Derin Zaman

ZamanNedir?
Zaman Nedir?
Mehmet Ylmaz
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
ZamanNedir?
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
Fikir Platformu
ZamanNedir?
Fikir Platformu
ZamanNedir?
Fikir Platformu
ZamanNedir?
indekiler
nsz ....................................................................................................................................................... 6 Fizikilerin Zaman .................................................................................................................................. 7 nsan akl Zaman anlayabilir mi?(1) ..................................................................................................... 19 nsan akl Zaman anlayabilir mi?(2) ..................................................................................................... 23 Varlk bir harftir, sen onun anlamsn .................................................................................................... 28 Hayvan Serbesttir, nsan zgrdr ..................................................................................................... 35 algam suyu varsa Tanrya lzum yoktur ............................................................................................. 44 Karanlkn Inda Akl.......................................................................................................................... 52 lmn Inda Zaman Kavram(1) ..................................................................................................... 55 lmn Inda Zaman Kavram (2) .................................................................................................... 60 lmn Inda Zaman Kavram (3) .................................................................................................... 63 lmn Inda Zaman Kavram (4) .................................................................................................... 67 lmn Inda Zaman Kavram (5) .................................................................................................... 72 lmn Inda Zaman Kavram (6) .................................................................................................... 78 lmn Inda Zaman Kavram (7) .................................................................................................... 86 Arthur Schopenhauerdan Namaz Dersleri ........................................................................................... 95 Zamann Inda Hareket Kavram ..................................................................................................... 105 ans, Kader, zgr rade ve Zaman(1) ................................................................................................ 111 ans, Kader, zgr rade ve Zaman(2) ................................................................................................ 116 ans, Kader, zgr rade ve Zaman(3) ................................................................................................ 119
Fikir Platformu
ZamanNedir?
nsz Zaman nedir? Kimse sormazsa ne olduunu biliyorum. Ama birisine aklamaya kalkarsam artk bilmiyorum Eminim ki geip gitmi olmasa gemi zaman olmayacak. Bir ey gelecek olmasa gelecek zaman da olmayacak. Peki nasl oluyor da gemi ve gelecek var olabiliyor? Gemi artk yok. Gelecek ise henz yok. imdiki zaman srekli var ise, gemie karmayacak ise imdiki zaman deil sonsuzluk olmaz m? yi ama imdiki zaman var olabilmek iin gemie karmas gerekiyorsa mevcudiyetini yok oluuna muhta olan bir imdinin VARlndan nasl bahsedilebilir? Demek ki zaman yoklua meylettii lde var olan eydir. (Aziz Augustinus, 354-430) Zaman nedir? nsan dncesinin en ok zorland sorulardan biri bu. Zira Zamann olmad bir yer, an, olay dnmek imknsz. Hi bir ey olmuyor u an derken bile zamansal bir cetvele ihtiya var. Saniyeler tk tk ilerleyecek ki yaprak bile kprdamyor cmlesinin bir anlam olsun. Zaman anlamadan Yaam, Hareket, zgrlk kavramlar zerine dnmek imknsz. Derin Gz isimli kitabmzda zellikle nl ressam Edward Hopperdan bahsederken modern yaamn zellikle de Sanatn biz insanlara Zaman dnmek iin yeni kaplar atndan bahsetmitik. Derin nsan adl kitabmzn Korku Matkab blmnde de Korku-Zaman ilikisinden ve Sinema Sanatndan istifade ederek Zamann NEliini bir parack sorgulamtk. Kelimelerin ve mantn gcnn yetmedi snrlarda yine Sanattan istifade ettik : Sinema, Resim ve Fotoraf sanat imdadmza kotu. Ama felsefeyi dlamadk. Zaman hakknda ok isabetli tahliller yapm olan Kant, Bergson, Heidegger, Hegel, Husserlden ok nce belki ilk defa Aristoteles (M 300ler) ile balam sorgulamalar var. 1800ler ve 1900lerdeki fikirler haliyle teknolojik ilerlemelerden ve yeni kurulan endstriyel toplumdan istifade eden ama ayn zamanda bunlarn altnda ezilen bir kuan rettikleri. Bilim ve teknoloji ile zaman arasndaki ilikiye gelince elbette Newtondan Einsteina ve Kuantum mekaniine kadar uzayan, epistemolojiden fizik teorilerine kadar dallanp budaklanan sorgulamalar sz konusu. Peki bilimsel, objektif, tik-tak zamandan baka, daha insan, sbjektif ya da btn bunlarn stnde, dnda MUTLAK bir Zaman kavramndan bahsedilebilir mi? Zaman sadece bir ereve, akl snrlayan bir tr yokluk mudur? Yoksa Derin nsan ve Zamann eklemlendii bir Derin Zaman boyutu var mdr? Tam da bu noktada Mesnev ve Ftuhat- Mekiyye gibi eserler Zaman-nsan ilikisine bambaka perspektifler ayor. Zaman konusunu btn derinliiyle anlayabilir miyiz? Bunu da Zaman gsterecek
Fikir Platformu
ZamanNedir?
Fizikilerin Zaman Mmkn olsa, Zamanda yolculuk iki farkl Zamann varln zorunlu klar: zerinde seyahat edilen, d Zaman ve yolcunun zaman, i ZamanFizikiler iin ortak ve evrensel bir zaman kavram (imdilik) yok Sunu: Etienne Klein 1958 doumlu bir Fransz fizikisi. Ayrca Bilim Felsefesi zerine doktora yapm. Enerji, savunma ve bilgi teknolojileri alannda aratrma yapan CEA adl kamu kurumunda aratrma mdr. u an nanoteknoloji, lazerler, Gne, ntronlar zerine almalar yapan Madde/Malzeme Bilimleri Laboratuar LARSIMi ynetiyor. CERNdeki parack hzlandrcnn tasarmna katkda bulunmu. Kuantum fizii ve parack fizii dersleri vermi. (Kendisini tanmak iin buradan videolar izlenebilir). Okuyacanz bu makale Kleinin niversite derslerinden ve halka ak konferanslarndan derlenmi notlarn dilimize evirisidir.evirenin Notu mnsnda .n. ifadesi koydum ve aklamalar yaptm. Dilimizde olmayan baz vurgular ifade etmek iin byk harf ve koyu yaz( bold) kullandm. Franszca kullanan okurlarmz Fizikte Zaman kavram zerine verilmi u konferans da izleyebilirler: Blmler: 1, 2, 3, 4. Fizikilerin Zaman (Etienne Klein, eviren: Mehmet Ylmaz) Tandk grnne ramen Zaman kavram bir sr elikinin, fikr kmaz sokan kaynadr ve bu elikiler biz Zaman anlamaya altka artar adeta. Aziz Agustinustan beri bilinen ilk amaz zaman kelimesinin ifade etmesi geren ey hakknda hi bir ey syleMEmesidir. lk bakta zaman kelimesi bilinebilecek bir nesneyi ve duman stnde bir tecrbeyi anlatr.
Fikir Platformu
ZamanNedir? Ama ieriini kavramak, ihata etmek istediinizde ellerinizin arasndan kayp gider, sisler iinde kaybolur. Elbette Zaman tarif etmeye alabiliriz: 1. 2. 3. 4. Hi bir ey olmad srada olan/geen eydir, Olaylarn birbirini takip srecidir, Gelmekte olan gelecektir, Her eyin bir anda olup bitMEmesi iin doann icad ettii bir kolaylktr.
Ama bu tanmlar bile Zaman ierir veya Zamann halihazrda var olduu kabulnden hareketle yaplmtr. Bu sebeple yukardaki tanmlarn birer metafor olduunu ve Zaman btn olarak tarif edemediklerini de sylemek gerekir. Kanaatimce bu aresizlikten bizi kurtarabilecek tek kii Ludwig Wittgenstein olabilir: (.n. mealen) Kelimelerin anlamlar bizim dmzda ve bizden bamsz bir g tarafndan verilmez ki onlarn gerek anlamlar zerine bilimsel aratrmalar yaplabilsin. Bir kelimenin anlam ona kullanan kiinin verdii anlamdr. Demek ki kelimelerin anlamlar onlar kullanma eklimizden baka bir ey deil. Bir kelimenin arkasnda kesin bir gereklik olduundan emin olamayz. Bir kelimenin gerek anlamn ya da saklad anlamlar sorgulamak yersizdir. te bu sebeple fizikiler Zaman tam olarak tarif etmeye muktedir olaMAdlar ama onu kullanl bir kavram yaptlar. Genellikle Zaman zerine tefekkr ederken konumuzun ne tr bir nesne olduunu bilmiyoruz. Zaman nasl bir nesnedir? 1) Doal olarak var olan bir nesne? 2) Doal srelerin bir vehesi? 3) Kltrel bir nesne? 4) Dilimizde bir isim olduu iin mi bir nesne olduuna inanyoruz? 5) Saatler gerekte neyi gsteriyor? 6) Zaman lebildiimiz iin midir ki gnlk dilde Zaman bir nesne gibi alglanyor? 7) Zaman algmz ve bu konudaki fikirlerimiz Zamann Hakikati ile ne kadar rtyor? 8)Fikr bir nesne olarak Zaman her bir insann zel olarak ina ettii bir alg deil mi? 9) Zamann Mekn zerinde brakt izler dnda da bir belirtisi var m? (Erozyon, dzenli kalp at) kinci bir zorluk da dier nesnelerin aksine Zaman ile aramza mesafe koymann imknszlndan kaynaklanyor. Onu lebiliyoruz ama gzlemleyemiyoruz nk Zamann etkisi altndayz. aresiz bir ekilde Zamann iindeyiz. nc zorluk kayna Zamann 5 duyumuzla alglanabilecek bir madde olMAmas. Brt haliyle alglanmas imknsz. Aylarca maaralarda veya asker snaklarda kalan insanlar d kaynakl mihenk talarndan uzakta olunca Zaman algsn kaybettiler. Biyolojik saatleri onlara yetmedi.
Fikir Platformu
ZamanNedir? Son olarak Zamann paradoksu hatta yok oluu var. Gemi artk yok, Gelecek henz gelmedi, imdi ise balad anda bitmeye, yok olmaya doru ynelmi. YOK-lua bu denli yakn duran Zamann VAR-ln nasl tasavvur edebiliriz? Wittgensteinn dedii gibi: imdi gemi olduunda nereye gidiyor? Nerede Gemi? te felsefenin en byk zafiyeti!. Marcel Conche Zaman ve Kader adl eserinde yle diyordu: Zaman sadece yalanlanm olarak gsteriyor kendini. Ama Zamann bir hi olduunu sylersek btn insanlk tecrbesini de yalanlamamz icab eder. Byle bir hipotezin sonularna katlanmaya hazr myz? Mesel takvimler, saatler araclyla Zamann zerimizde kurduu basky yok saymaya kimin gc yetebilir? Evet, Zamann VAR-ln tasavvur edemediimiz gibi YOK-luunu da dnemeyiz. Bizce en az iki eit zaman vardr: Fizik zaman (saatlerin zaman) ve znel zaman (bilin zaman). Birincisi, en azndan teorik olarak bize bal deil, homojen ve kronometre ile llebilir. kincisi bizim iimizde, bize bal ve tekdze bir biimde akmyor. Akkanl o kadar deiken ki geii hissedilen sre bile bir kiiden dierine farkl olabiliyor. Grnen o ki ayn zamanda iki farkl kii yok. Yaplan anketlere gre hissettiimiz srenin uzunluu yaanan olaylarn younluuna ve insann yana gre deiiyor. Psikolojik zamanmz znde esnek bir zaman. Fizik ve psikolojik bu iki zamann daha basit, ek bir zamanda birletirilebilmesi imknsz grnyor. Dnya zamanyla nefsin (.n. orijinal metinde lme - ruh olarak da evirilebilir.) zamann birbirine endeksleme abas baarszla mahkm. Bu mahkumiyet imdi kavramnn iki farkl anlamnda bile sezilebilir: 1) Noktasal bir an,sonsuz bir gemi ile sonsuz gelecek arasnda, uzunluu olmayan bir kesme hatt, bir snr. 2) Yaayan bir imdi, daha yeni gemi bir Gemi ve hemen gelmek zere olan bir Gelecek ile dopdolu, anlam, belli bir kalnl olan bir imdi. Hi bir hissimiz bize noktasal anlarn birleip anlaml bir Sreye dnmesinin simyas hakknda ip ucu vermiyor. Anlarn geiini hissetmiyoruz. Bu atmay en gzel anlatan belki de hayatn ksa, aklarn geici ve lmn kesin olduunu syleyen o nl halk iiri. Hangi disiplinden olursa olsun btn bilim adamlar zaman ile bir sorun yayorlar. Ben zellikle fizikten bahsetmek istiyorum. Zaman ve Fizik bilimini balamak garip grnebilir. nk Fizik Bilimi itiraf etmese de Zaman devreden karmaya alr. Zaman deikendir, istikrarsz, uucu Oysa Fizik deiimden mnezzeh ilikileri ifade etme peindedir. Doa zerine neredeyse tanrsal bir gzlem noktasna erime arzusu sebebiyle Fizik Deimezi, Mutlak arar. Ama uygulamada hep Zaman engeliyle karlar. Zaman bir nehrin akna benzeten yaygn metaforu ele alalm. Akma, takip etme, sre ve geri dndrleMEZ olma gibi kavramlar artrr. Bu simgeler fizikilerin temel sorgulamalarnn konusudur. Bir akma/ak var m? Zamann ak esnek mi? Klasik fizik bu konuda grelilik ile ayn yant vermez. Sre midir sz konusu olan? Kinatn tarihi, yaps ve gelecei ile uraan kozmologlar Zamann bir balangc ve bir sonu olup olmadn bilmek isterler.
www.derindusunce.org Fikir Platformu
9
ZamanNedir? Evet, bir nehir gibi akar zaman gemiten gelecee doru. Ama bu geri evirilmezlik Zamann bir karakteri deil onun dnyasallam halidir. (.n. Orijinal metinde il est la temporalit mme du temps Yani zamandan ve mekndan mnezzeh bir Mutlak Zamann dnyevi tecellisidir.) Peki ya Zamann iinde olan fiziksel olaylar? Geri evirilebilirler mi? Fizik kanunlarnn ters ynde ilemesi meselesi hakknda ne diyebiliriz? Zaman Fizikte t simgesiyle ete brnr. Yani tek boyutludur, tek bir say tarihi belirtmek iin yeter. Art veya eksi ile yn de deitirilebilir. Fizikteki bu kullanm TEK BR ZAMAN OLDUUNU ve ZAMANIN SREKLLN peinen kabul eder. Aslnda bu kabul bizim hislerimiz iinde en salam olanna dayanr. Olaylar bazen ayn anda meydana gelebilir ama hi bir zaman bir boluk yoktur. Yani Zamann gemedii bir zaman yoktur. Meknn aksine Zamann topolojisi ok fakirdir. ki ihtimal var, ya dz bir izgi ya da bir ember. Bir baka deyile ya izgisel, lineer bir zaman ya da bir evrim, dngsel zaman. Dngsel Zaman modeli bir ok mitolojik anlatda vardr ama sebep-sonu ilkesine uymad iin Fizik Bilimi tarafndan terk edilmitir. Bu ilkeye gre sebeplerin sonulardan nce gelmesi zorunludur. Haliyle Zaman sral bir yapya sahip olmaldr ki bir noktann dierine gre nde/arkada olduunu syleyebilelim. Dairesel zaman kavram ise zihnimizin ihtiya duyduu sebep-sonu zincirini bozar. Zaman temsil eden parametre ak veya gizli olarak btn fizik formllerinde vardr. Bu tabi naho bir durum zira daha nce de sylediimiz gibi Fizik Bilimi Zamandan kurtulmaya alr. Zamandan bamsz, mutlak gerekleri ifade etmek ister. Bu meseleye are bulmak iin Tarih kavram zerinde dnmek gerekir. Tarih dnyann Zaman iinde deiime uradn varsayar. Oysa Fizikinin arad ve Zamandan bamsz olan kanunlar deimezlii peinen kabul ederler. Peki dnya bir sistem olarak m grlmelidir yoksa bir tarih/hikye olarak m? Bu balamda fizikiler Yunan felsefesinin iki zt ekseni arasnda blnmlerdir. Bir yanda Parmenides, Varlkn ve Mutlak Deimezlikin dnr. Dier yanda Heraklitos, hareketin, dnmn filozofu. alar boyu sren bu tartma iki grubu srekli kar karya getirdi: 1. Newton ve Einstein gibi Fizikten Zaman tamamen silmek isteyenler, 2. Geri evirilmezlik olgusunun Fizikin her seviyesinde mevcut olduuna inanan Fizikiler. Temel soru u: Fizik Bilimi ne iin vardr? Zamandan bamsz, Mutlak tarif etmek iin mi vardr yoksa deiimlerin, dnmlerin kanunlarn kefetmek iin mi? Tabi bu noktada u soruyu da sormak gerek : Her fizik formlnde bir zamana raslamamzn sebebi nedir? Zamann evrensel oluu mu yoksa farkl eylerin bir isim/kavram arkasnda toplanmas m? Termodinamik zaman ile mekanik zaman ayn mdr? Ya kozmolojik zaman?
Geri evirilmezlik olgusu nda bu konuya eilelim imdi: Gemi bize yazlm, sabitlenmi gibi geliyor. Tabi ki hatrlayabiliyoruz ama gemii hissedemiyoruz. Gelecek ise btn arzularmza ramen
10
ZamanNedir? belirsiz. Gerek ile bir ba yok, ok sayda ihtimal var. Gnlk hayatta gemi ile gelecek arasnda bir simetri yok. Peki ya fiziksel olaylarn Geri evirilebilirlii? Onlara gre de gemi ve gelecek arasnda farklar var m? Belki sizi artacak ama zamann oku (.n. = Zamann ak, fr. fleche du temps, ing. arrow of time, timeline) ad verilen bu mesele henz zlmedi. Hatta son bilimsel gelimeler hem soruyu hem de muhtemel cevaplar daha da karmak bir hale getirdi. Zamann teorideki yeri srekli deiiyor. Balangta fizikiler Zaman tpk Mekn gibi olaylarn iinde olup bittii doal bir ereve gibi dnmt. Daha sonralar yine Fizikin ihtiyalarna cevap vermek iin bak as tam tersine evrildi. zellikle de Einsteinin rlativite teorisi ve kozmoloji dourdu bu ihtiyalar. Bu yeni bak asna gre Zaman ve Mekn artk fizik olaylar ieren bir ereve ya da onlarn ekli deildi. Tersine fizik olaylar onlar tanmlyor ve belirliyordu. Zamann llebilen temel fiziksel bir byklk olarak grlmesi ilk defa Galileo Galilei ile balad. llebilir ve temel fiziksel formlleri birbirine balayabilir, sralayabilirdi. O dneme kadar Zaman daha ok sosyal olaylarn bir parasyd. Saylarla, formllerle bu ekilde i ie gemesi nispeten yeniydi. Galileo Galilei eik dzlemler kullanarak cisimlerin dmesini inceliyordu. Katedilen uzaklk olarak Mekn yerine Zaman kullanld takdirde den cisimlerin ok basit bir kurala tabi olduunu fark etti. Kazanlan hz dme sresine orantl olarak artyordu.Modern dinamik domutu. Mekanik Zamann tanmn ilk defa Newton Principia adl kitabnda verdi: Newtona gre Zaman homojen bir biimde akyordu. Evrensel bir Mutlak idi. Cisimlerin uzay iindeki hareketleri pe pee gelen anlardaki konumlar olarak tarif edildi. Gzergh (.n. = trajectoire) hesaplamalarnda Zaman dinamiin dnda bir parametre olarak grnr. Gemiten gelecee doru akan, homojen, mutlak Fakat ne gariptir ki Newtonun formllerini kullanarak hem gemie hem de gelecee doru gitmek mmkndr. nk Zamann *forml iindeki+ ynn deitirseniz dinamiin temel kanunlar bozulmaz. Bu matematiksel ynteme gre gemiten gelecee ynelik her deiim ve dnm tersinin de varln peinen kabul eder. Yani tabiat her yaptnn tam tersini ayn sre ile yapabilir. Newtonun zerinde alt fizik olaylar (srtnme ihmal edilirse) gerekten de ters evirilebilir. Newtoncu Zaman ne yaratr ne de yok eder. Sadece olup biten eylere bir tempo tutar ve gzerghlar iaretler. Vasfsz, ptrsz, btn anlarn birbirinin ayn olduu bir zaman. Kant daha sonralar bu Zaman-Mekn erevesiyle ereve iindeki olaylarn ayrtrlmasndan istifade edecektir. Kanta gre Zaman-Mekn insan algsna gre a priori ekillerdir ve tecelllerin anlalmas imknn koullandrr. (.n. tecelller kelimesi fr. phnomnesin evirisidir. Bilimsel anlamda fizik olay olarak da evirilebilirdi ama kanaatimizce burada Kantn Saf Akln Eletirisi adl eserindeki fenomen-numen eksenine referans yaplyor) Newtoncu kanunlarn geri evirilebilirlii 19cu asrda tam bir skandal olarak deerlendirildi. zellikle Ludwig Boltzmann, Willard Gibbs, Ernst Zermelo, Joseph Loschmidt, ve daha sonralar Ilya Prigogine. lk bakta fiziksel olaylarn bir film gibi geriye sarlmas insana sama gelmez belki. Ama 19cu yzyl banda Sadi Carnot snn mekanik enerjiye dnmnn tek ynl (Scaktan soua doru)
Fikir Platformu
11
ZamanNedir? olduunu ispat etti. 1824te yaynlanan Atein hareket ettirici gc zerine dnceler (Rflexions sur la puissance motrice du feu) isimli almas termodinamiin ikinci ilkesinin bir taslan ierir ki son hali 1865te Rudolph Clausius tarafndan verilmitir. ncelikle her fizik sistem iin entropi adl bir bykln varln kabul edilir. Entropi sistemin durumu tarafndan belirlenir ve dzensizlik-danklk derecesini temsil eder. Termodinamiin ikinci ilkesi entropi miktarnn etraftan soyutlanm bir sistemde (fiziksel olaylar neticesinde) sadece artabileceini syler. Mesel bir kp ekerin ve ekersiz bir kahvenin toplam entropisi ekerli bir kahveninkinden azdr. eker mutlaka eriyecektir ve kahve sousa bile eker bir daha eski kp eklini ve beyazln bulamayacaktr. Termodinamiin ikinci ilkesi olaylarn geri evrilemez olduu ynndeki nsezimizi dorular gibi Ama her zaman olaylara biraz daha yakndan bakmak gerekir. Fizik kanunlar iinde bazlar temel kanunlardr. nk bunlar maddenin en temel davranlar ile ilgilidir, her eyi aklarlar. Bu kanunlara mikroskopik denir zira en basit yap talarnn, atomlarn ve molekllerin kanunlardrlar. nemli bir saptama yapmak gerekirse bu seviyedeki btn formller ters evirilebilir. Bir paracn gzergh hem gemite hem de gelecekte ayn biimde, sadece zaman deikenini ters evirerek hesaplanr. Ama bu mikroskopik kanunlarn yannda maddenin davrann daha genel olarak veren formller vardr. Makroskopik denen bu formller byklk olarak bize yakn olan fizik olaylarn modelidirler. Ve geri evrilemezler.Mesel 1811de Joseph Fourier tarafndan ifade edilen scaklk forml ters evrilemez. Scaklk tek bir ynde yaylr, scaktan soua. Tersi doru deildir. Eer bir hareket veya dnm sadece ve sadece daha kk hareketlerin birlemesi ise makroskopik formller mikroskopik eitliklerden yola karak hesaplanabilmeli deil mi? Gelin grn ki mikroskopik eitlikler Zamana gre ters evirilebilir iken Makroskopik olanlar deil. Zincirin iki ucunu birletirecek halka ne olabilir? Entropi denen eyin varln nasl kabul edebiliriz? Mikroskopik seviyede sistemin evirilii Zamana gre simetrik iken nasl oluyor da makroskopik seviyede iken sistemin evirilii dissimetrik (simetriyi bozucu) bir fonksiyona tabi olabiliyor? Bu sorgulamay daha derinlere gtrmek isteyen Ludwig Boltzmann Newtoncu mekanik ile termodinamiin ikinci ilkesi arasnda bir balant bulmak istedi. ok sayda paracn davrann eksiksiz olarak formllere dahil etme imkn olmadndan Boltzmann istatistikten istifade etti ve kesin gzergh hesaplamalarnn yerine ihtimallere yneldi. 1872de gaz molekllerinin konum ve hzlarnn fonksiyonu olarak hesaplanacak matematiksel bir byklk ihdas edilebileceini kefetti. ok artc bir keifti bu zira arpan molekllerin etkisiyle sz konusu byklk bir denge noktasna doru evriliyordu. ayet gaz denge halindeyse sabit kalyordu sanki Zaman gemiyormu gibi. Bir baka deyile (iaret fark dikkate alnmazsa) entropiye benzeyen bir bykl kefetmisti Ludwig Boltzmann. Bylece paracklarn dinamiklerini hesaplamaya yarayan ters evirilebilir formller istatistik olarak birletirildiinde ters evirilemez makroskopik eitliklere varlabiliyordu. Buna bakarak Boltzmann
12
Fikir Platformu
ZamanNedir?
ters evirilemezlik olgusunu zayf olaslkl makro-durumdan daha yksek olaslkl makro-duruma evirilmenin bir sonucu olarak yorumlad. zole bir sistemin entropisinin artmas molekler bazda daha muhtemel durumlara evirilmeyi ifade eder. Termodinamik Zamann oku (.n. = Zamann ak) dzenli halden dzensiz hale, dalmaya, bozulmaya gitmekten ibarettir. Ters evirilemezlik adeta mucizev bir biimde hesaplamalar neticesinde kar ortaya. Ama bu hesaplar ters evirilemezlik olgusunu makroskopik sistemlere zg istatistik bir gereklik olarak yorumlar. Haliyle byk bir serbestlik sz konusudur. Mikroskopik seviyede fizik olaylar hl ters evirilebilir. Sonu olarak gzlenen/saptanan bir durumdur (.n. fait, ing. fact) ama bir ilke deildir. Tabi bu noktaya vardnzda Zaman bir aldanma, bir illzyondur demeye ramak kalmtr. Albert Einstein dostu Michele Bessonun lmnn ardndan ailesine yazd mektupta yle der: Bizim gibi koyu fizikiler iin gemi, imdi ve gelecek arasndaki fark bir illzyondur ok inat bir illzyon olsa bile (21 Mart 1955). Einsteinn zaman konusundaki duruu elbette hep bu kadar net ve kat olmad. Belki bu mektupta sadece acl aileyi teselli etmek istemiti ama yine de ters evirilemezlik olgusunu ortadan kaldrmak umudu iindeydi. Ancak bu ekilde Fizik Zamansz bir geometri olabilirdi. Dier yandan kimi fizikiler ters evirilemezlik olgusunun bizim bilmediimiz ince ayrntlardan veya insan znelliimizden (.n. orijinal metinde subjectivit humaine) kaynaklandn kabullenmek istemediler. ok temel bir eyin gzlerden katn dndler. Ilya Prigogine bunlardan biriydi. Fransz matematiki ve dnr Henri Bergsonun Zaman bir icattr ya da hi bir ey deildir eklindeki sznden fazlasyla etkilendiini itiraf ediyordu Prigogine. (Bergson, Evolution cratrice (1916), PUF, 1970, sf. 341) Ona gre makroskopik seviyedeki ters evirilemezlik znde mikroskopik seviyedeki rastlantsal bir vasfn ifadesiydi. Bir bak as deil doann ayrlmaz bir parasyd. Prigoginee gre: statistiksel tanmlama ters evirilemezlik sreler ve entropinin art gibi sonular douruyor ama bu tanmlama bizim cehaletimizle veya kendimizi merkez almamzla beslenmiyor. Dinamik srelerin doasnn bir sonucu (La Fin des certitudes, 1996, sf. 126.) Bylece Prigogine Zamann ak yoktur ama makro seviye bu illzyon oluur demek yerine Zamann ak vardr ama makro seviye bunun YOK olduu illzyonu oluur demi oluyordu. Bu konuda fikirlerin ztlamas srmektedir. zellikle de klasik fiziin ina ettii o gzel teorilerin ayan beyan tad ama hi kle almad ters evirilemezlik olgusu tam bir muammadr. stelik klasik fiziin yalnz olmay tartmalar daha da renklendirmekte ve kartrmaktadr. Modern fizik veya zel rlativite, genel grelilik, kuantum mekanii, alanlar teorisi, kozmoloji Ksaca birbirini tamamlayan bazen de yalanlayan nice teoriler, kavramlar ve bak alar. imdi btn bu manzaraya biraz dzen vermeye alalm En azndan Zaman konusunda. ncelikle Einstein Maxwellin elektromanyetizmasn mekaniin rlativite ilkesiyle badatrmaya alt. areyi Zaman ve Meknn yeniden tarif edilmesinde buldu. Bugne kadar birbirinden ayr olarak dnlen Uzay ve Zaman birletirdi, Uzay-Zaman kavramn ihdas etti.
Fikir Platformu
13
ZamanNedir? Eer uzayda galileci referans (.n. fr. rfrentiel galilen, ing. Inertial frame of reference) deitirirseniz Zaman ksmen Uzaya dnr. Felsef bir sonu: Zaman Newtoncu kimliini kaybeder, Meknn dnda kalamaz ve dinamie baml hale gelir. Uygulamadaki sonu: Saatler uzayda hzla hareket ettiklerinde ritimlerini yavalatrlar. Zamann esnekliini len bu yavalama muonlar gibi paracklarda dzenli olarak gzlenir. Muonlar ar elektronlardr. Atmosferin yksek katmanlarnda kozmik ma neticesinde oluur veya yapay olarak parack arpmalaryla elde edilir. Yaam sreleri 2.2 mikro saniyedir. Grelilik teorisinin syledii ve deneylerin tasdik ettii bir saptama vardr: Muonlarn yaam sresinin gerekten paracn ortaya kt ve yok olduu anlar arasnda geen zamana tekabl etmesi paracn HAREKETSZ olmas halinde mmkndr. Aksi takdirde ne kadar hzl giderse o kadar uzun yaar (= uzayda yol alr). In boluktaki hzna yakn bir sratle yol alrsa mr 2.2 mikro saniyeden ok daha uzun olabilir. (.n. Aaya(1) dipnot olarak rlativite/grelilik kuram hakknda bir fikir vermesi amacyla Trke Vikipediadan uzun bir alnt koydum. Detayl biimde bu konuyu anlamak isteyen okurlarmz u web sayfalarndaki TBTAK tarafndan hazrlanm hareketli ve sesli sunumlara eriebilirler zel Grelilik - CD-1 , Genel Grelilik -CD-2 ) Rlativite teorisi Zaman hakknda daha bir ok kavramn deitirilmesine mecbur eder bizi. zellikle ayn anda meydana gelme, ezamanllk (fr. simultanit) mutlak olmaktan kar. Bir gzlemci iin gelecekte olan olaylar bir dieri iin gemite ve hatta bir nc iin u an olmakta olabilir. Bir baka deyile bana gre olmakta olan olaylar hareket halinde bir gzlemci iin henz olmam veya gemite kalm olabilir. Artk kelimeler birden fazla anlam ile ykleniyor zira hareket halinde ne kadar gzlemci varsa o kadar temel saat vardr. Btn saatlerin ayn saati gstermesini salayamayz. Bunu yapsak bile bir ka saniye sonra farkl zamanlar gstermeye balayacaklardr. Her bir gzlemci kendi saati dndakilerin yavaladn dnecektir. Zamann ortak bir referansnn olmad bir nokta buras. Ama sebep-sonu ilkesi muhafaza ediliyor. Eer bir gzlemci iin A olay B olayndan evvel olduysa (mesel Adan Bye kl bir iaret yolland ise) btn gzlemciler iin bu byledir. Gemi ve Gelecek belli bir mutlakiyeti muhafaza ediyor yine de. Zamann referansn deitirerek Zamann gei ritmini deitirebiliyoruz ama ters eviremiyoruz. Bunun iin k hzndan daha yksek bir hzla hareket etmek gerekir ama grelilik teorisi bunun imknsz olduunu syler. (Mmkn olsa, Zamanda yolculuk iki farkl Zamann varln zorunlu klar: zerinde seyahat edilen, d Zaman ve yolcunun zaman, i Zaman.) Simdi biraz da ktlesel ekimden bahsedelim. Einsteinn genel grelilik teorisine gre ktle ekimi uzayn madd olarak ierdii eylerin birbirlerine uyguladklar bir kuvvet deil. Bu kuvvet UzayZamann geometrik bir vasf. Bu kuvvetin bu ekilde Uzay-Zamana dahil oluu onun eilip bklmesine sebep oluyor. Bu Eri Uzay bnyesinde Uzay, Zaman ve Madde garip zellikler arz ediyorlar. Einsteinn formllerine gre enerjinin ve ktlenin younluu Uzay-Zaman ekillendiriyor ve bu ekillenme uzaydaki cisimlerin
Fikir Platformu
14
ZamanNedir? dinamiklerini, gzerghlarn etkiliyor. Bu koullarda hem gzlemcilerin hz hem de ktle Zamann gei hzn etkiliyor. Bir baka deyile Zaman gzlemlenen fiziksel olaylardan etkileniyor. Kozmologlarn statik bir Uzay-Zaman grn savunmalar beklenebilir bu noktada ama gerekte durum tam da tersi. Bugn fizikilerin neredeyse tamam paracklardan oluan Evrenin genilemesi zerine kurulu Big Bang modelini destekliyor. Ama Newtonun zaman gibievrensel olmakla beraber kozmologlarn zaman ayn Zaman deil. Yine de her hangi bir ivmeye ya da ktle ekimine tabi olmayan gzlemciler saatlerini ayarlayarak Uzayn evrilme zamann takip edebilirler. Bu evrim zaman kozmologlara gre tpk Newtoncu zaman gibi tek ynde akyor. Kozmik zamann balangcna gelince Tpk Kinatn balangc gibi bir tr ilkel uzayn toz bulutlar arasnda kayboluyor. Bir fiziki iin Big Bang modelini kabul etmek fizik kanunlarn kullanarak gemie doru sonsuza kadar gitmenin (.n. orijinal metinde extrapolation) imknsz olduunu da kabul etmek demek. Byle bir geriye gidi mutlaka kmaz bir sokaa varr nk kuantum fizii ve genel rlativite mutlaka atmaya girer. Ksaca ne Kinatn ne de Zamann balangc hakknda hi bir ey bilmiyoruz. Ne zaman baladn bilmediimiz gibi nasl baladn da bilmiyoruz. Kinatn bir tarihi olduunu biliyoruz. Ama bu bir balangcn olduu anlamna gelir mi? Bu konuyu sorgulamaya baladmz anda kendi acziyetimizi gryoruz. Mesel Zamandan nce baka bir zaman var myd? Deiim olmadan bir zaman tahayyl edebilir miyiz? Deiimden bahsedebilmemiz iin bir eyin deimesi gerek ve o ey Zaten Kinat! (.n. Etienne Kleinn Kuantum Mekaniinden bahsetmeye balayaca bu blmde arzu eden okurlarmz bir hazrlk olarak determinizmin tarifi*2+ ve determinizm-kuantum ilikisi hakknda ksa bir hatrlatmay dipnotlardan okuyabilirler*3+) Kuantum Mekaniinden bahsedelim biraz da. Atomun, zellikle de n etkileimi sz konusu olduunda klasik fizik yetersiz kalyor biliyorsunuz. Bu yetersizlik sebebiyle onun yerine konan Kuantum Fizii tam bir devrim gerekletirdi. yle ki bugn Kuantum Fiziinden etkilenmeyen fizik dal kalmad. Kuantik bir sistemin durumunu tarif etmek iin, mesel bir parack farz edelim, sistemin dalga fonksiyonu denen matematiksel bir kavram kullanlr. Genellikle bu sistemin fiziksel vasflarndan birinin (konumu, enerjisi,) almas muhtemel deerlere tekabl eden terimlerin toplamdr. Bu sistemin bir gariplii vardr: Bir lm yaptnzda (mesel enerjisini lmek istediinizde) dalga fonksiyonunda ani bir deiiklik meydana gelir. Dalga fonksiyonunun kmesi denen bu olay baz paradokslarn da kaynadr. Bu paradokslar eitli yorumlara kap amtr ama fizikilerin ounluunun kabulne gre rastgele olduu iddia edilen bir sretir bu. lmeden nceki dalga fonksiyonu ancak bir ihtimal hesab yaplmasn salar. Klasik fizikte kullanld gibi determinist hesaplar yapmak imknszdr. Pekl Kuantik fizik asndan Zaman kavramna nasl bakabiliriz? Basitletirecek olursak Schrdingerin formlne odaklanabiliriz. Zira k hzna kyasla dk hzlarda kalnd mddete geerliliini muhafaza eder. Bu forml dalga fonksiyonunun zaman iindeki evriliini hesaplamaya yarar. Ters evirilebilir ve determinist bir formldr bu. Yani ilk bakta bu formldeki zamann newtoncu zaman olduu sylenebilir. Ama sistem zerinde bir lme operasyonu gerekletirilirse
Fikir Platformu
15
ZamanNedir? teorik olarak hesaplanan lmlerden sadece bir tanesi gerekleir. Sanki lme ilemi geri evirilemez biimde sistemin zerinde bir iz brakm gibi sistemin matematiksel tarifi deiir. Ama Schrdingerin forml bu deiiklii vermez. Bu saptama kapsamnda Zamann ak olduka tuhaf zira geri evirilemezliin oluumuna lme eylemi dahil olmutur. Grdnz gibi Fizik Biliminin her bir alan Zamana ayr bir kavram atfeder. Bir baka deyile fizikiler iin ORTAK ve EVRENSEL bir ZAMAN kavram (imdilik) yok. Ortak bir teori de gelitirilemiyor haliyle. Termodinamik, kozmoloji ve Kuantum Fiziinde grdmz gibi Zaman akna benzet kk okuklar var ama ANA ZAMAN OKU diyebileceimiz, btn fizikilerin kullanabilecei ortak bir Zaman yok. yle sanyorum ki bu iki farkl dnme ekli hem birbirine zt hem de tamamlayc. Yani birincisi Tarihe, Zamana dayanan ve ikincisi yani sonsuz bir var olua, Zamann yokluuna dayanan iki ekli kasdediyorum. Bu iki yol bizim Kinat anlay srecimizde birbirinden ayrlmaz gibi grnyor. Deiiklii aklamak iin sabitlere ihtiyacmz ve sreyi tahayyl edebilmemiz de ancak baz deimezler zerinden gerekleiyor. Dnya Zaman ile nefsimizin Zaman arasndaki balantya gelince Maddenin Hayata dikildii hat zerinde aramak gerek bunu. Fizikinin matematikletirilmi zaman yaanan Zaman anlatmyor. Tpk yaamakta, hissetmekte olduumuz Zamann Fizik teorilerini tatmin etmemesi gibi. emalarla kavramsallatrrken Hakik Zamann baz vasflarn gzden kard m fizikiler? En azndan Henri Bergson bu fikri savunuyordu. Fizik Bilimi ve genel olarak lisan ile snrlanan insan zeks Zaman doru ifade edemiyordu. Akp giden Zaman gzlemlemek yerine kimi rastlantlar not etmekle yetiniyoruz. Zaman homojen bir boyuta indirgiyoruz. Birbirine eit, bir kolyenin incileri gibi birbirine karmayan ve pepee gelen anlar Yine Bergsona gre byle yaptmz iin srenin gerek doas gzmzden kayor. O doa ki kendini srekli yeniden yaratyor, srekli bir icad, srekli bir keif, kesintisiz yeniliklerin domas. Fizikilerin tekrar eden yapayalnz tik-taklar gerek Zamann ve Gerek Hayatn hamuru, hammaddesi deil. evirinin dipnotlar 1 Genel grelilik kuram, ivmeli devinim ile ktle ekimi aklamasn zel grelilie birletiren, genelleyen kuramdr. 1916da Einstein tarafndan ortaya konmutur. Genel grelilikten nce, Newtonun ktle ekim kuram geerli kabul ediliyordu. Newtonun formlleri (yatay at, dikey at vb) bugn de duyarllk gerektirmeyen uygulamalarda geerlidir. Ancak aya roket gndermek gibi duyarl ilerde Einstein formlleri kullanlmaktadr. Genel olarak Newton mekaniinde Kuvvet (F), Grelilik kuramnda ise Ktle (M) nemli ve nceliklidir. Genel grelilik ile Einstein unlar ortaya kartmtr: Yerekimi (ktle ekimi) ve ivmeli devinim birbirinden ayrt edilemez (Eitlik ilkesi) Ktle, iinde bulunduumuz uzay-zaman eip bkmektedir. Yerekimi bir kuvvet deildir, uzay-zamann geometrik eriliinden ortaya kar. Genel grelilik, kendi zaman iin inanlmas g pek ok ngrlerde bulunmutur; bunlardan en nemlileri:
16
Fikir Platformu
ZamanNedir?
Eer ktle uzay-zaman geometrik olarak eiyorsa, Gnein ok yaknndan geip gelen uzak yldzlarn klar erilmi olmaldr. Bu erilik gne ektii iin dbkey deil de uzayzamann eriliine uygun ibkey olmaldr. ok ok youn ktleler uzay-zaman ylesine bkebilir ki, uzay-zaman kendi stne katlanr ve iine ker, bylesine youn bir ktle grlemez nk k dahi bu uzay-zaman eriliinden, kmesinden kurtulamaz. Ktle uzay-zaman eiyorsa bu eilmeden zaman da etkileniyor (greceli) olmaldr. Eilmi zaman yava akmaldr. Hareketli byk ktleler etraflarndaki bir ksm uzay-zaman da srkleyebiliyor olmaldr. Ktle uzay-zaman eiyorsa, ktle yaknndaki erilikten ilerleyen k, uzandaki dzgn uzay-zamanda ilerleyenden daha uzun yol almaldr. Yksek ktleli oluumlarn ani hareketleri uzay-zamanda ani deiimlere, erilik dalgalar olumasna neden olabilir. Bu ngrlerin hemen hepsi 1916dan gnmze dek gzlenebilmi, defalarca kez denenmi ve doru kmtr: 1919da ilk kez ngiliz bilimciler gne yaknndan gelen n eri izdiini gzlemlediler. Daha sonralar yaplan btn gzlemler eriliin GGnin hesaplad ile olduka yakn olduunu gsterdi. Evrende hi k vermeyen ve etrafndaki her eyi iine ekecek kadar youn ktle gsteren oluumlarn varl tespit edildi. Kara delik ad verildi. Ktle yaknnda ve uzanda ok hassas atom saatleri ile yaplan deneylerin hepsi ktle yaknnda zamann GGnin hesaplarna uygun olarak yavaladn gsterdi. Geen yl akland zere ok hassas jiroskoplarla donatlm LEGOS1 ve LEGOS2 uydularnn 11 yl sren lmleri dnyann etrafndaki uzay-zaman srklediini ortaya koydu. Gnein ardna geen Viking uzay aralarndan dnyaya gnderilen sinyallerin, olmas gerekenden daha uzun srede dnyaya ulat, yani uzay-zamann gne tarafndan eilmesinden etkilendikleri ortaya kt. 1993te Hulse ve Taylor, ikiz yldzlarn spiral hareketinden uzay-zaman erilik dalgalarnn oluumunu gzleyerek nobel kazandlar. Ktle, uzay olduu kadar zaman da bkmektedir. Zamann bklmesi ktlenin merkezinde gelecei iaret eder ekildedir. Eer cisme etkiyen bir kuvvet yoksa, cisim kendi geleceine doru ilerlemektedir (dmektedir). 2 Determinizm evrenin veya olaylarn ya da bir bilimsel disiplinin alanna giren tm nesne ve olaylarn nceden belirlenmi olduu, onlarn yle olmalarn zorunlu klan birtakm yasa veya glerin etkisiyle meydana geldiklerini ileri sren retiye verilen addr.Baka bir syleyile felsefe balamnda, ahlkn kapsamna giren seimler de dahil, btn olaylarn zgr iradeyi ve insann baka trl davranabilme imknn kabul etmeyen birtakm nceden var olan zorunlu nedenler zincirinin zorunlu olarak belirlediini savunan teoridir. Buna gre insan iradesinin sz konusu zorunlu nedenler zincirine etkisi olmadndan olaylarn meydana geliinde nedenlerin gc bulunmaktadr. Bylece nedensellik ilkesi determinizmde temel lke olarak kabul edilmektedir. nk determinizme gre evrende akli bir yap ve dzen vardr, dolaysyla belirli nedenlerin veya durumlarn bilgisine sahip olunduunda, o nedenlerin veya durumlarn ortaya kartaca olaylarn bilgisini elde etmek mmkndr. [KAYNAK]
Fikir Platformu
17
ZamanNedir? 3 Kuantum kuram determinizmi yerle bir etmitir.Temelinde belirsizlik yatan bu kuram her eyin belirli olduunu savunan Nedensellik ilkesini bir elektronun yrngeler aras geiini belirleyen herhangi bir etki olmadn ve bu geilerin tamamen belirsiz,saptanamaz bir ekilde olduunu ne srerek ykar.Bu kurama gre bir elektronun klasik fizikteki hesaplamalarla ayn anda hem hznn hem de konumunun bulunmas mmkn deildir.Bu kanya n yaps incelenerek varlmtr.I oluturan yap bir parack mdr? Yoksa bir dalga mdr? Sorular klasik fiziin aklanmasnda kullanlan dilin tesinde bir aklama gerektirdii iin bu kuram aklamak yeni bir dilin olumasna baldr.Her iki ihtimalin yani n yapsnn hem dalga hem de parack olmas ihtimali klasik fizikte aklanamayacak bir durumdur.En son iddia edilen gr n ne parack ne de kendi bana bir dalga olduudur.Kimya derslerinden alk olduumuz tm maddelerin atomlardan olumas ve bu atomlarnda kendi ilerinde elektron,proton,ntron gibi paralklardan meydana gelmelerini Kuantum Fiziinin merceiyle bakarsak ve incelersek atomlarn paralanmasnn sonunun olmadn grebiliriz.Bunu klasik fiziin mercekleriyle baktmzda anlamak mmkn deildir. *KAYNAK]
Etienne Kleinn Franszca Refereanslar -Cohen-Tannoudji, G., Spiro, M., Matire-Espace-Temps, Poche Gallimard, 1989. - Prigogine, I. et Stengers, I., La nouvelle alliance (Gallimard) 1979 ; Entre le temps et lternit (Fayard), 1988. - de Broglie, L., Physique et microphysique (Albin Michel), 1956. - Hawking, S., Une brve histoire du temps (Flammarion) 1988. - Le temps et sa flche, ouvrage collectif dit par tienne Klein et Michel Spiro, Collection Champs-Flammarion, 1996. - Bachelard, G. , Lintuition de linstant, ditions Stock, 1992. - Desanti, J.T., Rflexions sur le temps, Grasset, 1992. - Guitton, J., Justification du temps, Quadrige, PUF, 1993. - Levinas, E., Le temps et lautre, Quadrige, PUF, 1991. - Bergson, H., Dure et simultanit, PUF. - Conche, M., Temps et destin, PUF, 1992. - Grimaldi, N., Ontologie du temps, PUF, 1993. - Klein, E., Le temps, Flammarion, collection Dominos, 1996.
Fikir Platformu
18
ZamanNedir?
nsan akl Zaman anlayabilir mi?(1) Akl bilim deildir. Bundan sonras akl ile zlemez demek de akln alametidir. Kanaatimizce Akl da haddini bilmelidir. Be duyunun ve akln putlamas aklmzn deil nefsimizin eseridir. Peki nedir Zaman? Bu kavram aklmzn kapsama alan iine girer mi? Zaman akledebilir miyiz? Bu yaz baladmz Zaman Nedir? isimli keif projesinin amalarndan biri de bu soruya yant vermek. Fizikilerin Zaman konusunda bugne kadar bir anlamaya varMAm olmasndan da anlyoruz ki tabiat bilimlerinin gcn, snrlarn zorlayan bir olguyla kar karyayz. lme ile, deney, gzlem yaparak (sadece) bilimsel yntemlerle zmlenmesine imkn olmayan bir ey var ortada. Zaman dnmek kolay deil Neden? Bunun bir ka sebebi var. Bir kere Zaman ile aramza mesafe koymakta zorluk ekiyoruz. Ekonomi, tarih veya siyaset konuurken insan tarafsz bakabilir. Ama bu meseleyi konuurken Zamansz bir tepeye kp hadiseye uzaktan bakamyoruz. Zamann geii bizi yalandryor, sevdiklerimizi ldryor, kaybedilenler geri gelmiyor. Dier yandan bir nostalji var. ocukluumuzu zlyoruz, eski bayramlar, bizim zamanmzdaki okullar, lokantalar, komuluk ilikilerini Sevin, znt ya da korku duymadan Zamana bakabilmek kolay deil nk insanz. kinci bir tuzak ise bu birinciden kurtulma abasyla szlklere, objektif tanmlara, tariflere, bilimsel teorilere, Big-Bang gibi senaryolara balklama dalmak. Zorluklardan kaarak, szm ona bilimsel yaklamlara kafamz gmerek Zaman tanyamayz.
Fikir Platformu
19
ZamanNedir?
nc bir engel, bir tuzaktan bahsetmek icab ederse buna kamplama denilebilir. Yani Anneni mi seversin yoksa baban m? tipinden sorularla radikal bir pozisyonu aramak: 1) Zaman objektif olarak tarif edilebilir, bilimsel bir kavram mdr? Yoksa kiiden kiiye deien, tamamen hissiyat alemine dair, sbjektif bir ey midir? 2) Zaman madd dnyann bir paras mdr yoksa ruha dair, adeta dinsel bir olgu mudur? 3) Saatlerin gsterdii paralanabilir Tik-Tak Zaman m Hakikate yakndr yoksa arklarn, iirlerin blnmez Sresi mi? Bunlar dnceyi canlandran fikir eksenleridir ama birini tekine tercih etmek, takm tutar gibi en dorusunu aramak bize gre insan aklnn ufkunu kapatan bir tutum olacaktr. Zaman gibi derin bir mevzuda akl yrtrken insan sislerin iinde yrmeye altrmaldr kendini. Zaman dnmemize tekil eden sonuncu faktr olarak felsefe dnda kalan disiplinlerin etkisini sayabiliriz. Edebiyat, fotoraflk, kimya ya da biyoloji gibi alanlardaki rnekler elbette faydaldr ama bu rnekler kendi balarna tayc bir temel soru olmaldr kanaatimizce. Aksi takdirde fizikilerin kendi dertlerine deva olmak iin icad ettikleri (ve birbirine uymayan) zamanlar gibi sadece zihnimizle ina ettiimiz kavramlarn hatta kelimelerin esiri oluruz. Bu trl abalar birer zihin jimnastii olmaktan teye gitmeyecei iin bizi Hakikate yaklatrmaz. Tutkal-Bak olarak Zaman Zamann geii bizim zihnimizde bozulma, anma, yalanma ve lme (?=yoklua) yaklama anlam tayor. Bu anlama bakarak Zamann dosdoru bir izgi olduunu iddia edebilir miyiz? Doumdan lme uzanan dz bir izgi? yi ama mesel hafza ile ilgili meseleleri nasl aklayacaz? Gemiimizde gml iken zincirini koparp imdiye dalveren ve o hi yalanmayan, Beni Ben yapan o hatralar nerede u anda? Evet, gnlerin, gecelerin, yazlarn ve klarn birbiri ardna gelii, hayvanlarn, bitkilerin bu ritim ile dans etmesine bakaran en azndan Tabiatn, Hayatn Zaman diyebileceimiz bir ritim, bir mzik var. Ama baktmz pencereye gre dorusal da olabilir dngsel de. mr haftalar ile snrl bir bcein zaman ile bir kaplumbaann, asrlk bir narn zamanlar bir deil. Ne de ksack bir dng iinde atp duran kalbin zaman ile o kalbin sahibinin zaman Mevsimlere bakarak dngsel, dairesel veya Hayat-lm eksenine bakarak dorusal bir Zaman algmz olabilir. Ama Zaman her eyden nce bir bak gibi, kesici, ayrc. Oluan/yaratlan eyler ile yok olan, artk varln srdrmeyen eyler arasnda bir kopma izgisi. Zaman ayn sebeple bir tutkal, Gemi, imdi ve Gelecek arasnda bir birletirici. Aksi takdirde stanbulda dodum, 12 yamda ortaokula gittim, askerliimi urada yaptm, nmzdeki sene evlenmek istiyorum gibi bir cmle kuramazdk. O eski ben ile imdiki ben ve yarnki ben ayn ise n birletiren (ve ayran) bir ey olmal deil mi? nk en basit tecrbelerimizi anlamlandran veya tersine onun anlamn yok eden baz sreler var ki ancak Zaman sayesinde yaayabiliyoruz bunlar. Kimilerinin psikolojik zaman dedikleri iimizdeki Zaman en az fizikilerin zaman (d, ortak, objektif zamanlar) kadar gerek.
20
Fikir Platformu
ZamanNedir?
Harvard niversitesinde psikoloji profesr olan Daniel L. Schacterin Searching for Memory: The Brain, the Mind, and the Past adl eserinden bir rnek ile konuyu netletirelim: Bahede ieklerle urayorsunuz. Salonda TV seyreden ocuklarnzn l ile irkiliyorsunuz. Kouyorsunuz ieriye. ocuklar ekrana kilitlenmiler, gzleri korkudan bym. Ekrana bakyorsunuz. Sakin sakin ayn ien birinin grnts var. Hi bir ey anlamyorsunuz nk katilin o tasa zehir koyduu sahneyi grmediniz. Sizin iin sradan bir ay tas gemite katilin zehiriyle, gelecekte ise ay ienin kanlmaz lmyle balantl. Ama siz ne gemi ne de gelecekle ilikilendiremediiniz bu sahneyi *=an+ anlamyorsunuz. Daha yolumuzun bandayz ama imdiden Ben kavram Bellek ile, uur kavram anlam ile birlemeye balad sanki? Akl fenerlerimizi Zamann NASIL olduu sorusundan ayrp NE olduu sorusuna ynelttiimizde Varlk ile yokluk arasndaki ufkun aydnlna tank oluyoruz adeta. Sanki dnya dz bir tepsiymi ve sanki okyanuslar dnyann kenarndan Yokluk alemine akyormu gibi: Hsln renirsen kukusuz zaman gerektir. O vehimlerle bilinir. Doa gibi tesirdedir onun gc. Zamann ve doann d varl ise yoktur. eyler onunla belirlenir. Onun ise kendisinde hkmranl olacak bir d varl yoktur. Akl suretini idrak etmekten acizdir. Bu nedenle yle der: Dehr mevhumdur. *...+ Tpk boluk gibi. Ucu olmayan bir uzam. Cisim olmayan bir eyde. Kendisinde cisimleme bulunma vehmiyle (Ftht- Mekiyye, Hz. bn Arab, Cilt II, sf. 380) eyhl Ekberin bu szlerini nasl anlamal? Mutlak Zaman diyebileceimiz bir Hakikat ve bu Hakikatin tecellileri mi sz konusu? Ayn gne n yanstmas gibi bizim minnack hayatlarmz veya fizikilerin zamanlar gerekte birer yansma, gerekli birer vehim midir? Bu aamada slm kltr dndaki kaynaklardan istifade etmek nem tayor kanaatimce. Zira nsann Zaman macerasn kefederken bir tek felsef akm ya da bir tek inan ile yetinmek yanl olur. Bat dillerinin ounda zaman ile ilgili kelimeler bir Hint-Avrupa kk olan tem-den tremi: time(ing.), temps(fr.), tempo (it.), tiempo(isp.) Anlam: Kesmek! Yunanca temno kelimesi de ayn anlama geliyor. Atom (=blnemez) bu yunanca kkten gelen ve yine kesme/blnme ieren bir kelime. Bu kesme meselesi hi yabana atlmamas gereken bir ey. Zira yaratl fikrini artran ve yine *etimolojik olarak+ gkyznn yeryznden (kesilip) ayrld yer anlamnda templum (=tapnak) var Latince mesel. rnekler ok: Tome (Ansiklopedi vb eserlerin ciltleri) gibi ayn kkten gelen kelimeler de bir eyi ieren birletiren ama bunu yaparken ayran, blen, ngrlm bir yapya gre blmeleyen mnlarna iaret ediyor.
Fikir Platformu
21
ZamanNedir?
Fakat ylesine blmek paralamak kastedilmiyor. Bir ve bir DI kalacak ekilde ikiye ayrmak sz konusu. Bir teki, bir alterite oluturuyor blme eylemi. Neticede Siyah beyaza, uzak yakna borlu deil mi varln? En azndan biz insanlarn ALGILAMA ile evrili olan akl bir eyin var olduunu anlamak iin onun zddna muhta. Aslnda hem zddna ihtiyacmz var hem de iki zt eyi ayran fizik veya akl hududa. Szgelimi deniz ve kara varsa aralarnda bir de ky eridi, bir kumsal veya bir rhtm var deil mi? te bu ky, bu ayrma blgesi, bu snr(lar) tarif ediyor burada anlatlan Zaman algsn. Tahmin ediyorum yine bu sebeple Varlk ve Zaman (Sein und Zeit) adl devasa eserinde Martin Heidegger Zamann bu Tutkal-Bak etkisine yle iaret ediyor: Zaman varlnn Hakikati dnyev bir ey olmas deildir. Ontolojik ayrmn mahede edilebilir biimde kendini bize gsterdii ufuk izgisidir. Biraz aacak olursak: MUTLAK olarak var olanlar mesel ilk harfi byk yazlmak zere nsan mahede edemeyiz. nsan vardr ama bu varlk akl- mea ile kavranamaz. A, i ve e bulmamz salayan, iAemizi temin etmeye yarayan Akl- Mean kapsama alan dndadr bu anlama. Evinin damna kmak iin kullanlacak bir merdiven elbette Aya seyahat iin kullanlamaz. Her ne kadar Merdiven de Uzay Mekii gibi insanlar ykseltmeye yarayan bir alet olsa da Oysa nsann mahedeye ak bir biimde, zamansal ve meknsal olarak ortaya kmas, insanlarn, insanln tarih ve Kinat iinde var olmas elbette bilimsel olarak, objektif olarak anlalabilir. Hatta llebilir, bilime, teorilere, senaryolara konu olabilir. te Heideggere gre Tutkal-Bak olarak Zamann varl Mutlak varlklar ile Mahede edilebilir varlklar arasndaki bir hudut, bir kpr, bir kopma ve birleme noktas olarak akledilebilir, kavranabilir. Bu balamda Zamann bize geiyormu gibi gelmesi faydal ve gerekli bir vehim. Muhyiddin bn Arab Hazretlerinin deyimiyle Zaman bir vehim, bir aldanma bile olsa faydal ve gerekli bir illzyon: *...+ yleyse gerekte vakit kmil kiiye gre srekli birletirme ve ayrmadr. nsanlarn bir ksm zel olarak cemde ayrm grrken ayrmn birliini grmezler. Bylelikle bunun vaktin kendisi olduunu zannederler. *...+(Ftht- Mekiyye Cilt IX, sf. 359) Vakt adl blmn Meiyet bahsinde verilen bu kayt aslnda Sein und Zeit aan ve ok daha derin, ok daha lezzetli bir Hakikate iaret ediyor ama biz imdilik bu seviyede duralm ve Zaman ile Benlik ve uur arasndaki ilikileri incelemeyi gelecek blme brakalm. Gelecek blmde Heideggerin devasa eseri Varlk ve Zamandaki baz anahtar kavramlara deineceiz. nsann isel zaman ya da Muhyiddin bn Arab Hazretlerinin deyimiyle Zaman Vehmi sayesinde kendimizi de daha iyi anlama frsat bulacaz.
Fikir Platformu
22
ZamanNedir?
nsan akl Zaman anlayabilir mi?(2) nsanlar mevsimlere bal olarak yayorlard tarm devrinde. Bir mevsimde ekilir, bir baka mevsimde hasat edilirdi. Hasattan sonra rnler satlr, dnler yaplrd. Kuzularn bile bir doma mevsimi vard. Ekonomik ve sosyal yaam doadan alyordu ritmini. Hatta gneten, aydan Denizciler bile yldzlara bakarak okyanuslara alyordu. Ksacas mzikten daha hzl dans edilmezdi! Oysa fabrikalar, trenler, telgraf telleri ve *...+sinema insana Zaman kontrol edebilecei hissini verdi. nk Zamann kontrol altna alnmas gerekiyordu 3 vardiya 24 saat ileyen fabrikalarda, para piyasalarnda, asla ge kalmayan trenlerde Yaratlm vakit algs yerini retilen vakte brakyordu. Vakit artk bir nimet deildi, vakit nakitti(!) te bu yzdendir ki u anda okumakta olduunuz satrlar bundan bir ka asr nce yazlamazd. nk 1800lerde yaygnlaan endstriyel sistemler ile balad bir bebei dokuz kadna bir ayda dourtabilme umudu. Peki ne rendik endstriyel toplumlarn Zaman ile kurduklar sapk ilikiden? Bergsonun dedii gibi meknlatrlan Zaman gerekte bir vehimdi. Bunu rendik en bata. Mekn gibi dz, homojen bir izgiyle ifade ettiimiz zaman, eit paralara blnm, birbirine karmadan akan zaman, takvimler, ajandalar Kendimize syleye syleye inandmz bir yaland kontrol edilen - llen zaman nsan zaman temsil etmek iin kulland aygtlar Zamann kendisi zannediyor artk. Saat 11:45:56, Pazartesi saldan nce gelir. Eyll ay, 2010 yl, saatin kollar, deftere izdiimiz ve kk paralara bldmz o mehur t anlar Bir kolyenin boncuklar gibi birbirine karmadan(!) gelip getiini sandmz o anlar. Nerede o binlerce imdi? Ellerimizin arasndan yumurta ak gibi kayp giden? Gelecek henz gelmemiken ve gemi geip gitmiken imdi kelimesinin anlam ne? Bir dakika? yi ama
23
Fikir Platformu
ZamanNedir? mesel 25ci saniyesini yaamakta olduum o dakikann ilk 24 saniyesi geip gitti bile. Son 35 saniyesi ise henz var olmad. Ya saniye? Onun blnmezliini kim garanti edebilir? Cierlerimi hava ile doldurma srem bile yzlerce, binlerce zaman krntsna blnebilir bir kronometre ile. [...] Kamera tekniklerinin henz ok gelimedii yllarda kazayla ekilmi film paralar var. *...+. Mesel 1800de sabit kameralarla ekilen trenleri veya svari taarruzlarn hatrnza getirin. Trenin veya atllarn ekran terk ettii ama kamerann kayda devam ettii o son bir ka saniyedeki boluk ne kadar tahamml edilmez bir boluktur. Zaman en llmemi, en kontrolsz haliyle grrz orada.Hi bir ey gemezken gzmzn nnden geen o vahi zaman Bugn Hollywood filmlerinin yksek temposuna alm olan bizler Fransz filmlerindeki boluklar ne kadar can skc buluruz. te bu boluk o boluktur. Yani fabrikalarn, trenlerin, kol saatlerimizin Tik-Tak zamanlar ile papatyalarn ama zamanlarnn zihnimizde ayrmasndan doan boluk. mr ksesine p p damlayan su ile senkronize olmay reddeden, meknlaTrlm, homojen, Tik-Tak *Bilimsel ve objektif+ Zaman.. (Derin nsan kitabmzn Korku matkab isimli blmnden.) Geen blmde temas etmeye baladmz, Heideggerin Varlk ve Zaman (Sein und Zeit) adl kitabnda savunduu durua gre MUTLAK bir varl o varln tecellileri ile bir tutmak ontolojik bir hatadr, ok farkl iki eyi birbiriyle kartrmadr. Bir baka deyile Zamann, nsann, Hayatn hakikaten NE? olduu ve NASIL? olduu iki ayr meseledir.Aksi takdirde mnsz(!) Kaint ve tamam madde olan(!) Hakikati btn plaklyla grebilir, iitebilir, ellerimizle dokunabilirdik. Materyalistlerin, pozitivistlerin ve bilimperestlerin saylarla, formllerle ifade edemedikleri, lemedikleri eylerin YOKLUUNA MAN ETMELER ite bu akl miyopluktan kaynaklanyor. zetle Zamann ontolojisi de dahil olmak zere btn akl sorgulamalarda bu NE? / NASIL? ayrmnn gz ard edilMEmesi gerekiyor Heideggere gre. Bu noktada byk dnre hak verMEmek imknsz. Yoksa hayatmz deerli klan btn mnlar da srf teleskopla ya da mikroskopla gremiyoruz diye yok saymamz gerekirdi: Oysa perde arkasnda tartlan bakadr. nsana, Hayata dair temel kavramlardr. Sadece et ve kemikten mi ibaretiz? Yokluktan gelen ve lmle yoklua giden, ok zeki de olsa SADECE VE SADECE bir maymun tr mdr insan? BLM DIINDA bir insanlk yoksa Ak yoksa, Sanat yoksa, Gzellik yoksa ve Adalet yoksa Hayatn anlam nedir? Ak olmak hormonal bir abartysa, iyilik enayilikse, neden birbirimizin grtlana sarlmyoruz ekmeini almak iin? Neden bir ocua tecavz edilmesi midemizi bulandryor ve neden fakir bir insana yardm etmek istiyoruz? Taj Mahalin, Ayasofyann, Notre Dame de Parisnin deeri bir ar kovan veya termit yuvasna edeer ise, Mesnev bouna yazld ise neden Hitleri lanetliyoruz ve neden Filistinde can veren bebeklere zlyoruz?( Maymunist imanla nereye kadar? isimli kitabmzn sunu ksmndan) Yine byk bir dnr olan Hegelin de Estetik Derslerinde (bizce isabetle) nerdii gibi NASIL? sorusu tabiat bilimlerinin konusu iken NE? sorusu Sanatn, Felsefenin ve Dinin kapsamna girer. Hatta denebilir ki bu ey aslnda i ie gemitir, bir anlamda ayn eyin deiik veheleridir. Bu konu hakknda detayl biimde dnmek isteyen okurlarmz ressam ve filozof Kandinskyden ve zellikle de NE?/NASIL? ayrmndan uzun uzun bahsettiimiz irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat adl yazy okuyabilirler. Biz Sanatn amac ve Henri Bergson balkl evirimizden ksa bir blm hatrlatmakla yetineceiz:
24
ZamanNedir? Bizimle Tabiat arasnda hayr! Bizimle uurumuz arasna bir perde girmi. Sradan insanlar iin kaln bir perde, sanat ve air iin ince, neredeyse saydam bir perde. Hangi peri kz dokumu bu perdeyi? Bir tuzak m? yoksa iyilik iin mi dokunmu? Yaamak gerekiyor ve yaam evremizi sadece ihtiyalarmz dorultusunda hissetmemizi gerektiriyor. Yaamak eylem demek. Uygun tepkiyi vermek amacyla hissetmek, faydas lsnde hissetmek evreyi. teki hislerin karanlkta kalmas ya da bize karartlm biimde ulamas gerekiyor. Bakyorum, grdm sanyorum, dinliyorum, duyduumu sanyorum, kendimi inceliyorum ve kalbimin derinliklerini okuduumu sanyorum. Oysa grdm ve duyduum sadece hislerimin beni ynlendirmek zere d alemden szd bilgiler. Kendim hakkmda bildiklerim yzeysel, ancak eyleme dnebilecek olanlar. Yani hissiyatm ve uurum bana Hakikatin sadece faydal ve basitletirilmi bir ksmn aktaryorlar. Bana atklar pencerede faydasz olan her ey silinmi, faydal benzerlikler abartlm, yaantmn ilerleyecei yollar nceden izilmi. Evet, madd varlklar ile onlarn iaret ettikleri mnlarn arasndaki fark bu ekilde bir kez daha hatrladktan sonra birinci blmde Heidegger ve zellikle de Varlk ve Zamann (Sein und Zeit) yardmyla baladmz sorgulamaya devam edebiliriz. nsan akl Zaman anlayabilir mi? Kendi isel zamanmz, zaman hissi veya zaman vehmi bize Zamann Hakikatine dair srlarn kapsn aar m? ncelikle Heideggeri okumaya alk olmayan okurlarmz iin baz anahtar kelimelerin aklanmasnda fayda var. Zira her byk filozof gibi Heidegger de kendi dilini icad etmitir. Balarken daha nce tecelli kelimesiyle tarif ettiimiz olayn baz Trke felsefe kitaplarnda kip olarak getiini belirtelim. Yani alg yoluyla mahede ettiimiz varlklar Varlkn (veya Varlklarn) kipidir. Kimi ngilizce ve Franszca kaynaklarda instanciation (cilve, tecelli, tezahr,) olarak geen bu kelime varoluu felsefedeki ok nemli bir kavrama iaret eder. Heideggere gre felsefenin asl amac Varlkn mnsna, zne erimektir ki bu da ancak varoluun analizi ile yaplabilir. Yine Varlk ve Zaman adl eserinde sergiledii durua gre Antik Yunan dnrlerinden bu yana sregelen kafa karkln zecek tek yol budur. Yani Varlk yerine varlklarn tartlmasn, NE? yerine NASIL? sorusunun konmasndan kaynaklanan hatalar Peki nsann kipine yani kendimize, algmza, hissiyatmza bakarak, bunun zerinde tefekkr ederek nsann hakikatini anlayabilir miyiz? Evet diyor byk dnr ve tpk Kierkegaard gibi korku, merak, lml olma bilgisi, zaman algs benzeri kavramlar masaya yatryor. Var olan insan (Dasein), domu ve lecek olan, dnyaya atlm-frlatlm insan (Geworfenheit) ikili bir yaam sryor. Bir yandan meguliyet ve endieler iinde (Besorgen). Geim derdi, haz veren uralar, zdrap veren dertleri Herkes gibi yapyor. Kendini, varln anlamn ve lm dnmekten alkoyuyor onu bu gnlk hayat (Alltglichkeit). O kadar normal oluyor, o kadar herkes gibi (man) yapyor ki kendisi olamyor, kendisini bu yznden kaybediyor. Ama gnlk hazlar, para, mevki, arkadalar yetmiyor yine de. O insan ayn zamanda bir yetim, ortada braklm (Verlassenheit) sahipsiz bir ocuk gibi. Korkuyor, nereye gitse gurbette olmak, bu endie verici yabanclk hissi (Unheimlichkeit) lm korkusundan da beter bir korku veriyor ona. Heidegger meguliyet ve endie (Besorgen) cephesine kar olarak bir kayg (Sorge) cephesi tarif ediyor. lml, sonlu olma hali (Endlichkeit) insan birbirine zt iki kuvvetin arasnda brakyor: Unutturucu ve Hatrlatc
Fikir Platformu
25
ZamanNedir? imdi bu iki kuvvetin ekimesini benliimizde her an her dakika sahnelendiini idrak edebilmek iin u alntya younlatralm aklmz: Korktuu eye bakamad iin elleriyle yzn kapatan bir insan canlandrn gznzn nnde. Tehlikeyi azaltmad ama artk sadece parmaklarn, ellerinin iini gryor. Kendi gc ve iradesiyle kendini aldatmay seti, ihtiya duyduu gvenli bir binann(!) iinde imdi. Ellerinden oluan bir bina. *...+ Ksacas herkes gibi yapmak bir lks deil bir ihtiya Hessenn dedii gibi. Bireyselliini, ahsna zg olduunu vurgularken bile herkes gibi yapyor insan. HERKESe endeksleniyor farkl kyafeti, farkl otomobili, marjinal yaam biimiyle ben sizin gibi deilim demek isteyenler. Oysa doumu ile lm arasnda geen zaman her insan AMA HER BR NSANI yeterince ve eit derecede ZEL yapyor. Kim bakasnn yerine domu olabilir? Kim bizim yerimize lebilir? Doarken ve lrken yalnz ve tek deil miyiz? Yoksa bu kadar ZEL, bu kadar TEK olmak m bizi korkutan? Srden ayrlmak? Bireyden te bir tekillii idrak etmek, en otantik, en orjinal, en tekil ve esiz biimde kendimiz olmak? (Derin nsan kitabmzn Korku matkab isimli blmnden.) Zaman vehmi sayesinde fark ettiimiz bu (kendimizi) unutturucu ve (kendimizi) hatrlatc kuvvetlerin z ve maksad nedir? Bu iki kuvvetten daha nce de bahsetmitik ve hedeflerinin birincisinin Tatmin, dierinin Mutluluk olduunu savunmutuk Derin nsan kitabmzn nsan maymunlaabilir mi? isimli blmnde. Tasavvuf dncesine aina okurlarmz zaten nefse dair vasflar sanrz grmlerdir Heideggerden bahsettiimiz o satrlarda. Heidegger Hakikati ararken adeta o kuds hadisten (nefsini bilen RABBini bilir) yola kmasna insann nefsan vasflar zerine akln younlatrm ve yine insann bu kez nefse dair olmayan ynne dnk baz hakikatleri tenzih yoluyla elde etmitir. Varlk ve Zaman adl eserin hazrlanm olmas elbette Heideggeri bir Ledn alimi yapmaz ama akl kullanarak bu derecede ileri gidilebilmesi dikkate ayandr. Neden? nk akla dayal gerek demek olan HAKKAT ile Vahye dayal gerek demek olan ERATi yani iki tr gerei snesinde birletiren slmn temel kavramlarna, slm inancnn hakim olmad kaynaklarda rastlamak bizleri tefekkre sevk etmelidir. Bir yandan lh Mesajn tek oluu, dier yandan HAKKAT ve ERAT arasndaki rtme alan bugnk siyas, iktisad ve itima teorileri ylesine alt-st edici olgulardr ki tek balarna bugn hayalini bile kuramayacamz bir dnya barnn temel talar burada, bu rtme alannda sakl olabilir. Farkl alarda ve corafyalarda yaam, farkl dinlere inanm insanlarn ayn Hakikate iaret eder biimde dnmesi bir rastlant olabilir mi?
Fikir Platformu
26
ZamanNedir? Biri M.. VI. yzylda inde dieri M.S. XII-XIII. yzylda ispanyada domu, aralarnda yaklak 18 yzyllk bir zaman aral ve yaadklar yerler itibriyle de yaklak 9000 kmden fazla bir uzaklk bulunan, biri ince dieri Arapa konuan bu iki insnn biribirlerini, Varlk leminin yaps hakknda ayn eyleri beyn edecek ekilde etkilemi olduunu iddia etmek bir maymunun bilgisayar klvyesinin bana geip de bir rpda Mehmed kifin btn Safhatn ayn sra iinde eksiksiz ve hatsz yazabilmesi kadar muhldir (Japon bilim adam Toshihiko Izutsunun Taoculukta Anahtar Kavramlar adl eserini eviren Merhum Prof. Dr. Ahmed Yksel zemrenin takdimininden ) Evet Bu ksa hatrlatmann ardndan makalemize son verelim. Gelecek makalelerde Zamann varlnn mmkn kld kavramlara yine Kierkegaard ve Kurandaki baz ayetler sayesinde bir giri yapacaz.
Fikir Platformu
27
ZamanNedir?
Varlk bir harftir, sen onun anlamsn Zaman nda Benlik meselesi Deiik havaalanlarnda uyanyorsunuz. Seattle, San Francisco, Los Angeles. Chicagoda uyanyorsunuz, Dallasta, Baltimoreda. Saat dilimi deitiriyorsunuz. Bir saat kazanyorsunuz, bir saat kaybediyorsunuz. Sizin hayatnz bu. Dakika dakika tkeniyor.*...+ Her uuta minyatr bir hayat: Tek kullanmlk eker, tek kullanmlk krem, tek kullanmlk tereya, kullanp atlan yemek tepsileri, mikro dalga frnda stlan yemekler, tek kullanmlk ampuanlar, minik sabunlar Her uuta tantklarm da tek kullanmlk arkadalar. *...+ Ya farkl bir saatte, farkl bir yerde uyansak? Farkl bir kiinin bedeninde uyanabilir miyiz? (Fight Club filminden) Sakin bir Pazar leden sonras Sonbahar renklerine brnm bir ocuk parkndaym. Fight Clubdan kalma bu cmleler hafzamda dipdiri. Tostluk taze kaar gibi incecik dilimlendike, rendelendike Zaman bizden biz de Zamandan kopuyoruz sanki? Zamann paralar o anlar, o imdiler nasl da anlamszlayor birbirinden ve bizden uzaklatka Uzaktaki kilisenin an sesleri kulaklarmda. ocuklar salncakta (0b) sallanyor seyrediyorum. Yanmdaki termosta scak su var. Ac bir kahve hazrlyorum kendime. Aalarn dallarn takip eden gzlerim yukar yneliyor, bulutlara bakyorum. Bulutlar sabit bir hzla hareket ediyorlar. Gzlerim kh sallanan ocuklara, kh den yapraklara odaklanyor. Yeniden gkyzne baktmda az nceki bulutlardan eser yok. Yerlerine bakalar gelmi. inde oturduum park deil de dev bir saat sanki. Salncakta ileri-geri sallanan ocuklar saniyeleri gsteriyorlar. Bir ileri, bir geri
28
Fikir Platformu
ZamanNedir? Gzlerimi belli bir frekansta ap kapatrsam sallanan ocuu sadece ilerideyken gryorum. Sanki zaman durmu gibi. Eski pozisyonlardan geriye kalan bir ey yok. Yolumu kaybettim. Fight Clubdaki anlatan adam gibiyim. Her yeni andaki Benin eski Benler ile AYNI Ben olduuna dair kant aryorum. Zaman geiyor ama bunu benim dmda bir ispat yok. Salncan eski pozisyonlarn hatrlyorum. Olaylarn birbirini takip etmesi benim iimde bir yerlerde sakl. Pepee gelme ilikisini zihnen ina etmiim hafzamda. Demek ki salncak-ocuk zamazingosu aslnda Zaman lmyor. Neden? nk benim dmda geen bir ey yok. Sadece iimde, hafzama kaydettiklerimle akan, kesien d bilgiler, alglar, gzlemler var. nk Zamann getiine dair his ancak bunu hisseden, eski pozisyonlar kaydeden ve yeni pozisyonlar bekleyen birisi iin vardr. Ne kadar zaman geti bilmiyorum, yarsna geldiim kahvem soumu. Souduka daha bir uak kahvesi tad alm. Bir ka tane sararm kuru yapran yere iniine gzlerimle elik ettim bu arada. Geen Zaman ve GeMEyen Ben Gzlerimin nndeki Tabiat ayn tabiat deil. Hemen her ey yer deitirdi, dald, dnt, krld, soudu. Her saniyede bir fotoraf ekseydim 1 saatte 3600 kare olacakt elimde. Birbirine ok benzeyen ama AYNI OLMAYAN 3600 ocuk park, 3600 kumdan kale, 3600 gkyz ve 3600 tane Ben. Btn bu fotoraflar yan yana asm olsam ve bu sergiye baktm dnsem? Yanyana duran fotoraflarn temsil ettii, homojen, tekdze bir Zaman ekseni gryorum. Fizikilerin o mehur T anlarna bld Zaman ekseni. yi ama bir de sergiye bakan Benin Zaman var. Sergide ileri geri gittike, hatrladka, gelecekten korktuka ya da umuda kapldka baka bir eyin varln hissediyorum. Bir zarf, bir rt gibi btn bunlar kucaklayan o kocaman imdiyi kasdediyorum. Baklan fotoraflar deise bile ayn kalan ziyareti hangi Zamann iinde?
Bilginin tek kaynann alg olduunu, algda ise yalnzca duyumlarmz bilebileceimizi iddia etmek ite byle dilimliyor insann bir saatini. Bu bir saat iinde ka hcrem ld, yerine ka yeni hcre dodu? Deitim yani parka geldiimden beri. Hani Trk filmlerinde derler ya deitim, o bildiin gariban kyl kz deilim artk. Ama yine de kelimelerin sonundaki -M taks bize fiili yapan, derinlerde sabit kalan bir Beni ele vermiyor mu: deiti-M, deili-M .
29
ZamanNedir? imdi Zaman penceremi genileteyim biraz. Salarm uzadnda, kilo aldmda ya da trnaklarm kestiimde deimeden kalan bir eyler var iimde. Kzlarm domadan nceki Ben ile sonraki Ben ne kadar farkl. Onlar domadan nceki Ben ben deil miydim? Ya ocukluum, genliim? Peki ya bir kazada kolumu ya da iki bacam birden kaybetsem? %50 Eksilsem? Bir futbolcu iin gerek bir dram, ya benim iin? Kitap okumama, kzlarmla oynamama engel deil. Mesleime engel deil. Oy kullanmama? Bacaklarm olmasa da TAM, EKSKSZ bir vatandam. Gerek kendim gerekse ailem, devlet ve toplum bacaklarmn kopmasna ramen Bende kalan, eksilmeyen bir eyin varln kabul ediyor. Haklarm ve devlerim de TAM, EKSKSZ. Nereden biliyorlar? Hatrlyorlar nk Beni. Hatta artk bilgisayarlar da bizi hatrlyor. Gz bebeimiz, parmak izlerimiz kaydediliyor. Zaman iinde AYNI kalacak olan ETLERiMiZiN dijital izleri. Dnyorum o halde varm diyordu Descartes. Ben de Beni dnyorum, ailem, devlet ve komular da dnyor Beni. Daha dorusu hatrlyorlar Kanaatimce yanlm Descartes, aslnda yle demeliydi: Hatrlyorum, yleyse varm!. Evet, bunu sevdim. zira Descartes(1), Locke(2), Berkeley(3) gibi ampiristlerin algya, deney ve gzleme dayal durularnn sonuna kadar gidersek(4) ok kaygan bir zemine varyoruz: eyler ancak alglanabiliyorlarsa vardrlar. Algya dayal objektif, llebilir varlk iddialar Zaman selinin akna bir saniye bile dayanamyor. Bunun iin 5 duyu ile etraftan topladm bilgiler srekli deiirken, yazmakta olduum u yaz bile Zaman iinde AYNI kalamazken Ben kim oluyor da yllar boyu AYNI kaldn iddia ediyor? Hatralar yalanmaz Parktan ktm az nce. Kzlarm eve braktm. Seine nehri zerindeki bir adann bat yzne dnk oturdum. Kucamda bilgisayarm. Gnein batn seyretmek niyetim. nndeki bulutlar nispeten hareketsiz durduu iin gnein gkyznde ilerleyen pozisyonlar bir saat gibi iliyor. Az nce sallanan ocuklarn yerine gnei koydum. Kolumda saat yok ama Kinat benim saatim. Tpk ocuklarn sallanmas gibi iimde sren bir srenin imdileri ile akyor gnein her yeni pozisyonu. Hareket demiyorum nk hareket sanal bir varlk. Benim hafzam sayesinde oluturduum zihn bir inaat, bir kavram, bir iliki belki de. Gne sayesinde unu fark ediyorum: Zaman gemiyor, kocaman bir imdinin iindeyim. Kinattaki her bir zerre hl ve yer deitiriyor. Bedenim de dahil buna. Ama Benim iimde sren, sabit bir ey var. Zamann dnda deilse de Tabiatn Zamanna tabi deil. Ayr bir takvimi var onun. Hafza ya da hatralar sz konusu olunca iki ayr varlktan bahseder gibi konuuyoruz ou kez. Ben ve Hafzam gibi. Mesel: Hafzam beni yanltm, Hatrmdan km, Silinmi hatralar Vs.
Fikir Platformu
30
ZamanNedir? Sanki hatrladklarmz bir sandkta veya ariv odasndaki dosyalarda saklym da gidip oradan aryormuuz gibi. Hafza veya hatrlama fonksiyonu sanrm bir fonksiyon bile deil. Yani sindirim gibi, solunum gibi lazm olunca altrlan bir elektrik sprgesi gibi akletMEmek lzm hatralar. Hatralar yalanmaz demiti bir psikanalist. Hatralar ve o hatralardan akan beklentiler, umutlar, korkular deil mi Beni Ben yapan? Ben ise hatralarm olmadan bir Hiim. Gemite, arka sayfalarda, tozlu raflarda kaldn sandmz, bir ses, bir koku, bir lezzet ile adeta bir patlama gibi imdiye akveren hatralar benliimizin bir paras (?kendisi) deil mi? Prousttan dinleyelim: hlamura banlm kek parasnn lezzetini tanr tanmaz *...+ sokaa bakan gri renkli eski ev bir tiyatro dekoru gibi belirdi. Annemler iin yaptrlan bahedeki kk ev, ve bunlarla beraber btn ehir, le yemeklerinden nce gittiim o meydan, al-veri yaptm sokaklar, hava gzel olduunda getiim yollar. Hani u Japonlarn elencesi var ya. Sradan katlar su dolu bir porselene batryorsunuz da o ana kadar birbirine benzeyen kat paralar renk ve ekil deitirerek farkllayor, iek oluyor, ev ve insan ekillerine giriveriyor. Ayn onun gibi bahemizin btn iekleri [...], kyller ve minik evleri, kilise, btn Combeay ve evresi adeta elle tutulur bir halde hlamur tasmdan dar kt (Kayp Zamann izinde, Eserin orijinal ad: A la recherche du temps perdu, Du ct de chez Swann, Marcel Proust, Folio classique, sayfa. 47) Dil Faisttir! Ama aresi vardr Roland Barthes dil faisttir demiti. Zira faizm sylemeyi engellemek deildir, sylemeye mecbur etmektir. Katlyorum, hepimiz bir dil hapishanesinde yayoruz. Aklmz evreleyen dil, dnce, konuma ve maNTK Yani NuTuK adeta bir kuu evreleyen hava ktlesi gibi. Ku kanatlaryla o havay iterek, adeta ona tutunarak uuyor. Ama havann direnci olmasa bolukta ku ok daha hzl uabilir deil mi?(5) Materyalistler, pozitivistler, ampiristler hep bu NuTuK noktasnda tkezliyorlar. Btn bir Varlk bilgisini 5 duyu ile snrlandrnca ancak para para alglayabileceimiz Kinat, Tabiat hatta ve hatta kendi hayatmz ve kendi Benliimizin varl akledilemez bir hl alyor. Empirizmin ve pheciliin doruk noktasndaki David Humeun satrlar ne gzel ifade ediyor bu tkezlemeyi: Bu para para alglar sentezleyerek bir aynlk (sameness) oluturuyoruz zihnimizde. Btn yaptmz benzerlik ve illiyetten istifade etmek. Benlik sadece hissedilen (feeling) ama 5 duyu ile alglanmayan bir ey. Netice olarak Benlik szlerle ifade edilen zihni bir oluum, bir ilikidir. Bellek, kimlii (identity) retmez, kefeder. *...+ lliyet (causality) yani sebep-sonu ilikileri, determinizm ve kimlik insanlarn hayata tahamml etmek iin ihtiya duyduu vehimlerdir (illusions). Dil katl sebebiyle Varlkn deiimine ramen ayn kalan hakik Beni anlamaya engeldir. ( A Treatise of Human Nature) Evet, Dil Faisttir! Ama aresi vardr dedik. Nedir aresi? nce tehisi koyalm, ardndan da Aristoteles ve bn Rdden yardm isteyelim: Kanaatimce bu dil faizmi biraz NuTuKun tabiatndan ama daha ok 1700lerden itibaren balayan bir felsefe krizinin rn. Bat insan ve onun gdmndeki byk insanlk zek olarak ilerlerken akl olarak yerinde sayd. Bir aya iskelede, teki ayrlan vapurda kalan yolcu gibi. Bilim ve teknolojide ilerledi ama bunlar dnmeyi unuttu insanlk. lim yerini malumata brakt. Filozof dilsiz, bilim adam sar. Dnrler dnmyor, bilim adam bilmiyor artk. Bilim teknisyeni oldu. NE? sorusu deil NASIL? sorusu ile megul. Byk insanlk srtnda kitap ykl bir eek kadar istifade ediyor ilimden ve fenden. Byk insanln btn
Fikir Platformu
31
ZamanNedir? bu ahval ve erait iinde rettii felsefeyi(!) Bir pozitivizm eletirisi isimli kitabmzda, arpk siyaseti de Trkiyenin Ulus-Devlet Sorunu adl almamzda uzun uzun anlattk. Faist dilin aresi elbette akl. Pozitivizm ile kirlenmemi akl. Aada sunacam alnt Zamann blnebilirlii ve insan aklnn Zaman kavrama yetisi konusunda ok net bir aklama getiriyor. bn Rdn Aristotelese yazd bir erh(6) olan Telhsu Kitabin-Nefsin Dnme Gc adl nc makalesinden, sayfa 106 (Koyu satrlara dikkat edin zellikle!): *...+ Aristoteles dedi ki : Blnemeyen iki ekilde kullanlmaktadr : 1) Bilfiil ve bilkuvve blnemeyen ve 2) bilfiil blnemeyen ama bilkuvve blnebilen. Bundan dolay akln uzunluk ve zaman gibi bilkuvve blnebilen ama bilfiil blnemeyen eyleri blnemez olmalar ynyle blnemez bir tasavvurla tasavvur ettikleri inkr edilemez. Bu durum tpk her iki bakmdan da blnemeyen eylerin tasavvurundaki durum gibidir. Nitekim akl blnebilen bir zamanda mevcut bilkuvve blnebilen eyleri blnemeyen bir zamanda blnemeyen bir tasavvurla idrak edebilir. nk zaman bir adan blnebilir ve bir adan blnemez ekilde bulunabilir. Biri yle diyemez: Akl ancak bitiik eyler blndnde onlara eriebildiinden, bu tr eyleri ancak para para tasavvur edebilir. Ama akl onlar blmediinde bilfiil olarak tek bir ey olarak aldnda blnm bir tasavvurla blnm bir zamanda tasavvur etmez. Fakat bir uzunluun tasavvurda iki uzunlua blnmesinde olduu gibi tasavvur bldnde zaman da blnr. Bilkuvve ve bilfiil olarak blnmeyen eye -ki bu nicelik deildir- gelince akl onu nefsin blnmeyen bir parasyla blnmeyen bir zamanda akleder. nk akln kavrad sz ve szn iinde bulunduu zamann ikisi de blnebilir. Fakat dier taraftan onlarda bulunan blnemeyen bir mn bakmndan ise onlar gerekte blnemezdir. Zaman iin an, doruda nokta ve szde anlam gerekte blnemezdir. Bitiikteki bu blnmeyen anlam onu bir klan eydir. te akl bilfiil blnemeyen ve bilkuvve blnebilen eyleri ve hem bilfiil hem bilkuvve blnemeyen -yalnzca araz olarak blnen- eyleri bu ekilde tasavvur etmektedir. Ne zat bakmndan ne de araz olarak bilkuvve ve bilfiil olarak blnmeyen -nokta ve bir gibi araz olarak blnmeyen- eylerin tasavvuru ise onlarn varlklar blnmeden yoksun olduu iin yalnzca araz olarak olabilir.*...+ Sonu: Saatler Zaman bilmezler Saate bakarak Zaman lebiliyorsam bu saatin sayesinde deil nsan olan Benim sayemde oluyor zira saat de ta, toprak, bulut gibi sradan bir cisim. Saat geen Zaman gstermiyor, her seferinde yeni bir imdi gsteriyor. Hakikaten srmekte olan nsan btn saatlerden nce/stte bir varlk derecesine sahip. Belki bedenimizi ve analitik zekmzn tabi olduu bir dsal, Newtoncu/Kant zamandan bahsedilebilir. Ama bunun dnda nsan olmamzdan kaynaklanan bizim vasfmz, belki de ftratmz olan bir Zaman daha var. nsann leceini bilmesi sayesinde idrak edebildii bu ruhn(?) Zamann Martin Heideggerdeki Vorlaufen kavramndan ok da uzaa dmediini tahmin ediyorum. Kendi lmmzn her an gelebilir bir Hakikat oluu Hayata yle byk bir anlam katyor ki nsan anlamadan Zaman anlamaya imkan yok, MEGULYET zaman ve KAYGI zaman AYNI zaman deil:
Fikir Platformu
32
ZamanNedir?
Var olan insan (Dasein), domu ve lecek olan, dnyaya atlm-frlatlm insan (Geworfenheit) ikili bir yaam sryor. Bir yandan meguliyet ve endieler iinde (Besorgen). Geim derdi, haz veren uralar, zdrap veren dertleri Herkes gibi yapyor. Kendini, varln anlamn ve lm dnmekten alkoyuyor onu bu gnlk hayat (Alltglichkeit). O kadar normal oluyor, o kadar herkes gibi (man) yapyor ki kendisi olamyor, kendisini bu yznden kaybediyor. Ama gnlk hazlar, para, mevki, arkadalar yetmiyor yine de. O insan ayn zamanda bir yetim, ortada braklm (Verlassenheit) sahipsiz bir ocuk gibi. Korkuyor, nereye gitse gurbette olmak, bu endie verici yabanclk hissi (Unheimlichkeit) lm korkusundan da beter bir korku veriyor ona. Heidegger meguliyet ve endie (Besorgen) cephesine kar olarak bir kayg (Sorge) cephesi tarif ediyor. lml, sonlu olma hali (Endlichkeit) insan birbirine zt iki kuvvetin arasnda brakyor: Unutturucu ve Hatrlatc nsan akl Zaman anlayabilir mi?(2)
Notlar 0a Balktaki Varlk bir harftir, sen onun anlamsn sz Muhyiddin bn Arab Hazretlerine aittir (1165-1239). 0b Yazda geen ve Zaman lme vehmini veren Salncak Zamazingosu Henri BERGSONun 1888de yazd doktora tezi Essai sur les donnes immdiates de la consciencetaki bir rnekten uyarlanmtr. 1 Meditationes de prima philosophia (1641) 2 An Essay Concerning Human Understanding (1690)
Fikir Platformu
33
ZamanNedir? 3 A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge (1710) 4 Berkeleyin nl sz esse est percipi (*var+olmak alglaNmaktr/alglamaktr) belki de Berkeleyin arzu etmedii ynlerde ve ok ar ulara ekildi; bir Hristiyan din adamnn asla onaylamayaca bilimsel, felsef ve siyas projelerde yap ta olarak kullanld. 5 Ku-Hava-Boluk benzetmesi Immanuel Kanta ait, Yaln Akln Eletirisinden. 6 Bu metnin 21ci yzyl insan olan bizler iin nemli bir zorluk tekil ettii kanaatindeyim. Ancak verilen emek karlnda elde edilecek kazan hesaba katlrsa okuyucu ne kadar krl kacan fark edecektir. Aristotelesin (.. 300ler) canllarn nefsi zerine yazd, Nefs Hakknda - Peri Pskhe (Latince: De Anima ; yunanca: ) son derecede ilgin bir eser(ing. fr.). Hissiyat ve akln kullanlmasnda btn Bat felsefesini bugn bile etkilemekte olduunu sylesek herhalde yanlmayz. Mesel alnt yaptmz konuda (Zamann blnmesi ve akln bunu kavramas) Henri Bergsonun (1859-1941) srarla zerinde durduu Zamann Meknlatrlmas (fr. spacialisation du temps) neredeyse birebir rtmektedir. Dikkate deer ikinci bir nokta ise Batnn Yunan felsefesini mesel Aristotelesi bn Rd (1126 -1198) gibi alimlerin sayesinde renmi olmasdr.Mesel konunun uzmanlarndan Alain de Libera bn Rd tarafndan yazlm tek bir kitabn 15ci asrda bile yzlerce evirisinin bulunduunu, hemen her yl yeni evirilerin yapldn yazar. Son olarak Telhsu Kitabin-Nefsi Trke yaynlayan Litera Yaynlarnn i kapakta verdii tantc bilgiyi paylamak isterim: Aristotelesin en byk yorumcularndan biri saylan bn Rdn Psikoloji erhi Aristotelesin Peri Pskhe (De Anima) kitab zerine yazlm bir Orta erhtir. (Telhsu Kitabin-Nefs). bn Rd Aristotelesin eserlerine genelde iki tr erh yazarken, 5 eserine tr erh yazm, bu eserlerden biri olan Peri Pskhe zerine kk, orta ve byk erh olmak zere ayr yorum kaleme almtr. Aristoteles felsefesinin kukusuz en nemli kitaplarndan biri olan bu eserin anlalmasnn tarihsel sreci iinde dahi biricik yolu, bn Rdn yetkin yorumlardr. nceki arihlerin yorumlarn aarak daha saf ve orijinal bir Aristotelesi ya da baka bir deyile bugnk Aristotelesi doru bir ekilde ortaya koymay hedefleyen bn Rd, kendi yorumlar ve tercihleriyle bu anlay ileriye tamay byk lde baarm etkili bir filozoftur. Elinizdeki eserine Aristotelesi yakndan izleyerek nefs (pskhe-anima) hakknda aratrma yapmann yntemini tartarak balayan ve peinden de antik dnem filozoflarnn nefsin ne olduuna dair grlerini belirterek devam eden bn Rd, zellikle Aristotelesilik anlamnda nemli bir ayrm saylabilecek olan faal akl hakkndaki grleriyle felsefe tarihi iindeki konumunu ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Nefsin cevherlii, gleri, duyular ve duyularn yetileri gibi konularn ayr ayr ele alnd Psikoloji erhi zellikle zihin felsefesi ve epistemoloji alanlarnda ada felsefeyle ilikiler ve paralellikler kurulabilecek nitelikli bir felsef yorum sunmaktadr.
Fikir Platformu
34
ZamanNedir?
Hayvan Serbesttir, nsan zgrdr Zamann nda zgrlk Kavram The Truman Show filmini hatrlayacaksnz, TV stdyosuna hapsedilmi ekilde yaayan bir insan olan Truman canlandryordu Jim Carrey. Etraf aktrler ve dekorlarla evrili Truman bu hayat gerek hayat zannediyor, her an minik kameralarla izleniyor ve canl olarak TVde yaynlanyordu. lkenin en ok izlenen dizisi haline gelen Truman Showun yneticileri bir anlamda Trumann kaderini belirliyorlard. Anne ve babas gibi sevgilisini de onlar semilerdi. Hava durumuna bile dizinin yneticileri karar veriyor, istediklerinde yamur yadryor, istediklerinde yapay gne klaryla aydnlatyorlard ortal. Trumann Hakikati stdyonun duvarlaryla snrlyd. Ama bir gn ufak bir kaza oldu ve bir spot dt gkyznden. Trumann pheleri gitgide artt ve sonunda stdyonun (Hakikatin) snrlarna ulamay baard. Ufuktaki bulutlar gibi mavi-beyaz boyanm duvardaki merdiveni kefetmesi ve korka korka yukar trmanmas filmin en unutulmaz sahnesidir. nk zavall Trumann kendi Hakikatinin snrlarndaki bu rkeklii biz sradan insanlarn Zaman anlama karsndaki skntmz aksettirir. Tarihteki savalar, byyen bir ocuu, yahut baharda aan, kn solan Tabiat Zamann iinde dnebiliriz de Zamann kendisini bir eyin iine koyamayz. Zaman balamadan nce ne vard? Bilemeyiz bunu. Bizim mr dediimiz ve barol oyuncusu olduumuz kiisel show Zamann iindedir. Bizim TV stdyomuzun duvarlardr Zaman. Varl mmkn olan taSaVVuR mertebesindeki varlklarn Yokluktan Varlka getii ve ardndan her eyin yeniden yok
Fikir Platformu
35
ZamanNedir? olduu bir gei blgesi adeta. Gemi, imdiki zaman ve gelecek Bunlar pepee gelen, sabun kp gibi ien ve patlayan sonsuz imdiler deil midir? Evet bu blmnde Zamann nsan ile olan ilikisine odaklanacaz. Daha dorusu Zamandan istifade ederek nsan fakat ayn zamanda nsandan istifade ederek Zaman idrak etmeye alacaz. Canszlardan ve basit hayat emarelerinden nsana, serbestlikten zgrle ularken Zaman da bu eksende anlamlandracaz. imdi msadenizle gemi blmlerde bahsettiimiz ve bu blmde iimize yarayacak baz kavramlar ksaca hatrlatarak yolumuza devam edelim. nsan anlamadan Zaman anlamaya imkan yok Zaman kavramnn bu blc-birletirici zellii ayrntl biimde ele aldmz nsan akl Zaman anlayabilir mi?(1) adl yazmzda Muhyiddin bn Arab Hazretlerinin ve Heideggerin szleri arasndaki bir benzerlie dikkatinizi ekmitik: *...+ yleyse gerekte vakit kmil kiiye gre srekli birletirme ve ayrmadr. nsanlarn bir ksm zel olarak cemde ayrm grrken ayrmn birliini grmezler. Bylelikle bunun vaktin kendisi olduunu zannederler. *...+(Ftht- Mekiyye Cilt IX, sf. 359) Zaman varlnn Hakikati dnyev bir ey olmas deildir. Ontolojik ayrmn mahede edilebilir biimde kendini bize gsterdii ufuk izgisidir.(Varlk ve Zaman - Sein und Zeit) Zaman Nedir? isimli yaz dizimizin Varlk bir harftir, sen onun anlamsn adl blmnde Saatler Zaman Bilmezler demitik. nk : *...+ Saate bakarak Zaman lebiliyorsam bu saatin sayesinde deil nsan olan Benim sayemde oluyor zira saat de ta, toprak, bulut gibi sradan bir cisim. Saat geen Zaman gstermiyor, her seferinde yeni bir imdi gsteriyor. Hakikaten srmekte olan nsan btn saatlerden nce/stte bir varlk derecesine sahip. Belki bedenimizi ve analitik zekmzn tabi olduu bir dsal, Newtoncu/Kant zamandan bahsedilebilir. Ama bunun dnda nsan olmamzdan kaynaklanan bizim vasfmz, belki de ftratmz olan bir Zaman daha var. *...+ nsan anlamadan Zaman anlamaya imkan yok *...+ Mecburiyet ve ngrlebilirlik Cansz cisimler mecburdur. Istlan su kaynar, yere braklan ta der. Sebep-sonu zincirleriyle sk skya baldr cansz varlklar. Bir kural dizisine gre hareket ederler, deiirler ve dnrler. Dolaysyla kural dizisi ve balang durumu tam olarak bilindiinde gelecekteki durum hesaplanabilir. Determinizm diyoruz buna. ngrlebilirlik de denebilir. Ayn sebepler (genellikle) ayn sonular dourur. Bizim aklmz sebeplerin sonulardan nce gelmesine ihtiya duyar. Tersi bir durumu hayal bile edemeyiz. Dmzdaki dnyada her cismin ayn yerde bulunmasna tahamml etmemiz nasl imknsz ise her olayn, sebeplerin ve sonularn ayn anda olup bitmesini de kabul etmez aklmz. Meknn raconu her eyin ayn yerde bulunmasna engel olmak, varlklar datmak ise Zamann raconu da her eyin ayn anda olmasna engel olmak, hareketleri ve dnmleri yaymak, pe pee sralamaktr. Bu iki datma/yayma zellii sayesinde Varlk bir nokta olmaktan kar, nsan aklnn idrakine sunar kendini. Aksi takdirde her eyin her yerde ve hi bir yerde olduu, srekli olduu ve olmad, Mns nsan akla kapal lgn bir Kinattan baka bir ey olmazd.
Fikir Platformu
36
ZamanNedir? Bylesi lgn dnyalarda mesel insanlarn birbirinin iinden geebildii, gne ile ayn ayn anda doup batt, dnyann her ynde kuralsz bir biimde dnd, veya dnmedii bir Kinatta ne dnce, ne ilim, ne benlik ne de bildiimiz ekliyle nsan olabilirdi. Zamann ve Meknn bilimsel kurallar iptal edecek derecede darald bir Kinatta kendi varlmz, gemiimiz ve geleceimiz de dahil olmak zere bilecek, anlayacak hi bir ey olmazd. Determinizm, mecburiyet veya ngrlebilirlik Adn ne koyarsak koyalm bu zemini mmkn klan Zaman-Mekn ite Truman Showdaki stdyonun duvarlar gibi. (Bu duvarlar basite ifade ettiimiz iki emay byk olarak grmek iin zerine tklayabilirsiniz. Yazmzn geri kalan ksmn bu Zaman-Mekn emas zerine kuracaz. Ara sra geri dnp emalara bakmay unutmayn.)
Fikir Platformu
37
ZamanNedir? Determinizm ilkesini ve aklmzn buna duyduu ihtiyac ksaca zetledik. imdi yerden kalkan bir uak gibi yava yava hzlanacaz ve aklmz determinizmden koparacaz. Bu sebeple buraya kadar anlatlanlar ok iyi sindirmi olmanz nem tayor. Mecburiyetten serbestlie Cansz cisimlerde dikkate deer bir zellik eylemsizlik. Rzgr, nem vb etkilere ak olan cisimler Zaman iinde dalma, bozulma eilimi gsterirler. Scak aya atlan bir kesme eker dalr ama ay sousa bile tozlar toplanp kp eker halini almaz.(1) Canllara yaklatmzda bu dalma-bozulmaya bir diren gryoruz. Diren diyorum nk canl da olsalar (olsak) cisim olma sebebiyle canszlarn tabi olduklar yasalara uymaya MECBURUZ . Vcudumuzu oluturan cansz paralar da bu MECBURYET (determinizm) erevesi iinde. Mesel yksekten braklan bir insan da cansz bir ta gibi debilir. bol miktarda karbon ieren etimiz yanma, kesilme gibi etkilere ak. Neticeleri ngrlebilir. Ama biz basit canllarda kalalm bir mddet. Doann Zaman sayesinde yapt tahribata, andrc etkilerine kar bitkilerin silah beslenmek. Bitki gnee dnmeye, topraktan suyu almaya MECBUR mu? Den bir ta kadar deil. Ama ta dren yerekimi kanunu gibi bitkiyi de ldrebilecek bir nebatiyat yasas var. Tabiatn danteli burada daha ince rlm sanki? Bitki bir tr haz/zdrap = dl/ceza sistemiyle gdlyor. Bitki gya serbest, MECBUR deil. Ama bu serbestlik hayvanlarn ve insanlarn refleksleri gibi. Atele eli yanan bir insan zahiren serbest olsa da gerekte MECBUR elini ekemeye. Vcudumuza giren bakteriler oalp bizi hasta etmeye MECBUR . Ksaca cansz ta vb cisimlerden bitkilere getiimizde MECBURYETin srdn ama iin iine kk bir dozda SERBESTLK kartn gryoruz. Hayvanlarda durum daha da zenginleiyor, Tabiatn danteli daha da narin motiflerle dokunmu ama benzeri bir durum var. nk hayvanlar su ararken, otlarken, avlanrken, iftleirken baz kararlar verseler de bir hayvaniyat yasas yrrlkte. Hayvan da bitki gibi bir haz/zdrap = dl/ceza sistemiyle gdlyor. Nebatiyat yasas vehayvaniyat yasas diyerek kmsemek yanl olur elbette. Canszdan Canlya geite zahiren de olsa bir irade var. orak, Hayatsz bir topraa yaan ilk yamur damlalar nasl o topran iine ilerse Maddeye yle iliyor RaDe. Hayatiyet dediimiz ey ba harfi byk yazlmak zere bu RaDe, Maddeye canllk veren. Sonsuzlua erime MuRaDn, lme direnme MuRaDn Maddeye sokan bir RaDe var. Maddenin Madde olarak var oluu bir iradenin neticesi olarak grlebilir. Ama Canl Madde olan bitki ve hayvanlar bizzat o Maddeyi var eden RaDenin minik glgeleri, yansmalar. Yani RaDenin kendisi kadar muKteDiR deiller ama SERBEST olmalar balamnda o KaDiRiyetten ayr ve gayr da deiller. Dalmaya, eskimeye, anmaya kar bir direni MuRaD var. Canl Madde Cann kymetini biliyor ve lme direnmek iin abalyor. Canszlarda yok bu direni. Dalarn, talarn, okyanuslarn aksine hayvanlar ve bitkiler baz kararlar veriyorlar. Canszlar MECBUR iken canllar bunun iin SERBEST. Snrl bir biimde de olsa uur var. te Zaman dediimiz o muhteem olgu btn bunlar mMKN klyor ve bu iMKN Zamana da anlam veriyor. Eskimeyi, bozulmay, lm mmkn klan ey Zaman. Ama ayn sebeple lme direnmek iin beslenmeyi, kamay, kovalamay, dourarak (zahiren) lmszlemeyi, (zahiren) bk olmay mmkn klan ey yine Zaman.
Fikir Platformu
38
ZamanNedir? Bu MuRaD grmek iin paralayc zekmz susturup Btn grmemiz gerekiyor. Pozitivistlerin, bilimcilerin, materyalistlerin ve dehrlerin bir ka bin yldr anlamadklar ve anlamayacaklar bir Hakikat bu: Bir blbln tndeki Mny kefetmek iin susmak ve blbl dinlemek gerekir. Boazn kesip iine bakmakla Hayat kefedemezsiniz. Zira canl bir hayvan paraladnzda cansz protein zincirlerine ve nihayet karbon, hidrojen ve oksijen atomlarna eriirsiniz. Canllk halinden Canszlk haline geiteki kalitatif/niteliksel bir srama olur. Sfattan isime gei biiminde tecelli eden, daha byk/scak/hzl deme imkn olmayan, ayr bir eyin, sfatn yetersiz kalyla bir ismin ortaya kdr kalitatif srama. Bu kalitatif srama olgusunu daha nceki bir yorumda ayrntl biimde anlattk ve o yorumu bu yazmza da dip not olarak ekledik (2). zgrlk ve Hukukun anlam(-szl) nceki satrlarmzda canszlarn MECBUR oluuna karn canllarn SERBEST olduundan bahsetmitik. Ama bu SERBESTLK tam anlamyla ZGRLK deildi. nk Nebatiyat yasas vehayvaniyat yasas dediimiz bir determinizme MAHKM idi canllar. Bu balamda kular cansz talardan daha zgr deillerdi. Bunu grdk. Canllar nefes almaya baladklar ilk andan son nefeslerini verene kadar haz/zdrap = dl/ceza sisteminden kaamyorlard. Ksaca sylersek SERBESTLK aslnda MECBURYETin zel bir hali idi. Peki btn bu yasalar nsana uygulanabilir mi? nsan da bu MECBURYETe mahkm mudur? ayet insanlarn davranlar tpk hayvanlar gibi nceden kestirilebiliyor hatta sosyal/psikolojik mekanizmalarla belirlenebiliyorsa Adalet ve Hukuk gibi kavramlarn bir anlam kalr m? yle ya, mahkemeye kardmz her katil, her tecavzc annem alkolikti, ocukken babam beni zincirle dverdi gibi determinist, bilimsel bir aklama sunarsa, istatistikler bu aklamalar destekliyorsa sulular ne hakla mahkum edebiliriz? Sulu kelimesini kullanmak bile imknszlar. nk mahkemeler sulanan kiilerin farkl biimde davranma imknlar olduunu var sayarak karar verirler. Bir baka deyile akl banda, zgr ve sorumlu insanlar sulanabilir. Bir deliyi, sarhou, kk bir ocuu, ilala bayltlm bir kimseyi, hayvanlar ve bitkileri sulayamazsnz. Burada garip bir yol ayrmna geliyoruz. Bir yanda mahkemeler ve hatta bizim kendi vicdanmz insanlar yarglyor, suluyor, mahkm ediyor. Kt insan diye kzdmz birinin o ktl yapmaya MECBUR olduunu dnseydik ona ASLA KIZMAYACAKTIK. Demek ki biz bile hayrsz akrabalarmz, riyakr i arkadalarmz, kazk bakkal vicdan mahkememizde sularken peinen ZGR kabul ediyoruz. Tpk mahkemeler gibi. Peki insanlar haz beklentisi ile ya da zdrap korkusuyla hareket etmiyorlar m? Hayvanlar ve bitkiler gibi haz/zdrap = dl/ceza sistemi uygulanamaz m bize? Elbette nsana da (bir yere kadar) uygulanabilir nk ekonomistlerin yakndan tand fayda fonksiyonu bunun ad. Kabaca Fayda = Haz - Izdrap denebilir. Hayvan ya da bitki bir eylem iin karar verecei zaman umduu hazz ve katlanaca zdrab bir ekilde hesaplar. Mesel bal yemek isteyen bir aynn arlarla mcadele etmeden nce yapt hesap gibi. Zek gelitike fonksiyon karmaklar, seenekler artar ve iin iine uzun vade, toplumsal ilikiler vb etkenler girer. Ama fayda fonksiyonunun z deimez. nsanlar iin durumu yle zetleyebiliriz:
Fikir Platformu
39
ZamanNedir? Mikro ekonomide retilen kavramlar iinde en nemlilerinden biri fayda (ing. utility) . Bu fayda bireyin tketecei mal veya hizmetten elde edecei memnuniyettir, tatmindir. Ama ekonomik fayda gnlk hayattaki faydal eyler gibi deildir her zaman. Mesel bir paket sigara ekonomik olarak faydaldr. Adam para verip satn alyor ya. Yahut ar yal bir gda ayn biimde faydaldr. eker hastas bile olsanz bir tepsi baklava size faydaldr Yersen! (Liberalizmin kusurlar(3): Liberalizm ahlkszdr!) Dier yandannsan madd ihtiyalar ve imknlaryla snrlarsak, alansatan, reten-tketen penceresinden bakarsak insan da ANCAK bitkiler ve hayvanlar kadar SERBEST. Yani ZGR deil. Dediimiz gibi garip bir yol ayrm bu. Determinist tabiat bilimleri ve ekonomi bir yanda, kiisel vicdanmz ve adalet anlaymz dier yanda. Hangi yolu seeceiz? Bilim adamlarnn ve ekonomistlerin hemen her konuda yanldn iddia etmek elbette ok sama. Ama vicdann, adalet duygusunun, iyi-kt ayrmnn sadece idealist duygular, modas gemi romantik yanlglar olduunu sylemek de tam bir delilik. zgrlk nedir? Canszlarn lme yani anmaya, eskimeye direnemediklerini, canllarn ise beslenme, reme vb yoluyla bir para olsun Can muhafaza ettiklerini, lme direndiklerini syledik. Ku bu yolla SERBEST oldu Zaman ekseni zerinde, tan MECBUR olma halinden kurtuldu, st kata geti. ine CAN SOKULMU, canl madde oldu. nsan da ancak benzeri ekilde bir st kata geebilir. Yani nceki paragrafta anlattmz, ekonomistlerin fayda fonksiyonundan kurtulabildii lde lme direnebilir. nk kular iin talar gibi MECBUR olmak aalk bir durumdur. nsan iin aalk olan ise kular gibi hayvaniyat yasasna yani ekonomistlerin fayda fonksiyonuna MECBUR olmak, hayvanlar gibi yaamaktr. nsann fayda fonksiyonundan kurtulmas elbette yemeden, iemeden, barnaktan ve cinsel hazdan vazgemesi demek deildir. Zaten kular da canl bile olsalar bedenleri itibariyle cansz cisimler gibi fizik kurallarna tabidirler. Kanat rpmayan ku ta gibi der yere. nsan da bedeni itibariyle ta, nefsi itibariyle de hayvan gibidir. Yani alt kattakilerin kanunlarndan tam anlamyla kurtulmu saylmaz. Ama ayn nsan a kald zaman alp kazanmak ister. ald zaman duyduu rahatszlk ve yakaland zaman hrszlkla sulanmas bunun iin bir mn tar. Aksi takdirde yakalanmayacan bildii mddete almak, ldrmek, tecavz etmek hayvaniyat yasasna aykr deildir. Hayvan gibi yaamay ZGRCE seen, haz/zdrap = dl/ceza sisteminden baka snr tanmayan insanlar biyolojik olarak yaasalar da onlar nsan yapan Mndan koptuklar iin lm gibidirler. Tersine, ekonomik karlarna aykr olmasna ramen ekmeklerini paylam olan insanlar biyolojik olarak lm olsalar bile mnen yayorlardr. nk nsann Mnsndan kopmak yerine ekonomistlerin fayda fonksiyonundan kopmay ZGRCE tercih etmilerdir. te Zaman dediimiz muhteem varlk btn bunlar mMKN klar ve bu iMKN Zamana da anlam verir. Hayvanca yaam ZGRCE SEMEK, manen lmek Zaman sayesinde mmkn olur. Ama ayn sebeple manev lme, hayvaniyat yasasna ZGRCE direnmeyi mmkn klan ey yine Zamandr. nsan mr boyunca yaptklar ve yapmadklar ile bir kitap yazar. O kitabn kd ise Zamann ta kendisidir.
40
ZamanNedir? Sonu nl Fransz ressam Marcel Duchamp tabloyu bakanlar yapar diyordu. Zaman yapan biz insanlarz kanaatimce. Elbette nsansz bir D-Zaman dnlebilir. Gne sistemi olumadan nceki bir Zaman mesel. Ama bizim iin geen/akan/gemi/gelecek/imdi/ok ge/erken olan nedir? Nerededir? Gelecek zaman gelmeden nce neredeydi? Bizden bamsz bir biimde var olduunu ve AKIP GETN vehmettiimiz o D-Zaman sanrm znde bizim -Zamanmzn bir yansmas. Nasl berrak bir suda yzmzn grnts aksediyorsa Kinattaki gezegenlerin ve bceklerin hareketlerinden bize akseden de gerekten AKIP GTMEKTE OLAN -Zamanmz. Bizde yani nsanda var olan bir Hakikatin doadaki hareket ve deiim aynasndaki yansmas bu. Saatler, sarkalar, arklar Zaman bilmiyor. Gnein ve Ayn hareketleri, kalp atlarmz hatta mziin notalar bile bilmiyor zaman. Zaman bizim iimizde. Yapay ve doal saatlerin yansmas sayesinde Zaman gren, akleden, idrak eden ise nsan Yansma derken neyi kasdediyorum? Derin nsan kitabmzn Gzellik Matkab blmnde bu yansma olgusunu irdelemitik. Oradan bir alnt ile makalemize son verelim ve Zaman yansmas ile Gzellik yansmas arasndaki benzerliklerin lezzetli kefini okurlarmzn tefekkrne brakalm: Dalarda koan atlar bize zgrl hatrlatr mesel. Beyaz gvercin bar. Tavan yavrusu masumiyeti Gerekte vahi atlarn kendilerini zgr hissettiklerini syleyebilir miyiz? Rengi beyaz bile olsa erkek gvercinler diileri iin kavga etmez mi? Masum bir tavan yavrusunu paralayarak yutan vahi kurt en az o tavan kadar masum deil mi gerekte? Tabiatlar gerei hareket eden hayvanlar gerekten sulu olamayacaklarna gre bize bizden bir eyler yanstyorlar aslnda ayna gibi. nanmyorsanz cansz varlklara bakn: Yce dalar, lgn akarsular, fkeli deniz Dalar, denizler ve balklar kendilerini gzel bulacak kriterlere sahip deiller. Bu gzellii tasavvur edecek hayal gc ve ileyecek sanatkrlk ise ne tavanlarda ne de kularda var. Dip notlar 1 Fizikilerin Zaman isimli eviriden konunun zne dnk bir alnt: Kant daha sonralar bu Zaman-Mekn erevesiyle ereve iindeki olaylarn ayrtrlmasndan istifade edecektir. Kanta gre Zaman-Mekn insan algsna gre a priori ekillerdir ve tecelllerin anlalmas imknn koullandrr. (.n. tecelller kelimesi fr. phnomnesin evirisidir. Bilimsel anlamda fizik olay olarak da evirilebilirdi ama kanaatimizce burada Kantn Saf Akln Eletirisi adl eserindeki fenomennumen eksenine referans yaplyor) *...+ ncelikle her fizik sistem iin entropi adl bir bykln varln kabul edilir. Entropi sistemin durumu tarafndan belirlenir ve dzensizlik-danklk derecesini temsil eder. Termodinamiin ikinci ilkesi entropi miktarnn etraftan soyutlanm bir sistemde (fiziksel olaylar neticesinde) sadece artabileceini syler.
Fikir Platformu
41
ZamanNedir? 2 Mesela karli bir havada eldivensiz kartopu oynadiniz. Eve geldiniz. Kaloriferin zerine dayadiniz ellerinizi. Odadakiler size hayretle bakiyor. Onlar dokunsa elleri yanacak. Ama siz neredeyse parmaklarinizi hissetmiyorsunuz. 5 dakika geti, sohbete dalmistiniz. fff! Birden ektiniz elinizi. Ellerinizde RAHATSIZ EDiCi DERECEDE BiR YANMA HiSSi. Ne oldu? Soguktan sicaga hangi anda getiniz? -30yi grms bir Kanadali ve Ekvatorda +50 sicakta yasayan bir baska insan iin Soguk ve Sicak kavramlari farklidir degil mi? Zaten tirnak iinde yazdim. Ama Soguk ve Sicak kavramlarinin (bize gre) greceli olmasi bunlarin MUTLAK OLARAK VAR OLMADIGINI ispat eder mi? Burada ok ama ok nemli bir epistemolojik gerege isaret ediyorum. Evrim karsiti veya yandasi olsun, Mslman veya Ateist olsun bu konuda konusan ve yazan hemen herkesin hata yaptigi bir konu! Nedir? Kalitatif bir sirama. Yani ok soguk -> Soguk ->. -> Sicak! Sifat ne zaman degisti? Sifatlar, zevkler, renkler grecelidir, kisiden kisiye gre degisir degil mi? Simdi daha ilgin bir rnek alalim:
Bir arsaniz var. Tek katli, sade bir ev yaptirmak istiyorsunuz. Bir insaat ustasi buldunuz. Kalfasi, isileriyle geldi ve evi yapti. Ertesi sene ikinci bir kat ikmak istediniz. Ayni ustayi agirirsiniz. Peki 2ci 3c kati iktiginiz gibi 20ci, 50ci kati ikabilir misiniz? Kainci kattan itibaren bir insaat mhendisine, vinlere vb ihtiya duyulur? Hatta muhasebeci, insan kaynaklari uzmani vb gerekmez mi?
3c kprnn insaasi iin neden siradn bir mteahit agiramiyoruz? Demek ki ana maddesi beton ve demir olsa da btn insaatlar ayni degil; kalitatif bir sirama var. Kk Ev -> Byk Ev -> ok Byk Ev -> 20 katli Apartman -> Baraj / Kpr / Marmaray Tneli / Hava Alani Simdi Ekrem Senainin bahsettigi kertenkeleye bakin: Karbon, hidrojen, oksijen Bir ok bakimdan (atomlari bakimindan) kesme seker ya da naylon torbadan farksiz. Ama Sicak-Soguk ya da Ev-Baraj gibi kalitatif bir sirama (ya da kalitatif bir uurum) var naylon torba ile Kertenkele arasinda. Zaten bunun iin TORBA ve KERTENKELE gibi iki ayri kelime var dilimizde. Yoksa ok Kertenkele ve az kertenkele diyerek konusurduk
Fikir Platformu
42
ZamanNedir?
3 Bu amaz fark eden kimi dnrler determinizmin, ngrlebilir tabiat olaylarnn karsna RASLANTI kavramn koymaya baladlar. Kuantum mekanii gibi alanlarda kefedilen ve (imdilik) ngrlemeyen baz olaylardan esinlenen bu grubun mensuplar fiziksel RASLANTI kavramn sosyal ve psikolojik olaylara da uyarlyorlar. zetle insan sua iten eyler gen yapsndan aileye, okula vs o kadar eitlidir ki bu sper karmak RASTLANTI anda insanlarn davranlar ngrlemez diyorlar. Fikirlerini pozitivizmin dar kalplarna hapseden bu akm ok mhim grmediimizden iddialarna da ayrntl cevap vermeye gerek duymuyoruz. nk istatistik ve ihtimal hesaplar ile modellenebilen RASLANTI kavramnn determinizme alternatif gibi sunulmas cidd bir yntem hatasdr. zgr irade ve Bilim-Hukuk ilikisi zerinde dnmekten kaan, ZGRLK kavram yerine bir ift tavla zar koyan bu dnrlerin grevden kat kanaatindeyiz.
Fikir Platformu
43
ZamanNedir?
algam suyu varsa Tanrya lzum yoktur Zamann balad zaman ne zamand? Geen yaz Trkiyeye geldiimde bizim bakkal yolumu kesti: - Mehmet abi yau, sen Fransada ne i yapyorsun? - Mhendisim. - Hah, iyi ki geldin yau, u bizim yazar kasa bozuldu, servisi ok para istiyor yau, bir bakversen yau? - Usta yazar kasadan anlamam ben, ka yaparken gz karmayalm akam saati. Yzme fke ile acma aras yle bir bak frlatt ki. Gzlnden utan! Yazar kasadan aNNNNamayan mhendizi neyleyim? der gibilerinden. Nedense byledir bu iler. Bir iten anlyorsanz her iten anlamanz hatta uygulamasn yapmanz istenir. Bazen bir mankenin Kbrs konusunda beyan ettii fikirleri manet yapyor gazeteler. Yahu kadn srtnda elbise tayarak para kazanan bir tip. Ayakl vitrin! Tarihi deil, diplomat deil. Ne alakas var?(1) Bilimcilik baka ey, bilimsellik baka Eyll bayd zannediyorum, Byk Tasarm (The Grand Design) adl yeni bir kitabn reklm yaplyor: Dnyann en zeki insanlarndan Fiziki Stephen Hawkinge gre Tanrya gerek kalmad. Hayda ne alaka? Bu ne tuhaf bir tanr ki var olmak iin beer bir gerekeye muhta? Ve ne zamandan beri Tanr bilimin konusu oldu? Tabiat bilimleri NASIL? sorusuna cevap verir. NEDEN? sorusu ise din, felsef tartmalarn konusudur. (2)
Fikir Platformu
44
ZamanNedir? Tanrya inanmayan yani yaratan bir znenin olmadn dnenler iin yaratl zaten yoktur ve varlk bir iradenin sonucu deildir yani varlk (ve nsann varl) doal olarak maksatszdr. Peki felsefenin ve dinin konusu olan Tanry imdi neden fizikiler aratryor? Vatikann papas Ratzinger nikh kymaya gitti de dkkn Stephena m brakt? Bir baka gariplik de u ki kitap hakknda rportaj yapan gazeteciler fikr zemini sorgulamak yerine Hawkinge gaz veriyorlar. Peki u nasl oluyor? Peki bu nasl olacak?. Hawking ise robot sesin souk kanll ile cevaplyor. Adeta gelecekten gelen stn bir insan Hatta gelecekten bile haber veriyor. Peki ne sylyor Hawking tam olarak? Yerekimi gibi bir kanun var olduu iin Kinat kendi kendini hiten, yoktan yaratabilir ve yaratacaktr. Dardan bir etki/yardm olmakszn yarat(-l)ma hilik/yokluk yerine bir eyin var olmasnn sebebidir, Kinatn ve bizim NEDEN var olduumuzun cevabdr. Kinat balatmak iin bir ilk sebep olarak Tanrya gerek yoktur. *...+ Tanrnn yokluu ispat edilemez ama bilim Tanry gereksiz klar. Dnyamz Fizik Bilimi tarafndan yaratlmtr.[ Bkz. ngilizce orijinal metin (3) ]
Baruch Spinoza Deus sive Natura (= Tanr yani Tabiat) diyordu, Stephen Hawking Tanr yani Fizik dediinin farknda m? Filozoflarn binlerce yldr sorduklar nereden geliyoruz? Nereye gidiyoruz? Neden varz? gibi sorulara Tanrsz bir cevap vermeye alm filozof Hawking. Ama zde yeni bir ey yok. Asrlardr Dehrlik, Ateizm, Materyalizm, bilimcilik ve Pozitivizm gibi etiketlerle karmza kan hep ayn felsef duru bu. Ne yazk ki Ateist mirasa yeni bir ey de katmyor ngiliz filozof. manszlk iman diyebileceimiz o iki bin yllk ksr dngye hapsediyor kendisini: Fizik kendi kendini yaratt, Fizik yaratlmaya muhta deildir, Fizik eksi sonsuzdan art sonsuza kadar vardr, Fizik kimseye muhta deildir, her ey Fizike muhtatr. hls Suresinde ilh isimler yerine Fizik kelimesini yazarsanz zaten buna benzer bir ey bulursunuz. Aslnda Filozof Stephen Tanry tefekkrle bulmu ama ona Fizik adn vermi. Hatta bir de Kyamet gn tasarlam. Uzaya tanmazsak yok oluruz! diyor. Yani Ahir Zamanda bulunuyoruz. Kyamet yakn (100-200 yl). Fizik Tanrsnn raz olaca ekilde Ona hizmet edin, uzaya tann, Srtal mstakmden ayrlmayn, Mliki yevmiddin olan Fizik Tanrsnn gazabndan kurtulun. Ve leddlln Amin! Evet Biraz hls Suresi, biraz Fatiha derken Bilimin, bilimsel phenin ruhuna da el Fatiha! Filozof deil bir rahip demek lzm Hawkinge nk artk bilimle, bilimsellikle bir ilgisi yok sylediklerinin, bal gibi bir ament bu. (Bkz. Mustafa Akyolun makalesi: Stephen Hawkingin de Tanrs var) algam suyu vardr, yleyse Tanrya lzum yoktur
45
ZamanNedir? Rahipler, bilgisayarclar, ve fahieler gibi fizikiler de Tanr vardr/yoktur diyebilirler. Ama bunu fizik adna, bilimsel soslarla sunmalar, kiisel inanlarn bilimsel bir bulgu gibi yutturmalar biraz nasl diyeyim, biraz irkin bir hareket olmu. Yani Hawking bilimi, bilimsel bulgular ateizme alet etmek yerine Fransz fiziki ve filozof Etienne Klein gibi samimi sorgulamalara girebilirdi. (Baknz Zaman konusunda yaynladmz eviri: Fizikilerin Zaman) Aslnda herkes serbest din ve felsef sorgulamalar yapmak konusunda. Yani Urfal bir kebap da Biberden azm yannca ALLAH diye baryordum ama algam suyu daha iyi geliyor, Tanrya gerek kalmad diyebilir. Var byle bir serbestlik. algam suyu dolaysyla Tanrnn gereksizlii(!) zerine bir de 300 sayfalk kitap yazabilir. Ama bilimsel olmaz bu kitap. Felsef olur. .T.. Nkleer Enerji Enstits Ynetim Kurulu yelii, .. Fen Fakltesi Matematiksel Fizik Anabilimdal Bakanl, TBTAK Bilim Kurulu yelii grevlerinde bulunmu, Trkiyenin ilk atom mhendisi merhum Prof. Dr. Ahmed Yksel zemreden dinleyelim: *...+ u hlde lme tbi tutulamayan vey kendisi deilse bile etkileri de gzlenemeyen vey llemeyen, Tabat ilimlerince bilinen olaylara irc edilemeyen yhut da bunlarla objektif bir biimde ilgisi-ilintisi tesis edilemeyen ve yanllanabilmeleri iin bir yol-yordam bulunamayan bilgi ve olgular Tabat ilimlerinin kapsam dnda kalmaktadrlar. Bu kabil bilgi ve olgulara (eski Yunancada Tabat karl = fsis, ve tesi karl = meta kelimelerinden esinlenerek) fizik-d, fizik-tesi yni meta-fizik bilgi ya da olgular denir. Tabat ilimlerinin snrlar bylece belli olmaktadr. Tabat ilimlerinin kendi alanlar dnda kalan ve eriemedikleri olgu ve bilgiler iin kendi ereveleri iinde beyn edebilecekleri bir eyleri yoktur. Eer bir kimse bunun aksini iddia ederse, mesel Rhun var ya da yok olduunu yhut da Rh ile bedenin etkilemelerini Tabat ilimleri erevesi iinde tartmaa kalkr ya da tartabileceini iddia ederse ya Tabat ilimleri ile Metafizik disiplinini bir kavram kargaas iinde biribirine kartryor ya da tabat-ilimsi bir grnm sergileyerek safsata yapyor demektir. Zr Metafizik alanna ait bir kavramn ontolojik gereini Tabat ilimleri kstaslarna gre kabl ya da reddetmee kalkmak bir avu leblebinin arln bir diyapazonun verdii l notasnn frekans cinsinden lmee kalkmak kadar abestir. (Fiziksel Realite Meselesine Giri adl eserden) Tabiat bilimleriyle Zamann balangcn(?), Kinatn yaratln ve Tanry anlamaya alan Hawking ilerlemiyor.Tekerlekleri kare biiminde olan bisikletin pedallarn evirmeye alyor Hawking ama olmuyor, dnmyor. Teleskopla, mikroskopla baknca Tanry gremiyor. Neden gzleriyle bakmay denemiyor acaba? Tabi Stephen Hawking medyann sevdii trden, show merakls bir bilim adam. Eskiden ip cambazlar, ate yutan, ylan oynatanlar vard. imdi akl hokkabazl moda. 21ci asr panayr elencelerine msait bir tip bizim Hawking. lk bakta felli, tekerlekli sandalyesinde, clz, aciz bir adam. Ama sahneye admn atar atmaz tam bir sper star! lm kapasitesi ile bedeni tam bir tezat! Arkada gezegenlerin, galaksi vb gk cisimlerinin resimleri ile poz veriyor. Biliyorum da konuuyorum! En uzaa ben gittim, en abuk da ben dndm, Kinat benim arka bahem saylr diyor sanki. Fiziki ya adam, biliyor(!) da konuuyor Ama her konuda konuuyor. Zamann balangc, Kinatn douu filan diyor ya, aklmz duruyor. Hocam Hangi
46
ZamanNedir? zamansal referansa gre Zaman balad diyorsunuz? Bildiimiz Zaman eer daha d, daha st bir Zamanda BALADIYSA ondan nce ne vard? diye sorabilecek biri kmyor karsna. Evet Ben yazar kasa tamir etmekten ne kadar anlyorsam Stephen Hawking de Zamann balangcn aramaktan o kadar anlyor. Yani anlamyor. algam Suyunu kefettik, Tanrya lzum kalmad konulu bilimsel aratrmalar gerekte Hawkingin sand kadar bilimsel deil. nk var olmak iin beer bir gerekeye muhta olan tanrlar sadece matematik denklemlerdeki bir bilinmeyen, kocaman birer X, Y,.. gibiler. Yani Hristiyanlarn Tanrs deil Hawkingin garajnda iirip patlatt o tanrlar. Tabiat bilimlerindeki bulgular kullanarak Tanrnn varln/yokluunu bilimsel olarak ispat etme byk bir yanlg. Objektif bir biimde ispat edilebilecek bir Tanr zaten Tanr deildir. Tabiatn bir parasdr. Hepsi bu. nk kimsenin reddedemeyecei, objektif gerekler olan Tabiat olaylar llebilir. Tanrnn bykln lebilir misiniz? Yce Tanr denildiinde yerden ykseklii ka kilometre olmal? Ya Cehennemin scakl? Odun mu kmr m yoksa doal gazla m stlyor? Tanry lebileceini, drt ilem yapp sadeletirebileceini syleyen Hawkingin Tanrsyla Hristiyanlarn tanrs bir olabilir mi? Yz koyun yzdm, sonra yzm ykadm ve derede yzdm. cmlesindeki YZler nasl ayn YZ deilse Hawkingin gereksiz dedii YOK-Tanr ile teistlerin VAR-Tanrs ile kartrmak acayip bir dilmantk hatas her eyden nce. Gz mdr gren? Varlkn, Kinatn, Zamann balangcna dair hakikatleri grmek iin Hawkingin bilim soslu hokkabazlklarna gvenmiyorum mhendis olmama ramen. Hesap kitapla varl ya da yokluu ispatlanacak lzumlu tanrlarla iim yok benim. Kimi fizikilerin denklemlerinde bir bilinmeyen olarak X yerine kullandklar tanrlar deil beni Yaratan grmek istiyorum. stiyorum ki kelime-i ahadet dudaklarmda bir slogan, bir ezber olmasn. ahit olmak istiyorum inandklarma. Komedyen Cem Ylmaz anlatyordu, hatrlayacaksnz: illzyonist David Cooperfield gsterisine gitmi. Cooperfield sahnede uuyor, arkasnda iki seyirci konuuyor: Vardr abi bunun bir hilesi. Cem Ylmaz cevap veriyor: Yok adam gerekten uuyor ama hl biletle gsteri yapyor!. nsanlar gzleriyle grdklerine inanmazlar her zaman ve bunun iin grnenler eylemlerini etkilemez. Mesel sahnedeki adam testere ile ikiye blnd zaman kimse amblans armaz. nk grmek ile inanmak arasnda byk bir mesafe vardr Nedir grmek? Gnein klar dardaki cisimlerden yansyarak bizim et-Gzmze varr. Et-Gzn uzmanlam baz hcreleri gelen n rengine gre deien sinyallerle bunlar beyine bildirir. Teknik olarak sylersek n elektromanyetik sinyalleri bu uzman hcreler tarafndan bio-elektrik mesajlar olarak tercme edilir.
Fikir Platformu
47
ZamanNedir? Gzden gelen mesaj yn beynimizin grme sistemince bir grnt haline getirilir ama insan bu aamada grdklerine inanmak noktasndan hl ok uzaktr. Beyin tarafndan ina edilen bu grnt bellekteki kavramlarla anlamlandrlr: Bir eya, bir yiyecek, bir k, renkler, uzak, yakn Bu anlamlandrlm grnt ise akln dier ilevleriyle test edilir: Bellek, temyiz, tahayyl, tasavvur Neden? nk gz deildir gren. Bunu neredeyse sezgisel olarak biliyoruz. Mesel hareket halindeki bir cismin hareket ettiini grebilmek iin nceki konumlarn hafzada tutmak ve yeni konumlarla karlatrmak, ardndan da birletirmek icab eder. Sadece konumlar hatrlamak da yetmez. Uan bir ku ise baktmz, o kua bir kimlik veririz. Bir identity yani zaman iinde deimeden (identical) kalan bir AYNILIK. Her yeni konumda grdmz ku eer o AYNI ku ise ku uradan uraya uuyor diyebiliriz. Aksi takdirde gkyznde deiik noktalarda ve kanatlar deiik biimlerde alp kapanm ku fotoraflar grm gibi oluruz ama uan kuu gremeyiz. Gzleri ok iyi grd halde Alzheimer gibi bir hastalktan muzdarip insanlarn yaadklar kimlik kaybna bakmak bile Gz-Akl konusunda dndryor insan. Yahut sarken beste yapabilenler? Gz gibi kulan da ilev sahibi deil sadece bir uzant olduunu ispat etmiyor mu? Grmek, iitmek Hissiyat et paralarna deil akl sahibine, nsana dair bir olgu. Ksaca sylersek bir kuu veya bizi Yaratan GRMEK ancak Bellek, imdi, Benlik gibi ZAMANSAL kavramlarn nda gerekleebilir. Aksi takdirde Gz adl organn grdn iddia etmek btn sindirimin azda balayp bittiini iddia etmek kadar muhaldir. Bellek, imdi, Benlik gibi ZAMANSAL kavramlarn anlalmas (veya grnmesi) iin Zaman Nedir? konulu yaz dizimizin baz blmleri bu noktaya k tutacaktr, karanlkta bu kavramlar grmek (veya anlamak zordur): 1. 2. 3. 4. nsan akl Zaman anlayabilir mi?(1) nsan akl Zaman anlayabilir mi?(2) Varlk bir harftir, sen onun anlamsn Hayvan Serbesttir, nsan zgrdr
Evet, grmek hem analitik zeknn hem de akln el ele verip baardklar mthi bir ilev. Akl ve analitik zek ile bu kadar i ie girmi bir ilevi ANLAMA ya da DRAK ETME gibi fiillerden ayrmak ise imknsz grnyor. Biz sradan insanlar bakyoruz, gryoruz, anlyoruz, idrak ediyoruz, hatrlyoruz Ya da yle sanyoruz. Belki de bunlarn hepsini birden yapyoruz? Kanaatimce GRMEK ve ANLAMAK fiillerini birletirirsek paralayc zekmzdan(4) dolay gremediimiz Hakikati grme imkn doabilir. ncelikle dilimizdeki ip ularna bakalm: Yukardaki satrlarda bilgiler nda gerekleri grmek gibi deyimler kullandm. Trkede yaygn bir kullanm bu: Akln, bilginin , cehaletin karanl, gerekleri grmek, fke ya da aktan gz kr olmak Yani ana dili Trke olan insanlar iin GRMEK ve ANLAMAK fiilleri ayn bir TEMEL kavramn iki farkl yz gibi. Gzler grme organ deil, beynimizin ve aklmzn darya doru uzantlar sanki. Ya dier diller? Hepsini taramayalm ama mesel ngilizcede I see what you mean (demek istediini gryorum = anlyorum) gibi ifadeler var. Franszcada je vois ce que tu veux dire bunun tpatp ayns. Kuranda da bir ok yerde onlara iaretler verdik, hl GR-mezler mi? = ANLA-mazlar m?
48
ZamanNedir? mealindeki ayetleri hatrlayn. GRMEK ve ANLAMAK fiilleri arasndaki bu semantik? akrabalk kanaatimce kltrel etkiler veya dillerin evrimi vb ile aklanacak gibi deil. Kinatn iiri bu. Byk Alman dnr Immanuel Kantn a priori, Gzl Hazretlerinin evveliyat dedii, daha biz gelmeden yazlm bir iir, analitik zekyla, mhendislik veya Tabiat bilimlerine kapal olan kaplar aacak bir anahtar: Kinat iiri. Kinat iiri derken Romantiklik ya da sz sanat yaptm dnmeyin. Bu satrlar okurken hayatn bilgi ilem merkezlerinde, veri tabanlar, karar destek sistemleri ile geiren bir mhendis olduumu unutmayn. Kinat iiri diyorsam ortada gerekten bir iir olduu iin sylyorum bunu. Tabiat bilimleriyle ve analitik zek ile eriemeyeceimiz ama baka trl okuyabileceimiz bir Hakikat var. Vehimlerimizden Gereke, gereklerden Hakikate gei mmkn ama bu bir takm simgeler, rumuzlar ve metaforlar vastasyla olabiliyor ancak. Bunun iin Kinat iiri diyorum. Bu iirin kendine zg bir sembol sistemi var ve Grmek-Anlamak fiillerinin birlemesi (tevhidi?) bu sembol sisteminin bir paras. Sonu Kinat iiri zerine dnerek srlayalm bu yazmz. Hegelin Estetik yani sanat felsefesi adl eserinde isabetle tehis ettii gibi: Sanat bu kusurlu ve dengesiz dnyann yanltc, aldatc ekillerinden grnenin iindeki Gerekliki ekip alr O gereklik zihnin kefettii stn bir Hakikat ile donanr. Aldatc grntlerin tersine Sanat gnlk gereklikten daha stn ve daha gerek bir Hakikat ierir lde ve scak asfaltta su grr insan. Ama bu su aslnda seraptr. Biri scak dieri souk (=farkl younluktaki) iki hava katmannn yan yana gelmesinden kaynaklanan bir yansmadr gerekte. nsan gnee baktnda onu parmaklarnn arasna alabileceini grr. Ama gerein byle olmadn da bilir. nk GRMEK (=ANLAMAK) akl bir ilevdir, et-gz sadece bu sistemin kk bir parasdr. te ldeki seraplarn peinde susuzluktan lmemek iin Kinat iiri zerine dnmek gerekir. Bu yolla vehimlerden, zahir (grnen) alemden Kinat iiri sayesinde Gereke ykseliriz. Bu sayede aklettiimiz gereklerden de Hakikate gei yine Kinat iiri yoluyla olur. Yoksa Akl (=gz) kendini Yaratan akledemiyorsa (grmyorsa) neye yarar? Hawking aslnda Zamann Balangcn ve Zaman Yaratan yani Tanry grebilirdi. Uzayn derinliklerine deil kendi derinliklerine, Derin nsana bakarak yapabilirdi bunu. Tabi bilgisayar ekranna ya da teleskopun arkasna dayad et-gz ile deil Derin Gz ile BBC ya da CNNin ilgisini ekmek iin deil de sadece ALLAH rzas iin ilim yapabilecek mi bir gn bu insanck? ok ge olmadan, nefsi lm tatmadan nce? Biz ALLAH rzas iin ilim tahsiline balamadk. Fakat ilim ALLAH rzas iin olmaktan baka bir gayeyi kabul etmedi (El-munkizu Min-ad-dall / Hz Gazl)
Fikir Platformu
49
ZamanNedir?
Dipnotlar 1 Bunun iin irtibat iinde olduum gen yazarlara gnlk gazete okumayn diye tenbih ediyorum. Dnceye katk yle dursun, bildiini de unutturuyorlar adama. Manetlere bakp gndemi takip etmek yeter, fazla gazete okumak, TV seyretmek ok sakat. Kinat okuyun. Aalar, kular, imlerin zerinde duran i damlalarndaki gne n okuyun. Okunacak neler neler var etrafnzda. Gazete ve TV insanlarn dnmesine engel olur. nk dnmek zaman ister. Oysa gazetecilerin ve TVcilerin dnecek vakti yok. Zaten dnmek iin para almyorlar. Biraz artacak, biraz elendirecek ama gndemden de ok kopmayacak bir mrlt, bir homurtu, bir aknt retmek ama. Haber ak diyorlar ya. Nasl alyor gazeteci? Her sabah eitli ajanslardan bir bilgi(!) yamuru geliyor internet yoluyla. Fotoraflar, yaklak olarak dorulanm bilgiler ve videolar. Brezilyada sel baskn, 50 bin kii evsiz, filan artistin dekoltesi ald, Kazakistanda bir horoz insan gibi konuuyor, Irakta patlama 30 l Gazeteci bir iki saat iinde bunlardan bir orba/salata yapp kendine ayrlan santimetre kareleri dolduruyor len yemeine kadar bitmeli her ey! Bu yani. Peki bilimsel konulardaki ilerlemeleri takip etme imkn var m gazetecinin? Yok elbette. Bilim konu olunca en uuk kak eylerden bahsederek aknlk/elence retmek istiyor sadece. 2 Bilim adamlarnn cemaat liderliine soyunmalar yeni bir olay deil: Berlin duvar yklmadan ok nce, Rusyann komnist olduu dnemlerdeydi. Ruslar uzaya ilk insan gnderme yarnda ABDnin ne gemilerdi. Yuri Gagarin gkyzne ktm, baktm, tanr filan gremedim demiti yar aka yar ciddi. Komnist Rusyann liderleri bildiiniz gibi dinleri, dindarlar ve kendileri dndaki tanrlar pek sevmezlerdi. Sakn Tanrya dua etmeyin, Komnist parti rekabeti
Fikir Platformu
50
ZamanNedir? sevmez eklinde zetlenebilecek bir laiklik politikas, daha dorusu resm devlet dini vard komnistlerin. Bu sebeple Yuri Gagarinin imzalad bu teknolojik baary din ve siyas alanda bol bol kullandlar. Bununla da yetinmediler. Yeni bir de din icad ettiler. Bu dnyev ve umut dolu dine gre nsanlk bilim ve teknolojide o kadar ileri gidecekti ki lm atalarn diriltecek, btn evreni kendisine yurt yapacakt. Ahiret ve ceza gn gibi meseleler de bir rpda ortadan kalkmt bylece.Bilim insanlar da insandr. Kibir insanlarn cahil veya alim olmasna bakmyor. Bir yerden yakalyor. 3 Orijinal metin: *...+ Because there is a law such as gravity, the universe can and will create itself from nothing. Spontaneous creation is the reason there is something rather than nothing, WHY the universe exists, WHY we exist. It is not necessary to invoke God to light the blue touch paper and set the universe going.*...+ One cant prove that God doesnt exist, but science makes God unnecessary.[...] Our world is created by physics*...+ 4 Paralayc zek olgusunu Derin nsan kitabnn son iki blmnde ksmen anlattm ve Derin Gz kitabn da bu konuya ayrdm iin burada yeniden detaya girmeye gerek grmyorum.
Fikir Platformu
51
ZamanNedir?
Karanlkn Inda Akl
Yazan: Kymetli bir dostumuz Bilmediklerimize snr koyan bildiimizi dndklerimiz olsa gerek! Karanl da bir gren olarak biliyormuuz gibi tarif edip, tanmlamaya alyoruz. Karanl, bir bebek gibi kucamza alm, kollarmzla sarm ve gzlerine bakabilmisek ayet ona devirebilecekmi gibi sahip olamayacamz, tamamyla bilemeyeceimizi bilebilmek yolunda ilk adm atm saylrz. Dolaysyla da karanln kuyruuna, bacana dokunmakla onu bildiimizi syleyemeyiz. Karanln bilinebilmesi iin dnya gibi ortasnda ya da bir duvar gibi nnde deil de zerinde, dnda durabiliyor olmak gerekir. nsan bunu yapabilir mi? Gren insanlarn neredeyse elle tutulabilir younlukta olan ve ancak kendi ile snrl olan karanl bilebilmesi ok zor. Karanlk oumuz ancak dz bir sath, yol zerindeki bir engel gibi akln kabul ettii alanla snrlandrarak tahayyl edebiliyoruz; aynen zaman gibi! Akl ve bilgi ile alp, tula tula sklerek alt edilip, aydnla dntrlebilir/kavuulabilirmiiz gibi! Doutan kr biri iin renk ne demekse gren biri iin de karanlk o demek olsa gerek! Fakat muhtemeldir ki bir kr iin karanln anlam gren birinin karanlndan ok farkl bir anlam ifade eder.
Fikir Platformu
52
ZamanNedir? Kr iin karanlk, bilgisizlik, bilinmezlik, cehalet anlamna gelmez. O halde doutan kr olan biri iin karanlk ya da aydnlk ne anlam ifade eder? Gren birinin aydnlk ve karanlk tanmnn onun dnyasnda bir karl var mdr? Varsa bu karlk ne olabilir ve kr olan kii, gren olduu iin doru ve gerek tanmn sadece kendisinin yapabildiini iddia eden birine bunlar nasl izah/tercme edebilir? Ay dahil hibir aydnlatmann bulunmad, kervan gemez sszlkta bir ormann iinde kvrm kvrm inen, kan da yolunda gecenin zifiri karanlnda sadece araba farlar ile yol almay tecrbe ettiniz mi hi? Araba farlarnn aydnlatabildii alan/mesafe dnda kalan her ey, her yer zifiri karanlk. O karanla bakarak eit eit devasa aalarn olduu bir ormann iinde olunduunuzu bilmek imknsz gibi. Farlarn aydnlatt yoldan geen bir tilki, fare de olmasa etrafta sizden baka tek bir canlnn dahi bulunmadndan neredeyse yzde yz emin olabilirsiniz. 170 derecelik a iinde olan her eyi grebilen gzlere sahip olsanz bile o kvrml yolda farlarn 3540 derecelik aydnlatma asnn iinde kalan 10-15 metrelik alandadr grdkleriniz. O kl alan iinde olanlar iin var dnda kalanlar iin yok hkmn kolaylkla verebilirsiniz; karanlk; yok hkm verilenlerin var hkmndeki rtsdr! Ksaca o karanlk iinde hareket edebilmek iin bir arabaya, salam gz sinirleri sayesinde grebilen gzlere sahip olmak yeterli deil.Youn karanlk iinde aa, tilki, fare, yol, orman, ofrlk bilgisine sahip olmanzn da hibir ehemmiyeti yok. O farlarn olmadnda nerede olduunuzu etrafnzdakilerin neler olduunu tehis edebilmeniz zor. Ksaca bilgi var, salam gz sinirleri var ama o derin karanl aydnlatan k olmad iin hepsi yok hkmnde! Tanr/Yaratlm olmak gibi bir inanc olmayanlar iin bu inanca sahip olanlar, karanlkta kalm krler olarak tanmlanyor; Krler de grenler gibi yzdeki iki ukuru dolduran gz denen bir organa sahipler belki ama onlara gre kendilerinin grebiliyor olmalarnn sebebi, salam gz sinirlerine sahip olmalar. Bilimi, grme ilevini yerine getiren salam gz sinirleri olarak dnyorlar ve dolaysyla kendilerini aydnlanmlar olarak kabul ediyorlar. Bilimsel bilgi dedikleri suni sinirleri, krlerin grmelerine dolaysyla kendileri gibi bilmelerine engel olduunu dndkleri saksz/hasarl/kusurlu(!) sinirlerle deitirmeye alyorlar; benim gibi grebilmek iin benim gibi salam sinirlere sahip olmalsn! Farkna varlamayan belki de doutan kr olan biri grmedii iin gne yok deil. Onlarn dnyasndaki renkler, grenlerinkinden farkl nitelikte bir anlam ifade edebilir. Ksaca krlerin gnei bilebilmelerinin sebebi grenlerin ahitlii, var hkm deil. Bilim adamlar o dar alan aydnlatan farlarn nda(bilim) grebildiklerini o anda var edilmi kabul ediyor ve gerek; bilebildiimizin var olduudur! diyorlar. rn:Gerek u ki; Dnyada 3000 adet tatlsu canls vardr. Aradan bir zaman geince u haberi duyuyorsunuz: Yaplan aratrmalar neticesinde bilim adamlar literatre girmemi 150 tr tatlsu canlsn kefetti Bizden nce yazlm bir iirin farlarn aydnlatabildii kadarn grp, okuyabiliyoruz diye karanln ne anlama geldiine akl erdirip, anlayabiliyor deiliz.O farlarn asla aydnlatamayaca eyler olduunu biliyoruz. Evet, gne douyor, yamur gkten yayor, aa yukar doru byyor = yerekimi var!
Fikir Platformu
53
ZamanNedir? zerinde soluk alp yaadmz gezenin ad dnya, vs vsbilim, fotosentezi, yamurun nasl olutuunu, sindirim sistemimizin nasl altna far tutup, izah etmemi olsayd tm bunlar yok muydu? Gayba iman, insann, bilebildikleri ile asla bilemeyeceklerinin var olduunu bilir olmas halidir denilebilir! Bir tepsi zerinde deil de kre zerinde yayor olduumuzu bilmek bilgi muhtevasnn deimesinden baka bir anlam ifade etmez. Gerek ve doru kabul edilen bilgi deimitir o kadar. Kimse bu deien bilgi ile bir tepsinin zerinden dnya denilen kreye tanm deildir. nsann gabya iman etmesi de karanlk iinde karanlk bir ada kalmas demek deildir. Kelimelerin ifade ettii anlamlar zamanla deiiyor. Karanln bal bana boluk, hilik, yokluk, gibi bir mecazi tanm yokken aydnlanma(!) sonras anlam cehalet ve bir din inann olmakla bir tutulmu. Aydnlanma, insann kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Bu ergin olmay durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr. te bu ergin olmaya insan kendi suu ile dmtr; bunun nedenini de akln kendisinde deil, fakat akln bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararlln ve yrekliliini gsteremeyen insanda aramaldr Sapere Aude! Akln kendin kullanmak cesaretini gster! Sz imdi Aydnlanmann parolas olmaktadr.(mmenuel Kant/Aydnlanma a-vikipedi) imdi de insanlar bilim adamlarnn klvuzluu ve onlarn anlamlarn yeniden yazd kelimelerle oluturduu dili kullanarak akllarn kendilerinin kullandklarn dnyorlar. Bu nedenle karanlk ve aydnlk kelimelerinin anlamlar zerine insann, kainatn tercme edilmemi kelimeleri ile tekrar dnmesi gerekebilir. Karanln genele hakim olduu gibi olumsuz bir anlam yok benim iin. Karanln, yani her eyin akl aracl ile bilinebilir olmamasnn, insan iin ac, sevin, sevgi gibi bir nitelii olduunu dnyorum. man iin olmazsa olmazlardan.yleyse nasl olumsuz bir anlamda kullanlabilir ki?
Fikir Platformu
54
ZamanNedir?
lmn Inda Zaman Kavram(1) Sunu: eme resmine bakmakla suya kanamayacan idrak eden Akl kendiliinden suyun kaynana ynelecektir. Tam da bu sebeple Zamann NE?liini anlamak(=grmek) iin de Sanattan istifade etmek icab eder. Bu bir keyfiyet deil. nsan gibi dnmek iin Sanattan istifade etmek zorundayz. nk eserler sanatlar anlatr, sanatya dairdir. Eser Sanatnn ayns deildir ama eserin varolmasn MuRaD etmi ve eyaya ekil vererek onu ortaya karmtr Sanat. Zaman vehmi de Zamann hakikatini gzlerden saklar. Vehimden kurtulmann yolu akl (gz) eitmek, harf ile mn arasndaki fark ona retmektir.(1a) Sanat taklit midir? Schumannn en lezzetli eserlerinden birini dinliyorum, spanische liebeslieder (op. 138). Ak arklar bunlar. 15ci asrda spanyada yazlm ak iirlerinin Almanca tercmelerinden ilham alm byk besteci. Albmdeki birinci para gl bahesinde rastlad delikanlya ak olan bir gen kzn arks. Mezzo-soprano Angelika Kirchschlagerin berrak sesi su gibi akyor ve soprano Barbara Bonneyinkiyle karnca yle bir iiliyor ki rl rl akan kk bir derenin berrak sular canlanyor gzmde. Seslerin berrakl lokur lokur akan pianonun ritmiyle daha da belirginleiyor. Bu ksack arky tekrar dinliyorum. Gen kz, delikanly, glleri anladm da iin iinde bir de su var diyorum, bu kadar tesadf olamaz. Sonra szler taklyor kulaklarma. Acaba iiri Almancaya tercme eden Emanuel von Geibel sonu ve s gibi su sesiyle biten kelimeleri kasten mi semi? CDnin kutusundan kitap karp szlere(1b) bakyorum: Oh! Yanlmamm. Hakikaten rl rl akan bir dere var iki an ilk defa karlat yerde.
Fikir Platformu
55
ZamanNedir? Sanat doann taklidi midir? Doal olarak gzel olan eylerin beceriksizce, yapay biimde tasvir edilmesinden mi ibarettir? yle ya, batan bir gnei seyretmek dururken neden kprdamadan duran bir yal boya tabloya bakalm? Bir blbln en namelerini, akan suyun rltsn dinlemek dururken Schumannn arklar ile yoralm kulaklarmz? Tabi sanat ve/veya sanatsever okurlarmz kzabilirler. Ah! hayr, kimse Hac Arif Beyin yerini tutamaz ya da Hangi ku Mozartn 40c senfonisini alm da biz duymamz? gibi itirazlar gelebilir. Ancak Sanat eserleri doann kt birer kopyas deilse nedirler? Bunu bir tarif etmek gerek. Yani Tabiatn gzellikleri dururken Sanata ne gerek var? Yok eer Sanat Tabiattan ayr ise, basit bir elence ya da ss eyas deilse nedir gayesi? Yntemi? Hedefi? Doadaki gzellikler doal olarak gzeldir. Oysa sanatsal gzellik bir eyin gzel bir tasviridir Byle diyor Kant vicdan ve gzellik zerine dncelerini sunduu Yarg Yetisinin Eletirisi adl kitabnda. Doal gzellikler katksz ve fayda aray olmadan, kendiliklerinden gzel olan eyler. Doadaki gzelliklerin cezbettii insanlarn ahlken de gzel olacaklarn savunuyor byk dnr. Oysa sergi salonlarnn elitist/zppe(?) havas, sanatsal faaliyetlere ister istemez dahil olan beer ekimeler, madd kayglar Kant soutuyor insanlarn yapt sanattan. Tanrnn yaratt doal gzellikleri, bir anlamda ilh sanat insan eliyle yaratlm gzelliklere tercih ediyor. Peki sanat gerekten doal gzelliklerin taklidiyle snrl mdr? Bundan baka bir amac olamaz m mzeleri dolduran heykellerin, tablolarn? Onca bestenin, mimar eserin ve sanat adna yaplm ilerin, bu uurda sefalet ekmilerin hatta can vermilerin MuRaD nedir? Kantn gzyle (aklyla) bakmaya alalm nce: Farz edelim bir sokakta yryorsunuz gece vakti. Birden gkyznde kocaman dolunay fark ettiniz. Heyecanla kark bir hayranlk uyand iinizde. Biraz daha yrdnz, o da ne? Dolunay sandnz ey bir sokak lambas deil miymi? in btn tad kat deil mi? Ne oldu? Neden bozuldu tlsm ? Eer gzellik bakann gznde ise ne fark eder gerek mehtabn yerine kt bir kopyasna bakmak? Dolunay dediiniz ey neticede beyaz k saan yuvarlak bir cisim deil mi? Neden sevgilinizle el ele yrrken, romantik arklar dinlerken ille de dnyann uydusunu grmek istiyorsunuz? Bir sokak lambas neyinize yetmiyor? Kant ksmen hakl belki. Eer dindar bir kadn olan annesinden ald Protestan inancyla gkyzne baktn varsayarsak onun perspektifinden yle denilebilir: Mehtap kendiliinden gzel. nsan yaps olmayan, faydasz bir gzellik olduu iin Tanrnn sanatn yanstyor. Mehtabn doal gzellii ackan, yen beer ynme deil iman eden insan ynme hitab ediyor. Mehtaba baknca duygulanmam, gzlerimin ve aklmn cezbedilmesi Kinat yaratan Sanat ile temas etmemi salyor. Oysa sokak lambas kenti aydnlatmak iin konmu. Gzme gzel grnse bile o lambay retenlerin maksad, MuRaD bu deil. Tasarlayan mhendisler ve imal eden iiler iin madd amalar vard: Maliyet, gvenlik, montaj
Fikir Platformu
56
ZamanNedir? -400lerde yaam Yunanl ressam Zeuxis yapt zm tasvirlerini gerek sanarak yemee gelen kularla vnrm. Doann gzelliklerine yaklamann , Sanat ycelttiini iddia edermi. Tekrar kendimize sormak lzm, hayvanlar aldatabilmeyi Sanata ama edinmek Sanat yceltir mi yoksa tam tersine dekoratif malzeme mertebesine mi indirir? Hegel Estetik Derslerine Girite bu ve buna benzer argmanlarla Kantn fikirlerine hcum ediyor : Tabiat ayn anda be duyuya hitap eder. Oysa *takliti+ sanat ancak bir duyuyu aldatabilir. Bu sebeple kendini taklit rolne hapseden bir sanat srnerek bir fili taklid etmeye alan solucana benzer. Takliti sanat gerek canlln yerine ancak Hayatn bir karikatr olabilir! Aslnda Kant ve Hegelin gzellik/sanat konusundaki fikr atmalar sanrm bir tr maskeli balo. Bir yanda Hristiyan terbiyesi ald halde bilimcilik kskacndaki meslektalarndan tepki almaktan korkan Kant, dier yanda nsann sanatndaki maneviyat kefeden ama bu Mny Tabiata sdramayan Hegel. Hegelin kitabnn tamamnda ok ilgin fikirler var ama yer yer insan dndaki alemi eyletiren pozitivist(?) bir eilim kokusu alyorum. Spinoza ile Descartesin fikirlerini sentezleyip madd bir maneviyat(!) ina etme ynnde bir aba gze (akla) arpyor: herhangi bir adamn aklndan geen deersiz bir fikir bile Tabiatn rettii her eyin zerindedir. nk *insan eylemleri+ maneviyat ve zgrlk ierir. Hegel sanki dehas sayesinde materyalizmin aklarn yakalam ama objektif bir maneviyat kurma gayesi gdyor yine de.(2) Dikkatli okuyucularmz greceklerdir, Hegel ve Kant zt grnse de yazmzn bandan beri srarla andmz MuRaDn zemininde birleebilirlerdi. nk her ikisi de ayn temele oturtmular fikirlerini: Sanatn X trls gzeldir nk X bir MuRaDn ifadesidir, mnnn maddeye, eyaya MuRaD ile ekil vermesidir Ancak o MuRaDn kayna konusunda hemfikir deiller. in bir baka ilgin yan her ikisinin de bir sistem kurmak istemi dnrler olmas. Sadece Sanat deil Akl, Ahlk, savalar, politik gelimeleri, diplomatik hesaplar toplumu megul eden her meseleyi ihata edebilecek bir felsefe sistemi kurmak istemiler. Belki bu iki byk deha ina deil de keif odakl alsalard daha farkl olabilirdi netice: Canszdan Canlya geite zahiren de olsa bir irade var. orak, Hayatsz bir topraa yaan ilk yamur damlalar nasl o topran iine ilerse Maddeye yle iliyor RaDe. Hayatiyet dediimiz ey ba harfi byk yazlmak zere bu RaDe, Maddeye canllk veren. Sonsuzlua erime MuRaDn, lme direnme MuRaDn Maddeye sokan bir RaDe var. Maddenin Madde olarak var oluu bir iradenin neticesi olarak grlebilir. Ama Canl Madde olan bitki ve hayvanlar bizzat o Maddeyi var eden RaDenin minik glgeleri, yansmalar. (Bkz. Hayvan Serbesttir, nsan zgrdr)
Fikir Platformu
57
ZamanNedir? Neden MuRaD zerinde bu kadar srarla duruyoruz? nsann insanlnn balad yer burasdr da ondan. nsann kendi varoluunu anlama noktas MuRaD anlama, kavrama noktasdr. Hegelin deyimiyle eyann, hayvanatn EDLGEN varoluu (an sich) ile nsann uurlu, AKTF varoluu (fr sich) arasndaki farkn berraklat kavaktr MuRaD. Bu sebeple Sanatn bir ihtiya olduunu sylemek Sanata yaplm bir hakaret gibidir. nsann kendi EVVELine ve kendi AHRine gh olabilmesi iin vardr Sanat ve Sanata dair ne varsa; kltr, zihniyet, eyay anlamlandrma: Neden bir nefes alma kltr gelitirmedik bu gne kadar? - Ltfen, nce siz nefes aln. stirham ederim. - Ah! Dnyada olmaz. Siz misafirsiniz. nce siz nefes alacaksnz. - Beni mahup ediyorsunuz ama Seme imkn bulunmayan durumlarda nsan zgr olamaz. Bir nefes alma kltr gelitiremediysek bundandr. Kltr Mnnn balad yerdedir. Maddeye Anlam, nsana zgrlk yklenen noktada. zgrlk sayesinde hayvanlarn determinist dnyasn ve hayvanl BLEREK, STEYEREK *MuRaD ederek] terk eder insan.(3) Bunun iindir ki sadece doymak iin yemez ve snmak iin giyinmez. Yemee herkesten nce balamak, u veya bu ekilde giyin(/me)mek, konuurken argo, Osmanlca veya ngilizce kelimeler semek mn tar. Bir insan tek bana evine davet etmek mn tar. Davet edilen yere git(/me)mek mn tar. (Derin Gz / Sanatta Ayrnt isimli kitabmz, Tenzh ve Tebh meselesi)
Dipnotlar 1a Gzlerimiz vastasyla aklmz ekillendi, ekilleniyor. Bir baka deyile GRME biimlerimiz ile AKLETME biimlerimiz birbirine sk skya bal. nk GRMEK ve AKLETMEK ayn cismin iki farkl yzeyi gibidir: ki cismin ayn anda ayn yerde bulunaMAmas, Cisimlerin bir ba, bir sonu olmas, Cisimlerin krlp blnerek kk paralara ayrlmas, Tahtay (z) deil de tahta masay (sureti) grebilmemiz, Gne e baktktan sonra mum n greMEyiimiz Btn bu Mekna dair olgular Gz ile kavryoruz ama bir yandan da GRME vastasyla AKLIMIZ formatlanyor. Her eyi meknsal biimde kavramlatryoruz. Daha nceki blmlerde anlattmz gibi Zaman bile meknlatryoruz, model olarak kullandmz t anlarn, saat tik-taklarn Zamann kendisi sanyoruz. Kinat kitabnn alfabesini, dilbilgisi kurallarn, kelime oyunlarn, ilikilerin vasflarn, ilikilerin arasndaki ilikileri ve ilikilerin arasndaki ilikilerin vasflarn grebilmek iin Sanattan istifade edeceiz. 1b Von dem Rosenbusch, o Mutter,
Fikir Platformu
58
ZamanNedir? von den Rosen komm ich. An den Ufern jenes Wassers sah ich Rosen stehn und Knospen; von den Rosen komm ich. An den Ufern jenes Flusses sah ich Rosen stehn in Blte, brach mit Seufzen mir die Rosen Und am Rosenbusch, o Mutter, einen Jngling sah ich, an den Ufern jenes Wassers einen schlanken Jngling sah ich, einen Jngling sah ich. An den Ufern jenes Flusses sucht nach Rosen auch der Jngling, viele Rosen pflckt er, viele Rosen. und mit Lcheln brach die schnste er, gab mit Seufzen mir die Rose. 2 Yaad dnemin pozitivist basks yazdklarnda hissediliyor. Ayrca unutmamak gerekir ki Fransz devrimini yaam, Napolyonun Almanyay igaline tank olmu ve Franszlarn kazanmasn istemi bir Hegelden bahsediyoruz. O dnemin bir ok dnr gibi nsanlk Tarihinin bir evrim iinde olduuna inanm, teorileri de Avrupada hakim olan ideolojilerin glgesinde kalm. 3 Arf 179, Bakara 65, Made 60, Arf 166, Furkan 43-44,
Fikir Platformu
59
ZamanNedir?
lmn Inda Zaman Kavram (2) Bu blm sadece fotoraflardan oluuyor. Zira ressam Paul Kleenin dedii gibi Sanat grneni taklid etmez, grnr klar diye dnyorum. Bitmi eser (l beden) yaanan hayatn, yaplan ve yaplMAyan seimlerin eseridir, Zaman geip gitmemitir aslnda. st ste birikmi, o lmekte olan (= yaamakta olan) beden 60-70 yllk bir hayatn izlerini MuHaFaZa etmitir. Gemi Zaman yoktur, krm yzler, solmu gzler vardr. Uzun pozda ekilen bir balerinin fotoraf gibidir bu yzler, Zaman grnr klar. Ltfen bu yzlere bakarak gzlerinizi gelecek blme hazrlayn. Hayatn (= lmn) Dansndan, Nietzscheden ve Hinduizmden bahsedeceiz.
Fikir Platformu
60
ZamanNedir?
Fikir Platformu
61
ZamanNedir?
Fikir Platformu
62
ZamanNedir?
lmn Inda Zaman Kavram (3) Dans eden bir Tanr m dediniz? Diyorsunuz ki hayatn ykn tamak zor. Neden sabah marur akam ise itaatkrsnz? Hayatn ykn tamak zor ise siz de bu kadar kolay olmayn! Hepimiz bu ykle yklenmi birer eeiz. zerinde bir damla i var diye titreyen gl tomurcuuyla ortak neyimiz var bizim? Hayat seviyoruz ama hayata altmzdan deil, aka altmzdan. Akta her zaman biraz lgnlk vardr ama lgnlkta da akl vardr biraz. Benim iin de -ki benim sevdiim hayattrbenim iin bile kelebekler ve sabun kpkleri ile insanlar arasnda olup da bunlara benzeyen herkes sanrm mutluluu tekilerden daha iyi tanyor. Bu hafif ve lgn ruhlar grd zaman, bu sevimli ve hareketli olanlar, Zerdt alamak ve dans etmek istiyor. Sadece dans edebilen bir tanrya inanabilirim. blisimi grdmde onu ciddi, ar bal ve ekilci, ritelci buldum. Onun arl yznden dyor her ey. Onu fkeyle deil glerek ldrrz. leri! ldrelim arl! Yrmeyi rendim, o andan beri kendimi komaya braktm. Umay rendim, o andan beri kmldamak iin itilmem gerekmiyor. imdi hafifledim, imdi uuyorum, kendimi aada gryorum, imdi bir tanr dans ediyor iimde. Byle buyurdu Zerdt (Nietzsche, Byle buyurdu Zerdt) Birinci blmde Kant ve Hegel arasndaki bir gr ayrlndan istifade ederek MuRaD kavramna dikkat ektik. Derin Gz gibi kitaplarmzda genellikle resim sanatndan istifade ediyoruz. Ancak Zaman aradmz bu yazda muhtevasndaki Zamann ZaHiR olduu bir sanata evirmek gerek gzlerimizi : Dans!
Fikir Platformu
63
ZamanNedir? Su imek iin elimi masann zerinde duran bardaa uzatyorum. Barda kavryorum, azma gtryorum, suyun soukluunu hissediyorum azmda, yutkunuyorum. imdi dans ettiimi hayal edin, koreografinin bir yerinde su iiyormu gibi yapmam gerek. Yukarda saydm hareketleri yapyorum ve seyircilerimin iinde su ierek serinleme hissini uyandryorum. Ne oldu? Gerekten su imek ile SEYRC NNDE su iiyormu gibi yapmak arasnda ciddi bir fark var: Sanata dahil olan hareket -ki hi bir hareket Zamansz varolamazartk fayda amal deil. Hareketin kendisi ama, maksat, istenen, zlenen ey. Dans ederken de hareketin kendisi MuRaD! Dansta hareketin kendisi YARATI(LI), Dansta hareketin kendisi Zaman Kdna yazlan yaz! Kimdir/nedir Nietzschenin dans eden Tanr diye bahsettii varlk? Yaama cokusu? Sanatsal yaratclk hissi? 18-19cu asr Alman dealizmini bir para incelemi olanlar Nietzschenin Tanr-Dans kavramnn Hinduizmin Tanrs ivadan esinlenerek ihdas edilmi olduunu ne srebilirler (1). En stteki sa elinde Zaman temsil eden, kum saati biiminde bir tambur tutan ivay kasdediyorum. Hinduizme gre ivann tamburu Zamann ritmini (Sanskrite maya) veriyor bir kalp at gibi. ivann dans yaratc ve ykc, oldurucu ve ayn anda yok edici bir dans. ivann Sfatlarndan biri Zaman (Sanskrite Kala). Ykc yaratclk gibi bir ok kavram o dnemin Alman dnrlerine aina olan okuyucularmza yabanc gelmeyecektir sanrm. Geelim. nsan akl Zaman anlayabilir mi?(1) isimli makalemizden hatrlayacaksnz, Nietzschenin yukardaki satrlarnda iaret ettii ztlklar ve Hinduizmde karln Tanr ivann Zaman semboliinde bulan Varlk-Yokluk ekseninden daha nce bahsetmi, bu olguya Tutkal-Bak adn vermitik: Bir ve bir DI kalacak ekilde ikiye ayrmak sz konusu. Bir teki, bir alterite oluturuyor blme eylemi. Neticede Siyah beyaza, uzak yakna borlu deil mi varln? En azndan biz insanlarn ALGILAMA ile evrili olan akl bir eyin var olduunu anlamak iin onun zddna muhta. Aslnda hem zddna ihtiyacmz var hem de iki zt eyi ayran fizik veya akl hududa. Szgelimi deniz ve kara varsa aralarnda bir de ky eridi, bir kumsal veya bir rhtm var deil mi? te bu ky, bu ayrma blgesi, bu snr(lar) tarif ediyor burada anlatlan Zaman algsn.Tahmin ediyorum yine bu sebeple Varlk ve Zaman (Sein und Zeit) adl devasa eserinde Martin Heidegger Zamann bu Tutkal-Bak etkisine yle iaret ediyor: Zaman varlnn Hakikati dnyev bir ey olmas deildir. Ontolojik ayrmn mahede edilebilir biimde kendini bize gsterdii ufuk izgisidir. Biraz aacak olursak: MUTLAK olarak var olanlar mesel ilk harfi byk yazlmak zere nsan mahede edemeyiz. nsan vardr ama bu varlk akl- mea ile kavranamaz. A, i ve e bulmamz salayan, iAemizi temin etmeye yarayan Akl- Mean kapsama alan dndadr bu anlama. Evinin damna kmak iin kullanlacak bir merdiven elbette Aya seyahat iin kullanlamaz. Her ne kadar Merdiven de Uzay Mekii gibi insanlar ykseltmeye yarayan bir alet olsa daOysa nsann mahedeye ak bir biimde, zamansal ve meknsal olarak ortaya kmas, insanlarn, insanln tarih ve Kinat iinde var olmas elbette bilimsel olarak, objektif olarak anlalabilir. Hatta llebilir, bilime, teorilere, senaryolara konu olabilir. te
64
ZamanNedir? Heideggere gre Tutkal-Bak olarak Zamann varl Mutlak varlklar ile Mahede edilebilir varlklar arasndaki bir hudut, bir kpr, bir kopma ve birleme noktas olarak akledilebilir, kavranabilir. Bu balamda Zamann bize geiyormu gibi gelmesi faydal ve gerekli bir vehim. Muhyiddin bn Arab Hazretlerinin deyimiyle Zaman bir vehim, bir aldanma bile olsa faydal ve gerekli bir illzyon: *...+ yleyse gerekte vakit kmil kiiye gre srekli birletirme ve ayrmadr. nsanlarn bir ksm zel olarak cemde ayrm grrken ayrmn birliini grmezler. Bylelikle bunun vaktin kendisi olduunu zannederler. *...+(Ftht- Mekiyye Cilt IX, sf. 359) Nietzschenin (ve tabi ivann) dans sayesinde bir kez daha gryoruz ki Sanat doann taklidi deildir, sanat doadaki renk, ses ve ekilleri kullanyor ama maksad DI DNYAYI resmetmek deil. Sanat gayreti yapay, ARTificial olarak kyor yola ama Gerekten daha gerek bir eye, Hakikate ulamaya alyor. Yani dardaki bir eyi kopyalamak iin deil ierideki bir eyi dar vurmak iin yaplyor Sanat. Resim ya da tasvir olup da sanat olMAyan eylere objektif temsillere bakarak da bu hakikat anlalabilir: 1) Trafik tabelalar, 2) tah amak iin hazrlanm yiyecek resimleri, 3) Tketim amal grseller Not: Gelecek blmlerde bu objektiflik konusuna yeniden dneceiz. Geen blmde sanat vastasyla gzlerimizi daha etkin kullanmann yollarn aradk. Gelecek blmlerde lye ve lme bakarak Zaman grme abamz younlatracaz.
Dipnotlar 1 Metaforlarla, iirsel dille yazlan btn metinler gibi yoruma ak bu satrlar Tabi sadece ilk bakta. 18. yzyln sonlar ile 19. yzyln balar arasnda gelien Alman idealizmiyle ilgilenmi olan okurlarmz iin durum biraz daha net: Kant, Schelling, Herder, Schlegel, Schopenhauer, Hegel gibi isimlerin tad bu akmn takipileri Dou Asya dinleriyle oka ilgileniyorlar. Hinduizm, Budizm vb inan/felsefe sistemlerinde bir teki gryorlar, psikanalitik anlamda tam bir alterite. Yani Bat Avrupann benimsedii ekliyle Hristiyan inancnda ne yoksa tekilerde var. Bu aslnda Asyal dinlerin derinlemesine bir kefi deil, daha ok sanal bir inancn bir ina sreci. Tpk fanatik feministlerin btn erkekleri aptal / kaba / saldrgan iln etmesi gibi bir sre. Ancak Dou Asya dinlerine ynelik nyarglar daha ok merak ve hayranlk eklinde. Avrupann manev ihtiyacn doyurma potansiyeli gryor Alman dnrler bu dinlerde. Peki neden byle bir sre balyor ve neden o yllarda? Bu zemini hazrlayan bir ka faktr var:
65
Fikir Platformu
ZamanNedir? 1. Fransz devrimciler Tanrnn glgesi saylan kraln kafasn uurmular, 2. Kilise basks Avrupal Hristiyanlar bezdirmi, 3. Martin Lutherin miras taptaze, Vatikana phe ile baklyor, 4. Teknik ilerlemeler sebebiyle din Hakikatin yerine bilimsel kesinlik ve llebilirlik konmu, Bat kelimelerini kaybetmeye balam. (Bkz. Descartes ve Galileo), 5. Tanrsz, objektif ve bilimsel bir maneviyat aray var, iyi / gzel ve doru adna i yapmak iin Cennet ve Cehennem dnda gerekeler aranyor, 6. Dnyevleen Avrupal iin lm rahatsz eden bir dnce olmu, lm dlayan veya reenkarnasyon gibi areler(!) reten inanlar aranyor. (Bu dnce krizinin bir benzerini yaadk Trkiyede, durumu zetleyen irkin Cumhuriyet ve Mnsz Maneviyat okunabilir) Nietzsche de bu rzgrlardan payn alm gibi grnyor. Nietzsche sayesinde felsefeye kanat aan teolog Paul Deussen Sanskrite biliyor ve Dou Asya dinleri konusunda uzman. Bu yakn dost ile uzun uzun tartan, bilgilerinden istifade eden Nietzsche kendi felsefesini de bu kaynaktan besliyor. Bu konuda daha fazla bilgi arayan okurlarmz u iki kitaba bavurabilirler: Nietzsche ve Budist dnce: Nietzsche et la pense bouddhiste - Alphonse Vanderheyde Nietzsche ve Brahmanist dnce: Nietzsche et la pense des brahmanes - Alphonse Vanderheyde
Fikir Platformu
66
ZamanNedir?
lmn Inda Zaman Kavram (4) Nazm Hikmetin Kuvyi Milliye Destanndan (7ci Bap): Gece aydnlk ve scak ve kanlarda tahta yataklarnda koyu mavi humbaralar rlplakt. Ve kadnlar birbirlerinden gizleyerek bakyorlard ayn altnda gemi kafilelerden kalan kz ve tekerlek llerine Bu dizelerdeki tekerlek lleri dikkatimizi eken. nk tekerlekler de lr ve lm tekerlek cesetleri tpk lm kzler gibi bir eyler anlatrlar bize. Bir buzdolab ls, glde boulmu bir bisiklet, terk edilmi, ocuk lklarna hasret gitmi bir evin cenazesi, karaya vurmu, susuzluktan lm bir gemi itebilen kulaklar iin canl piyanolardan daha ok ses verir bir piyanonun cesedi. Evet, lm eyalar konuur. Peki ya lm saatler? Boa gemi vakitler deil, Zaman gstermek zere iml edilen saatlerden bahsediyorum. Saat lmtr ama dili arklar paslanmaya devam etmitir. nk durmu, hatta rm olsa bile saat Zamann geiinin tandr. O saatin hayat durmutur ama ba harfi byk yazlmak zere HaYat devam etmektedir, o saat cesedinde hl HaYatiyet vardr. Ama lmden mnezzeh olan bu HaYatiyet kamyon, gemi, buzdolab cesetlerine de nfuz etmitir. nk: Saatler Zaman bilmezler Saate bakarak Zaman lebiliyorsam bu saatin sayesinde deil nsan olan Benim sayemde oluyor zira saat de ta, toprak, bulut gibi sradan bir cisim. Saat geen Zaman gstermiyor, her seferinde yeni bir imdi gsteriyor. Hakikaten srmekte olan nsan btn saatlerden nce/stte bir varlk
67
ZamanNedir? derecesine sahip. Belki bedenimizi ve analitik zekmzn tabi olduu bir dsal, Newtoncu/Kant zamandan bahsedilebilir. Ama bunun dnda nsan olmamzdan kaynaklanan bizim vasfmz, belki de ftratmz olan bir Zaman daha var. (Varlk Bir Harftir, Sen Onun Anlamsn)
Eya llerini byk boy iitmek iin:
Fikir Platformu
68
ZamanNedir?
Fikir Platformu
69
ZamanNedir?
Fikir Platformu
70
ZamanNedir?
Fikir Platformu
71
ZamanNedir?
lmn Inda Zaman Kavram (5) Olduka tuhaftr, Monet, Rembrandt, Oudry, Sicurezza gibi ressamlarn natrmort (=l doa) denilen eserlerine, mesel lm hayvan tasvirlerine bakarken hayvan llerinde grnmeyen bir eyi grrz. Merleau-Pontynin isabetle tehis ettii gibi Sanat eseri objektif bir bakn grlemez zannettii eylere grLebilir bir varolu salar . Nedir bu grlemez olup da Sanat sayesinde grlebilen? Basit bir matematiksel ilem yapacaz imdi, bildiiniz karma ilemi. Gzlerimiz ile Hakikat arasndaki perdelerden birini tarif edeceiz ki tenzih yoluyla tekinin yani grLmesi gerekenin ne olduunu anlayalm. (Bu yntem hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Tenzh ve Tebh: Sanatta Ayrnt -3-) Nedir bu perde? Eer her an her eyi grseydik gnee drbnle bakm gibi olurduk. Yani kr olurduk. Hakikati srekli grmeye tahamml olmayan biz sradan insanlar etrafmzdaki eyleri bir filtre veya bir perde arkasndan grrz. Bu perdenin dokunduu iplerinden biri FAYDA ipidir. Hayvan llerine de bu filtrenin arkasndan yani fayda / tehdit gzyle, et-Gz ile bakarz: Bu etin kilosu kaa? Balk seviyoruz ama kzartnca ev kokuyor! Ay! Kurbaa baca da yenir mi? Ne iren! Bu dana neden lm acaba? Ne pis kokuyor. Dokunma evladm o hayvana, mikrop bular.
Fikir Platformu
72
ZamanNedir?
Evet l hayvan ya bir yiyecektir, ya da bir tehdit, bir pislik. Oysa l hayvanlar konu alan tablolar (ve iek, meyva) baka eyler sunar nazarlarmza: Bir natrmorta bakarken alkla bakmyoruz. Tersine ressam yiyecek-gda elmay silmi, elmann elmal ortaya km. Gerek bir elmaya bakarken gremeyeceimiz bir eyi gsteriyor bize sanat. lk harfi byk yazlmak zere Elmay kefediyoruz btn orijinallii, tekillii ile. ( Ayp sanat olur mu?) l ama hl yayor! Sanat bize bakn bu l tavan bedeninde bir hayatiyet sakl der. O tavann hayat artk yok ama bedenindeki HaYatiyet dipdiri. Ba harfi byk yazlmak zere lmsz bu HaYatiyet. Btn insanlar, hayvanlar ve bitkiler lse bile HaYatiyet diri kalr. Btn canllar canlanmadan nce de diriliinden phe edilemeyen HaYatiyet elbette yansma perdesi, tecelligh olan canllarn lmnden etkilenmez. Aynann krlmas aynaya bakana zarar verir mi? Canllar lebilir ama HaYatiyet lmekten mnezzehtir. Yoksa sanat ekilleri kopyalamaktan ibaret olurdu. Sanat doann kopyas deildir. Bu sebeple natrmort tablolarla insan-ressam biyolojik olarak lm hayvan VCuDlarndaki hayatiyeti ortaya koyar. l bir balk, l bir elma, l bir insan, l bir otomobil bir baka dirilik, HaYatiyet ifade eder. Nedir o dirilik? O anda gzlerimizle (=aklmzla) bakmakta olduumuz l beden lene kadar gemi olan, geride brakt zamanlarn izlerini tar. Hatta ldkten sonra bana toplanm olan sineklere, kurtlara bakn. Hayvann canl olduu zaman bitmitir, hayvann hayat sona ermitir ama Hayat btn diriliiyle srmektedir. rmeye balayan beden paralar da Hegelin bahsettii iki trl varoluu nazarlarmza verir: Biyolojik, edilgen varolu ve varlnn farknda olan, bilinli varolu:
Fikir Platformu
73
ZamanNedir? Neden MuRaD zerinde bu kadar srarla duruyoruz? nsann insanlnn balad yer burasdr da ondan. nsann kendi varoluunu anlama noktas MuRaD anlama, kavrama noktasdr. Hegelin deyimiyle eyann, hayvanatn EDLGEN varoluu (an sich) ile nsann uurlu, AKTF varoluu (fr sich) arasndaki farkn berraklat kavaktr MuRaD. Bu sebeple Sanatn bir ihtiya olduunu sylemek Sanata yaplm bir hakaret gibidir. nsann kendi EVVELine ve kendi AHRine gh olabilmesi iin vardr Sanat ve Sanata dair ne varsa; kltr, zihniyet, eyay anlamlandrma: Neden bir nefes alma kltr gelitirmedik bu gne kadar? - Ltfen, nce siz nefes aln. stirham ederim. - Ah! Dnyada olmaz. Siz misafirsiniz. nce siz nefes alacaksnz. - Beni mahup ediyorsunuz ama (Bkz. lmn Inda Zaman Kavram-1) Edilgen varoluun lm bir sondur. Ama bilinli varolu HaFZa (=uur) sahibidir, l bedende MuHaFaZa edilen eyi grr. Eski fotoraf makinelerinde uzun pozda ekilmi resimler gibidir l bedenler. Yaanmln izlerini tarlar. Eski giysiler, ayakkablar gibi. Hatralarla doludur bu cisimler. Bu sebeple nsann aynasnda yine nsana dair eyler yansr llerden: Kendi varlnn uurunda olan varolu, Zaman MuHaFaZa eden Bellek. Zamann gemesine ramen MuHaFaZa edilen bu ayn kalma, len bedene ramen lMeyecek olan bir ben midir? (Bkz. Zaman nda Benlik meselesi iin Varlk bir harftir, sen onun anlamsn) Not: Gelecek blmde nsann lsnden ve lmn tasvirinden bahsetmeden nce aadaki l doa resimlerini gzlerinize teklif ediyorum.
Fikir Platformu
74
ZamanNedir?
Fikir Platformu
75
ZamanNedir?
Fikir Platformu
76
ZamanNedir?
Fikir Platformu
77
ZamanNedir?
lmn Inda Zaman Kavram (6) Dikkat: Hassas insanlar rahatsz edebilecek fotoraflar ieren bir yaz okuyorsunuz.
nl fotoraf Robert Capann spanya i savanda ektii bir kare. Bandan vurulan cumhuriyeti milis silahn tutamyor artk, gnein kavurduu ksa otlarn zerine glgesi dyor, yz sanki ifadesiz, gkyz bulutsuz, ufukta kayda deer bir ey grnmyor. Sonradan kurgu olduu iddia edildi bu fotorafn. Milisin gerekte lmedii, lyormu gibi yapt sylendi. Tartmalarn
78
ZamanNedir? neticesini bilmiyorum ama bu yazy okumaya baladnzdan beri bu phe yznden resimle aranza bir mesafe girdi deil mi? Yani askerin lmnn gerek olmas ile lyormu gibi yapmas arasnda fark var. -m gibi yapmak insan yavrusunun ok kk yalarda rendii bir kabiliyet. Anne 6 aylk bebein karsna geip elleriyle yzn kapyor, h diyor. Anne alyormu gibi yaptnda bebek ilk defa tanyor bu rol kesme ile. Bazen riyakrlk diyoruz, bazen oyun, bazen sanat, yapmack, ARTifical: Su imek iin elimi masann zerinde duran bardaa uzatyorum. Barda kavryorum, azma gtryorum, suyun soukluunu hissediyorum azmda, yutkunuyorum. imdi dans ettiimi hayal edin, koreografinin bir yerinde su iiyormu gibi yapmam gerek. Yukarda saydm hareketleri yapyorum ve seyircilerimin iinde su ierek serinleme hissini uyandryorum. Ne oldu? Gerekten su imek ile SEYRC NNDE su iiyormu gibi yapmak arasnda ciddi bir fark var: Sanata dahil olan hareket -ki hi bir hareket Zamansz varolamazartk fayda amal deil. Hareketin kendisi ama, maksat, istenen, zlenen ey. Dans ederken de hareketin kendisi MuRaD! Dansta hareketin kendisi YARATI(LI), Dansta hareketin kendisi Zaman Kdna yazlan yaz! (lmn Inda Zaman Kavram -3-)
imdi Capann ektii bu fotorafa bakan bir insana bakyorum. lmle aramdaki mesafe iyice artyor. lyormu gibi yapan bir adam, onun resmini eken ve bu iten para kazanan profesyonel bir fotoraf, paspartuya konmu bir kare ve erevenin sa tarafnda kareyi aklayan sergi etiketi, sergide bu fotorafa bakan gzlkl bir ziyareti Ve siz, bir internet sitesinde sz konusu ziyaretinin fotorafna bakarak bu yazy okuyorsunuz. Gerekten lmek ile lm kelimesini telaffuz etmek arasndaki mesafe byk Ya da lmek ile len bir insann fotorafna bakmak arasndaki mesafe. Acaba Zaman durduran(?) bu kareler lm (=Hayat) anlamaya yardm edebilir mi?
Fikir Platformu
79
ZamanNedir? Elbette 21inci yzyln modern insanlar iin adna lm dediimiz korkun eyin hayat anlamlandrabileceini kavramak kolay deil. Modern toplumlar toplumsal baarlarn lerken lm dolayl veya dolaysz bir lt olarak kullanyorlar: 1) Ortalama yaam sresi, 2) Bebek ve anne lmleri, 3) Ayla nlenebilecek hastalklardan lenler, 4) Trafik kazalar, 5) ntihar oranlar. zellikle bat ehirlerinde mezarlarn etraf yksek duvarlarla evriliyor. Mezarla bakan evlerin kiralar daha dk. Biz de ili mezarlnn giriine yazlan Btn nefisler bir gn lm tadar ibaresi tepki almt yanl hatrlamyorsam. Modern yaamn amac gitgide lmden ka olmaya balad sanki. mr uzatan ilalara, 100 yandan fazla yaayan insanlara medyada gsterilen ilgi de bunu iaret ediyor (Derin nsan kitabndan)
Zannediyorum yine Capaya ait bir kare. Bir baka i savaa ait haber fotoraf. Bu kez lm (?= l) gerek . Polemik yok, phe, dedikodu yok. Resmin siyah-beyaz oluu elikili bir yolla yerdeki kann krmzlnn arttryor. Rastgele bir krmz olsayd, bir elma, bir gl, bir bayrak ya da bir Ferrariyi
Fikir Platformu
80
ZamanNedir? hatrlatabilirdi. Ama bu acmaszca siyah bir kan! Bakan kiinin aklndaki en korkun, en lmcl, en kan krmzy aryor. Bir roman okuyorsunuz farz edin; babam kanlar iinde yatyordu cmlesini okudunuz, irkildiniz, o adamn o anda lmesini beklemiyordunuz. Gznzde bir dekor ya da bir kan rengi canlanmad. Sizin znel, sbjektif zihninizde olabilecek en korkun bir cinayet hissi yaadnz. Tyleriniz rperdi. Aylar sonra duydunuz, o romann filmi ekilmi. Gittiniz. ok beenen onca arkadanzn aksine burun kvrarak ktnz. Neden? Film ekilirken azam sayda seyirciye cinayet hissi yaatmak iin herkes iin ayn olan, objektif, genel, standart bir kan krmzs ile cinayet tasvir edildi de ondan. Evet Fotorafa geri dnelim. Kann zerinden yansyan k ahap sandalyeden yansyan, kapdan, pencereden karanlk odaya szlen klarla uyak yapyor. Adeta bir iirin uyaklar gibi. Ressamlarn iyi bildii leke kural bu. Fotoraf Capa o kadar profesyonel ki lm bir insann karsnda bile mesleinin inceliklerini unutmuyor. Eer insana zoom yapm olsayd estetik bakmdan ok daha zayf bir kare grecektik ve byk ihtimalle basn ajans o kare iin para demeyecekti. Estetik, gzel deil. Bu tr fotoraflar estetik ile Gzellik arasndaki DEVASA farkn belirginletii karelerdir. lm bir insana bakmann hi bir zevki olmad halde gzlerimizi eken bir ey var: Netlik, ztlklarn, yansmalarn, abartmalarn nemli olan eyi n plana karmas. Bir huzur evinde korku iinde lm bekleyenlerin her cenazede ilerinden oh! Bu sefer de sramz savdk! diye gizlice sevinmeleri gibi bu estetizasyon yani ekici hale getirme (Ayrntl aklama iin bkz. Ayp sanat olur mu?). Paradoksal bir biimde tekilerin estetik lm bize kendi sonumuzu unutturuyor. Son zamanlarda moda olan Snatch tarz mafya/iddet komedilerinde de bu durum gzlenebilir sanyorum. lm kavramn gln hale getirerek kendi lmmzle aramza mesafe koymamz teklif ediliyor gzlerimize (yani aklmza). Tabi gerekte lmn sebebidir parodisi yaplan, lmn kendisi deil. Ama abann yn sanrm bu Geelim. Bir nceki kareye bakarak daha fazla Zaman var burada. Resimin ii Zaman dolu dolu. Edward Hoppern tablolarnda grmeye altmz i mekn / d mekn ayrm ve bu meknlar arasnda k zerinden gerekleen bir etkileim var. (Bkz. Boluk aynas ve Edward Hopper). Btn bu grsel zenginlik sebebiyle gzlerimiz resme bakmyor, adeta okuyor, detay detay: Adamn giysileri bir niforma m? Dardaki aalar yapraklarn dkm, mevsim k olmal
Fikir Platformu
81
ZamanNedir? Koyu kvamna ramen akmakta olan kan insann yeni lmediini, belli bir zaman getiini gsteriyor. nceki fotoraf neredeyse tamamen et-gze hitab ederken bu ikincisi akln ilevlerine mesel tahayyle yer brakm. lm annda yzn ald ekilden yerdeki kann rengine kadar bir ok ey bakann zihninde teeKKL edecek. eKiL gzden gemeden AKLedilecek. *llere bakarak korkarken+ Bir tr fantezi ile kar karyayz aslnda. nsanlar bir cisme veya kavrama hak ettiinden daha fazla nem atfederek akllarn yanltyorlar. Kadn ayakkabsndan tahrik olan fetiistlere veya kartal tynde, ay penesinde gizli gler arayanlara benziyorlar. Varln bileenlerini birbirinden ayrp kimyasn bozmann tesinde tariflerini de deitiriyor bu tutum: Hayat = Biyolojik hayat, zevk ve tatmin. lm = biyolojik lm, bir ukurda bcekler tarafndan yenmeyi bekleme. Gerek anlamlar ilerinden boaltlm kelimeler ile dnen, hayat kendine anlatan insan neye zlp neye sevineceini bilemiyor. *...+
Nabzmzn ka defa ataca, akcierimizi ka defa doldurup boaltacamz belli. nsan ana rahmine dt anda dnmeye balayan bir saya bir tr kum saati gibi iliyor. st tarafn deil ama aa den kumlar grebiliyoruz. Balayan veya biten bir ey yok, sadece belli saydaki kum tanesi yer deitiriyor yle bir dzeltme yaparak bu yazy bitirelim: lene kadar hayat yayoruz yerine H2O formlnde olduu gibi Hayat-lm denen bir ey yayoruz diyelim (Derin nsan kitabndan)
Bir baka profesyonel fotoraf olan Tony Vaccarodan bir kare. kinci dnya sava srasnda ldrlm bir Alman askeri. Etrafa salm aile fotoraflar ve mektuplar lenin nce insan, sonra dman olduunu dndryor. Sahne air Ahmet Erhann msralar gibi: Ve lm gelir, dalar yzn, salarn, bir kt torba yrtlr, portakallar salr sokaa,lm gelir, doum tarihlerine ve dlere aldrmaz
82
ZamanNedir? Ama bir soru cevapsz kalyor: Acaba Vaccaro bu resimleri etrafa kendisi mi sat yoksa askerin cesedini bulduunda bu halde miydi? Fotoraflarn gerekten salmasyla sal-MI gibi yaplmas arasndaki fark byk. MaKSaD, MuRaD yer deitiriyor. Eer Vaccaro kendi eliyle hazrladysa bu sahneyi, bu hazrlk sreci de resmin Zamann uzatm olmaz m? Tpk cinayet sonucu lm bir insan VCuDun bana toplanan sineklerin ve kurtlarn cinayet saatini hesaplamakta polise yardm etmesi gibi Dikkat ederseniz fotoraf lden (Mekndan) uzaklatka lme (Zamana) yaklayor. 1910larda New Yorkta ilenen cinayetleri belgeleyen polislerin ektikleri u fotorafa bakn. Savclarn arzusu dorultusunda polis memurlar tek bir fotoraf karesine azam miktarda AYRINTI alabilmek iin fotoraf makinesini merdivene benzer yksek ayaklarn zerine koymular. Zaman sanki durmu. Sula, polisle ilgisi olmayan biz sradan insanlar iin olduka ekici bir grnt bu. Cinayet annda orada olsaydk korkudan saklanacak yer arardk. Ama imdi rahat koltuumuzda seyrediyoruz. Hani biraz daha baksak zeceiz cinayeti, katili yakalatacaz. Asansr boluuna benzer bir yerdeyiz. Halkalar bizden uzaklatka klen zincir tpk ayaklar ve duvarlar gibi perspektif algmz, haliyle fotorafn gerekliini glendiriyor. htimal uzun pozda (? ve a hassasiyeti yksek bir filmle) ekilmi olan fotoraftaki insanlara uzansak dokunabileceiz sanki. Sa st kede kare dnda kalmaya alm bir polisin ayaklar ve pantolon paas grnyor. Siyah kostml adamn apkas savrulmu. Yerdeki kat paralarnn olayla bir ilgisi var m? Ya zencinin sol elinin altndaki ivilerin? (Sanatta Ayrnt -Derin Gz- isimli kitabmzdan)
Fotoraf lden (Mekndan) uzaklatka lme (Zamana) yaklayor dedik. Bu yaklamay daha net grebileceimiz bir de rnek sunalm. 1867de kuruna dizilerek ldrlen Meksika mparatoru I. Maximiliann kanl gmlei. lden ok daha fazla grlebilir halde olan lm var imdi. Kurunlarn bu ekilde girdii ve kann bu ekilde yayld bir gmlekten canl olarak kmak
83
ZamanNedir? imknsz grnyor. Hatta lm (fikri) bu gmlee yle bir ilemi ki sanki srtmza geirsek biz de lebilirmiiz gibi bir his veriyor. Bu kez rastgele bir lye ya da bir tekinin lmne bakmyoruz, lme bakyoruz.
Zaman grnmez, yaanr diyordu Bergson doktora tezinde(1888). Bu kanl ve kurun delikli gmlek bir sreci yaatyor. Yaamak ile lmek fiillerinin ayn, TEK BR Hakikatin iki farkl yzn iaret ettiini gsteriyor. Bu gmlek lmn sebebini, ly ve daha bir ok eyi soyutluyor, artyor. Bu arnma sayesinde lm daha net olarak kyor meydana. nk gerek kuruna dizen askerlerin silahlar ve attklar kurunlar gerekse Maximiliann cansz bedeni Mekna dair eyler. Snrlar belli, saylabilir, llebilir eyler. Oysa Zamana dair olan lm (=Hayat) bir sre yani Zamana dair. Tpk siyah-beyaz fotoraflardaki kann krmz renginin et-gzden gemeden aklda teeKKL etmesi gibi bu. lm de fotoraf sayesinde aklda teeKKL ediyor. Bir mn olan lmn Mekna dair bir madde yoluyla aklda olumas ise Sanatn gcnn bir ifadesi.
Fikir Platformu
84
ZamanNedir? -MI gibi yapan anneyi, su ime taklidi yaplan dans rneini hatrlayn. Hareketin fayda amal olmad, hareketin, jestin kendisinin MuRaD olduu YARATI(LI) hatrlayn. ( Bkz. lmn Inda Zaman Kavram -3-) Mnnn Maddeye iledii, boyann, mermerin Sanata dnt noktadr Zaman. Burada Nietchenin dansn geni anlamda dnmeliyiz, ressamn elini de ktta iz brakacak biimde dans ettiini hayal etmeliyiz: te normal olarak herkesin ld bir dnyada lm anlamak bunun iin imknsz. Zamana dair olan lm idrak etmenin tek yolu onu ieriden anlamak, kendi lmne inanmak, idrak etmek: lm dncesi ve insanda uyandrd korku hazmedilmesi kolay olmayan bir his. Zira lm korkusu kpek ya da rmcek korkusuna benzemiyor. Kap kurtulabileceiniz bir dman yok ortada. Bir baka deyile bilimsel bir tehdit deil sz konusu olan. Haliyle nlenmesi, kalmas mmkn deil. nsanlar lmldr, Sokrat insandr. Demek ki Sokrat lmldr. Ama bu Sokrat iin sylenmi. Sokrat bilir mi annemin stlann tadn? Dibi yanm tencerenin nasl koktuunu? Benim gibi Boazda ay iti mi O? Ya Bebekte yediim sarmsakl kfteler? Galatasarayn ampiyon olduu sene sokaklarda bard m benim gibi Sokrat? Kendi hayat hikyemizin barol oyuncusu olduumuzdan figranlarn lmesine armayz pek fazla. nsanlar lr. Herkes lr. Ama ben herkes deilim ki! Ben bakaym! (Derin nsan kitabndan) Mekndan Zamana, objektiften sbjektife, herkesin lmnden bizim iin mn tayan lme, kendi lmze yneldik bu yazda. Eer lmez isek, gelecek blmlerde yine Biimden ze, SuReTten Mnya bakmaya gayret edeceiz.
Fikir Platformu
85
ZamanNedir?
lmn Inda Zaman Kavram (7) Grnen iaret ettii anlam iin gereklidir. Biim, suretiyle TaSViR ettii mn kadar ze aittir. Hakikat kendisine ve genel anlamda akla grnmeseydi Hakikat olmazd. Byle diyor Hegel Estetik Dersleri adl ahane yaptnda. Son derecede mhim bir meseleye iaret eden bu satrlar biraz aalm. Aylardan ekim. Mee, nar, kestane aalar rlplak. Dklm yapraklarla kapl kaldrmda yryorum. Yaprak lleri anonim bir kimlik iindeler. Her bir yaprak herkes gibi. Yapraklar var. ok yaprak var. Ama ba harfi byk yazlmak zere Yaprak yok grnrde. Yerdeki yaprak cenazelerini sayyorum: 1, 2, 3, .. 27, 28. Yapraklar saydmda yani saylarna, miktarlarna odaklandmda onlar birbirlerinden ayrd eden zellikleri gz ard etmi oluyorum. Zira yerdeki yapraklar, bir srdeki koyunlar ya da geen Zamann ANlarn saymak aklm maskeleyecek kadar RTC! eyleri ve anlar var eden, yapraklar, koyunlar ve zamanlar dier yapraklardan, dier koyunlardan ve dier zamanlardan ayrd eden vasflar YOK SAYMAK demek saymak. Srsndeki koyunlar tek tek tanyan, onlarn inat, korkak, yaramaz olularna gre isim takan bir obann gzyle baksanz sadece 100 koyun var diyebilir misiniz? Karakz, Kpeliyi, Topal grrsnz, koyunlar deil. Kasap, oban ya da koyun tccar, hangisi hakl?
86
Fikir Platformu
ZamanNedir? Saymann krletirici etkisi Biz yapraklara bakarken bu obana kyasla biraz kr bir durumdayz. nk aklmz (=gzmz) ocukluumuzdan beri Mekn ile terbiye ediliyor. Bu sebeple varlklar, sebepleri, sonular, duygular yaam oluturan her eyi Mekn cinsinden temsil ediyoruz, Zaman bile. Yani Zaman yaamak yerine grmeye alyoruz, olmuyor Ne demek bu? Koyunlarn veya yaprak cesetlerinin her bakmdan birbirleriyle ayn olduklarn farz edin . Sadece bolukta kapladklar yer bakmndan ayr tutulmalar gerekiyor. Yoksa 40, 50 veya 100 eyin bilgisayar ekranndaki grntler gibi st ste gelmesi sz konusu olurdu. Bu varsaym aklmzn iinde Hakikatin kendisi ile deitirdiimizde eylerin misap boncuklar gibi tekdze hale geldiini, homojenletiini gryorsunuz deil mi? Bir tr ament ile kstlyoruz aklmz: Mekndaki eylerin ba sonu bellidir, birinin kaplad yeri dieri igal edemez, eyler iki, e ya da bin paraya blnse de zde ayn kalr, sayma yoluyla eyleri soyutlarz, saylm eyler birbirleriyle yer deitirebilirler. Sonra da Mekn idrak iin bile sakncal olan bu ilkeleri tutup Zamana uyguluyoruz. Sebep-Sonu ilikilerini, zgr irade, Kader, Hayat ve lm kavramlarn anlamakta ektiimiz zorluklarn kaynanda ite bu Meknlatrlm Zaman Tahayyl yatyor kanmca. Zira SAYARAK misap boncuklarna hapsettiimiz Zaman vehmi nefsimizin hallerini de kutuluyor, ambalajlyor, etiketliyor. Daha nce nsan akl Zaman anlayabilir mi?(1) isimli yazmzda aktardmz gibi: Hsln renirsen kukusuz zaman gerektir. O vehimlerle bilinir. Doa gibi tesirdedir onun gc. Zamann ve doann d varl ise yoktur. eyler onunla belirlenir. Onun ise kendisinde hkmranl olacak bir d varl yoktur. Akl suretini idrak etmekten acizdir. Bu nedenle yle der: Dehr mevhumdur. *...+ Tpk boluk gibi. Ucu olmayan bir uzam. Cisim olmayan bir eyde. Kendisinde cisimleme bulunma vehmiyle (Ftht- Mekiyye, Hz. bn Arab, Cilt II, sf. 380) Soka kirleten yapraklar sprp yakan bir insan ile o yapraklardan sadece birini seip duvara asan insann gz de farkl. Bu iki farkl gzn Kinat tasavvuru da farkl. Bunun iindir ki Sanat, Zaman ve lm konulu yazlarmzda oka istifade ettiimiz bir kavram sbjektivite (znellik). Sanat, znellik, Biim ve z Neden var Sanat? Sadece var ite deyip geemeyiz. Hi bir insan faaliyeti faydasz, amasz deildir. Doadaki hemen her ey EDLGEN bir oluta vardr. Ama nsan uur sahibi olmas sebebiyle hem EDLGEN hem de AKTF oluta vardr. KENDN BLEN ve KENDN SEYRETME MURADI LE insanca/zahiren yaratan yani eyaya ekil veren bir varlktr nsan. Yoktan yaratamaz ama eyaya henz olmayan bir sureti verir, sureten yaratr. nk kendi varlnn bilincinde olmas sebebiyle biyolojik / homo-economicus bir varlk olmak nsana yetmez. Kendini seyreder insan, tefekkr eder, kendini yanstacak ekiller TaSaVVuR eder, bu tasavvur neticesinde kefettii/rettii mnlara zgn, BRiz
87
ZamanNedir? suretler verir, bu kendi olma uurunun tabi bir neticesidir. BRiz nk insanlarn yaratt suretler ayr olmaldr. zgn olmaldr. Baka insanlarn yarattklarna benze(ye)MEZ. Gnlk dilde yaratc fikir/ yaratc zek derken zihnimizde yanklanan zgn/ orjinal/ kendine has olma gibi vasflarn kayna budur. nsan kendi kendisinin bilincinde olduundan bir srnn, toplumun paras olmakla yetinemez. Herkes deildir o. zel olduunu bilir. ster bir babakan olsun isterse sradan vatanda, bu deimez. Ne ondan nce bir ei gelmitir ne de ondan sonra bir benzeri gelecektir. Bu sbjektif bilgiyi maHeDe etmek ve bu aHiTliki paylamak ister dier insanlarla. Kendisinin bilinmesini, TEK olarak, ZGN olarak bilinmesini ister. Bunun yolu ise sbjektif olan i dnyasn, kendisi olduu uurunu insan tekilerle paylamaktr. Bu paylam kendini, BaTN olan gizli hazinelerini aa vurmak, ZaHiR, grnr, objektif klmaktr. Ama bu zel ve znel olan paylamak demek onu genel olana evirmek, dntrmek olacaktr mecburen. Bir kza ak olduum zaman bu benim, o kzn ve akmzn TEK-lii sebebiyle ok ama ok zeldir. Ama arkadalarma gidip bir kza ak oldum dediim andan itibaren herkese bilinen, paylalan Trke diline aktarm olurum hislerimi. Rodinin elinde bir mermer parasnn, Da Vincinin elinde yal boyann mn ile yklenmesi gibidir bu sre. Herkes ak olduumu anlayabilir ama benim akm hissedemez. Bir aya zel ve znel, dier aya genel, objektif zemindedir sanatnn. Objektifliin zemini olan eya bunun iin vardr. nsan elbette eyay yer, eya ile giyinir, barnr, eyadan FAYDAlanr ksacas. Ama bu fayda sadece edilgen varoluu iindir. Hayvan yan, etten, kemikten olan eya yan iindir. Btn eyalar gibi nsann kendi bedeni de lme mahkmdur. Zaten insan insan yapan ynne, uuruna hitap etmez bu fayda. Bunun iin Hegelin, Kandinskynin ve daha nicelerinin teslim ettii gibidir vaziyet. nanta, Hikmette ve Sanatta biyolojik faydann dnda, faydasz bir fayda, bir RZK arar insan. Kalp iin iman, akl iin ilim ve gz iin gzellik Sanatn Sanat olduu nokta da budur. Eyaya insan tarafndan verilen suretin madd anlamda faydasz olduu nokta. Sanat eseri sanatdan bir eyler tar. Sanat eserine kendinden bir eyler aktarmtr. Eser ile sanat ayndr diyemeyiz ama ayr ve gayr da deildir. Sanat onu evreleyen Tabiat olduu gibi brakmaz, HaKiM olmak, kendi mhrn vurmak ister. Doay deitirdii gibi insan kendini de deitirir. Hegelin yine Estetik Derslerinde rnekledii gibi suya ta atan kk bir ocuk bile oluan halkalara bakarak uurlu varoluunu yaar. Kimi ocuk kyafet deitirir. Sureti farkl ama iindeki uur ayndr. Bu madden faydasz uralarn faydas ite bu uurun idrakidir. Sonu Sanat eyay dntrerek ona mna ykler, maneviyat grnr / akledilebilir halde sunar. Bu sebeple insan-sanatnn yaratt suretleri bir model, ilh bir yarat modeli gibi grebiliriz. Gzl Hazretleri Esmal-Hsn erhi adl eserinde syledii gibi: ALLAH eyay takdir etmesi ve bu takdire uygun yaratmas itibariyle HALIKtr. Onlar yokluktan varla karmas itibariyle de BRdir. Biim ve z, genel ve zel, Madde ve Mn, iki zt kutup, biri makbul, dieri sakncal iki ey gibi grlmemeli kanmca. Daha ok ztlklar zerinden birbirlerinin varlklarn nsann nazarna veren akl ynler sz konusu.
88
ZamanNedir? Mesel geceleyin k yokken cisimleri gremeyiz ve ortalk aydnlandnda (k sayesinde) ztlklar FaRK etmeye balarz. Ztlklarn sayesinde de cisimlerin balad ve bittii yerleri grrz. Ama ok k olduunda sadece k grnr. Bir yaz gn len saati neredeyse gece gibidir. FaRuKiyet azalr. Akam zeri glgeler uzamaya balad zaman eyler netleir. Leonardo da Vinci resim sanat zerine yazd denemelerde buna deinir: ilk ama dz bir zeminin VCuD haline gelmesi ve o zeminden kopmasdr. Bu sanat dierlerinden stndr, daha ileriye gider ve daha fazla vgye layktr. Bu aray k ve glgeden, aydnlk ve karanlktan doar.(madde 406) Vcudun glgesinin vcud zerinde varlk gstermesi [var-MI gibi yapmas+ Resimin ikinci ilkesidir.(madde 43) Biim ve z, genel ve zel, Madde ve Mn derken Hakikatin biri Zahir ve dieri Batn olan iki vehesinden bahsediyoruz. Sanatn grnen, hissedilen, alglanan bir ey olmas onu aldatc yapmaz. Sanat bir vehim, ihmal edilebilir bir elence deildir. Sanat Mkemmelin, Kmiliyetin, Yaratltaki KaSTn, Onun MaKSaDnn ifadesidir. Ruhun ihtiyacna verilmi bir cevaptr. Hikmet en yce varl en deerli ilimle kavramaktr. Hikmet ilimlerin en bydr. lmin bykl de bilinenin byklne baldr. ALLAHtan daha yce ve stn varlk yoktur. Kim ALLAH tanrsa her ne kadar dier bilinen ilimlerde kudreti az, lisan ve beyan kt ise de hakmdir. Kuranda buyurulmutur ki: Kime de hikmet verilmise ona byk hayr verilmitir, bunu ise yalnz akl sahipleri anlayabilir (Bakara /269). Evet, kim ALLAH tanrsa onun sz bakalarnn szne uymayabilir. nk onun szleri kll ile ilgilidir, cziyatla ilgisi pek azdr; geici olan dnya faydalaryla alakas yoktur, Ahiret menfaatlerine dairdir (yine Gzl Hazretlerinden - Esmal-Hsn erhi -) Sonbaharda dklen yapraklarn cenazeleri de bize konuuyorlar ama daha ok saymakla ya da kuru yapraklar yakmakla megul olan biz insanlar Yaprak duymuyoruz. nk Konuan Yaprakn Hikmet dolu szleri kll ile ilgili, cziyatla ilgisi pek az.Konuan Yaprakn resimlerini gzlerinize (aklnza) teklif ediyorum. Dinleyin imdi sessizce lham kaynaklar: Mesnev Kitab Kef al Mn an sr asm ALLAH al-Hsna (Muhyiddin bn Arab Hazretleri) Nefesler (Ganiyy-i Muhtef) Henri Bergsonun doktora tezi : Essai sur les donnes immdiates de la conscience Hegel : Estetik dersleri
89
ZamanNedir?
Fikir Platformu
90
ZamanNedir?
Fikir Platformu
91
ZamanNedir?
Fikir Platformu
92
ZamanNedir?
Fikir Platformu
93
ZamanNedir?
Fikir Platformu
94
ZamanNedir?
Arthur Schopenhauerdan Namaz Dersleri
lk defa adam gibi namaz klmay baardmda kendi kendime sormutum: Bunun bu kadar gzel bir ey olduunu bana neden kimse sylemedi? . Neden gzelliklerin etrafn ekilcilikle, ritellerle, yasaklarla, haramlarla, insan korkutan bir sr eyle rterler? Yanl anlalmasn, farz oluunu reddetmiyorum. Ama su imek de mecburdir. Su imezseniz lrsnz. Gelin grn ki bu mecburiyet su imenin gzelliini engellemez. Scak bir havada, tertemiz bir bardaktan serin bir suyun lkr lkr boaznzdan geii Sadece mecbur olduunuz iin mi su iiyorsunuz? Mesela su ihtiyacn gideren haplar olsa vazgeer miydiniz sudan? Mesele orada da bitmiyor. Son derecede sbjektif bir olguyu, ancak yaanarak hissedilen bir eyi objektif olarak, kelimelere dkmek Dil hapishanesine sktrmak Mny. Gerekten imknsz. Lkin kayalardan aaya hzla szlp dalgalar yalarcasna uan bir martnn denize yaklat gibi yaklamak mmkn Mnya. Bunun aresini (zahiren) paradoksal bir ekilde, slm d kaynaklarda buldum. Zahiren paradoksal nk ancak namaz klMAdndan emin olduumuz bir insan bize yardm edebilir. Byle bir insann Zaman, Mekn ve lliyet perdelerinin tesini grmesi bu yaznn amacna uygun bir rnek tekil edebilir nk. Mesel Arthur Schopenhauerun epistemoloji, ontoloji, estetik ve etik konularndaki grlerini ieren, olgunluk dnemi eseri Die Welt als Wille und Vorstellung[1819](1):
Fikir Platformu
95
ZamanNedir? Kendimizi tenha bir yerde farz edelim. Ufuk sonsuza uzanyor, gkyz bulutsuz, aalar dnelim ve bitkiler tamamen hareketsiz bir atmosfer iinde Hayvan yok, insan yok, akan bir su yok. Her yerde derin bir sessizlik. Byle bir yerde bulunmak insan tefekkre davet ediyor. Nefsan arzulardan ve bu arzularn gerektirdii mcadelenin etkisinden kurtulmu bir tefekkr bu. Mucizev renklere brnm bir manzara. stesinden gelinecek, baarlacak eylerin yokluu hi bir avantaj ya da dezavantaj tekil etmeyen bu durum insana tefekkrden baka bir seenek brakmyor. Bu ekilde ykselmekten aciz olan ise rezil bir biimde can skntsna mahkm oluyor. Byle bir yerde kendi akl deerimizi lyoruz. Yalnzla tahamml etme kapasitemiz ya da onu sevmemiz tam bir mihenk ta.*...+ zgr akln yani nefsan arzulardan kurtulmu dehann eserleri kesinlikle faydasz olmaldr. Mzik, felsefe, resim, iir Bir dehann eseri yararl bir cisim deildir. Faydaszlk bir vasf olarak dahiyane eserlerin dorua eritiinin iaretidir. Dier btn beer eserler varlmzn muhafazas veya konforu iin retilmitir. Deha rn eserler ise kendileri iin vardrlar bir iek gibi ya da varln net getirisi gibi. Ondandr ki kalplerimiz bu eserlerin tadna baktka bir iek gibi alr. nk bu eserler bizi beer ihtiya kskacnda arlaan dnyev atmosferden ekip karr Fayda-Tehdit ilikisi kurmadan, grdklerini saymadan, kavramsallatrmadan dnyaya bakabilmek Sadece SeYRetmek Kayp giden gar binas ile trenin hareketi arasndaki ilikiyi idrak etmek. Zaman/tapnak kkn ieren ilgin bir kelime var Franszcada: ConTeMPLation. Bu kk hakknda etimolojik bilgi vermitik insan akl Zaman anlayabilir mi? (1) balkl makalemizde. Bu ksm yeniden dikkatinize sunarak bu makalenin kavramsal ksmna son vermek istiyorum. Kendi zihninizi, bilincinizi, belleinizi dikkatle dinleyerek Arthur Schopenhauerun yukardaki metnini hissedebilmenizi salayacak baz fotoraflarla parantezi srlayacaz. Bat dillerinin ounda zaman ile ilgili kelimeler bir Hint-Avrupa kk olan tem-den tremi: time(ing.), temps(fr.), tempo (it.), tiempo(isp.) Anlam: Kesmek! Yunanca temno kelimesi de ayn anlama geliyor. Atom (=blnemez) bu yunanca kkten gelen ve yine kesme/blnme ieren bir kelime. Bu kesme meselesi hi yabana atlmamas gereken bir ey. Zira yaratl fikrini artran ve yine *etimolojik olarak+ gkyznn yeryznden (kesilip) ayrld yer anlamnda templum (=tapnak) var Latince mesel. rnekler ok: Tome (Ansiklopedi vb eserlerin ciltleri) gibi ayn kkten gelen kelimeler de bir eyi ieren birletiren ama bunu yaparken ayran, blen, ngrlm bir yapya gre blmeleyen mnlarna iaret ediyor.Fakat ylesine blmek paralamak kastedilmiyor. Bir ve bir DI kalacak ekilde ikiye ayrmak sz konusu. Bir teki, bir alterite oluturuyor blme eylemi. Neticede Siyah beyaza, uzak yakna borlu deil mi varln? En azndan biz insanlarn ALGILAMA ile evrili olan akl bir eyin var olduunu anlamak iin onun zddna muhta. Aslnda hem zddna ihtiyacmz var hem de iki zt eyi ayran fizik veya akl hududa. Szgelimi deniz ve kara varsa aralarnda bir de ky eridi, bir kumsal veya bir rhtm var deil mi? te bu ky, bu ayrma blgesi, bu snr(lar) tarif ediyor burada anlatlan Zaman algsn. Tahmin ediyorum yine bu sebeple Varlk ve Zaman (Sein und Zeit) adl devasa eserinde Martin Heidegger Zamann bu Tutkal-Bak etkisine yle iaret ediyor:Zaman varlnn Hakikati dnyev bir ey olmas deildir. Ontolojik ayrmn mahede edilebilir biimde kendini bize gsterdii ufuk izgisidir. Biraz aacak olursak: MUTLAK olarak var olanlar mesel ilk harfi byk yazlmak zere nsan mahede edemeyiz. nsan vardr ama bu varlk akl- mea ile kavranamaz. A, i ve e
96
ZamanNedir? bulmamz salayan, iAemizi temin etmeye yarayan Akl- Mean kapsama alan dndadr bu anlama. Evinin damna kmak iin kullanlacak bir merdiven elbette Aya seyahat iin kullanlamaz. Her ne kadar Merdiven de Uzay Mekii gibi insanlar ykseltmeye yarayan bir alet olsa daOysa nsann mahedeye ak bir biimde, zamansal ve meknsal olarak ortaya kmas, insanlarn, insanln tarih ve Kinat iinde var olmas elbette bilimsel olarak, objektif olarak anlalabilir. Hatta llebilir, bilime, teorilere, senaryolara konu olabilir.te Heideggere gre Tutkal-Bak olarak Zamann varl Mutlak varlklar ile Mahede edilebilir varlklar arasndaki bir hudut, bir kpr, bir kopma ve birleme noktas olarak akledilebilir, kavranabilir. 1 Trkeye steme ve Tasarm Olarak Dnya adyla Levent zar tarafndan evrilmi.
Fikir Platformu
97
ZamanNedir?
Fikir Platformu
98
ZamanNedir?
Fikir Platformu
99
ZamanNedir?
Fikir Platformu
100
ZamanNedir?
Fikir Platformu
101
ZamanNedir?
Fikir Platformu
102
ZamanNedir?
Fikir Platformu
103
ZamanNedir?
Fikir Platformu
104
ZamanNedir?
Zamann Inda Hareket Kavram Zaman kavram Bilimin kapsam iinde midir? yle dnelim: Kinattaki btn cisimlerin hareketleri iki ya da kez hzlanm olsa fizik ve matematik formllerimizde hi bir deiiklik yapmamz gerekmez. uurumuz bu deiiklii niteliksel olarak hissedecektir ama uur dnda hi bir yerde grnmeyecektir hissedilen. nk periyodik olarak gzlediimiz eylerin birbirleriyle kesimesi yani olaylarn tekabliyeti ayn kalacaktr. Zaten gk olaylar, mesela bir gne tutulmas nceden bildirildiinde bilim adamlar buna benzer bir hzlandrma yaparlar. Bilim asndan bir anlam olmayan Srenin bykln sfra indirirler; bir uurun gerekte aylar, yllar boyu yaamas gerekeni saniyelere sktrrlar.*...+ Netice olarak Mekanikin gzyle Zaman tekabliyetlerden, kesiimlerden ibarettir; Hareket ise hareketsizlikten! Sunu: Okuyacanz eviri Henri Bergsonun 1888de kaleme ald doktora tezi Essai sur Les Donnes Immdiates de la Consciencetan alnd. nsann uuru, Zaman hissedii ve Hareket kavram konusundaki bu metinden gerektii gibi istifade edebilmek iin Zaman Nedir? kategorisinde daha nce yaynladmz Varlk bir harftir, sen onun anlamsn isimli makaleyi okumakta byk fayda var. Tercme Notu: Tercme yaparken ou kez ya ekle ya da mnya ihanet etmek gerekir. Bir talyan deyiinde isabetle sylenildii gibi tercme etmek hainliktir. Dnce yazlarnda bu ihanet daha da byr. Bergsonun bu metnini tercme ederken mnya sadk kalmak uruna ok serbest bir eviri yaptm. Bergson Nobel Edebiyat dlne layk grlm bir matematiki ve filozoftur. Yazd metinlerde felsef derinliin yan sra kh romantik ak arklarn kh gurbet trklerini hatrlatan bir gzellik, bir tatl hzn vardr. Berrak bir Franszcada yazlm olmasna ramen bir ok satr Trkeye uyarlamak iin yeniden yazmak kanlmaz oldu. Ara balklar da bana ait. Orijinal metnin ok gzel kelime oyunlar, benzetmeler ierdiini sylemeden geemeyeceim. (MY)
Fikir Platformu
105
ZamanNedir? Zaman ve Meknn kesiim noktasnda ne var? (Henri Bergson) Sarkal bir saatin kadrannda akrep ve yelkovan izlediimde, sarkacn salnmlarna tekabl eden bir harekete bakyorum. Genel kannn aksine sreyi lmyorum; tekabliyetleri yani yollarn kesimelerini sayyorum ki bu ikisi ayn ey deil. Benim dmdaki meknda saat kollarnn ve sarkacn sadece tek bir konumu var nk gemi konumlardan bir iz yok. imde uurumun, nefsimin deiik halleri birbirine karmakta ve gerek mnda yaanan sreyi oluturmakta. Ben bu mnda yaadm iindir ki sarkacn u anki hali ile ayn anda gemi adn verdiim salnmlarn zihnimde temsil ediyorum. Gelin bu salnmlar dnmekte olan Beni silelim. Tek bir konum kalr elimizde, sre, yaam yok olur. Ya da sarkac ve salnmlarn yok sayalm. Elde kalan Benin znel yaants kalr ki tekdze, homojen bir biimde temsil edilemez, saylarla, lme ile, d dnya ile ilgisi kalmaz. Grdnz gibi bizim Benimizde bir sreklilik, bir sre, bir yaam var. Bu sre paralardan olumuyor, birbirinden kesin snrlarla ayrlan, ipe dizilmi boncuklar gibi bamsz deil. Benin dnda ise Mekndaki cisimler gibi birbirine karmayan anlar var ki bu kutucuklarn, blmelerin bir sreklilii yok. Birbirine karmayan diyorum nk imdi var olan salnm bir nceki ile kesinlikle karmyor nk yenisi varken eskisi yok. Sreklilik yok diyorum nk sreklilik sadece uurlu biimde salnmlar gzleyen, hafzasna kaydeden biri iin vardr. Yani salnmlar zihnen birbirine ekleyerek hatrlayan biri iin. Bu ekleme ii ise ancak hayal bir meknda yaplabilir. Ne sarkacn salnd mekn ne de gerek srenin hissedildii uura ait olmayan, tl bir mekn sz konusu. Blnme, kutulanma olmadan yaadmz gerek sre ile bu kutulanma arasnda fizikilerin osmos dedikleri trden bir al-veri meydana geliyor. Kesafet bakmndan daha youn olan Maddeden Mnya, Mekndan Zamana akveren bir eyler aklmz aldatyor sanki.
Bizim uurlu yaantmza dair duygularmz, sevin ve zntlerimiz aslnda birbirine kararak yaansa da hissedilmenin en gl olduu ya da balad/bittii anlara tekabl eden salnmlar var sarkacn. Bu tekabliyet sebebiyle gerek hayatmzn BLNEMEZ renkleri, alkantlar arasnda da sarka salnmlar gibi kesin ayrmlar gryoruz. Sarkacn kesin biimde blp ayrd kutucuklar iine hapsediliyor yaam sremiz. Kelimelerin mny kristalletirip hapsetmesi gibi saat kollar, takvim yapraklar da gerek hayat sabit, objektif simgelere hapsediyor. Zaman meknlatryoruz. Tekdze, homojen bir i-Zaman fikri buradan geliyor. dnyamzda ve uur altmzda birbirine kararak akan zaman akntlarn adeta mekndaki cisimler gibi vehmediyoruz. Sarkacn salnmlarndan biri oluurken dieri kaybolduundan bu varlk-yokluk sreci kendimizi alglama
106
ZamanNedir? eklimizi dorudan etkiliyor. Gzlerimiz zerinden uurumuz da Mekn ile terbiye oluyor ama ayn zamanda uurumuz tabiatna aykr bir ynde eilip bklyor. HaFZamz salnmlar MuHaFaZa etmekle kalmyor, onlar organize ediyor, sralyor. Ksaca sarkacn salnmlarn depolamak iin 4c bir boyut taSaVVuR ediyoruz. Ama bu 4c boyut Zaman deil Mekna dair. Bu boyut sayesinde ayn yerde olumasna ramen salnmlar sonsuza kadar st ste konabiliyor. Meknn deiik hallerini tekdze biimde sraladmz iin de bu tekdze, homojen zaman Hakik Zamann yerini alyor. Oysa sadece sanal bir zaman sz konusu. Faydal. Ama bu VAR sanlan, SANAL zaman znde zihinsel bir inaattan ibaret ve tabiat gerei Zamana deil Mekna dair. Sanal ile Gerek arasndaki ayrm net bir biimde yapmaya kalkarsak? Sresiz, yaamsz gerek bir Mekn var. Olaylar Hakikatin birer yansmas olarak grnp kayboluyor bu Mekn iinde. Bu grnp kaybolmalar uurumuzun, nefsimizin deiik hallerine tekabl ediyor. Bundan baka gerek bir sre var. Anlar hem tekdze deil hem de birbirine gemi ama her biri d dnyann bir haliyle yaklak olarak elenebilir. Tekabliyet derken bunu kasdediyoruz. te bu yaklak eleme dolaysyla gerek srenin, yaammzn anlar birbirinden SANAL olarak ayrlyor. Bahsettiimiz bu iki gerein (Mekn ve Yaam) karlatrlmas neticesinde srenin temsil bir ifadesi douyor ki aslnda Mekndan elde edilmi bir temsil bu. Yani bizim Zamana dair algmz Zamann gereine deil iki gereklik arasnda kurduumuz ilikiye dayanyor. Bu ilikiyi Zaman ve Meknn kesiim noktas olarak da grebiliriz. Hareket Kavram Buraya kadar sunduumuz tahlil yntemini imdi Harekete uygulayalm. Hareket grnte homojen bir srenin simgesi gibidir ama tahlil neticesinde benzeri bir ayrmaya tank olacaz. Genellikle Hareketin Mekn iinde vuku bulduunu syleriz. Homojen hareketin blnebilir olduu iddia edildiinde hareket eden cismin gzergh yani mekn anlalr. Yani gzergh ile sz konusu hareketin kendisi birbirine kartrlm ya da bir tutulmu olur. Elbette hareketli cismin ilerleyen konumlar bir yer kaplar bolukta. Ama bir konumdan dierine geii yani sreyi gerekten kaplayandr Hareketin kendisi. Bu anlamda Hareket sadece uurlu bir izleyici iin vardr ve Mekna dair deildir. Hareket bir EY deil bir sretir: Bir noktadan dierine GE olan Hareket zihinsel bir sentez, psiik bir sretir ve bu sre Meknda yer kaplamaz. Meknda sadece cisimler, mekn paralar bulunabilir. Mekn paralarndan birini hareketli olarak kabul edersek meknsal anlamda elde edeceimiz sadece bir konum olacaktr. Eer uurumuz konum dnda bir ey alglyorsa bu pepee gelen konumlar hatrladn ve bir sentez yaptn gsterir.
107
ZamanNedir? Peki uurumuz bu sentezi nasl yapyor? Bunun tek yolu hatrlanan konumlar tekdze, homojen bir ortamda, sanal bir meknda yeniden birletirmek olacaktr. Aksi takdirde gzlenen hareketi bir hareket olarak grmek iin yeniden ve yeniden sonsuza kadar sentezler yapmak gerekli. Netice olarak hareketi grmemiz ve anlamamz ancak hafza ile olur. Nasl ki bir melodiyi duymak iin nceki notalarn bellekte tutulmas gerekiyorsa ayn biimde konumlarn zihnen muhafaza edilmesi gerekir. te bu sebeple Hareketin pepee gelen konumlardan ibaret olduunu iddia etmek gerekte Hareketten hareketlilii ekip karmak anlamna gelir. *...+ zetle Hareket kavramna bakarken ayrd edilmesi gereken iki nokta var: Gzerghn iinde bulunduu mekn ve bu yolu gemek iin gerekletirilen eylem. Pepee gelen konumlar ve bu konumlarn sentezi. Bunlardan birincisi NCELK, homojen bir miktar. kincisi sadece uurumuzda gereklik bulan bir NTELK, bir kalite. Bir kez daha osmos benzeri bir durum ile karlayoruz. Nitelik-sel bir hareketlilik hissi ile bu hareket sayesinde katedilen,saysal, nicelik tr, miktar-sal, meknsal bir yolun temsil edilmesi, simgesel ifadesi. Bu ikisi birbirinin yerini alyor. Hareket olgusuna katedilen yolun blnebilirliini atfediyoruz ki aslnda eylemler deil eyler, cisimler blnebilir sadece. Bu ekilde dinamik, eylemsel bir kavram olan hareket ile statik, meknsal eyler olan cisim, gzergh, yol gibi kavramlar ayn ekilde dnmeye zorluyoruz aklmz. Bu zorlama Tabiata aykr olduundan bizi yanlgya gtryor. Eleal Zenonun nerdii Akhilleus ve kaplumbaa paradoksu(!) bu kavram karmaasnn en gzel rneklerinden. Hatrlatmak gerekirse : Yunan kahraman Akhilleusun kaplumbaa ile bir yar yaptn hayal edelim. ok iyi bir koucu olduu iin Akhilleus kaplumbaann belirli bir mesafe, rnein yz metre, ileriden balamasna izin verir. Eer her ikisinin de sabit hzlarda kotuunu dnrsek (biri sabit yksek bir hzda, dier sabit dk bir hzda), belirli bir sre sonra Akhilleus yz metre kotuunda, kaplumbaann balad yere gelmi olacaktr; bu sre boyunca kaplumbaa da kk de olsa belirli bir mesafe komutur, rnein 1 metre. Akhilleus bir sre sonra bu mesafeyi de tamamladnda, o sre zarfnda kaplumbaa yine kk de olsa bir mesafe ilerlemi olacaktr ve bu byle devam edecektir. Bylece, Akhilleus ne zaman kaplumbaann varm olduu bir noktaya varsa, daha hl gitmesi gereken bir mesafe kalm olacaktr. Bu nedenle Zeno Akhilleusun kaplumbaay hibir zaman geemeyeceini sylemitir. (Trke kaynak)
Fikir Platformu
108
ZamanNedir? Pratikte kaplumbaay geen Akhilleusun teoride geri kalmas elbette matematik ya da fizik kanunlarnn yetersizliinden kaynaklanmyor. Bu tutarszl bir paradoks olarak sunan Eleallar iki eyi birbiri ile kartryorlar. Mekn ve Eylem. Meknn paralar sonsuza kadar blnebilir, mesel bir izgi zerindeki iki noktann aras. Oysa Eylem, burada Akhilleusun admlar, mekn gibi homojen kabul edip blmeye kalktnzda anlamn yitirir. Paradoks gibi grnen bu sorudaki kavramsal hata Akhilleusun admlarn homojen, meknsal, sonsuza kadar blnebilir kabul etmek ve bu admlar paraladktan sonra kaplumbaa admlaryla yeniden sentezlemeye kalkmaktr. Gerekte bir paradoks yok ama farkl tabiatlara tabi iki gereklii ayn potada eritmeye kalkan insanlarn ilerine dtkleri bir kavram karmaas var. Hz kavram Hareketin hzn lmek aslnda bir tekabliyeti saptamaktan ibarettir. Hesaplara, formllere bu hz dahil etmek demek mstakbel tekabliyetleri ngrmek iin kolay bir yoldur. Bu ekilde Akhilleusun ve kaplumbaann belli bir anda bulunaca konumlar ya da yollarnn kesiecei yerleri hesaplamakla ilgilendii mddete Matematikin konumas merudur. Ama iki kesime arasnda olan, bir eylemi, bir hareketi sentezleme yoluyla yeniden ina etmeye kalktnda Matematik haddini am olur. Zaten gerek harekete yaklamak istedike kesime saysn srekli arttrma ihtiyac domas da matematikiyi uyandrmaldr bu konuda. Matematiki sabit eyleri sentezleyerek eyleme, harekete ulaamaz. stelik bu rneklemeyi sonsuza doru arttrsanz da bu mmkn deildir. nk Meknn SABT paralaryla Zaman DNAMZMN sentezleyemezsiniz. *Paralayc Zek kavram iin Derin Gz kitabnda Kularn Srr isimli blme baklabilir.+ zetle Hareketin dahilinde statik olan, homojen, tekdze, blnebilir tek bir ey vardr, o da gzerghtr, yoldur, tabiat itibariyle Mekna dairdir. te tam da bu sebeple bilim Hareketi konu aldnda ncelikle iindeki en dinamik geyi yani Zaman elemek ister. Zaman kavram bilim iin bir sorundur. [Bkz. Fizikilerin Zaman' ]. Bunu anlamak iin mekanik ya da astronomide Zamann kullanlna bakmak yeterli. Mekanik kitaplar daha batan Sreyi tarif etMEyeceklerini, sadece srelerin eitlii ilkesini temel alacaklarn beyan ederler. Buna gre: iki zaman aralnn eit olmas iin birbirinin ayn olan iki cismin, ayn koullar altnda ve ayn etkiler karsnda ayn mesafeyi katetmesi gerekir. Bir baka deyile hareketin balad an not edeceiz yani d dnyadaki, Mekndaki bir deiiklik ile i dnyamzdaki hareket algsnn kesitii tekabliyeti. Sonra ayn ekilde hareketin bitii olan yeni bir DI- kesiimini. Sonra katedilen yolu leceiz ki zaten llebilir olan tek ey de budur. Yani Sre ya da Zaman deil Mekanikin kapsamnda olan, Mekn ve tekabliyetler, kesiimler. Bir olayn belirli bir T zaman sonunda ortaya kacan sylemek uurumuzun o olay meydana gelene kadar belli bir sayda tekabliyete ahid olacak demek.*...+ yle dnelim, Kinatn btn hareketleri iki ya da kez hzlanm olsalar fizik ve matematik formllerimizde hi bir deiiklik yapmamz gerekmez. uurumuz bu deiiklii niteliksel olarak hissedecektir ama uur dnda hi bir
109
ZamanNedir? yerde grnmeyecektir hissedilen. nk periyodik olarak gzlediimiz eylerin birbirleriyle kesimesi yani olaylarn tekabliyeti ayn kalacaktr. Zaten gk olaylar, mesela bir gne tutulmas nceden bildirildiinde bilim adamlar buna benzer bir hzlandrma yaparlar. Bilim asndan bir anlam olmayan Srenin bykln sfra indirirler; bir uurun gerekte aylar, yllar boyu yaamas gerekeni saniyelere sktrrlar.*...+ Netice olarak Mekanikin gzyle Zaman tekabliyetlerden, kesiimlerden ibarettir; Hareket ise hareketsizlikten!
Fikir Platformu
110
ZamanNedir?
ans, Kader, zgr rade ve Zaman(1)
Ak konualm, u veya bu meselede susuz olduumu iddia etmiyorum. Ben suluyum, siz deilsiniz. Aferin! Ama itiraf edin ki benim yerimde olsaydnz siz de aynsn yapardnz. Belki daha az istekli olurdunuz. Ama u ya da bu ekilde yapardnz. Tarih kitaplar gsteriyor ki hemen herkes kendisine emredileni yapar. Kusura bakmayn ama bir istisna tekil edeceinizi sanmyorum. anslsnz ki iyi bir yerde ve iyi bir zamanda dodunuz. Ne birisi gelip karnz ve ocuklarnz ldryor ve ne de kimse size bakalarnn karsn ve ocuklarn ldrmenizi emrediyor. kredin o halde. Ama aklnzdan hi karmayn, belki benden daha anslsnz ama benden daha iyi deilsiniz. Bunu zannedecek kadar kibirli olduunuz anda tehlike balar. Zalim devletlerin karsna insan ya da insanlk konur ama devletlerin de insanlardan olutuu unutulur genellikle. ou sradan insanlardr bunlar. Kendi sradan hikyeleri, kk hayatlar vardr. Bir dizi kk ADIM neticesinde kendilerini bir kt parasnn ya da bir tfein iyi tarafnda bulmulardr. tekiler ise kt taraftadrlar. Rastlantlardan oluan bu gzergh bir seim ya da temayl meselesi deildir. Ekseriyetle ikence maduru insanlar iyi olduklarndan eziyet grmezler. kenceciler kt olduklar iin yapmazlar bunu. (1) Bir uluslararas insan haklar mahkemesinde hakimsiniz. Karnzda Gazzeye ambargo uygulamaktan ve sivillere ikence yapmaktan yarglanan bir katil var: Avigdor Libermann sa kolu, srail ordusunda grevli bir subay. Daha hzl ve ucuz biimde insan ldrmek iin plan yapm ve uygulam. Kendisini yukardaki szlerle savunuyor. Kararnz nedir? Beraat? Mebbet? dam? belki benden daha anslsnz ama benden daha iyi deilsiniz cmlesini hatrlayn. Karnzdaki katil yaptklarnn su olduunu kabul ediyor ama onu bu su anna gtren ADIMLARIN bir
111
Fikir Platformu
ZamanNedir? rastlantlar serisi olduunu sylyor. Katilimiz pozitivist felsefeyi benimsemi bir subay. Kararlarmzn, davranlarmzn determinist biimde olutuunu savunuyor. Dosyas var elinizde: Asker bir ailenin ocuu. Irk genlik derneklerinde geen orta okul ve lise yllar, beyin ykama, zorunlu askerlik, orduda kariyer yapma arzusu Katilin hayat boyunca iinde bulunduu her durum bir sonraki durumu dourmu. Bu kader kurbanna katil olMAma frsat hi verilmemi. Yani katili cezalandrmaya hakknz yok(!) Bu katil sizce zgr myd yoksa onu cinayet ilemeye gtren ADIMLAR bir rastlantlar zinciri midir? Rachel Corrie ya da Furkan bu katilden ayran tek ey ans mdr? Kendi hayatnz gzden geirin imdi. Her yeni dnem bir ncekinin kanlmaz sonucu muydu? Baka bir okula gitseydiniz? Baka bir meslek seseydiniz? Baka bir mahallede otursaydnz bugn hayatnz nasl olurdu? Bu rastlantlar zinciri bu ADIMLAR yabana atlacak ADIMLAR deil. Admlardan oluan bir rastlantlar zinciri Paris yaknlarnda bir yerdeyim. Hava souk. Uzun sredir kesintisiz yaan kar evleri, yollar, kaldrmlar kaplam. ehir bembeyaz bir rtnn altnda. Sabit bir hzla karda yryorum. Ayaklarmdaki botlar karn zerinde izler brakyor. Eit byklkte, simetrik izler bunlar: Sa, sol, sa, sol, Ben gittikten sonra buraya gelip izlerimi grm olsanz nereden gelip nereye gittiimi grebilirsiniz. Hatta izlerin derinliine bakarak arlm, yrme hzm kestirebilirsiniz. Ayak izlerime basarak ters ynde yrdnz farz edin bir an iin. Gemie yaplan bir yolculuk gibi. Oysa bu zaman yolculuu ancak bir vehim olabilir. nk hareketlerimin karda brakt izler hareketimin kendisi deil. Hareket ettiim esnada dinamik bir sre var. Her an fikir deitirebilirim. Durabilirim, koabilirim, kendimi yere atp karlarda yuvarlanabilirim. Oysa hareket olup bittikten sonra gemi olan srenin Mekndaki izleri dinamik deil. Tersine. Saylabilir, llebilir, objektif olarak gzlenebilir. Zaman geip gittikten sonra geriye dnp BAKtmzda gemiimiz bir ehrin yollarna benziyor. Hayatn nemli seenekleri birer ke ba gibi. Sularmz, baarlarmz, d krklklar, ikiye, e ayrlan kavaklar, kararszlk iinde dnp durduumuz meydanlar, kmaz sokaklar Peki hayatn kendisi, u an, u yaamakta olduumuz an byle mi? Gemiimiz katlam, kristalize olmu, Meknlam. Oysa hayatn hammaddesi Mekn deil Zaman! Hayatn yaanmas gerekir, GRnmesi deil! Nereden geliyor bu aldanma? Bamzn her tarafnda gzlerimiz olsayd ve drt yne ayn rahatlkta yryebilseydik gemiten bahsederken geriye dnp bakmak demeyecektik. Aklmz (=gzmz) Mekn ile terbiye ediliyor. Sirk iin terbiye edilen bir aslan gibi. Yeni yetenekler kazanrken eskilerini kaybediyor sirk aslan. Kam sesi duyunca bir emberden atlyor ama artk avlanmay unutmu. nne konan kaptaki eti yiyor. Yarn gne ykselirken yerdeki karlar eriyecek. nk karn z olan su sndka sv hale geecek. Su moleklleri zgr iradeye sahip deiller.
112
ZamanNedir? Dnyann neresinde olursa olsun suyun parametrelerine baktmzda onun geleceini nGRebiliriz. Yani scaklk, hava basnc vb koullar gzleyerek suyun donacan, eriyeceini, buharlaacan sylemek mmkn. Gemie dnp baktmz gibi gelecei de GRebiliyoruz, hzlandrarak Hatrlayn: Hayatn yaanmas gerekir, GRnmesi deil. te bu yzden Sirk aslan artk avlanmay unuttu diyorum. gemie BAKarken Meknlatrdmz hatralarmz yznden gelecei de bir mmkn yollar haritas sanyoruz. Sanki geride braktmz ayak izlerine benzer, nceden izilmi yollar varm gibi tahayyl ediyoruz. Gemite aldmz kararlara bakarak bir harita izmek ve gelecein de bir tr harita olduunu sanmak Adeta dikiz aynasndan gerideki yola bakarak ndeki virajlar, kavaklar tahmin etmeye alan bir src gibi yayoruz hayat. zgr olduumuzu tam anlamyla bilMEdiimiz iin bu zgrl yaayamyoruz! nceden izilmi yollarn iinden seme zgrln savunurken deterministlere kar km olmuyoruz aslnda. Bir baka tr determinizmin tuzana dyoruz! Neden? Gelecek olan olaylar GEL-meden nce neredeler? Tic-Tac-Toe oyununu bilirsiniz sanrm. Hani bizde talarla oynanan oyun. ta dokuz kare iinde bir izgi olacak biimde talarn ilk dizen kazanr. Kt zerinde oynuyorsanz arp ya da yuvarlak yaparsnz. te bu oyunda Zaman anlamak iin iimize yarayacak bir ey var: Her kararnz neticesinde oyun durum deitirir. Tabi rakibinizin kararlar da ayn biimde durum deiiklii yapar oyunda. Basit bir oyundur Tic-Tac-Toe ve bir ka kez oynadktan sonra hep ayn durumlar arasnda gezindiinizi fark edersiniz. Yani btn yapabilecekleriniz nceden belirlenmitir, oyunun kurallar her durumu determine etmitir. Btn mmkn durumlar bir tr harita zerinde temsil edebilirsiniz. Bu sebeple oyunu kazanmak demek rakibinizi bu harita zerinde size uygun karelere getirmektir. Bu renkli haritaya (2) bakn mesel. Her biri 9 muhtemel hamleyi ieren kareler durumlar temsil ediyor. izgiler ise durumlar arasndaki muhtemel geileri. Oyun sresi renkli zaman dilimlerine ayrlm. +100 yazan yerler Oyuncu X iin kazan, -100 yazan yerler ise kayp. Baz durumlarda oyunun kilitlendiini, haritada bir kmaz sokak olutuunu da gryorsunuz. (Byk grmek iin zerine tklayabilirsiniz) Meknlatrlm bir Zaman var nnzde. Sar, mavi ve yeil bantlarla temsil edilen, eit kalnlktaki bantlar homojen, tekdze bir Zaman algs oluturuyor. Yukardan aaya doru indike akan Zaman daha dorusu Zamann kt/ekran meknndaki glgesini gryorsunuz. Bu haliyle ema hatal m? Kesinlikle deil. Yaantnz,
113
ZamanNedir? dnceleriniz Tic-Tac-Toe oynamaktan ibaret ise bu ema yeterli. Zira btn kararlar, ihtimaller, sebepler, sonular ve tabi hamlelerden oluan Zaman mkemmel biimde temsil ediliyor. GELECEK KONTROLNZ ALTINDA. Ama bir tehlike var: Modeller, emalar hzla alkanlk hatta bamllk yapar! Hayat, hayattaki kararlar, sebepleri ve sonular bu biimde dnmek gerek hayat ZGRCE yaamaktan ok daha kolay. Bu sebeple insan iini kolaylatrmak iin kurduu modelleri Hakikatin kendisi sanmaya balayabilir bir sre sonra. nk mstakbel kararlar teki insanlarla oturup tartmak gerek. nk mstakbel kararlarn muhtemel sonularn, getirilerini hesaplamak gerek. Projelendirmek gerek hayalleri, dleri. Kim ne yapacak? Kaa ml olacak? Kim deyecek? ler ters giderse ne olacak? Bir B plan yok mu? Btn bu meru ihtiyalardan dolay insan istikbal algsn, hislerini, dlerini objektif biimde ifade eder. Dinamik ve sbjektif bir hissiyat olan Zaman bir de bakmsnz ki objektif bir alg olan Mekn cinsinden yazlr olmu. Gnler, aylar, yllar takvimlere sm. Sylenemezleri kelimelere hapseden insan bu noktadan sonra kpek kelimesinin havladn duyar gibi olur, ekmek kelimesiyle karn doyacak sanabilir: ne zaman baksan sakatlk sebebinin ayn olduunu grrsn ki bu onlarn lafz hakknda saplandklar yanl kan olup lafz zerinde gerekleen her eyi onun lafz olmasna balamlardr. Lafzn zne ait olan niteliklerle anlamnda beliren zel bir durumdan lafza kazandrlan nitelikleri birbirinden ayramazlar (Delill-cz sf. 338, Abdlkahir elCrcani) Meknlam bir Zaman vehmi bu noktada balar ite. Karda yrrken zgrce atlan ADIMLARIN Meknda brakt izler yryn kendisi zannedilir. Bu objektif, bu tekdze ayak izlerine bakarak determinist der ki: Her adm bir sonrakini kanlmaz klyordu, belliydi sonunda byle olaca. Deterministe kar kan ise hayr! der. Saa gitmi ama isteseydi sola da gidebilirdi. Bunu duyunca zannedersiniz ki gelecek GEL-meden nce vard. Hatta birden fazla gelecek, muhtemel GEL-ecek-LER vard ve bir mmknatlar dolabnn ekmecelerinde insanlarca seilmeyi bekliyorlard. Meknlatrlan Zamann artk Zaman olmaktan ktn ok basit bir ekilde ifade eden u rnekle makalemizi bitirelim: Sonsuz uzunlukta dz bir izgi hayal edin. Madd varl olan bir A noktas bu izgi zerinde hareket ediyor olsun. Bu nokta kendisi hakknda uur sahibi olursa hareketten kaynaklanan bir deiiklik hissedecektir. Bir sreklik, birbirini takip eden bir eyler alglanacaktr. Peki bu sreklilik bir izgi eklinde midir? Eer izginin dna kp izgiye, izgiyi oluutan noktalarn bir kana birden bakabilecek bir noktaya gelebilirse evet. Fakat ayn sebeple Zaman deil hissettii deiikliklere tekabl eden gzergh yani Mekn grecektir. Zaman tpk Mekn gibi tahayyl edenlerin yapt hata tam da bu. Hissiyatmz, nefsan hallerimizi bir zincir ya da bir izgi oluturacak ekilde pepee tahayyl ediyorlar. Mekn btnyle, boyutuyla dnmyorlar tabi. Oysa iinde hareket ettii bir izgiyi seyretmek iin onun dna kmak, ondan bir para uzaklamak gerekir. izginin etrafndaki boluun ve boluu ihtiva eden boyutlu Meknn uurunda olmak gerekir. Eer A noktas bu boyutlu uzayn uurunda deilse (ki bizim Zamana gre durumumuz budur) geip gittii hallerin pepee gelii onun iin bir izgi olmayacaktr. Bunun yerine hissiyat dinamik olarak birbirine eklenecektir. Tpk bizi dinlendiren bir mzii dinlerken
114
ZamanNedir? notalarn birbirine eklenmesi gibi. Yani Sre kavram gibi mzii de gremezsiniz, mzii ancak yaarsnz. zetle Sre niteliksel deiimlerin birbiri iinde eridii, birbiriyle kart bir takipten baka bir ey deildir. Kenarlar kesin hatlarla izilmi deildir. Cisimler gibi birbirlerini dlayacak bir varlklar yoktur bu hislerin, haliyle saylamazlar, llemezler. Bunun iin Sre Mekn gibi tekdze deil tersine heterojendir. Sreye en ufak bir tekdzelik atfetmeye kalktnzda Zamandan karsnz, Meknda bulursunuz kendinizi. (Essai sur les donnes immdiates de la conscience, Henri Bergson) lham Kaynaklar (nem srasna gre): Zaman algs ve Zamann kavramsallatrlmas hakknda Essai sur les donnes immdiates de la conscience: Henri Bergsonun 1888de yazd doktora tezi. Gz, alg ve akl ile ilgili fikirler hakknda Telhsu Kitabin-Nefs : Aristotelesin Peri Pskhe (De Anima) kitab zerine bn Rdn yazd Orta erh. Etik sorgulamalar ve zgr irade-Akl-Ahlk ilikisi hakknda Ktln Sradanl Eichmann Kudste : Hannah Arendth (Kitabn arka kapandan: *...+ Nazi Almanyas dneminde milyonlarca Yahudinin toplama kamplarna, lme gnderilmesinden sorumlu SS yetkilisi Karl Adolf Eichmannn Kudsteki yarg srecini ele alyor. Yahudi soykrmnn mimar olarak sunulan Adolf Eichmannn sadist bir canavardan ziyade, normal, hatta korkutucu derecede normal bir insan olduuna dikkat eken Arendt, zellikle dnme ve muhakeme yetisinin kaybolmasyla birlikte ktln nasl sradanlatn vurguluyor.) Kelime ve kavramlarn dnce ile ilikisi hakknda Abdlkahir el-Crcaninin Delill-cz adl eseri. (Kitaptan baz alntlar: Anlamlar artmaz, ancak lafzlar artar *...+ Tek tek kelimelerde feshatten sz edilemez. Feshat, ancak kelimelerin birbirine eklenmesiyle ortaya kar ) Mantk ve Dil-Mantk ilikisi ile Mekn alglama, akletme hakknda Makast-l Felasife Gazl Hazretleri. (Mellifin nsznden: felsefecilerin tutarszlklarn, grlerinin eliikliini, kartrmalarn ve sapmalarn aa karacak anlalr bir kitap yazmak istiyorum. Mezheplerini tantmadan, inanlarn retmeden sana yardm etme umudu yoktur. Alglama biimlerini renmeden grlerinin yanll zerinde durmak imkanszdr. Bu, yanlla ve cehalete atlmaktadr. Felsefecilerin, tabii bilimler, ilahiyat ve mantk bilimlerindeki amalarn ve tutarszlklarn aralarnda hak batl ayrm yapmakszn aa karacak veciz bir eser sunmak istiyorum. ) Dipnotlar 1 Jonathan Littellin The Kindly Ones adl romanndan alnt. Orjinali sanyorum Franszca yazlmt, Les Bienveillantes ismiyle yaynlad. Fransada byk baar elde etti, dller ald. Hassas insanlara tavsiye edemeyeceim derecede hemoglobin ieriyor. Roman hatra tarznda yazlm. Meslei Yahudilere eziyet etmek olan (kurgu) bir Nazinin, SS subay Maximilen Auenin hatralarndan oluuyor. 2 Karar matematiinde, oyunlar teorisi alannda, yneylem aratrmalar, Markov zincirleri, FSM (Finite State Machine) ve daha bir ok diyagram/ema vb bu tr gsterimler kullanr.
Fikir Platformu
115
ZamanNedir?
ans, Kader, zgr rade ve Zaman(2) Sirenler alarak hzla ilerleyen bir amblansn iinde, uzanm vaziyetteyim. Srtmn st ksmnda korkun bir zdrap. Basamaa vurduum yer feci acyor ama dmenin yapt bir ok etkisi de var. Ksa bir sre bilincimi kaybetmiim. Kollarm ve bacaklarm oynatamadm bir ka saniye oldu, bunu hatrlyorum. Korku ve aknln etkisiyle de artm olabilir zdrabm. Hastahaneye varyoruz. Amblansn sedyesini dar ekiyorlar. Katlanm ayaklar alyor: Tak! Tak! Metalik sesler duyuyorum. Hzla yryor hasta bakclar, sedye acil servisin yayl kaplarna vuruyor. Vcudum sedyeye bal, kprdayamyorum. Tavana bakarak bu hzda ilerlemeye alk deilim. Arkaya doru gitmeye alk deilim. nsanlarn yzme eilerek konumasna alk deilim Acil servisin doktoru geliyor. Sradan bir iki sorudan sonra cebinden plastik bir cisim karyor. zerinde 1den 10a kadar rakamlar yazl bu cetveli elime tututurarak ektiiniz ac sizce kaa tekabl eder? diye soruyor. - Nasl yani? Neye yarayacak benim syleyeceim rakam? - Ona gre ar kesici vereceiz. Sradan bir ba ars 1, kolu kopan bir insannki ise 10a tekabl ediyor. - Hi kolum kopmad ki, nasl bileyim? Hakikaten sama bir durum. Hi bilmediim bir ac ile doktorun bilmedii benim ektiim bir ac arasnda saysal balant kurmak gerek! Doktor glyor cevabma. Karlkl glmeye balyoruz. Srtmdaki acya younlam olan dikkatim dalyor. Sonra Nasreddin Hocann fkras geliyor aklma: Hani Bana damdan den birini bulun diye biten o fkra. Gevedike zdrabmn hzla azaldn fark ediyorum. arpmann etkisi deilmi canm yakan, dmenin oku ve amblans sahnesinin gerginlii imi. Srtma saplanm bak hissi siliniyor. Cetvelde 3 gsteriyorum. Morfin yerine yksek dozda bir dolipran ile kurtaryorum paay. Duygularn cetvelle llmesi sizce de sama deil mi? Vatannz ka metre seviyorsunuz mesel? Ya da Trklerin vatan sevgisi Brezilyallarnkinden uzun mudur? Hayatn hi bir an iki kere yaanmaz ki.
Fikir Platformu
116
ZamanNedir? kinci dme, ikinci kez ak olma, ikinci kez evlenme, ikinci ocuun doumu, ikinci boanma Bunlar farkl tecrbelerdir, birbirine benzemez. Bir eylerin llebilmesi, saylarla ifade edilebilmesi iin o eylerin AYNI biimde tekrar tekrar var olmas gerekir diye dnyorum. Peki lemiyorsak neden Byk Ak ya da kk bir ac gibi meknsal kelimeler kullanyoruz? Sanrm bir hisse sebep olan d etkenler ile o hissin kendisini ayrd edemiyoruz ou kez. Mesel merdivende dme srasndaki hzm saatte 20 km olsun. Bir sene sonra ayn merdivende ayn hzda dsem srtm ayn biimde mi acr? Korkum, gerginliim ayn m olur? Tecrbenin verdii rahatlkla daha az korkabilirim. Belki de yine srtm vurdum diye DAHA OK endielenirim. Belki ters bir doktor gelir, belki belki Yaamak dediimiz ey de bu zaten. Hayatn hi bir an tekrar edilemez ki. Zamanda seyahat edip geri gitseniz bile aa ben bu an yaamtm diyeceksiniz, yine farkl olacak o anki yaantnz., ilk seferki heyecan, keif hissi farkl olacak. Dediim gibi d etkilerin yani Mekna dair eylerin saylabilir/llebilir tabiat yznden bu etkilerin dourduu hisleri de llebilir sanyoruz. Buras Zamann Hakikatini idrak etmeye baladmz bir nokta: Zamana dair eyler ancak yaanabiliyor. Ama yaamn Mekndaki izleri ya da meknlam tahayylleri ayn eyi yaatmyor bize. Mesel bir ninniyi dinleyen bebek daha ilk notada uykuya dalmyor. Ninniyi duymas gerek. Belki huzur veriyor annesinin sesi ona. Bazen anneler sklr hatta kzarlar ninni sylerken, hzlanrlar. Bebeklerin gzleri fal ta gibi alr. Ninni dinlemek de yaanan bir ey. Uykunun gelmesi hissi de saniyelere blnemiyor veya sktrlamyor. Sevdiimiz melodiler, bakmaya doyamadmz manzaralar da byle deil mi? Ama en bariz biimde mzikle idrak ediliyor Zaman. Sizce tam olarak ne anlama geliyor u szler? Byk bir sevin, kk bir ac, hi ekmediim kadar byk bir hasret Yaanan, yani Zamana, Sreye dair olan hislerimizi birbiriyle karlatryoruz ve onlara byk, daha byk, en byk gibi Meknsal sfatlar uygun gryoruz. Oysa d etkilerle balayan fiziksel bir zdrap korku ile, bilinmezlik hissi ile kark yaanyor. yi bir haberi ne zaman aldm tam olarak? Ne zaman kalbim bir ku gibi rpnmaya balad? Bunlar plastik bir cetvelde gsterebilir misiniz? Annenizi komunuz Aye Hanm sevdiinizden DAHA FAZLA seversiniz ama birine 7, tekine 3 puanlk sevgi diyebilir misiniz? Saymann krletirici etkisinden bahsetmitik lmn Inda Zaman Kavram (7) isimli yazmzda ve yle demitik: eyleri ve anlar var eden, yapraklar, koyunlar ve zamanlar dier yapraklardan, dier koyunlardan ve dier zamanlardan ayrd eden vasflar YOK SAYMAK demek saymak. Srsndeki koyunlar tek tek tanyan, onlarn inat, korkak, yaramaz olularna gre isim takan bir obann gzyle baksanz sadece 100 koyun var diyebilir misiniz? Karakz, Kpeliyi, Topal grrsnz, koyunlar deil. Kasap, oban ya da koyun tccar, hangisi hakl? Daha nce de sylediimiz gibi Gz (=Akl) Mekn ile terbiye edildiinden dnrken (=objektif biimde kavramsallatrrken) hisleri de Mekn cinsinden ifade ediyoruz. ie gemi, sktrlamaz
117
ZamanNedir? srelerde yaanm hisleri kesin izgilerle birbirinden ayryoruz. Meknda cisimler ayn boluu igal edemezler. Bu sebeple Zaman iinde akp giden nefsan hallerimizi de tren vagonlar gibi pepee takyoruz. Aradaki balantlar ise sebep-sonu zincirleri yapyor. nce zldm. zr dilemesini bekledim. Gururum krlmt. Bu sebeple fkelendim. Bana bard. Ben de DAHA OK fkelendim. Sonra vurdum bir tane Biz btn aklmz, umut ve korkularmzla BEN olarak yayoruz hayat. Ama sonra geriye dnp yaptklarmz aklamaya altmzda kendimizin, hislerimizin tutarl, bilimsel olarak aklanabilir ve nGRlebilir olmasn istiyoruz. Dili arklar gibi ileyen bir BEN aryoruz. Nefsimizi mekanik bir determinizm ile aklama arzusu bu. Herkes gibi yapm olmak, normal olmak, deli olmadmza ikna ediyoruz Beni. (Bkz. Derin insan kitab, Korku Matkab isimli blm) Cisimlerin birbirleri iine geemeyecei ilkesini, iki farkl cismin bolukta AYNI yeri igal etmeyeceini dnmek yabana atlacak bir ey deil. Bu ilkeyi kabul ettiiniz anda SAYI olgusunu da madd varlklarn bir vasf olarak kabul ediyorsunuz demektir. Ancak bu saysallama vasf sadece madd cisimler iin geerlidir. Hissiyat iin kullanlrsa bir simge ya da soyutlama olabilir. Bu meseleyi daha iyi anlamak iin EYAYI nasl SAYDIIMIZA bakalm. ncelikle eyleri birbirinin AYNI olduklarn varsayyoruz. Bunun olabilmesi iin eylerin tekdze bir ortama yani bir Mekna yanyana dizilmi olmas gerekir. Fakat dier yandan sayarken eklenen her yeni birimin bir nceki kmeye gre bir nitelik deiimi yapmas gerekir. Mesel bir darbuka alnyorsa vurma says arttka ritm de deiir. Ona gre gbek atlyorsa dans da deiir. Tpatp ayn darbuka kullanlsa bile Kasap Havas bakadr, Bahriye iftetellisi baka. Neticede bu nitelik deiimi olmadan nicelik deiiminden bahsedemeyiz. Demek ki nicelikin niteliki sayesindedir ki niteliksiz bir nicelik akledebiliyoruz. Ne matrak u insan aklnn ileyii! imizdeki Benimizin d dnyaya temas d yzeyimiz sayesinde gerekleiyor. zelimiz ile Genelimizin temas ettii sathta alglyoruz Zamann geiini.
Fikir Platformu
118
ZamanNedir?
ans, Kader, zgr rade ve Zaman(3) Herbert Weinstein 1991 ylnda New Yorkta karsn ldrdkten sonra intihar ss vermek iin binann atsndan aa att. Bir yl sonra suunu itiraf etti ama beyninde bulunan ve iltihaplanm bir kist mahkemece hafifletici etken olarak kabul edildi. insan adm adm nefsani arzulara gtren izgi/yol ile katil/sadist/ikenceci yapan acaba ayn talarla rl olamaz m? Benimkisi bir iddia deil,sadece kafama taklan bir soru Geenlerde Zamann etik boyutunu tartyorduk. Dikkatli bir yorumcumuz insanln 21ci asrda MUTLAKA yzlemek zorunda olduu bu meseleyi ite byle ok sade bir dille zetledi. Oburluk, apknlk ya da riyakrlk gibi cemiyete daha ho grlen, kk(!) kusurlarn kkln yani toplumun ifte standardn bir kenara brakrsak geriye tek bir soru kalyor: nsanlar ktl ZGRCE mi seerler yoksa batan belli midir kt olacaklar / kt davranacaklar? Genlerimizden, beynimizdeki biyolojik sorunlardan ya da yetitiimiz aileden, toplumdan gelen kt drtlere direnebilmek iin manevra kabiliyetimiz var m? Basit grnen bu soruya HIZLI bir cevap vermek YA Adaleti YA da Bilimi yok saymak demek. nk: 1) Ya hayr diyerek tabiat bilimlerinin her eyi BL-diini kabul edeceiz, 2) Ya da evet diyerek iyi-kt ayrmnda nsann tabiat bilimlerinin stnde, Tabiatn stnde bir varlk olduunu savunacaz. Neden? Tenimiz sivri bir ineye ya da kzgn bir demire dayanamyor. Hayvan ya da mekanik bir REFLEKS ile, dnmeden elimizi geri ekiyoruz. Ama an geliyor, iyi / doru / gzel kabul ettiimiz bir ideal, bir dava uruna canmz bile feda edebiliyoruz. Refleks ile eylem arasna skan bir varlk var. Varolu imknn muHaKeMeden alan bir DERN BEN alveriyor, nokta iken izgi oluyor, izgi iken bir satha dnyor. Kanatlar kapal iken kahverengi bir dal parasn andran kelebein
119
Fikir Platformu
ZamanNedir? masmavi kanatlarn birden avermesi gibi, grnebilen ve grnmeye deer TEK ey bu kanatlarn gzellii! elikiye bakn ki sebep-sonu zincirleri ile rlm bu duvarn gri talarn itebilecek, hatta duvar ykabilecek bir kudret var bu narin kanatlarda: nk mavi kelebein gzellii bizi baka boyutlara tayor. Bergsonun dedii gibi Gzellik teklif edilir, netice deildir. Gzel BULDUUMUZ her iek, her kelebek, her gn bat Bize bizdeki bu gizli gc iaret ediyor. Adna ister yarg deyin, ister tercih, ister baka bir ey. Determinist, bilimsel, materyalist bir kafesin iindeyiz. Tabiatn kurallarna tabi ten kafesi. Ackan, susayan, korkan, yanabilen hatta lebilen ten kafesi. Bu kafes kendi tabiatna TAMAMEN ZIT olan bu mavi kelebei hapsediyor. Trtl olarak girdii kozadan kelebek olarak kan, kanatlarn Zamana aan bir kelebek: zgr irade. Ne garip bir varlk zgr irade. iirsel bir dille ihata edebiliyoruz onu. nk fizik boyutlar, renkleri olan meknsal bir varlktan bahsetmiyoruz. Zamansal bir varlktan bahsediyoruz. GR-nen ya da n-GR-lebilen deil ancak yaanabilen bir varlk zgr irade. Fazla m teorik bu szler? Fazla sanatsal? Fazla metafizik belki? Yaamnza anlam veren eyleri gzden geiriverin abucak: Bu zgr iradeye yaslanarak ayakta durabiliyor btn gelenekler, kiisel deerler ve hukuksal yaplar. En laik hatta en dinsiz adalet sistemi dahi iki ilkeyi peinen kabul ederek ina ediliyor: 1) nsanlarn iyi-kt ayrm yapma kapasitesi vardr, 2) nsanlarn iyiyi seecek cesareti olmaldr, bu bir devdir. Determinist kurallarla su 100 derecede kaynayacak diyerek gelecei GRebildiimiz gibi u ocuk katil olacak diyemiyorsak ite bu yzdendir. Yoksa anaokullarndan toplardk potansiyel katilleri, sbyanclar, tecavzcleri Vcudumuzun byk bir ksm su. Geri kalan ise karbon, azot, vs. Tpk su moleklleri gibi bilimsel determinizme boyun emek zorunda olan atomlar, molekller, bu molekllerden oluan proteinler, dokular, organlar. Suyun kaynama noktas sabit iken nasl oluyor da bir insann ne zaman, nasl katil olaca da sabit olmuyor? Kimyasal bileenlerin neresinde akl? Vicdan? Piti oyunu gibi hayatmz. Datlacak kartlar (=Bamza gelecekleri semiyoruz). Ksmet, nasib, ans Ama kartlar takip etmek gerek piti yapmak iin. Papazlarn hepsi kt m? teki oyuncularn elini tahmin etmeli Ne var ki Hayatn pitisi tuhaf biraz: Kartlarn srekli karld, srekli yeni kartlarn eklendii bir oyun. Her an her ey mmkn! Bilardo toplar ve mrekkep damlalar Ynetmenliini Paul Haggisin yapt, ba rollerini Sandra Bullock, Don Cheadle ve Matt Dillonun paylat arpma adl filmi ite bu yzden unutamadm. Zira nsan zgrlk - Zaman ilikisini sorgulayan ok ilgin bir hikye, daha dorusu hikyeler anlatyor. Gnlk kayglarn, madd kazan ve kayplarn kskacnda dinlemeye, anlamaya, sevmeye Zaman olmayan nsann hikyesi arpma. Filmin tantmnda sylendii gibi: Yaamn hznda hareket ederken birbirimize arpmaya (arpmaya?) mahkmuz.
120
ZamanNedir? Balangta rk ve cinsel taciz yapan bir polis memuru olarak karmza kyor Matt Dillon. Szlerinden ve yaptklarndan tiksiniyoruz. Sonralar dier insanlar gibi bu polis memurunun da zel hayatna giriyoruz, onu sevmesek de tanmaya, anlamaya balyoruz. Hasta babas ve ciddi madd sorunlar olan bu rk polis bir ara bir trafik kazasna tank oluyor. Yanmakta olan ters dnm bir otomobilin iindeki zenci kadn kurtarmak iin kendi hayatn tehlikeye atyor. Gerek bir kahraman! Filmde tekrar tekrar kullanlan bir altyap bu. yi sandmz insanlar kt davranabiliyor. Kt diye etiketlediimiz ya da d grn bize itici gelebilecek baka baz insanlar ise gerek birer kahraman olabiliyorlar yerine gre. Btn bu dalgalanmalar abartsz, gereki bir dille anlatlyor ve hikyeler bizim kk hayatlarmzdan alnm gibi adeta. arpma adl bu film sadece hikyesiyle deil ismi ile de tefekkre davet ediyor bizi. Hayat denen imtihann karmza kard durumlar ve nefsimizin, i dnyamzn ald halleri arpan bilardo toplarna benzetebilir miyiz? nsann eylemlerine hammadde olan umutlar, korkular, fkeler, sevinler, beklentiler birbirlerine arparak yeni hareketler balatan bilardo toplar mdr? Istakann ilk vuru asn ve hzn bildiimiz takdirde hangi toplarn hangi deliklere gireceini kesin olarak ngrebilir yani determine edebilir miyiz?
Bunu iddia etmek iin umutlar, korkular, fkeler, sevinler, beklentiler diye sraladmz duygularn hayatn her dneminde birbirinin ayn olmas gerekir. Bir baka deyile sebep-sonu zincirleriyle balanmak zere Beni BEN yapan her mnnn bu kelimelere hapsedilebilir olmas gerekir. Ama bu da yetmez! Dahas znt, sevin, ak, nefret gibi duygularn her insan iin ayn biimde, ayn younlukta ve iddette yaanmas gerekir! Geen blmde yle demitik: ie gemi, sktrlamaz srelerde yaanm hisleri kesin izgilerle birbirinden ayryoruz. Meknda cisimler ayn boluu igal edemezler. Bu sebeple Zaman iinde akp giden nefsan hallerimizi de tren vagonlar gibi pepee takyoruz. Aradaki balantlar ise sebep-sonu zincirleri yapyor. nce zldm. zr dilemesini bekledim. Gururum krlmt. Bu sebeple fkelendim. Bana bard. Ben de DAHA OK fkelendim. Sonra vurdum bir tane Biz
121
Fikir Platformu
ZamanNedir? btn aklmz, umut ve korkularmzla BEN olarak yayoruz hayat. Ama sonra geriye dnp yaptklarmz aklamaya altmzda kendimizin, hislerimizin tutarl, bilimsel olarak aklanabilir ve nGRlebilir olmasn istiyoruz. Duygularmzn etkileimini, d dnyann hissiyatmzda yapt deiiklikleri ill ki bir eyaya benzetmek icab ederse suya den mrekkep damlalarn nazara alabiliriz diye dnyorum. Her damla yeni bir renkte, farkl ve ngrlemez ekiller oluturuyor. Renkler ve ekiller Zamanla birbirine karp yeni hislere ve eylemlere kaplar ayor. Yine de nefsimizin hallerini anlamak iin gsterdiimiz abalar genellikle boa kyor nk Tabiat bilimlerinin bize rettii sebep-sonu zinciri ve tmevarm gibi yntemlerle bakyoruz kendimize. Yaznn giriindeki gri talarla rl duvar ve mavi kelebei hatrlayn. te tulalar iin balayc olan kural ve ilkelerle Kelebeke bakyoruz. Bu sebeple fena halde kayyor ayamz Aalm biraz. Birinci etap: nce tabiatta ayn anda grnen ya da pepee gelen olaylarn arasnda bir sebep-sonu ilikisi kuruyoruz. Bunda bir saknca yok tabi ama bir sre sonra tmevarm yoluyla kurduumuz bu ilikiyi bir tr kudret gibi grmeye balyoruz. Russellin tmevarmc hindisi gibi gereklikten kopuyoruz giderek(*) Bizim icadmz olan ilikilere kanun ad veriyoruz. Tabiatn bu kanunlara uyacan vehmediyoruz! kinci etap: Bilime, analitik zekya olan gvenimiz neticesinde Hakikat ile Bilimsel Kesinlik kavramlarn kartryoruz. Ta Galieodan, Descartestan gelen bir yntem hatas bu. Ama o kadar yaygn ki artk, tersini syleyen gerici / bilim dman iln ediliyor annda. nc etap: Yanlmazlk(!) Vasf ile donatlan Bilim Zamandan ve Mekndan mnezzeh, her eyi GR-ebilen, her eyi n-GR-ebilen bir tr tanr oluyor. Btn parametrelerini kontrol altna aldmz, ltmz imdiki Zaman bu aamada Geleceki ihtiva ediyor(!) August Compte gibiyiz, damarlarmzda kan yerine pozitivizm akyor artk! Drdnc etap: Delilik bedava! Neden biraz daha ileri gitMEyelim ki? Bilimsellik adyla kutsadmz tartlmaz(!) hata yapmaz(!) ve hesap vermez(!) Tanr-Bilim EYA hakkndaki bulgularn nsana uyarlyor. nsann eyletirilmesi tamamland. O artk bir rakam, bir istatistik, ngrlebilir bir ey. Btn totaliter rejimlerde bu eyletirme srecini grebilirsiniz. Komnizm, Faizm, Liberal totalitarizm Mavi kelebek ld, kelebek eklinde rlm bir duvar kald geriye. Umasna ne gerek var?Gece-gndz Tanr-Bilime hamd edin artk! k yolu yok mu? zgr irade kavramn sorguladmz bu blmlk dizinin ilkine balarken Gazzelileri ala mahkm eden srailli bir subay cezalandrmann meru olup olmadn sormutuk. Yine totaliter bir rejimden bahsederek bir are, bir k yolu arayalm ve ardndan srlayalm bu bahsi:
122
Fikir Platformu
ZamanNedir? The Lives of Others Komnist Dou Almanyann gizli polis tekilat Staside grevli bir insann kaybettii insanln yeniden buluunu konu alyor. HGW XX/7 kod adyla grev yapan Yzba Gerd Wiesler (Ulrich Mhe) devletin baskc politikalarn meru gstermek iin btn totaliter rejimlerin yapt gibi i dman peinde. Yapt iin yani insanlar filemenin, evlerine gizli mikrofon yerletirmenin doruluuna inanm uzman ve igzar bir sosyalist. Fakat bir takm beklenmedik olaylar ve Wieslerin i hesplamalar neticesinde baz eyler ters (yani dz) gitmeye balyor. Sosyalizme olan inanc, emirlere itaati, grevini mkemmel biimde icra ediine baktmzda zeri buzlarla kapl bir gl gibi. Wiesler adl bir insan grmyoruz, HGW XX/7 kod adl bir robot i banda. Takip ettii insanlar Sosyalizm uruna feda eden, ikence tezghlarna hatta lme gnderen souk bir makina HGW XX/7. Brokrasinin arklarndan bir ark. Ama buzlarla kapl bu gl atrdatarak yukar fkran tazyikli bir kaynak suyu gibi, nereye akaca nceden kestirilemeyen bir ey var HGW XX/7nin iinde. Ad stnde, zgr bir irade. Madd karlarn, kendi gvenliini, kariyerini takip eden HGW XX/7 gitgide makinelemi, byk bir kyma makinesinin kk bir dili ark olmu ama o da bir insan ve zgr iradesini kullanacak sonunda. Bir dili arktan bekleneni yapmayacak artk Filmin en arpc sahnelerinden biridir bu uyann eyleme dnmesi. Bir gn ocuk parknda karlat kk bir kz ocuuyla aralarnda yle bir konuma geer: - Sen Stasiden misin? - Sen Stasinin ne olduunu biliyor musun? - Evet. Sizler kt adamlarsnz. nsanlar yakalayp hapse atyorsunuz. - Kim dedi sana bunu? - Babam dedi. - Senin babann ee ey topunun ad ne? - Ne aptal eysin sen. Toplarn ad olmaz ki! nsan ne kadar bask altnda kalrsa kalsn tabiatna boyun emek zorunda deildir. Tabiat icab fare yakalamas gereken bir kedi deildir insan. Her an frene basabilir ve bir daha asla! diyerek yeni bir hayatn kapsn aralayabilir. nsann o mavi kelebei yeniden grebilmesi byk lde Zaman idrak edebilmesine bal. zellikle son iki blmde zerinde srarla durduumuz Meknlatrlm Zaman algsn hatrlayn. Gerekte Zamann tabiat farkldr, Zaman GR-nmez, yaanr. Bu sebeple Hayatn her An yeni bir balangtr. zetle, tpk Gzellik gibi yilik, Adalet, Doruluk birer tekliftir, netice deildir! Zaman denen zeminde(!) kanat aan Ben n-sebeplere ihtiya duymayan bir ilk sebeptir. Tabi eer idrak edebilirse
Fikir Platformu
123
ZamanNedir?
(*)Tmevarm ile ilgili dipnot Sebep sonu ilikileri yoluyla rettiimiz objektif bilgi benim grme gre tek bilgi tipi deildir. Gezegenlerin hareketini, bceklerin remesini aklayan tabiat bilimleri de yine bence tek bilim tr deildir. Sebep-sonu zincirlerine ve tmevarm yntemine haddinden fazla gvendiinizi dnyorum. Derin insan kitabndan bir rnekle tmevarm ynteminin krlganlna dikkatinizi ekerim: Mantkl hindi iftlie varr varmaz her sabah saat 9da yem verildiini fark etti. Ama iyi bir tmevarmc olduu iin hemen bir sonuca varmak istemedi. Bekledi ve her gn tekrar tekrar gzlemledi. Bu gzlemlerini deiik koullarda tekrar etti: arambalar, perembeleri, scak ve souk gnler, yamurlu ve yamursuz gnler. Her gn yeni bir gzlem ekledi ve sonunda bir sonu kard: Her sabah saat 9da yemek veriliyor bana. Fakat bir ylba gn kural bozuldu: Mantkl hindi saat 9da yemini beklerken boynu kesildi. Matematiki ve epistemolog Bertrand Russelln bu basit rnei bize tmevarm ynteminin zayfln ne gzel aklyor. inde yaadmz dnyada olacak olan eyleri bir sebep-sonu ablonuna yerletiriyoruz. Eskiden olmu eylere bakarak yaknda olacak eyleri kestirmeye alyoruz.Bilimsel aratrmalar da byle iliyor. Bir miktar deney ve gzlem yaplyor, ardndan bir kural retiyor/kefediyor bilim adamlar. Bu kurallara, ilkelere dayanarak uaklar, bilgisayarlar ve bombalar retiyor mhendisler. Oysa sebep-sonu ilikisi bir g deil, ad zerinde bir iliki. Cisimlerde, varlklarda bir eye sebep olabilecek bir g yok. Ama bizim insan olarak ihtiyacmz var bu ilikiye. Psikolojik bir ihtiya bu. Bunun bir yanlg olduunu idrak etmek ise hi kolay deil. Mesel Newton yerekiminin ne
124
ZamanNedir? olduunu bilmiyorum, sadece ekim kuvvetinin miktarn hesaplamaya yarayan bir forml yazdm ben dediinde dier fizikiler tarafndan phecilikle sulanm. Sebep-sonu ilikisinin bir vehim olduunu en gzel dile getiren dnrlerden biri sanrm David Hume: Gereklilik fikri alglarmzla teyid ettiimiz bir ey deil. Demek ki iimizden gelen bir izlenim bu veya dncelerimizin sonucu.*...+Neticede gereklilik ya da sebep-sonu ilikisi (=illiyet) varlklardan kaynaklanan bir olgu deil. Biz olaylar gzlerken onlar sebep ya da sonu olarak birbirine balyoruz. Gereklilik bizim dnme alkanlklarmzn bir sonucu. yan yana gelen, ayn anda olan veya biri dierinden nce meydana gelen olaylar birbirine balamak iin rettiimiz aklamalar bunlar. Gemite olmu olan eylere bakarak gelecekte de byle olaca beklentisi iine giriyoruz. Akl yrtme deil alkanlktr insann rehberi. Eer alkanlk olmasayd hi bir eyden emin olamazdk ve belleimizde o an taze olanlar ve hemen o srada algladklarmz dnda hi bir ey bilemezdik. Gereklilik hissi olmasayd insanlar ne hareket edebilirlerdi ne de dnebilirlerdi.(David Humeun Human Understanding adl eserinden serbest bir eviri ile)
Fikir Platformu
125
ZamanNedir?
Fikir Platformu
126

Derin Zaman

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Derin Zaman

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZamanNedir?

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Karanlkn Inda Akl

Eya llerini byk boy iitmek iin:

Arthur Schopenhauerdan Namaz Dersleri

ans, Kader, zgr rade ve Zaman(1)

You might also like