xinh p, nng yu Cm i- chng trai con nh to v c mang vi chng, nhng do nh Hin Hom ngho nn chuyn hn nhn khng c nh Cm i chp nhn. Cm i nh phi i tha phng, Hin Hom nh v v ngng trng, ht hiu, ti nhc ri cui cng nng phi t vn. Trong truyn th Khun L Nng a, cha a thy to mng Khun Chai l ngi lm vng nhiu ca nn g nng a cho to mng Khun Chai lm cho i bn tnh L - a phi chia la i ng kt cc l nng a cht, chng L cng ca c t vn. Trong truyn th Tin dn ngi yu, v anh yu ngho kh nn cha m em yu khng g em yu cho anh m g em yu cho mt ngi giu c khc.

Phm Th Huyn

55

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Anh yu nh phi i bun lm giu ginh li ngi yu, em yu nh phi theo ngi ta v nh chng, ng lc anh tr v nhng tnh th tr thnh tuyt vng, i bn tnh ch cn cch ko di thi gian bn nhau bng cch anh i theo tin, anh yu v em yu li phi xa nhau. Qua truyn th, chng ta c th thy rng: x hi phong kin Thi rt coi trng vt cht v a v, bi l trong cc truyn th, cc i trai gi yu nhau do b cha m phn i ri h phi chu au kh u c mt ca iu kin vt cht hay a v. Lc ny tnh yu chn chnh ch tn ti nhng ngi trong cuc, cn bn ngoi th dng nh khng h bit n, h ch bit n nhng ci li trc mt m khng h suy ngh v tng lai ca con em mnh phi chu nhng ni kh, ni ti nhc ni cao sang, quyn qu. y l nhng vn tn ti t lu v cho n ngy nay vn vn cn tn ti nhng mt kha cnh khc hay mt mc khc. Tm li, mi ngi ph n - mi cuc i, s phn mi cnh ng o le, ngang tri khc nhau. Song, h u l nn nhn ca ch pha to trong x hi phong kin Thi. Sng di bu tri ca Then, sng di cng quyn p ch, thn phn ngi ph n chng khc g kip tru nga, phn kin . Then cho h sng th c sng, bt h cht th phi cht, cht mt ln cha , cht n hai ln. S phn ngi ph n Thi cng l s phn chung ca nhng ngi ph n cc dn tc thiu s min ni pha Bc. 2.2.3. Vai tr ca ngi ph n - Vai tr x hi: Ngi ph n trn thc t c vai tr to ln i vi s pht trin v n nh trt t x hi, song theo quan nim truyn thng ca ngi Thi th v tr v vai tr ca ngi ph n trong x hi khng c tha nhn, nh th ph thuc vo b m, b m g cho ai th phi ly ngi , ly chng th li phi theo gia nh nh chng. Cc v tr ch cht ca xm, bn, mng phi l ngi n ng nm gi. Quan nim ny cng th hin r trong truyn th.

Phm Th Huyn

56

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ngi ph n trong truyn th (em yu, nng a, nng Hin Hom) ngoi vic l ngi ni tr, lo toan vic nh, lao ng sn xut th khng tham gia vo bt k cng vic g ca lng bn, cng ng. - Vai tr trong gia nh: Qua truyn th chng ta thy, ngi ph n Thi c vai tr rt quan trng trong vic chm lo cuc sng gia nh, lao ng to ra ca ci vt cht. Em yu trong truyn th Tin dn ngi yu, t b c tip xc vi cng vic gia nh, theo m chn g, chn ln, hi du ln ln, em i lm nng, lm rung, i hi ci cho m ninh xi, nu ru, gi go lm cm chiu, cm sng. C th ni em rt thnh tho cng vic ni tr trong gia nh v l lc lng lao ng chnh to ra ca ci vt cht duy tr cuc sng. Nng Mn trong truyn th Khm Panh l ngi con gi m ci cha m, sng ni t i t l, ni mng ngi, nng Mn phi i gt la, i tra ng cho nh giu sinh sng. Khi theo Khm Panh v mng Khong, nng Mn i pht nng trng la, tra ng, nng tho cc cng vic gia nh nh dt chn, men, lm ru khng nhng th nng Mn cn dy dn lng v t trng la, lm ng lm bt c. D u, nng Mn cng l mt ngi cn mm, chu kh, chm lo cho cuc sng, to ra ci n cho gia nh v cho dn bn. Nng n La trong truyn th Chim Yng l ngi bit nu cm, dt vi, tho cc cng vic ngoi rung, trn nng, gip cha m, trong gia nh nng cng l ngi lao ng chnh to ra ca ci vt cht: Ch n La i cy rung H Buc Ch cn i lm c ry ni cao Tra nghe ting nng v lanh canh vng bc Nng by mm dn n Ba tra, n mn c tt nn trong ng na Mn chua c mn, c khnh p trong ng lung

Phm Th Huyn

57

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

n ri, nng nhai tru Nng ngi vo khung ci dt t Dt chn, nng dt sp xong Nng Hin Hom trong truyn th Hin Hom Cm i, tui 14 bit gip m lo toan mi vic trong nh, bit tp ra sn khung, bit quay sa ko si, bit dt vi, ln nng ly ci trai bn xa ai cng mun m hi nng lm v, trai cng mng cng ng li thng. Nh vy, ngi ph n Thi trong truyn th l nhng ngi lao ng chnh to ra ca ci vt cht nui sng gia nh, hn na h cn gip b m chm lo cho cuc sng ca gia nh. Mc d c vai tr quan trng nh vy nhng ngi ph n li khng c quyn quyt nh cc cng vic ca gia nh. Gia nh ca ngi Thi l gia nh ph quyn, ngi n ng Thi l ngi ch gia nh, c vai tr quan trng trong nhiu mt ca cuc sng, c quyn hnh ln quyt nh mi cng vic, t cng vic lm n, ci xin n cc cng vic lin quan n tn gio, tn ngng. Trong gia nh Thi truyn thng, ngi ph n khng c quyn hnh g ln. nh h chu s qun l ca gia nh c th l cha m, khi ly chng, h sng ph thuc hon ton vo chng, thm ch h khng c quyn c quyt nh s phn ca mnh. B m g cho ai th phi ly ngi , khng cho ly th khng c ly, mang i bn i th cng phi chu. Ngi ph n cui cng nh phi ngm ngi chp nhn v hng chu ni au. Trong truyn th Tin dn ngi yu, cha m khng cho em yu ly anh yu v g em cho ngi khc. Tuy rt au kh nhng em yu nh phi chp nhn cho r ngoi, ri r trong cng chung chn gi vi mnh, ri tm mi cch ko di thi gian nhng cui cng em vn phi theo ngi ta v nh chng. V nh chng, em c tnh lm h, lm bing, b nh chng tr v, b m em li bn t em cho mt gia nh ca quan, em cng nh phi

Phm Th Huyn

58

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

chu, ri nh quan mang em ra ch bn v i em ch bng mt cun l dong. Trong truyn th Khun L Nng a, cha m a ham giu sang, khng cho a ly L v g a cho mt ngi khc. Bit chuyn a tm cch khng v, nhng vn b m bt v, hai ngi chia ly nhng vn tm gp nhau trn hn khung, ln chung chn gi vi nhau. Phi ly ngi khc, a khng chu nn tht c t vn trn cy tng mong c cng ngi yu sum hp ni mng tri. No ng, Then tri li cp a lm t thip, nt chng L lm cho oan hn ln khut khng tan, vnh vin chng L v nng a khng c bn nhau. Trong truyn th Hin Hom Cm i, tuy khng phi l hin tng p g, nhng m Cm i khng cho chng ly Hin Hom v ch nh Hin Hom ngho. Cm i nh phi chu v i tha phng mong c ngy cha m i . Hin Hom phi chu cnh c con m khng c chng, ri khng chu c ming li ngi i, c nh phi t vn. Chng Hn Lu trong truyn th To Hn Lu Nng ng Pim b m khng cho ly Nng ng Pim v ci v Nu Hc cho chng. Nng ng Pim khng n ph hi t m ca Nu Hc nn chn cch ra i, nng ha thnh chim bay mt, b To Hn Lu phng giao m cht, nng bin thnh mt trng, Hn Lu thnh mt tri, vnh vin h khng c gp nhau. Ngi Thi vn cao phm hnh ca ngi ph n trong i sng. Mc d quan nim v lut tc x hi Thi u th hin r thi coi thng, khinh th ngi ph n nhng vi v tr v cng quan trng trong i sng gia nh, x hi, ngi ph n dn dn khng nh c mnh. - Vai tr trong tnh yu v hn nhn Trong tnh yu, ngi ph n Thi lun c s ch ng. H c t do tm hiu ngi mnh yu v t do la chn bn tnh ca mnh. Tuy nhin, hn nhn ca h lun b nhng h tc, nhng l gio phong kin ba vy, bp

Phm Th Huyn

59

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nght. H khng c quyt nh hnh phc ca mnh m ngi quyt nh hn nhn ca h chnh l nhng ngi b, ngi m. Cui cng ngi hng chu ni au vn l ngi ph n. iu ny c th hin kh r nt trong truyn th. Trong truyn th Tin dn ngi yu, em yu gn b vi ngi yu ca mnh t th u th: Ri i ta ra o t san nn Ci bng lau phi nga Quy m vi nm bn Th i ta cn vy c trn mm Cn bt c trong chu ui c p tay tri, ta r nhau ci ui c p tay phi, ta r nhau cng khc Khi ln ln, ngi ph n c chung vui, chung bun vi ngi mnh yu v tnh yu n vi h nh mt l t nhin: Yu nhau th mi ra i Trao duyn gi ngha t hi cn th H yu nhau nhng ri b m em yu ch anh yu ngho nn g em yu cho ngi khc. Khi v nh chng, em yu b i x t bc nn b v nh b m, b m c li bn t c cho mt gia nh ca quan, cui cng c b nh chng bn i i ly cun l dong. Trong truyn th Chng L Nng a, Nng a cng Chng L qun qut vi nhau t th u th: Nng a nh cng anh Khun L Hai anh em nh i ngc i vng Nng nu vui a nh mt cp uyn ng K vai st mt yu thng

Phm Th Huyn

60

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ln ln, h yu nhau nhng cha m a ham giu sang g a cho to mng Khun Chai, khng ly c Chng L nng a tht c t vn trn cy tng mong c cng chng L sum hp ni mng Tri, no ng Then tri li cp Nng a lm v, nt Chng L lm oan hn si tnh ln khut khng tan, vnh vin Nng a khng c bn cnh ngi mnh yu. Trong truyn Hin Hom Cm i, Hin Hom gp Cm i trn sn hn khung, ri h yu nhau su nm rng nhng khng ai hay bit, HIn Hom c mang vi Cm i nhng m Cm i ch nh c ngho nn khng cho h ly nhau, Cm i phi i tha phng, Hin Hom nh khng chu c s d bu ca th gian nn nng tht c t vn Trong truyn To Hn Lu Nng ng Pim, ng Pim gn b vi Hn Lu t nh, hai ngi c m cho ng b th tri v ni K Ch v c v chng ng lo ngi Kinh mang v nui. Hai ngi ln ln bn nhau, cng nhau vui a, ri h yu nhau, m Hn Lu khng cho chng ly ng Pim lm v v ci Nu Hc cho chng, ng Pim khng n ph hi t m ca Nu Hc nn ra i, nng ha thnh chim bay mt. Nh vy, ngi ph n Thi trong cc truyn th c s ch ng trong tnh yu, dm ng ln bo v tnh yu ca mnh nhng a phn h khng ly c ngi mnh yu, nu c th ch l lc x chiu hoc kip khc. Tiu kt chng 2 C th khi qut, truyn th ca dn tc Thi khng c loi truyn ring v ti ngi ph n. Song nh ni trn, trong hu ht cc truyn th, d vit v cc ti khc nhau, chng ta u thy c bng dng ca nhng ngi ph n. V qua , cc tc gi dn gian cho chng ta thy mt ci nhn kh y v ngi ph n Thi truyn thng. l nhng ngi ph n va c ngoi hnh p nh hoa, va kho lo, ti nng. h hi cc phm cht tt p hiu ngha vi cha m, thy chung, son st trong tnh yu. H c ch kin nh, phn khng quyt lit vi x hi, vi l gio

Phm Th Huyn

61

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

bo v hnh phc ca bn thn. Tuy nhin, s phn ca hu ht cc nhn vt n trong truyn th li phi tri qua nhiu au kh, ngang tri. Trong gia nh cng nh trong x hi, h khng c quyn quyt nh bt k vic g, ngay c nhng vic lin quan n hnh phc, cuc i ca bn thn. Nhng im ct li v ngi ph n c th hin nht qun, bng hnh tng sinh ng qua tt c cc truyn th c kho st. Thng qua s phn ca ngi ph n Thi, truyn th cng gin tip ln n x hi phong kin ca ngi Thi xa: mt x hi bt cng, ngang tri bp nght quyn sng, quyn yu, quyn c hng hnh phc ca ngi ph n. Chng 3 NGI PH N THI V TRUYN TH CA DN TC THI TRONG I SNG HIN NAY (KHO ST X TH SN, HUYN TRIU SN, TNH THANH HA) 3.1. Ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay Nhng nm qua, nh thc hin tt cc chnh sch h tr ng bo dn tc thiu s ca ng v Chnh ph, i sng vt cht v tinh thn ca ng bo Thi c nhiu thay i. Cuc sng tuy cn nhiu kh khn, song ng bo Thi vn mt lng theo ng, theo Bc H, lun on kt, vn ln xa i gim ngho, xy dng cuc sng mi. Cn c, chu kh, ng bo sing nng hc hi, p dng k thut mi trong trng trt, chn nui, m rng cc hnh thc sn xut. nng cao i sng vt cht. Ngoi cc cng vic ng ng, nng ryng bo cng c i sng tinh thn phong ph, tch cc tham gia cc hot ng vn ha, vn ngh, vui chi, gii tr sau nhng ngy thng lao ng mt nhc ng thi gp phn gi gn v pht huy truyn thng vn ha dn tc.

Phm Th Huyn

62

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Trong bi cnh mi, s pht trin v kinh t, vn ha, gio dc; s tng cng giao lu, m rng quan h vi th gii bn ngoi khin cho cuc sng ca ng bo cc dn tc thiu s ni chung, ng bo Thi ni ring thay i tng ngy. Trong , yu t con ngi chnh l trung tm ca s thay i. Ngi ph n Thi ngy nay vn xinh p, ti nng, vn gi c tnh nt na, chu thng chu kh, nh th lo cho gia nh, ly chng th lo cho gia nh nh chng. iu khc l, ngi ph n Thi ca ngy hm nay bn cnh vic kho lo ni tr, thu tha, h cn khng nh mnh trong lao ng sn xut, trong cc cng vic x hi nhiu hn. S m ng tt nhiu cng vic nh vy khin cho ng bo dn thay i quan nim v ngi ph n, v v tr v vai tr ca ngi ph n trong x hi hin nay. c ci nhn c th hn i vi ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay, ngi vit kho st tnh hnh i sng ca x Th sn, mt x min ni ca huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha v thy c nhng nt chnh nh sau: X Th Sn nm gn quc l 47, chy theo hng ng - Ty ni thnh ph Thanh Ha vi cc huyn pha Ty ca tnh. Trong x, h thng giao thng lin thn, lin x c m rng, nng cp v lm mi gip cho vic giao lu bun bn ca ngi dn din ra thun li. Tng s dn ca x Th Sn l 3770 ngi vi 762 h gia nh. Trn a bn x c ba dn tc cng sinh sng: Thi, Mng, Kinh. Cc dn tc ni y tuy khng cng ngun gc hay qu trnh hnh thnh nhng li tp trung sinh sng trn a bn x, cng nhau on kt xy dng cuc sng mi. Hin nay, cc dn tc sinh sng gn gi v lun gip ln nhau, do cng sinh sng trong mt mi trng to nn mt nn vn ha giao thoa a dng v phong ph. Xt v gc vn ha th s giao thoa v nh hng ln nhau v

Phm Th Huyn

63

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

phong tc cng nh li sng tuy phc tp nhng li to nn nhng nt p trong nn vn ha phong ph m thng nht ni y. Bn cnh , Th Sn l ni c v tr thun li, t ai mu m, nhiu ti ngyn khong sn (m qung, m ) khin cho ni y lun thu ht c nhiu dn c t ni khc n sinh sng v lm n, iu ny cng to nn s a dng v thnh phn dn tc cng nh phong tc tp qun ca ng bo ni y. My nm gn y c s quan tm ca cc cp cc ngnh, nn kinh t ca x c nhiu bc chuyn bin, i sng ca b con dn tc Thi ngy cng c ci thin. Ngy nay, ton ng, ton dn ta ang quyt tm y mnh qu trnh cng nghip ha hin i ha t nc, phn u a Vit Nam thot khi ngho nn, lc hu, nhanh chng hi nhp vi xu th pht trin chung ca cc nc trn th gii. Cng vi s pht trin ca t nc, i sng ca ngi Thi Th Sn cng v ang tng bc c thay i v kinh t, vn ha, x hi. y chnh l iu kin thun li nhng ngi ph n c th khng nh mnh mi mt ca i sng. V v th vai tr ca h trong gia nh, x hi thay i rt nhiu. Th nht l vai tr trong x hi: Trc y, sng di ch phong kin trong s kim ta ca ch To Pha, ngi ph n Thi b khinh thng, r rm, trong nh cng nh ngoi bn h khng bao gi c gp ting ni, tt c mi vic to nh u do n ng quyt nh. V cn nhiu hn ch trong nhn thc nn ngi ph n Thi tin vo s phn, tin vo Then. H chp nhn v cam chu cuc sng vi nhng g m s phn nh, khng gim c m g hn ngoi cuc sng bnh d. Nhng ngy nay, mi suy ngh, nhn thc sai lm trc kia ca ngi dn Thi c bit l ngi ph n c nhiu thay i. Mc d, vn l ngi ph n m ang, hin du trong gia nh, nhng suy ngh ca h khng ch dng li vn rau, x bp, rung la m h c nhng c m hoi bo

Phm Th Huyn

64

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

cao p, ln lao. Ngy nay, nhiu ph n Thi khng nh c v tr, vai tr ca mnh ngoi x hi, h tham gia rt nhiu cng vic mi lnh vc khc nhau, lun c nim tin vo s hiu bit v kh nng ca bn thn. Nhiu ngi ph n c hc v cao, hiu bit rng, h m ng nhng chc v trong bn, x, huyn, tnh v mt s ngi ph n Thi cn m trch nhng chc v cao trung ng. iu ny th hin r qua kt qu kho st x Th Sn v trnh vn ha, ngh nghip, cng vic ca nhng ngi ph n Thi. C th nh sau: Trnh vn ha M ch Tiu hc Cp 2 Cp 3 i hc, cao ng, trung cp Bng 1: Trnh vn ha ca n gii Trng mm non Trng tiu hc Trng trung hc c s Trng trung hc ph thng Trng trung cp Bng 2: S ph n l gio vin cc cp Tng s ngi Thi trong x S n gii S ph n tham gia chnh quyn cp x S ph n tham gia cc on th, mt trn cp thn, x T l ( %) 0% 100% 90% 55% 25% 10 ngi 6 ngi 5 ngi 3 ngi 1 ngi 8% 5% 4% 2,5% 0,8%

251 ngi 119 ngi 10 ngi

TL:100% 47% 8,5%

18 ngi

15%

Bng 3: S ph n tham gia chnh quyn v cc t chc on th cp x Nhng s liu ny cho thy, ph n Thi hin nay khng nhng thng minh m cn rt ham hc, hu ht xa c nn m ch, ph cp tiu hc, trung hc c s, nhiu ngi c hc v cao, hiu bit rng. H l lc lng

Phm Th Huyn

65

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

chnh tham gia ging dy cc trng mm non, tiu hc trong x v mt s l gio vin cc trng trung hc c s, trung hc ph thng, trung cp chuyn nghip. Khng nhng th, nhng ngi va c trnh hc vn, va c uy tn c bu vo cc v tr cao trong chnh quyn, cc t chc on th nh: y vin thng v x, ch tch hi ph n, ch tch cng on x, ph ch tch mt trn t quc, ph ch tch hi khuyn hc, vn phng y ban, trng ban vn ha. y l minh chng c th nht v s thay i trong vai tr x hi ca ngi ph n Thi. Th 2 l vai tr trong gia nh: X hi ngy cng pht trin, vai tr ca ngi ph n cng c cao. Ngoi x hi h tham gia vo vic xy dng lng bn, xy dng chnh quyn ... Trong gia nh h cng c vai tr quan trng, c rt nhiu ph n Thi hin nay l ch gia nh hoc cng lm ch gia nh, h cng tham gia lm kinh t, nm ti chnh ca gia nh, c ph n tr thnh doanh nhn, l ch xng sn xut, ch trang tri... Vai tr ca ngi ph n Tng s ph n x Ph n lm ch gia nh Ph n nm ti chnh trong gia nh Ph n l doanh nhn Ph n l ch xng sn xut, S ngi 119 ngi 45 ngi 60 ngi 5 ngi T l (%) 100% 38% 50% 4% 8,5 %

10 ngi ch doanh tri Bng 4: Thng k ca hi ph n x Th Sn

Ngi ph n Thi cn c vai tr quan trng trong vic gio dc con ci, xy dng hnh phc gia nh. Theo thng k ca x nm 2011 c 98 h trong x t gia nh vn ha. Bn cnh ngi ph n Thi cn tham gia cc phong tro ph n lm kinh t gii, ph n gip nhau xa i gim

Phm Th Huyn

66

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ngho...Nm 2011, c 15 ph n t ph n lm kinh t gii, c 8 ph n thot ngho v vn ln lm giu. y l iu rt ng khch l trong cuc sng hin nay, v ang to nn s pht trin chung ca x. Th 3 l vai tr ca ngi ph n trong tnh yu v hn nhn: Nu nh trc y, x hi phong kin Thi l x hi ca nhng php thing, php c, php ln vi tc l ci mua g bn, vi nhng nh kin kht khe, c h, ngi ph n sng trong x hi h khng c quyn c t do la chn tnh yu v hnh phc ca mnh, th by gi nhng iu y dn c xa b, ngi ph n Thi ngy nay c sng bnh ng nh tt c mi ngi, h c quyn c t do trong tnh yu v hn nhn. Nhng nm gn y, nn kinh t ca x Th Sn c nhng bc chuyn bin r rt, kinh t pht trin, i sng vt cht, i sng tinh thn c nng cao ko theo nhiu s thay i trong i sng ca ng bo Thi. Mt iu quan trng thay i trong quan nim hn nhn ca ngi Thi l vn bt bnh ng trong hn nhn. Tnh yu l c s quan trng quyt nh kt qu hn nhn nhng trong quan nim ca ngi Thi truyn thng, quan trng l phi mn ng h i, cng vi l hin tng p g v hn nhn c tnh cht mua bn. Nhng hin tng c phn nh r rng trong truyn th Tin dn ngi yu, Hin Hom- Cm i, Khun L Nng a, To Hn Lu Nng ng Pim ca ngi Thi. Hin nay ph n Thi c t do tm hiu v gy dng hnh phc gia nh cng s tham gia gp quan trng ca b m . Tnh yu trong hn nhn v s t nguyn c ch trng trong vic kt hn v trong qu trnh chung sng. Chnh nhn thc thay i to nn d lun x hi mi, nu nh ngy xa mn ng h i l ting tt ca gia nh, l nim t ho ca dng h th nay ngi Thi khng cn qu ch trng v ngn cn vic kt hn ca con ci. y l s thay i tch cc trong nhn thc ca ngi Thi hin nay.

Phm Th Huyn

67

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Hin nay, khi qu trnh giao lu vn ha din ra mnh m, tnh trng hn nhn ngoi tc gia gia ph n Thi vi cc tc ngi khc xy ra rt nhiu, hn nhn ngoi tc trn c s t nguyn to ra nhng gia nh hnh phc. y l mt hin tng mi trong i sng x hi Thi. Trc y ngi Thi khng kt hn vi ngi ngoi tc, nu c kt hn cng khng lp gia nh vi ngi khc huyn. Nhng hin nay, do qu trnh chuyn c ca ngi Kinh, hnh thi c tr xi , cng vi s pht trin ca giao thng vn ti, thng tin lin lc th ngi Thi khng ch kt hn vi nhng ngi ng tc. Hin nay vic kt hn vi ngi ngoi tc tr nn quen thuc vi tm l ca ng bo. Qua bun bn, trao i, giao lu...h tm hiu nhau v tin n hn nhn. Cc cp v chng ny tuy khc nhau v ngn ng, np sng sinh hot, phong tc tp qun nhng h vn to dng c hnh phc gia nh bn vng. C c iu l do ngi ph n Thi vn lun lun gi c nhng nt phm cht ng qu nh s thy chung trong tnh yu, s cn c, chu thng chu kh, chm lo cho gia nh v quan trng l c hi sinh ca ngi ph n Thi. Thng k v t l gia m ci ca nhng ngi cng dn tc v nhng ngi khc dn tc ca ph n Thi x Th Sn t nm 2008 2011 nh sau: Nm Kt hn cng dn tc Kt hn khc dn tc 2008 83,5% 16,5% 2009 71% 29% 2010 57% 43% 2011 45,7% 54,3% Bng 5: Thng k ca ban t php x Th Sn Qua bn thng k ta thy, t l ngi ph n kt hn khc dn tc ngy cng tng ln. Ngoi nhng bin i tch cc trn, trong x hi Thi ngy nay vn cn tn ti nhng bin i tiu cc.

Phm Th Huyn

68

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Trong khng kh dn ch, hin tng p duyn, g bn khng cn nhng ph n Thi li b nh hng ca xu hng mi l s t do qu , bung th bn thn gy nn nhng hu qu ng tic cho chnh bn thn ngi ph n , cho gia nh v cho x hi. Mt trong nhng xu hng l hin tng sng th. Hin nay, tnh trng sng th trc hn nhn l li sng du nhp t phng Ty, bt u pht trin thnh th nc ta, nay cng nh hng ti nhng ngi min ni xa xi trong c ngi ph n. Ngi vit thc hin iu tra x hi hc i vi ph n Thi c tui t 17 22 tui, ang hc t lp 11/12 n i hc x Th Sn v quan nim ca h v vic sng th trc hn nhn v thu c kt qu nh sau: Coi Sng th l li Sng th l mt cch sng khng lnh mnh, khng ph hp vi truyn thng hiu hn v ngi mnh yu, an i, cng nhau vt qua kh khn trong TL 5% Phi qua sng th th hn nhn mi c hnh phc

ca dn tc mnh cuc sng SP TL SP TL SP 13/20 65% 6/20 30% 1/20 Bng 6: Quan nim ca ph n Thi v vic sng th

Nh vy c th thy, ngi ph n Thi hin nay phn a vn gi c nhng nt phm cht trong truyn thng, tuy nhin cng cn c mt b phn b nh hng tro lu ca thi i, h c quan nim kh thong trong vic sng th dn ti nhng hu qu nh nn no ph thai ngoi hn nhn, b hc kt hn t nc ta ang bc vo hi nhp, n thc y con ngi chy theo vng xoy ca ng tin, lm suy thoi dn t cht con ngi trong c c ngi ph n. Ngi ph n Thi hin nay c nhiu thay i, nhiu trng hp khng gi c nhng nt phm cht tt p. y ang l mt biu hin tiu cc, l ro cn cho s pht trin ca x hi.

Phm Th Huyn

69

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Ngi ph n hin nay khng cn gi c nt thy chung nh trong truyn thng, tnh trng yu mt lc nhiu ngi, yu th, yu chn lc ang tr thnh tro lu ca gii tr, ngi ph n ngy nay sng thc dng hn, h c th sn sng t b ngi mnh yu v nhng mc ch khc nh tin bc, a v, do kt hn khng da trn c s tnh yu chn chnh nn c rt nhiu ph n kt hn ri li li hn. Tnh ring nm 2011, trn a bn x Th Sn xy ra 3 v kt hn ri li ly hn , hin tng ny chc chn vn cn tip din trong nhng nm sau. Mt s thay i na trong tnh cch ca ngi ph n Thi so vi truyn thng, nu nh trc y ngi ph n Thi trong truyn th lun lun chin u bo v tnh yu, bo v hnh phc ca mnh th ngy nay tnh cch y khng cn nhiu na, rt t ngi ph n c th vt qua s ngn cm ca gia nh sng cng vi ngi mnh yu, a phn l h nghe theo gia nh, nghe theo b m. Ngi vit tm hiu cch gii quyt ca ngi ph n khi tnh yu b b m ngn cn v thu c kt qu nh sau: Chm dt tnh yu Tm mi cch vt qua SP TL (%) SP TL Tm n ci cht bov tnh yu ca mnh SP TL (%)

(%) 8/20 40 12/20 60 0 0 Bng 7: Cch gii quyt ca ngi ph n khi tnh yu b ngn cn Qua kho st ta thy, khi tnh yu b ngn cn, a phn cch gii quyt ca ngi ph n vn l tm mi cch vt qua, tuy nhin cch gii quyt chm dt tnh yu ca mnh cng chim mt t l khng nh. y l s thay i r rt trong tnh cch ca ngi ph n trong x hi hn nay. C th ni, khi qu trnh cng nghip ha hin i ha t nc ang pht trin mt cch nhanh chng, con ngi lun phi hi nhp bt kp nhp sng chung, vic gi gn, bo tn v pht huy nhng gi tr vn ha

Phm Th Huyn

70

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

truyn thng l mt vic lm ht sc cn thit. Ph n Thi hin nay thng minh, nng ng, duyn dng song vn l nhng ngi con ca bn Thi chn cht, mc mc, h lun t ho v c thc, trch nhim trong vic gi gn bn sc vn ha ca dn tc mnh. Qua vic nhn nhn v ngi ph n Thi trong i sng x hi ngy nay, chng ta thy c phn no nhng i thay trong i sng vt cht v tinh thn ca ngi dn Thi. C th ni, l bc chuyn mnh rt cn thit mang li cuc sng hnh phc, tt p cho mi ngi. y khng ch l nim vui ca ring ngi dn Thi m cn l nim vui chung ca c t nc. 3.2. Truyn th Thi trong i sng hin nay Vn ha dn gian cng nh vn hc dn gian u l mt kho tng qu gi ca dn tc, nhng trn nhng chng ng pht trin khng phi n c bo tn hon ton, khi nn kinh t ngy cng pht trin ko theo mt x hi ngy cng hin i, vn minh hn th con ngi c xu hng dn dn xa ri truyn thng vn ha xa xa ca dn tc mnh. Nh vy, vn ha l thnh t b nh hng khng nh. Trong qu trnh cng nghip ha, hin i ha t nc, bn cnh nhng gi tr v ang tr thnh gi tr vn ha ca nhn loi vn cn nhiu gi tr ang dn phai m m nu khng c lu gi kp thi s rt d b lng qun, thm ch bin mt hn. Bi vy, nghin cu, tm hiu, duy tr truyn thng vn hc dn gian ca cc dn tc trong c truyn th ang l s quan tm hng u ca ng v Nh nc ta. Hin nay, truyn th Thi c c nh ra vn bn, nhiu tc phm c dch ra ting Vit v c lu truyn rng ri khng ch trong x hi Thi m cn c lu truyn trong c nc. y l mt c s quan trng cho vic bo tn truyn th trong i sng hin nay. Trong cng ng Thi Ty Bc c Khp Thi, l hnh thc ht k chuyn th. y l mt hnh thc sinh hot tinh thn khng th thiu c

Phm Th Huyn

71

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

trong cuc sng ngi Thi. Trong m ci, cc ngy l tt, l hi, lc lao ng ngi ta u c th ht Khp. V vy, duy tr c Khp trong i sng cng l mt hnh thc lu gi truyn th Thi. ng v Nh nc ta hin nay ang quan tm n vic khi phc li mi trng din xng cho truyn th, phc dng li cc l hi truyn thng, t chc cc cuc thi ht Khp, thi k truyn th y l mt hng bo tn truyn th rt hiu qu. Hin nay, truyn th ca cc dn tc thiu s vn c lu gi, truyn b qua cch k, cch ni hng ngy ca nhng ngi c tui hay nhng ngh nhn trong vng ng bo Thi. Cng vi nhiu cun sch c xut bn, Truyn th Thi vn c lu truyn v ngy cng gn gi vi ngi dn Thi. Gn y, mt s bi th th k truyn, cc truyn th hin i, cc th truyn k bng vn xui ca cc tc gi Thi t hoc nhiu tip thu v pht huy nhng tinh hoa trong Truyn th ca dn tc mnh. y l mt hng k tha truyn thng rt ng khuyn khch. Tuy vy, trong cuc sng hin nay, truyn th Thi hu nh t c mi ngi bit n, ngi vit thc hin iu tra x hi hc vng ngi Thi x Th Sn tt c cc la tui ngi gi, trung nin, thanh nin v s hiu bit v truyn th v thu c kt qu nh sau: La tui T l ngi bit v k c truyn th Bng 8: T l ngi bit v k c truyn th Thc t kho st x Th Sn ngi vit nhn thy rng: s lng ngi bit n truyn th v c th k c truyn th khng cn nhiu, ch Ngi gi SP TL 13/20 65% Trung nin SP TL 7/20 35% Thanh nin SP TL 2/20 10%

Phm Th Huyn

72

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

yu tng lp ngi gi tuy nhin s cng t, ch chim 65%, tng lp trung nin ch chim 35%, c bit, th h tr khi hi ai cng ni l khng bit, s ngi bit n truyn th ch chim 10%. iu ny ang e da s tn ti ca truyn th, bi tng lp tr, ch nhn tng lai ca t nc m hu ht khng bit n truyn th th truyn th kh m bo tn c. truyn th c th tn ti ng vi ngha ca n th phi c t trong mi trng din xng ca n, tuy nhin khi kho st ngi vit nhn thy, khi m kinh t pht trin th sinh hot dn gian cn din ra rt t do truyn th khng c mi trng tn ti. Khi hi cc c gi thuc truyn th u, a phn h tr li l thuc qua cch k ca nhng th h trc ch khng c c trong cun sch no. Hin nay th h vn k li cho con chu nghe nhng khng c rng ri nh trc, c chng l vo cc dp l hi hoc cc dp l tt ch trong cuc sng hng ngy th hu nh khng k truyn th. Khi kho st ngi vit cn nhn thy hu ht cc bn Thi sch in v truyn th khng v n ni, cc sch truyn th c th b tht truyn v th m truyn th dn dn b mi mt, v t c bit n c bit l th h tr. Tuy vy, trong i sng ngi dn Thi vn dng truyn th rn dy con chu, v h lun lun c thc gi gn v lu truyn truyn th. Ngi vit tin hnh kho st gii tr ngi Thi v thu c kt qu nh sau: 20/20 phiu tr li s p dng nhng kinh nghim ca cha ng trong truyn th vo i sng ca bn thn, 100% kin cho rng a truyn th vo chng trnh gio dc cc trng hc, hoc vo cc chng trnh giao lu vn ngh , truyn thng, hoc cc hot ng x hi. Trong x hi hin nay, khi m cc phng tin thng tin i chng, i, ti vi ang dn chim lnh i sng ca ng bo Thi, th rt t sinh hot vn ha dn gian c din ra, c bit l s tc ng to ln ca vn hc dn gian ngi Vit n th h tr ngi Thi lm cho truyn th ang ng trc

Phm Th Huyn

73

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nguy c b mt hn.Vi tnh hnh trn, bo tn v pht huy c truyn th Thi trong i sng hin nay th cn phi tip tc cho in n nhiu truyn th bng nhiu th ting khc nhau, cn phi t chc li cc sinh hot vn ha dn gian to mi trng sng cho truyn th, t chc nghin cu, su tm cc truyn th v c nh trong vn bn. C nh th th truyn th mi c th tn ti v lu truyn c. 3.3. Mt vi nhn xt 3.3.1 V ngi ph n Thi trong truyn th v trong cuc sng hin nay Truyn th Thi v ngi ph n cp n nhng nt phm cht ng qu ca ngi ph n: l nhng ngi ph n rt p, rt ti nng, h c nhng tnh yu trong sng, khi yu th yu rt chung thy v rt kin cng trong u trong bo v tnh yu, bo v hnh phc ca mnh. Mc d cuc i ca h phi tri qua rt nhiu cay ng nhng h vn lun hng ti hnh phc ca mnh d l lc x chiu, d trong thc ti hay trong tm tng. chnh l gi tr o c, nhn vn, tnh hng thin ca truyn th. Sng di ch phong kin, ngi ph n lun b nhng php thing, php c. php ln ng tr, ba vy, h b khinh thng, r rm, trong nh cng nh ngoi bn h khng c gp ting ni, thm ch h khng c quyn c quyt nh s phn ca mnh m ngi quyt nh s phn ca h l nhng To, pha, cng c khi l chnh b m ca mnh. V cn nhiu hn ch trong nhn thc cho nn ngi ph n tin vo s phn, tin vo y then. H chp nhn v cam chu cuc sng vi nhng g m s phn nh, khng dm c m g ngoi mt cuc sng bnh d. Ngy nay, c s quan tm ca ng, Chnh ph, cc cp chnh quyn nn i sng ca ng bo Thi ngy cng c ci thin, kinh t pht trin ko theo s thay i v i sng vt cht, i sng tinh thn c bit l s thay i trong nhn thc ca ngi ph n. Ngi ph n ngy nay khng

Phm Th Huyn

74

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ch dng li vn rau, x bp m h c nhng c m, hoi bo cao p ln lao. Ngy nay, ngi ph n khng nh c v tr, vai tr ca mnh ngoi x hi, h khng ch thng minh m cn rt ham hc, nhiu ngi c hc v cao, hiu bit rng, h m ng nhng cng vic c v tr xng ng trong x, huyn, tnh, mt s ph n cn m trch c nhng chc v cao trung ng. X hi ngy cng pht trn giu mnh, vn minh hn, nhng tc l ci mua g bn vi nhng nh kin kht khe, c h b xa b, ngi ph n Thi ngy nay c sng mt cch bnh ng nh mi ngi, h c quyn c t do trong tnh yu v trong hn nhn. Trong khng kh dn ch, hin tng p duyn, g bn khng cn nhng li xy ra tnh trng t do qu , bung th, d di trong quan h nam n. Hin nay, tnh trng sng th trc hn nhn l li sng du nhp t phng Ty, bt u pht trin thnh th nc ta, nay cng nh hng ti nhng ngi min ni xa xi trong c ngi ph n. Chnh v nhng quan nim qu thong nh vy m ngi ph n Thi xa ri chun mc truyn thng dn n nhng hu qu ng tic nh b hc kt hn, nn ph thai ngoi mun. Trc thc trng ng lo ngi trn, cc c quan c trch nhim huyn Triu Sn p dng nhiu bin php khc phc. C th l phng Vn ha-thng tin kt hp cng i An ninh trt t ra nhng quy nh nh: Vo nh ngh phi c giy t ty thn, ng k kt hn th mi c php ng chungTrong cng tc thng tin lu ng lun lun c ni dung tuyn truyn v vn np sng, li sng lnh mnh, chng li li sng bung th, Gi y, khi n vi cc bn Thi, chng ta thy nhiu i thay v kinh t, x hi, vn ha trong s bin i tch cc ng vai tr ch o. C c iu ny bi ngi dn tc Thi vn gi c truyn thng ca dn tc

Phm Th Huyn

75

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

mnh, lun lun hc hi v tm hiu nhng vn kin thc trong dn gian qua nhng cu tc ng, thnh ng, truyn c tch v truyn th. C th ni, truyn th Thi v ngi ph n cc k phong ph v a dng, nhng phm cht tt p ca ngi ph n trong truyn th vn lun tn ti trong tm tr ngi dn tc ni y, h lun thc c nhng suy ngh v hnh ng ca mnh trong cuc sng cng nh trong tnh yu. Tuy nhin, chng ta c th thy rng: nhng phm cht tt p ca ngi ph n cng ang dn mt i bi tng lp tr hin nay ang dn dn tip cn vi nhng nn vn ha ni phn hoa th, c nguy c xa ri vn ha truyn thng. Vy nn, yu cu cp thit t ra cho cc ngnh, cc cp l phi ch trng trong vic bo tn v pht huy vn vn ha truyn thng qu gi ca dn tc trong c truyn th. 3.3.2. Gi tr ca truyn th v thc trng bo tn, pht huy truyn th - Gi tr hin thc Truyn th v ngi ph n ca ng bo dn tc Thi phn nh chn thc i sng vt cht v tinh thn ca ng bo. Qua truyn th v ngi ph n, c th hiu r hn v i sng mi mt ca ng bo Thi t lao ng sn xut n sinh hot vn ha ngh thut, phong tc tp qun. Truyn th khc ha r cuc sng ca dn tc Thi nhng th h trc khi cn ngho nn, lc hu, con ngi l thuc nhiu vo t nhin v nht l l thuc vo uy lc ca nhng k c quyn th. Chnh v vy m trong i sng ring t ca mnh, ngi dn khng c quyn la chn con ng hnh phc cho bn thn, h phi chu p t ca nhng k c quyn th, m nhng ngi c khi li chnh l nhng ngi thn trn gia nh, dng h. Trong hon cnh y, tnh yu chung thy ca ngi ph n gip h vt qua c mi tr ngi, ginh c hnh phc ca mnh. Truyn th gip nhng ngi i nay, hiu r tm t, tnh cm ca ngi ph n, tnh yu v

Phm Th Huyn

76

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

cch thc bo v tnh yu ca h, qua nhn thc su sc hn v o c, li sng ca th h i trc. Truyn th Thi v ngi ph n l mt ting ni phn khng ca ngi ph n trc cc th lc v lut l phong kin ang bao trm ln x hi lc by gi. N khng ch phn nh chn thc s kip ngi ph n di ch phong kin, n cn th hin nhng kht vng, nhng c m chn chnh v cng rt n gin ca ngi ph n: c t do yu ng xy dng hnh phc. - Gi tr thm m Truyn th Thi v ngi ph n gp phn tn vinh v truyn b nhng nt p ca ngi ph n ni ring v cuc sng ca ng bo Thi ni chung. Phm tr ci p c khng nh qua hng lot cc nhn vt ph n v cch x l tnh hung trong truyn th. Ngi ph n khng ch xinh p, nt na m h cn c lng thy chung i vi tnh yu, tnh chin u bo v tnh yu ca mnh, tuy kh khn vt v, tng chng khng cn hy vng nhng cui cng h c n p, h c sng bn nhau d l lc x chiu, d ch l bn nhau trong gic m hay l mt th gii khng c thc. Truyn th v ngi ph n thp sng kht vng dn ch, ca ngi li ng x khoan ha, giu nhn tnh. Ci p v hnh thc c coi trng nhng cao qu hn l ci p v tnh nt, tm lng, nhng gi tr vt cht c cao nhng cao hn l nhng gi tr v tinh thn. n cha trong truyn th l mt kho tng phong ph v ti liu ngn ng dn tc. Mi truyn th bao gm hng nghn t ng c th din t hay miu t v phong cnh, dng, vt nui, hay nhng t ng th hin tnh cm ca ng bo dn tc Thi. Bn thn truyn th cng l mt v p v ngn ng, n va kt tinh nhiu c im ca ting ni dn tc va in du c nhng quan nim, li ngh ca ng bo dn tc Thi v ngi ph n, v cch thc ng x gia ngi vi ngi. l mt v p c nhn ln gp

Phm Th Huyn

77

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

i, bi bn thn truyn th p, li cn miu t c v p ca con ngi, cnh vt, o c, li sng, tr thnh tm gng sng cho i sau hc tp. - Gi tr gio dc Truyn th Thi v ngi ph n cn c gi tr gio dc, o to ngi ph n mi, l ngi ph n p, ti nng, kho lo, gii cng vic gia nh, c lng thy chung, s hy sinh cho gia nh, lun lun vt ln kh khn bo v tnh yu, bo v hnh phc ca mnh. l nhng phm cht rt ng coi trng. Bi l, trong cuc sng hin nay, khi x hi ngy cng pht trin vi s hi nhp quc t, n thc y mi ngi chy theo vng xoy ca ng tin v lm suy thoi dn t cht con ngi, nhng nt phm cht tt p ca ngi ph n khng cn gi c nguyn vn nh trong truyn thng. Nh vy, trong trng hp ny, truyn th c vai tr khuyn rn, dy bo con ngi c bit l li sng v cch ng x ca ngi ph n trong cuc sng hin nay. Khng ch dng li vai tr khuyn rn con ngi m truyn th cn gi gn c nhng nt phm cht tt p ca ngi ph n Thi c th vn dng vo vic xy dng np sng vn ha, xy dng gia nh hnh phc. ng thi, truyn th cn c vai tr gii thiu v truyn b vi lp tr hin nay cng nh vi bn b quc t v cuc sng v con ngi ca nhng ngi dn tc thiu s ni chung v ng bo dn tc Thi ni ring. Gi tr vn ha Truyn th Thi ni chung v truyn th Thi v ngi ph n ni ring n gp phn lm r thm chn dung vn ha tc ngi, bn cnh n cn c vai tr to ln trong vic lu gi v truyn b vn qu bu v vn ha ngh thut ca dn tc Thi Truyn th Thi phn nh i sng vt cht cng nh i sng tinh thn ca ngi dn Thi t xa xa, tri qua nhiu nm pht trin ca t nc

Phm Th Huyn

78

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nhng n vn gi nguyn c gi tr v cho n ngy nay, truyn th Thi vn cn c vai tr rt to ln. c bit l nhng truyn th v ngi ph n, thng qua nhng truyn th , ta thy c cuc sng ca ng bo Thi ni chung v ngi ph n ni ring. Khi cuc sng cn ngho nn, lc hu, phi lao ng vt v c ci n, ci mc, tuy vy h vn lun sng vui v, on kt xy dng bn lng qu hng. Hn th, v tinh thn h cn trao cho ngi mnh yu thng nhng tnh cm trong sng, chn thnh v thy chung. Mc d c vai tr quan trng nh vy nhng truyn th Thi v ngi ph n hin nay rt t c mi ngi bit, ch c mt b phn ngi gi c th k li truyn th, tng lp trung nin th bit rt t, cn gii tr hu nh khng bit n. Thc trng trn ang e da s tn ti ca truyn th. Vn t ra l phi c bin php bo tn truyn th ng thi lm cho cc gi tr ca truyn th i su vo i sng ca ngi ng bo Thi. C nh th th truyn th ca ngi Thi mi c th tn ti v pht huy c gi tr ca n. 3.4. Mt s khuyn ngh v gii php 3.4.1. Gi gn v pht huy vn hc dn gian ni chung, truyn th Thi ni ring trong cuc sng hin nay Ni n vn ha l ni n dn tc, vn ha bt r su trong i sng nhn dn. Qua tng thi k lch s, vn ha dn tc l cn cc, l chng ch ca mt dn tc. Vy bo v v pht trin truyn thng vn ha dn tc chnh l bo v, pht huy nhng gi tr vn ha vt cht v vn ha tinh thn cu dn tc. thc hin iu , trc ht cn phi ra nhng phng hng v c nhng bin php c th. Khi thc hin ti ny, ngi vit tin hnh iu tra x hi hc x Th Sn v thu c kt qu nh sau: - 13/20 phiu tr li c ln nghe k hoc tm hiu v truyn th Thi

Phm Th Huyn

79

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

- 20/20 phiu tr li s p dng nhng kinh nghim tt ca cha ng th hin trong truyn th vo i sng ca bn thn - 100% s phiu tn thnh vi vic a truyn th vo chng trnh gio dc cc trng hc, hoc vo cc chng trnh giao lu vn ngh , truyn thng, hoc cc hot ng x hi. T cn c thc t ni trn, kt hp vi vic nghin cu cc vn bn ch o, qun l ca ng, Nh nc v tnh hnh i sng tinh thn ca ng bo Thi trong thi k i mi, ngi vit mnh dn xut nh sau: Phng hng Bo tn v pht huy ton din vn hc dn gian ni chung v truyn th ca dn tc Thi ni ring. Bin php - Su tm v nghin cu vn hc dn gian ni chung, c bit l truyn th ca dn tc Thi - Ph bin v tuyn truyn cho ng bo dn tc Thi bit c thm nhiu v truyn th ca dn tc mnh, ng thi gip ngi dn hiu c ngha cng nh nhng gi tr ch thc ca truyn th Thi v ngi ph n t c th vn dng vo cuc sng hin nay. - Cn c nh truyn th trong vn bn, tip tc cho in n truyn th Thi ra nhiu th ting khc nhau cho lu hnh rng ri trn phm vi c nc. - Cn t chc li cc loi hnh sinh hot vn ha dn gian, phc dng li cc l hi truyn thng to mi trng sng cho truyn th. - T chc cc cuc thi tm hiu v truyn th trn quy m rng, t chc cc bui lin hoan, vn ngh c s tham gia ca ng bo nh ht Khp bo tn truyn th - Trong chng trnh gio dc ca con em vng min ni nn a truyn th vo chng trnh ging dy, a vo cc hot ng giao lu hoc l t chc cc cuc thi tm hiu v vn hc dn tc, trong c truyn

Phm Th Huyn

80

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

th. cho nhng thanh thiu nin ngi dn tc t khi cn ngi trn gh nh trng bit n nhng vn vn hc dn gian ca dn tc v bit gi gn nhng gi tr vn ha truyn thng m cha ng ta li. T nhng cu chuyn hay v y ngha nhn vn trong truyn th, lp tr hin nay s vn dng vo cuc sng mi v nh th s gp phn vo vic lu gi, truyn b v pht huy nhng nt p ca ngi ph n trong truyn th Thi trong cuc sng hin nay. 3.4.2. Gi gn v pht huy nhng nt p ca ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay Ngy nay, ngi ph n Thi c tip cn vi nn vn ha phn hoa th nn c phn xa ri cc chun mc truyn thng, trong nhiu trng hp h khng cn gi c nhng nt phm cht tt p. Trong iu kin x hi ni trn, vic gi gn v pht huy nhng nt p ca ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay l mt vic lm ht sc cn thit, gp phn xy dng np sng vn ha, xy dng gia nh hnh phc. Mt trong nhng bin php l lm cho nhng nhng nt p ca ngi ph n dn dn thm thu vo i sng tinh thn ca lp ngi tr tui, gip h c nhng nh hng ng n. Thc hin bin php ny bng nhiu hnh thc: + Trong cng tc thng tin lu ng nn xen k Truyn th vo cc tit mc vn ngh hay din kch bng cch din/ k tm tt truyn th. T , rt ra nhng gi tr nhn vn ca truyn th v ngi ph n v vn dng vo cuc sng hin nay. + Trong cc phong tro thi ua xy dng xy gia nh vn ha, xy dng np sng vn ha nn a nhng phm cht tt p ca ngi ph n thnh mc tiu chm im nh: phi thy chung mt v mt chng, ph n vt kh xy dng cuc sng, ph n gip nhau xa i gim ngho.

Phm Th Huyn

81

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

+ Trong cc hot ng, phong tro ca ph n nn a nhng nt p ca ngi ph n trong truyn th tr thnh tiu chun bnh chn cc danh hiu nh: ph n tin tin, ph n ti nng, ph n lm kinh t gii + a truyn th Thi v ngi ph n vo cc sinh hot cng ng lm gng trong vic xy dng gia nh mi, t nhng nt p ca ngi ph n trong truyn th vn dng vo xy dng np sng vn ha, xy dng gia nh vn ha. Tiu kt chng 3 Nhng kt qu kho st ti x Th Sn, huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha cho thy, ngi ph n Thi trong x hi hin nay c rt nhiu thay i. H vn gi c nhiu nt p ca ngi ph n truyn thng, ngi ph n trong truyn th. Bn cnh cng vi s pht trin ca x hi, ngi ph n c c hi tham gia vo nhiu cng vic x hi, lm kinh tNgi ph n Thi hin nay khng nh c kh nng, tr tu ca mnh trong cuc sng gia nh, tnh yu hn nhn v nhiu lnh vc trong x hi. Tuy nhin, s thay i ca x hi, qu trnh giao lu vn ha cng em li nhng tc ng khng nh n t tng, li sng lm ny sinh nhng vn tiu cc trong i sng ca ng bo trong c c gii n. Kt qu kho st cng cho thy, qu trnh giao lu, hi nhp khin cho i sng vn ha, i sng vt cht phong ph hn nhng cng l nguy c khin cho nhiu gi tr vn ha truyn thng ca ngi Thi, trong c truyn th v ang b mai mt dn. T thc trng , ngi vit bc u xut mt s bin php bo tn v pht huy nhng phm cht tt p ca ngi ph n Thi truyn thng v bo tn, pht huy truyn th Thi trong i sng hin nay.

KT LUN

Phm Th Huyn

82

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Truyn th l mt th loi vn hc dn gian c trng v cng rt c o ca nhn dn cc dn tc thiu s. Cng vi cc dn tc anh em khc, ngi Thi gp vo kho tng truyn th ca nc ta mt ting ni ring, mang m bn sc vn ha Thi. Truyn th Thi c kt tinh t truyn thng vn ha vn ngh, t cc hnh thc sinh hot tp th ca nhn dn Thi t bao i nay. Tuy nhin, trn nhng chng ng pht trin khng phi n c bo lu hon ton, bn cnh nhng nhn t v ang pht trin tr thnh gi tr vn ha vn cn nhiu gi tr ang dn b phai m m nu khng c lu gi kp thi s rt d b lng qun, thm ch s b bin mt hn. V vy, nghin cu, tm hiu, duy tr truyn thng vn ha dn gian lun l s quan tm hng u ca ng v Nh nc ta. Nghin cu v Truyn th l gp phn lm phong ph thm kho tng vn hc dn gian ca nc ta. chnh l phng trm hc xa l v nay ca ng ta. Trn c s nhn thc nh vy, ngi vit chng minh c tnh cp thit ca ti v vn dng mt s phng php nghin cu c bn nh phng php nghin cu lin ngnh (Vn hc vn ha hc dn tc hoc), x hi hc vn ha gii quyt nhng vn va c tnh vn hc, va c tnh vn ha. Qua 3 chng, kha lun gii quyt nhng vn mang tnh l lun v thc tin l: 1. Nhng nt c trng nht v iu kin a l, dn c, vn ha vt cht, vn ha tinh thn ni m ng bo Thi sinh sng v c lin quan trc tip n truyn th. Qua y, chng ta thy rng: ng bo Thi ch yu c tr vng min ni, dn c tha tht, giao thng i li kh khn. y l iu kin thun li ng bo Thi c th bo lu c nn vn ha truyn thng

Phm Th Huyn

83

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

ca dn tc mnh, hn ch s du nhp t ca vn ha ngoi lai lm bin dng vn ha bn a. Dn tc Thi l mt trong s cc dn tc thiu s nc ta c ch vit t lu i. Do ngi Thi c ch vt nn kho tng vn hc dn gian nh truyn thuyt, ca dao, truyn th, vn hc, dn ca v mt s lut l cn c lu gi v truyn li kh nguyn vn qua cc bn ghi chp trn giy bn v trn l cy. Mt s tc phm truyn th ni ting cn lu truyn n ngy nay nh: Xng ch xn xao, Khun L Nng a, Khm panh, Hin Hom Cm i Dn tc Thi c s dn ng th ba sau ngi Kinh v ngi Ty. Dn s ng cng vi c ch vit l nhng iu kin thun li bo lu v pht trin nn vn hc dn gian trong c truyn th. 2. Qua kho st cc truyn th tiu biu ca ngi Thi Ty Bc: Tin dn ngi yu, Khun L Nng a, Hin Hom Cm i, Khm Panh, Chim Yng, To Hn Lu Nng ng Pim. Tuy ra i trong nhng hon cnh khc nhau nhng cc truyn th ny c rt nhiu im tng ng: phn nh thc t i sng vt cht, tnh cm ca ngi dn tc Thi, c bit l phn nh sinh ng ngi ph n Thi trong x hi phong kin xa, to nn nhng gi tr to ln. Qua truyn th Thi v ngi ph n c th thy r quan nim, cch ng x ca ngi ph n Thi trong tnh yu: l ngi ph n c mt tnh yu trong sng, mnh lit, c bit h c long thy chung son st. Do s p buc ca cha m hoc do s cng bc ca nhng k c quyn th, ngi ph n phi xa ri ngi yu ca mnh, nhng h vn mt lng mt d hng v ngi mnh yu thng, h dm vt mi kh khn, tr ngi c sng cng ngi mnh yu d l ci trn hay ci m, trong thc ti hay trong tm tng. 3. Kho st v ngi ph n Thi trong cuc sng hin nay x Th Sn, huyn Triu Sn, tnh Thanh Ha kt hp vi tnh hnh tm hiu c

Phm Th Huyn

84

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

qua sch bo ngi vit phn tch nhng bin i trong i sng tnh cm, cch ng x ca ngi ph n Thi ngy nay v xut nhng phng hng bo tn v pht huy nhng gi tr tt p ca ngi ph n v ca truyn th trong cuc sng ng i.Truyn th Thi v ngi ph n mang r du n v np sng, phong tc, o c ca ng bo dn tc Thi, mang gi tr hin thc, gio dc, vn ha, thm m su sc m lp tr ngy nay ni chung, ngi ph n ni ring cn phi noi theo. S bin i ng lo ngi nht l s t do qu , s bung th bn thn ca ngi ph n, t nhng nh hng sai lm, xa ri chun mc v o c truyn thng, dn n nhng hin tng tiu cc trong i sng x hi, e da, ph v hnh phc ca nhiu la i, gia nh. Trong iu kin x hi ni trn, bo tn v pht huy nhng gi tr tt p ca truyn th Thi v ngi ph n l mt trong nhng bin php hu hiu gp phn xy dng np sng vn ha, xy dng gia nh hnh phc. Mt trong nhng vic lm thit thc l a truyn th cc dn tc Thi v ngi ph n vo ni dung hot ng thng tin, vn ngh, gio dc hay cc hot ng x hi, lm cho nhng gi tr v thm m, o c, li sngdn dn thm thu vo i sng tinh thn ca lp ngi tr tui, gip h c nh hng ng n. Tt c cc th loi vn hc dn gian nh: Truyn th, s thi, thnh ng, tc ng, ca dao, dn ca v ang gp phn vo cng cuc pht trin t nc, c bit l trong giai on hin nay, nn kinh t th trng ang pht trin cng vi nhng ch trng m ca v giao lu vn ha vi cc nc trong khu vc v trn th gii. Vic gi gn v pht huy cc loi hnh vn hc dn gian truyn thng, c bit l truyn th v ngi ph n l mt vic lm c ngha quan trng gp phn xy dng x hi ngy cng vn minh, lnh mnh theo ng ngh quyt v phng trm ng li vn ha Vit Nam ca ng ra. ng thi, n cng t ra nhng nhim v cao c i vi ng

Phm Th Huyn

85

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

v Nh nc l phi c nhng bin php, chnh sch to iu kin cho vic nghin cu, su tm nhiu hn na cc tc phm vn hc dn gian n chung v truyn th Thi ni ring.

TI LIU THAM KHO

1. Trn Bnh, 2009, Vn ha cc dn tc thiu s vng Ty Bc.NXB VHDT, H Ni 2. Trn Bnh, 2001, Tp qun hot ng kinh t ca mt s dn tc Ty Bc Vit Nam, NXB VHDT, H Ni 3. Trn Bnh, i nt v lch ca ngi Thi Ty Bc, Tp ch nghin cu ng Nam , s 1/1996 4. Bi Vn Trng Cng (2000), Tin dn ngi yu, Tp ch Vn ngh dn tc v min ni, H Ni, s 9 5. Cm Cng, Tm hiu vn hc dn tc Thi Vit Nam, NXB Khoa hc x hi, H Ni 6. Cm Cng, Cm K, H Th Thic, (1986), Truyn dn gian Thi, NXB Khoa hc x hi, H Ni 7. L Xun Da, (2004), Bc u tm hiu mt vi c im ca Truyn th Khun L Nng a, Lun vn Thc s Ng vn, Trng i hc S Phm H Ni 8. Nguyn Bch H, (2002), Gio trnh Vn hc dn gian, NXB i Hc S Phm, H Ni 9. Nguyn Xun Ha, Truyn c v dn ca Thi vng Ty Bc Vit Nam, NXB Vn ha dn tc, H Ni 10. Hi vn ngh Sn La, (1997), Truyn th, trng ca dn tc Thi, S Vn ha Thng tin, 1997 11. inh Gia Khnh, Trn ng tm hiu vn ha dn gian

Phm Th Huyn

86

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

12. Nguyn Xun Knh (ch bin), (2008), Tng tp vn hc dn gian cc dn tc thiu s Vit Nam, Vin Khoa hc x hi Vit Nam, Vin Nghin cu vn ha, NXB Khoa hc x hi, H Ni 13. Hong Th Hng Loan, (2006), S phn ngi ph n Thi qua mt s chuyn th tiu biu ca ngi Thi Ty Bc, Lun vn thc s ng vn, Trng i hc S Phm H Ni 14. ng Vn Lung, Sng Thao bin son, tuyn chn (1999), Tuyn tp vn hc dn gian, tp 5: S thi, truyn th, NXB Gio Dc, H Ni 15. Nng c Mnh, (1996), Pht huy gi tr vn ha cc dn tc ( Sch Vn ha v s pht trin cc dn tc Vit Nam), H Ni 16. L Trng Pht, Truyn th cc dn tc thiu s- mt th loi vn hc, hai phong cch ngn ng, Tp ch Ngn ng v i sng, H Ni, 1996, s 2 17. Mc Phi, (1961), Gi tr truyn th Xng ch xn xao Tp ch Nghin cu vn hc, H Ni, s 5 18. Mc Phi, (1961),Vn hc Thi, tp ch vn ngh, s 45 19. L Ch Qu (ch bin), V Quang Nhn, Nguyn Hng V, Vn hc dn gian Vit Nam, NXB i hc quc gia, H Ni 20. Ng c Thnh, (1993), Bo tn v pht huy vn ha truyn thng cc dn tc, Tp ch Dn tc hc. H Ni 21. L Ngc Thng, (1990), Ngh thut trang phc Thi, NXB VHDT, H Ni 22. Cm Trng, (1978), Ngi Thi Ty Bc Vit Nam, NXB KHXH, H Ni 23. Cm Trng Ng c Thnh, (1999), Lut tc Thi Vit Nam, NXB VHDT, H Ni 24. Tuyn tp vn hc dn gian Vit Nam, Vin Khoa hc v Nhn vn Quc Gia, Vin vn hc, NXB Gio dc, H Ni

Phm Th Huyn

87

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

25. Tuyn tp vn hc cc dn tc t ngi Vit Nam 26. ng Nghim Vn (ch bin), (2002), Tng tp vn hc cc dn tc thiu s Vit Nam, tp 4: Truyn th, Trung tm Khoa hc x hi v Nhn vn Quc Gia Vin vn hc, NXB Nng

PH LC 1 DANH SCH NGI CUNG CP T LIU

STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 H v tn Hong Th Nhung L Th Tnh Bi B Cng L Ngc Thm L Hong Yn Vi Th Thm H Minh Hnh Lng Th Chung Vi Th Thu L Th Hot Nguyn Ti Tu Lng Trng Thy L Vn Huy Tui 25 27 35 48 32 28 28 38 42 45 49 78 70 Ngh nghip Cn b dn s x Th Sn Trng ban vn ha x Th Sn Cn b t php x Th Sn Ph ch tch x Th Sn Gio vin trng cp III H. Triu Sn Gio vin trng Cp II X Th Sn B th on x Th Sn X Th Sn, huyn Triu Sn X Th Sn, huyn Triu Sn X Th Sn, huyn Triu Sn Cn b phng Vn ha-thng tin huyn Triu Sn Gi lng, Thn 11, Th Sn Gi lng, Thn 13, Th Sn

PH LC 2

Tm tt ni dung mt s truyn th tiu biu ca ngi Thi Ty Bc vit v ngi ph n

Truyn th Tin dn ngi yu Tin dn ngi yu l mt cu chuyn tnh bng th v l mt kit tc trong vn hc tr tnh ca ngi Thi vng Ty Bc Vit Nam.

Phm Th Huyn

88

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Tin dn ngi yu l truyn tnh trc tr ca i trai gi. Cu chuyn k v i trai gi ngi Thi t khi h cn nm trong bng m, hai a tr y c sinh ra v ln ln v ln ln trong hai gia nh khng giu c, nhng tui th v thi nin thiu ca h cng tri qua n m v phng lng nh bao ngi khc, ri h yu nhauhn h gn b. Anh yu v tm sm l vt, tm ngi mi li n xin r nh em yu, nhng cha m em yu ch anh ngho khng nhn li, m li nhn li ngi khc, cha m g chng cho em yu khi c cn trn nng, v n nh th chuyn ri, d ht sc au n nhng em yu khng th lm g c. Anh au kh v cng, nhng ri quyt ch i bun lm giu tin ginh li ngi yu. Trc khi i, anh yu trao cho em yu chic n mi lm vt tin v dn d c d th no cng c i v tin anh, nm thng tri i m anh vn ln n cha v, c gi nh mi mt ch trng. ht k r ngoi ngi kia c cha m cho lm r trong cng c chung chn gi, ri bit bao thng nm ch i na tri qua anh vn bit tm, ngi kia hn r, gi n lc phi theo h v nh chng. Em yu c tm cch tr hon, ln la t thng ring n thng chp, nhng mt nm ch c 12 thng, khng cn cch no khc n thng cui cng c nh phi au lng ct bc, chnh lc y anh tr v nhng tnh th ca em yu thnh tuyt vng. Anh phn n, cm hn, bt chp mi ni him nguy e da bng mnh ui theo c cng ngi yu than th dn d: Khng ly c nhau lc tr ta s ly nhau lc ga ba v gi Anh a bn tnh n tn nh chng, li mt thi gian, em yu b nh chng nh p, y a, anh xt lng an i thuc thang. i bn quyn luyn dn d nhau ht nh, ri anh nh phi quay v nh. Sau mt thi gian v khng lm trn nhim v du tho v hin nn em yu b nh chng ui v vi cha m , va v n nh cha m bn t c cho mt gia nh ca quan. y c cng kh hn, cng ngn ng, vng di.

Phm Th Huyn

89

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

H bc tc em c ra ch bn, rao ch di, ch trn chng ai bun ng, cui cng h i c ly mt cun l dong. May sao ngi i cun dong chnh l ngi yu c nhng by gi anh c v con m m. V em yu qu tiu ty, anh khng th nhn ra, ti thn qu c on phn, trch ngi, ri ly chic n mi nm xa ra gy. i bn tnh nhn ra nhau, anh quyt nh ci c lm v v sng hnh phc bn nhau. Truyn th Chng L Nng a Chng L Nng a c coi l thin truyn Kiu th hai ca ngi Thi. Trn c s t cu chuyn dn gian ca ngi Kh M, ngi dn Thi xy dng thnh mt thin tnh s no nng bng truyn th, mi n hm nay nhng i bn tnh vn cn nhc. Cu chuyn k v mt thu xa xa, c v cha tri T- Ba- La dm ng mun chim con gi mnh lm v. S phm php tri, Then by mu cho con gi xung trn ha thnh qu sung chn u thai vo hai ch em Cm Sm v Ngn Ling con pha Ching Ly. Hai ch em mang thai, hn c nu cng sinh con gi th cho chng chung mt chng, nu sinh mt trai, mt gi th cho chng ly nhau. Chng L v Nng a ra i p nh ngc song i, hai a tr ngy cng qun qut, ln ln bn nhau. ng pha Ching Ly gi, chia mng cho cc con r lp p. Nh L v a phi xa nhau, i trai gi au bun chia tay, hn c mi mi chung thy. Chng L tp gi quyn cao bn to m lng thng nh a khng ngui, bn xin php cha m sang thm nng. Hai ngi gp nhau vui mng khn xit, h cng chung chn gi mn nng nhng ri li phi xa nhau, chng L tr v nh. Sau a cng m sang nh L thm hi, a c m cho li nh L chi. Khi bn nh a, to Mng Khun Chai sai ngi mang l sang nh xin ci a lm v. Cha nng a nhn li g nng cho Khun Chai, cn m cho hu t sang n a v,

Phm Th Huyn

90

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Chng L v Nng a tuy b ngm cm nhng vn tm gp nhau trn hn khung, ln chung chn gi vi nhau, cha m a bt c rt gm da git L, chng nh phi b v. Cha m chng L ci nng Mnh cho con, L thng m khng ni ch n thm trong lng ni thng nh a. a cng ngy m mong ngng L, trn sang thm chng nhng li b m tm thy bt v. Tr v nh a ho ht lng au, nng mc xim y, trang im lng ly ri n bn cy tng tht c t vn. Chng L nhn c tin au n v cng, L mang tru sang tin vong a, tr v nh m thng nng khng cht ngui ngoai, chng lin cm dao ca c cht theo nng. Hai ngi gp nhau Mng tri, nhng v cha tri Then Chng Tba- la ginh ly nng a lm v, bt chng L phi ngoi sn tri, i la t mi mi ngn cch. Truyn th Hin Hom Cm i Truyn th ny ca ngi dn Thi c lu truyn bao i nay vng Thi Ty Bc Vit Nam. Cu chuyn l tn bi kch tnh yu, xy ra t mt ma chi hn khung xa xa mng Pha Mui huyn Thun Chu. Vi li k hp dn, tnh tit ly k, truyn th to c n tng ring cho ngi c. C l su sc nht l s m nh v ni au, ni tuyt vng ca mt ngi con gi v tnh yu m phi tm n ci cht nhng cht ri vn khng th dt ni mi tnh xa. Chuyn k v Hin Hom mt c gi con nh thng dn, xinh p nt na nh hoa thm n khp Mng. Tui 14 nng tp ra sn khung, quay sa ko si, trai khp vng tm n vy quanh. Ma chi khung u tin y, Hin Hom gp Cm i chng trai 16 tui, con nh giu c, quyn uy trong vng. Hin Hom v Cm i i li, thng nhau 6 nm rng, b m, h hng hai bn khng ai hay bit. Thi gian khng nhng gip i bn tr ln

Phm Th Huyn

91

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

v th xc m tnh yu ca h cng thm nng. Ri nhng g con ngi mong cng c, Hin Hom mang thai vi Cm i. Cm i khuyn Hin Hom ni ht ngn ngnh vi cha m, cn chng cng v xin vi cha m chn ngy lnh gi tt, cho ng mi sang nh xin ci Hin Hom, nhng cha Cm i ng ng ni gin mc cho chng van xin. Tan nt ci lng, Cm i tm Hin Hom chia s ni nim, ri quyt b nh i tha phng hn ng 3 nm 3 thng quay v, chng hy vng thoeif gian tri i, lu ngy cha m s ng thun. Hin Hom nh ch i m chng c tin tc g v chng, nng ho hon khc than tuyt vng v tht c cht, xc nng bm cht vo chng ch Cm i v. Cm i trn ng tha phng thy im g chng quay tr v, Hin Hom cht ha thnh ma ngi u sn quay sa v hn chng n chi. V n nh, cha m bo tin Hin Hom cht nhng Cm i khng tin v ngay m y Cm i n chi vi Hin Hom, hai ngi tr chuyn ti khuya ri cng chung m m chn hoa. Lc ny, Cm i nh li m ni nng cht v chy trn, Hin Hom ui theo Cm i, ui mi khng kp, tri sng Hin Hon nh phi quay v. T hm , Hin Hom lun i theo Cm i, thy chng u nng cng chy s ti m chng, nhiu ln b Hin Hom ui, Cm i s qu khng dm ra khi nh. Cha m chng phi mi thy mo n cng va cho con v bn vi dn lng ch nan kt hnh ngi c cm y chng nhn ri ly qun o Cm i mc vo ri em t ra rung. Hin Hom bay xung, ht mi m khng thy Cm i tr li, nng lin gh cht Cm i vo lng. Nng b nhng mi chng nhn sc m vo ngi, mu chy mt rung. Hin Hom cht ln hai, hn nng bay v tri ch ngy sum hp vi Cm i, Cm i v nh pht m, cha m mi bit bao thy cng gii ti cha chy nhng chng vn khng khi. Thng ngy ngn ng, mn mi, chng tt th, hn chng bay ln tri theo nng Hom.

Phm Th Huyn

92

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Truyn th Khm Panh Bn anh em nh Khm Panh gp lon, lu lc nhiu ni. Khi gom gp c t nhiu vn ling, h tr li t Mng Khong. Khm Panh ly c ngi v l nng Mn, mt ph n c ti xy dng mng Khong nn giu p. Gia nh Khm Panh thm c mi con, ng c, vui ti. Lc by gi phng Bc, c tn Khun Ha mun chim t ny, hn ng vai mtj anh th bc xin n mng Khong lm trang sc, v chng Khm Panh cho hn tr ng li g con gi Khm Sao cho hn. Khun Ha dn dn bc l r d tm, lien kt vi bn ngoi, hn dui c v chng Khm Panh i. Khm Xao phi t t, Khm Panh cht dc gia ng, nng Mn tp hp tn qun nh tr th, cng b Khun Ha bn cht. My ngi em ca Khm Panh n cu anh ch cng b thua, Khm Ko t trn, Khm Khin b bt sng, Khm La b chy. Khun Ha ra lnh git c h Khm Panh ch c nng du th t sng c. V chng Khm Panh cht, nhng mi hn ca h khng ngui. Hn ca h ha thnh i bm bay i, tm c nng du th t v dn ng cho c ny n np. t lu, c sinh c a con, t tn l Khm Khoong. Ln ln. Cu b chng thnh mt dng s khe mnh, nung nu cm hn, quyt tr th cho ng b, cha m v mng bn. Nng Mn trong ci v hnh cng khng vi c ni au thng, ch Khm Khoong khn ln nng bo mng cho qun chng v danh tm n chu mnh, by mu tnh k. Cng chnh nng than hnh i khp khe ng, ku gi nhn dn quy t di c Khm Khoong. H lp mo, bit Khun Ha c tnh tham n, kim con c to dng hin, Khun Ha c c to khoi ch, vc u n ly n v cht hc v xng c qu to. Con ci hn nhn lc bi ri v chuyn lm ma cho b th b qun Khm Khoong p vo nhs lc khng phng b. Khun Ha v con hn l Khun Ln u b tiu dit, mng

Phm Th Huyn

93

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Khong c gii phng tr v vi ch c, nhn dn bn mng li vui vy c lp nh xa. Truyn th To Hn Lu Nng ng Pim y l truyn k v s tch Mt Trng Mt Tri ca ngi Thi min Ty Ngh An. Cu chuyn nh sau: Hai ch em nh n bt c mt qu sung bn chia i ra n, ri hai ch em mang thai, chj sinh a trai t tn l To Hn Lu, em sinh a gi t tn l Nng ng Pim. Hn Lu v ng Pim c hai m ng b th tri, cho v ni K Ch. i trai gi c hai v chng ng lo ngi Kinh mang v cu mang, H ln ln bn nhau, trao cho nhau nhhuwngx tnh cm thing ling ri h yu nhau, hai ngi cng nhau tm v bn c. To Hn Lu mun ly ng Pim lm v nhng m chng khng cho v ci Nu Hc cho chng. ng Pim khng mun ph hoi t m ca Nu Hc nn ha thnh chim bay i. Hn Lu i tm ng Pim nhng nng khng chu gp, mt ln Hn Lu thy ng Pim ngi trn mm , To tro ln, Nng li xung sui, To xung sui Nng li tro ln , c qu To Hn Lu phng mt nht ao, mu nng ng Pim vt tro. Nng cht, To cng p u cht theo, Hn Lu bin Thnh mt tri, ng Pim thnh mt trng, hai ngi mi mi khng gp c nhau. Truyn Chim Yng mng Pu Quai c to Hin Mng mun ly nng n La mng Ching Van v lm v bn nh i chim Yng a th cho nng n La thay ch. i chim Yng vt ng xa cui cng cng n c mng Ching Van, tm c nng n La v tha chuyn ca ch mnh. Sau khi nghe chim Yng tha chuyn, nng n La ng v a th quay tr li cho i Yng v bo cho to Hin Mng sm sa l vt sang ci nng. To Hin Mng vui mng mn gi cui bn, mn trai gia lng cng sm sa l vt, sau cng To sang mng Ching Van ci nng n La v lm v. Vt qua bao nhiu kh khn, xa xi cch tr cui cng h cng c hnh phc bn nhau

Phm Th Huyn

94

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

PH LC 3 PHIU HI KIN
H v tn:.. Dn tc : Tui :... Trnh hc vn : Gii tnh: Nam / N Bn hy cho bit quan im ca bn v nhng vn sau y? * Bn bao gi nghe k hoc tm hiu v truyn th ca dn tc mnh cha? - tng nghe k - Cha tng nghe k - tng tm hiu - Cha tng tm hiu * Nu tnh yu b ngn cn th cch gii quyt ca bn l? - Chm dt tnh yu - Tm mi cch vt qua - Tm n ci cht bo v tnh yu ca mnh * Hin tng sng th hin nay ang rt ph bin tng lp thanh nin, sinh vin. Vy, bn ngh th no v hin tng ny? - Coi Sng th l mt li sng khng lnh mnh, khng ph hp vi truyn thng ca dn tc mnh.

Phm Th Huyn

95

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

- Sng th l mt cch sng i trai gi c th hiu nhau, an i nhau, cng nhau vt qua nhng kh khn trong cuc sng. - Cn phi tri qua sng th th hn nhn mi c hnh phc *Truyn th l mt th loi vn ha dn gian ca cc dn tc thiu s Vit Nam. Cc cu chuyn th vit v ngi ph n lun n cha nhng gi tr tt p trong vic gio dc con ngi. Vy, bn c ng vi kin l s p dng nhng vn tt p trong truyn th vo vic gio dc con ngi c bit l ngi ph n hin nay khng? C Khng

* Theo bn nn p dng bng cch no? - a vo chng trnh gio dc ca cc trng hc - a vo cc hot ng x hi - a vo cc chng trnh giao lu vn ngh v tuyn truyn thng tin lu ng * ng b c dng truyn th rn dy con chu khng? C Khng

* Hin nay truyn th thng c k vo dp no? - Dp l hi - Dp l, tt - Trong cuc sng hng ngy * Hin nay, sch in v truyn th c n c bn mnh khng? C Khng

* Theo bn c nn gi gn v lu truyn truyn th hay khng?

Phm Th Huyn

96

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

Khng

* K tn nhng truyn th m bn bit? PH LC 4 BNG THNG K KT QU PHIU a im tng hp: X Th Sn, huyn Triu Sn i tng: Hc sinh v thanh nin ngi dn tc Thi (tui t 1822) S phiu pht ra: 20 S phiu thu v: 20

1. Bn bao gi nghe k hoc tm hiu v truyn th ca dn tc mnh cha? La tui T l ngi bit v k c truyn th 2. Nu tnh yu b ngn cn th cch gii quyt ca bn l? Chm dt tnh yu Tm mi cch vt qua SP 8/20 TL (%) 40 SP 12/20 (%) 60 TL Tm n ci cht bov tnh yu ca mnh SP 0 TL (%) 0 Ngi gi SP TL 13/20 65% Trung nin SP TL 7/20 35% Thanh nin SP TL 2/20 10%

Phm Th Huyn

97

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

3. Hin tng sng th hin nay ang rt ph bin tng lp thanh nin, sinh vin. Vy, bn ngh th no v hin tng ny? Coi Sng th l li Sng th l mt cch sng khng lnh mnh, khng ph hp vi truyn thng ca dn tc mnh SP TL 13/20 65% hiu hn v ngi mnh yu, an i, cng nhau vt qua kh khn trong cuc sng SP 6/20 TL 30% SP 1/20 TL 5% Phi qua sng th th hn nhn mi c hnh phc

4. Theo bn nn p dng bng cch no? a vo chng trnh Gio dc ca cc Trng hc SP 20/20 TL 100% SP 7/20 TL 35% a vo cc cng tc hot ng x hi a vo cc chng trnh giao lu vn ngh v tuyn truyn thng tin lu ng SP TL 15/20 75%

5. Hin nay truyn th thng c k vo dp no? Dp l hi SP 20/20 TL 100% Dp l tt SP 10/20 TL 50% Trong cuc sng hng ngy SP TL 0 0

6. K tn nhng truyn th m bn bit?

Phm Th Huyn

98

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

PH LC 5 MT S HNH NH V NGI THI V SINH HOT VN NGH DN GIAN CA NGI THI

Phm Th Huyn

99

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nh 1: Ph n Thi (Ngun: Internet)

Phm Th Huyn

100

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nh 2: Ngh dt Th Cm ca ngi Thi (nh Phm Th Huyn)

nh 3: Khc lung ca ngi Thi (nh Phm Th Huyn)

Phm Th Huyn

101

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nh 4: Ma sp ca ngi Thi (nh Phm Th Huyn)

nh 5: Gian hng Th Cm ca ngi Thi x Th Sn (nh Phm Th Huyn)

Phm Th Huyn

102

Lp: DT14A

Kha lun tt nghip

nh 6: Ma xe ca ngi Thi (Ngun Internet)

nh 7: Khp bo xao ca ngi Thi (Ngun Internet)

Phm Th Huyn

103

Lp: DT14A