TAHR'L-MEVLEVi'NN "HALLAe-1 MANSUR' ADAR" RiSALES

Zlfikar GNGR*
Haac~ Mansur, slam Tasavvuf Tarihi'nin en mehur ve etkisi en yaygn olan simalanndan biridir. Bilindii gibi o, mutasavvflarcabir atahae mahsl kabul edilen "Ene'l-Hak" szn syledii gerekesiyle ldrlmtr. Yaad dnem mutasavvflan zerinde etkisi olmakla birlikte; onun asl tesiri, lm sonras belirginlemeye balam ve halen de ok deiik corafyalarda yaayan insanlar zerinde grlmeye devam etmektedir2 Fikirlerini savunanlar tarafnpan, uydurma bir tarikat silsilesi ile ona izafeten Hallaciyye3 adyla bir tarikatn kurulmu olmas, kanaatimizce bu mutasavvfn tasavvuf tarihimizde nemli bir yer edindiinin a~k gstergesidir. . Hallac- Mansur, Trk Edebiyat'nda da etkisi/Ok olan bir mutasavvftr. Gerek halk, gerekse divan airlerimizin birou onunfikirlerini savunmu ve iirlerinde onunla ilgili kavramlara yer vermitir. Hatta baz airlerimiz onun hayatn ve fikirlerini ileyen manzumeler nazmetmiler ve bylece edebiyatmzda "Mansur-name" ad verilen bir tr domutur. Bu tre ait bir eseri yaymlayan Mustafa Tat konuyla ilgili u bilgileri vermektedir:
1. Trk-tslam edebiyat Aratrma Grevlisi. atah: Arapa, hareket, klprdama vs. gibi anlamlar olan bir kelime. Konumada atah, konuurken ly. karmay ifade eder. An tecelli ve feyz gelen velilerden, bir takm eriata uymaz gibi grnen szler zuhur eder. Dtan baknca, bu szlerin hibir manas yokmu gibi grlr. Ancak, sunnin ruhani ykselite ulatg farkl varlk alan asndan, o szler ele alnnca, anlalmazlk durumu ortadan kalkar. Kanaatimizce, bir insan olan Hallac'n "Ene'l-Hak" sznden nce, kuru bir aga kknn "tnni ena'llah" (Ben Allah'm) diye (Kasas/30) dile gelip, insan gibi konuup seslenmesini anlamaya almak gerek... " Ethem Cebeciogu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1977, 660. HaBac-1Mansur'un deiik kltr ve inan mensuplar zerindeki etkileri iin bkz. Yaar Nuri ztrk, Hallac-! Mansr ve Eseri I.itab't-Tavasio, tstanbul 1976, 48.54 Sleyman Uluda, "Ha.)~c-Mansur", TDVIA, XV, 380-381 ve Ethem Cebe. ciolu, "Hal1ac-!Mansur", AUlFD, XXX, 342.343. Ethem Cebeciolu, age, 321 .

2.

3.

582

ZLFKAR GNGR

"Mansur-name, isminden de anlalaa zere, Halla'c- Mansur"un h~yat ve kerametlerini ileyen mesnev nazm ekliyle yazlan tahkiyev br trdr. Kaynaklanmzda, Mansur-name: yazan drt ayr airden bahsedilmektedir: 1- Niyazi y.y.) 2- Ahmed-i Dai (?-1421) 3- Mridi-i Aydni (XV-XV, y.y.) 4- Niyazi-i Msrl (1697-1694)"4 Bu mstakil tr dnda; halk ve divan airlerimiz, iiderinde bu mutasavvfla ilgili olarak; 'Ene'l-Hak', 'dara ekilmek', 'ber-dar olmak', 'ak ehidi' vs. kavramlara da yer vermi,lerdir. Bunlarla ilgili olarak Divanlar tarandnda ok sayda' rnek~ bulmak mmkn olacaktr. Ancak Hallac'm edebiyatmz zerindeki tesiri bal bana bir aratrma konusu olduu iin, burada bununla ilgili rneklere yervermemenin daha uygun olacan dnyoruz. Bu almada, kendisiyle ilgili, mstakil ok sayda ineeeme6 yaplan Hallac- Mansur hakknda OsmanlJea yazlail bir risaleyi yaynlayarak, bu ahsla ilgili aratrm~ yapanlarn istifadesine sunmay dnmekteyiz. Risalenin metnine gemeden nce yazan h,akknda bilgi vermenin de uygun olaca kanaatindeyiz.

(xv-xv.

. Risalenin

Yazar l'ahir'I ..Mevlcvl (1877-1951)

Tahir'l-Mevlevi, 1877-1951 yllar ara.snda yaam; dini, tasavvufi eserler yazm bir ilimadam, air ve mutasavvfmzdr. stanbul'da domu, burada yetimi ve bu ehirde hizmetkrini yapmtr. Babashademe-i hassa baavuu Hac Safvet Bey, annesi Sultan Abdlaziz'in cariyelerinden Emine Emsal Hanmdr.' Tahii;i.'l-Mevlevi'nin y.~timesi zernde aile evresinin byk etkisi olmutur. Orgn eitimini Omer Efendi Sbyan Mektebi, Glhane Askeri Rdiyesi ve Mene-i Kuab- Askeri okullarnda tamamlamtr. Ancak o, bu eitimle yetinmemi ve kendi,ni yeti~tirmek zere, Filibeli Mehmet Rasim Efendi, Galata Mevlevi-hihesi eyhi Esad Dede Efendi, eyh Mustafa TunUsi ve Mehmet Akif Ersoy gibi zamannn ilim adam ve mutasavvflanndan zel dersler almtr. .
4. 5. 6. Niyazi, Mansr-name, (Haz. Dr. Mw;tafa Tat), MEB, stanbul 1994,75. Konuyla ilgili baz rnekler iin bkz. ,skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kltr Bakanl, Ankara 1989, I, 395-396 ve Mustafa Tat'nn Niyazi'nin Mansr-name'sinin metni ncesinde yer alan incelemesi, 58-73. Hallac- Mansur ve eserleri ile ilgili yaplan incelemeler iin bkz. Yaar Nuri ztrk, a.g.e., 56-59 Sleyman Uluda, agmad, 380-38 i.

TAHR'L-MEVLEVi'NN

"HALLACcI MANSOR'A

DAR" RsALES

583

bu youn renme faaliyeti' neticesinde; Arapa, Farsa gibi dilleri tercme yapabilecek derecede ilerletmitir. Aynca Mesnevi-i erif, Futuhat- Mekkiye ve Zevzeni (Muallaka- Seb'a erhi) gibi nemli eserleri bu zel derslerde okumutur. Tahir'l-Mevlevi 1.6.1308 / 13.6.1892 tarihinde Harbiye Nezareti'nde memuriyet hayatna atlm daha sonra, Orman ve Meadin Nezareti'nde deiik kademelerde almtr. 0, 1319/1903 tarihinden itibaren yaklak krk .yl, Burhan- Terakki, Rehnma-y Fyzftt, Dar'-afaka, stanbul Imam Hatip Okulu, Maltepe ve Kuleli Askeri liseleri gibi okullar ile Dar'l-Hilafeti'l-Aliyye medreselerinde inad, hiabet, edebiyat, kitabet-i resmiyye, slam tarihi muallim ve mderrisliklerinde bulunmutur. . Muallim ve mderrisliinin yansra basn hayat ile de ilgilenen mellif; Resimli Gazete, Rehber-i Vatan, Mahfil dergi ve gazetelerini karm ve Me.kteb, Beyan'I-Uak, Srat- Mstakim, Sebil'r-Read, Bilgi Yurdu, Islam Yolu gibi dergilerde edebi, tarihi ve tasavvufi ierikli ok sayda makalesi yaynlanmtr. Mtikalelerinden baka, ok sayda tercme ve telif eser de yazan Tahir'l-Mevlevl'nin, tesbitimize gre 40 7 adet matbu, 49 adet de yazma kitab mevcuttur Ayn zamanda bir Mesnevi arihi ve Mesnevi-han olan yazann tasavvufla alakas kk yata balamtr. Mesnevi dersleri ald Esad Dede Efendi'nin teviki sonucu onyedi yanda Yeni Kap Mevlevihanesi eyhi Mehmet Celaleddin Efendiye intisapla Mevlevi tarikatna girmitir. Intisabndan yaklak biryl sonra ile'ye girerek 1001 gnlk Mevlevi ilesini tamamlayan yazar, Dede nvann alm ve 1923 ylndan itibaren vefat senesi olan 1951'e kadar deiik faslalarla Fatih, Sleymaniye, Laleli camileriilde Mesnevi dersleri takrir etmitir. Yazarn en nemli eseri saylan erh-i Mesnevi bu camilerde verilen dersler sonucunda meydana gelmitir. Tasavvufi kiiliinin yansra, air ve edebiyat da olan mellifin biri Farsa olmak zere iki adet divane ve iki tane de divan vardr. 0, divan iirinin revata olmad bir dnemde, divan edebiyat geleneine uygun iirler nazmetmi ve iirlerinde sade bir dil kullanmtr. Tahir'l-Mevlevl'nin eserlerini bir tasnife tabi tutmak gerekirse unu sylememiz mmkndr: Onun eserleri; dini, edebi, tarihi, tasavvufi biyografler, edebi metin erhleri, slam ve Edebiyat tarihimize ait inceleme ve ders kitaplanndan olumaktadr.
7. Meifin makalelerinin listesi ve eserleri hakknda bilgi iin bkz,.Zlfikar Gngr, Tahir'I-Mevlevi (Olgun) Hayat, Eserleri ve Dini Edebiyatla Ilgili iirleri, Ankara 1994, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 111-232.

584

ZLFKAR' GNGR

o eserlerinden bazsn, inand deer ve itimat ettii ahslanm~afaa amacyla kaleme almtr. Mesnev'!in Eski ve Ye~i Muterizleri, Istanbul 1946, Mesnevi'nin Muterizine Ikinci Cevap, Istanbul 1947, adl kitaplan ile "Mevlana 'y Zndklkla tham Edene Bir Cevap", islam Yolu, S. 69, 8 Rebil'-Ahir 1369/26 Ocak 1950, s.1-4; "Edeb Yahu: Muhiddin-i Arabi'ye Kafr Diyen Bir,Vaize Cevap", slam Yolu, S. 70,15 Rebi'l-Ahir 1369/2 ubat 1950, s. 1-2 vs. makaleleri onun bu nitelikteki almalanna rnek tekil etmektedir.
Tahir'l-Mevlevi'nin bu nitelikteki almalarndan birisi de, bu makalede metnini vereceimiz Hallac- Mansur'a Da'ir adl yazma 8 risaledir 2. "Hallae- Mansur'a Da'ir" Adl Risale

Tahir'l-Mevlevi tarafndan yazlan bu risale byk mutasavvf Hallac- Mansur'la ilgili mUstakil almalardan birisidir. Kendisi de Mevlevi tarikatna mensup bir mutasavvf olan mellif, bu risaleyi HaIHk hakkndaki baz pheleri gidermek amacyla, szne son derece itibar et~ tii bir dostunun arzusu ile yazdn ifade etmektedir (vr. la). Risalede ncelikle Hallac' m hayat ile ilgili bilgiler verildikten sonra, onun tasavvuf' ve edebiyat tarihiinizde etkiledii ahslardan rneklerle Halllk'n haksz yere ldrld gr savunulmaktadr. Ayrca Hallac'n aslmasna sebep olarak gsterilen 'Ene'l-Hak' sznn ilmi Lednni ve kurb (yaknlk) kavramlar erevesinde anlalmas gerektii vurgulanmaktadr. ' , Tahir'l-Mevlevi bu risaleyi yazarken konuyla ilgili tarihi, tasavvufi ve edebi kaynaklardan faydalanmt~. Risale iinde faydalanld zikredilen balca kaynaklar unlardr: Ibn'l-Verdi'nin Tarih), tbn. Hal- \ likan'n Vefeyat'I-A'yan', Mevlan~ Cami'nin Nefehat'I-Uns', Imam Gazali'nin Mikat'I-Envar', l:nam'l-Haremeyn'in e-amil'i, Mevlana'nn Mesnev-i eriri ve Ismail-i Ankaravi'nin Minhaeu'lFukara's. Hallac'n edebiyatmz zerindeki etkisine dair rneklerin de yer ald risalenin kanaatimizce eksik taraf; bu mutasa",vfn eserlerine ait bir bilginin verilmemesid'ir9 Risalede kullanlan dil sade ve anlalr bir Trke'dir. Biz bu risaleyi yayma hazrlarken metin iinde geen ayetlerin sure ve numaralar ile, hadislerin kaynaklarndan tesbit edebi Idikleri8. 9. Tahir'I-Mevlevi'nin hayat ve ahsiyeti iin bkz, Tahir'I-Mevlev, "Hayatm", Dini Tarihi Edebi Makaleler (Yazma), Sleymaniye Ktphanesi F. Sezai Trkmen BI. 170, Zlfikar Gngr, a.g. tez, Ankara 1994. .. Haac'n eserleri ve bunlarla ilgili yaplan almalar iin bkz. Yaar Nuri Oztrk, ~.g.e., 56-59. Sleyman Uludag. a.g. mad., 380-381 ve Ethem Cebeciogu, a.g.m., 341-342.

TAH1R'L-MEVLEV'NN "HALLAC-I MANSR'A DAR" RSALES

i

585

mizi gsterdik. Aynca yine risalede yer alan hicri tarihlerin miladi, karhklarn da verdik. . Bu risalenin tek yazma nshas stanbul Millet Ktphanesi eriyye Blm 1397 numarada kaytldr. Risalenin yazm tarihi ise 1 ubat 1945'dir (vr. 2a). Bu yazma nshann tavsifi yledir: stanbul Millet Ktphanesi eriyy~ Blm No: 1397 Cilt: Srt siyah bez, vine rengi mukavva kapakl Yaz ve kat: Beyaz izgisiz katlara, siyah mrekkeple yazlm rika Varak says: 12 lleri: 21Ox150 (l75X115) Satr says: 15-17 Yazld tarih: 1 ubat 1945 (vr. 2a) Mstensih: Mustafa Nuri b. Muhammed akir stinsah tarihi: 14 ubat 1945 (vr. 12a) 3. Hatlac- Mansur'a Ila! Dair Adl Risalenin Metni

Hallac- Mansur'a Dair Yazan: Tahir'l-Mevlevi Olgun Sene 13641 1945 Dair

12a! Hallac- Mansur'a

Bismillahi 'r-Rahmani 'r-Rahin el-Hamd li'llahi Rabbi'l-alemin ve Salla'llabu 'ala a'rafi'l-enbiyai ve'l-milrselin ve 'ala alihi ve sahbihi ecman. Allahmme'c'aI li lisane sdkn fi'I-aberin ve'ntkni bi-kelimeti'l-hakk ve'l-yakin. Emma ba'd: Ltfunun minnetdan ve emrinin mutavaatkan bulunduum pek muhterem bir zatn talebi zerine u satrlar yazyorum. Maksadm: ehid-i maffir Hseyn el-Hallac b. Manslr'a dair bildiim kadar ma'lumat vermek ve ba'zlarnca Veliyy-i mamn ileyh hakkndaki bhat gidermektir. Cenab-Hak'dan tevfik ve hidayet dilerim 1 ubat 1945 Tahir'l-Mevlevi Olgun 12bl Hallae-Mansur Kimdi?

Vefeyat'I-A'yan mellifi bn Hallikan onun adn, knyesini, lakabn, nvann Ebu Muis el-Hseyin b. Mansur el-Hallac ez-zahid elMehur diye kaydediyor. Paris beldelerinden el-Beyda'da (244/858) doduunu Vast- Irak'da yetitiini Cneyd-i Badadi ve emsali slfiyye

586

ZLFiKAR GNGR

rieaiyle grdn, 'Ene'I-Hak' ve 'Ma li ebbeti iIIa'lIah'lO gibi szler syledii iin h. 309 zi'lka'desinde (m. 92 mart) Badat'da i'dam edildiini yazyor. Nefehat'I-ns sahibi Mevlana Cami de onu, Hseyin Mansar el Hallae el-Beydavi.:nvanyla zabt ederek "Beyda ehrinden olup knyesi Ebu'l-Mugis'dir. Unc tabaka meayihindendir. Vast- Irak'da bulundu. Cneyd-i Badadi, eyh Ebu'l-Hseyin Nuri ile sohbet etti. Esasen Amr b. Osman el-Mekkl'nin mridi idi. Knyesi Hallae deildi. Dostlarndan bir hallacn dkkanna gitmi, dkkan s~hibini bir ie gndermi, eliyle iaret edince oradaki pamuklarn ekirdekleri bir tarafa ayrlm, saf pamuklar da /3a1 bir tarafa ylmt. Bu mnasebetle ona "Hallae" lakab verildi" diyor. Bir de kerametini nakl ediyor ki bu keramet, . Vefeyat'I-A'yan'da da kaytldr. uras hatrda bulunsun ki, HaWic'n ismi Hseyin'dir. Mansur babasnn addr, Nitekim Vefeyat'I-A'yan onu "Hseyin b. Mansar" diye zabt etmitir. Fansi'de iki 'alem arasnda bulunan "ibn" kelimesi hazf edilir ve baba oula muzaf olmak zre bir terkib-i izafi halinde kullanlr. Mesela "Hseyin' Ali" denir ki "Hseyin b. 'Ali" demekdir. Bu kaideye binaen Mevlana Cami de onu Hseyin Mansur diye yazmtr. u halde "Hallae- Mansur", "HalHk b. Mansar" demektir. Hallae- Mansur Nasl -'dam Edildi? Mansur'un hayat tamamyla mazbut deildir. Vefeyat'I-A'yan mellifi onun i'damn yle anlatyor: "Halife Muktedir BilHih'n veziri Hamid b. el-Abbas'n meclisinde Kad Eba 'mer ve fukahadan ba'z kimseler bulunurken Mansur'un bahsi geti. Onu meclise getirtdiler. Kad i' dam hakknda fetva verdi ve kendi eliyle bir de kat /3b/ yazp imzalad. Oradaki fakihler de kady tasdik ve fetva kadn imza etdiler. Mansur onlara hitaben; "ben mslmanm, Ehl-i Snnet mezhebi ndenim, Hulefa-y Raidin'i ve Aere-i Mbeere'nin bakiyyesini sa'ir ashabdan stn bilirim, ya'ni ii ve Harici deilim. Hadise da'ir kitablanm vardr. Benim ka{,um dkmek helalolmaz, Allah'dan korkun!" dediyse de dinlemediler ve zavally zindana yolladlar. Vezir, 'ulemann verdii fetvay halifeye gnderdi. Gelen eevabda: "Madam ki 'ulema katline fetva vermi, zabta naznna teslim edilsin, ibtida bin denek daha vurulsun, sonra ba kesilsin!" denilmiti.
10. Bu sz Bayezid-i Bestarn (. 231/845)'nindir kimse yoktur. demektir. ve anlam; cbbemde Allah'dan baka

TAHR'L-MEVLEV'NN

"HALLAC-I MANSOR'A

DAR" RSALES

. 587

Ve zir, zabta me'murunu artt. Halifenin emrini anlatdktan sonra "eer iki bin denekle de lmezse ellerini, ayaklarn, en nihayet ban kesersin, cesedini de yakarsn. Sana Dicle'yi altun ve gm olarak aktnm diye va'de kalksa bile szne kulak vennezsin ve ikencesini hafifletmezsin!" tenbihinde bulundu. Hicri 309 Zi'lka'desinin 24'nc sal gn (278 Mart 922) sabahleyin Mansur'u zindandan /4aJ karp Badad'n "Babu't-Tak" denilen mevki'ine gtrdler. Seyretmek in toplanan halkn gz nnde yatr'dlar bin denek vurdular. Ah bile demedi; Yalnz denekler alt yz bulunca zabta naznna "Beni yanna getirt, sana Kostantiniyye Fethine mu'adil bir nasihat vereyim" dedi. Nazr, "byle syleyeceini, hatta daha yksek va'adlerde bulunacan bana haber vermilerdi!" diyerek dinlemedi. Denekler iki bin olduktan sonra ellerini, ayaklarn, daha sonra da ban kestiler. Ban dara asp cesedini yaktlar, kln Dicle'ye dktler. Dier eserlerde denekler vurulup elleri, ayaklar kesildikten sonra canl olarak ipe ekildi i ve lmn mte'akib yaklp kl Dicle'ye atld yazldr. Ihtimal ki etraf, ya'ni elleri, ay~ar kesilerek koltuklarndan balanlmak suretiyle ve kalabalk halka gstermek emeliyle dara ekilmi, bir mddet seyr ettirilerek indirilip ba da kesilmitir.

"aHilc-1 Mansur'un 'darnma Tarafdar ve Aleyhdar Olanlardan Ba'zlar

bn Hallikan diyor ki: "Asr- 'ulemasnn ekseri Mansu(un i'danna fetva vermi, ba'zlar da hakknda hsn-i zan gstermidi. bn reyh, 'HaHac iin ne dersin!' su 'aline' bu adamn hali bence.ma'lum deildir. Onun iin bir ey diyemem" cevabn vermidir. /4b/ Imam- Gazali de Mikatu'I-Envar isimli kitabnda HaBac iin uzun bir fasl tahsis etmi ve onun szleri fart- muhabbet ve ifrat- vecdden ileri gelmidi, demitir." bn HaBikan u satrlar yazdktan sonra mamu'l-Haremeyn'in amil nvanh kitabndaki bir vehmini tenkld ediyor. e-

mam'l-Haremeyn; Cennabi ile bn'l-Mukaffa' ve HaBac'n memleketde fesad karmak iin ittifak ettiklerini, Cennabi'nin Ahsa'da, bn'l-Mukaffa'nn Trkistan'da epeyce kanklk kardklar halde Badad ~halisinin uyankl dolaysyla Hallac'n muvaffak olamadn yazm. bn Hallikan diyor ki: "Bu sz tarih bilenlerce doru saylamaz. nk nn bir zamanda ictima' mmkn deildir. Cennabi 30.1/913914senesinde hamamda iken klesi tarafndan ldrln;tr. Ibn'lMukaffa' 245/859 tarihinde kat edilmitir. Hallac ile Cennabi'nin ietima' mmkn olsa bile grp konutuklarn bilmiyorum."
\

588

ZLFKARGNGR

MevHina Cami de yazyor ki: Ebu'l-Abbas- 'Ata, ibli, Ebii Abdu'llah- Hafif, Ebu'l-Abbas- Sreye gibi sOfiyye meayihi: "Hallac 'm ne demek istediini biz ne bilelim?" diyerek i'darrtma rza gstermediler. Ba'zlan da ondan ayrldlar. Fakat bu ayrlk, onu ta'n ettiklerinden deil, hal u vakt icab idi. Sonradan gelen sOfiyye eyhlerinin hepsi Hallac' kabul ve hakkmda hsn-i zan etmilerdir" .

ISa! eyh Ebii Sa'id b. Ebi'l-Hayr, MansAr'un hali ok yksekti. Asrnda onun gibi' bir adam yoktu, demitir.
eyhu'-tslam Abdu~llah- Ensari, Hallae' ne red ne de kabul ederim. nk eri'at adabma ri'ayetde bulunmad. Fakat onu takdis edenleri, red eyleyenlerden ziyade ho grrm, diye ihtiyatkll.rlk gstermi, eri'at adabma hrmetsizlik ettiinden o feHikete uram olduunu sylemi, lakin 24 sa'atde bin rek'at namaz kldn, hatta i'dam edilecei gnn gecesinde be yz rek'at eda eldiini haber vermitir. ibli, Halllac'm dediini ben de diyorum, amma beni deliliim kurtanyor, onun akl onu ldryor, diyerek Hallac ile hem-fikir olduunu bildirmitir. . EbO Abdu'llah- Hafif de ona "tmam- Rabbani" ta'bir etmitir. Eserlerinden ma'IOmat aldm iki mellifden tbn Hallikan, Hatlac'm terceme-i hali ba ma "ez-Zah.id el-Mehr" sfatn kondurup velayetine ka'il olduunu anlatd gibi, Imam'l-Haremeyn'in onun hakkndaki isnadn tenkid etmi, Mevlana Cam de onu rahmetle yad eyleyerek nc tabaka meayihinden bulunduunu bildirmitir. Arab mverrihlerinden bir tbn'l-Verdi vardr ki, 'eyh'l-Ekber'in eserlerini yaktk, ok kr!', diyecek derecede bir fakihdir. Bu adem de tarihinde diyor ki: Sb "3091922 senesinde Hseyin el-Hallae b. Mansur kat edildi. Bu at, Horasan'dan Irlik'a gelmi, oradan Mekke'ye gitmi, bir sene Hicr dahilinde oturup bir dam altnda barnmamt\. Her gn oru tutar, su ve birka lokma ile iftar ederdi. Sonra Badad'a geldi. Halka yaz m k meyvesi verirdi. Elini uzatr, avueu para ile dolu olduu halde ekerdi. Herkese yediklerini ve evlerinde yapdklarn ve kalplerinden geen eyleri sylerdi. Ba'zlan Hakk'm ona hulfil etmi olduu vehmine kapldlar. Ba'zlan" veliyyu'llahdr, dediler. Ba'zlar da hokkabazlk ve sihirbazlk isnadmda bulundular.

TAH1R'L-MEVLEV1'N1N"HALLA-C-IMANSR'A DAtR" RtSALES ,

589

Muktedir Billah'n veziri Hamid b. el-Abbas, onun aleyhdarlarndan idi. Meclisine getirtir, muhtelif eyler sorar, fakat er'an onu mahkum edecek bir cevab alamaz. Fakat ldrtmek iin bahane aramakdan vazgemezdi. Sonra onun bir kitabn buldu. Hallac orada demidi ki; hac etmek isteyen bir kimse Mekke'ye gitmek iin imkan bulamasa evinin bir odasn temizlemeli, oraya kimseyi sokmamal, hac mevsimi olunca onun etrafn tavaf etmeli ve huccacn yapdklarn yapmal, sonra otuz yetim toplayp yapabilecei en gzel bir yemei o odada o ocuklara yedirmeli ve onlara yedier dirhem vermeli, hac /6a/ etmi gibi olur. ' Vezir bu kitab Kad Ebu Amr'n yannda okuttu. Kad, Hallac'a bunu nerede buldun? diye sordu. O da, Hasan- Basri'nin Kitabu'lhlis'nda grdm, cevabn verdi. Kad, ey kan helal olan yalanc biz de o kitab Mekke'de grdk, orada byle bir ey yoktu, dedi. Vezir, kadnn "kan helal olan" demesi zerine buna da'ir fetva istedi. Kad vermemek istediyse de vezirin srm zerine fetvasn yazp imzalad. Orada bulunan alimler de fetvay imza ettiler. Haac, benim kanm dkmek hel al olamaz. Ben mslmamm, Ehl-i Snnet mezhebindenim, hadise da'ir kitaplarm vardr. Kanmdan saknnz, dediyse de dinlemediler. Vezir, fetvay Halife Muktedir'e gnderdi ve Hallac'n katli iin izin istedi. O da msa'ade gsterdi. Bin denek vurdular. Sonra elini, ayan kestiler, cesedini yakp ban astlar." Verilen fetvann ne kadar esassz olduuna dikkat buyuruldu mu? Haac, yle yapm olan bir adem hac etmi, fariza- hac borcundan kurtulmu olur, dememi; fe yekn ke men hacce, ya'ni hac etmi gibi sevab kazanr, demi. Byle demekle de hibir ey lazm gelmez. Anlalyor ki, Kad Efendi, hkm-i er'i /6b/ muhafaza etmekten ziyade vezirin garazna 'alet olarak istedii fetvay yazm. Yine bn'l-Verdi diyor ki: "Ebu'l-Abbasi bn-i Sreye, ben bu ademin halini bilmiyorum, hakknda bir ey diyernem, dedii gibi Gazali de Mikatu'I-Envar'nda Hallac iin uzun bir fasl am, ondan zuMr eyleyen kelimat hsn-i te'vil ederek iddet-i vecdden ileri geldiini ve ene ehva ve menehva ya'ni "ben ve sevdiim biriz", "ben oyum o bendir" demek kabilinden olduunu sylemitir. eyhu'l-Kutub Seyyid Abd'I-Kadr-i Geylani de, Hanac'n aya kaym, elinden tutup kaldracak bulunmamt. Ben zamannda olsaydm onun dest-gii olurdum, buyurmutur. eyh Abd'lKadir'in kelam da Hanac'n veli olduuna delalet eder."

590

ZLFKAR GNGR

Hazreti Mevlana Mesnevi'sinde:

J~

(,$.)I..L

~J.>J

,j~

J~

(,$.)IJ .>-!

.>~

~~

'1

ya'ni "hkm ve ifna kalemi, gaddar bir kadnn elinde bulunduka MansOr dara ekilir" diyerek onun i'damn bir gadr saymtr.

17a1 Mehur Trk mutasavvf Yunus Emre (. 1320):

Abd'r-Rezztk ol dervi yolda edindi beni Halltc- Mansur ile OOraekilen benem diyerek kendisinin de zaman m Hal1ac- MansOr'u olduun'u haber vermitir. ' X/XYI. asrn alim ve arif a'irlerinden Yahya Nev'i Biir- mmidn kesp Mansur-ve bu bada Nev'iya ber-dar olan ma 'nide.ber-hor-OOr olu'. beytiyle HalHk'm yksekliine mu'tektd bulunduunu gstermitir. Yine asrn a'irlerinden mehOr Badatl ROhi; n Hak diyeni eylediler zulm ile ber-OOr Batl sze tgaz idelim biz dahi na-ar beytinde Hal1ac'm haksz yere ipe ekildiine telmih ve takrtz etmitir. stanbul'un byk eyhlerinden bn'l- Yefa, "Hal1ac Ene'I,Hak demi" diyen birine "Ene'l-Batl m deseydi?" cevab- zarifini vermitir. Mevlevi eyhlerinden ve Mesnevi arihlerinden sma'il-i Ankaravi. Minhacu'I-Fukara'smm tecelli bahsinde ... Hazreti Eyyb'e SabOr ismiyle tecelli eyledi, Bu kadar sene belaya sabr kld. Ye evliyau'lIahdan Hazreti Bayezid'e' Azm anyla tecelli eyledi 'Sbhani ma a'zame ani' dedi". Ye bn-i MansOr'a vahdet-i mutlaka ile tecelli kld 'Ene'I-Uak' dedi" 17b! diyerek Hallac'm sz sylemi,olmas, vahdet-i mutlaka tecellisinin eseri bulunduunu anlatmtr.

smini imdi hatrlayamadm bir zat da; Mansur ene'l-Hak syledi Hakdr sz hak syledi diye onun sz ve sz doru olduunu tasdik eylemitir.

Bu szn anlam; ben kendimi tenzih ve takdis ederim, benim anm ne bilyktr, demektir.

TAH1R'L-MEVLEvl'NIN

"HALLAC-

MANSOR' A DMR" Rs.AJ.ES

591

Ene'I-Hak demi Olan Yalnz Mansur Deildi Trk a'irlerinden Nevres-i Cedid'in yle bir beyti vardr: em-i hak-bin yok cihanda yoksa ah u meyvesi Her drahtm dar ile Mansur eklin gsterir "Dnyada hakikat gren gz yok. Yoksa her aacn dal ile yemii, MansAr ile ekildii dar gsterir" demek olan bu beytde hem Hallac'n Ene'l-Hak dediinden dolay asldna telmih, hem de o sz yalnz ehlu'llahn deil, aa dal ile yemiine vanncaya kadar btn mev, cudatn ma'nev bir lisan ile sylemekte bulunduuna iaret vardr. Evet zerrat- ka'inatn her biri Hakk'n sfat u zatna mazhar olduu iin her birinde grlen ve iitilen 'yan u beyann cmlesi de Hakk'ndr. u halde 18al Hallac gibi bir veliyy-i kamilin, Ene'l-Hak demi olmas istirab edilemez. zaten bu sz ve emsalini sylemi olan ondan da ibaret deildir. Kibar- ehlu'llahn heman hepsi de ya sarahaten, yahud iareten byle cokunluk gstermilerdir. Mesela Hazreti Mevlana:
f'"=~ ~ ~i

L:.I

.:,4-.:,~ ~i~

G.'
~jl~:

~~.)~

~..;-;:5.-, .)i~~

buyurmudur ki; "Bu alemde MansAr'un nktesi sebebiyle zuhOr eden salb u i'dam vuku'a gelmeden evvel biz 'a1em-i ervah Badad'nda Ene'l-Hak diyorduk" me'illindedir. Bu me'ali Yunus Emre de; Ezelde benimfikrim Ene'l-Hak idi zikrim Henz dahf domadan evvel Mansur- Badadi beytiyle ifade etmitir. Keza Hazreti Mevlana;

JL

.:,~l.o ~l.o

r.J....:-A~~-'.)~
demitir ki; "Bizim bizliimiz, ya'ni varlmz, yok olunca kdem denizi dalgalandi. Ben imdi vaktin MansAruyum. 'Aleme kar vakt vakt Ene'lHak diyiyorum" demekdir. Nisbeten yakn zamanlarn adam olan Erefzade 'Abdu'llah er-ROm ki Kadiri 18bl eyhlerinden olup o tarikin "Erefiyye'" u'besini kurmu, tasavvufa da'ir mhim eserler yazm, 8741 1469-1470 tarihinde irtihal ederek znik'deki tekyesine gmlmtr. Hayatnda halkn mu'tekad olan bu zata gsterilen hrmet, vefatndan sonra
,

592

zLFtKAR

GNGR

da sregelmi ve trbesi halen ziyaret edilmekte bulunmutur. Eref-zade hazretleri bestelenmi ve kapanncaya tadar tekyelerde okunmakda bulunmu olan bir lahisinde demidir ki;. . Tecellf evki didarn beni mest eyledi hayran Ene'l-Hak srrn cana annn klmazam pinMn rm tenIere bir kez eger dirsen bi-izni kum Yaln ayak a ba ak duralar cmlesi 'uryan Sanrlar Eref ogluyam ne Ramiyem ve Izniki Benim o da'im'l-I!akf grndm stireta insan Dikkat buyurolmutur ki bu I~, Hallac'm syledii Ene'l-Hakk'm tafsilinden baka bir ey deildir. yle olduu halde sOfiyye ricalinden hibiri, bunu syledii iin Eref-zade "eli deildir, demedii gibi zahir 'ulemas da onu tekr ve i'dama kalkmamtr. Vac'a bu ve emsali szler, zahiri ma'lOmata tevMuk etmez. nk lisanu'l-haldir. Hal dili ise kl u kal ve sur'at intikal ile anlalamaz. Bir hadis-i erifde;
Ij

tii.~"L.....L.JI'il

.:,~i ~ ~i ~~1\.J,.61 'il ~A 'i

'i

j-o .:,1
4...;

i~

ya'ni "ilmin birnev'i vardr ki sakl eyagibidir. Onu 'alim-i bi'llah olanlardan bakas bilmez. 'Alim.,i bi'llah 19a1 olanlar da ondan bahs edince gaflet ehli bulunanlar inkar ederler.n te Hallac ve emsalirun hali ve onlarn hallerine . terceman olan akvali aacak byle bir 'ilm ile idrak olunabilir. Yoksa (J) asl ();'), (j~) nn asl (J~) olduunu, onra i'lal edilerek (j;a.; ~ jL:;) eklini aldnn reten sarf 'ilmi ve emsMi ma"IOmat ile anlalamaz.

'lmin Nev'i1eri ve 'lm-i Led~ni

'lmi; er' i, akli, vicdani ve ledtinni is"imleriyle topluca drde ayr. mlardr. Tefsir" hadis, fkh, fera'iz gibi Kiab ve Snnet'den alman 'ilinler er'idir. Hesab, hendese, hey'e ve felsefe gibi akl ile bulunan 'ilimler aklidir. 'Akli 'ilimler de zarOri ve istidlali olarak iki ksmdr. ZarOri 'ilm: nsann ackdn, susadn ve tidn bilmesi gibi dnmeye muhtac olamayan eylerdir. tstidlali 'ilm ise; birtakm mukaddimeden bir netice karmak sOretiyle elde edilen ma'IOmattr. Yukar ki 'akli 'ilinler gibi.
12. Bu hadisin kaynan bulamadk.

TAH1R'L-MEVLEV1'NN

"HALL.A.C-I MANSR'A

OAtR" RtSALESl

593

Bir de vicdani bir bilgi vardr ki, ona 'ilm-i hal yahud 'ilm-i ahval derler. Bunda /9b/ "ilmin ve 'akln te'siri yoktur. Ya'ni okumak, renmek ve dij.nmekle ~ulunmaz. Drdncs de bunun fevkindedir. Ona 'ilm-i lednni ve 'ilm-i esrar ta'bir ederler ki, Allah tarafndan enbiya ve evliyaya ilham olunur. Nitekim Kur'an'da ve Hzr 'aleyhi's-selam hakknda L..a.1L La.J
.j-A ~ ~,J

ya'ni "Ona indimizden bir 'ilm rettik" n , buyurulmutur. Nazm- Celil'in ifadesi, bu 'ilmin kesbi, ya'ni alp kazanmakla deil, vehbi, ya'ni ancak taraf- lahi' den ihsan olunmakla elde edilebileceini gsteriyor. Buna bina'en sOfiyyenin byklerinden ve Hallac gibi ba'z szler sylemi olanlardan Bayezid-i Bestami, hocalara hiaben;

LJ l.i..o i ..:.."= 'i ~ -"'

I~..:. ~ ,-:".;il ~ ..:.. L..
,J ~rJ

i~

La~,
I,J

,J..::....:-o ,j.L ~
J ,j.L ~

~~

.:,.,J ~ ~
~I.,J ~'il

-r

~..:.

.:,.,J ~

i ,J La~ ~I,J

,J La~

1.,s~i,J rS-:J ~

~l:....... L..":"I~',J

..I.::'J.,JI ~.j-A~'

ya'ni "Siz 'ilminizi lden lye intikal etmek sretiyle edindiniz. Biz ise, dorudan doruya diri ve lmez olan Allah'tan aldk. Bizim gibiler; kalbirn bana Rabbimden rivayet etti" der. Siz ise; fuan, fulandan bana nakl u rivayet etdi dersiniz. Size, o fulan nerede? diye sorulacak olsa, ld cevabn verirsiniz. Rabbinizden rivayetedin de o fulan ve fulan brakn. Asl Vahib ve Mlhim olan Allah lmemitir. flOat 'O size ah damarnzdan daha yakndr,14 Feyz-i lahi ve mbeerat kaps da kapanmamtr" demitir. ' Bu 'ilm-i lednni'nin bir derecesi de vardr ki, nwslar ve syleyene dman olur. Ashabdan EbO Hureyre; l.u..:.1 L.. ("~i IL,A ~
~~.J

ona mnkir

rJ-,J ~ ~
d

illi ~

til i

J~J

,-.1;,

-,';';.'.,li .,rio. 'i i L...'

J d -l;"~'.'

e.

ya'ni "RasQlu'llah saHa'llahu 'aleyhi ve sellernden iki kab 'ilm hfz ettim. Onlardan birini yaydm. Fakat brn syleyecek olsam u boazm kesilirdi."ls demi.
13. 14. 15. 18 Kehf, 65. 50 Kar, 16. Buhari, Es-Sahih, an yaynlar, stanbul 1981, Blibu'I-'i1m, 42.

594

ZLFKAR GNGR

Hazreti Hseyn'in mahdllm- mkerremi Zeyne'l-'Abidin de L..:i.,JI ~

~ jAA~l-.. ~ i ~.J..r=

hazretleri
~.)

~ (>-:'1 .,J rh u- . .
~~

jA~

l.:

L"":'.~ ~ L

J 6..) J~:'_, ../~.J

kt' asn sylemitir ki "Ne kadar 'ilim c~vheri vardr ki onu meydana koyacak olsam bana, sen btperestsin! denilir, mslmanlar; benim kanm dkmeyi helal sayarlar. Yaptklar irkin bir ii gzel sanrlard." me'alindedir. Bu yoldaki ma'lllmatn, e~1liolmayanlardan gizlenmesi ve onlar yannda bunlara da'ir sz sylenmf:mesi lazmdr. . te Hallac' n sz de bu kabil gizli tutulmas lazm gelenden olduu halde il Ob onu aa vurmas, i'damna fetva verenlerin hakikat anlamam bulunmas onun ehadetine sebeb olnutu.

Kurb
Mutasavvflar"seyr u sulllku, ya'ni dervilii yz derece i'tibar etmiler ve o ma' nevi derecelerden her birine bir isim vermilerdir ki "deredh- mi'e"nin biri de kurbdur. Kurb: Yaknlk demekdir. Fakat Ha;:reti Mevlana'nn;
~i ~.)
~.J ~.~ ~ ~~

..::.......J~.)~~~)i~~~ ya'ni "Kurb, yukarya kmak, yahut aa;~ya inmek deildir. Kurb- lahi, varlk kaydndan kurtulmakdr" dedii gibi kurbun hakikat varlk ve benlik vehminden halas olmaktr. Yine Hazreti Mevlana;

uu w ...
iJ'"

-r ~ ... --r ~ L....: i ...

i.) ..;..L:J i ""':"'.). ~

L:. ~ 4-l..:o

ya'ni "Nasn Rabbi olan Allah'n rIlhuna- nasl? diye sorulamaz ve bir ey'e kyas ile ta'rf edilemez- bir ittisali vardr" buyurduu gibi evvela Allah'n IL la/insanlara, saniyen insanlarn Allah'a bir yaknl bulunduu muhakkaktr. Kur'an'da
i

.l.::'.)~ i ~

~_-:a ~

.J

ya'ni "Biz insana ah damarndan daha yaknz,,16

16. 50 KM, 16.

TAHtR'L-MEVLEvt'NIN

"HALLAc-

MANSOR' ADAtR"

RtSALESt

595

.J

".rL i 0::7 JJ-='"~ ili i ~ i i~

ya'ni "Bilmi olun ki Allah, insan ile kalbi arasna girer"17 buyurulmutur. nsanlarn Allah' a iki trl tekanb olur ki birine "kurb- nevatil" brne "kurb- fera'iz" denilir. Bir hads-i kudsde;

~.:lj .'

~i.

~i.
o)

~./J".~.

'.IL..

ii '-' --

.......LJ i

JI' 'i .r:

0)~.J

..r.' ~

i.S.:J i

~.J

(J7 ~

i.S.:.J i u-......... ~
~I

(J7 ~~I....4.).J

-r ~

ya'ni "Kulum, ferii' izi ifadan sonra nafile 'ibadetlere devam etmekle Bana tekanb eylemekden hali kalmaz. Bu tekanb neticesinde Ben onu severim. Sevince de onun kula olurum Benimle iitir. Gz olurum Benimle grr. Eli olurum Benimle tutar. Aya olurum Benimle yrr.',18 buyurulmu ve bu derecede Hakk' n kula alet mesabesinde olduu sOfiyyece bildirilmitir.
"I.L.:.rO ~I
~'l.:'

~>-:'~i

,-;-,.ri= L. J~
~~~I

illi ~i
L.

ya' ni "Allah buyuruyor ki; Bana tekanb eyleyenler, kendilerine farz kldklarm edadan daha ziyade Bana sevgili bir vasta ile yaklaamazlar.',19 hadsinde ise ii ibl "kurb- fera'iz"den bahs edilmi ve onun "kurb- nevafil"den yksek buluhd,uuna iaret olunmutur. Bu derecede kul, Hakk'a alet olur. Ya'ni kurtJ- fera'izle mtekarrb olanlar vastasyla Hak Te'ala birok hikmet ve kudret izhar eder. Nitekim Bedir Muharebesi'nde 'aleyhi's-salatu ve' s-selam Efendimiz bir avu ta krnts alp mriklerin safna atm ve onlarn isabeti o safdakileri sersemledirmiti. Cenab- Hak bunu Kur'iin- Kerim'de hikaye ederken;

ya'ni "Ey Peygamber-i ekber; o ta krntlarn attn vakit sen atmadn, lakin Allah att."o buyurmu ve o esnada Nebiy-yi Ekrem'in murad- lahiyyeye vasta olduunu bildirmitir.
17. 18. 19. 20. 8 Enfa. 24. Buhari, Es-Sahih, a.g.y. 8 Enfa, 17.

Bftb'r-rikak, 38.

596

ZLFKAR GNGR

Bunun daha ak ve herkesee ma'IOm olan bir misali vardr. Namazda rukO'dan kyama dorulurken
II ~

.>1 tiJ i tA.l.M

.ya'ni "Allah O'na hamd edenin ettii hamdi iitti" denilir. Bu cmle lisan- lahi' den sylenilir, daha akcas Allah bunu kullarnn lisanndan syler. Hallac- MansOr'un fera'izden fazla olarak yirmi drt sa'at zarfnda bin rek'at namaz kld eyh EbO Sa'id b. Ebi'l-Hayr'dan naklen yukarda gemiti. Byle kurb- nevafl ve kurb- fera'ile Hakk'a mtekarrlb olan bir zatnda Hakk'a alet olmas ve O'nun lisanndan Cenab- Bari'nin Ene'l-Hak buyurmas alacak birey midir? /12aJ Hazreti MOsa TOr- Sina'da bir aacn st~nde ate parladn . grm, yaklanca L: i
"J

i~ i

"J

<L1.J i l:.1 ~

ya'ni "Hakikaten Ben Allah'm, dur"1 hitabn iitmiti. Denilmitir ki;

~JJ

Ben'den baka' ma'bOd- hakiki yok-

.JI ~

.~l.: I.U

.:,1 i-'J ~~

L~

ya'ni "Allah'n bir aatan tecelli etmesi ve Ena'llah demesi ca'iz olsun da bir insan- kamilden tecelli etmesi ve Ene'l-Hak demesi neden ca'iz olmasn?" Hallic'n Katline Asl Sebep Ne di?

Yukarda bahs edildii vechile evliya'ullahdan ou Ene'l-Hak ve emsali kelimat syledii halde buna da'ir Mevlana Cami Nefehil'nda diyor ki: "Onlara birey yaplmam Hallac ne iin i'dam edilmidi? Hallac'n bana gelenler eyhinin inkisan neticesi idi. eyhi EbO 'Amr b. 'Osman- Mekki tevhide da'ir bir risale yazm, fakat me'alini herkes anlayamaca iin gizli tutmakta bulunmu idi. Hallac, o risaleyi ald ve meydana kard. Mnderecat gayet funiz /12bl olduu iin ma'nasn kavrayamayanlar, EbO 'Amr' inkar etdiler ve hakknda su~i zanda bulundular. eyhi, Hallac'a "Allah sana birini musallat etsin ki elini, ayan kessin, gzn karsn, nihayet assn!" diye inkisar etti."
21. 20 TiM, 16.

TAHR'L-MEVLEVl'NN"HALLAC-IMANSR'A DAlR" RSALES

597

Byle bir rivayet de vardr: ."Bir gn Haltac'n kalbinden yle bir hatra geti ki, Hazreti Peygamber salla'lahu 'aleyhi ve sellem, mi'rac esnasnda niin yalnz m'minlerin affn diledi de btn insanlann affn dilemedi? O anda ruh Peygamberi mtecessid olarak kapdan ieri girdi ve "bizim kalplerimiz Allah'n mahall-i ilhamdr, oraya her ne ilham edilirse yle hareket ederiz. Eer btn insanlann 'afvn dilernem ilham edilmi olsayd yle istirham ederdim" buyurdu. Bunun zerine Hallac, hata etmi olduunu anlad ve zr dilernek zere bandan sann kanp tezelll tavn ald. 'Aleyhi's-salatu ve's-selam Efendimiz; "sann karmak kafi deil, benim nzam kazanmak iin ban da vermelisin" buyurdu. Hallac da bu teklife nza gsterdi. Onun iin dar zerinde bulunduu srada, 113a1 "bu iin sebebini ve kimin murad olduunu biliyorum, fakat im'at ediyorum" demiti. 14 ubat 1945 Yazan Mustafa Nuri b. Mehmed akir