GRUPA AUTORA

21 PRIA O DEMOKRATIJI
Urednik Daliborka Uljarevi

Podgorica, 2005.

Izdava Centar za graansko obrazovanje

Za izdavaa Daliborka Uljarevi Grupa autora 21 pria o demokratiji Urednik Daliborka Uljarevi Redakcija Boris Ristovi, Maja Mugoa Priprema i realizacija Studio MOUSE Podgorica Dizajn korica Studio MOUSE Podgorica Lektura i korektura Sanja Mijukovi Prevod Maja Mugoa tampa 3M Makarije Tira 500 primjeraka ISBN 86-85591-01-5 Ovu publikaciju nansijski je podrala Fondacija Friedrich Ebert, Regionalni biro Beograd

Ovaj zbornik je nastao tokom rada kole demokratije, koju od 2003. godine organizije Centar za graansko obrazovanje, uz podrku Fondacije Friedrich Ebert. Miljenja iznijeta u prilozima autora su njihova lina. Iskreno im se zahvaljujemo na inspirativnim predavanjima, kao i na spremnosti da i pored brojnih obaveza nau vremena i energije da ista prirede za publikovanje, ili nam poalju neke od svojih najboljih radova. Redakcija 5

UVODNE NAPOMENE
Fondacija Fridrih Ebert je njemaka politika fondacija koja batini ideje bliske socijaldemokratiji, djeluje u meunarodnim okvirima, a cilj joj je doprinos meunarodnom razumijevanju, razvoju demokratije, drutvene pravde i ekonomskog prosperiteta. Fondacija je devedesetih godina zapoela s aktivnostima na podruju jugoistone Evrope, koje su u posljednjih nekoliko godina ukljuivale i Crnu Goru. Jedna od naih glavnih projektnih linija realizovana je u saradnji sa Centrom za graansko obrazovanje. Rije je o koli demokratije, koju smo podravali tokom protekle dvije godine. Ponosni smo to za ovaj projekat postoji sve vee interesovanje, tako da su u ovoj godini uspjeno realizovana dva kursa kole. Smatramo da je to odlina inicijativa, koja pomae mladim ljudima pripremajui ih za aktivnije uee u razvoju drave i drutva. Upravo ovaj vid saradnje sa demokratskim institucijama doprinosi jaanju i proirivanju demokratskih sistema, a u cilju vee drutvene pravde i ekonomskog prosperiteta. Materijali koji su napravljeni i korieni za vrijeme kurseva kole demokratije odlino su pripremljeni i korisni, zbog ega elimo da omoguimo njihovu publikaciju i iru distribuciju. Ovo je drugi dio prirunika za kolu demokratije; nadamo se da e ga trajno koristiti polaznici ove kole, studenti, eksperti, politiari i zapoljeni u dravnom sektoru. Na ovaj nain, Fondacija Fridrih Ebert fondacija uestvuje u politikom razvoju Crne Gore. elio bih da izrazim posebnu zahvalnost Centru za graansko obrazovanje i gospoici Daliborki Uljarevi, koja je osmislila ovu ideju i preuzela teak zadatak koordinacije izrade i publikovanja prirunika. Dr Heinrich Sassenfeld, direktor Decembar 2004. godine,

Dr uro UNJI

PREPREKE NA PUTU RAZUMEVANJA, POVERENJA I POMIRENJA

U naem ivotu postoje izvesne konstante naeg mentaliteta1, koje se pokazuju kao smetnja razumevanju, poverenju i pomirenju izmeu naroda, vera i kultura. Ti vrsti obrasci miljenja, verovanja i ponaanja (nacionalni, politiki, kulturni), o kojima e ovde biti rei, jesu: tradicionalizam, autoritarni mentalitet, politika ne/kultura, antiintelektualizam, predrasude i nepostojanje kritike javnosti. uveni francuski istoriar Fernand Braudel rekao bi da su to pojmovi dugog trajanja. Evo samo par naznaka o svakom od ovih est pojmova. Tradicionalizam je ideologija koja potomcima namee ideje, verovanja, vrednosti i norme njihovih predaka da ih slede bez pogovora ili prigovora, ne obazirui se na promene u spoljanjoj sredini ili unutranjem iskustvu. Tradicionalizam, kao zatvorena svest, stoji u obliku teke prepreke uspenoj komunikaciji, ne samo sa vlastitom prolou nego i kao nepremostiva tekoa u pokuaju komunikacije izmeu drugih naroda i njihovih kultura. A komunikacija izmeu dve kulture mogua je samo pod uslovom da se oba kulturna sistema shvate kao otvorena, nedovrena i nesavrena samo tako mogu jedan drugog da upotpune, oplode i usavre. A. Gurevi upozorava: Mi ljudima drugih vremena, drutava i civilizacija postavljamo naa pitanja, ali oekujemo da dobijemo njihove odgovore, jer je jedino u tom sluaju mogu dijalog.2 vrsti ili okamenjeni obrasci miljenja, verovanja i vrednovanja, kao to su predrasude, autoritarni mentalitet i nacionalistika ideologija, onemoguuju dodir razliitih kultura i vremena, ili taj susret sa drugim i drukijim razumeju kao svau. Tako svaki nacionalista lii na ovjeka koji kroz vrijeme ide natrake, svaajui se s prolaznicima.3 Kada ideja o iskljuivoj vrednosti svoje tradicije pree u normu, tada se moe govoriti o tradicionalizmu kao ideologiji. Autoritarni mentalitet je druga konstanta naeg drutvenog i politikog iskustva. U nas je niz generacija odrastao i dozreo u autoritarnoj atmosferi
1 2 3

Dragan K. Vukevi, Iza normi, Socioloki i pravni eseji, CID, Podgorica, 2003, str. 193. A. Gurevi, Kategorije srednjovekovne kulture, Matica srpska, Novi Sad, 1994, str. 8. Dragan K. Vukevi, op. cit., str. 223.

(bilo u porodici kao elementarnoj drutvenoj zajednici, bilo u dravi kao politikoj organizaciji drutva), pa je teko oekivati da se one, takorei preko noi, preusmere na dijaloki, to jest demokratski nain miljenja, verovanja i ponaanja: teak je i dug put od vladavine voe do vladavine zakona! Ako veina naih ljudi vie veruje u voe nego u zakone, onda se ne bi trebalo uditi ako oni opet krenu za svojim suludim voama u neki novi sukob sa drugim i drukijim, im se nau u nekoj krizi. U nas su i oni na vlasti i oni koji se bore za vlast iste, suene, autoritarne svesti. Moda je aforistiar A. Baljak najbolje opisao stanje demokratije u naoj dravi: Demokratija je uvedena, narod je ostao napolju. Ako je veina naih ljudi autoritarnog duha (a sva istraivanja u to uveravaju), onda je logino da oni nisu kadri da vode uljudan, otvoren i iskren razgovor: drugi se ne doivljava kao dopuna ve kao neprijatelj! Najmanje dva uslova nuna su da bi se drava postavila na zdrave temelje: jedan je doneti demokratski ustav, a drugi - imati narod dozreo za dijaloki nain miljenja, verovanja i ponaanja! Prvi uslov se nekako i moe ispuniti, drugi je skoro neostvarljiv. Politika nekultura je trei zid o koji se razbija svaki pokuaj razumevanja, poverenja i pomirenja. U nas postoji veoma rairena i opasna duhovna navika koja se uporno odrava u nainu na koji mislimo: postoji samo za i protiv! Pojmovi za i protiv svojstveni su ljudima koji nemaju drugih pojmova njima nedostaje ono izmeu. Zato je Hulio Kortasar u pravu kada istie: Izmeu za i protiv koliko je moda. Moda je teza-antiteza oblika miljenja koji proizvodi stalan sukob sa drugim. Svet je mnogo sloeniji od ove proste opreke, i dok to ne shvati, uvek e biti otvoren za prostake sporove i sukobe. Te binarne podele, svoenje brojnih mogunosti izbora samo na dva, neto je vrlo opasno, iako se ini logino i praktino. Ako sam prinuen da biram izmeu za i protiv, onda to i nije pravi izbor. Maks Veber istie tri kljune osobine koje bi trebalo da imaju politiari: strast, odgovornost i mera. Nai imaju samo strast.4 U lovu na mo i vlast, i prednosti koje iz toga slede (podela plena), nai liberalni oligarsi nemaju ni mere ni oseanja odgovornosti. Nesposobni da sastave mudru i lepu reenicu, oni ne prestaju da brbljaju: svi ele da se uju i vide, a niko nema ta da kae i pokae! Manjak mislilaca nadometa se vikom brbljivaca. Dobro je da postoji sloboda govora, ali je jo bolje ako ono to se govori zavreuje da bude javno izgovoreno. Nema slobode bez granica slobode: valjana ogranienja ine ljude slobodnim! Nema toga politikog sistema, makar on bio i demokratski, koji moe da opstane bez ikakvih ogranienja, to jest bez pridravanja osnovnih moralnih naela i pravnih normi, pri emu moral ima apsolutnu prednost pred pravom.
4

Suvie sumnjiav da bi bio srean, suvie okrutan da bi bio voljen, suvie tat da bi bio velik (Vil Durant, Doba vere 4/I, Narodna knjiga-Alfa, Beograd, 1998, str. 15).

10

U vezi sa antiintelektualizmom dovoljno je rei ovo: retko je koje drutvo bilo sklono ljudima od ideja, iako su njihove ideje postale pokretaka snaga drutva. Uglavnom su bili osueni da ame u zapeku dok proseni veliaju sami sebe. Istinski intelektualci pitaju, uznemiruju i osporavaju vekovne navike ljudi, a to ne ide bez otpora i kazne. Nie vie: nema toga razloga koji moe da razuveri narod u ono u ta on veruje bez razloga! S. Hantington navodi podatak da izvan zapadnog sveta svega 1% stanovnitva usvaja univerzalne ideje, verovanja i vrednosti (to ini elitnu kulturu), a 99% ljudske porodice vee se uz svoje plemenske, rasne, klasne i nacionalne ideje, verovanja i vrednosti.5 Istinski motivi postupaka i izbora masa ne lee u ravni svesnog nego nesvesnog, pa je svesno propitivanje tih nesvesnih naslaga osueno na neuspeh. Poznato je da pojedinac u masi menja svoje ponaanje, i to nagore: on postaje duhovno i moralno loiji! Ovde su premoni nagoni mase a ne individualne razlike, to jest kolektivni identitet nadmoan je linom. Cilj masovne ideologije nije otkrivanje istine, nego ostvarivanje koristi. Zato Nie i kae da je ideologija koristan nain pogrenog razumevanja stvarnosti. Intelektualci se svojski trude oko objektivne istine, ali sa istinom stoji sve gore. To je jasno uvideo J. Dui kada je zapisao ove rei: Srbin ima prirodnu tendenciju da sve svoje velike ljude ili poubija ili unizi, i da ih zatim opeva u svom desetercu kao heroje svoje nacije, i najzad proglasi svetiteljima svoje crkve. Predrasude su opta pojava u svim drutvima i kulturama. Na primer, stranac se po pravilu doivljava kao sumnjiv i opasan, to je samo poseban oblik bojazni od nepoznatog i nepredvidivog. Predrasuda je (pozitivan ili negativan) stav pojedinca ili grupe prema drugom pojedincu ili grupi, koji se ne temelji na poznavanju injenica i racionalnih razloga: injenice i razlozi mogu biti pri ruci, ali predrasude ostaju nedirnute!6 Tako, na primer, postoje predrasude prema odreenoj rasi, naciji, veri, polu, manjini: na svaku manjinu veinski narod gleda kao na strano telo ili remetilaki inilac! Razgovori o potrebi i nunosti tolerancije u etniki i verski meovitim zajednicima veoma su korisni i delotvorni kada je re o uklanjanju zabluda koje pojedinci (ili grupe) imaju jedni o drugima, jer se zabluda moe odstraniti racionalnim razlozima. Razgovori o potrebi i nunosti tolerancije u nacionalno i religijski meovitim zajednicama nisu ekasni kada je re o iskorenjivanju predrasuda koje pojedinci (ili grupe) imaju jedni o drugima, jer predrasuda se ne moe iskoreniti racionalnim razlozima: razlozi mogu biti ubedljivi, ali predrasuda ostaje neokrnjena, jer je ona emocionalni stav, usvojen na veru pre proveravanja. Prema tome, kognitivni stav rauna sa grekom, emocionalni je ne priznaje. Predrasuda se po pravilu ne dovodi u pitanje, ba zato to je predrasuda ona prethodi svakom rasuivanju. Kod
5 6

S. Hantington, Sukob civilizacija, CID, Podgorica 2000, str. 62-63. Videti ire: G. Allport, The Nature of Prejudice, A Doubleday, New York, 1958.

11

pojedinaca (ili grupa) postoji sklonost premetanja teita sa kognitivnog na emocionalni plan ili ravan ponaanja. Predrasuda prema drugom i drukijem od nas jest onaj vrsti, stalni i stabilni element u meuljudskim odnosima, element otporan na promenu, koji te odnose dri napetim i zapetim kao puka, tako da su potrebni mali i nevidljivi povodi da bi iskrsli veliki i opasni nacionalni, verski i kulturni sporovi i sukobi. Istraivanja javnog mnjenja u svetu i u nas pokazuju da postoji svega 1015% procenata tzv. kritike javnosti, to jest ljudi koji misle svojom glavom, a svi ostali ine masovno drutvo bez glave. Vladajua klika stvara javno mnjenje kakvo joj treba, pa govor o objektivnoj ili kritikoj ulozi javnog mnjenja postaje prazan i jalov. Imati povlaten poloaj u medijima znai imati uza se politiku javnost. Javno mnjenje se vie ne slua, ono se pravi. Misli vladajue klike su vladajue misli. Stvarnost vie ne deniu oni koji je najbolje poznaju, ve oni koji njome vladaju. Ove denicije su psiholoki nadmone, iako su gnoseoloki bezvredne. Razumevanje stvarnosti potiskuje se u korist vladanja stvarnou: ljubav prema istini ustupa mesto volji za mo! Vie nije vano kakva je stvarnost, ni da li ona postoji u obliku sna ili jave, jedino je vano da se njome moe vladati po svojoj volji i bez pomoi istine. Orvelov veliki brat bi rekao: Ja sam se prihvatio da vam namestim glavu kako treba. Ako sva istraivanja javnog mnjenja pokazuju da mali broj ljudi misli svojom glavom, onda je jasno da je na delu nemo pojedinca pred svemoi organizacije. Identitet se potiskuje u korist identikacije. Identikacija je pojava poistoveivanja pojedinca s nekom drutvenom grupom u kojoj ivi ili u kojoj namerava da ivi, pri emu nekritiki usvaja njenu ideologiju, vrednosti i norme ponaanja. Slepo koraanje za tuim imenom ili tuom slikom, miljenje tuom glavom i gledanje tuim oima, ne moe biti znak zdravlja pojedinca, ve pre njegovo otuenje od sebe i svojih mogunosti. Time to preuzima tui lik, on vri izdaju svoje linosti. Ovo to sam rekao ne znai da bi trebalo odustati od pokuaja da se isprave neke duboko ukorenjene ideje, verovanja, vrednosti, navike, sklonosti i uspomene koje je narod stvorio o sebi i drugim narodima tokom dugih vekova: kolektivno svesno i nesvesno jednog naroda, dubinske strukture kao svojevrsne mree u koje su ulovljeni pojedinci, grupe, pa i itava drutva.7 Svaki pokuaj ne uspeva, ali bez pokuaja nema uspeha. Ivo Andri ree: Niko ne moe da ispravi krivu Drinu, ali nikad ne bi trebalo prestati da se ona ispravlja.8
7

Dragan K. Vukevi, op. cit. str. 243. Da li mi znamo da smo zarobljenici tih struktura, to ne ugroava njihovu starost, niti umanjuje njihov znaaj (op. cit. str. 219). Potrebne su duge, strpljive i mukotrpne reforme, ali njihovo izvoenje povezano je s nekim preduslovima o kojima Dragan K. Vukevi govori ovako: To je zato to reforma podrazumijeva otvorenost kao polazite, razvijenu individuu kao svog nosioca, svijet kao partnera, ljudska prava i slobode kao svoje standarde, demokratiju kao svoj politiki milje (op. cit. str. 224).

12

Summary

OBSTACLES ON THE PATH OF UNDERSTANDING, TRUST AND RECONCILIATION

PhD uro unji In our mentality one may discover some deeply rooted predispositions, habits, beliefs and ideas which prove to be obstacles or insuperable difculties in communication with others and different from us. These are: traditionalism, authoritarian mentality, political non/culture, anti-intellectualism, prejudice and inexistence of critical public. Famous French historian Fernand Braudel would say that these are the terms of long duration. The most necessary was said about those six terms, with the risk that something was left unsaid.

13

14

Tanja TANKOSI - KELLY

DEMOKRATIJA I KONFLIKT
Mada se na prvi pogled ini da pojmovi emokratija i konikt donekle iskljuuju jedan drugog, to nije tako. Zato je veini od nas jedna od prvih asocijacija na pojam demokratija - mir, odsustvo sukoba, ravnopravnost, nepostojanje nepravde i sl.? Da li je razlog u tome to ponekad ne razumijemo sutinu demokratije, ili pak ne razumijemo sutinu konikta? Konflikt se najee doivljava kao neto runo, agresivno, nasilno, nekontrolisano, nepotrebno, nedemokratsko. Veina asocijacija i pojmova vezanih za konikt imaju izuzetno negativne konotacije. ak i u kulturolokom smislu, izbjegavanje konikta smatramo izuzetno poeljnim atributom, dok svae, prepiranja i sl., ostavljamo tamo nekim drugima. Malo nas prihvata konikt kao neto svakodnevno i neizbjeno, ponekad i poeljno. Ipak, konkt ne proizvodi samo nerjeive situacije gdje je jedna strana dobitnik, a druga nuno gubitnik, ve i dozvoljava razmjenu ideja, preispitivanje vlastitih pozicija i stavova, pa ak i rjeavanje, na prvi pogled nerjeivih, problema. Da nema konikata stavova i miljenja, ne bi bilo ni demokratije. Odnos demokratije i konikta ima dvije vane dimenzije. Prva dimenzija je zapravo sama sutina demokratije, a to je obezbjeivanje i legalizovanje prostora za sve zainteresovane da kau ta ele, kako ele i zato ele. Druga dimenzija, usko povezana s prvom, jeste u tome da demokratsko okruenje spreava eskalaciju konikata i njihovu transformaciju u nasilne oblike. Te dvije dimenzije treba posmatrati zajedno. Prva dimenzija podrazumijeva postojanje istinskog pluralizma, tradicije prihvatanja i neosuivanja, kao i shvatanja konikta kao neega to ne iskljuuje mirno razrjeenje i obostrano zadovoljstvo. Istinska demokratija je prostor i mjesto koje slui i kao poligon za odmjeravanje snaga, pozicija, stavova. Bez obzira na to koliko ti stavovi mogu biti meusobno nekompatabilni, u krajnjem sluaju i nepomirljivi, funkcija demokratije treba da bude obezbjeivanje sigurnog i legitimnog prostora u kome svaki od njih ima jednako pravo da bude vien i sasluan.

15

Druga dimenzija se odnosi na, ne manje vanu, funkciju demokratije, koja je usko vezana za prvu. Istinska demokratija, sa razvijenom strukturom i mehanizmima funkcionisanja, trebalo bi da obezbijedi sigurnost i slobodu. ta to znai? Demokratsko okruenje treba da djeluje kao amortizer moguim negativnim i socijalno neprihvatljivim oblicima suoavanja sa koniktom. Misli se, prije svega, na nasilne pojavne oblike koniktnog ponaanja, za koje se smatra da po svojoj prirodi pripadaju nekim drugim drutvenim ureenjima. Naravno, nije uvijek sve tako jednostavno. Niti demokratija predstavlja isto za razliite ljude, u razliitim okruenjima, i sa razliitim iskustvima, niti odsustvo eskalacije konikata garantuje postojanje demokratskog okruenja. Ono to se na prvi pogled ini pomalo kontradiktornim, a zapravo je imanentno samom odnosu demokratije i konflikta, jeste da demokratsko okruenje pospjeuje vee i ee suprotstavljanje razliitih opcija. Tu dolazi do stvaranja uzrono-posljedinih veza i ponekad je teko sagledati gdje poinje jedno, a zavrava drugo. Konikt je neto neizbjeno u svakodnevnom ivotu pojedinca, porodice, zajednice ili drutva. Demokratsko ureenje i drutvo nastalo je kao posljedica sazrijevanja ljudskog roda, posebno u domenu regulisanja meusobnih odnosa na svim nivoima i meusobne komunikacije. Rijeju, dolo je do potrebe da ureenje odnosa bude bazirano na krilatici svi razliiti, svi jednaki. Razliitost iz prvog dijela ove formule uspjeha demokratije jeste prihvatanje postojanja razlika, individualnih i grupnih, kao neizbjenih i sveprisutnih. Drugi dio formule odnosi se na prihvatanje razliitosti po jednakim osnovama, sa jednakih startnih pozicija. Da bismo u potpunosti sagledali prirodu odnosa izmeu demokratije i konflikta, potrebno je malo dublje ui u razumijevanje same prirode konikta. Eskalacija konikta nastaje kada se ne moemo na zadovoljavajui nain uhvatiti u kotac sa razmimoilaenjima i prirodnim razliitostima. Razmimoilaenja i prirodne razliitosti prerastaju u eskalirani konikt ukoliko: ljudi nisu spremni da prihvate vrijednost razliitih stavova, prioriteta ili pogleda na to ta je ispravno ili vano; pojedine osobe i/ili grupe u drutvu imaju razliite ili nejasne kriterijume o tome ta treba uiniti u vezi s akcijama koje valja poduzeti, i kada ponaanje ili nastup ne mogu biti usaglaeni; je neto (novac, panja, posao, odgovornost, mo, pozicije) nepravino rasporeeno, ili se smatra da je tako; ljudi podlijeu strahu, nepovjerenju i potrebi da svakoga ko je drugaiji ili nepoznat deniu kao drugog, stranca ili neprijatelja;

16

ljudi ne ele da se mijenjaju i prilagoavaju; nema jasnih procedura za razmatranje i rjeavanje razmimoilaenja i razliitosti, prije nego to eskaliraju u oblik nasilnog konikta. Kao to se moe vidjeti, razliite su okolnosti i situacije koje mogu dovesti do eskalacije konikta. Teko je oekivati da u ma kojoj situaciji, i u ma kom, pa i najidealnijem drutvenom okruenju, imamo ispunjene sve uslove za mirno suoavanje s razliitostima. Navedeni pregled moguih uzroka eskalacije konikata jasno predoava da jednaku vanost imaju i neki individualni inioci, koje je nemogue kontrolisati bilo kojom vrstom drutvenog ureenja. inilaca te vrste ima mnogo ne samo na individualnom ve i na grupnom nivou. U mjeri u kojoj se meusobno razlikuju pojedinci mogu se razlikovati i razne grupacije unutar drutva. Sagledavanje moguih uzroka eskalacije, ali i samog postojanja konikta, bilo bi svakako nepotpuno bez razmatranja modela suoavanja sa koniktnim situacijama i upravljanja njima. U daljem izlaganju e biti rije o pet uobiajenih naina suoavanja sa koniktima, uz napomenu da postoje i alternativni pristupi ovom problemu; to nam daje iri izbor mogunosti u svim koniktnim situacijama i ini nas spremnijim da sopstvene reakcije oblikujemo u skladu sa okolnostima. Svako je od nas u ivotu bar nekad koristio svaki od ovdje nabrojanih naina suoavanja s koniktom. Mi pristupamo koniktu na nain za koji smatramo da e nam u odreenoj situaciji biti od najvee pomoi. Zato se na nain suoavanja mijenja u zavisnosti od okolnosti. Moemo govoriti o dvije osnovne orijentacije: Orijentacija na odnos odranje odnosa sa drugom stranom u koniktu osoba smatra bitnijim od postizanja cilja, koji je uzrok konikta. Orijentacija na cilj postizanje cilja osoba smatra bitnijim od odranja odnosa sa stranom sa kojom je u sukobu. U skladu s ovim, moemo izdvojiti sljedeih pet standardnih pristupa koniktu: 1. Izbjegavanje ili poricanje. U okviru ovog pristupa osobe i/ili itave grupe pokuavaju da se oslobode konikta poricanjem samog njegovog postojanja. Osoba jednostavno odbija da prizna konikt. Meutim, on obino ne prolazi sam od sebe, naprotiv, raste do granice kada se s njim vie ni na koji nain ne moemo nositi. Ipak, u situacijama kada razlog konikta i vremenski pritisak nisu kritini, izbjegavanje moe biti produktivan nain suoavanja s njim. 2. Adaptacija (supresija). Fini ljudi se ne svaaju. Ova je misao najee u pozadini ponaanja osobe koja se na taj

17

nain suoava s koniktom. U okviru ovog pristupa, osoba nipodatava razliitosti koje su dovele do sukoba i ne prepoznaje pozitivne aspekte otvorenog suoavanja s koniktima. Ali, izvor konikta rijetko nestane sam od sebe. Adaptacija na situaciju, bez direktnog suoavanja s njom, moe biti korisna kada je vanije ouvati odnos nago boriti se oko beznaajnog cilja. 3. Nadmetanje (dominacija). Nadmetanje dominacija ili moi esto se koristi u rjeavanju konikta. Osoba i/ili grupa moe koristiti mo koju joj daje njen autoritet ili pozicija, a mo moe imati oblik veine (npr. glasanje) ili ubjedljive manjine. Rezultat ovakve strategije uvijek je podjela na pobjednike i gubitnike. Gubitnici nikada ne podravaju konanu odluku onako kako je podravaju pobjednici. Budui susreti i kontakti izmeu strana u koniktu mogu biti optereeni svjesnim ili nesvjesnim ponavljanjem borbe, ranije zavrene koritenjem moi. U nekim sluajevima, pogotovo tamo gdje drugi naini nisu ekasni, strategije nadmetanja su neophodne. 4. Kompromis (pregovaranje). Iako se esto opisuje kao prava umjetnost, kompromis (Ti e odustati od neega, ja u odustati od neega i sreemo se na pola), kao naelan pristup, ima neke ozbiljne nedostatke. Pregovaranje nastaje usljed toga to obje strane na samom poetku namjerno postave prevelike zahtjeve, jer su svjesne da e morati da se odreknu neega, a ele da njihovi gubici budu to manji. Kompromisno rjeenje tada moe biti toliko osiromaeno i oslabljeno da vie uopte nije ekasno. Takoe, u primjeni ovog pristupa moe biti veoma malo stvarne predanosti jedne ili obje strane. Znaajka koja izdvaja kompromis od drugih pristupa sukobu jeste da svaka strana od neega mora odustati. Meutim, postoje situacije kada kompromis moe imati smisla, npr. kada su izvori ogranieni ili kada je neophodno donijeti brzu odluku. 5. Saradnja (kolaboracija). Ovaj pristup polazi od pretpostavke da sve strane u koniktu prepoznaju interese i mogunosti drugih strana. Interesi, pozitivne namjere i eljeni ishodi svake osobe i/ili grupe detaljno se istrauju, s ciljem da se problemi rijee u najveoj moguoj mjeri. Od uesnika u koniktu se oekuje da, kako proces odmie, modikuju i razvijaju svoje prvobitne poglede i stavove. Na taj nain oni uspijevaju da uvide da problem koji imaju ne mora obavezno da ogranii nihove diskusije. Ohrabreni su da u potpunosti ispolje svoje interese, s

18

tim to svaki uesnik pokuava da pronae vrijednost kojom moe doprinijeti raspravi i tako poveati zadovoljenje svojih interesa i ciljeva. Pri razmatranju modela suoavanja s koniktom i upravljanja njime teko se oteti utisku da individualne varijable igraju kljunu ulogu. Te varijable svakako postoje i nemogue ih je zaobii, ali one postoje i na grupnom i na drutvenom nivou. Modeli suoavanja su kulturoloki uslovljeni i razlikuju se od drutva do drutva, od kulture do kulture, bez obzira na to da li se radi o demokratskom ureenju ili ne. Za zapadne demokratije, koje su individualistike orijentacije, gdje se cijene, potuju i naglaavaju individualne razlike, okrenutost ka cilju je neto to se smatra socijalno prihvatljivim ponaanjem. U takvim kulturama se mnogo ee sreu takmienje i kompromis, kao modeli suoavanja. To je posebno prisutno i vidljivo u javnom i politikom ivotu zajednice. Nain na koji se donose odluke, kako se postiu politiki dogovori i konsenzusi, sistem izbora za podjelu vlasti, odnosi u poslovnom svijetu, sticanje poloaja i pozicija u drutvu sve se to odvija putem postizanja kompromisa i putem nadmetanja i dominacije. Takmiarski duh i ponaanje je neto to se, naroito u poslovnom i politikom ivotu, smatra poeljnim, pristup koji se ui odmalena i koji se podstie. Do eskalacije konikta najee dolazi kada takmiarski duh preraste u borbeni, pa je ponekad vrlo teko povui jasnu granicu izmeu zdrave i normalne konkurencije i otvorene borbe za poloaje, mo ili dostupne resurse. Istonjake kulture, a time i demokratije, cijene i podravaju kult zajednitva i grupne orijentacije. Dobri odnosi izmeu lanova porodice, grupe, zajednice, smatraju se ciljem po sebi; u takvim kulturama su mnogo ei oni pristupi koniktu koji na prvo mjesto stavljaju meusobne odnose: adaptacija na razliitosti, donekle i saradnja, ali i izbjegavanje konikata, dominantni su modeli suoavanja. Na prenaglaeno isticanje razliitosti i nametanje opozicijskih stanovita ne gleda se s velikom naklonou, ve su mnogo poeljnije znaajke druge osobine, kao to je skromnost, nenametanje i pomirljivost. Naravno, ni ti pristupi nisu lieni potencijalne opasnosti da eskaliraju u nasilne oblike suoavanja s drugom stranom. Stalna adaptacija dovodi do stalnog nezadovoljstva i nemogunosti zadovoljenja potreba pojedinaca ili grupa, na bilo kojem nivou. Potiskivanje nezadovoljenih potreba moe dovesti do obrata situacije, koja naizgled daje mirnu sliku, dok se ispod povrine gomilaju nerazrijeeni konikti. U dananje vrijeme, opteprihvaenim pristupom se smatra kompromis, a posebno njegova ponaajna forma pregovaranje. Pregovaranje podrazumijeva postizanje dogovora izmeu strana kroz procese dijaloga i debate. Osnova za dogovor je, zapravo, kompromis. Svaka od strana

19

odrie se dijela svog cilja i pritom kalkulie s onim to moe da ponudi i s onim to moe da dobije. Najee se radi o prostoj trgovini, gdje zapravo nijedna strana ne zna koliko joj nudi druga. Dogovor putem pregovaranja i postizanja kompromisa najei je oblik prevazilaenja razliitosti u demokratiji. I sama demokratija, u tom pogledu, ima svoja ogranienja; savreni sklad je vrlo teko, ili nemogue, postii. Ogranienja koja proistiu iz same ljudske prirode jo uvijek nije lako prevladati. Ideal nekog budueg, savrenijeg, svijeta bie stalna saradnja, a saradnja unutar svih segmenata drutva opteprihvaena deviza. Do tada se jo moramo strpjeti, u nadi da se vrednosno ustrojstvo drutva razvija u tom pravcu.

20

Summary

DEMOCRACY AND CONFLICT

Tanja TANKOSI - KELLY Relationship between democracy and conict has manifold meaning. Sometimes we understand democracy surrounding as conict proof, space and environment that doesnt include conict as a part of life. Conflict is seen as something that is worth avoiding, something that usually considers certain unpleasantness. However, basis for the democracy are existing differences amongst all participants in a society and, what is even more important, recognitions of existing differences. Democracy environment allows all differences to come to the surface, without necessarily including violence in conict situations. This relationship is seen through two dimensions; democracy is providing legal eld for all differences to be opposed and opposition in democracy should be safe and free. What democracy should offer is a safe eld which would discourage violence. From that point of view, it is safe and acceptable to see conict as a part of everyday life, which allows for new ideas to be heard. On the other hand, conict itself has to be fully comprehensible. Every conict has particular roots and reasons. Many of those are of individual nature and include human aspects. Some of the causes of the conict lead to violent escalation no matter how much differences between sides are natural. Models of conict management also play an important role. What model would be used in what situation depends on nature of the conict, but also on cultural differences which are usually neglected. No model is perfect solution in every situation nor any of them can provide total satisfaction. Democracy environment gives better chances for parties involved in conict but it isnt a guarantee for absolute conict resolution.

21

22

Daliborka ULJAREVI

ZNAAJ I ULOGA TOLERANCIJE U DEMOKRATSKOM DRUTVU

Sva ljudska bia raaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima9. Ako pretpostavimo da se nalazimo u situaciji u kojoj je potrebno da nekome ko nita ne zna o naelima drutva u kojem mi, danas, ivimo i koje tvorimo, navedemo pojmove koji supstancijalno proimaju to drutvo i najbolje predoavaju pravac njegovog razvoja, njegovu razliitost u odnosu na prethodna, istorijski poznata, ono, dakle, to ga bezupitno odreuje, jedan od pojmova koje bismo zasigurno naveli bio bi pojam tolerancije. Rije tolerancija vodi porijeklo iz latinskog jezika, od imenice tolerantia, koja izvorno znai popustljivost, trpeljivost, i glagola tolerare,sa znaenjem podnositi, snositi, trpjeti, doputati.10 Istorija tolerancije podjednako je i istorija njenog odbacivanja, tj. netolerancije, i naslijeeni dio naeg ivljenja. Ako toleranciju razumijemo u prvobitnom znaenju te rijei, i pod uslovom da, kada biramo, sopstveni ivot nikada ne dovodimo u pitanje, odluivanje za toleranciju je u ravni izbora manjeg zla, i to ne zato to je ono vrijedno samo po sebi, ve to se birati uvijek mora, i to izbor uvijek postoji. Iskljuivo negativno etimoloko znaenje rijei tolerancija, shvaene kao neto nepoeljno i neplauzibilno, esto je potvrivalo svoju dominantnost. Ono je neizbrisivo obiljeje mnogih minulih vijekova, kada se marginalizovao, kanjavao, unitavao, obeovjeavao potencijalni naruitelj jednog poretka, vladajueg vjerovanja, jednoumne politike opredijeljenosti, uniformnog pogleda na svijet i ovjeka - postavljene i zatvorene cjeline! A koliko je sama ta cjelina bila opravdana, razumna ili zadovoljavajua u odnosu na nesputanost ljudskog duha i njegove potrebe, i po koju cijenu odriva, bilo je od sporednog znaaja.
9

10

Iz lana 1 Opte deklaracije o pravima ovjeka, usvojene i proklamovane Rezolucijom 217 A (III) Generalne skuptine Ujedinjenih nacija, 10. decembra 1948. Milan Vujaklija, Leksikon stranih rei i izraza, str. 892.

23

Okretanje ovjeka od prihvatanja netolerancije ka svjesnom izboru tolerancije, odnosno proces preobraaja znaenja rijei tolerancija u ljudskoj svijesti iz negativnog u pozitivno bitno zavisi od denicije tog pojma, od njegovog opteprihvaenog tanog znaenja. A ono je neodvojivo od stanja u kojem se nalazi svijet i mi u njemu. Vrijeme postojanja jednog jedinog pogleda na svijet i njegov nastanak davno je izgubilo svoju osnovanost. ovjek je nepovratno prostorno pomjerio svoje granice, upoznao se sa kulturama, drutvima, nacijama, vjerama, nainima ivljenja kojima svojim roenjem ne pripada. Sebi blisko ne moe vie smatrati za univerzalno. Negativno znaenje rijei tolerancija se pod uticajem nezaustavljivog nauno-tehnolokog napretka preobraava u svoju suprotnost i postaje pozitivno. Tolerancija dobija ulogu pratilje samorazvoja ovjeanstva i ljudske zrelosti za potpuno ostvarivanje sposobnosti ivljenja. Birati ovjenost nuno znai birati i toleranciju. U okviru pojedinane ljudske svijesti, to znai usvojiti sljedee postulate: 1) ako sam ja odraz ideje ovjenosti, onda je i svako drugi za mene to isto; 2) kao odraz ideje, ja sam mogunost njenog razvoja, a ne ona sama po sebi; 3) poto svi jesmo otjelotvorenje ovjenosti, a sam za sebe niko to nije do kraja, onda mi ni itava istina samome nije dostupna; 4) poto znam da sam sam odraz, mogunost, pa otjelotvorenje ovjenosti, meu drugim odrazima, mogunostima i otjelotvorenjima, ja ne mogu druge posmatrati drugaije nego to posmatram sebe. Govorimo o kljunim komponentama tolerancije, redom: samosvijest, odgovornost, dijalog i demokratija. Istovremeno se javljaju, zahtijevaju jedna drugu i samo ujedinjene znae toleranciju danas. Toleranciju za koju se zalaemo, koja nije odlika slabosti, ve nae snage, osnovna pretpostavka mirnog suivota, sama ovjenost. *** Samosvijest kao nuan uslov svog postojanja pretpostavlja svijest, dok svijest nuno ne povlai samosvijest. Svjestan nain postojaja ovjek dijeli sa ivotinjama, te je u tom smislu zoon, ali tek pojavom samosvijesti on pribavlja sebi vii stepen u odnosu na ostala iva bia, jer postaje i politikon. Samo sa samosvijeu ima mjesta govoru o umu i duhu, pored ula, nagona, instinkata. Aristotelovo miljenje da van drutva ovjek moe biti jedino zvijer ili bog i danas ima jednaku istinitost. Mi drugoga trebamo kao sebe samog, radi ostvarenja sebe kao individue. Stepen samosvijesti potreban za toleranciju nuan je i za svakog pojedinca, kao pripadnika ljudskog roda. Iako s pravom moemo rei da nijesmo odgovorni to

24

smo roeni, u mjeri u kojoj zadobijamo samosvijest mi postajemo odgovorni za svoj ivot, za njegov nain manifestovanja. Odgovornost otvara polje slobode ovjeku, koji djeluje voen svojom savjeu kao moralnim sudijom. Vlastita odluka postaje jedino vrsto tlo na koje se moe osloniti i na kojem se moe graditi istinska praktina lozoja jedino podruje ostvarljivosti svrhe ljudskog postojanja. Samo odgovoran ovjek spreman je i sposoban razabirati, biti voen ciljevima i interesima koji su opti, a koji znae potovanje kako sebe, kao onoga ko djeluje, tako i drugoga, kao po toj mogunosti sebi slinog. Biti razborit nuno implicira prihvatanje postojanja razboritosti drugog; naspram svoje slobode, priznavanje slobode izbora drugog, koji moe biti sasvim razliit, ak suprotan. Samo ovjek odgovoran pred sopstvenim ivotom moe biti istinski tolerantan, i zatititi druge od sebe isto onoliko koliko sebe od drugih.11 Samosvijest i odgovornost, kao preduslovi tolerancije, najbolje se mogu objasniti kroz treu bitnu komponentu ostvarivanja tolerancije dijalog. Prof. uro unji denie dijalog kao razgovor dvojice ili vie slobodnih ljudi, koji hoe da razmene stavove o za njih vanom pitanju, na koje daju razliite odgovore, kako bi, u ravnopravnim uslovima, doli do odgovora kojim bi obojica, ili svi, bili zadovoljni.12 Koishiro Matsura, direktor UNESCO-a, nedavno je na jednom meunarodom skupu ustvrdio da dijalog civilizacija mora postati dio ivota . Dijalog nije govor, monolog, ve razgovor, razmjena govora, u kojoj je sposoban uestvovati samo onaj ko je spreman prihvatiti da njegov govor nije jedini istinit, niti jedini koji vrijedi da se uje. Oni koji se osjeaju nepogreivima sami sebe iskljuuju iz dijaloga. Biti sposoban za dijalog znai biti sposoban za stalnu i bezrezervnu otvorenost pred jedinim za ta se moe kazati da, kao ljudi, sigurno posjedujemo pred mislima. ovjek je u neprestanom razgovoru. Sa sobom, bogom, prirodom, kulturom, istorijom... Da li je u pitanju potreba ili nunost? Neki razlozi stupanja u dijalog mogli bi se izdvojiti kao bitni, a daju se izvesti i objasniti kako iz znaajnijih lozofskih uenja, tako i iz opteprihvaenih saznanja o ljudskoj prirodi uopte: u oba sluaja, nesporna je njihova ukorijenjenost u ljudskom biu, a samim tim i neotklonjivost, te ih je nuno prihvatiti u mjeri u kojoj se prihvata ovjek, odnosno ivot. To su razlozi ontoloke, gnoseoloke i aksioloke prirode. Jednako osnovni, ali drugi po redu, jesu razlozi jezike, socioloke, psiholoke, ideoloke, politike, kulturne prirode.13
11 12 13

Poimanje ojstva i junatva u djelima Marka Miljanova. uro unji, Dijalog i tolerancija, str. 14. Razlika prvog i drugog reda ovdje je uslovna; naime, ne potiu svi jednako nuno iz ljudske prirode, odnosno, u odreenom smislu, druge moemo smatrati uslovljenim prvima, odnosno

25

Demokratija, kao neiscrpna tema, to su ve isticali mnogi autori, nerijetko dijeli kontroverznu sudbinu velikih ideja i prevelike prisutnosti pojma, pa su njena tumaenja iroka i kreu se od oduevljenog prihvatanja do strasnog osporavanja. Razlog tome je i njeno razliito vrednosno odreenje, shvatanje, primjena, interpretacija. U modernoj politikoj istoriji, sam pojam se nalazi u stalnom propagandistikom opticaju, pa je postao i predmet najbezobzirnije manipulacije. Danas se ni najgori uzurpatori ne ustruavaju da sebe nazovu demokratama: svaki vlastodrac i vlastoljubac bi hteo da se okiti nimbusom narodnog tribuna i da postane inkarnacija narodne volje 14. No, izvorno znaenje je ipak sauvano, a ono se zasniva na jednakosti graana i slobodi, kao ishoditu demokratije. Sastavni dio demokratije jeste tolerancija, u svim svojim oblicima: od vjerske, preko politike, nacionalne, do seksualne, i mnogih drugih. O svakom od tih oblika potrebno je posebno govoriti, jer nijedan od njih nije dostigao svoje konano ostvarenje. Tako se u pogledu pitanja vjere mogu izdvojiti dva oprena miljenja. Jedno, bodlerovski kazano da boga nema, ljudi bi ga izmislili; i drugo, pristalica tehnolokog razvoja bog je misao koju e ljudski rod prevazii, jer ona vie ne zadovoljava zahtjeve naunosti, koja dominira ljudskim ivotom. Vjerska netolerancija bi se mogla oznaiti kao najstariji vid netolerancije. Iz sopstvene paradoksalnosti nesumnjivosti vjerskog uenja, koje je nauno neprovjerljivo i neutemeljeno ona i dalje crpi svoju postojanost. Svaki pokuaj racionalnog opravdanja vjere zavrava u poznatom Tertulijanovom stavu: Vjerujem, jer je apsurdno. A kao odreeni cjeloviti pogled na svijet, tei postati vaeim za to vei broj ljudi. Savremeni naini i protagonisti vjerskog irenja, propagiranja i prihvatanja, iako pohvalniji od onih koji su, npr., obiljeili doba inkvizicije, ipak sadre nedopustive propuste koji ine nepostojeom stvarnu vjersku toleranciju. Koliko drava na to moe uticati zavisi od stepena meusobne proetosti, odnosno nezavisnosti crkve od drave. Kako je vjera stvar pojedinca, njegovog linog osjeanja pripadnosti ili nepripadnosti, vjerska tolerancija umnogome zavisi od onih koji vjeru propagiraju i naina na koji to ine. Pojedinac bira ono to mu se ini najboljim, najopravdanijim, i radi ono to mu se doputa. Na njemu jeste odgovornost, ali isto tako i na onima koji ga vjeri ue, koji osuuju, ili ne osuuju, njegovo nasilje nad neistomiljenicima. I kada je rije o politikoj tolerantnosti, uvaavanje i prihvatanje prava na razliitost je nuno. Politika ako je shvatamo u duhu Aristotelovog odreenja,
kao mogue samo ostvarivanjem prvih, koji su pak izvedeni iz bazinih odreenja ovjeka kao ovjeka. Vie o samim razlozima vidi u: uro unji, Dijalog i tolerancija. Ljubomir Tadi, Nauka o politici, str. 251.

14

26

kao praktinu djelatnost koja organizuje ljude da na najbolji mogui nain urede meusobne odnose i grade ivot dostojan ovjeka mora predstavljati harmoniju razliitosti. Jedino tako moe biti u slubi onog to je dobro, pravedno i korisno za sve lanove jedne zajednice i za dravu. No, od Aristotelovog poimanja ove djelatnosti kao najvie i najuzvienije nauke, do dananje prakse, politika je doivjela nebrojeno mnogo tumaenja i oblika primjene. Ono to je neupitno i iskustveno provjereno jeste da politikog dijaloga nema tamo: 1. gde je merilo istine mo; 2. gde se politike odluke donose u uskim krugovima politikih elita; 3. gde se graani pretvaraju u masu; 4. gde ne postoji saradnja izmeu graana i gde ih ne povezuju univerzalne vrednosti: sloboda, ravnopravnost, solidarnost, prijateljstvo, ljubav; 5. gde se podstiu verski, nacionalni, rasni, klasni i drugi sukobi; 6. gde politiari koriste pravo na greku (pravo na greku u politici ne postoji onaj ko grei, mora da odgovara); 7. gde politiari manipuliu graanima; 8. gde politiari propagandom ire loa oseanja (zavist, mrnju, pakost) i loa stanja (strah, strepnju, paniku, lukavstvo); 9. gde se u politikom ivotu devalviraju rei i jezik (kada iza izgovorenih rei nema dela i znaenja, ve obmane i lai); 10. gde se u politici obeava, a obeanja se ne ostvaruju; 11. gde vlada politika tlaitelja i tlaenih, monika i nemonih (i kada se razgovara, u takvoj politici se ne vodi dijalog, ve se najee odmeravaju lukavstva, prevare, dovitljivosti i lai to je razgovor obmanjivaa i obmanutih) i 12. gde svi govore, a niko nikoga ne uje (to je brbljaonica, a ne politika zajednica).15 Navedene prepreke politikom dijalogu izgledaju kao gotovo preslikane iz nae savremene politike prakse. Ali, treba imati u vidu da se demokratska politika kultura stvara vremenom. Sama drava ne moe biti tolerantna, odnosno netolerantna; njena je uloga da prui odreene, jasno utvrene procedure i mehanizme zatite osnovnih ljudskih prava i sloboda. Kroz taj sistem, svi mi pojednano moemo uticati na politiku, teei dijalogu i toleranciji. U pogledu razliitih vrsta tolerancije, nacionalni aspekt je u veini demokratskih drutava moda najdetaljnije pravno normiran. U dravnoj zajednici Srbija i Crna Gora, na osnovu Ustavne povelje, kao temeljnog dokumenta, donesena je i Povelja o ljudskim i manjinskim pravima i graanskim
15

Klasikacija je preuzeta iz eseja Politiki dijalog i tolerancija , edomir upi, zbornik Tolerancija susret razlika .

27

slobodama, i to polazei od toga da su ljudska i manjinska prava temelj svake demokratske zajednice, i opredjeljujui se za demokratiju, mir, toleranciju, potovanje ljudskih prava, vladavinu prava i socijalnu pravdu 16. Posebno poglavlje ovog dokumenta bavi se pravima pripadnika nacionalnih manjina, pri emu im se, u skladu s meunarodno-pravnom praksom, garantuju individualna i kolektivna prava, s akcentom na slobodu izraavanja nacionalnog identiteta, pravo na ouvanje posebnosti i saradnju sa sunarodnicima u drugim dravama, a kroz zabranu diskriminacije, nasilne asimilacije, izazivanja rasne, nacionalne i vjerske mrnje. lan 56 predvia da dravna zajednica Srbija i Crna Gora i drave lanice podstiu duh tolerancije i meukulturnog dijaloga i preduzimaju ekasne mjere za unapreenje uzajamnog potovanja, razumijevanja i saradnje meu svim ljudima koji ive na njenoj teritoriji, bez obzira na njihov etniki, kulturni, jeziki ili vjerski identitet 17. Ovo zaista jeste znaajan napredak, pa ak i u onom dijelu kojim se na neki nain i formalno priznaje ono to je odavno faktiko stanje: da se s manjinama ne ivi u duhu bratstva i jedinstva u naem drutvu, ali da je svakako neophodno napraviti okvir u kojem e se one osjeati njegovim sastavnim dijelom. U okviru politike retorike, esto liene svake sutine i sadraja, odnos prema drugoj naciji je i snano manipulaciono oruje. Problem nacionalne (ne)tolerancije je, vjerovatno, prisutan koliko i pitanje vezanosti za naciju, odnosno koliko i svijest o toj vezanosti, koja je oduvijek kompleksna. Rot i Havelka su, na osnovu rezultata svojih istraivanja na prostorima nekadanje SFRJ, identikovali: 1) iskljuivo nacionalnu vezanost (podrazumijeva nacionalnu netoleranciju); 2) istaknutu nacionalnu vezanost (pridavanje vanosti nacionalnoj pripadnosti, uz nacionalnu trpeljivost); 3) podijeljenu nacionalnu vezanost (lojalnost vlastitoj naciji uz prihvatanje meunacionalne saradnje internacionalizam); 4) podijeljenu jugoslovensku vezanost (lojalnost vlastitoj naciji, uz prihvatanje ireg, jugoslovenskog, identiteta); 5) istaknutu internacionalnu vezanost (u smislu mondijalizma); 6) nepostojanje nacionalne vezanosti (anacionalizam).18
16

17

18

Preambula Povelje o ljudskim i manjinskim pravima i graanskim slobodama, usvojena 2003. Ovaj lan je u potpunosti preuzet iz stava 1 lana 6 Okvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina, koju je Komitet ministara Savjeta Evrope usvojio 1995, a stupila je na snagu 1. februara 1998. Podaci preuzeti iz studije Vrijednosne orijentacije i nivoi drutvenog aktivizma studenata Univerziteta Crne Gore , dr Veselin Pavievi / Daliborka Uljarevi, str. 12

28

Ne manje bitne su i etnike i socijalne distance, koje nijesu, niti mogu biti, predmet pravnog normiranja, ve su kategorije socijalne psihologije. Iako je oduvijek postojala kao otvoreno pitanje, seksualna tolerancija se rijetko tako jasno prolisala kao drutveno znaajan fenomen kao posljednjih decenija. U optoj klimi emancipacije, savremeni ovjek se odvaio da i o ovom, veoma linom, pitanju otvoreno i jasno izrazi svoje opredjeljenje. Pritom, mi ovdje ne govorimo o seksizmu, kao postupku pravljenja neosnovane razlike meu polovima, iako i on jeste oblik diskriminacije, ve o razliitom seksualnom opredjeljenju i seksualnim slobodama. Razliito stoji naspram tradicionalnog, drutveno prihvaenog, a samim tim i tolerantnog. Proces osvjeivanja ide jako sporo19 i homoseksualci oba pola su i dalje prepoznati kao negativna drutvena pojava protiv koje se treba boriti, porodina sramota ili, pak, kao bolesnici. Veliki dio homofobije svoje uporite ima u religijskim shvatanjima; u tim sluajevima na djelu je spoj razliitih oblika netolerantnosti, koji je i najtee otkloniti, no to nije ni opravdanje ni objanjenje za ovjeka dananjice. Ako savremeni pogled na pravo seksualnog izbora uporedimo s antikim, tanije, starogrkim, ini se da je rije o neemu to je iz tolerantnosti vremenom prelo u netolerantnost, i danas imamo posla sa povratkom slobode u sferu ivljenja koju je antiki ovjek poznavao i posjedovao, a mi tek treba da zadobijemo. Ali, problem s kojim se suoavamo nije samo izraavanje seksualnih sloboda, ve i odsustvo svijesti o seksualnim slobodama, tj. ta one podrazumijevaju. Poseban znaaj u ostvarenju svih oblika tolerancije ima vaspitanje i obrazovanje. Uenje tolerancije donekle ima svojstva uenja nalaenja pobjede u porazu. To nije uenje koje se moe iskazati pravilima. Nemogue je pojedincu dati potpuna uputstva kojih treba da se pridrava da bi bio tolerantan. Ali, zato sa sigurnou moemo ukazati na mnoge momente koji odreuju i objanjavaju toleranciju. Zato se moe govoriti o opravdanosti brojnih kola, radionica, seminara na temu dijaloga i tolerancije u drutvu koje pretenduje na njenu ostvarivost i koje je sagledalo, ili sagledava, njene prednosti po sopstveni opstanak. Uticaj koji se vaspitanjem vri na pojedinca veoma je vaan za promociju i ostvarenje tolerancije. Pojedinac je u svom djelovanju izloen stalnom pritisku i raznim vrstama uslovljenosti, poevi od porodice i okruenja, preko uvrijeenih vjerovanja i predrasuda koje vladaju u drutvu iji je dio, pa do sopstvenog iskustva, karaktera i interesa. esto njegova vodea uvjerenja nijesu osnovana, a nain na koji ih drugome predstavlja znai nametanje, ne razgovor. I to ne iz razloga to on drugaije ne moe ili nee, nego jer je tako najlake i jer je tako uen. Tolerancija se pojavljuje kao zahtjev vremena i
19

Sjetimo se prve gay parade u Beogradu ili nedavnog incidenta pred TVCG prilikom gostovanja predstavnika NVO-a koje se zalau za prava homoseksualaca.

29

trai angaovanost svih pojedinaca. U mjeri u kojoj pojedinano uestvujemo u nainu funkcionisanja sopstvenog drutva, mi krojimo granice postojanosti tolerancije u njemu. U tom smislu, uenje toleranciji je mogue, potrebno i nuno. Ono obuhvata sve segmente drutva, sve aspekte njegovog ispoljavanja i, podjednako, sve individue u njemu. A samo tamo gdje tolerancija ve postoji moemo govoriti o njenim granicama, bilo da su one teorijske ili praktine. Ona je stav ukoliko se odnosi na miljenje drugog, a in ukoliko se odnosi na ponaanje drugog .20 U izvjesnom smislu, s obzirom na to da osjeanje tolerancije sadri protivurjenost jer mi prihvatamo, doputamo, trpeljivi smo prema neemu to inae ne odobravamo, pa se moe rei da je pitanje granica tolerancije paradoksalno prihvatatiti postojanje granica tolerantnosti, znai prihvatati netolerantnost. S druge strane, otvoreno je pitanje prema emu sve moemo, treba, ili je poeljno da budemo tolerantni. Biti trpeljiv prema neijim razmiljanjima ne znai nuno doputati ponaanje koje je u skladu s tim mislima, ukoliko ono proizvodi ugroenost drugoga ili nas samih. Upitnost granica toleracije, koja je stav, namee pitanje relevantnih subjekata u postavljanju granica. Jer, ne treba zaboraviti Milovu napomenu da kada bi celo oveanstvo bilo istog, a samo jedan ovek suprotnog miljenja, oveanstvo ne bi imalo vie prava da uutka tog jednog oveka nego to bi on, ako bi imao mo, imao prava da uutka oveanstvo.21 Rije je, dakle, o veoma sloenom pitanju i to zato to faktor kvantiteta biva iskljuen, a kvalitativan je uvijek podloan preispitivanju i zamjeni. O njemu se teko moe govoriti bez upuenosti na konkretan sluaj. Kada se postavlja pitanje granica tolerancije u inu, onda se pitanje pokazuje neto jednostavnijim, jer je mogue dati prihvatljiviji i optevaei odgovor. Ne moemo dopustiti ono djelovanje kojim se kre sa osnovna ljudska prava i slobode, djelovanje koje naruava i ponitava pojedinca kao vrijednost po sebi. Ne moemo biti tolerantni prema sopstvenom potencijalnom ubici, prema tiranima, autokratama, ije djelovanje neumitno povlai nau nemogunost djelovanja ili ivljenja. Granice kompromisa, ma koliko bile rastegljive, ipak imaju svoju konanost i mogu se jasno postaviti. Upueni smo na biranje netolerancije, u ekstremnim sluajevima, radi same tolerancije. Tolerancija trai slobodu, a sloboda se zadobija, zasluuje i uva. Granice tolerancije bi se mogle posmatrati i kao nuna zatita tolerancije. Ona postoji samo onoliko koliko je ostvarujemo i onoliko dugo koliko je uvamo meu nama.
20

21

uro unji, Dijalog i tolerancija: susret razlika , str. 12 i 13, zbornik Tolerancija susret razlika. Navod preuzet iz Tolerancija susret razlika, dio Rekli su o dijalogu i toleranciji , str. 92, D. S. Mil.

30

*** Osvrt na toleranciju u savremenom drutvu nije pogled koji vas ispunjava zadovoljstvom. Razlike se jo uvijek ne doivljavaju kao osnov za produbljivanje sopstvenih znanja, izvor mudrosti, razumijevanja i saradnje; naprotiv, na njima se insistira zarad suprotstavljanja, koje samo produbljuje ve postojei, odnosno pravi novi jaz. Naravno, pogled na toleranciju u naem drutvu i ne moe biti vedriji kada imamo u vidu bremenito istorijsko nasljee, nerazvijenu politiku kulturu, viegodinju izolaciju, getoizaciju i siromatvo, zatim ratno okruenje i nae (ne)uestvovanje u ratu i, najzad, da sama drava nije jo valjano denisana, da brojni kljuni problemi za njen razvoj nijesu rijeeni, i da nema volje ni strategije da se to uskoro desi. Iako to ne treba uzeti kao utjehu, rije je ipak o nesumnjivo bitnom faktoru onemoguavanja potpune tolerancije u bilo kojoj sferi. Moda e potreba aktivnog ukljuenja u proces evropskih integracija uticati i na ovaj aspekt, moda e se time pokrenuti kvalitetna meususjedska saradnja i istinsko pomirenje, ali i prihvatanje drugih brojnih razlika unutar samog drutva, to je gotovo preduslov bilo kakvog razvoja. Prvi korak je, svakako, oslobaanje od dugogodinjih predrasuda, djelimino i tradicije koja je izgubila svoju osnovanost, obiajnosti koja nema svoju primjenljivost u svijetu koji tei napretku, a kroz upoznavanje drugog i drugih, kroz dijalog koji nije optereen uslovima i pozicijama. Procesi integracija nose pravila koja se moraju potovati, a njihova osnova je u uvaavanju prava da se bude drugaiji, u etnikom, nacionalnom, kulturnom, politikom, seksualnom i bilo kojem drugom smislu. Dio toga je formalizovan kroz niz dokumenata ije je ratikovanje, ini se, vie rezultat meunarodnog pritiska, a mnogo manje stvarne posveenosti ovim principima i svijesti o nunosti njihove stalne primjene. I, kao to se moe zakljuiti iz De la Boesijeve Rasprave o dobrovoljnom ropstvu, u stvarnosti od ropstva do slobode i nema nekog jasnog prelaza, mjerljivog kategorijama vremena, prostora ili djelanja, stvar je samo u elji, odnosno njenom naliju. I u volji da se pone s priznavanjem sopstvenih predrasuda. Jer, svi ih mi imamo, zar ne? Ve samo konstatovanje te polazne premise znaajan je korak, ali ono mora biti praeno daljim adekvatnim djelanjem. Ovo posebno vai za nae drutvo u kojem se demokratski procesi tek uspostavljaju, u kojem su demokratske institucije, ako ih ima, vrlo krhke i podlone negativnim uticajima.

31

Literatura
Aristotel, Nikomahova etika, Globus, Zagreb, 1988. De la Boesi, Etjen, Rasprava o dobrovoljnom ropstvu, Filip Vinji , Beograd, 2001. Diels, Herman, Predsokratovci, Naprijed, Zagreb, 1983. Gaglioti, Frank, Giordano Bruno, philosopher and scientist, burnt at the stake 400 years ago, World Socialist Web Site, www.wsws.org Grupa autora, Tolerancija susret razlika, Savezno ministarstvo nacionalnih i etnikih zajednica, Beograd, 2002. Hegel, G. W. F. , Rani spisi, Sarajevo, 1982. Kultura asopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku, Br. 91 92, Beograd, 1994. Hajdeger, Martin, Predavanja i rasprave, Plato, Beograd, 1999. Vujaklija, Milan, Leksikon stranih rei i izraza, Prosveta, Beograd, 1992. Okvirna konvencija za zatitu nacionalnih manjina, Council of Europe, Strasbourg, 1996. Pavievi, Veselin i Uljarevi, Daliborka, Vrijednosne orijentacije i nivoi drutvenog aktivizma studenata Univerziteta Crne Gore, NDC, Podgorica, 2001. Prezentacija dravne zajednice Srbije i Crne Gore: www.gov.yu Prezentacija UNESCO-a: www.unesco.org/tolerance Primorac, Igor, priredio, O toleranciji rasprave o demokratskoj kulturi, Filip Vinji, Beograd, 1989. Vasilijevi, Vladan, uredio, Prava oveka zbornik dokumenata, Prometej, Beograd, 1991. Tadi, Ljubomir, Nauka o politici, Izdavaka radna organizacija RAD, Beograd, 1988. unji, uro, Dijalog i tolerancija, igoja tampa, Beograd, 1997. unji, uro, Ribari ljudskih dua, igoja tampa, Beograd, 1997.

32

Summary

IMPORTANCE AND ROLE OF TOLERANCE IN DEMOCRATIC SOCIETY

Daliborka ULJAREVI Starting from the conviction that tolerance is complex and insufciently explained, extremely important, even necessary social phenomenon, this work is an attempt to enlighten some of its parts through: dening the term of tolerance and its preconditions, with the emphasis on self-consciousness, responsibility, dialogue and democracy and overview of types of tolerance (with the admonishment that the text does not consider everything a complete classication covers, but only specic forms that are regarded as important for this work). Special attention was paid to the role of education in the process of building and cherishing the spirit of tolerance, but also the limits of tolerance, and an overview of tolerance in the society we live in. The message that is clearly stated in these segments is that tolerance is positive and needed. Naturally, the problems become noticeable as soon as it needs to be institutionalized and establish as a foundation of our everyday life and a condition for our progress. Thereat, we need to bear in mind that we are considering here so called active tolerance, which doesnt consist of patience Locke talks about, but about a new quality based on development of trust. This kind of democracy, as a cultural value and high ethical model of human behaviour, should shape the modern society. Tolerance that strives to become the biggest accomplishment of human spirit, generally accepted moral standpoint and a life style. Proof that tolerance is recognised as important for further development of modern society is the fact that United Nations Organisation has upon the initiative of UNESCO, on its ftieth birthday, proclaimed the year 1955 an International Year of tolerance. Tolerance as a principle of patience, acceptance of different opinion, belief or standpoint, principle of non-violence in confronting different opinions and attitudes, lives in us and our society after all, and it is important to underline it. Not to the ideal or desirable extent, but enough to encourage hope that better, bigger and more beautiful is possible. In the end, all of us, at one point or the other, are a minority and see the world in a different way. Since, for the others we are the other.

33

34

Dr Neboja VUINI

LJUDSKA PRAVA POJAM I MEUNARODNOPRAVNA ZATITA

POJAM LJUDSKIH PRAVA
Jo uvijek ne postoje konzistentna i cjelovita miljenja o pojmu i prirodi ljudskih prava, iako posljednjih godina na tom polju postoje znaajni pomaci. Razlog je prvenstveno u tome to sadrina pojma ljudskih prava, pored pravnih ukljuuje i veoma kompleksne vanpravne, posebno politikoloke, socioloke i kulturoloke elemente. Zato je za njihovo potpuno razumijevanje neophodno sagledavanje irih kulturno-lozofskih i socio-politikolokih okolnosti koje utiu na nastanak, prirodu, tumaenje, primjenu i krenje ljudskih prava. ta su to ljudska prava? Pitanje je veoma sloeno, mnogo sloenije nego to se na prvi pogled ini. U uslovima razliitih kultura i civilizacija, te nesavrenih mehanizama implementacije, ovo pitanje je sutinsko i vrlo praktino. Elementarna saglasnost o minimumu opteprihvaenih, univerzalnih standarda i mehanizmima njihove implementacije poetni je korak ka uspostavljanju nunog nivoa operativnog sistema zatite ljudskih prava, kako na nacionalnom tako, jo vie, na meunarodnom planu. Ono to je pravno, moralno, pravedno, humano za jednu zajednicu, ne mora da bude za drugu; ropstvo je, na primjer, jo uvijek prihvatljivo i opravdano za pojedine zajednice, njihove obiaje i kulturu. Klasina ustavnopravna teorija odreuje ljudska prava kao subjektivna javna prava koja posjeduju graani u odnosu na dravnu vlast.. 22 Ona predstavljaju svojevrsnu branu, garanciju protiv zloupotreba dravne vlasti, kao i najvaniji mehanizam njene kontrole i ogranienja. Ljudska prava se ostvaruju ili kre u jednom krajnje neravnopravnom, hijerarhizovanom, vertikalnom drutvenom odnosu, graanin dravna vlast. Ona zadiru u same temelje dravne vlasti i pravnog poretka, odreujui u znatnoj mjeri njihov legitimitet i legalitet.

22

S. Jovanovi, O dravi, osnovi jedne pravne teorije, BIGZ, Beograd 1990, str. 118 127.

35

Savremena pravno-politikoloka nauka odreuje ljudska prava kao minimalne moralno-politike zahtjeve prirodno-pravnog karaktera, koje svaki pojedinac posjeduje, ili bi trebalo da ih posjeduje, u odnosu na (protiv) dravnu vlast i drutvo u kome ivi.23 Ti zahtjevi su, kako kae prof. Luis Henkin, priznati na osnovu prava (kao pravo), a ne na osnovu ljubavi, dobre volje, milosti ili milosra. U tom smislu, ljudska prava su elementarni politiki i socijalno-ekonomski zahtjevi graana u odnosu na dravnu vlast i drutvo u cjelini, ije je ostvarivanje preduslov za bioloku, politiku i kulturnu egzistenciju pojedinca, odnosno za ivot u uslovima dostojnim ovjeka, njegove humane prirode i dostojanstva. Ona proizilaze iz osobenog karaktera ovjeka, kao najsavrenijeg, zdravorazumskog planetarnog bia, njegove prirode i opte prirode odnosa meu ljudima. Osnovni materijalni izvor ovako shvaenih prirodnih prava pojedinaca jeste uroena individualnost ljudske autonomije i uroeno ljudsko dostojanstvo koje iz nje proizilazi. To su vrhovne, apriorne vrijednosti, najvieg moralnog znaaja i ranga, koje nije potrebno dodatno dokazivati i obrazlagati, jer se radi o samoevidentnim etikim i gnoseolokim kategorijama. Ljudska prava su prirodna, jer ih ovjek stie injenicom roenja, a ne voljom ili milou drave. Ostvaruju se u odnosima sa drugim ljudima i sa dravnom vlau, unutar ustavnopravnog i meunarodnopravnog poretka. Time se njihova struktura nuno dopunjuje razliitim pozitivnim, socioloko-politikolokim sadrajima. Dakle, nijesu sva subjektivna prava koja pripadaju pojedincima i ljudska prava. Ljudska prava su samo ona subjektivna prava koja se ne duguju dravi i njenoj volji, ve ih ljudsko bie ima samim tim to je ljudsko bie, dakle nezavisno od drave i objektivnog prava koje ona stvara.24 Osnova moralnih i politikih zahtjeva koji ine sadrinu ljudskih prava jesu apriorne, samoevidentne vrijednosti inkorporirane u koncept uroene individualnosti ljudske autonomije i uroenog ljudskog dostojanstva. U takve univerzalne vrijednosti, imanentne svakom ljudskom biu i steene injenicom roenja, nesumnjivo spadaju ovozemaljski ljudski ivot u adekvatnim socijalnim i ekonomskim uslovima, ziki i mentalni integritet, sloboda, miljenje i izraavanje miljenja, vjerovanje po sopstvenom izboru, zatita od svake zloupotrebe dravne vlasti. S druge strane, ostvarivanje ovih vrijednosti u meusobnim odnosima meu ljudima, kao i u njihovim odnosima s vlau, ima vrlo konkretne socijalnopolitike implikacije. To, pored primarnih, aprioristikih i prirodnopravnih
23 24

L. Henkin, Rights: American and Human, 79 Columbia Law Review, 1979, str. 25 27. V. Dimitrijevi, M. Paunovi, Ljudska prava, Beograd, 1997, str. 24 26.

36

sadraja, dodatno odreuje karakter zahtjeva koji ine sadrinu ljudskih prava. Osnovna posljedica ovako shvaenog koncepta ljudskih prava jeste njihova univerzalnost. To znai da ona podjednako pripadaju svim ljudskim biima, bez razlike, jer su zasnovana na prethodno pomenutim vrijednostima, imanentnim svakom ljudskom biu. U ljudska prava ne spadaju ostala subjektivna prava koja pojedinci posjeduju ili stiu, a koja su zasnovana na drugim vrijednostima ili su posljedica nekih posebnih osobina i zasluga pojedinih ljudi ili ena. Druga vana osobina ljudskih prava je njihova esencijalno politika priroda, jer se ona ostvaruju ili kre u dravno-pravnom poretku i odnose se (usmjerena su) na dravnu vlast. Primjena ili krenje ljudskih prava je sutinski element procesa vrenja suverene vlasti i vrhovnikih prava svake drave. Zbog toga su ljudska prava izuzetno delikatno i politiki veoma osjetljivo, da ne kaemo opasno, pitanje, koje zadire u same temelje dravne vlasti i javnog poretka. Preliminarno, to je i jedan od glavnih razloga njihovog estog krenja i negiranja, ak i u dravama sa znaajnom pravnom i demokratskom tradicijom. Veina klasinih graanskih i politikih prava, ili prava prve generacije, u pravnom smislu su civilne slobode, odnosno imuniteti od dravne vlasti. To su tzv. negativne slobode jer dravna vlast ima pravnu obavezu da se ne mijea, da ne ometa graane u vrenju ovih prava, na primjer slobode kretanja, slobode izraavanja, mirnog okupljanja, da ne vri torturu ili muenje nad licima pod njenom jurisdikcijom. U pitanju su specifini imuniteti koji graane tite od zloupotreba dravne vlasti. Takozvana negativna uzdravanja se postiu nediskriminatornom primjenom ustava i zakona, mada je za takvu primjenu esto potrebna i pozitivna akcija dravnih organa, posebno kada ljudska prava ugroavaju drugi pojedinci ili nedravni entiteti. Dakle, sloboda od vlasti znai i obavezu aktivne akcije dravnih organa, da svojim ovlaenjima sprijee, odnosno kazne, sva krenja prava, bez obzira na to ko ih ugroava, dravni organi ili pojedinci. S druge strane, obezbjeenje adekvatnih uslova ivota, besplatnog kolovanja, lijeenja, zdravstvenog osiguranja, ukljuuje tzv. pozitivne obaveze dravne vlasti i mijeanje drave u privredni i ekonomski ivot. Zbog toga su ekonomska, socijalna i kulturna prava, ili prava druge generacije, bitno drugaije pravne prirode nego graanska i politika. Obaveza potovanja i primjene ovih prava znai afirmativnu akciju dravne vlasti, prije svega u domenu alokacije i preraspodjele materijalnih resursa, da bi se posredno, kroz proces progresivne realizacije, omoguilo ekonomsko, socijalno i kulturno blagostanje i standard ivota dostojan ovjeka. Adekvatna ravnotea izmeu graanskih

37

i politikih na jednoj, i ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, na drugoj strani, odnosno principa slobode i principa jednakosti , egzistencijalni je preduslov realizacije pune ljudske slobode i dostojanstva. Potovanje ljudskih prava je vrlo bitan uslov normalnog i regularnog funkcionisanja svakog dravno-pravnog poretka i drutva, faktor od koga u velikoj mjeri zavisi njegov opti razvoj i napredak. Praksa potvruje pravilo da su drutva zasnovana na ovakvom konceptu ljudskih prava ekonomski, socijalno i kulturno najrazvijenija. Vrlo su rijetki izuzeci, sluajevi da drave i drutva koja ne potuju ljudska prava i slobode postignu znaajniji nivo ekonomskog, socijalnog i kulturnog razvoja. Ljudska prava, odnosno vrijednosti inkorporirane u njima, imaju izuzetno vanu socijalno-politiku funkciju u determinisanju legitimiteta dravne vlasti. To su najpogodniji mehanizmi za kontrolu i ogranienje dravne vlasti, jer je samo ona vlast koja potuje ljudska prava legitimna i moe normalno funkcionisati i reprodukovati se. U formalno-pravnom smislu, vrijednosti ukljuene u prirodnopravni koncept ljudskih prava instrumentalizuju se i normativno uobliavaju kroz drutveni ugovor, odnosno ustav u materijalnom smislu. Njime se uspostavljaju, konstituiu odnosi izmeu graana u pogledu pravila vrenja vlasti i njihovi meusobni odnosi s konstituisanom vlau, a povodom primjene i zatite pomenutih vrijednosti i dobara. U tom kontekstu, prethodno se moe zakljuiti da ljudska prava nijesu samo subjektivna javna prava pojedinaca, ve i specian oblik dravnopravnog i politikog sistema. Sve do kraja Drugog svjetskog rata ljudska prava su bila u iskljuivoj nadlenosti drave. Kako drava tretira pojedinca, u okviru klasinih shvatanja dravne suverenosti, bilo je pitanje koje se ticalo nje same, u koje druge drave i meunarodna zajednica nijesu imale pravo da se mijeaju. Takva shvatanja su na kraju rezultirala istrebljenjem itavih naroda u Drugom svjetskom ratu. To je bez sumnje dodatno motivisalo autore OUN i Povelje da naprave odluujui korak u pravcu internacionalizacije ovih pitanja. Donoenjem Univerzalne deklaracije, paktova o pravima ovjeka (Pakt o graanskim i politikim pravima PGP, Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima PESK) i nekoliko meunarodnih konvencija o pojedinim ljudskim pravima, ljudska prava su denitivno i bespovratno izala iz sfere iskljuive unutranje nadlenosti drava. Time su stvoreni neophodni pravnoinstitucionalni preduslovi za konstituisanje sistema meunarodnopravne zatite i kontrole (nad dravama) njihove primjene. Naalost, jo uvijek se ne moe govoriti o ekasnom i sveobuhvatnom sistemu meunarodnopravne zatite, i to zbog ogranienih i nedovoljno preciznih nadlenosti meunarodne zajednice u ovom pogledu.

38

U ovom trenutku, taj sistem se svodi na formulisanje i usvajanje minimalnih, univerzalno prihvaenih standarda, njihovo inkorporiranje u ustavne i zakonske propise drava, kao i postojanje odreenih meunarodnih mehanizama kontrole ponaanja drava u ovom kontekstu. Procedure meunarodne zatite ljudskih prava u velikoj mjeri zavise od unutranjih sistema i ne mogu se pokrenuti dok se ne iscrpe sredstva i mehanizmi na tom planu. Meunarodno pravo jo uvijek ne moe da zamijeni, nadomjesti institucije unutranjeg poretka, ali moe da utie na drave kako bi poboljale sadrinu i ekasnost primjene ljudskih prava. Izvrenje meunarodnopravnih obaveza, naalost, u znatnoj mjeri zavisi od unutranjih dravnopravnih sistema, politikih okolnosti i odnosa snaga unutar njih, kao i opteg konteksta meunarodnih prilika i ravnotee snaga u meunarodnoj zajednici. Dakle, sutina ljudskih prava je prirodnopravna, a ne pozitivistika25, jer proizilaze iz prirode ovjeka i prirode odnosa meu ljudima, a ne iz volje dravne vlasti. Nihovo izvorite su dublje etike kategorije, odnosno najvie, univerzalno prihvaene, samoevidentne vrijednosti, oliene u konceptu uroene ljudske autonomije i dostojanstva. Ljudska prava se stiu injenicom roenja, a ne injenicom da su im ona data, ili podarena, voljom dravne vlasti ili meunarodne zajednice u formi ustava, zakona, odnosno meunarodnog ugovora. Osnovni izvor ovako shvaenog koncepta ljudskih prava, ljudska autonomija i dostojanstvo, ostaje jedinstven i relativno stalan, ali se njegova sadrina i naini njene realizacije nuno mijenjaju i dopunjuju razliitim pozitivnopravnim aktima unutranjeg i meunarodnog prava, u skladu s progresom ovjeka, ovjeanstva i odnosa meu ljudima i ljudskim zajednicama uopte. Zbog toga, kao i zato to se ljudska prava neposredno ostvaruju u meusobnim odnosima graana i dravne vlasti u konkretnim pozitivnopravnim porecima, za njihovo potpuno i svestrano saznavanje neophodna je analiza pozitivnopravnih izvora, unutranjeg i meunarodnog prava. Ovi izvori nuno dopunjuju i preciziraju sadrinu i naine ostvarivanja prirodnih ljudskih prava i sloboda. Bez svestrane i produbljene socioloko-pravne, normativne i politikoloko-pravne analize ustava i zakona, meunarodnih ugovora i deklaracija, presuda, nacionalnih i meunarodnih sudova, prakse organa meunarodnih organizacija, nemogue je izvesti nauno relevantne zakljuke o prirodi, sadrini i statusu ljudskih prava i sloboda.

25

V. Dimitrijevi, M. Paunovi, op. cit.str. 32.

39

PREDMET I METODI NAUKE O LJUDSKIM PRAVIMA

Predmet ove naune discipline je veoma sloen i kompleksan drutveni odnos dravna vlast pojedinac, na unutranjem i meunarodnom planu. Iz karaktera i sadrine ovog odnosa proizilazi multidisciplinarni karakter nauke o ljudskim pravima. Ona, dakle, prouava ne samo pravne ve i politikoloke, socioloke, ekonomske, kulturoloke i druge aspekte ovog sveobuhvatnog drutvenog odnosa. Nemogue je nauno objasniti sloene pravne fenomene ljudskih prava bez svestrane i multidisciplinarne analize irih socio-politikih i kulturolokih osnova, koji determiniu ljudska prava, njihovu sadrinu, primjenu, krenje. U uem normativno-pravnom smislu, nauka o ljudskim pravima je specina sinteza cjelokupne pravne nauke, jer ljudska prava proimaju skoro sve segmente drave i prava, sutinski odreujui njihov socijalni karakter i sadrinu. Zbog toga su i metodi kojima se koristi ova disciplina raznovrsni i multidisciplinarni: metodi pravnih, sociolokih, politikolokih nauka, odnosno njihova specifina kombinacija, jer i najjednostavnije pitanje ljudskih prava obuhvata sve ove aspekte i nuno zahtijeva adekvatan metodoloki tretman.

SAVREMENA MEUNARODNOPRAVNA ZATITA LJUDSKIH PRAVA

Stravini rezultati Drugog svjetskog rata odluujue su uticali na ustanovljenje i razvoj meunarodnopravne zatite ljudskih prava. Rat koji su povele sile Osovine, a kome su u nacistikoj Njemakoj prethodila masovna krenja najelementarnijih ljudskih prava i naela ovjenosti, prijetio je da poniti sve tekovine dotadanje civilizacije. U ime iracionalnih ideja rasne istote i suprematije donoeni su zakoni kojima su nemilosrdno pogaeni osnovni nazori ovjenosti i elementarno ljudsko dostojanstvo. Na osnovu predstava o rasnim razlikama, itave grupe ljudi, inae graana njemakog Treeg rajha, najprije su proglaene graanima drugog reda, a zatim podvrgnute sistematskom istrebljenju u nacistikim fabrikama smrti. Ovakva politika se, normalno, nije mogla zaustaviti u okvirima svojih granica, pa je u ime rasne suprematije otpoela agresivne ratove za uspostavljanje dominacije nad itavim svijetom. To je, bez sumnje, doprinijelo sazrijevanju globalne, kolektivne svijesti o nunosti prihvatanja ideje da masovna krenja ljudskih prava ne mogu vie biti tretirana kao unutranja stvar pojedinih drava, jer od tih pitanja u velikoj mjeri zavise meunarodni mir i bezbjednost. Antihitlerovska kaolicija nije vodila rat samo da bi vojno porazila agresore.

40

Cilj je bio uspostavljanje takvih odnosa u meunarodnoj zajednici u kojima e agresija biti ne samo kanjena ve, prije svega, sprijeena. Zato su ljudska prava i demokratija bili na prioritetnom mjestu ratnih ciljeva saveznika. Ideju meunarodne zatite ljudskih prava iznio je ameriki predsjednik Franklin D. Ruzvelt, ve 1941. godine, zalaui se za svijet zasnovan na etiri slobode: slobodi govora i izraavanja, slobodi svakoga da na svoj nain potuje boga, slobodi od siromatva i slobodi od straha. Ruzveltova vizija moralnog poretka postala je moto naroda koji su pobijedili sile Osovine i osnovali Organizaciju ujedinjenih nacija. To je praktino potvreno u uvodnim odredbama Povelje UN, gdje se istie da su narodi koji osnivaju novu organizaciju rijeeni da ponovo potvrde vjeru u osnovna prava ovjeka, u dostojanstvo i vrijednost ljudske linosti, u ravnopravnost ljudi i ena, nacija velikih i malih. Meu ciljevima i naelima UN iz l.l Povelje istie se unapreivanje i podsticanje potovanja prava ovjeka i osnovnih sloboda za sve, bez obzira na rasu, pol, jezik ili vjeru (st3.), a sline odredbe nalaze se i u l. 55 i 56 Povelje UN. Meutim, ove uoptene i u pogledu obaveznosti nedovoljno precizne odredbe bile su ispod oekivanja Ruzveltove vizije i retorike iz vremena borbe protiv faizma. To, naalost, nije bilo toliko neoekivano, jer su i sile pobjednice na sopstvenom unutranjem planu imale znaajnih problema s ljudskim pravima. Iskustvo Staljinovog Sovjetskog saveza, njegovog Gulaga i genocida nad politikim protivnicima, bilo je uporedivo sa Treim rajhom; SAD su faktiki i de jure provodile politiku rasne diskriminacije, posebno u junim dravama lanicama federacije; pod kolonijalnim ropstvom Velike Britanije i Francuske nalazila se veina naroda Azije i Afrike. Ovakvi realpolitiki interesi sila pobjednica nesumnjivo su uticali na to da se u Povelji UN ne nau ekasne i pravno operativne, odnosno neposredno ostvarive odredbe o ljudskim pravima. No, i ovakve odredbe Povelje UN postavljaju pravnopolitiki i funkcionalno-konceptualni okvir za ustanovljenje i razvoj sistema meunarodnopravne zatite ljudskih prava na svjetskom nivou.

ODREDBE O LJUDSKIM PRAVIMA U POVELJI UN

Kako je istaknuto, jedan od glavnih ciljeva Ujedinjenih nacija je unapreivanje i podsticanje prava ovjeka (l.l, st.3 Povelje), a odredbama l. 55 i 56 odreuju se obaveze Organizacije i drava lanica u ovom kontekstu. Ujedinjene nacije se obavezuju da rade na unapreenju: napretka i razvoja, rjeavanja meunarodnih ekonomskih, socijalnih, zdravstvenih pitanja, kao i pitanja poveanja ivotnog standarda, punog zapoljenja, socijalnog i

41

drugih slinih problema; sveopteg potovanja i uvaavanja ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez ikakve diskriminacije. Prema l. 56, sve drave lanice se obavezuju na preduzimanje zajednikih i pojedinanih akcija radi postizanja ciljeva iz l.l i 55. Iako su pitanja iz l.l i 55 kompleksna, ovlaenja za njihovo ostvarivanje su ograniena. To je u nadlenosti Generalne skuptine i Ekonomskog i socijalnog savjeta, koji po ovim pitanjima donose pravno neobavezujue rezolucije. Tako l.13(1) Povelje ovlauje Generalnu skuptinu da pokree prouavanje pitanja i daje preporuke u cilju pomaganja ostvarenja prava ovjeka i osnovnih sloboda za sve... Slina ovlaenja ima i Ekonomski i socijalni savjet, koji daje preporuke za unapreenje potovanja i uvaavanja prava ovjeka... i od koga se trai osnivanje komisija za ekonomska i socijalna pitanja, kao i unapreivanje prava ovjeka. Nadalje, Povelja ne odreuje ta su, ni koja su to ljudska prava i osnovne slobode. S druge strane, oigledno je da je nesumnjiva i pravno nesporna obaveza Organizacije i svih drava lanica da bez diskriminacije unapreuju ljudska prava. Iako naelne i neodreene, ove odredbe Povelje imale su veoma znaajne posljedice. Ljudska prava su prvi put u istoriji internacionalizovana, odnosno prestala su da budu pitanje iskljuive nadlenosti drava. Drave su to izriito priznale potpisujui i ratikujui Povelju UN, kao sveopti, viestrani legislativni meunarodni ugovor. Odnos vlasti prema sopstvenim dravljanima po prvi put je postavljen pod odreenu vrstu meunarodnog nadzora. Ovaj nadzor nije bio ni jak, ni ekasan, ali je doputao Organizaciji i dravama lanicama da, bez rizika optube za krenje meunarodnog prava principa zabrane mijeanja u unutranje poslove raspravljaju o potovanju ljudskih prava u pojedinim dravama.26 Prvih godina po osnivanju Ujedinjenih nacija, neke drave, posebno kolonijalne sile, negirale su ovo pravo. I danas pojedini totalitarni i autokratski reimi nastoje da ga dovedu u pitanje, ali je opte prihvaeno da ono vie nije sporno.27 Ono to je neophodno jasno utvrditi jeste injenica da, ak i ukoliko ne postoje bilo kakve druge meunarodnopravne obaveze, drava danas ne moe, niti ima pravo, da tvrdi da je zlostavljanje sopstvenih dravljana, bez obzira na razmjere, pitanje iz domena njene iskljuive, unutranje nadlenosti. S druge strane, to ne znai da je svako krenje ljudskih prava od strane drave lanice UN pitanje od meunarodnog znaaja. Najee je rije o sluajevima masovnih i sistematskih krenja, koja predstavljaju ugroavanje ili naruavanje meunarodnog mira i bezbjednosti.
26 27

V. Dimitrijevi, Opti meunarodni standardi ljudskih prava, Zagreb, 1989, str. 601. L. Henkin, The Age of Rights, 1990, str. 51.

42

Ove odredbe Povelje, posebno one o obavezama Organizacije i drava lanica, stvorile su pravnu osnovu za sveobuhvatne aktivnosti UN, koje su rezultirale preciznim pravnim denisanjem i kodikovanjem ljudskih prava i osnovnih sloboda. Tako je usvojen itav korpus pravno-obavezujuih normi u obliku razlitih meunarodnih instrumenata o ljudskim pravima, koji se jedinstveno odreuju kao Meunarodna povelja o ljudskim pravima. Ovi tekstovi su objavljeni u dvotomoj publikaciji UN poznatoj pod nazivom Human Rights: A Compilation of International Instruments. Konano, tokom viedecenijskih aktivnosti UN su dinamiki i evolucionistiki tumaile i razjanjavale domaaj i karakter obaveza drava lanica u pogledu unapreenja ljudskih prava. Ustanovljen je itav niz razliitih organa i tijela, u skladu s Poveljom, da bi se obezbijedilo da drave lanice potuju pomenute obaveze. Tako je danas opteprihvaeno, kao pravni standard, da drava koja masovno i grubo kri meunarodno garantovana ljudska prava sutinski ne ispunjava svoju obavezu da unapreuje ljudska prava, te na taj nain kri i Povelju UN. Prema zamislima redaktora UN, realizacija ovih obaveza, odnosno izgradnja sistema meunarodnopravne zatite ljudskih prava, dugoroan je proces koji treba da se ostvari kroz tri sukcesivne faze: 1. denisanje i usvajanje zajednikog, univerzalnog i za sve prihvatljivog minimuma standarda za sve ljude u svim vremenima, to je realizovano usvajanjem Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, 10. decembra 1948. godine; 2. usvajanje pravno obavezujuih dokumenata o ljudskim pravima i odgovarajuim obavezama drava u tom kontekstu, to je ostvareno donoenjem meunarodnih ugovora o ljudskim pravima, tj. Pakta o graanskim i politikim pravima, Pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, kao i dva fakultativna protokola uz Pakt o graanskim i politikim pravima. Ovi dokumenti, zajedno sa Univerzalnom deklaracijom i odredbama Povelje o ljudskim pravima, ine Meunarodnu povelju o ljudskim pravima; 3. izgradnja i operacionalizacija sistema kontrole i implementacije, iji su temelji udareni formiranjem Komisije UN, a kasnije i Komiteta UN za ljudska prava, kao i razvijanje odgovarajuih pravnopolitikih procedura pred ovim tijelima. Uspostavljaju se i regionalni sistemi zatite ljudskih prava, prije svega evropski i ameriki, a posebno u okviru evropskog postignuti su prvi znaajniji rezultati. Ovo je ujedno najnerazvijeniji segment sistema meunarodnopravne zatite prava ovjeka, jer veina drava jo uvijek ne eli da prihvati radikalniju meunarodnu kontrolu i znaajnija ogranienja suverenosti u ovom smislu.

43

Savremeno meunarodno pravo ljudskih prava zasniva se na postojanju velikog broja razliitih meunarodnih organa i institucija, iji je cilj zatita pojedinaca kako od sopstvene, tako i od strane bilo koje drave. Iako su te procedure i meunarodnopravni lijekovi jo uvijek nedovoljni i neekasni, postojei korpus ljudskih prava propisan pravilima meunarodnog prava i sve vei broj tijela za kontrolu njihove primjene, internacionalizovali su pitanje ljudskih prava preko svih oekivanja. Tako je stvorena politika i kulturna klima u kojoj je zatita ljudskih prava postala pitanje od prioritetnog znaaja u globalnim politikim razmjerama.

44

Summary

HUMAN RIGHTS AND INTERNATIONAL PROTECTION OF HUMAN RIGHTS

PhD Neboja VUINI Defining human rights is very complex issue. Basic agreement regarding the minimum of generally accepted, universal standards and mechanisms for their implementation are the first step towards establishment of necessary level of operative system of protection of human rights, as on national level, thus on international plan. Human rights are basic political and socio-economic requirements of citizens in relation to state authorities and society in general and their fulfillment is a precondition for biological, political and cultural existence of an individual and a life worthy of man, his human nature and dignity. They are a result of specific character of man, as the most perfect, reasonable planetary being, his nature and general nature of the relations between people. Basic material source of natural rights of the individual is inborn individuality of human autonomy and inborn human dignity resulting from it. Respect of human rights is very important condition for normal and regular functioning of every state system and society, a factor from which general development and progress greatly depends. Until the end of the Second World War human rights have been in exclusive competence of the state. In the end, these conceptions have resulted in extermination of whole nations in the Second World. Undoubtedly, this has additionally motivated the authors of OUN and Charter to internationalize these issues. Unfortunately, we still cannot speak about efcient and comprehensive system of international protection because of limited and insufciently precise competences of international community in this regard. Contemporary international law of human rights is based on existence of huge number of various international bodies and institutions, whose goal is the protection of individual- as from domestic thus from any foreign state. Although all of those procedures and international legal remedies are still insufcient

45

and inefcient, existing corpus of human rights proscribed by regulations of the international law and increasing number of bodies in charge for control of their implementation have managed to institutionalize the issue of human rights above all expectations. In that way, political and cultural climate was created wherein protection of human rights has become a priority issue on a global political scale.

46

Dr edomir UPI

INTELEKTUALNA I MORALNA AUTONOMIJA KAO PREDUSLOV I REZULTAT LJUDSKIH PRAVA

Pojam autonomija (gr. autonomia, od rei autos sam, i nomos zakon, znai samo-zakonodavstvo) u moralnu problematiku uveo je Kant. Po njemu, autonomija je pretpostavka za ostvarenje linosti u oveku. Jer, priroda nije dala oveku svu savrenost za koju je sposoban, on sam treba da je razvije. oveka ne razvija priroda nego sloboda. Za humanost on treba da je zahvalan sam sebi. On je po prirodi sirov, a ako takav ostane i posle kulturnog razvitka on je zao. Ideja slobode je pretpostavka i osnov pojma autonomije. Autonomija je, znai, nerazdvojno povezana s idejom slobode. S pojmom autonomije nerazdvojno je povezan opti princip moralnosti koji u ideji lei u osnovi svih radnji umnih bia, isto onako kao to je prirodni zakon u osnovi svih pojava (Kant). Autonomija je izvlaenje oveka iz prirodnog stanja i njegovo podvrgavanje sopstvenom zakonodavstvu, koje je u sutini opte zakonodavstvo, svojstveno svim umnim ljudima. Moralna i intelektualna autonomija oveku omoguava da se, koristei razum, do kraja ponaa slobodno, odnosno da slobodno bira. Autonoman ovek ne podlee nunosti i sudbini, ve razumom i voljom stvara i razvija svoj ivot. Nunost je kod oveka delimino u granicama biolokog, ali ne i kulturnog bia. U kulturi, njegovoj drugoj prirodi, koja ga bitno odreuje kao oveno bie, smeteni su razum, volja i autonomija. Autonoman ovek je odgovoran ovek i njegov odnos prema odgovornosti pokazuje koliko je autonomna linost. Odgovornost podrazumeva odgovorno delovanje i ponaanje prema sebi, blinjima, drugima, grupama u kojima ivi i radi i prema celokupnoj zajednici, odnosno dravi i drutvu. Tek kad pojedinac sazre i stekne sposobnost za odgovornost, on postaje religiozni, obiajni, moralni ili pravni subjekt. Bez razvijene sposobnosti za odgovornost, nema odgovornog pojedinca, ali ni onoga to pojedinca ini linou i kulturnim biem. ovek bez izgraene odgovornosti ostaje u prvoj, biolokoj prirodi (kao jedinka, odnosno bioloko bie, koje se ne razlikuje od ostalih ivotinjskih stvorenja). Tek u drugoj prirodi, u kulturi,

47

on postaje ljudsko bie. Prema odgovornosti moe se proceniti i ljudskost nekog bia, ali i kvalitet zajednice u kojoj ivi. Ljudi, teei redu, sigurnosti i stabilnosti, razvijaju sopstvenu, ali i drutvenu odgovornost. Odgovornost prema sebi podrazumeva da se ovek kao linost, ali i socijalno bie, ne preputa stihiji i sudbini, ve da njome upravlja. Pojedinac ne sme da se zapusti i prepusti, ve je duan da upravlja svojim miljenjem, delovanjem i ponaanjem. Na taj nain postaje slobodno i moralno bie koje stie lino dostojanstvo i samopotovanje. Bez te odgovornosti nema ni drugih odgovornosti. Odgovornost prema blinjima proistie iz dunosti prema lanovima ue porodice (roditelja prema deci i dece prema roditeljima). Odgovornost prema drugima regulie ovekova savest. To je moralna odgovornost. Savest nalae pravilo ne ini drugima ono to ne bi uinio sebi. Savest je odbrana i drugih od samog sebe. Ona prihvata razlike, potuje ih i omoguava im da postoje. Gde ima savesnih, ima i razliitih. Kod savesnih razlike ne vode sukobima, ve proirenjima, produbljenjima i bogaenjima. U drugome i drukijem ja se ogledam i potvrujem kao oveno bie. Savest upuuje oveka da dobro promisli ta e izgovoriti (da ne bi govorom druge povredio) i da iza izgovorenog uvek stoji delo, znaenje ili lepota. Savest je korektiv ja to je unutranje merilo za nae unutranje iskaze, dela i ponaanje. Kod savesnog oveka razvijena je gria savesti od stida ili nelagode, do kajanja i samokanjavanja. Savest kod oveka neguje meru i strpljenje. Ona podstie izdravanje i uzdravanje. Savest za meru uzima svete, univerzalne ideje i vrednosti: istinu, pravdu, ljubav, lepotu, slobodu. Savest je uvek protiv iskljuivosti, ekstremizma i fanatizma. Njena sredstva za delovanje i ponaanje su dijalog i tolerancija. Jedini vetaki strah koji ljudi treba da prihvataju i neguju jeste strah od sopstvene savesti. Svaki drugi vetaki strah poniava i razara ovekovo dostojanstvo. U ljudskoj dui savest bi trebalo uvek da svetli. Ponekad kao iskra, a ponekad kao plamen, kao neko veno svetlo. Ona nikad ne sme da zgasne. Gde savesti nema nema ni svetlosti ni linosti. Sa saveu branimo ovenost u nama i ljudski ivot. ovekov ivot ne moe da opstoji niti da se razvija na lai, nepravdi, zlu, mrnji i runoi. Tamo gde je sve mogue mogue je i da nestane ovekov ivot. Zato su savesni pojednici dobri i graanski hrabri ljudi, odnosno ljudi koji brane i slave ivot. Odgovornost prema profesiji i u profesiji podrazumeva da se pojedinac dri logike poziva. Ne postoji naredba, zapovest, pretnja, koja moe da dovede u pitanje logiku profesije i savest. Ko se nje ne pridrava, u pitanje dovodi profesiju. Kad se logika poziva dovede u pitanje, onda se gubi smisao, ali i razlozi za ivot. Pojedinac, kao profesionalac, raspolae sa dve jednake moi: moi znanja i moi savesti. ovek koji poseduje mo znanja, ali ne i mo savesti,

48

strunjak je bez savesti. Njegovo delovanje na javnoj sceni pogubnije je i od zloinca i od glupaka, jer on zlo na struan nain sprema. Takvo zlo u politici je organizovano zlo ije su posledice nesamerljive. Iskustvo je pokazalo da se s ravim ljudima nita ozbiljno i vredno ne moe uiniti. ivot s njihovim ueem na javnoj sceni velika je podvala i la prevara uvek u njihovu korist. S njima, ni u najveoj opasnosti po zajednicu, drutvo i dravu, ne treba saraivati, ak ni po cenu dobra i spasa, jer e kad-tad sve biti obesmiljeno i razoreno. Takvo iskustvo odigralo se i odigrava se pred naim oima i s naim ivotima. Odgovornost pojedinca kao graanina podrazumeva odgovorno delovanje i ponaanje prema dravi i drutvu u kome ivi. Pojedinac kao slobodno bie odgovoran je i za drutvo i dravu u kojoj ivi, odnosno za odnose i vladavinu za koju se bori i koju bira. Ako se ta vladavina otui i posegne za pretnjama, nasiljem i terorom, graanska je dunost pojedinca da iskae graansku neposlunost. Ili, ako se prema manjinama (etnikim, religijskim, rasnim, slojevnim) odnosi na nain diskriminisanja, odnosno neravnopravnosti, dunost je odgovornih graana veinske grupe da joj se suprotstavi. Oni moraju da insistiraju na jednakosti i ravnopravnosti svih graana pred zakonom. Niko nema pravo da dovodi u pitanje pojedinana prava, ali ni kolektivna koja su ograniena individualnim pravima. Biti ravnoduan ili utati pred diskriminacijom drugih i razliitih isto je to i pristajati na nasilje i prihvatati ga. Pojedinci snose veliku odgovornost za politiku zajednice i drave u kojoj ive. Oni stalno treba da se bore za dobar graanski i demokratski poredak. Odgovornost moe biti individualna i kolektivna. Individualna odgovornost je odreena normama i ona je formalizovana lina odgovornost. Kolektivna odgovornost moe da bude opta i solidarna. Prema sadraju odgovornosti i nainu kanjavanja i posledicama razlikuje se politika, krivina, graanska i disciplinska odgovornost. Odgovornost u politikom ivotu zajednice zavisi i od line i individualne odgovornosti pojedinaca kao njenih lanova i od odgovornih u toj zajednici (politiari). Za odgovoran politiki ivot zajednice izuzetno je vano uee pojedinaca. Ne uestvujui u politikom ivotu zajednice, pojedinac se iskljuuje iz izbora i preputa da neko drugi odluuje o njegovom ivotu. Nemo, ravnodunost, prezir i ekanje da neko drugi uradi poslove od opteg interesa preputa inicijativu uzurpatorima, manipulatorima i ravim ljudima. Posledice njihovog voenja zajednice katastrofalne su i pogubne. Dva moralna pristupa najee se koriste za opravdavanje autonomnog delovanja i ponaanja ljudi. Jedan je deontoloki (deontologija uenje o dunostima, odnosno ta treba initi u razliitim prilikama da bi to moglo da bude ocenjeno kao dobro delovanje i postupanje), a drugi pragmatiki (pragmatizam uenje prema kojem je praktina korist vrhovni kriterijum miljenja, delovanja i ponaanja).

49

Prema deontolokom pristupu, dunost je ljudi da se uvek moralno ponaaju i deluju, nezavisno od prilika ili neprilika. Takvo delovanje i ponaanje preporuuje se i za politiki ivot. Svi koji tako ne ine nemoralni su, uzurpatori i tetoine. Prema ovom stanovitu, zlo se ne moe meriti. Svako zlo je zlo nema malog i velikog zla. Ako se ovek pridrava moralnih principa, praktikovae ih u svakoj situaciji, premda e esto biti na linom gubitku, ali e zato sebe kao oveka i oveno bie sauvati na dui rok. Dobro se ini ne da bi to neko pohvalio, nego zato to je to samo po sebi vredno. Dobro se ne sme meriti. Zbog toga je moralni oblik ivota najtei, ali zato i najljudskiji. Zarad opteg dobra i koristi drutva i drave, prema deontolokom pristupu, ne sme se saraivati sa ravim ljudima niti se njima posluiti. Privremeno, ravi ljudi i upotreba naopakih ili opakih sredstava mogu zajednici doneti korist, ali dobro nikada. Meutim, s njima se nita to pripada javnoj odgovornosti ne sme raditi. Jer, i kada donose korist, nikada se zna kada e kod njih ravi (kriminalni, hohtaplerski, lopovski, uzurpatorski) poriv i motiv proraditi i sve privremeno korisno dovesti u pitanje i upropastiti. Drugi moralni pristup je pragmatiki. Prema njemu, ljudska delovanja i ponaanja mogu se meriti. Tako se i zlo moe meriti, a sve to doprinosi koristi i uspehu moe se smatrati dobrim. Taj pristup relativizuje moral i mnogo toga od nemoralnog delovanja i ponaanja pomou njega moe se braniti ili opravdavati. On slui racionalizaciji nemoralnih postupaka. Monici i nasilnici najee njime pravdaju poinjena nedela. Tako je i nastao stav: Uiniemo malo zlo da bi pomou njega zaustavili veliko. Moral se ne procenjuje prema iskazima, ve prema delima i ponaanju. Deava se da se mnogi koji izriu stroge moralne sudove u odnosu na druge, u sudaru s konkretnim situacijama ne pridravaju izgovorenog. Jedno govore, a suprotno rade. Moralno delovanje i ponaanje trai da iza izgovorene rei stoji delo. Posebnu odgovornost za javni ivot imaju intelektualci, odnosno elite znanja i duha. Od njihove moralne autonomije zavisi odbrana kako univerzalnih tako i posebnih vrednosti, odnosno uspostavljanje i dominacija vrednosnog sistema u drutvu. Oni ideje treba uvek da stavljaju u slubu opte koristi, opteg dobra i pravde. Suprotno, stavljajui ih u interes posebnih grupacija, oni zastupaju samo jednu stranu i na taj nain dovode u pitanje svoju istinsku intelektualnu misiju. Njihovo stvaralatvo treba podjednako da pripada svima u drutvu i dravi, ali i celokopnom oveanstvu i ovetvu. Ako je ono samo za korist jednih, a ne svih neto nije u redu. Dobro se, kao i ljubav, ne moe meriti, jer ono to ih ini izuzetnim vrednostima jeste upravo njihova nemerljivost. Ne moe se malo ili vie dobro initi, odnosno ili se ini dobro ili se to uopte ne radi. Intelektualac, kao stvaralac kojeg bitno obeleava razumno delovanje i

50

ponaanje, treba da do kraja taj svoj dar koristi. Zbog toga je u drutvenom i politikom ivotu njegov angaman bitan i znaajan. Njegova merila praktinog angamana treba uvek da budu istina, dobro i pravda. Intelektualci treba da budu prvi kritiari i kontrolori politike moi i vlasti. Volter je upozoravao: Prestati kritikovati znai biti mrtav. To je, upravo, bilo upueno intelektualcima kao ljudima s posebnom misijom kada je u pitanju drutveni i politiki ivot. Kritika i kontrola za pametne politiare uvek su od velike pomoi. Kritika nije nita drugo nego razumno, razborito, racionalno i argumentovano prosuivanje o nekoj ideji, konceptu, problemu, delovanju i ponaanju. Zbog toga je ona izuzetno korisna i znaajna za drutveni i politiki ivot. Ona posebno pomae politikoj vlasti da donosi valjane odluke i racionalnije i ekasnije obavlja poslove. I kada se ukljuuje u politiki ivot, misija intelektualca treba da bude kritika, kontrolna i saradnika. Oni treba da budu stratezi i orijentiri drutvenog i politikog ivota. Svaka partija, nezavisno od svojih trenutnih interesa i pragmatikih taktika, treba te ljude da podrava i neguje. Oni se ne smeju saginjati pred prvim naletom neprincipijelnosti i uzurpacija u politikom ivotu. Intelektualni konkretni angaman u politikom ivotu znaajan je i za ukazivanje na greke. Jer, greka u politici se ne moe pratati, odnosno ne postoji pravo na greku u politici. Naravno, pravo pojedinaca na greku jedno je od najelementarnijih. Svako ima pravo da grei na svoj raun i u okviru svog ivota. Ako se ono ukida i uvodi stanje bezgrenosti, u zajednici nema ljudi ve samo svetaca ili podlaca. esto se iza istunskih i moralizatorskih imperativa kriju zle namere. Meutim, to pravo, koje vai za pojedinca i njegov ivot, ne moe se prihvatiti u politici. Niko nikoga ne sme prisiliti da se kandiduje za politiku funkciju. Kandidatura je stvar linog izbora. Ako je to neko izabrao, onda treba da zna da njegove greke u politici snose i drugi. Zbog toga se greka odmah mora namiriti ako nije izazvala posledice, ostavkom, a ako jeste, prekrajno ili krivino, zavisno od prirode greke. Prema tome, kad ponu da gree (iz neznanja, zablude, pogrene procene ili namerno) oni treba odmah da podnesu ostavku (lini moralni in) dok greka jo nije izazvala posledice, a u sluaju da je greka izazvala loe posledice, da odgovaraju prema veliini tete prekrajno ili krivino. Kada su u dravi dobri zakoni i mehanizmi za njihovo funkcionisanje, greke se odmah uoavaju i kanjavaju. Na taj nain, one se preventivno smanjuju na najmanju moguu meru. Uvek e se u politikom ivotu greiti, ali re je o tome da se greke brzo uoe, da su pod kontrolom i da oni koji ih poine budu kanjeni. Jedna od misija intelektualnog angamana je i razotkrivanje manipulatora u drutvenom i politikom ivotu, posebno demagoga. Od pamtiveka demagozi su zloupotrebljavali i rei i stvari. Rei su, u njihovoj upotrebi, sluile za la, obmanu i dezorijentaciju. Iza njihovih strasnih obeanja uvek je sledila prevara

51

drugih i sopstvena korist. Kada se nametnu zajednici, ona kree ka velikoj propasti iz stradanja u stradanje. to je njihova la krupnija i strast sonija, to je vera u njih vea. To je vreme kada se nevera i vera sjedinjuju, a ljudski ivoti poinju da propadaju. Kada se la ugnezdi u ljudske odnose, onda ljudi gube i oslonce i garancije za ivot. To je poplava u kojoj se ljudi snalaze od trenutka do trenutka. U takvim situacijama nema ni sigurnosti ni izvesnosti. La, obmana i prevara razaraju veru i unitavaju nadu. Neverica i beznae uvlae se u ljudsku duu, a strah i strepnja okivaju i srce i duu. Rei trijumfuju u istinama, a poniavaju se u laima. Demagozi su i ruitelji i guitelji. Oni rade na obezvreivanju i rei i stvari, izjednaavanju istine i lai, propasti institucija i javnog ivota. To su avoli u ljudskom liku, ravi ljudi, destruktivne prirode. Iza njihovog jednostranog i plamteeg govora sve se uruava, gori i nestaje. Oni su proizvoai haosa i pustoenja. Ljudi koji dre do sebe dre i do rei. Oni ih ne rabe, ne iskoriavaju ih i ne unitavaju ih. Rei su kod njih skupe i vredne. Iza njihovih rei su dela, znaenja i lepota. Samo blistava bia spoznaju mo rei. Nemone rei su kao nemoni ljudi. One gube znaenja, iza njih nema ni dela ni emocionalnih vrednosti. Ljudska prava omoguavaju i tite moralnu autonomiju, a s druge strane moralno autonomni ljudi unapreuju i razvijaju ljudska prava. Osnov svih ljudskih prava su prirodna prava: pravo na ivot, pravo na raspolaganje telom, pravo na svojinu i pravo na slobodu. Ravnopravnost i garancija jednakih ansi u politikoj zajednici i drutvu postie se politikim, socijalnim i ekonomskim pravima. Poslednja, etvrta, generacija ljudskih prava pravo na zdravu ivotnu sredinu (ekoloko pravo), pravo ena na reprodukciju i pravo na istinitu informaciju omoguava ljudima da se zatite od manipulacije (zloupotreba u upotrebi prirodnih resursa i zloupotreba informacija) i da polovi budu izjednaeni u slobodama i pravima. Moralno autonomne linosti utiu na formiranje slobodnih graana, a ne podanika. Oni su i promoteri obrasca u kojem su pojedinana prava granica i garancija kolektivnih prava.

52

Summary

INTELECTUAL AND MORAL AUTONOMY AS THE PRECONDITION AND RESULT OF HUMAN RIGHTS
PhD edomir UPI Concept of autonomy and Kants denition of autonomy. Culture as second nature - where autonomy of individual lies. Moral responsibility as an indicator of autonomy of individual. Five responsibilities of morally autonomous individual: towards oneself, towards close persons, others, profession and society and the state one lives in. Types of responsibility: individual and collective, political, criminal, civic and disciplinary. Two moral approaches: deontological and pragmatic. Importance of moral autonomy of intellectual for social and political life. Criticism and control of political power and authority of morally autonomous intellectuals. Attitude of the intellectual towards mistakes and manipulation in politics. Human rights and moral autonomy. Key words: autonomy, moral, responsibility, deontology, pragmatism, intellectual, engagement, human rights.

53

54

Aleksandar Saa ZEKOVI

O KULTURI LJUDSKIH PRAVA

UVODNE OPTE NAPOMENE O LJUDSKIM PRAVIMA
Temeljna obiljeja ljudskih prava su uroenost, univerzalnost, jednakost i nedjeljivost. Ljudska prava pripadaju svima, bez razlike. Vana su nam zato to nas ine ljudima, oslobaaju od ogranienja prolosti i obezbjeuju temelj za promjenu i blagostanje u budunosti. U najoptijem smislu, pod ljudskim pravima podrazumijevamo ona prava koja svakom pojedincu pripadaju zato to je ljudsko bie, nezavisno od drave i bez obzira na njegove razliitosti. Ljudska prava i osnovne slobode su prava koja pripadaju svim ljudskim biima pri roenju. U Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima kae se da se sva ljudska bia raaju slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima . Za ljudska prava kaemo i da su politika jer se ostvaruju u dravi, tj. odnose se na odreenu dravu i njenu javnu vlast, koja ljudska prava ne konstituie normama ve ih njima samo potvruje i jami. Od drave se oekuje dvostruka uloga: da garantuje, odnosno da se uzdri od krenja graanskih i politikih prava, i da aktivno promovie socijalna i ekonomska prava graana. Vano je da drava obezbijedi pretpostavke za uivanje svih prava, jer su ona nedjeljiva i meusobno uslovljena. Pretpostavke za istinsko uivanje i potovanje ljudskih prava su demokratija, vladavina prava i obezbjeenje minimuma socijalnoekonomskih standarda, koji svakom pojedincu treba da stvore uslove za napredak i razvoj, kao i mogunost sluenja drugim pravima. Treba naglasiti da su se drave vremenom oslobaale sopstvene odgovornosti kada je rije o ljudskim pravima. Taj proces i dalje traje. Ranije se pitanje potovanja ljudskih prava tretiralo kao unutranja stvar svake drave, nad kojim je ona imala potpuni suverenitet. Meutim, briga o ljudskim pravima postala je globalna stvar i ta prava danas uivaju meunarodnu zatitu. Zahvaljujui iskustvu, razvoju i, posebno, prepoznavanju posljedica krenja ljudskih prava u prolosti28, drave se sve vie doivljavaju kao uvari ovih
28

Savremeni koncept ljudskih prava, ukljuujui standarde i instrumente, predstavlja jasno

55

prava, iji je osnovni zadatak dobrobit i blagostanje onih koji u njima ive, tj. realizacija ljudskih prava. Vremenom je izgraeno stanovite da sistemi i reimi29 koji kre prava svojih graana postaju meunarodno agresivni i opasni po svjetski mir i napredak. U takvom je stanovitu pronaeno uporite i za brojne intervencije, politike, ekonomske ali i vojne, na gotovim svim kontinentima Zemlje. Stvaranjem nove zajednice naroda, OUN, poeo je period opredmeivanja ljudskih prava kroz donoenje optih deklaracija i paktova ija se naela implementiraju kroz domaa zakondavstva. Ipak to nije dovoljno za postizanje promjena mentalne prirode. Vjekovi su u pitanju, obrazovanje, tradicija, navike, predrasude.... Novi mentalitet se ne uspostavlja sam od sebe, ve treba da ga grade i izgrade svi oni koji su ivotno i sutinski vezani za svoja ljudska prava.

TO PODRAZUMIJEVAMO POD KULTUROM LJUDSKIH PRAVA?

Kada kaemo kultura ljudskih prava, onda mislimo na potovanje i zatitu ljudskih prava u svakodnevnom ivotu, odnosno na istinsko uivanje ljudskih prava, koje ne zavisi samo od potovanja zakonskih odredbi ve obuhvaa i nasljee, stavove i navike ljudi. Kultura ljudskih prava je postupanje utemeljeno na uvjerenju da svako ljudsko bie posjeduje uroeno dostojanstvo i prava, koja mu nije podarila drava.Kultura ljudskih prava, kojoj tei itav svijet, nije ni gotov ni zaokruen proces, bez obzira na to o kojem je dijelu planete rije. Neki autori razvijanje kulture ljudskih prava smatraju kljunim za razvitak istinski evropskih drutava, u kojima se mogu prevazii nasljea prolosti, barem na dui rok. Sa kulturom ljudskih prava, odnosno stvarnim uivanjem ljudskih prava, posebno imaju problema drutva u tranziciji. Ljudska prava, naalost, imaju protivnike usljed neznanja ili nedovoljnog obrazovanja, neinformisanosti, ideolokih i drugih kalupa i zabluda... Nezaivljavanju kulture ljudskih prava doprinosi graanski neaktivizam, pasivnost i poslunost, koja armie stav da u odnosu na vlast treba biti podreen i gotovo uvijek zadovoljan. Stvaranjem kulture ljudskih prava drutvo e dobiti jake, hrabre, odgovorne, informisane i slobodne graane, eliminisae
razvojno distanciranje od zakonskih bezakonja, kojima su tokom gotovo itave ovjekove istorije injeni zloini uz zakonska ovlatenja, a ljudi nerijetko gubili ak i status ljudskih bia. Neki su, a takvih jo uvijek ima, pozivanje na ljudska prava doivljavali kao sebini individualizam, buroasku tekovinu i pokuaj ruenja dobrobiti cijelog drutva, podreujui svaki individualizam kolektivistikom pristupu.

29

56

se podanitvo, unaprijediti sveukupna drutvena i politika kultura, razvie se dijalog, komunikativnost, kritiko razmiljanje, osnaiti mo, i promijeniti poloaj pojedinca u odnosu na vlast, reim...

KAKO PREPOZNATI ODSUSTVO KULTURE LJUDSKIH PRAVA?

Prema prof. dr Vojinu Dimitrijeviu, pokazatelji nedostatka kulture ljudskih prava su sljedei: nepostojanje svijesti o tome da ljudska prava postoje; nepoznavanje sopstvenih prava i mirenje s njihovim krenjem; nedostatak samopouzdanja kada je u pitanju realizacija tih prava; ravnodunost prema drugima, nedostatak solidarnosti30 i nespremnost da se brane tua ljudska prava, kao i postojanje diskriminacije.31 Kada je rije o kulturi ljudskih prava, nijesu rijetki sluajevi da graanin sam odbija svoja ljudska prava, smatrajui da su ona podreena pravu zajednice u kojoj ivi, ili da jednostavno ne eli da koristi pripadajua mu prava, odnosno da ih koristi ali nautrb prava drugih lica.

DA LI JE MOGUE RAZVITI DRUTVO KULTURE LJUDSKIH PRAVA?

Odgovor je, naravno, pozitivan, uz napomenu da se radi o dugom i sloenom procesu sazrijevanja cijelog drutva i svih njegovih pripadnika, koji pretpostavlja sticanje navika da se prava potuju, podsticanje obrazovanja, na svim nivoima i u svim oblicima, formalnog i neformalnog, kao i promjenu modela ponaanja. Profesor Dimitrijevi posebno istie izmjenu modela uzora na koji se treba ugledati32. Kultura ljudskih prava znai i preispitivanje
30

31

32

Nedostatak solidarnosti je lanana pojava odsustvo podrke izmeu razliitih drutvenih grupa u vanim drutvenim trenucima masovni graanski, sindikalni, studentski i drugi protesti, primjeri etnikog ienja, masovni zloini, ozbiljna krenja ljudskih prava, zatita ivotne sredine ... Diskriminacija se odnosi na svako razlikovanje, iskljuivanje, ograniavanje ili davanje prvenstva koje se temelji na rasi, boji, precima, nacionalnom ili etnikom poreklu i koje ima za cilj ili za rezultat da narui ili da ugrozi priznavanje, uivanje ili vrenje, u podjednakim uslovima, ljudskih prava i osnovnih sloboda u politikoj, privrednoj, socijalnoj, kulturnoj ili bilo kojoj drugoj oblasti javnog ivota. Primjeri - diskriminacija pri obrazovanju, zapoljavanju, pristupu institucijama, lijeenju... Rasna diskriminacija razvija se na stanovitu, koje je nauno sasvim lano, o superiornosti jedne nad drugom rasom. Napokon se pomjeriti od samozadovoljnog, agresivnog mujaka, koji je zavodnik i ratnik i oboavalac istorije, ka tolerantnom ovjeku koji se oslanja na svoje intelektualne i ljudske kvalitete.

57

sopstvene prolosti, u nacionalnom smislu, i traenje onih replika iz nje koje su bile zapostavljene i nedovoljno koriene, a vjerovatno predstavljaju bolje i pozitivnije primjere33. Prema profesoru Benedeku, kultura ljudskih prava treba da zapone malim koracima, svakodnevnim potovanjem prava drugoga, koritenjem ljudskih prava kao osnove za razreenje i javnih i personalnih problema i upotrebom ljudskih prava kao mjere za stupanj razvoja drutva . Pored izmjena teorije, pretpostavka kulture ljudskih prava jeste i izmjena prakse.

KO IMA VANU ULOGU U PROCESU IZGRADNJE KULTURE LJUDSKIH PRAVA?

U promovisanju kulture ljudskih prava izuzetno vanu ulogu imaju gotovo svi subjekti, drava, crkvene zajednice, naroito oni koji u okviru procesa obrazovanja rade sa djecom i mladima, subjekti civilnog drutva. Posebno je vano da se razumijevanje ljudskih prava i privrenost njihovom potovanju izgradi u to ranijem stadijumu razvoja pojedinca. Od presudne je vanosti i uloga medija; oni svojoj publici mogu pribliiti koncept i sadraj ljudskih prava, upoznati ih sa primjerima njihovog krenja, kao i znaajno uticati da u jednom drutvu potovanje ljudskih prava postane pravilo, a ne izuzetak. Brojni meunarodni standardi prepoznaju medije kao subjekte koji su u naroito povoljnom poloaju da daju pozitivan doprinos borbi protiv netolerancije, edukaciji graana o njihovim pravima, njegovanju razumijevanja meu razliitim drutvenim grupama, i kao vodee inioce stvaranja svijesti o ljudskim pravima. Oni koji rade u medijima, bilo tampanim ili elektronskim i bez obzira na vlasnitvo, treba da budu svjesni injenice da posredstvom svojih sadraja i formi mogu ostvarivati veoma tetne uticaje, i kroz raznovrsne oblike izraavanja potkopavati demokratsku bezbjednost, kulturnu povezanost i pluralizam . Uticaj medija na javno mnjenje snaniji je od bilo kog drugog oblika pojedinanog izraavanja34, pa je obuka medijskih djelatnika stoga veoma znaajna. Aktivni promoteri kulture ljudskih prava su nevladine organizacije i pojedinci u njima koji se bave armisanjem i zatitom ljudskih prava, ili pak takozvani branitelji (defenders) ljudskih prava. ta su to nevladine organizacije (NVO), kakve su njihove karakteristike i, posebno, kakav je znaaj nevladinih organizacija koje se bave ljudskim pravima?
33 34

Posebno preporuujem panji knjigu Nacija s grekom autora ivka Andrijaevia. U ovom poslu poseban je znaaj nevladinih organizacija iz oblasti medija i ljudskih prava.

58

Danas su NVO gotovo svuda u svijetu prisutne u najrazliitijim javnim raspravama i ukljuene u rjeavanje najozbiljnijih drutvenih, socijalnih i ekonomskih problema. Prema deniciji Svjetske banke, NVO predstavlja pravni subjekat koji se u odreenom pravnom sistemu ne smatra dijelom vladinog sektora i koji ne slui za sticanje prota, a ako se bilo kakva dobit i stie, ona kao takva ne moe biti distribuirana. NVO slino denie i crnogorski Zakon o nevladinim organizacijama, naglaavajui njihov doprinos ostvarenju i armisanju javnog interesa, tj. opteg dobra. Vodee organizacije za ljudska prava u svijetu, poput Amnesty Internationala i Human Rights Watcha , istiu da nevladine organizacije za ljudska prava, da bi ouvale svoju nepristrasnost i objektivnost, ne treba da crpe sredstva iz bilo kojeg vladinog izvora. Podgoriki Fond za humanitarno pravo ve godinama zastupa stanovite da potovanje ljudskih prava u Crnoj Gori nije dovoljno sazrelo da bi ozbiljne organizacije civilnog drutva mogle crpiti sredstva i iz vladinih nansijskih izvora. Temeljni smisao postojanja nevladine organizacije, bez obzira na prol, jeste drutvena promjena, uvanje i odbrana demokratije, promovisanje aktivnog uea graana u javnom ivotu, tj. snaenje demokratske kulture, irenje demokratskog opsega, nadziranje politikih i tranzicionih procesa, politike elite, borba protiv korupcije, obrazovanje na svim nivoima... Obrazovanje iz domena ljudskih prava doprinosi stvaranju aktivnog graanina, sa snanom demokratskom legitimacijom. Putem edukacije, javnog zagovaranja ozbiljnih i vanih drutvenih problema i dilema, kroz registrovanje sluajeva krenja, i obezbjeenja monitoringa potovanja, ljudskih prava, pruanjem besplatne pravne pomoi, NVO se trude da graani prepoznaju i naue svoja prava, da ih primjenjuju, ali i da se naue potovanju prava drugih iz svog ueg i ireg okruenja. NVO za ljudska prava prvenstveno treba vidjeti kao snadbjevae tanim informacijama o krenju ljudskih prava i monitore rada vlasti, na svim nivoima, u oblasti ljudskih i manjinskih prava. Graani ili ne znaju sva svoja prava, ili nijesu upoznati sa raspoloivim instrumentima njihove zatite, kako na nacionalnom tako i na irem nivou. Stoga je uloga istinski nezavisnih35 nevladinih organizacija posebno vana u konkretnom i djelotvornom obrazovanju graanstva o ljudskim pravima, putem radionica, seminara, razliitih kola i predavanja, istraivanja, kroz izdavaku djelatnost. NVO za ljudska prava imaju mogunost uticaja na lokalnom, nacionalnom, meunarodnom nivou. Obezbijeena im je konsultantska i posmatraka pozicija, koja omoguava pruanje informacija, podnoenje izvjetaja, inicijativa, predlaganje rjeenja te uee u kreiranju novih standarda, odluka, rezolucija, preporuka.
35

Postoje i NVO u organizaciji vlade, GONGO.

59

Literatura:
Thomas Buergenthal: Meunarodna ljudska prava, Hrvatski helsinki odbor za ljudska prava i Constitutional and Legislative Policy Institute Budapest, Zagreb, 1997. Zbornik Kultura ljudskih prava, urednica Mirjana Todorovi, Beogradski centar za ljudska prava i HRC Network, Beograd, 2002. Raija Hanski i Markku Suksi: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava , prirunik, Institut za ljudska prava, Univerzitet Abo Akademi, drugo preraeno izdanje, Turku/Abo, 1999. Manjinska prava zbirka dokumenata, priredili Neeljka Sindik i Aleksandar Saa Zekovi, Ask, Podgorica, 2004. Stevo Muk: ABC nevladinih organizacija , CRNVO, Podgorica, 2002. Aleksandar Saa Zekovi, Nevladine organizacije u Crnoj Gori promoteri promjena, Glas prijestonice, broj 2/3, jul-avgust 2000. Aleksandar Saa Zekovi, NVO Rjenik razumijevanja, Fond za humanitarno pravo, Podgorica, u pripremi. Autorove biljeke s predavanja odranih u koli demokratije i koli drutvenih promjena tokom 2003. i 2004.

60

Summary

ABOUT THE CULTURE OF HUMAN RIGHTS

Aleksandar Saa Zekovi Fundamental attributes of human rights are autochthony, universality, equality and indivisibility. Preconditions for genuine realization of human rights are democracy, rule of law and procurement of minimal social-economic standards needed in order to enable each individual to prosper and develop, as well as other rights. Culture of human rights means respect and protection of human rights in everyday life, genuine benet from human rights, which does not only depend on respect of legal provisions, but also comprises heritage, attitudes and habits of people. Mainly societies in transition have problems with the culture of human rights. The indicators of lack of culture of human rights are: lack of consciousness regarding the existence of human rights; being unfamiliar with one-owns rights and indifference in relation to their violation; lack of self-condence regarding realization of these rights, indifference towards others, lack of solidarity and lack of readiness to defend human rights of others, as well as existence of discrimination. Culture of human rights must be initiated by little steps, by respecting the right of other on everyday bases, by using human rights as a foundation for resolution of both public and personal problems and by using human rights as a measurement for development of the society . All subjects of society play extremely important role in this -the state, church communities, those who in the framework of educational process work with young people, civic society, media, non-governmental organisations and individuals who deal with promotion and protection of human rights. The fundamental sense for existence of NGOs is social change, safeguarding and defence of democracy, fortifying of democratic culture of citizens, monitoring of political and transitional processes, political elite, ght against corruption, education on all levels Through education, public advocacy of important social problems and dilemmas, through recording of the cases of violation and providing monitoring of respect of human rights, providing of legal aid, NGOs

61

are working on making the citizens recognize and get familiarized with their rights, in order to use them, but also to learn to respect the rights of others in their surroundings. NGOs dealing with human rights issues should primarily be seen as suppliers of correct information regarding the violation of human rights and monitors of the work performed by the government in the eld of human and minority rights.

62

Zoran PAIN

NAELO JAVNOSTI KAO ATRIBUT PRAVINOSTI

Informacija je ishodite ljudskog saznanja, a samim tim i progresa, ekonomskog, kulturnog i moralnog prosperiteta drutva. Ipak, prosperitetno drutvo moe biti samo ono koje je politiki stabilno i u kome su meusobna prava i obaveze graana i drave uinjena izvjesnim. Stoga uloga suda, u drutvu politiki organizovanom po sistemu podjele vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku (Monteskije L`sprit de lois), jeste rjeavanje koniktnih situacija u drutvu, a sama sudska presuda potvrda pravnog poretka, na autoritativan nain. Nemjerljiv je doprinos koji vladavini prava mogu dati sudije. Zato sudija mora biti linost od javnog povjerenja, jer ii sudiji znai ii pravdi , stoernoj vrlini drutva koje pledira da bude otvoreno, graansko i demokratsko. Shodno tome, kao neminovnost se ukazuje potreba otvorenosti i javnosti (transparentnosti) u radu suda, prema graanima, a posebno u odnosu na medije, kao nosioce slobodnog javnog diskursa o svim pitanjima od drutvenog interesa. Princip javnosti je integralni dio ireg meunarodnog standarda, od kapitalnog znaaja za armaciju vladavine prava prava na pravino i javno suenje, u razumnom roku, pred nezavisnim i nepristrasnim sudom, osnovanim na osnovu zakona. Javni karakter sudskog postupka titi strane u sporu od dijeljenja pravde u tajnosti, bez javne kontrole, kako to utvruje Evropski sud za ljudska prava u predmetu Axen protiv SR Njemake (8. 12. 1983). Prema tome, vrlo je suptilna korelacija, meusobno proimanje i interakcija izmeu ovih kategorija prava, koje svoju punu armaciju mogu doivjeti samo ukoliko su usklaene i meusobno integrisane. Prethodno reeno, jasno, implicira zakljuak javnost je atribut pravinosti. S druge strane, sloboda informisanja je atribut slobode izraavanja, odnosno slobodnog javnog dijaloga o svemu onome to predstavlja javni interes, u konkretnom sluaju o okolnostima vezanim za rad sudova. Jer, izraziti svoju misao moe samo onaj graanin, kao izvorni nosilac suveriniteta, kojem su informacije dostupne. Naalost, mora se konstatovati da sudovi u Crnoj Gori ne odgovaraju uvijek na pravi nain potrebi za usklaivanjem tri komplementarna fenomena: javnosti (transparentnosti sudova), povjerenja (pozitivne anticipacije) javnosti u sudove i stabilnosti drutva.

63

Posebno je neprihvatljiva i zabrinjavajua injenica da su, u vie navrata i u duem vremenskom periodu, sondae javnog mnjenja koje vri eminentna nevladina organizacija u Crnoj Gori, Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM), vrlo jasno pokazale da je nivo povjerenja graana u pravosue veoma nizak. Dodatno brine i to sudovi, i to kontinuirano, uivaju nii nivo povjerenja graana ak i u odnosu na policiju, prema kojoj se inae iskazuje tradicionalna suzdranost i u demokratski najrazvijenijim dravama prosto zbog toga to policija, u ime drave, neposredno raspolae monopolom legalne, zike prinude. S druge strane, moe se zasnovano tvrditi da ni mediji ne ostvaruju na adekvatan nain svoju ulogu u nastojanjima da se okolnosti koje se odnose na rad sudova uine dostupnim javnosti. Nain koji oni uglavnom biraju ne odgovara demokratskom drutvu u kojem sloboda izraavanja i slobodni javni diskurs podrazumijevaju i odgovornost za javno izgovorenu ili napisanu rije. Naime, evidentno je da novinarski esnaf u Crnoj Gori, ni organizaciono, ni kadrovski, ne pridaje odgovarajui znaaj izvjetavanju o sudskim postupcima i radu sudova uopte, a edukacija novinara izvjetaa esto je na neprimjereno niskom nivou. Sve drugaije, u odnosu na izreeno, predstavlja izuzetak. Zvanini podatak Instituta za medije Podgorica da samo 40% pripadnika novinarske profesije u Crnoj Gori ima akademsko obrazovanje, odnosno diplomu bilo kog fakulteta, obeshrabruje. Prirodno da je procenat novinara s posebnim, urnalistikim, obrazovanjem jo nii. Greke koje se prave prilikom izvjetavanja o radu sudova mnogobrojne su i raznolike. Elementarno nepoznavanje mjesta i uloge suda u drutvu, posebno u odnosu na policiju, tuilaku organizaciju i advokaturu, dovodi do krupnih greaka u terminologiji koja se koristi. Dajem, egzemplarno, pregled najeih propusta i greaka u korienoj terminologiji: o konfuzija nastala brkanjem krivinog sudskog postupka i graanskog sudskog postupka, to za posljedicu ima predstavljanje u medijima presude izreene u postupku za naknadu nematerijalne tete kao kanjavanja; o prejudiciranje krivine odgovornosti okrivljenog (ponekad i samo osumnjienog), ugroavanje i dezavuisanje pretpostavke nevinosti; o iznoenje pojedinosti iz istranog postupka, krivinog postupka prema maloljetnicima, branih i paternitetskih sporova, sa kojih je javnost, ipso iure, po sili zakona, iskljuena; o neobjavljivanje informacije o obustavljanju krivinog postupka ili donoenju oslobaajue presude; o tuilac Osnovnog suda u Podgorici, umjesto Osnovni dravni tuilac u Podgorici;

64

podnesena je krivina prijava Osnovnom sudu u Podgorici, umjesto podnesena je krivina prijava Osnovnom dravnom tuiocu u Podgorici; o tuilac je pustio iz pritvora iako je jasno da se iz pritvora izlazi iskljuivo odlukom suda; o sud je optuio; o sud je odbacio krivinu prijavu; o neistinito ili uvredljivo izvjetavanje. Broj primjera u kojima mediji neprofesionalnim izvjetavanjem obesmiljavaju naelo javnosti i nezavisnost suda, s jedne strane, i slobodu izraavanja, s druge strane, veliki je. Ovo je, prije svega, posljedica injenice da urednici u medijima za izvjetavanje o vrlo suptilnoj problematici sudskog postupka esto odreuju novinare bez iskustva i pravnikog znanja (postoje izuzeci), neobuene i nespremne. U zemljama razvijene zapadne demokratije (EU, USA, Kanada), pak, postoje posebna udruenja novinara izvjetaa iz sudnice (courtroom reporter), koja svojom aktivnou jaaju dignitet profesije sudskog izvjetaa (reportera) i reaguju na sve izazove koje ta profesija nosi, dok se na fakultetima urnalistike izuavaju posebni predmeti iz ove oblasti, sa intencijom da se sloena, struna, pravna materija predstavi jasno i prihvatljivo laikoj javnosti. Domicilni normativni okvir koji ureuje korelaciju izmeu ove dvije kategorije ljudskih prava i sloboda, koje su u fokusu interesovanja autora u ovom tekstu, dat je u Povelji o ljudskim i manjinskim pravima i graanskim slobodama, kao integralnom dijelu Ustavne povelje Dravne zajednice Srbija i Crna Gora, Ustavu Republike Crne Gore, Zakoniku o krivinom postupku, Zakonu o parninom postupku, Zakonu o medijima te Sudskom poslovniku, kao podzakonskom optem pravnom aktu, koji ureuje pitanja organizacije i naina unutranjeg poslovanja u sudovima Republike Crne Gore. Treba naglasiti da su, shodno slovu Ustavne povelje Dravne zajednice Srbija i Crna Gora, izraenom u l. 10 i l. 16, meunarodni ugovori o ljudskim i manjinskim pravima i graanskim slobodama, koji su ratikovani i objavljeni, sastavni dio unutranjeg pravnog poretka, te da, nota bene, imaju primat nad domaim propisima i primjenjuju se neposredno. Za temu o kojoj je sada rije od posebnog je znaaja Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (Rim, 4.11.1950), koja u lanu 6, st. 1 garantuje pravo svakom subjektu da, tokom odluivanja o njegovim graanskim pravima i obavezama ili o krivinoj optubi protiv njega, ima pravinu i javnu raspravu, odranu u razumnom roku, pred nezavisnim i nepristrasnim sudom, obrazovanim na osnovu zakona. Presuda se izrie javno, ali se tampa i javnost mogu iskljuiti iz cijelog ili iz dijela suenja ako je to u interesu morala, javnog reda ili o

65

nacionalne bezbjednosti u demokratskom drutvu, kada to zahtijevaju interesi maloljetnika ili zatita privatnog ivota stranaka, ili u mjeri koja je, po miljenju suda, nuno potrebna u posebnim okolnostima, kada bi javnost mogla da nakodi interesima pravde. Evropska konvencija u l. 6, st. 2 propisuje pretpostavku nevinosti u krivinom postupku, lanom 8 zatieno je pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota, dok je sloboda izraavanja zajamena lanom 10 Konvencije. Organi javne vlasti koji neposredno primjenjuju pravo duni su da slijede unutranji smisao pojedinih odredbi propisa, te da norme koje se odnose na ljudska prava tumae na nain kojim se unapreuju vrijednosti otvorenog i slobodnog, demokratskog drutva i u skladu sa praksom meunarodnih tijela koja nadziru sprovoenje ovih standarda u djelo (Evropski sud za ljudska prava, Komisija za ljudska prava OUN i dr.), kako to predvia l. 10 Povelje o ljudskim i manjinskim pravima (tzv. Mala povelja). Pravni standard koji se odnosi na pravo na pravino i javno suenje, u razumnom roku, pred nezavisnim i nepristrasnim sudom, osnovanim na osnovu zakona, inkorporiran je normativno u l. 17, pretpostavka nevinosti u l. 19, dok se sloboda miljenja i izraavanja, kao i sloboda medija, kao prirodna pretpostavka slobode izraavanja, ureuju lanovima 29 i 30 Povelje. Saglasno l. 24 Ustava Republike Crne Gore, jami se potovanje ljudske linosti i dostojanstva u krivinom i svakom drugom postupku, dok su psihiki integritet ovjeka i njegova privatnost nepovredivi, kako to predvia l. 20 Ustava Republike Crne Gore. Jami se i sloboda misli i javnog izraavanja miljenja, sloboda tampe i drugih vidova javnog obavjetavanja, shodno l. 34 i 35 Ustava Republike Crne Gore. Pretpostavka nevinosti i princip in dubio pro reo (sumnju o postojanju injenice koja ini obiljeje krivinog djela, ili od koje zavisi primjena neke odredbe krivinog zakonodavstva, sud rjeava na nain koji je povoljniji za okrivljenog) sadrani su u l. 3 Zakonika o krivinom postupku, i to na nain (po ugledu na Evropsku konvenciju) koji autoru ovog teksta nije prihvatljiv, jer nije logiki utemeljen. Naime, lieno je logike stanovite da se neko kome se mogu suspendovati ljudska prava i slobode od kapitalnog znaaja za integritet ljudske linosti, kao to su to sigurnost i sloboda linosti, ograniiti sloboda kretanja i sl. istovremeno smatra nevinim. Stoga bi mnogo prihvatljivije bilo korienje formulacije ne moe se smatrati krivim niko, dok se njegova krivica za krivino djelo ne utvrdi pravosnanom odlukom suda. Do pravosnane odluke suda okrivljeni se smatra, razliitim intenzitetom tokom postupka, osnovano sumnjivim, a ne nevinim, niti krivim. Mediji su duni da potuju ovaj princip i da svojim javnim istupima o krivinom postupku koji je u toku ne vrijeaju procesna pravila, prava okrivljenog i oteenog, kao ni naelo sudske nezavisnosti.

66

Javnost glavnog pretresa propisana je odredbama l. 299 302 Zakonika o krivinom postupku. Shodno ovim odredbama, glavnom pretresu mogu prisustvovati punoljetna lica, a sud moe rjeenjem, koje mora biti obrazloeno i javno objavljeno, iskljuiti javnost sa glavnog pretresa (to se ne odnosi na stranke, oteenog, njihove zastupnike i branioce), po slubenoj dunosti ili po prijedlogu stranaka, ali uvijek nakon njihovog sasluanja i ukoliko je to potrebno radi uvanja tajne, uvanja javnog reda, zatite morala, zatite interesa maloljetnika, ili zatite linog ili porodinog ivota okrivljenog ili oteenog. Vijee moe dozvoliti da glavnom pretresu sa koga je javnost iskljuena prisustvuju pojedina slubena lica i nauni radnici, a na zahtjev optuenog moe to dopustiti i njegovom supruniku i bliskim srodnicima, odnosno licu s kojim ivi u vanbranoj zajednici. Presuda se objavljuje javno, a ako je javnost bila iskljuena sa glavnog pretresa izreka presude e se uvijek proitati na javnom zasjedanju, dok e u pogledu objavljivanja obrazloenja presude odluku o eventualnom iskljuenju javnosti donijeti vijee (l. 365 ZKP-a). Javnost je uvijek iskljuena kada se radi o maloljetniku, no sud moe dozvoliti da glavnom pretresu prisustvuju lica koja se bave zatitom i vaspitanjem maloljetnika ili suzbijanjem maloljetnikog kriminaliteta, kao i nauni radnici. Ipak, u toku glavnog pretresa, vijee moe narediti da se, osim dravnog tuioca, branioca i predstavnika organa starateljstva, sa zasjedanja udalje sva ili pojedina lica. Zakon o parninom postupku takoe predvia javnost graansko-sudskog postupka, u l. 5, dajui ovlaenja sudu da iskljui javnost samo u sluajevima odreenim zakonom, a javnost glavne rasprave je, u naelu, ureena na isti nain kao u krivinom postupku. Iako Zakon o parninom postupku kao razlog za iskljuenje javnosti ne pominje interes maloljetnika i zatitu privatnosti (linog i porodinog ivota), teleolokim (ciljnim) i sistemskim tumaenjem propisa pouzdano se moe zakljuiti da je i u ovim sluajevima opravdano iskljuiti javnost sa glavne rasprave. Ovo je i eksplicitno propisano odredbama Porodinog zakona, koje ureuju posebne parnine postupke u branim, paternitetnim i maternitetnim sporovima. lan 312 ZPP-a predvia adekvatnu primjenu odredbi o javnosti glavne rasprave i na pripremnom roitu, roitu van glavne rasprave, kao i roitu pred zamoljenim sudijom. Zakonom o medijima izriito je zabranjena cenzura medija, a sloboda informisanja se obezbjeuje i jami na nivou standarda sadranih u meunarodnim dokumentima o ljudskim pravima i slobodama (OUN, OEBS, Savjet Evrope, EU). Sam zakon treba tumaiti i primjenjivati u skladu s principima Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, uz korienje prakse precedentnog prava Evropskog suda za ljudska prava. Time se posredno i u odreenoj mjeri involvira anglosaksonski sistem precedentnog prava u na pravni sistem, koji je graen na pravnoj tradiciji evropskog, kontinentalnog

67

prava. Sloboda medija podrazumijeva slobodu izraavanja miljenja, slobodu istraivanja, prikupljanja, irenja, objavljivanja i primanja informacija, slobodan pristup svim izvorima informacija, zatitu ovjekove linosti i dostojanstva i slobodan protok informacija. Glava V Zakona o medijima posveena je pravima i obavezama u informisanju. Tako se u l. 20 propisuje odgovornost osnivaa medija za objavljene programske sadraje kojima se naruava zakonom zatieni interes lica na koje se informacija odnosi, ili kojim se vrijea ast, odnosno integritet pojedinca, iznose ili prenose neistiniti navodi o njegovom ivotu, znanju i sposobnostima. Oteeni ima pravo na tubu nadlenom sudu za naknadu tete protiv autora i osnivaa medija. Prema tome, Zakonom o medijima nije predviena odgovornost glavnog i odgovornog urednika, o emu je postojala odredba u ranije vaeem zakonu o javnom informisanju. Time je novi zakon usaglaen s vaeim meunarodnim standardima. Informacije prikupljene na nedozvoljen nain mogu se objaviti, shodno l. 21 Zakona o medijima, samo u interesu nacionalne bezbjednosti, zatite teritorijalnog integriteta ili javne bezbjednosti, spreavanja nereda ili kriminala, ili zatite zdravlja ili morala, zatite ugleda ili prava drugih, spreavanja otkrivanja obavjetenja dobijenih u povjerenju, ili radi ouvanja autoriteta i nepristrasnosti sudstva. Novinari ili mediji ne snose odgovornost ako u svom radu pribave ili objave informaciju koja predstavlja dravnu, vojnu, slubenu ili poslovnu tajnu, ukoliko postoji opravdani interes javnosti da s njom bude upoznata. Novinari nijesu duni ni da zakonodavnoj, sudskoj ili izvrnoj vlasti, ili bilo kom drugom pravnom subjektu, otkriju izvor informacije koji eli ostati nepoznat. Mediji moraju tititi integritet maloljetnika, ne objavljujui programske sadraje koji mogu ugroziti zdravstveni, moralni, intelektualni, emotivni i socijalni razvoj djeteta. Stoga, nije dozvoljeno objavljivati identitet maloljetnih osoba koje su umijeane u krivina djela, bilo kao rtve ili kao optueni, osim ako postoji opravdan interes javnosti da s tim bude upoznata. U tom sluaju je identitet maloljetnika, pravosnano osuenog za krivino djelo, dozvoljeno objaviti. Mediji i novinari su duni da objektivno i tano izvjetavaju o sudskim postupcima. Ukoliko je neki medij prethodno obznanio da je protiv odreene osobe pokrenut krivini postupak, obavezan je da potom objavi informaciju o pravosnanom obustavljanju postupka, odbijanju optube, odnosno oslobaanju od optube. Zahtjev podnosi samo lice na koje se informacija odnosi, najkasnije u roku od 30 dana od dana pravosnanog obustavljanja, odnosno okonanja krivinog postupka. Podnosilac zahtjeva pritom ima obavezu da, uz zahtjev za objavljivanje informacije, priloi pravosnanu odluku suda. Prije konane ocjene kompatibilnosti ovog segmenta crnogorskog prava s meunarodnim pravnim standardima u ovoj oblasti, posebnu panju svakako treba posvetiti Sudskom poslovniku (Slubeni list RCG br. 36/04 od 3. 6. 2004;

68

primjenjuje se od 12. 9. 2004), koji na kvalitativno drugaiji nain ureuje princip javnosti u radu suda. Osjea se intencija donosioca da modernim pristupom armie ovaj princip. Meutim, zadravanjem nekih anahronih rjeenja iz ranijeg sudskog poslovnika, taj se napor dezavuie, dovodei u pitanje i samu usaglaenost postojeeg modela s vaeim meunarodnim standardima u ovoj oblasti. Javnost rada suda, na uopten nain, reguliu odredbe l. 48 54 Sudskog poslovnika, pozivom na procesna pravila. Kvalitativni pomak u pravcu otvaranja sudova prema javnosti predstavlja obaveza suda da informie javnost o svom radu i to organizovanjem konferencija za tampu najmanje jedanput godinje, ili na neki drugi odgovarajui nain (web-site prezentacija, s redovnim auriranjem podataka, ini se ekasnim nainom, po uzoru na I optinski sud u Beogradu). Prilikom davanja informacija o pojedinim predmetima moraju se potovati odredbe o tajnosti postupka, kao i ugled, privatnost i poslovni interes stranaka i drugih uesnika u postupku. Informacija o krivinom postupku moe obuhvatati samo podatke o vrsti podnesenog procesnog akta, zakonskom odreenju krivinog djela i optem opisu dogaaja. Ne mogu se davati podaci koji bi mogli tetiti interesima krivinog postupka, niti podaci iz iskaza koji se, po odredbama procesnih zakona, moraju izuzeti iz spisa. Meu informacijama koje se odnose na postupke protiv maloljetnika, ili postupke iz kojih je javnost iskljuena, ne smije biti onih koji ukazuju na identitet maloljetnika, odnosno izvrioca ili oteenog. Sama informacija o rezultatu predmeta daje se nakon objavljivanja presude, a ako odluka nije objavljena, nakon dostavljanja odluke strankama. Obaveza je predsjednika suda da zahtijeva objavljivanje odgovora ili ispravke, ukoliko data informacija nije vjerodostojno iznijeta u medijima, ili ako objavljena informacija neobjektivno prikazuje rad suda. O izvjetavanju medija i o datim informacijama vodi se posebna evidencija u Su upisniku. Rjeenje iz l. 52 Sudskog poslovnika, koji zabranjuje fotograsanje, lmsko, tonsko ili televizijsko snimanje sa suenja, osim uz pisanu dozvolu predsjednika Vrhovnog suda RCG, jeste anahrono rjeenje, preneseno po svojevrsnoj inerciji iz ranijeg Sudskog poslovnika. Transparentnosti u radu suda na pragmatian nain doprinose odredbe l. 90 92 Sudskog poslovnika, kojima se propisuje obaveza postavljanja orijentacione table s pregledom radnih prostorija po vrstama poslova koji se u njima obavljaju, kao i sa naznakom imena sudija, slubenika i namjetenika koji vre te poslove. Na oglasnu tablu suda istiu se oglasi i saoptenja za koja je to propisano procesnim pravilima, radno vrijeme suda, vrijeme primanja stranaka, godinji raspored poslova i njegove izmjene i lista zakazanih suenja. Tu ne spadaju ona suenja o predmetima iz kojih je javnost iskljuena. Sama lista zakazanih suenja, koju sedmino priprema upravitelj sudske pisarnice, sadri poslovni broj predmeta, datum i sat poetka suenja, kao i broj radne prostorije u kojoj e se suenje obaviti. Meutim, veoma je

69

sporna pravna priroda l. 101 Sudskog poslovnika ne samo kada je u pitanju naelo javnosti ve i pravo na pravino i fer suenje i to u dijelu kojim je zabranjeno drugostepenom sudu davanje obavjetenja o tome kod kojeg se sudije predmet nalazi na rjeavanju i o donijetim odlukama koje nijesu otpremljene drugostepenom sudu. Primjereno bi bilo voditi rauna jedino o potrebi da se ne daju obavjetenja treim licima, posebno medijima, prije nego to se s odlukom upoznaju stranke. To je, naprosto, korektno prema strankama o ijim se pravima i obavezama, odnosno optubi, odluuje, i integralni je dio prava na pravino i fer suenje, dok je manje vano kada e prvostepeni sud dobiti obavjetenje o odluci drugostepenog suda. Posebno je pitanje kako stranka da zahtijeva izuzee sudije kada za to postoje razlozi, ukoliko joj je uskraeno pravo da zna kojem je vijeu, odnosno sudiji izvjestiocu, dodijeljen predmet. Konano, za armaciju principa javnosti znaajne su odredbe l. 234 Sudskog poslovnika, koji predvia da sudovi mogu praviti zbirke presuda i drugih odluka, u koje bi se na kraju svake godine uvrtavale presude i druge odluke koje su postale pravosnane, a prilagale i odluke Vieg suda donesene povodom uloenog pravnog lijeka. Zbirke bi se formirale za pojedine vrste predmeta (krivine, parnine, ostavinske i vanparnine) i uvale u optem sudskom arhivu. Meutim, postavlja se pitanje kakva je svrha svega navedenog, kada nije propisano ko i pod kojim uslovima moe koristiti ove podatke. Motiv bi trebalo da bude upravo potreba da se struna i opta javnost upozna sa sadrajem navedenih presuda, a u cilju jaanja zakonitosti, graanske discipline i, naravno, ujednaavanja sudske prakse. Navedeni problem implicira jo jedan, koji dezavuie itav koncept naela javnosti i ini ga, po dubokom uvjerenju autora ovog teksta, nesaglasnim meunarodnim pravnim standardima (prije svega l. 6 Evropske konvencije i praksi Evropskog suda za ljudska prava, u Strazburu). Naime, l. 6, st. 1 Evropske konvencije propisuje da se presuda izrie javno, ali se tampa i javnost mogu iskljuiti iz cijelog, ili iz dijela, suenja u interesu morala, javnog reda ili nacionalne bezbjednosti u demokratskom drutvu, kada to zahtijevaju interesi maloljetnika, ili zatita privatnog ivota stranaka, odnosno u mjeri koja je, po miljenju suda, nuno potrebna u posebnim okolnostima, kada bi javnost mogla nakoditi interesima pravde. Postavlja se pitanje to podrazumijeva pravni standard - izreena javno. Zakon o parninom postupku uopte ne predvia javno izricanje presude. lanom 340 ZPP-a propisano je da e sud donijeti presudu, najkasnije u roku od 30 dana od dana zakljuenja glavne rasprave, a pod danom donoenja presude podrazumijeva se onaj kada je presuda pismeno izraena. Meutim, lan 341 ZPP-a odreuje obavezu suda da prisutne stranke obavijesti o datumu

70

donoenja presude, dok je stranku koja nije prisustvovala glavnoj raspravi sud duan pismeno obavijestiti o datumu donoenja presude. U tom sluaju stranke, odnosno njihovi zastupnici ili punomonici, dune su da same podignu presudu u zgradi suda, a ukoliko to propuste, rok za albu protiv presude poinje tei prvog dana nakon donoenja presude. No, injenica da se presuda ne ita javno (ne objavljuje) u sudu ne mora biti ugroavanje principa javnosti, ukoliko su ispunjeni neki drugi uslovi, koji prema meunarodnim pravnim standardima konstituiu princip javnosti. Meutim, kako ovi drugi uslovi u naem pozitivnopravnom sistemu nijesu ispunjeni, itav princip javnosti je dezavuisan i uinjen inkompatibilnim meunarodnom standardu. Pojanjenja radi, valja ukazati da, prema praksi Evropskog suda za ljudska prava, obaveza da presuda bude izreena javno ne mora nuno da znai zahtjev da se presuda uvijek javno proita na sudu. O ovome svjedoi sluaj Pretto i ostali protiv Italije (8. 12. 1983), u kojem je Sud zauzeo stanovite da se u svakom sluaju oblik javnosti, koji e presuda po domaem zakonu, tuena drava imati, mora procjenjivati u svjetlu posebnih karakteristika postupka u pitanju i u vezi sa ciljem i svrhom l. 6, st. 1 Evropske konvencije. Jednako tako, i u sluaju Sutter protiv vajcarske (22. 2. 1984) Evropski sud je smatrao da nije bilo neophodno javno izricanje presude albenog Vojnog suda. Presuda je, naime, bila na drugi nain dostupna javnosti, pogotovo to se u sekretarijatu Suda uvijek mogla dobiti njena kopija, a bila je i objavljena u slubenoj zbirci presuda ovog suda. Meutim, u sluajevima Wernwr protiv Austrije (24. 11. 1997) i Szucs protiv Austrije(24. 11. 1997) Sud je utvrdio krenje l. 6 Evropske konvencije, u situaciji kada ni prvostepeni, ni drugostepeni sudovi nijesu javno izrekli presudu, niti su integralni tekstovi njihovih presuda bili otvoreni za javnost u sekretarijatima ovih sudova, a ogranieni pristup je bio dozvoljen samo osobama sa zakonski opravdanim interesima. Ovim se, upravo, fokusira sr problema, ako govorimo o neusaglaenosti naih domaih propisa s meunarodnim pravnim standardom u ovoj oblasti. Naime, u Crnoj Gori se presuda u graanskom sudskom postupku, prema ZPP-u, ne izrie javno (u ranijem ZPP-u je postojala ta mogunost, ali je u praksi vrlo rijetko primjenjivana). S druge strane, l. 148 ZPP-a propisuje da stranke imaju pravo da razmatraju i prepisiju spise parnice u kojoj uestvuju, dok je ostalim licima (javnosti) to dozvoljeno samo ukoliko za to imaju opravdani interes. Dalje se navodi da dozvolu daje sudija, odnosno predsjednik vijea, a kad je postupak zavren, predsjednik suda, odnosno zapoljeni koga on odredi. Ovako postavljen princip potpuno je oprean samoj sutini naela javnosti, jer upuuje na diskreciono pravo sudije, predsjednika suda ili lica koje on odredi da tumai pravni standard, odnosno kauuk pojam opravdani interes.

71

Pored ovog, Nacrt zakona o slobodnom pristupu informacijama (zakon koji u svom pravnom sistemu imaju sve zemlje u regionu, osim Crne Gore) predvia, kao opte prihvaen meunarodni standard, slobodan pristup informacijama u posjedu ili pod kontrolom organa vlasti, bez potrebe da se dokazuje pravni interes. Informacije pod kontrolom javnog organa predstavljaju javno dobro, a javni pristup ovim informacijama, u konkretnom sluaju o radu suda, promovie veu transparentnost i odgovornost suda, to je neophodno za demokratski proces. Kodeks ponaanja Evropske unije garantuje svim graanima Evropske unije najiri mogui pristup dokumentima. Sporazum Evropske unije sa Konferencije u Mastrihtu, 1992, u nalnom aktu eksplicite navodi: Konferencija smatra da transparentnost u procesu donoenja odluka jaa demokratsku prirodu institucija i povjerenje javnosti u administraciju. Stoga i sudska vlast mora biti odgovorna prema graanima koji imaju pravo na pristup informacijama, u procesu u kojem te vlasti preduzimaju aktivnosti u korist ili u ime tih graana, kao izvornih nosilaca suvereniteta. Meunarodni pravni okvir u ovoj oblasti ine: Konvencija OUN o pristupu informacijama; Zavrni dokument o javnom ueu u donoenju odluka i pristupu sudskim pitanjima (Aarhus, Danska, 25. 6. 1998); Preporuka Savjeta Evrope br. R (81) 19 o informacijama u posjedu javnih vlasti; Preporuka Komiteta ministara zemljama lanicama o pristupu slubenim dokumentima (2002); lan 19 Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima (10. 12. 1948); lan 10 Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (4. 11. 1950); Evropska polisa o pristupu arhivima; Johanezburki principi o ogranienju pri slobodi informisanja. Svi ovi dokumenti naglaavaju obavezu vlasti da omogui da se u javnosti formira kritiki stav graana prema stanju drutva u kojem ive, ujedno ohrabrujui uee javnosti u pitanjima od zajednikog interesa. Sloboda je iluzorna i teorijska, umjesto djelotvorna i stvarna, ukoliko graani nemaju slobodan pristup informacijama kojima raspolau javna tijela. Samo saznanje otvara nove horizonte u osvajanju samosvjesne slobode.

72

Summary

PUBLICITY PRINCIPLE AS AN ATRIBUTE OF JUSTICE

Zoran Pain Information is an outcome of human cognition, and hereby an outcome of progress, economic, cultural and moral prosperity of the society. However, prosperous society can be only politically stabile society in which mutual rights and obligations of citizens and state are denite. Thus, the role of the Court, in the society that is politically organised by the system of division of authority on legislative, executive and judicial power (Montesquieu L`sprit de lois) is to resolve conict situations in the society, and court verdict- verication of legal order, in an authoritative way. Contribution judges can give to the rule of law is immeasurable. Therefore a judge must be a person of public thrust, since going to the judge means going to justice, a central virtue of the society which pleads to be open, civic and democratic. Publicity principle is an integral part of wider international standard, of capital signicance for the afrmation of rule of law- right to a fair and public trial, in reasonable time limit, in front of independent and impartial court, established by the law. Previous statement, clearly, implies the conclusionpublicity is an attribute of justice. On the other hand, freedom of information is an attribute of freedom of expression, or free public dialogue about all issues being of public interest, and in the concrete case- about circumstances related to the work of courts. Since only a citizen who has access to information, being an original protagonist of sovereignty, can express his opinion. Mistakes made during reporting on work of courts are ample and diverse. Fundamental disregard of place and role a court has in society, especially in relation to the police, prosecutors organisation and advocacy, leads to major mistakes in terminology that is being used. Domestic normative framework which regulates the correlation between those two categories of human rights and freedoms, that are in focus of authors interest in this text, is given in Charter on human and minority rights and civic freedoms, representing an integral part of the Constitutional charter of the State Union of Serbia and Montenegro, Constitution of the Republic of Montenegro, Criminal procedure code, Law on litigation, Law on media and Court standing orders.

73

It should be emphasized, that according to Article 10 and Article 16 of the Constitutional charter of the State Union of Serbia and Montenegro, ratied and published international agreements on human and minority rights and civic freedoms, make an integral part of domestic legal system, thus, nota bene, have more important status than domestic regulations and are applied directly. Freedom is illusory and theoretical, instead of being efcient and real, if the citizens do not have free access to information that are on disposal to public bodies. Only cognition opens new horizons in attaining the self-conscious freedom.

74

Dr erbo RASTODER

ODNOS NACIONALNOG I DEMOKRATSKOG KROZ ISKUSTVO JUGOSLOVENSKIH NARODA

iveo ceo narod Srpski, Hrvatski, Slovenaki! Neka nam uvek bude sreno i slavno nae Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, bile su posljednje rijei u govoru regenta Aleksandra Karaorevia, izgovorene 1. decembra 1918. godine, na dan koji slovi kao roendan jugoslovenske drave. Svaku Jugoslaviju u mutnu Maricu, rekao je njen posljednji predsjednik Vojislav Kotunica, prije nego to je i formalno postao nasljednik Slobodana Miloevia na elu drave koja je samo imenom asocirala na onu stvorenu 1918. godine. U istorijskom smislu, stvaranje jugoslovenske drave 1918. godine izgledalo je kao trijumf naela nacije, koje se u periodu 1840 1920. godine sueljavalo sa principima carstva, olienog u habsburkoj i osmanskoj imperiji. Jugoslovenska drava je nastala na ideji etnike i istorijske srodnosti tri naroda (Srba, Hrvata i Slovenaca ), ideolokoj retorici o jednom narodu sa tri imena (troplemeni narod), formalnom naelu samoopredjeljenja i ambiciji da bude moderna drava s demokratskim predznakom (parlamentarna demokratska monarhija). U osnovi ideoloke retorike u njenom nastanku prepoznavali su se svi atributi procesa modernog uobliavanja dravnih tvorevina (nacija, samoopredjeljenje, demokratija). U njenom istorijskom trajanju, pak, oitavali su se upravo atributi suprotni navedenim temeljnim naelima, kroz dominantan sukob nacionalnog i demokratskog. Odnosno, ako bi se nacija denisala kao zamiljena zajednica, odnosno imaginarni kolektivitet, a demokratija kao institucionalni oblik vladavine unutar kojeg je u sreditu pojedinac i njegova osnovna prava, onda bi se itava jugoslovenska istorija mogla sagledavati kao permanentan sukob dva temeljna naela XX vijeka: nacionalnog i demokratskog. Drugim rijeima, istorijski izazovi koji su stajali pred tom dravom bili su daleko iznad tradicije drutva na kojoj je ona nastala. S jedne strane, istorijsko iskustvo Evrope je govorilo da je iz nacionalne drave nastajala demokratija (kao i totalitarizam), a da, istovremeno, nacionalna drava nije pretpostavka demokratskog drutva. U jugoslovenskom sluaju sve je bilo sloenije, i komplikovanije. Prvo, to je bila

75

drava koja se od svog nastanka suoila s problemom integrativnog faktora. Ve na samom poetku se pokazalo da je rije o zamiljenoj zajednici unutar koje postoji vie zamiljenih zajednica. Zato je svaki ideoloki pokuaj da se ona integrie na principu jugoslovenske nadnacije shvatan kao nacionalni hegemonizam najbrojnije nacije. Kultura se nije mogla pojaviti kao integrativni faktor, jer je vjekovima oblikovana na razliit nain, na periferiji triju dominantnih monoteistikih religija (katolianstva, pravoslavlja i islama). To nije mogla biti ni ideologija, budui da se u politikom smislu svodila na nacionalnu retoriku, koja je u svojoj biti autistina. A posebno to nije mogla biti demokratija, jer je ona iskljuivala smisao samog postojanja ove drave. Zato je ona u svojoj 80-godinjoj istoriji est puta mijenjala ime Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (1918), Kraljevina Jugoslavija (1929), Demokratska Federativna Jugoslavija (1945), Federativna Narodna Republika Jugoslavija (1945), Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija (1963), Savezna Republika Jugoslavija (1992). Sedam puta je mijenjala svoj ustav (1921, 1931, 1946, 1953, 1963, 1974. i 1992). Prola je sav pakao meunacionalnog ubijanja poznat u istoriji Evrope XX vijeka, od genocida do etnikog ienja, i nikad nije bila demokratska drava. Bila je drava s kojom je uvijek neko bio nezadovoljan, ak i oni koji su je najvie zagovarali, jer nije mogla biti onakva kakvom su je zamiljali. Narcizam malih razlika, koji je jo Sigmund Frojd prepoznao kao osjeanje koje doputa da se pribjegne agresiji kako bi se potvrdila kohezija jedne zamiljene grupe nasuprot drugoj, esto se pretvarao u zloin koji je postao znak samoidentikacije, bilo da je u pitanju delat ili rtva. Ako bi se parafrazirao veliki istoriar Brodel, jugoslovenska drava je predstavljala tipian fenomen zavaenog domainstva. Po njemu, svaka nacija napreduje zahvaljujui lokalnim, regionalnim, etnikovjerskim, drutvenim, politikim i privrednim razlikama i nejednakostima, te razlikama u hijerarhijskom ustrojstvu vremenskih i prostornih prioriteta, kao to je s vremena na vrijeme iste te razlike i nejednakosti razaraju. Zbog svega toga jugoslovenska drava objektivno nije mogla da preivi demokratiju. Jer, ta tekovina niti je bila temelj njenog nastanka, niti obiljeje njenog trajanja i sasvim je zakonomjerno postala limit njenog opstanka. Nijedan od sedam ustava nije donijet na nain saglasan modernom shvatanju demokratije. ak bi se moglo rei da je strah od demokratije bio njeno konstantno svojstvo. U prvih deset godina ova drava je imala demokratsku formu parlamentarne monarhije, u kojoj su od 23 vlade samo dvije pale u Skuptini, a sve ostale na dvoru. Tu se kruna (kralj Aleksandar Karaorevi) javila kao neprikosnoveni arbitar unutranjih politikih sporenja, koja su se kretala unutar tri snano uobliena nacionalna bloka (srpski, hrvatski i slovenaki) i po principu ravnotee (ne)moi u okviru koje su se dvojica uvijek dogovarala na raun treeg. Kvazidemokratska forma vladavine zavrila se pucnjima Punie Raia

76

(Srbina iz Crne Gore) u hrvatske prvake, od kojih je stradao i Stjepan Radi, voa HSS-a, doivljavan kao voa Hrvata. Zloin je pravdan nacionalromantiarskim dinarskim patosom. U proglasu kojim se poslije zloina obratio svojim biraima, radikal Punia Rai je tvrdio da Crnogorcima i ne bi trebao predstavnik koji nema ponosa, osjeanja, asti , ojstva i junatva, bez obzira na to to je do tada bilo nezamislivo da se sa ojstvom i junatvom izjednaava pucanje u nenaoruane ljude, i to jo u parlamentu, koji je ovjeanstvo i izmislilo kao mjesto demokratskog razrjeenja konikata. Da svaki zloin ima svoj smisao, najbolje su pokazali oni koji su ubijali u ime drugih. U svakom sluaju, ostavimo li po strani istoriografska nagaanja o tome da li je dan uoi atentata ministar unutranih djela Antun Koroec (Slovenac) primio Puniu Raia, injenice govore da je kralj Aleksandar ubrzo potom poput Martina Lutera objelodanio: Nastupio je as, kada izmeu Naroda i Kralja ne moe i ne sme biti vie posrednika. Zavodei otvorenu diktaturu, kralj Aleksandar je obnarodovao da vie nema Srba, Hrvata, Slovenaca (ostale tada niko nije priznavao), ve su sada svi Jugosloveni. Stvaranje dekretom jugoslovenske nacije i propagiranje unitarnog jugoslovenstva (jedan kralj, jedna drava, jedan narod) bilo je tipino balkansko amalgamisanje, koje je podrazumijevalo nasilno potiranje i optu amneziju za narode koji su upravo najvie voljeli da ive od sjeanja. Zaista, njima je sjeanje (prolost) uvijek bila ljepa od sadanjosti, jer su je doraivali u mjeri u kojoj nijesu mogli da utiu na izgraivanje svoje sadanjosti. Tako je dominantna borba izmeu federalista (onih koji su se borili za preureenje drave) i centralista (onih koji su se borili za postojei centralistiki oblik upravljanja) zavoenjem diktature izrodila teroriste (unutar ustako-makedonske emigracije), koji e 1934.godine, u Marselju, ubiti kralja Aleksandra. Sa kraljem je sahranjena iluzija da se silom i dekretom od vie naroda moe stvoriti jedan. Odnosno, da se s tim poslom nije zakasnilo bar jedan vijek. U dravi u kojoj je nacionalno uvijek bilo pretpostavka demokratskog, a demokratija najee shvatana kao negacija nacije, pitanje preureenja zemlje je shvatano i kao pitanje njenog opstanka. Zato je sporazum Cvetkovi- Maek, iz 1939. godine, napravljen uoi samog poetka Drugog svjetskog rata, bio vie izraz pritiska spoljnjeg faktora koji je u predstojeem velikom evropskom i svjetskom obraunu elio uiniti stabilnijom jugoslovensku tvorevinu, i ija je volja bila presudna za nastanak jugoslovenske drave nego posljedica demokratskog sazrijevanja srpske i hrvatske politike elite. Po zakonu spojenih sudova, svako otvaranje odreenog nacionalnog pitanja u jugoslovenskoj dravi znailo je i otvaranje drugih. Tako je stvaranjem Banovine Hrvatske (1939) pokrenuto srpsko pitanje, a i ostala, te je jugoslovenska drava u Drugi svjetski rat (1941) ula kao nedovrena dravna tvorevina. Rat je od nacionalistikih elita shvaen kao idealan ambijent da se odstrane jeevi iz

77

svojih nacionalnih stomaka (Srbi u NDH, zamiljenoj Velikoj Hrvatskoj, Velikoj Albaniji; oni koji nijesu bili Srbi u Velikoj Srbiji), pa je konaan uinak meunacionalnog istrebljenja i meusobnog ubijanja daleko premaivao uinak faistikih i nacistikih okupatora. Poto je i druga Jugoslavija, poput prve, obnovljena na principu nacionalnog pomirenja, svi su se na kraju rata ponosili rtvama datim u borbi protiv faizma, iako ih nikada nijesu poteno prebrojali. Pravei simetriju zloina, u sutini su mu ponovo dali smisao i opteretili svoje nasljee dodatnim licitiranjem brojkama. Time je proizvedena morbidna nekrolija, potom ugraena u temelje zloina drave koja e nestati u krvavom raspadanju. Druga (komunistika) Jugoslavija poivala je na ideolokoj matrici integrativnog faktora (KPJ), neprikosnovenoj harizmi i arbitru jedne linosti (Tito), ravnotei nemoi (est republika i dvije pokrajine). Na razmei izmeu totalitarizma (jednopartijskog sistema), nacionalnih kolektiviteta kao konstitutivnih elemenata dravnosti republika i kvazidemokratske forme demokratskog upravljanja (samoupravljanje), jugoslovenska drava se relativno uspjeno i bez veih potresa razvijala sve dok su opstajala dva nosea stuba njenog jedinstva (KPJ i Tito). Odnosno, ona je bila mogua samo kao manje ili vie sosticirana diktatura. Unutar nje su se sukobljavali princip i smisao federalizma i jednopartijskog sistema (raspad svih komunistikih federacija nakon ruenja Berlinskog zida nuno namee pitanje da li su one bile demokratske ili ideoloke konstrukcije), nacionalnog i demokratskog (iskljuivanjem jednog i drugog) i, naravno, otvara se sutinsko pitanje da li je jugoslovenska drava mogua kao demokratska zajednica? To pitanje se istorijski postavilo ruenjem Berlinskog zida (1989) i padom komunizma. Nestao je ideoloki integrativni faktor (SKJ), a od smrti Josipa Broza svi su tragali za novim Titom (I poslije Tita, Tito). Poto se demokratija u balkanskom diskursu primarno doivljava kao sloboda nacionalnog govora, iz zatvorene boce su izale sve neispriane prie. Drutvo bez demokratske tradicije nije ih moglo artikulisati drugaije nego kao novogovor, koji im se inio demokratskim iskorakom. U sutini, to je bio istorijski korak unazad. U odsudnom istorijskom trenutku, umjesto da se opredijele za ono to nijesu poznavali (za reforme i demokratiju), jugoslovenski narodi su se odluili za ono to su znali (I poslije Tita, Tito). Ali, kako nijesu shvatili neponovljivost istorije, ponovili su je na najgori mogui nain. Izabravi sve najgore iz svoje prolosti, krenuli su u budunost sa linostima nesposobnim za ita drugo sem za nedovrenu prolost. Po trei put u XX vijeku, otvoreno je srpsko pitanje. Svi su grevito tragali za svojim Titom, jer su prethodno slabljenje drave najee shavatali kao egzistencijalnu opasnost. Nacionalne elite su izrodile konsenzualne diktatore (Miloevi, Tuman), naruena je ravnotea nemoi (Srbija iz tri dela ponovo e biti cela), uz dva oka u glavi (Crna Gora) i kvazidemokratske raunice 4:4, jugoslovenska drava je poela

78

bitisati istorijski besmisao. Posebno od trenutka kada je Slovenija izala iz te zajednice. Tada je prethodno nasilno postignuta ravnotea (4:4), pretvorena u premo (4:3) i pretoena u pitanje nacionalne kartograje. Zato su iz te zajednice s najmanje posljedica izali njeni periferni dijelovi (Slovenija i Makedonija), na ijoj teritoriji nije bilo znaajnijih ukrtanja kartografskih granica najmonijih zajednica (srpske i hrvatske), dok su najveu cijenu platili oni prostori koji su obesmiljavali koncept nacionalno homogenih drava (BiH) i dijelovi Hrvatske naseljeni srpskim ivljem. Sve je to ove prostore u istorijskom smislu vratilo u XIX vijek, unutar kojeg se jo uvijek nalaze kao nerijeena neka pitanja, koja bi raspadom jugoslovenske zajednice mogla uiniti proces dovrenim. Iz svega navedenog, posmatranog kroz vertikalu jugoslovenskog istorijskog iskustva, moglo bi se pouzdano zakljuiti da samo tvorevine koje imaju demokratsko nasljee u svom trajanju, bitisanju i perspektivi mogu raunati na stabilan i prosperitetan razvoj. Naravno, ono to vai za ire nacionalne zajednice vai i za svaku od njih pojedinano. U tom smislu, vrijedna je panje i tradicija i praksa Crne Gore u ovom domenu, prije svega s aspekta multinacionalnog i demokratskog. Multikulturno, multinacionalno i multikonfesionalno drutvo u Crnoj Gori se pominje esto, a da se pritom ili ne zna sadraj ovih pojmova, ili se oni upotrebljavaju kao omiljena deklarativna oskula kojom se, po principu dopadljivosti, pokuava proklamovati neki cilj koji bi korespondirao s modernim trendovima. Sutina ovoga problema je prije svega aksiom da se takvo drutvo ne stvara, ve ono proistie iz konkretne realnosti. A konkretna realnost je takva da danas skoro da u svijetu nema drutva koje u svom kulturnom identitetu ne njeguje, odnosno ne posjeduje, razliitost civilizacijskog nasljea. Takav je sluaj i u Crnoj Gori, gdje se oituju razliiti slojevi civilizacija koje su u dugom istorijskom hodu ovaj prostor, bilo potiranjem, bilo harmonizovanjem i koegzistencijom, uinile prepoznatljivim. Upravo je prepoznavanje tog nasljea osnovna sadrina kulturnog identiteta i politike samopotvrivanja, to je univerzalna odrednica svih kulturnih naroda. Tu ve dolazimo u najosjetljiviju ravan svih balkanskih drutava, koja su svoj identitet u principu pokuavala da izgrade potiranjem identiteta drugog, stvarajui na taj nain unikulturni model kao najei oblik dominacije jednog subjekta. Dodatni problem je u tome to se na ovim prostorima civilizacijski krugovi najee vezuju za religiju i vjeru (pravoslavlje, katolianstvo, islam), ije nasljee njeguju razliiti nacionalni subjekti koji u svom identitetu na razliit nain, najee potencijalno koniktan, vide onog drugog. Zato na istorijskoj ravni postoje dvije prie od kojih nijedna nije apsolutno tana. Ona o permanentnoj borbi protiv vjeitih neprijatelja, i ona o sretnoj koegzistenciji i civilizacijskoj harmoniji. Mogue i zbog toga kod nas ima toliko nezavrenih ratova u kojima se period mira posmatra kao

79

primirje, s jedne strane, i objektivne i prirodne tenje ovjeka da sopstvenu stvarnost uini drutveno djelatnom a ne vjeito destruktivnom, s druge strane. Zrela drutva uglavnom biraju priu koja im daje osnovu za optimizam, iji je sadraj prevashodno kulturoloki a manje politiki i unutar kojeg se razliitost kultura i nacija vidi kao prednost, a ne kao hendikep. Takvu vrstu civilizacijske emancipacije imaju drutva koja ne sumnjaju u osnovu sopstvenog identiteta i koja u poznavanju i njegovanju razliitih kulturnih sadraja vide mogunost osposobljavanja za globalnu civilizacijsku komunikaciju. Dakle, injenica da u nekoj sredini postoji razliito civilizacijsko nasljee u istorijskom smislu i da postoje razliiti etniki subjekti ne znai i da je to, po principu automatizma, multikulturno i multinacionalno drutvo. Takvo drutvo je realnost, dok je multikulturalizam oblik kulturne politike koja tei ravnopravnom koegzistiranju kultura. S druge strane, multinacionalnost u ravni realnog, u demokratskom poimanju tog pojma znai koegzistenciju prethodno identikovanih etnikih subjekata. Ona se prepoznaje po stepenu heterogenosti uesnika. Teoretiari koji se bave ovom problematikom ee upotrebljavaju pojam interkulturalizam, pod kojim podrazumijevaju kulturnu politiku koja pretpostavlja uzajamnost, ravnopravnu i punopravnu razmjenu meu svim kulturama koje su u kontaktu. Za razliku od multikulturalizma, interkulturalizam je dinamian pojam kulturna strategija na djelu. Polazi se od pretpostavke da je najmanja mogua razlika meu ljudskim biima ona koja postoji meu jednojajanim blizancima. Njima je i nasljee i okruenje isto. Pa ipak, oni razlikuju jedan drugoga i uspostavljaju odnos koji od te razlike polazi. Dakle, razliitost je osnova komunikacije, odnosno zajednica iskustva je ono to predstavlja osnovu za uspostavljanje komunikacije. Pri tome, komunikacija zavisi od stepena zajednikog iskustva: ukoliko je ono vee, komunikacija je laka i obratno. U tom kontekstu bi bilo zanimljivo analizirati crnogorsko drutvo i iskustvo. U istorijskom smislu, ono jeste multikulturno i multinacionalno drutvo, samom injenicom to njegovo bogato istorijsko nasljee ini batinu razliitih civilizacija i razliitih nacionalnih entiteta. Ono je multikulturno i multinacionalno i time to na ovom prostoru ive ljudi koji u svom identitetu imaju interes i potrebu da prepoznaju sebe kroz razliite nacionalne i kulturne subjekte. U ravni kulturne politike i njenog sadraja crnogorsko drutvo je multikulturno jo uvijek samo na nivou deklarativnog. Prvo, zato to samo demokratska drutva mogu biti stvarno multikulturna drutva. Nedemokratska drutva simuliraju multikulturu na nain to centri moi mehanizmima kontrole diktiraju sadraj kulturne razmjene i obim njegovanja multikulturalnosti (kakav smo sluaj imali u komunizmu). To je i osnovni uzrok injenice da su na ovim prostorima ljudi ivjeli jedni pored drugih, a ne jedni sa drugima. Da bi ivjeli jedni sa drugima, ljudi se moraju poznavati. A da bi se poznavali, jedni o drugima morali bi neto

80

i znati. Naa znanja o onima drugima su petricirani stereotip pogodan za manipulaciju, a nikako za komunikaciju. Percepcija onog drugog kod nas se uglavnom pokazala kao skup stereotipa izgraivanih kroz proces obrazovanja, kulturne politike i svakodnevnog ivljenja, koje se temeljilo na pretpostavci da je istine o svima nama lake potisnuti nego racionalizovati i da je ideoloka konstrukcija o novom ovjeku bila samo minka, koja se istopila pri prvom naletu destrukcije produkovane od strane intelektualnh i politikih elita, koje nijesu shvatile da proces tranzicije, pored ostalog, predstavlja i istorijsku odgovornost pred slobodom. Umjesto da moja sloboda bude ograniena slobodom drugih, ona je na ovim prostorima u jednom vremenu bila shvaena i prihvaena kao sredstvo negacije samog pojma slobode. U takvom ambijentu dijalog je bio simulacija i zato je svima nama stran kao nain komunikacije. Otuda u naim rjenicima toliko izraza netrpeljivosti i netolerancije, koju moemo prepoznati u svakodnevnom politikom govoru. U stvari, netolerancija se na ovim prostorima hrani neznanjem i nepoznavanjem, te je edukacija i emancipacija prioritetni drutveni cilj. Danas imamo sluaj da se prepoznatljivi recidivi netolerancije pokuavaju pretvoriti u opta naela, pomou kojih bi se homogenizovala odreena grupacija po principu permanentne proizvodnje neprijatelja. Zato su ovakva drutva nuno zatvorena i njima ne trebaju nikakve sankcije koje bi i formalno verikovale drutvenu stvarnost. S druge strane, multikulturna drutva, injenicom da posjeduju unutranju otvorenost, sposobna su i za komunikaciju sa spoljnjim svijetom. U tom smislu Crna Gora moe biti dobar primjer na Balkanu. Ne samo zato to u ravni politike eli valorizovati svoju priu o multietnikom i multinacionalnom, a time i multikulturnom skladu, za ta objektivno ima istorijsko uporite, i to se takva pria u biti razlikuje od paranoine i ksenofobine prie unutar razliitih teorija zavjere, ve prije svega zato to se nazire volja kojom bi takva pria bila osnaena i konkretnim pomacima. Sa stanovita drave, to znai ravnopravan tretman razliitih kulturnih i etnikih zajednica (to nije sluaj), heterogenost konzumenata kulturne politike (u tom smislu su vidljivi pomaci) i institucionalizacija kulturne i nacionalne heterogenosti (u pogledu ega je sve i dalje na nivou deklarativnog). Iz svega navedenog je jasno da je Crna Gora jo uvijek potencijalno multinacionalno i multikulturno drutvo, vie po proklamovanom opredjeljenju nego po stvarnom sadraju. Postavlja se pitanje zato je to tako. Prva pretpostavka demokratizacije multinacionalnog drutva sadrana je u volji politikih i intelektualnih elita da razliitost prepoznaju kao prednost, a ne kao istorijski, politiki, socijalni ili konfesionalni usud koji ograniava itanje istorije na nain meusobnog potiranja identiteta. Balkanska drutva u nacionalnom smislu najvie podsjeaju na sistem ruskih babuki. Moete ih poreati jednu pored druge i vidjeete da

81

su iste po obliku a razliite po veliini. Moete ih sloiti, tako da vea uvijek poklapa onu manju i na kraju ete vidjeti samo onu najveu. Kada je jae prodrmate primijetiete da iz njene utrobe poinju izranjati one manje, od kojih se svaka prema jo manjoj ponaa na isti nain kao prema njoj ona vea. Dakle, manju moete sakriti veom, ali veu ne moete staviti u manju. Ovim elim da upozorim na nau percepciju veliine, koja dominantno odreuje oblike ponaanja u odnosu meu razliitim etnikim zajednicama. Veliina se ovdje ita kao mo, koja se u simulaciji demokratije eli zaogrnuti principom legitimiteta, koji se kvantikuje konkretnim brojkama, odnosno glasakim listiima. Objektivna potreba legitimizacije odreenih politikih ideja u procesima raspada jednog drutva u prvoj fazi ima naglaen emotivan naboj, koji preferira percepciju drugog na nain koji obezbjeuje homogenizaciju po nacionalnom osnovu. U podtekstu balkanskog iskustva to je najee percepcija neprijatelja, koja uvijek sugerie da je onaj drugi je u naem stomaku kojeg morate odstraniti da bi vae tkivo bilo zdravo. Upravo zbog toga naglaavam ulogu intelektualnih i politikih elita, jer je lako pokazati da su savremena drutva, u veini, sa stanovita multinacionalnosti, multikulturalnosti i multikonfesionalnosti ne samo potencijalno koniktna nego bi po logici nekih naih shvatanja trebalo da budu u permanentnom ratu. Sa intelektualnog stanovita, lako ete prepoznati nepopravljive skeptike i zagovornike istorijskog usuda po tome to se najee pozivaju na Hantingtona i neminovnost civilizacijskog sukoba. Na stranu to to je ova vrsta sukoba u nas, u stvari, negacija civilizacije, odnosno ovjeka sposobnog za kreaciju, ija bi se aktivnost mogla dovesti u ravan civilizacije, recimo po shvatanju Arnolda Tojnbija. Druga ravan ove problematike, simulacija demokratske percepcije, prepoznavana je u fenomenu koji je najbolje objasnio Amerikanac Keplan u knjizi Moj Jevrejin. U balkanskom kontekstu, to je pojava odbira kojom se simulira nacionalna participacija tako to se iz odreene etnike grupacije biraju poteni, lojalni. Odnosno, tzv. kontrolisani odbir, koji treba da stvori privid participacije u podjeli vlasti kod politikih elita.

82

Summary

THE RELATION OF NATIONAL AND DEMOCRATIC THROUGH THE EXPERIENCE OF YUGOSLAV PEOPLE
PhD erbo RASTODER Yugoslav state has been created in 1918 from the idea of ethnical congeniality of three nations (Serbs, Croats and Slovenians), an ideological rhetoric regarding one nation with three names, formal principle of self-determination and an ambition to have a modern state with democratic presage. While in the basis of the ideological rhetoric during its emerging one can recognize all attributes of the process of modern shaping of state creations (nation, self-determination, democracy), in its historical endurance the attributes contrary to above-mentioned fundamental principals have been observed- through dominant conict of national and democratic, as imaginary collectivism and institutional form of governance in whose centre is an individual and his fundamental rights. From its creation, rst Yugoslavia has been faced with the problem of integrative factor. Each ideological attempt to integrate its constituting nations on the principle of Yugoslavian supreme-nation has been seen as national hegemony of the biggest nation. Culture could not emerge as integrative factor since for centuries it has been formed on different basis, on circumference of three different religions. It neither could have been ideology, which has in political sense been reduced to national rhetoric (essentially autistic), and especially not democracy, since the democracy itself excluded the sense of existence of the state. Because of all of those reasons, Yugoslav state could not survive democracy, since the democracy has not been the cornerstone of its creation, or the mark of its historical endurance, thus being the limit of its survival. As for the second Yugoslavia, it has been relatively successfully developing while two pillars of its unity existed- communistic Party of Yugoslavia and Tito, which after those integrative factors disappeared, immediately conditioned its dissolution, because in context of nonexistence of democratic tradition, the freedom of national speech was seen as democratic step forward in relation to the previous period. With the conclusion that only creations which have a democratic heritage can count on stabile and prosperous development, it would be interesting to

83

consider the tradition and practice of Montenegro in this scope rst of all from the aspect of national and democratic. Multicultural society is in Montenegro one of the most favorite declarative platitudes, and by using it one wants to proclaim certain goals, corresponding to modern trends, and is neglecting the essence of the problem that this kind of society is not created, but that it is a product of concrete reality. As on Balkans the cultural identity is developed on destroying the identity of others, thus dialectical conict between constant ght and civilization coexistence has constantly conditioned the perception of diversity of cultures and nations as more being a handicap than an advantage. Therefore, the fact that different civilization heritage exists in a society does not make it automatically a multicultural one. That society is a reality, and multiculturalism is a form of cultural politics, or striving to have equal coexistence of cultures. Montenegrin society is still in declarative stage, when regarding cultural politics. And also by this is potentially a multicultural society. It will stay like this until clear consensus is reached, among political and cultural elites, regarding the social values of multicultural society, as a precondition for social favorable atmosphere for development of democracy and internal harmony.

84

Vladimir MARI

NACIONALNO I DEMOKRATSKO PRIMJER BOSNE I HERCEGOVINE

Odnos nacionalnog i demokratskog u dravama Starog kontinenta jedna je od najvanijih odrednica napretka nacionalnih zajednica, pokazatelj njihove otvorenosti prema susjedima i ostatku svijeta. U posljednjih dvadesetak godina, koncept nacionalne drave postaje staromodan i veina drava moderne Evrope okree se stvaranju demokratske i otvorene zajednice, koja je spremna na ruenje granica u svrhu ekonomske saradnje i prosperiteta naroda. U takvoj Evropi, naalost, jo uvijek postoje regioni u kojima je proces izgradnje nacionalne drave prioritet, koji se mora dovriti kako bi se zacijelile poslijeratne rane i narod nauio ivotu u demokraciji. Bosna i Hercegovina jedan je od primjera gdje je pitanje nacionalnog jo uvijek ono koje domai, ali i meunarodni faktori, vide kao preteu izgradnje demokratskog drutva. Pitanje nacionalnog ovdje se ne odnosi na tri konstitutivna naroda, ve na izgradnju nacionalnog identiteta drave, kao matice svih Bosanaca i Hercegovaca. Bosna i Hercegovina je proglasila svoju nezavisnost 1992. godine, zapoevi novu stranicu u istoriji i otvorivi mnoga pitanja koja se tiu naina organizacije demokratskog poretka. Poetak rata zaustavio je ove procese, i to na vie naina. S obzirom na to da centralna vlast u Sarajevu, od strane meunarodne zajednice priznata kao jedina legitimna vlast u BiH, nije mogla normalno da funkcionie u opkoljenom gradu i da kontrolie ostatak zemlje, u razliitim dijelovima drave osnovana su mnoga samozvana tijela vlasti. Ti su sistemi imali svoje naine organiziranja administracije, vladavine prava i vitalnih funkcija potrebnih za kontrolu teritorija. No, tokom rata nijedan od tih sistema nije saraivao sa centralnom vlau u Sarajevu, niti se u bilo kojem trenutku mogao ocijeniti kao demokratski. Tek se u poslijeratnoj BiH poeo uspostavljati jedinstveni sistem organizacije vlasti u dravi, koja je u meuvremenu prestala biti Republika, a postala jedinstvena cjelina sa dva entiteta.

85

USTAV I DEMOKRATIJA
Demokratija, kao sistem vladavine, bazira se na irokom, decentraliziranom sistemu donoenja odluka, isprepletenim institucijama i legislativom koja garantuje kontrolu i odgovornost. Potreba za takvom decentralizacijom proizilazi iz uvjerenja da potencijal za zloupotrebu vlasti u strukturi donoenja odluka mora biti smanjen na minimum, a to se moe postii samo pribliavanjem moi vlasti obinim ljudima. U sluaju vlasti koje su uspostavljane tokom, ili neposredno poslije rata na ovim prostorima, sva mo vlasti zadrana je pri vrhu, daleko od obinog naroda. Dejtonski sporazum, potpisan od strane sve tri zaraene strane u BiH, odmah nakon potpisivanja iskoriten je kao osnova novog ustava BiH. Cilj Ustava bio je uspostaviti demokratski poredak, koji e zaustaviti rat i pribliiti vlast narodu. Kreirana su dva entiteta, svaki sa svojim ustavom, te jo deset kantona, kao organizovanih cjelina u okviru entiteta. Svaki kanton takoe je dobio svoj ustav, kao i pravo na samoupravu u pogledu zdravstva i socijalne politike, komunikacija i transporta, pitanja imigracije i azila. Raspored moi u ovako organizovanoj administraciji decentraliziran je do to mjere da je u kantonima dozvoljeno da se veina pitanja regulie i na optinskom nivou. Samo odreeni dio nadlenosti ostao je odgovornost drave. Tako je korak prema demokratizaciji uistinu napravljen dravna administracija je decentralizirana i, barem teoretski, zadovoljeni su uslovi za odravanje slobodnih izbora. Meutim, demokratski izbori zasnivaju se na proporcionalnoj reprezentaciji, gdje onaj ko dobije veinu glasova ima pravo na najvie mjesta u, recimo, Parlamentu. U sluaju BiH, to pravilo ne vai: Ustav BiH prvo denie tri konstitutivna naroda: Bonjaci, Srbi i Hrvati, i dalje nalae da se za izbor na jedno od tri predsjedavajua mjesta u Predsjednitvu drave mogu kandidovati samo pripadnici konstitutivnih naroda, s tim da svakom narodu pripada po jedno mjesto. Ustav ne denie samo njihovu nacionalnu pripadnost, ve odreuje i da se Bonjak i Hrvat svaki put biraju neposredno sa teritorija Federacije, a Srbin sa teritorija Republike Srpske (lan 5 Ustava BiH). Ovdje se, dakle, postavlja pitanje ta je sa Srbima iz Federacije, ili Bonjacima i Hrvatima iz Republike Srpske koji se ele kandidovati za lanstvo u Predsjednitvu? Ili, jo vanije, ta je sa drugim narodima i nacionalnostima koji se u Ustavu deniu kao ostali, a koji se takoe ele kandidovati za mjesto u Predsjednitvu? Predstavnici nekih manjih nacionalnih zajednica u BiH i dan-danas zahtijevaju promjenu Ustava BiH, kako bi se izbjegla diskriminacija pri odabiru lanova Predsjednitva. Imajui u vidu pomenutu diskriminaciju, evidentno je da je

86

Dejtonski sporazum odigrao vanu ulogu u zaustavljanju rata, ali njegova uloga u procesu demokratizacije po odreenim pitanjima ostaje upitna.

PRVI DEMOKRATSKI IZBORI

Jedna od meunarodnih organizacija koje od potpisivanja Dejtonskog sporazuma aktivno uestvuju u procesu demokratizacije u BiH jeste OEBS Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju. Prve aktivnosti OEBS-a u BiH bile su koncentrirane upravo na organizovanje prvih demokratskih izbora kao osnove izgradnje demokratskog drutva. Dejtonskim sporazumom odreen je i datum poetka prvih izbora u BiH, i OEBS je dobio zadau da do kraja ljeta 1996. godine obavi sve pripreme za organizovanje demokratskih izbora. Privremena izborna komisija, formirana u svrhu izrade izbornih pravila, znatno je povrijedila naela Dejtonskog sporazuma, doputajui raseljenim licima da, umjesto da glasaju u mjestu boravka iz 1991, svoju graansku dunost na prvim izborima ostvare u privremenom mjestu boravka. ak je i ministar vanjskih poslova vicarske, Flavio Koti, koji je sjedio na elu OEBS-a, pred izbore izjavio da njihovo organizovanje bez minimuma uslova moe prerasti u pseudodemokratsku legitimizaciju ekstremnih nacionalistikih struktura moi i etnikog ienja.No, izbori su ubrzo odrani, a OEBS je tokom pripreme iskoristio svoje ingerencije i poduzeo nekoliko koraka kako bi osigurao demokratske principe u sprovoenju izbora. Tako su neprihvatljivi kandidati skinuti sa lista, odreeni politiari svrgnuti sa funkcija, a u dva sluaja je manjim politikim strankama zabranjeno uestvovanje u vlasti. I pored brojnih sankcija, izbori su pokazali izriitu potrebu za ostankom meunarodne zajednice, kao glavnog faktora u izgradnji demokratije u BiH.

IZGRADNJA NACIONALNOG IDENTITETA

Sam proces izgradnje nacionalnog identiteta obino iniciraju interne politike struje, ali s obzirom na manjak jedinstva meu razliitim politikim i nacionalistikim ideologijama, veina odluka vanih za izgradnju jedinstvenog identiteta donosi se upravo posredstvom, ili pod pritiskom, meunarodne zajednice, tj. njenog Visokog predstavnika. Dejtonski sporazum u jednom od svojih aneksa nalae uspostavljanje nove institucije u demokratskom sistemu drave. Institucija Visokog predstavnika, kao ispostava meunarodne zajednice, ustanovljena je s ciljem nadgledanja provedbe civilnih pitanja Dejtonskog sporazuma. Isti aneks daje ovlasti Visokom

87

predstavniku da pomogne, kada to smatra neophodnim, u rjeavanju svih potekoa koje se jave u vezi sa implementacijom civilnog dijela Sporazuma (Misija ureda Visokog predstavnika u BiH, www.ohr.int). Upravo ovim aneksom sluila su se sva etiri visoka predstavnika u BiH, kako bi domaim vlastima pomogli u uspostavljanju fer i demokratskih procesa, te izgradnji nacionalnog identiteta.

JEDINSTVENA MONETA
Karlos Vestendorp, jedan od prijanjih predstavnika meunarodne zajednice u BiH, iskoristio je svoje ovlasti propisane Dejtonskim sporazumom i odabrao dizajn dravne monetarne valute. Nakon to Parlament nije postigao dogovor oko novog dizajna, u raspravi koja se bavila pitanjima kao to su veliina i boja slova, visoki predstavnik je odluio naloiti dizajn koji je bio najprihvatljiviji za sve. Tri mjeseca potom, u proljee 1998, konvertibilna marka putena je u opticaj, rjeavajui tako jedno od krucijalnih pitanja u izgradnji nacionalnog identiteta i deniranju geografskih granica drave. Iako su bankovne institucije i pravna lica odmah poeli s koritenjem nove monete, veina transakcija u keu u Republici Srpskoj i zapadnoj Hercegovini i dalje se obavljala u hrvatskim kunama, jugoslovenskim dinarima i njemakim markama (moneti koja je na ovim prostorima jo otprije rata smatrana najsigurnijom). Ovo je kasnije promijenjeno striktnijom implementacijom novih zakona. Proirenje jedinstvene evropske monete na Njemaku i ostale lanice Eropske unije takoe je imalo snanog uticaja na uvoenje konvertibilne marke u svakodnevni ivot graana. S obzirom na to da je njemaka marka povuena sa trita, graani su bili primorani da biraju izmeu eura, dolara i konvertibilne marke.

ZASTAVA I GRB
Znajui da se proces izgradnje nacionalnog identiteta jedne nacije ne moe bazirati samo na zajednikoj moneti, dravna tijela su, pod jakim pritiskom meunarodne zajednice, nastavila ovaj proces parlamentarnom raspravom o Zakonu o zastavi BiH. Ovaj zakon, osim to odreuje uslove koritenja BiH zastave, takoe denie i njen dizajn. Upravo su zastava, grb, himna, dravni praznici i ostali dravni simboli ono to ujedinjuje ljude svake drave. I ne samo da ih ujedinjuje, ve i pribliava dravi, njenoj istoriji i budunosti. Iskljuiti graane iz ovog kolektivnog iskustva

88

sudjelovanja u procesu izgradnje zajednitva, znai otvaranje mogunosti otpora ideji zajednike drave i obino rezultira uspostavljanjem separatistikih pokreta i struja. Veina ostalih jugoslovenskih republika dizajn svojih zastava zasnivale su na elementima iz nedaleke istorije, zamjenjujui simbole komunizma nacionalistikim, koji su poslije Drugog svjetskog rata uklonjeni, pa ak i zabranjeni. U Bosni i Hercegovini, meutim, ispostave meunarodne zajednice odluile su se za opciju poinjanja iznova, ime bi se svaka asocijacija sa simbolima bive Jugoslavije u potpunosti izbjegla. Po dotadanjim zakonima, Zakon o zastavi BiH trebalo je da bude izglasan u Parlamentu BiH, dok je trolano Predsjednitvo imalo zadau da prijedlog i odobri. Sam proces izglasavanja Zakona je dodatno ubrzan zbog Olimpijskih igara koje su se 1998. odravale u Naganu, gdje je BiH trebalo da poalje svoj tim. Pitanje zastave u dravi u kojoj je samo u tri i pol godine rata izmijenjan veliki broj razliitih simbola na zastavama u razliitim dijelovima BiH, nije nimalo jednostavno rjeenje, pogotovo kada su razne snage u dravi insistirale na simbolima iz bliske i daleke prolosti. Naglaavajui znaaj poinjanja iznova i prepoznajui potrebu da zastava izraava ideju dravnosti i nezavisnosti BiH, njenu individualnost i ukljuivost, nakon due, neuspjele rasprave u Parlamentu, visoki je predstavnik odabrao dizajn koji je bio prihvatljiv za najvei dio poslanika. Odabrani dizajn sastojao se od plave pozadine sa utim trokutom u sredini i sedam bijelih zvjezdica uz samu hipotenuzu trokuta. Plava i uta sa originalnog prijedloga zastave promijenjene su u boje nijansi kakve su na zastavi Savjeta Evrope. Po ko zna koji put, odluku o vanom nacionalnom i dravnom pitanju donijela je meunarodna zajednica. U pismu Predsjednitvu BiH, tadanji visoki predstavnik ocijenio je proceduru odabira zastave kao vano i osjetljivo pitanje (Odluka o nametanju Zakona o zastavi BiH, Kancelarija Visokog predstavnika u BiH, februar 1998). Iste godine, na isti nain, usvojen je i Zakon o grbu BiH. Visoki predstavnik je u svojoj odluci, u maju te godine, naveo da se namee Zakon o grbu BiH te da isti stupa na snagu odmah, tj dok Parlament ovaj zakon ne usvoji u navedenoj formi (Odluka o nametanju Zakona o grbu BiH, Kancelarija Visokog predstavnika u BiH, maj 1998). Tako je Parlamentu ostavljena samo jedna opcija da dovri proceduru odabira Zakona, njegovim usvajanjem u obliku koji je nametnut.

89

JEZIK I OBRAZOVANJE
Kao i u svakoj demokratiji, pitanja jezika i obrazovanja regulisana su ustavom i ine jedan od najvanijih faktora u izgradnji nacionalnog identiteta drave. U Bosni i Hercegovini ovo je pitanje regulisano tako to su, osim tri naroda, Ustavom odreena i tri ocijelna jezika: bosanski, srpski i hrvatski. Time je osigurano pravo svakog graanina da se koristi svojim jezikom u bilo kojem dijelu BiH. Meutim, u praksi je to teko implementirati, jer se postavljaju pitanja na kojem jeziku se predaje u koli, na kojem jeziku se izdaju pravna dokumenta i sl. Izdavanje dokumenata na sva tri jezika zahtijevalo bi pozamana sredstva u budetu i ogromnu administraciju. Bosna i Hercegovina takvo to sebi ne moe priutiti, pa je prihvaen princip stvaranja federalnog sistema u jednom od entiteta gdje su razlike u nacionalnoj strukturi stanovnitva u razliitim optinama mnogo vee. Tako je u kantonima u Federaciji BiH dozvoljeno da svaka optina ima pravo koristiti jezik naroda koji je u njoj veinski, iako nije veinski u cijelom kantonu. Koristei ovo pravilo, na primjer u Mostaru, stvoreno je okruje gdje kole u jednom dijelu grada djecu ue hrvatski, a u drugom bosanski, kao maternji jezik. Isto su pravilo prihvatile i javne ustanove, privatne rme, pa ak i komunalna preduzea, postavljajui saobraajne znakove s razliitim natpisima. Pitanje jezika tako je postalo lokalno, dok su dravne institucije i, primjerice, javni radiotelevizijski servis, primijenili kompromis: svako govori i pie svojim maternjim jezikom, birajui latinino ili irilino pismo po slobodnom izboru.

DEMOKRATSKA ILI NACIONALNA BIH?

Primjer BiH dokazuje da se interesi nacionalne i demokratske drave uistinu mogu ispreplesti u jedno, ali po cijenu drugih nedostataka, koji se mogu ispraviti samo kompromisom internih politikih struja i veim pritiskom od strane Evrope i drugih modernih sistema. Iako je, u teoriji, organizacija struktura vlasti u BiH dobro osmiljen sistem, on je u praksi krajnje neodriv. Postignuta je decentralizacija i pribliavanje dravnih institucija narodu, ali je istovremeno kreiran jedan neekasan sistem, koji godinje guta oko 65% dravnog budeta, ne postiui pritom najvaniji cilj meunarodne zajednice izgradnju BiH kao jedinstvene i inkluzivne zajednice koja tei prikljuivanju Evropi. Upravo je ta neekasnost dravne administracije ogromna cijena koju BiH plaa da bi, barem za poetak, postigla svoj prvenstveni cilj uspostavu nacionalnog identiteta.

90

Summary

RELATION OF NATIONAL AND DEMOCRATIC EXPERIENCE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Vladimir MARI Has the Dayton Peace Agreement brought about a fair and democratic system of power distribution so longed for in Bosnia and Herzegovina? What has the international community done to merge the national and democratic into vital interests of the state of B&H? How important for the building of national identity is the fact that one fraction of BH citizens actually feels greater belonging to bordering states? By looking into the development of national identity through the prism of state symbols, language, culture, literature and other cultural heritage, the lecturer tries to answer how ready all three peoples of Bosnia and Herzegovina are, to take part in building a unied state. Themes covered in documentaries Most (1998) and Mostar Sevdah Reunion (2000), were used as the basis for this lecture. The lecturer tried to explain the meaning of national and democratic in the example of Mostar, but also how to transcend to a higher level the symbolic of Sevdah and the Old Bridge as an important part of national cultural heritage to make them a part of the national identity building process.

91

92

Dr Veselin PAVIEVI

IZBORNA DEMOKRATIJA I MODELI NJENOG OSTVARIVANJA

1. IZBORNA DEMOKRATIJA
U najirem smislu, pod izbornom demokratijom podrazumijeva se demokratski politiki poredak koji se legitimie kompetitivnim izborima. Kao idejama, i jednom i drugom, odnosno i demokratiji i izborima, ishodita seu u daleku prolost. Meutim, ono to ih, uzrono-posljedino, ini univerzalnim fenomenom modernog doba proizvod je prakse koja je dovela do predstavnike vladavine. Kada govorimo o praksi, ne mislimo pritom na onu koja je razvijena u okviru srednjovjekovnih institucija monarhijske i aristokratske vladavine. Naime, u politikoj i pravnoj teoriji zaetak moderne politike reprezentacije (reprezentativne vlasti) vee se uz pobjedu Francuske buroaske revolucije. Embrion iz koga se dalje razvijala ideja o demokratizaciji u politikom predstavljanju nastao je kao izraz zahtjeva za slobodnim izborom lanova najvieg predstavnikog tijela parlamenta. Dakle, s pojavom liberalnog kapitalizma na istorijskoj sceni dolazi i do institucionalizovanog sistema ideja o povezanosti vrhovne vlasti ne sa vlasnitvom na zemlji (feudom), ve sa politiki slobodnim graanima i njihovom formalnom jednakou pred zakonom.36 U istorijskom razvoju predstavnike demokratije mogu se markirati tri prelomne faze: (1) razvoj i institucionalizacija uestvovanja graana u politikoj vlasti glasanjem na izborima; (2) institucionalizovanje prava politikog
36

Sama, pak, zakonodavna vlast, kako je pisao Lok (J. Locke), ... je ne samo vrhovna vlast u dravi (commonwealth) ve je i sveta i nepromenljiva u onim rukama u koje ju je zajednica (community) jednom stavila; niti moe bilo kakva naredba, bilo kog drugog u bilo kom obliku i bilo kojom vlau podrana, imati snagu i obaveznost zakona ako nije sankcionisana od te zakonodavne vlasti koju je narod (public) izabrao i imenovao; jer bez toga zakon ne moe imati ono to je apsolutno nuno da bi bio zakon, pristanak drutva nad kojim niko nema vlasti da pravi zakone osim s njegovim pristankom i autoritetom od njega dobijenim. U jednom od najvanijih pravnih spomenika moderne demokratije napisano je i sljedee: Pravedna mo vladajuih potie od saglasnosti onih kojima se vlada . (Amerika deklaracija o nezavisnosti iz 1776)

93

predstavljanja i (3) institucionalizovanje prava organizovanja opozicije kako bi se moglo glasati protiv vlasti na izborima i u predstavnikim tijelima. Predstavnika vlast predstavnika demokratija ima nekoliko bitnih strukturnih obiljeja. Meu njima se naroito izdvajaju dva. Prvo, to je opte, jednako, neposredno i tajno pravo glasa; drugo, rije je o sistemu u kome vlast izvire iz suverene volje graana, koji svoju suverenost putem izbora prenose na predstavnike organe. (R.A.Dahl) O izborima37 i izbornom procesu moe se govoriti i kroz njihovu minimalnu upotrebnu vrijednost, iji e se kvalitet mjeriti prije svega prema tome da li demokratiju ine moguom. (J.Schumpeter, G.Sartory) No, bez obzira na sva teorijska razmimoilaenja i metodike pristupe u pogledu vrednovanja institucije izbora, savremena praksa nedvosmisleno potvruje da su izbori: nuan osnov legitimiteta nosilaca politike moi, odnosno izvor i temelj legitimiteta dravne vlasti unutar sistema predstavnike demokratije. Napokon, odgovori na pitanje kakvi su demokratski izbori brojni su i razliiti. Na ovom mjestu, evo samo jednog od njih: demokratski izbori su: (a) kompetitivni, (b) periodini, (c) inkluzivni i (d) denitivni. (J.J. Kirkpatrick) (a) Kompetitivnost izbora rezultat je borbe izmeu vlasti i opozicije. Pri tome, opozicija mora uivati slobodu govora, okupljanja i kretanja, potrebnog da svoju kritiku vlade otvoreno iskae i ponudi alternativnu politiku i svoje kandidate biraima. Tamo gdje je opoziciji onemoguen pristup medijima, ili gdje su novine cenzurisane, nema demokratskih izbora. Stranka na vlasti moe uivati prednost poloaja, ali pravila i odvijanje izbora moraju biti potena. Strogo pojmovno, samo se kompetitivni izbori mogu smatrati demokratskim izborima. Nasuprot njima, u savremenom svijetu postoje i nekompetitivni i polukompetitivni izbori. Nekompetitivni izbori karakteristini su za tzv. totalitarne, a polukompetitivni za tzv. autoritarne politike reime. U totalitarnim reimima ne garantuje se mogunost glasanja i sloboda izbora meu razliitim politikim opcijama. U odnosu na demokratske reime, odnosno kompetitivne izbore, izbore u totalitarnim reimima karakteriu: (a) nepostojanje potpune slobode biraa, to obuhvata razliite oblike naruavanja opteg i jednakog birakog prava i izloenost biraa spoljnim pritiscima i
37

U irem, tehnikom smislu, izbori predstavljaju razliite institucionalne postupke i sredstva konstituisanja predstavnikih politikih tijela i postavljanja pojedinaca na javne poloaje. Tokom istorije, to se najee inilo prema nasljednom pravu, slubenom poloaju (ex ocio postavljenje - tzv. virilisti), aklamacijom, kockom ili rijebom. Iako je faktiki rije o neizbornim metodama, s izborima u modernom smislu povezuje ih injenica da se radi o institucionalizovanim nainima uspostavljanja politikih tijela i zauzimanja javnih funkcija (investitura), nasuprot vaninstitucionalnim nasilnim metodama, kao to su ratovi, revolucije, vojni puevi, dravni udari, uzurpacija vlasti i sl. (M. Kasapovi)

94

preprekama; (b) nepostojanje pravog politikog takmienja izmeu kandidata i stranaka /glasanje bez izbora - elections without choice i (c) nepostojanje direktnih posljedica po vlast i njenu politiku. U autoritarnim reimima odravaju se poludemokratski izbori koji poivaju na ogranienim mogunostima biranja politikih opcija i djeliminoj slobodi izbora nekih od njih. Demokratinost izbora ograniena je nepostojanjem punog politikog i drutvenog pluralizma, nedostatkom potpune slobode govora i otvorene kritike vlasti, odnosno necenzurisane slobode medija. Izborno takmienje faktiki se svodi na prividnu politiku borbu izmeu reimske/vladajue stranke i tzv. poluopozicije, ili pseudoopozicije, reimu. Ovi se izbori esto nazivaju i fasadnim, odnosno demonstracijskim izborima. Najkrae, polukompetitivni izbori slue kao sredstvo za pseudolegitimizaciju politikog reima. Njihova funkcija je, prije svega, usmjerena na: (a) prividno legitimisanje politikog reima u meunarodnoj zajednici; (b) pacikovanje i djelimino integrisanje opozicije u politiki sistem i strukture vlasti, kao pokuaj sticanja unutranje legitimnosti reima; (c) promjenu odnosa snaga unutar bloka na vlasti, naroito poloaja vojnih i ekonomskih elita, odnosno smirivanje sukoba unutar reimskog bloka; (d) periodinu mobilizaciju masa u cilju podrke vlastima. (Nohlen, Hermet, Linc, Kasapovi) (b) Periodinost izbora ogleda se u injenici da se u demokratijama ne biraju diktatori i doivotni predsjednici. Izabrani polau raune narodu i moraju biraima vratiti mandat u unaprijed denisanom intervalu, da bi ga ponovo dobili, ili izgubili. Pobjeda na jednim nosi i rizik poraza na drugim izborima. Pri tome, interval izmeu izbora mora biti tako odreen da dravu ne izlae opasnosti poremeaja. (c) Inkluzivnost izbora podrazumijeva difuziju graana i glasaa, dovoljno iroku da omoguuje visoki procenat odrasle populacije. Jer, vlada izabrana od male, ekskluzivne grupe nije demokratska, bez obzira na to koliko demokratski njen rad moe izgledati. (d) Izbori su denitivni jer njihovi rezultati odreuju partijsku kompoziciju rezultirajue vlade. Dok dri vlast, rukovodstvo vlade ne predstavlja skupinu prostih gura ili simbolinih lidera, ve predstavnika koji su izabrani od naroda.

2. MODELI OSTVARIVANJA IZBORNE DEMOKRATIJE

Stanovite da demokratski izbori pretpostavljaju opte, jednako i neposredno pravo glasa i tajno glasanje samo je dio optih principa strukture savremenog izbornog prava u kompetitivnim izbornim sistemima. Skup svih principa i procedura koji ine cjelinu te strukture veoma je sloen. Najue, pod izbornim

95

sistemom podrazumijeva se institucionalna struktura unutar koje se politike preferencije biraa, iskazane u obliku glasova, pretvaraju u mandate politikih predstavnika. Iskazan kroz norme (ustavne, zakonske ili neke druge), izborni sistem (engl. electoral system, franc. systme lectoraux, njem. Wahlsystem) podrazumijeva niz pojedinanih i kolektivnih prava i obaveza koje se odnose na sudionike izbornog procesa: birae, kandidate, partije i dravne organe. Svi ti elementi ine izborni sistem sloenom tvorevinom i mogu se gotovo po volji (D. Nohlen) kombinovati jedni s drugima. Iz pojedinih elemenata potiu vrlo razliiti uinci na rezultat izbora. Pritom je presudno to to se uinci odreenih elemenata kombinacijom mogu pojaati, kompenzirati ili neutralizirati. Politiki uinci izbornih sistema vrlo rijetko zavise samo od jednog elementa; oni su najee rezultat odreene kombinacije razliitih elemenata. Tako, npr., autor jedne od najrazuenijih analiza uinaka izbornog sistema (A. Lijphart) identikuje petnaest nezavisnih varijabli, koje ine strukturu izbornog sistema. Rije je o: (1) izbornom obrascu (metodu); (2) veliini izborne jedinice; (3) nainu glasanja; (4) obliku/formatu legislature; (5) ogranienjima izbornog prava; (6) nainu pristupa stranaka i kandidata izbornom procesu; (7) nainu pristupa biraa izbornom procesu; (8) strukturi politikog takmienja; (9) posebnim obiljejima naina glasanja; (10) posebnim obiljejima postupka pretvaranja glasova u mandate; (11) postupku podjele na izborne jedinice; (12) pravilima nansiranja izborne kampanje; (13) vremenskim pravilima u izbornoj kampanji; (14) broju i tipu subjekata izbora i (15) stepenu povezanosti izbora. U mnotvu navedenih varijabli ipak je mogue izdvojiti tri obiljeja varijable (podruja) kojima relevantna literatura daje karakter osnovnih. To su: (1) izborni obrazac/metod, (2) nain glasanja i (3) izborne jedinice broj i veliina.

(1) Izborni obrazac/metod

Kao univerzalno prihvaeni instrument i polazna taka u konstituisanju predstavnikog reima, izbori, u krajnjem, znae prevoenje glasova biraa (narodne volje) u poslanika mjesta (izabranu skuptinu). Polazei s tog stanovita, izbori i izborni sistem esto se, pogreno, identikuju sa nainom (metodima) na koji se obavlja taj postupak. Tako je u savremenoj politikologiji i pravnoj nauci uobiajena podjela na tzv. veinske i proporcionalne izborne metode. Veinski metodi zasnivaju se na teritorijalnoj reprezentaciji, a proporcionalni na raspodjeli poslanikih mandata u srazmjeri s brojem osvojenih glasova.

96

U okviru ova dva metoda postoji vie varijanti i kombinacija.38 Inae, dva pitanja odreuju varijantnost osnovnih metoda. Kod veinskog ona se odnose na veliinu i nivo izborne jedinice i nain glasanja, odnosno da li bira ima mogunost izbora izmeu kandidata ili stranaka; kod proporcionalnog da li svojim glasom moe uticati na rang kandidata sa stranake izborne liste. Posljednjih stotinak godina evolucije izbornih sistema obiljeene su raspravama na temu koji je od ova dva metoda bolji, odnosno praviniji. U svakom sluaju, njihovi kreatori kretali su se, kako kae jedan savremeni britanski teoretiar (D. Batler), izmeu prenaglaenog prihvatanja nune imperfektnosti izbora i sna o njihovoj istoj pravinosti, da bi se obezbijedilo potpuno poklapanje izmeu ulaza - preferencije glasaa, i izlaza - rezultirajue vlade. Uostalom, zakljuuje ovaj autor, danas ne postoje dvije politike koje su dale isti odgovor na pitanja o problemima koji se javljaju u demokratskim izborima. Voene u tim okvirima, sve rasprave o vrijednostima koje se ostvaruju primjenom jednog ili drugog izbornog metoda zapravo su pokuaj nalaenja odgovora na pitanje: ...kako postii to pravedniju i primjereniju distribuciju predstavnikih mjesta i istovremeno osigurati stabilnu, djelotvornu i odgovornu predstavniku vladu. (.D.Antoljak) Ukoliko se idejni i vrednosni sudovi o premisama na kojima poivaju veinski i proporcionalni metod izbora za trenutak ostave po strani, neophodno je izloiti ta se sve smatra osobinama, praktinim prednostima, odnosno nedostacima jednog u odnosu na drugi osnovni izborni metod. Uiniemo to tako to emo se osvrnuti na dvije najee primjenjivane varijante osnovnih metoda (tipova), i to: (1) u sluaju veinskog, na jednokruni sistem relativne veine - prvi uzima sve (primjenjuje se u V. Britaniji, SAD, Kanadi, Indiji itd.), odnosno (2) u sluaju proporcionalnog, na tzv. sistem partijskih lista (primjenjuje se u Crnoj Gori, u veini evropskih zemalja, u izborima za Evropski parlament itd.).39 Jednokruni sistem relativne veine - prvi uzima sve Osobine: - zemlja je podijeljena na izborne jedinice, obino iste veliine, koje daju po jednog predstavnika; - birai biraju jednog od kandidata, obino zaokruujui ili na
38

39

Prema izvjetaju Britanske kraljevske komisije (iz 1910. godine), koja je imala zadatak da ispita izborne sisteme, utvreno je da postoji preko 300 izbornih sistema. Navodei ovaj podatak, V. Bogdanor konstatuje da ih ... sada, bez sumnje, ima mnogo vie. Klasikacija izbornih sistema ne mora biti samo opiran katalog koji ih nabraja; oni se mogu analizirati kao varijacije nad malim brojem osnovnih sistema. Karakteristike metoda (tipova) navedene prema E. Hejvudu (A. Heywood).

97

drugi nain oznaavajui njeno/njegovo ime na glasakom listiu; - pobjedniki kandidat treba da osvoji samo relativnu veinu glasova (pravilo prvi uzima sve). Prednosti: - sistem uspostavlja jasnu vezu izmeu predstavnika i biraa, obezbjeujui da se obaveze prema biraima ispunjavaju; - nudi birakom tijelu jasan izbor potencijalnih vladajuih stranaka; - omoguava vladama da budu obrazovane uz jasan mandat koji im je dalo birako tijelo, mada esto na osnovu podrke relativne veine; - titi od ekstremizma, oteavajui malim radikalnim strankama da osvoje poslanika mjesta i zadobiju povjerenje; - doprinosi stvaranju jake i djelotvorne vlade, tako to veinsku kontrolu u parlamentu obino ima jedna stranka; - dovodi do obrazovanja stabilne vlade, jer jednostranake vlade rijetko padaju zbog razjedinjenosti i unutranjih sukoba. Slabosti - mane: - sistem upropauje mnoge (vjerovatno veinu) glasove, kako one date kandidatu koji je izgubio, tako i one date kandidatu koji je pobijedio, a koji su nadmaili potrebnu (relativnu) veinu; - iskrivljuje izbornu volju, nedovoljnim predstavljanjem malih stranaka i onih sa geografski jednako rasprostranjenom podrkom (efekat tree stranke); - nudi samo ogranien izbor, jer naginje uspostavljanju dvopolnog sistema (dvije glavne stranke); - ugroava legitimitet vlade zato to one esto uivaju samo podrku manjine i dovodi do sistema vladavine relativne veine; - stvara nestabilnost, jer promjene u vladi mogu dovesti do radikalnih pomjeranja u politici i upravljanju; - dovodi do neodgovorne vlade poto je zakonodavna vlast esto podreena izvrnoj, jer veina njenih lanova podrava vladajuu stranku; - spreava izbor kandidata iz razliitih slojeva drutva u korist onih koji su privlani veem broju glasaa.

98

 Sistem partijskih lista Osobine: - cijela drava je jedna izborna lista (tzv. at - large sistem) ili, u sluaju regionalnih partijskih lista, postoji vei broj velikih izbornih jedinica u kojima se bira vie poslanika; - partije sastavljaju liste kandidata i predstavljaju ih biraima u tzv. opadajuem redosljedu prvenstva (tzv. zatvorene liste); - birai glasaju za partije, a ne za kandidate; - partije dobijaju onoliki procenat poslanikih mjesta koliko su dobile glasova na izborima, i popunjavaju ih sa svojih partijskih lista; - ponekad se odreuje prag (npr. 5% u Njemakoj, 3% u Crnoj Gori) da bi se sprijeilo predstavljanje malih, esto ekstremistikih partija. Prednosti: - ovo je jedini potencijalno ist sistem proporcionalne reprezentacije, te je stoga pravian prema svim partijama; - sistem doprinosi jedinstvu jer podstie birae da se poistovjete sa svojom nacijom ili regionom a ne sa izbornim okrugom, odnosno birakim tijelom koje ga ini; - sistem olakava izbor ena i kandidata manjina, ukoliko se nalaze na partijskim listama; - predstavljanje velikog broja malih partija osigurava stavljanje naglaska na pregovaranje i konsenzus. Slabosti - mane: - veliki broj malih partija moe da prouzrokuje slabu i nestabilnu vladu; - veza izmeu predstavnika i birakog tijela je sasvim prekinuta; - nepopularni kandidati, koji se nalaze visoko na partijskoj listi, ne mogu biti eliminisani; - partije postaju veoma centralizovane, zato to vostvo odreuje sastav partijske liste; time se podstie poslunost lanova nieg ranga, koji se nadaju da e im biti dodijeljeno bolje mjesto na listi. Bez obzira na to u kojoj su mjeri navedena miljenja zasnovana na praksi komparativnih sistema, izvjesno je da ne postoje idealni i apsolutno dobri, odnosno pravedni izborni metodi (sistemi). To je, uostalom, razlog to se

99

uoene slabosti i nedoreenosti i jednog i drugog izbornog metoda nastoje ispraviti, uvoenjem u praksu razliitih korektivnih faktora, pa se pojavljuju njihove nove varijante meumodeli. A to to je takvih meumodela vie u okviru metoda proporcionalne reprezentacije, nije izraz njegove slabosti ve, prije svega, rairenosti primjene.

(2) Nain glasanja

in glasanja ...obino predstavlja samo posljednji stupanj procesa bavljenja politikom itanja..., odnosno gledanja i sluanja, ... raspravljanja i miljenja. (Lipset). Ujedno, ova radnja oznaava i taku razdvajanja individualne i kolektivne strane izbornog procesa (Vasovi). Individualnu stranu tvori volja biraa da svojim glasom podri neiju kandidaturu, odnosno da na propisani nain iskae svoju preferenciju u ponudi koja mu stoji na raspolaganju. U tu svrhu koristi se instrument koji obino nazivamo glasaki listi, ija je funkcija da ... strukturira nain izbora, odnosno da birau d instrukcije kako da bira izmeu datih ogranienja (Rae). Prema navedenom autoru, u zavisnosti od stepena i vrste ogranienja koja se nameu glasaima, valja razlikovati dva osnovna naina glasanja, i to tzv. kategorijalno glasanje i ordinalno glasanje. Prvi nain glasanja, kategorijalno glasanje, podrazumijeva da bira svojim glasom kategorino iskae svoju preferenciju u odnosu na partije, odnosno kandidate na glasakom listiu (listi sa jednim glasom - straight ticket). U modelu uninominalnih izbora (prosti veinski izbori koji se provode u jednomandatnim izbornim jedinicama) koriste se tzv. jednostavni kandidatski glasaki list (simple candidate ballots), dok se u sistemu lista koristi jednostavni spisak partijskih lista (simple party-list ballots). U ovom drugom sluaju, glasanje se obavlja na isti nain bez obzira na to da li bira daje glas partiji ili pojedincu u okviru partijske liste. Ordinalno glasanje dozvoljava birau da izrazi svoju preferencije u izboru tako to moe da rangira kandidate u okviru liste jedne ili vie partija (alternativni glas ili panairanje; alternative candidate ballot - panachage party-list ballots). Odnosno, kako naglaava Rej, glasa ne mora da djeluje odluno i iskljuivo u korist jednog kandidata ili jedne partije, ime se njegova mikrosnaga kanalie u jednu mo, ve mu se dozvoljava da svoje simpatije, cijepajui svoj glas (splitting), raspodijeli na konkurentske partije. Oigledno je da ova vrsta glasanja podrazumijeva da bira rapolae sa vie od jednog glasa (split ticket). Od broja glasova zavisi i mogunost kombinacija ordinalnog glasanja, poev od konstrukcije sa dva glasa (npr. Njemaka, Portugal, panija...), preko sistema u kojima bira ima jedan glas za listu i ogranieni broj preferencijalnih glasova za promjenu redosljeda kandidata na listama (Belgija, Italija, Austrija ...), do sistema

100

u kojima bira raspolae sa onoliko glasova koliko se mandata raspodjeljuje u izbornoj jedinici (Luksemburg, vajcarska ...).

(3) Izborne jedinice - broj i veliina

Izborna jedinica (istoznani pojmovi: district/okrug - SAD; riding /srez Kanada; circonscription/okrug Francuska; electorate/izborna jedinica Australija i N. Zeland; division/administrativni okrug V.Britanija) je jedan od centralnih pojmova koji se sreu u svim raspravama u vezi sa izborima, odnosno izbornim metodama. Prevoenje u praksu naela optosti i jednakosti birakog prava (jedan graanin - jedan glas) u direktnoj je zavisnosti od naina utvrivanja veliine i vrste izbornih jedinica. U tom smislu, iz principijelnih razloga, ovo se pitanje javlja kao jedno od osnovnih u analizi karaktera i vrijednosti jednog izbornog sistema. Ukoliko dominirajui odnos politikih snaga u drutvu preferira veinski izborni metod, bilo jednu ili drugu njegovu varijantu, zakonodavac se mora pozabaviti odreivanjem broja i veliine jedinica u kojima se imaju provesti izbori za centralne predstavnike organe vlasti. Isti problem stoji i pred politikom koja namjerava da mjesta u svom parlamentu raspodijeli po principu proporcionalnog predstavnitva, naravno, ukoliko se ne odlui da cijelu zemlju proglasi jednom izbornom jedinicom (tzv. at -large sistem). Iako u praksi izbora, iz vie razloga druge prirode, ne postoji potreba za punom proporcionalnom reprezentacijom, to ne znai da se zbog toga moe umanjiti znaaj koji po efekte proporcionalnog izbornog modela imaju broj i veliina izbornih jedinica. Naprotiv, politika koja se opredijeli za proporcionalni izborni model, a izbornom geometrijom izdijeli zemlju na veliki broj malih izbornih jedinica, ini to samo deklarativno, dok iskreno prieljkuje efekte njemu suprotnog veinskog izbornog modela. Odreivanje broja (jednomandatne i viemandatne), veliine i nivoa (jednospratne i viespratne; npr. Austrija, gdje se mandati koji nijesu podijeljeni u prvom krugu redistribuiraju nakon zbrajanja ostatka glasova na nivou saveza izbornih okruga) izbornih jedinica spada u krug tzv. prethodnih pitanja. Pitanja izborne geometrije najee se rjeavaju na nain to se, u administrativne ili sudske svrhe, potuju ve postojee podjele, ili se formiraju nove jedinice iskljuivo za potrebe izbora; pritom se uzimaju u obzir socioekonomska i druge, za politiku relevantne, strukture drutva, kao npr. u Australiji do 1974. godine, odnos ruralnog i urbanog stanovnitva. Tamo gdje se predvia vei broj izbornih jedinica, zakonskim aktom se unaprijed utvruje ili broj stanovnika, ili broj evidentiranih biraa na koji dolazi jedan poslanik, ili se, pak, prethodno utvrdi ukupan broj sjedita u parlamentu

101

i tek nakon toga pristupa izraunavanju broja mandata po pojedinoj izbornoj jedinici. Postoji, dodue, i trea mogunost, da se uoi izbora ne zna ni koliko mandata pripada pojedinoj izbornoj jedinici, ni koliko e sjedita imati budui parlament. U tom sluaju, oba ova parametra zavisie od broja palih glasova, odnosno unaprijed utvrene cijene poslanikog mandata. este izmjene granica izbornih jedinica u okviru jedne zemlje, uslovljene promjenama demografske strukture, koje mogu biti rezultat biolokog procesa ili unutranjih migracija, sa stanovita prakse izbora ne bi bile toliko intaresantne da se u istom cilju nerijetko ne deavaju i svojevrsne zloupotrebe. Termin gerimendering (Gerrymandering40) nastao je upravo iz tih razloga, kao sinonim za sposobnost i spremnost politike da diskriminie rasne, etnike, socijalne, politike ili ekonomske glasake grupe, odnosno da na nedostojan nain jaa snagu jedne, a slabi druge grupe (Bott). Evo jednog ilustrativnog primjera41 manipulativne moi kod naina odreenja granica izbornih jedinica: Pretpostavka: Tip izbornog modela (sistema) jednokruni sistem relativne veine prvi uzima sve. Ukupan broj izbornih jedinica = 4. Ukupan broj mandata koji se raspodjeljuje = 4 Postojei raspored odnosa snaga i distribucije glasaa partija A i B unutar izbornog podruja:

AAB ABB

ABB ABB

AAB AAA

ABB BBB

ABB AAA

AAA AAB

20 A = 55.5% - 16 B = 45.5% Zadatak su dobila etiri crtaa granica buduih izbornih jedinica. Oni se pritom moraju pridravati osnovnih principa, kao to su: jednaka veliina izborne jedinice u pogledu broja biraa, to se u naem primjeru dodatno ilustruje preko segmenata (ukupno ih je 12) unutar izbornog podruja, odnosno pravila da
40

41

Prvi gerrymander stvoren je 1812, u Massachusettsu, kada je guverner Gerry Elbridge potpisao zakon prema kome su odreene granice, i to tako da njegova stranka ostvari prednost u odnosu na drugu stranku. Novine su objavile kartu izbornih jedinica, koju su kasnije prikazali kao karikaturu. Gilbert Stuart, koji je nacrtao kartu, prokomentarisao ju je sljedeim rijeima: Ovo lii na salamander (vrsta gutera), na to je njegov urednik Benjamin Rassel uzvratio: Bolje reci gerrymander. Zahvaljujui tako odreenim izbornim jedinicama, Gerryjeva Republikansko-demokratska stranka je sa 50.164 glasa osvojila 29 mjesta u Senatu, dok je opozicionoj Federalnoj stranci, sa dobijenih 51.766 glasova, pripalo svega 11 mjesta. Prema: M. Pajvani.

102

granice novonastalih izbornih jedinica prate postojee granice tih segmenata. Evo rezultata njihovog rada: Rad prvog crtaa granica izbornih jedinica

A A

Rezultat: A = 3 mandata (75,0%); B = 1 mandat (25,0%) Rad drugog crtaa granica izbornih jedinica

Rezultat: A = 2 mandata (50,0%); B = 2 mandata (50,0%) Rad treeg crtaa granica izbornih jedinica

Rezultat: A = 4 mandata (100,0%); B = 0 mandata Rad etvrtog crtaa granica izbornih jedinica

A A

A A

Rezultat: A = 1 mandat (25,0%); B = 3 mandata (75,0%)

UMJESTO ZAKLJUKA
Izborna demokratija, odnosno izbori za predstavniku vladu, znaili su, ujedno, novu etapu u procesu socijalizacije politike i jedan od prvih koraka na putu ljudske i politike emancipacije graana. No, izbori, odnosno izborni proces, nije lijek za sve politike bolesti. On samo moe da olaka ostvarivanje

103

sposobnosti koje se nalaze u izbornom prostoru i da koristi materijal raspoloiv za selektivni proces. To pretpostavlja postojanje navika u miljenju i navika u akciji, prilagoenih tom tipu procedure. Ako ljudi vie vole da se bore nego da diskutuju; ako su nespremni da se pokoravaju izbornoj odluci; ako su predominantni uslovi neznanje injenica i pogreno shvatanje situacije, odnosno pogrean sud u pogledu injenica i situacije, tada institucije propadaju i selektivni proces ne moe da se efektivno ostvaruje.

Literatura:
Antoljak, D., ., Sistem proporcionalne reprezentacije, Nae teme, Zagreb, 1990, br. 6. Bogdanor, V., Batler, D., Democracy and Elections - Electoral Systems and Their Political Consequeces, Cambridge, Cambridge University Press, 1983. Bot, A., Election laws and Practices - Political Rights, Greenwood Press, New York, Wesport, Connecticut, London, 1990. Dal, R., Demokratija i njeni kritiari, CID, Podgorica, 1999. Goati, v., Socioloko-politikoloko znaenje izbora, u: Izbori u Srbiji 1990. i 1992, Gledita, Beograd, 1994, br. 2. Hejvud, E., Politika, Clio, Beograd, 2004. Lijphart, A., The Feld of Electoral Systems Research: A Critical Survey, Electoral Studies, 1985, IV, 1. Kasapovi, M., Izborni leksikon, Politika kultura, Zagreb, 2003. Kirkpatrick, J. J., Democratic Elections, Democratic Government, and Democratic Theory, u: Democracy at the Polls, a Comparative Study of Competitive National Elections, Washington D. S. 1981. Nohlen, D., Izborno pravo i stranaki sustav, kolska knjiga, Zagreb, 1992. Pajvani, M., Izborno pravo, Graphica Academica, Novi Sad, 1999. Pavievi, V. Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, CID, Podgorica, 1997. Pavievi, V., Goati, V., Reforma izbornog sistema Crne Gore, Mrea NVO Akcija, Ekonomski fakultet Podgorica, Podgorica, 2002. Sartori, D, Demokratija, ta je to?, CID, Podgorica, 2001. Vasovi, V., Goati, V., Izbori i izborni sistemi, IBN Centar - Beograd, NIP Radnika tampa - Beograd, 1993.

104

Summary

ELECTORAL DEMOCRACY AND MODELS FOR ITS REALIZATION

PhD Veselin PAVIEVI In one of his speaches in the House of Commons of the British Parliament Winston Churchill said Democracy is the worst form of government except for all those others that have been tried . Less famous cynic than Churchill, Ken Livingston wrote the book titled If Voting Changed Anything Theyd Abolish It. However, whatever we think about above-mentioned quotations, democracy and elections that is electoral democracy is still a favorite game in modern, civilized world. Basic elements of structure and characteristics of that political process make the essence of this short work.

105

106

Lisa McLEAN

POLITIKE PARTIJE I KAMPANJE

Istinski otvoreni i demokratski sistemi obezbjeuju naine da svi graani mogu imati ekonomsku i politiku korist. No, da bi bila zaista otvorena, demokratiji su potrebne djelotvorne demokratske strukture: zakonodavna tijela, koja predstavljaju graanstvo i nadziru izvrna tijela; izbori, na kojima glasai biraju svoje voe; pravosue, koje potuje zakon i vri svoju dunost nezavisno od spoljnih uticaja; sistem kontrola i ravnotea unutar drutva, i institucije i voe, koji su odgovorni javnosti.

POLITIKE PARTIJE SU KLJU

Politike partije ine kamen temeljac demokratskog drutva (i veine ve pomenutih djelotvornih demokratskih struktura). U odnosu na sve druge institucije u demokratiji, uloga politike partije je specina i sastoji se u sljedeem: da sakupi a potom predstavlja drutvene interese, obezbjeujui strukturu za politiko uee; da slui kao podruje za obuku politikih lidera koji se pripremaju da jednom preuzmu vladajuu ulogu u drutvu; da se takmii i tei da pobijedi na izborima, kako bi upravljala vladinim institucijama; da imenuje kandidate, organizuje politika nadmetanja, ujedini dijelove glasakog tijela i prevede politike prioritete (predoi ih) na jezik javne politike; da bude konstruktivna i kritika opozicija (kada nije na vlasti), predstavljajui sebe kao alternativnu vladu koju birai mogu eljeti da izaberu ostvarajui time pritisak na aktuelnu vlast kako bi imala vie razumijevanja za javne interese.

107

Organizovane politike partije imaju dva osnovna cilja: Prvo, one deniu i izraavaju potrebe grupe na nain koji javnost i predstavnici aktuelnog politikog sistema mogu razumjeti i na koji mogu reagovati. Drugo, one razvijaju srodne ideje meu znaajnim grupama kako bi zajedniki vrile pritisak na politiki sistem. Principijelne razlike u miljenju i tolerancija raznolikosti i neslaganje koje postojanje tih razlika implicira ine vaan dio demokratskog procesa. Izraavanje oprenih stavova moe zapravo da pomogne u stvaranju boljeg razumijevanja mnogih pitanja i u identikovanju rjeenja. Kada politiki sistem funkcionie, ove razmjene miljenja vode do novih uvida ili uspjenih kompromisa, koji su od sutinske vanosti za postojanje demokratskog sistema. Ukratko, one proizvode opipljive rezultate. Meutim, politiki sistem moe funkcionisati iskljuivo uz odgovorno politiko rukovodstvo, koje shvata da im je mo i funkcija data od strane ljudi i da ti isti ljudi oekuju neki rezultat.

BITKA ZA POBJEDU: KAMPANJA

Ako neko prouava izborne kampanje u Austriji, Francuskoj, Njemakoj, Velikoj Britaniji ili Sjedinjenim Dravama, uoie da su izborne kampanje glavnih politikih partija prvenstveno usmjerene na centar, a ne na ekstremnu ljevicu ili ekstremnu desnicu. Ova je strategija izraz spoznaje da stranka, ako eli osvojiti dominantnu veinu, mora prvo uvrstiti svoju bazu a to je baza odanija, to vie ima tendenciju da bude ekstremna i tek onda privui ljude u centar. Zato u pripremnim fazama svoje kampanje stranka pravi listu onih glasaa koji tradicionalno glasaju za nju. Kada, meutim, zapone prava kampanja (tj. vidljivi dio kampanje), politike partije obino pokuavaju da privuku glasae koji se jo nijesu odluili. Da bi to postigle, partije imaju na raspolaganju tri sredstva: vrijeme, novac i ljude. Sve partije imaju na raspolaganju isti vremenski period, to nije sluaj sa novcem neke ga imaju vie, a neke manje. Partije koje imaju manje novca obino pokuavaju da taj nedostatak nadoknade angaujui vie ljudi. Koristei pomenuta sredstva, politika partija pravi plan za pobjedu. Ovaj plan se u pismenoj formi podijeli svim osobama koje rade na kampanji, kako

108

bi cijeli tim zaduen za kampanju razumio ta je cilj i koja je strategija za njegovo postizanje. Plan obuhvata sljedee komponente: plan za razvoj, tj plan istraivanja, koji treba da omogui realistinu procjenu injenica, kako bi se sagledale pozitivne i negativne strane partije i njenih kandidata u svjetlu u kojem ih vidi birako tijelo, kako bi se procijenila postignua partije, kao i postignua njenih oponenata i razumjeli prioriteti glasaa; ciljni plan, koji treba tano da odredi koliko je glasova partiji potrebno da postigne postavljene izborne ciljeve; opta strategija, koja kombinuje rezultate plana istraivanja i ciljnih planova i predoava kako e ostatak vremena, novca i ljudi biti korien tokom kampanje. Opta strategija sadri sljedee potkomponente: vremenski okvir, budet i plan prikupljanja sredstava i plan za regrutaciju volontera; poruka i plan prenoenja te poruke putem medija i direktnim kontaktom sa glasaima.

PORUKA KAMPANJE
Jedan od najvanijih elemenata kampanje mada ne i jedini jeste poruka. Poruka NIJE parola! Poruka je zapravo ogranieno tijelo (svedena sadrina, prim. prir.) istinite informacije, koju partija ili njen kadidat neprestano prenose kako bi pruili ubjedljiv razlog publici da bira i djeluje na osnovu tog izbora. Poruka je verbalna i/ili slikovna predstava strategije kampanje, prilagoena konkretnim okolnostima kampanje, a ne pokuaj njenog redenisanja. Ona treba da dolazi iz srca i da bude u saglasju sa glasaima, pokazujui da partija ili kandidat razumije kako se glasai osjeaju i ega se plae.

PRIMJER IZ SJEDINJENIH DRAVA

Da bi pokazali kako se strategija i poruka ekasno (i neekasno) koriste u cilju pobjede na izborima, analiziraemo izbore za Kongres Sjedinjenih Drava, iz 2002. godine. 78,7 miliona Amerikanaca (39,2% registrovanih glasaa) je 5. novembra 2002. godine izalo na biraka mjesta da izaberu: svih 435 lanova Doma predstavnika SAD-a (Donji dom), 34 lana Senata SAD-a (Gornji dom) i 36 dravnih guvernera.

109

I, po prvi put od 1954. godine, rezultat na izborima omoguio je republikancima kontrolu nad Predsjednitvom i oba doma Kongresa (tj. na svim glavnim nivoima moi). To je bila istorijska pobjeda, jer na nepredsjednikim izborima (tj. na izborima na kojima se ne bira i predsjednik) predsjednikova partija tradicionalno gubi, a ne dobija, mjesta u zakonodavnim tijelima. No, ono to se izdvojilo kao vano pitanje jeste da li su ti rezultati ukazali na znaajnu ideoloku promjenu kod glasaa (tj. na skretanje udesno), ili su bili posljedica dobre organizacije i jasne poruke. Analitiari su se na kraju sloili da je u pitanju ovo drugo: republikanci su imali mnogo bolju kampanju od demokrata. Prvo, republikanci su postigli da demokrate odaju utisak opstrukcionista, uoivi da u to vrijeme glasai nijesu bili orijentisani tako da krive neku partiju za lou ekonomiju, ve su primarno oekivali akcije politiara. Uz to, republikanci nijesu odbijali politike ideje demokrata; umjesto toga, sloili su se da su prioriteti politike rada Demokratske stranke zaista vana pitanja, a oni samo predlau druge naine za njihovo rjeavanje. Na taj nain, republikanci su zamaglili razlike izmeu dvije stranke, to je bilo ekasno sredstvo da se privue centar. Nadalje, republikanci su regrutovali privlane, umjerene kandidate, koji su mogli biti dobra alternativa demokratama, a u kampanji su koristili i svog popularnog partijskog lidera, predsjednika Bua. Konano, u nekim dravama imali su dobro organizovan kontakt sa glasaima i kampanje za njihovo mobilisanje. S druge strane, danas postoji gotovo opta saglasnost da demokrate nijesu uspjele da prue razlog glasaima da glasaju protiv popularnog predsjednika, tj. oni nijesu imali ekasnu poruku. Ili, kako je predsjednik Demokratske stranke Sjeverne Karoline rekao: Nacionalna demokratska partija nikada nije denisala agendu demokrata mi nikada nijesmo stvarno denisali na stav prema ekonomiji, mi nikada nijesmo rekli ta bismo mi uradili drugaije. Mi ove godine nijesmo imali nikakvu poruku osim one Mi nijesmo Bu. Pa, znate ta? Osamdeset procenata ljudi voli Bua. A demokratski senator sa Floride je izjavio: Trebalo je da budemo odreeniji. Kako bi vas glasno uli, morate to biti. Obje izjave deniu problem i predlau ta u vezi s tim problemom treba uraditi. Bez kontrole nad bilo kojom od vanijih pozicija dravne uprave, mogunost demokrata da osvoje medijsku panju postala je jo manja. Da bi zadobili panju javnosti, demokrate e morati da se zalau za neto. Dva dana nakon izbora, predsjednik Bu je odrao konferenciju za tampu i, bez obzira na apsolutnu veinu koju ova partija ima u Kongresu, ve tada razgovarao sa liderima Demokratske partije, rekavi: Sada, kada su glasai iznijeli svoj stav, ja podstiem lanove obje politike partije da zajedno rade za

110

ameriki narod Iako Republikanska partija sada upravlja Senatom, ja i dalje elim da saraujem sa demokratama kako bismo zavrili poslove. Buovi napori da sarauje s obje partije bili su vani jer su mnoge trke bile prilino izjednaene, a veina u Kongresu i dalje relativno mala, posebno ako imamo u vidu injenicu da su predstavnici u SAD manje podloni partijskoj discipilini nego to je to sluaj u Crnoj Gori. Republikanci moraju voditi rauna da ne daju pretjerano tumaenje svom mandatu (tj. znaaj pobjede) jer, da je 22.000 glasova dato drugoj partiji, Senat bi ostao u rukama demokrata. Republikanski analitiar je pobjedu republikanaca denisao na ovaj nain: Rezultat predstavlja veliko povjerenje dato Buovoj administraciji. To nije mandat. Velika opasnost koja sada prijeti [republikancima] jeste da e pogreno razumjeti glas povjerenja kao mandat. Poznati ameriki politiki komentator Vilijem Sefair je dobro rezimirao izbore: nova politika dominacija [republikanaca] fokusirana je na odgovornost. Republikansko trojstvo predsjednik, predsjednik parlamenta i veinsko vostvo ne moe imati nikakav izgovor ako ne uspije da obavi svoj posao. Opozicija mora osmisliti i izraziti suprotna miljenja. tampa, vie nego ikada, mora istraivati i otkrivati. Na kraju, politike partije irom svijeta mogu nauiti mnogo na primjeru izbora u SAD, 2002. godine, bez obzira na razliitost izbornih sistema, vanih pitanja ili veliinu glasakog tijela.

111

Summary

POLITICAL PARTIES AND CAMPAIGNS

Lisa McLEAN Max Weber once referred to political parties as the children of democracy, but in recent years civil society, in the new and emerging democracies, has often become the favored child of international efforts to assist democracy. The international community has promoted civic organizations, assisted them, and supported their expansion and development, often building on the ruins of discredited political parties. This has been a good and necessary endeavor. Yet, strengthening civic organizations, which represent the demand side of the political equation, without providing commensurate assistance to the political organizations that must aggregate the interests of those very groups, ultimately damages the democratic equilibrium. The neglect of political parties, and parliaments, can undermine the very democratic process that development assistance seeks to enhance. This article tries to explain why parties are fundamental to a functioning democracy and how parties in established democracies organize themselves to compete in elections.

112

Ljubomirka Ljupka KOVAEVI

RODNA RAVNOPRAVNOST I DEMOKRATIJA

ena se raa slobodna i ostaje jednaka mukarcu u pravima. Drutvene razlike mogu se temeljiti jedino na opoj koristi... (Deklaracija o pravima ena i graanki iz 1791, Olympe de Gouges)

VIE OD DVA VIJEKA KASNIJE

Ako prihvatimo deniciju da demokratija podrazumijeva dva povezana naela, javnu kontrolu nad kolektivnim donoenjem odluka i jednakost prava u primjenjivanju te kontrole; ako prihvatimo da je demokratija ideal kolektivnog odluivanja (odluke koje utiu na zajednicu kao cjelinu donose svi lanovi zajednice i u donoenju tih odluka svi imaju jednaka prava) i razumijemo da je to proces koji nikada nije zavren ve samo ukazuje na stepen do kojeg se ostvaruju naela javne kontrole i politike ravnopravnosti, koja se uvijek i bez obzira na reim ili politiki sistem mogu uvrstiti i proiriti; ako razumijemo ova naela i uvidimo realnost neuestvovanja ena, pitanje koje se postavlja jeste: gdje je bila polovina kolektiva dok su se donosile odluke od interesa za sve? Uvaimo li mogunost da se ta polovina kolektiva ukljui u javni proces, obezbjeujemo promjenu perspektive i dalji razvoj demokratije. Savremene analize pokazuju da kvalitet demokratije u jednoj dravi u velikoj mjeri odreuje i odnose unutar nje: demokratija podrazumijeva vie od demokratskih institucija, fer i slobodnih izbora. Ako je npr. u jednom drutvu enama uskraen ili zabranjen pristup procesu donoenja odluka, demokratija tu prestaje da funkcionie. Ako su ene iskljuene iz moi zajednice a njihovo stanovie neuvaeno, demokratija gubi smisao univerzalnosti. Meutim, ili uprkos ovom naelu, u teoriji i istoriji demokratije dugo se smatralo sasvim prihvatljivim da ene nemaju pravo glasa (kod nas je pravo glasa uvedeno tek 1946). I danas je veoma mali broj ena prisutan u odluivanju, a sistem njihovog predstavljanja u politikim institucijama demokratije neuravnoteen. ene jo uvijek nisu dio mree saveznitva i podrke u upravljanju svijetom. One nemaju mogunost da akumuliraju iskustva djelovanja: ene su u politici samo u prolazu i samo kao primjer. Razlozi za ovu situaciju su djelimino istorijski,

113

djelimino porodini, djelimino politiki. Tokom najveeg dijela ljudske istorije ene su smatrane prirodno nepodobnim za politike aktivnosti i iskljuivane iz javne sfere. Jo uvijek je prisutna nejednaka podjela rada u porodici, pri emu enama i dalje pripada najvea odgovornost za njegu i vaspitanje djece, kao i obavljanje kunih poslova. Bavljenje politikom, navodno, enama nije primjereno jer zahtijeva vremena, a one imaju pametnija posla , a i obino su im manje prijatni principi politikog djelovanja, rivalstvo, nadmetanje, interes linog napredovanja. U sutini, kako smatra Rada Ivekovi: Drutvo i drava se temelje na iskljuenju ena, pozivajui se na prirodu... Za mukarce i za mnoge ene enama nije potrebno da budu subjekti budui da su one predstavljene u univerzalnom...Dakle, generalno, ene se zadovoljavaju partikularnim, prihvataju subordinaciju, temeljno inkorporirajui muke norme u svoje principe djelovanja. I pored znanja, veoma esto sklanjanog od ena, da je potovanje ljudskih prava i sloboda nuan uslov da bi demokratija funkcionisala, promjene su se deavale veoma sporo. etrdeset godina nakon usvajanja Konvencije o politikim pravima ena (1962) i uprkos nespornom progresu, mukarci i dalje dominiraju politikim i parlamentarnim ivotom u svim zemljama. Koncept demokratije e imati istinsko znaenje tek kada o politici i nacionalnom zakonodavstvu budu odluivali zajedno mukarci i ene, uz pravedno uvaavanje interesa i priznavanje sposobnosti ukupnog stanovnitva. Dakle, kada se ponu uvaavati: koncept o ravnopravnosti (razliiti, a ravnopravni) i koncept o partnersvu (kreativno udruivanje snaga). Treba imati na umu da se ljudska rasa, bez obzira na starosnu dob, klasu, etniku pripadnost, seksualno opredjeljenje, religiju, ziku i mentalnu sposobnost, uvijek sastoji od ena i mukaraca. Tree ne postoji. Samo mukarci i ene, faktiki neravnopravni u sistemima projektovane muke dominacije. Izazov je analizirati drutvo i raspravljati o njemu sa stanovita koje pretpostavlja da postoje ene i mukarci s jednakim pravima, obavezama i odgovornostima prema svijetu (priroda, drutvena zajednica) i svojoj ljudskoj prirodi, kao apsolutnoj. U dosadanjim uslovima, to bi znailo liavanje mukaraca njihovog prisvojenog prava da zaboravljaju na vlastitu ogranienost, kao i rastereenje od ideje da su oni jedina norma, ali i prozivanje ena da izau iz nametnute ogranienosti i preuzmu odgovornost subjekta u zajednici. Pokuaji ena da participiraju ignorisani su ili agresijom privremeno umirivani, no proces neminovnog ukljuivanja se nastavljao. Dugo su ene iz pozicije drugog, subordiniranog, prihvatale da se ensko pitanje identikuje kao enski problem (porodica, socijalne slube, humani rad) ili problem ena (pitanje linih osobina), pa se na taj nain i rjeavalo.

114

U posljednjih desetak godina ene su preusmjerile fokus sa iskljuivo enskog pitanja, koje se u drutvu smatralo drugorazrednim, i poele da povezuju enske probleme i saznanja sa drugim drutveno-politikim pitanjima. Podrane saznanjima feministike teorije, ene pomjeraju enska iskustva sa margine u centar, dovodei u pitanje bazine koncepte drutvenog poretka. Sve dok se govorilo o enskom pitanju, veina mukaraca niti su se osjeali ozbiljno ukljuenim u rodnu problematiku, niti su se u bilo kom smislu smatrali odgovornima. Marginalizacija i diskriminacija ena i nije lini odnos mukaraca prema enama, ve struktura odnosa zasnovana na drutvenom (polnom) ugovoru koji implicira neravnopravnost. Feministike teoretiarke preispituju ove strukture i ukljuuju se u javne procese. I tu nije rije samo o transformisanju ivota ena, ve i o transformisanju drutvenih programa iz feministike perspektive. U tome kljunu ulogu ima preispitivanje ratova, sukoba, ljudskih prava i demokratije dvadesetog vijeka. U ovom procesu ene preuzimaju novu ulogu u redenisanju drutvenih koncepata i svjetske politike u sferi razvoja, demokratije, svjetske bezbjednosti, mira, ljudskih prava i ivotne sredine. Jedno od najvidnijih mjesta na kojem se ovo globalno odvija jesu Ujedinjene nacije, naroito svjetske konferencije UN, odrane tokom devedesetih. Pokret enskih ljudskih prava, koji je nastao devedesetih godina, dio je ovog procesa traenja promjena u ljudskim odnosima i drutvenim sistemima, iz perspektive enskih ivota neophodnih. Teorija i praksa ljudskih prava reinterpretira se u svjetlu enskih iskustava i postaje sveobuhvatna kako bi se ostvarila ljudska prava svih ena. Da bi enska ljudska prava ukljuivala sve ene, neophodno je da se uju glasovi ena raznih grupacija ija se ljudska prava kre, ili su im na nekom planu uskraena graanska prava. Kad god se neka grupa smatra ljudski manje vrijednom zbog svoje rasne ili vjerske pripadnosti, pola, seksualne orijentacije ili klasnog poloaja i misli da joj, kao takvoj, ne pripadaju ljudska prava ili punopravno graanstvo, to znai toleranciju nasilja nad lanovima i lanicama te grupe. Naalost, to nasilje ponekad podstie i drava. Od etvrte svjetske konferencije Ujedinjenih nacija o enama, odrane u Pekingu 1995, gender meinstriming - integrisanje rodnog aspekta u javnu politiku - prihvaen je kao strategija za postizanje rodne ravnopravnosti, koja se vie ne tretira kao ensko ve kao drutveno pitanje. Shvaeno je da ciljevi rodne ravnopravnosti utiu na sve osnovne tokove ekonomske i socijalne politike, koja proizvodi glavne resurse, i zbog toga program globalnog, ekonomskog i drutvenog razvoja zahtijeva preispitivanje i redenisanje. Ravnopravnost izmeu mukaraca i ena konano je denisana kao pitanje ljudskih prava i uslov za socijalnu pravdu, te kao neophodan uslov i osnovni preduslov razvoja i mira u svijetu.

115

Redenisana demokratija (Univerzalna deklaracija o demokratiji) Koncept demokratije e jedino imati pravo i dinamiko znaenje, kada o politici i nacionalnom zakonodavstvu budu zajedno odluivali mukarci i ene, uz jednako potovanje interesa i sposobnosti obiju polovina stanovnitva. Meuparlamentarna unija tvrdi da ono to treba da se razvija u modernim demokratskim zajednicama nije nita manje do nov drutveni ugovor kod koga mukarci i ene rade u uslovima jednakosti i komplementarnosti, uzajamno se obogaujui svojim razlikama. Integrisanje rodnog aspekta nije dodavanje enske komponente, pa ak ni komponente rodne ravnopravnosti postojeim aktivnostima. Ono obuhvata mnogo vie od poveanja uea ena u procesima odluivanja. Ugraivanje rodnog aspekta u politiku postavlja rodnu ravnopravnost u centar donoenja odluka, srednjoronih planova, programa budeta, institucionalnih struktura i postupaka. Ono obuhvata ugraivanje percepcije, iskustva, znanja i interesa, kako ena, tako i mukaraca, u proces uobliavanja politika, planiranja i odluivanja. Rodni aspekt moe ukazati na potrebu promjene ciljeva, strategija i akcija kako bi se obezbijedilo da i ene i mukarci mogu uticati, uestvovati i imati koristi od procesa razvoja. (mr Mira Dokmanovi). Rodna jednakost treba da bude jedna od osnovnih vrijednosti demokratskog drutva. Rodna osvijeenost treba da proima sve nivoe politikog odluivanja, a tzv. rodni aspekt treba da bude opteprihvaen. Rodni aspekt ne treba da bude u ekskluzivnoj upotrebi uskog kruga interesenata, ve mora postati opta drutvena vrijednost koja vodi ka demokratskom kritikom preispitivanju i redenisanju odnosa u drutvu, zasnovanom na osvijeenosti, znanju i visokoj moralnosti njegovih graana/ki i njihovih voa. Uvaavajui rodnu perspektivu, treba stalno postavljati pitanje: da li odreena odluka ima razliite posljedice za ene, odnosno mukarce? Vani razlozi za integraciju rodnog aspekta u mejnstriming su: postavljanje ljudi u sredite politike; bolje upravljanje; ukljuivanjem i ena i mukarca u potpunosti se koriste ljudski resursi; rodna ravnopravnost postaje vidljiva u glavnim tokovima drutva; uzimaju se u obzir razliitosti koje postoje izmeu ena i mukaraca. Dakle, uslov za postizanje vrijednosti rodne jednakosti jeste uspostavljanje rodne ravnopravnosti. Rodna ravnopravnost znai jednaku prisutnost, jaanje i uee oba pola u svim sferama javnog i privatnog ivota. Rodna ravnopravnost je u suprotnosti sa rodnom nejednakou, a ne sa rodnim razlikama.

116

Najvaniji ciljevi rodne jednakosti ukljuuju: priznanje i potpunu primjenu enskih prava kao ljudskih prava; razvoj i napredak predstavnike demokratije putem promovisanja jednakog uea ena i mukaraca, kako u politikom i privatnom ivotu, tako i u svim drugim ivotnim sferama; ekonomsku nezavisnost pojedinca i tenju da se usklade porodini ivot i radne obaveze, kako ena tako i mukaraca; jaanje svijesti i ravnopravno razvijanje samopouzdanja djevojica i djeaka putem nastavnih sadraja u okviru obrazovnih sistema; Meusobno uvaavanje ena i mukaraca u ispoljavanju potreba i odgovornosti, u cilju otklanjanja neuravnoteenosti u drutvu. Osnovni preduslovi da bi se ovo postiglo su sljedei: najznaajniji da postoji politika volja, kao i specina politika rodne jednakosti; olakavajui uslovi su: postojanje statistikih podataka o poloaju mukaraca i ena; postojanje rodnih studija; nansijska sredstva; ljudski resursi i potpuno uee ena u politikom i javnom ivotu, kao i u procesima donoenja odluka. Osnovni elementi nacionalnih mehanizama za postizanje rodne jednakosti su sljedei: 1) tijela (komisije, odbori, savjeti); 2) nacionalni planovi akcije; 3) zakoni o jednakosti polova ili antidiskriminativni zakoni; 4) ombudsmani. Cilj je da se u sve zakonodavne procese, programe i projekte inkorporira rodna perspektiva. U ostvarivanju ovog cilja stalno treba imati na umu da su bazine strukturalne nejednakosti (posebno rodna nejednakost) osnovni uzroci konikata unutar drutva i remetilaki faktor u osvajanju veeg stepena demokratije. Na individualnom nivou, ovo nastojanje zahtijeva osvijeenost, znanje, visok stepen odgovornosti i autonomije.

Oprez
Vano je ipak imati na umu da je koncept demokratije zasnovan na pojmu graanina i graanke, kao nosiocima miljenja i vjerovanja, predstavnicima interesa, ne kao nosiocima identiteta. Treba razumjeti da kategorija roda nije kategorija interesa i da ene nisu asocijacija ujedinjena identinim zajednikim interesom, a to komplikuje zahtjev. Zbog ovih tekoa koncepta, rodna demokratija moe biti jedan od jezika moi, ali samo privremeni, nastao iz potrebe da se ispravi nepravda. Ona moe biti korisna, privremena strategija za promjenu odnosa, svjesni izbor izazova, sredstvo koje treba uvaavati, no ne i politiki

117

princip. Rodna demokratija treba da stvori formu za polnu jednakost, ali teko da moe biti model politikog miljenja u sadanjoj postavci demokratije.

Otpori
Neophodno je imati u vidu mo istorije, tradicije, politike, nauke, kulture, religije, putem kojih se sprovodi vjekovna muka dominacija i diskriminacija ena, shvatiti dakle ozbiljno svu mo i otpore koji iz tih disciplina proistiu, a protive se uvoenju vrijednosti rodne jednakopravnosti. Razumjeti da ena vjekovima nije postojala ni kao objekat ni kao subjekat naune spoznaje i uvaiti tu injenicu. Mimo ovih institucionalizovanih otpora, zanimljivo je uoiti otpore koji postoje u svakodnevnoj politikoj komunikaciji. Na njih je skrenula panju Agneta Stark u eseju Kako su vedske ene dobile ra. Neznanje o osnovnim uslovima drutva dijeli se na dva tipa: pasivno i aktivno neznanje. Onima s pasivnim neznanjem nikada nije palo na pamet da postoje drutveni problemi, kao to je polna/rodna diskriminacija, zato to su lijeni i ne razmiljaju mnogo o onome to se deava oko njih. Meutim, postoje i oni s aktivnim neznanjem. Oni imaju veliku i dobro usmjerenu energiju, veoma su drutveno aktivni, ali se trude da nikada ne budu prisutni kada se raspravlja o problemima vezanim za rodne uslove ena i mukaraca, nikada ne itaju lanke u novinama koji piu o tome, koriste svoje namjerno neznanje da bi bili sigurni da od njih niko nee nita zahtijevati, na kraju odmahnu rukom, nasmiju se i kau Ja to uopte ne razumijem... Oni su pronali trajnu strategiju. Pokuavaju da zaokupe one koji imaju neka znanja i pokazuju interesovanje tako to trae od njih da ponavljaju stalno iste stvari, dok ih sami ne sluaju... I, mada nerijetko biva da oni koji sluaju predavanja kau: Ovo je stvarno provokativno i navodi na razmiljanje. teta to tu nisu ljudi koji bi trebalo to da uju, jasno je da oni s aktivnim neznanjem, oni koji treba da uju, nikada nisu tu!

CRNA GORA
Na malom prostoru siromano, multietniko i multikonfesionalno drutvo, u kojem je tradicionalno i kontinuirano vladala jasna piramida patrijarhalne moi i u kojem feministika promiljanja ak ni sedamdesetih, kada su pokrenuta u svim centrima ex Jugoslavije, nisu imala nikakvog odjeka. Ipak, istorija biljei da su se ene iz Crne Gore veoma aktivno javno angaovale u svim kriznim periodima drutva. Nakon toga su revnosno vraane odgovornostima brige o porodici i kultu materinstva. Pitati se o vlastitoj poziciji bila je pobuna.

118

Krizni period raspada Jugoslavije, ratovi u okruenju, spoljni uticaji, tranzicijska pomjeranja pokrenuli su i u Crnoj Gori procese kritikog promiljanja strukture drutva. Jedan broj aktivnih ena poeo je da problematizuje poziciju ena u Crnoj Gori kroz aktivnosti NVO, naroito pokreui pitanja nasilja i edukacije. Ovakav angaman je naiao na izuzetno jak otpor sredine, ali i vladajuih struktura. Marginalizacija i omalovaavanje je bio javni odgovor. U tome su naroito zduni bili oni koji su polagali pravo na autoritet znanja i uticaja, kao to su mediji, akademici/ kinje i politiari/ke. Ovo je drutvo koje politika vladajue elite godinama dri u poziciji aktivnog ekanja, izmeu redenisanja dravnosti i nezavisnosti i denisanja konane zavisnosti. I u tom dugom periodu nesigurnosti, stanovnitvo sve vie osiromauje, rasprodaju se materjalni i ljudski resursi, kriminogenizuju se svi odnosi, od porodice do elite. Malo je ko bio toliko ozbiljno motivisan da uvaava i ui demokratske principe, da bi konstruisao drugaije odnose, naroito kada su se ti principi odnosili na ene. Postojale su samo izjave i rijei koje nisu nalazile uporite u praksi. Meutim, nemogue je, kao mala zajednica, ne primati uticaje sa strane. Tako se i zahtjevi i principi koje uspostavlja ira zajednica (u ovom sluaju spoljna diplomatija i primjeri iz okruenja) prenose i u Crnu Goru. Pitanje rodne jednakosti sve ee se potencira, u skladu sa tendencijom Crne Gore da ispotuje standarde koje uspostavlja Evropa i proklamovanom politikom puta u Evropu. Tenje Crne Gore za uvaavanjem proklamovanih evropskih standarda u ovoj oblasti sve se vie uoavaju ak i u Vladinim organizacijama. Formira se Skuptinska komisija (ne funkcionie) i otvara Kancelarija za ravnopravnost polova pri Vladi Crne Gore (2004.godine), koja preduzima izvjesne aktivnosti. Vidljivi pomaci su rad na prikupljanju i obradi podataka, kao i na institucionalizaciji mehanizama za rodnu ravnopravnost. U meuvremenu se organizuju i ene u politici, i ene u sindikatu. Uprkos svim osporavanjima i namjernoj izolaciji, enske nevladine organizacije ine se najvitalnijim dijelom drutva, koji se zalae za uvaavanje rodne jednakosti i demokratizaciju drutvenih odnosa u cjelini. Podrane idejama, znanjem i nansijama stranih organizacija, nastavljaju sa inicijativama i kritikom distancom u odnosu na autoritete moi. Pa ipak, uzimajui u obzir neophodne i vane uslove za uspostavljanje rodne jednakosti, perspektiva ne izgleda optimistika. Uspostava i usvajanje standarda i mehanizama za postizanje rodne ravnopravnosti bie dug, dug proces. Neophodni uslovi su ve nabrojani: politika volja, rodno senzitivna statistika, rodne studije, nansije, ljudski resursi i potpuno uee ena u javnom i politikom ivotu pri donoenju odluka. ini se da je politika volja manifestovana upravo formiranjem Kancelarije za rodnu ravnopravnost. Meutim, ira politika podrka, koja bi se oitovala u

119

izmjeni izbornog procesa, pozitivnim akcijama obezbjeivanja enama pozicija u vlasti, broj promjeni zakonodavnih i potenciranju obrazovnih procesa izostaje. Nema ni kvota, ni proporcionalne participacije ena u politikoj i izvrnoj vlasti. Nije proklamovana rodno senzitivna statistika na nivou drave. Nisu formirane rodne studije na univerzitetskom, tj. akademskom nivou. Pojedinani i neuvjerljivi pokuaji kao da vie potpomau opstrukciju sa nivoa naunih autoriteta nego to vode ozbiljnom preobraaju Univerziteta u pogledu rodne ravnopravnosti. Finanisijska sredstva projektovana od strane drave izostaju. Ljudski resursi, ako se podrazumijeva broj ljudi koji uzimaju aktivno uee u osvjeivanju i irenju znanja o neophodnosti rodne demokratije, krajnje su nedostatni. Ako govorimo o znanju i osvijeenosti u pogledu rodne jednakosti, situacija je jo gora: ova se znanja ne uvaavaju, ne institucionalizuju, dominacija mukaraca se ini nepromjenljivom, pozicija polovine birakog tijela se ne razumije, dok su usta puna demokratije. Opta drutvena akcija izostaje. Fokus je uglavnom stavljen na nacionalne odnose i line interese i u toj prii izmie sam proces demokratizacije. U trenutnoj situaciji egzistencijalne ugroenosti skoro 40 procenata stanovnitva, i ene i mukarci teko mogu uvidjeti znaaj i znaenje rodne perspektive za humani razvoj, obogaivanje i demokratizaciju odnosa. Na kraju, uslovi za ulazak u Evropu su ispostavljeni i veoma su jasni po pitanju rodne ravnopravnosti i neophodnosti institucionalizacije rodne perspektive. Dobra volja da se pomogne iz okruenja postoji, inicijative unutar Crne Gore postoje. Koliko e ovi uslovi biti uzeti u obzir u situaciji u kojoj je Crna Gora, zavisi iskljuivo od politike elite i fokusa njenih interesovanja i interesa. Crna Gora je mala zajednica i to omoguava brzu transformaciju na svim nivoima, uz uslov da se autonomno i odgovorno ukljui u savremene procese, potujui slobodu, autonomiju i pravo na razliitost (elementi demokratskog graanstva). No, upravo budui da je mala zajednica, ona moe da se okupi oko vrhovnog patrijarhalnog autoriteta (olienog u voi) koji e, uz podrku autoritarnih institucija, organizovati ivot u neslobodi i diskriminaciji, naroito ena. Iz feministike perspektive, ova druga varijanta je neprihvatljiva i nemogua.

120

Literatura:
Biten, Dejvid i Bojl, Kevin, Uvod u demokratiju, Kreativni centar, Beograd, 1997. Kornel, Drusila, U srcu slobode, Centar za enske studije, Beograd, 2002. Dokmanovi, mr Mirjana, Rodna ravnopravnost i javna politika, Subotica, 2002. Mrevi, dr Zorica, Standardi i mehanizmi za postizanje rodne ravnopravnosti u demokratskim zemljama, OSCE, Beograd, 2002.

121

Summary

GENDER EQUALITY AND DEMOCRACY

Ljubomirka Ljupka KOVAEVI This work, starting from the concept of democracy which comprises public control over collective decision making and equality of rights in their implementation, is attempting to indicate a long history of excluding women from social and political processes. It has been institutionalized through scientic explanations connected to tradition, history and nature of female characteristics. Modern democracy understands altered approach in solving the female issue: in the focus of interest is not any more a female issue or problem of women, but this issue is being understood as structural social problem, and attention is focused on inequality. The signicance and necessity of equality concept is pointed out (different, yet equal) and partnership concept (creative joining of forces). This different approach is founded on World conferences of United Nations, held during nineties, especially on the Fourth World Conference (Beijing 1995), which develops the strategy for reaching gender equality. Gender equality starts to be seen as one of the fundamental values of democratic societies and an important measure of democracy. Gender aspect thus becomes very important on the path of each society towards reaching higher degree of democracy and feministic theory an important cornerstone for argumentation. The attention is drawn to strong resistance of respect of gender perspective, from personal, everyday, connected to passive and active ignorance, to conceptual, which are found within the cultural, political, philosophical, scientic and religious strategies. It is important to be careful in relation to the concept of gender democracy, and here it is emphasized that gender democracy is a strategy for change of relations, and not a general model of political thought in contemporary understanding of democracy. In the end, the situation in Montenegro is deliberated, where female nongovernmental organizations are still the most informed about this problem and the most engaged in the ght for recognizing gender perspective. Existence of Governmental Ofce for gender equality shows the tendency towards changes on the institutional level as well. This strivings still do not have wider social assistance, that is manifested through: clear political will on all levels (electoral process, political bodies, executive and legislative authorities), gender sensitive

122

statistics, gender studies, nances supporting afrmative action, human resources (sufcient number of gender sensitive experts in all elds of public activity, especially media). Conclusion is that Montenegro, as a transitional country, is in relatively good position. It can contribute to faster process of democratization if it regards as important the following precondition- gender equality through institutionalisation of mechanisms for its procurement. This should not only be a form, but a backbone for change of relation of inequality. Long way is ahead of us, and the outcome is still unsure.

123

124

Mr Zoran STOILJKOVI

DEMOKRATIJA (JO) NE STANUJE OVDE

TRANZICIJA KA DEMOKRATIJI I EMANCIPATORSKI POTENCIJALI CIVILNOG DRUTVA
Ambicija ovog priloga razmatranju, viestruko povezanih i meuuslovljenih, procesa: 1) razvoja tegobne ekonomske i socijalne tranzicije, 2) postupnog irenja i obnove (uskrsnua ) potisnutog civilnog drutva i 3) konstituisanja aktera, procedura i pravila izborne demokratije , svodi se u granice, politiki nepristrasne i ideoloki nekontaminirane, analize efekata i uinaka tranzicionih promena na prostorima Balkana. Polaznu hipotezu ini stav da, bar na prostorima Srbije i Crne Gore, kao i BiH, Albanije i Makedonije, tranzicija nije izala iz svoje poetne kritine faze demokratizacije. Krhka ekonomija i civilno drutvo oito nisu pogodan i dovoljan okvir za uozbiljenje politikih aktera i stabilizovanje politike scene, odnosno za stvaranje vrstih konstitucionalnih limita za mogua arbitrarna preterivanja i involutivna kretanja unutar izborne, kompetitivne demokratije. Uz sve razlike, zemljama Balkana zajedniko je odsustvo kontinuirane i dugotrajne demokratske tradicije. Sve njih karakterie paralelno postojanje suivot predindustrijskih, industrijskih i postindustrijskih struktura i njihovih socijalnih agenata. U svima njima liberalizacija i privatizacija unutar stagnantne privrede proizvode rastue socijalne nejednakosti. Zajedniko svim ovim drutvima je rezultirajui dominantni oseaj nesigurnosti i, s izuzetkom Albanaca, veinski pesimistiki odnos prema (neposrednoj) budunosti. Najzad, sve one dele cilj i elju da se nau u okviru EU (Blue Bird, Zamka neeksibilnosti, 2004,13). Put ka evropskim integracijama zahteva, meutim, razvijenu strategiju tranzicionih promena i sabiranje svih rasutih emancipatorskih energija i potencijala usmerenih na njeno oivotvorenje. Pritom, stabilizovanje i konsolidovanje demokratije nije mogue bez nastanka aktivnog i robusnog civilnog drutva (Linc i Stepan, 1998).

125

Strategija i ciljevi promena

Svaka relevantna, kritika procena aktera i polja politike u zemljama u tranziciji mora, pre svega, dati odgovor na pitanje o postojanju volje i dovoljnom kapacitetu i moi demokratskih aktera da odluujue doprinesu - prvo formulisanju, a zatim i usvajanju i efektuiranju celovite strategije demokratskih reformi. U njegovom jezgru je svakako procena zrelosti i sposobnosti politikih elita da, esto nasuprot trenutnoj, uskoj stranakoj raunici, uspostave, barem minimalni, ali dovoljni, relativno veinski politiki i socijalni konsenzus o sadrajima i dinamici reformi. U zemljama poput Srbije i Crne Gore, koje u tranzicione promene ulaze sa decenijskim zakanjenjem i u izrazito traumatinom, postratnom okviru, graenje supstancijalnog, sadrinskog konsenzusa i utvrivanje redosleda prioriteta na socijalnoj i politikoj agendi esto predstavljaju zadatak reiv koliko i izraunavanje kvadrature kruga. Pitanju o sposobnosti kreiranja i odravanja veinske proreformske koalicije logino prethodi pitanje o postojanju same strategije demokratskih reformi. Posebno ako se pod strategijom misli na celovito, koherentno jedinstvo itave skale meusobno usklaenih ciljeva, objedinjenih u jedinstven model razvoja i realizovanih kroz upotrebu metoda i taktika primerenih socijalnom kontekstu. Prvi element strategije ini formulisanje seta meusobno tesno povezanih etapnih i nalnih ciljeva, koji za efekat imaju da za desetak godina Srbiju i Crnu Goru iz stanja siromaenja i (samo)izolacije uvedu u svet i u lanstvo u evropskim integracijama. Odabrani ciljevi moraju se bazirati na skrupuloznoj analizi konteksta realnom vienju internih i eksternih prednosti i pogodnosti, ali i prepreka, ogranienja i otpora formulisanim pravcima razvoja. Izabrani model razvoja, i u svojoj vie neoliberalnoj ili socijalno-trinoj varijanti, mora, primenjenim merama i instrumentarijumom, da vodi rauna o neophodnoj a krajnje osetljivoj i teko ostvarivoj ravnotei ekonomske ekasnosti i socijalne izdrljivosti - ako ne ve i socijalne pravinosti - tranzicionih reformi. Samo tako je mogue da se na dui rok odri proreformska socijalna i politika koalicija i obezbedi bar pasivna podrka, ili makar izbegne aktivno suprotstavljanje znaajnog dela tranzicionih gubitnika (Stojiljkovi, 2004, 140 141). Mogu li demokratske politike elite na prostoru itavog Balkana uspeno odgovoriti na ovaj izazov? Poseduju li one, recimo, jasnu svest o tajmingu promena i rasporedu politikih snaga, odnosno neophodnosti stvaranja i odranja predizbornih i postizbornih reformskih koalicija? Imaju li one jasan i prepoznatljiv programski identitet, ili tek plutaju za pretpostavljenom voljom prosenog biraa u nastojanju da prikupe to vie (jeftinih) politikih poena?

126

Mogu li ih, i kako, civilno drutveni akteri i javnost prinuditi da se izdignu iznad dnevno-politikih raunica? Posle decenijskog posrtanja i propadanja svojih zemalja, graani imaju sasvim opravdanu potrebu i elju da ive kao sav normalan svet , ureenim, sigurnim, oveka dostojnim ivotom. Sam ekonomski razvoj i pratei rast blagostanja jesu nuan, ali ne i dovoljan preduslov za realizovanje ljudskoj meri primerenog kvaliteta ivota. Koncept humanog razvoja i kvaliteta ivota, pored odgovarajueg ivotnog standarda, koji omoguava zadovoljenje svakodnevnih potreba i zadovoljstava, i prava na rad i zaposlenost kao njihove osnove, ukljuuje i pravo na jezik i kulturu, pismenost i dostupno obrazovanje, informacije i znanje, kao i zatitu zdravlja i ouvanu, zdravu ivotnu sredinu, odnosno ekoloki odriv drutveni razvoj. Ljudska mera stvari i pristojan ivot podrazumevaju i puno ostvarivanje graanskih i politikih sloboda i prava, dostupnost sudova i sudske zatite, kao i uee u drutvenom i politikom ivotu kroz razliite, slobodno izabrane, autonomne oblike interesnog i politikog organizovanja. Socijalna i politika participacija ukljuuju, u demokratskim drutvima, i pravo na razliite, institucionalne i vaninstitucionalne oblike izraavanja protesta i graanske neposlunosti. Stepenom realizovanja ovih potreba i ostvarivanjem celovitog korpusa individualnih i kolektivnih ljudskih prava mere se kvalitet ivota, individualni standard svakog pojedinca, ali i drutveni standardi i stepen razvijenosti drutva (Golubovi, 2003, 27 30). Ideal kome se tei jeste evropski okvir i perspektiva, odnosno drava i drutvo rastue socijalne pravde pune pravne i politike jednakosti i ostvarene materijalne i socijalne sigurnosti. Istrumenti za njegovo ostvarivanje su razvojna socijalna politika i programi koji uspeno balansiraju ekasnost i pravinost, istovremeno uvaavajui i povezujui logiku trine ekasnosti i potrebu socijalnih transfera i voenja redistributivne strategije, koja redukuje bedu i siromatvo. Beda i siromatvo uniavaju oveka, vode svojim produenim trajanjem u stanje socijalne izolovanosti i iskljuenosti i liavaju pojedince i itave drutvene grupe realnih ansi za sigurnost, dostojanstvo i samoostvarenje. Siromatvo i demokratija ne idu ruku pod ruku. Pravedno i demokratsko nije drutvo koje bogatstvo i privilegije koncentrie na jednoj, a siromatvo i iznudicu na drugoj strani drutvenih terazija. Pravedno i demokratsko je samo ono drutvo koje, saglasno Milenijumskim ciljevima Ujedinjenih nacija, nastoji da bar osnovne plodove razvoja, poput univerzalnog osnovnog obrazovanja, zdravstvene zatite, samoodrive ivotne sredine i rodne

127

i rasne jednakosti, uini, kroz razvoj globalnih partnerskih odnosa, dostupnim svima. Ozbiljno redukovati, ako ve ne i sasvim dokinuti, siromatvo i nezaposlenost, garantovati svima bar elementarno obrazovanje i paket bazinih zdravstvenih usluga, solidarno tragati za mogunostima da se svakom graaninu obezbede pristojni sanitarni, komunalni i stambeni uslovi i opremljenost veliki su izazovi, ali i poslovi bez ijeg okonanja nema moderne i demokratske drave i izvesne, evropske perspektive. Graani, pre svega mladi, elee da ive i ostanu samo u reimu okrenutom miru, dijalogu i toleranciji, socijalnoj i politikoj stabilnosti u zemlji u kojoj e moi da imaju posao od kog se da iveti i sopstveni krov nad glavom u dravi lienoj kriminala, bar onog organizovanog, i sistemske visokonaponske korupcije. Samo to su drutva kredibilnih socijalnih i politikih institucija i aktera, i zemlje kojima se pripada sa oseanjem zadovoljstva i ponosa.

Ustavno-pravne, politike i civilne promene

Stvaranje saglasnosti o ciljevima i okvirnoj dinamici promena jeste nimalo lak, ali ne i nereiv, poetni zadatak. Pravi problem nastaje, meutim, kada globalni projekat treba pretvoriti u koherentnu strategiju promena. Ralf Darendorf je, uz Klausa Ofea, jedan od malobrojnih autora koji pravi otklon od klasinih tranzicijskih teorija, koje pretpostavljaju linearnu strategiju tranzicionih promena i hod: liberalizacija demokratizacija konsolidovanje demokratije. Za objanjenje promena u centralnoj i istonoj Evropi on nudi svojevrsnu trofaznu teoriju demokratskih promena. Pluralistika revolucija iz 1989, po Darendorfu, nije donela nijednu znaajnu ideju, ve je u sutini znaila odbacivanje nepodnoljive realnosti i, istovremeno, rearmaciju starih ideja. Te ideje se mogu interpretirati u okviru dva delimino isprepletana koncepta: pojma otvorenog i pojma civilnog drutva. Za Darendorfa, drutvena ovlaenja graanstva vaan su uslov progresa, kao i sama mogunost izbora; oboje zahteva preduzetniku inicijativu i inovativni duh. Zato u dobro isprobanim idejama otvorenog i civilnog drutva on vidi fundamentalno otkrie moderniteta. Po Darendorfu, postoje tri faze razvoja nakon zapoetih radikalnih promena: I faza je period konstitucionalnih promena. Kljuno pitanje jeste kako ustanoviti ustav slobode i kako e se taj ustav vrsto usidriti. To je vreme pravnika i ono treba, po njegovom savetu, da traje kratko, ne vie od est meseci. Jasna poruka je da se ne moe ekati da se sloboda desi, ve da se ona mora kreirati. Pritom je najvanija stvar da se nae ravnotea izmeu naela podele vlasti s jedne strane, i sposobnosti vlade da vlada, s druge strane.

128

II faza je faza normalne politike, u kojoj se sprovode ekonomske i politike reforme. Ova faza traje est godina i u njoj glavnu re vode politiari. III faza je faza stvaranja uslova za put u slobodu, gde kljunu ulogu ima civilno drutvo. Vreme pravnika i vreme politiara ne znae mnogo bez doba graana; civilno drutvo i drava moraju da imaju svoju sopstvenu autonomnu realnost. Darendorf smatra da se mora pokuati izgradnja civilnog drutva, kao sidrita slobode. Civilna politika i socijalna pravda moraju postati deo tkiva drutvene i politike zajednice. Na civilno drutvo on gleda kao na kreativni haos organizacija, asocijacija i institucija, u kome mediji moraju biti slobodni i pluralistiki, partije potene i nezavisne od drave. Pri tome drutvene institucije, poput univerziteta i kulturnih ustanova, same sobom upravljaju, nezavisno od drave, uz postojanje razliitih modela solidarne pomoi i subvencija. Za izgradnju civilnog drutva vane su ove graanske vrline: uljudnost, pristojnost i oslanjanje na sopstvene snage. Za izgradnju takvog civilnog graanskog drutva potrebna je itava jedna ivotna generacija, odnosno, po njegovoj proceni, 60 godina. Praksa tranzicionih promena u postkomunistikim drutvima u velikoj meri je demantovala Darendorfova predvianja u pogledu trajanja pojedinih faza, ali mu je dala za pravo u kljunoj oceni - da nema stabilizovanja demokratije bez dugog, postupnog stvaranja demokratske politike kulture i aktivnog graanstva. Kod Darendorfa, bez civilnih organizacija i institucija, sam graanin sa svojim pravima ostaje usamljen, esto i nemoan. Graanin sa korpusom zagarantovanih civilnih prava predstavlja polaznu taku, ali nema civilnog drutva ako nema povezivanja i udruivanja graana. Bez izlaska pojedinanog graanina u javni drutveni prostor, bez sinergetskog efekta udruene civilne akcije, bez drutvenog aktiviranja graanskih prava nema stvarnog graanskog drutva. Zbog toga su graanska prava potencija civilnog drutva, a civilne organizacije i institucije - njegova emanacija. Darendorf smatra, s pravom, da je ponovno uspostavljanje aktivnog i robusnog civilnog drutva jedan od kljunih i temeljnih tranzicijskih problema (Dahrendorf, 1990).

Uslovi demokratske konsolidacije

Odabir odgovarajue teorijske strateke opcije, koja reava pitanja logike i strukture promena, ne oslobaa nas, meutim, obaveze analize brojnih faktora koji utiu na tok i ishod tranzicionih kretanja. U teorijskoj i, posebno, istraivakoj produkciji o demokratskim tranzicionim

129

promenama i uslovima za njihovu stabilizaciju ukazuje se na mnotvo razliitih konkretnih okolnosti i faktora koji pogoduju tim procesima, ili ih pak oteavaju. Operativno najupotrebljivijim pristupom ini nam se Biemovih deset hipoteza o procesu tranzicije i uslovima za demokratsku konsolidaciju, koje emo testirati na primeru demokratske tranzicije u Srbiji, Crnoj Gori i zemljama regiona. Prve dve od njih odnose se na neposredni kontekst promena na karakter prethodnog reima i sam metod i nain preuzimanja vlasti, kao limitirajue ili pak pospeujue faktore za demokratsku konsolidaciju. iri drutveni okvir i determinantu efekata tranzicije ine i kljuni, istorijski formirani kulturni i etniki rascepi i njihove aktuelne reperkusije. Daljih pet indikatora (ne)uspenosti tranzicije vezani su za ostvarene ekonomske i socijalne uinke nakon promena, kao i odabir okolnostima primerenog politiko-institucionalnog dizajna (Beetham, 1999). Prva hipoteza : karakter prethodnog reima bitno utie na izglede za konsolidaciju demokratskih promena. Sinonim Balkana kao regiona, odnosno sadraj pojma balkanizacija ine slabi, fragmentirani, meusobno suprotstavljeni, nestabilni i autoritarni reimi, sa jo krhkim, diskontinuiranim natruhama demokratskog naslea. itavom regionu zajedniko je i prethodno autoritarno real-socijalistiko iskustvo. Neka vrsta cinizma istorije jeste da se upravo njegova najmeka, socijalistiko-samoupravna karika rascepala na najdramatiniji i najkrvaviji nain na prostoru eks-Jugoslavije, koja se praktino raspala, i raspada se jo uvek, po nacionalnim avovima. Nakon toga, primera radi, u Srbiji je dolo do promena tek kada je veina graana shvatila da se vie ne moe ni preiveti pod prethodnim reimom. Meutim, ni danas veliki broj ljudi ne uvia direktnu vezu izmeu autoritarnog reima i naslea i realne teine sopstvene situacije. Viegodinje ispiranje mozga putem kontrolisanih medija, neprijateljski stav prema regionalnom i meunarodnom okruenju, nejedinstvo unutar nove politike elite i, moda pre svega, kratko politiko pamenje masa, omoguili su da snage otpora demokratskim promenama preive i da nacionalni i socijalni populizam imaju politiku snagu i etiri godine nakon zapoetih promena. Druga hipoteza: nain prelaza ka demokratiji utie na njenu potonju konsolidaciju. Vrednost osnovnog postulata ovde ima stav da mirno i nenasilno preuzimanje vlasti predstavlja pozitivnu i olakavajuu okolnost za konsolidaciju demokratskih promena. Tako su, recimo, imajui u vidu teinu situacije, politike promene u Srbiji iz oktobra 2000. godine ostvarene na najbolji mogui nain po samu mogunost demokratskih promena - pobedom na izborima i mirnim preuzimanjem vlasti. Praktino, mirna oktobarska revolucija je plod kombinovanja slabosti i promaaja Miloevievog reima, izborne pobede, ranije poslovino gubitnike i podeljene opozicije - koja je u velikoj meri rezultat

130

spoljnog pritiska i ogromnog unutranjeg nezadovoljstva - kao i dogovora o neintervenciji i uspostavljanja kompromisa sa delovima Miloevievog vojnog i policijskog aparata. Meutim, upravo ono to je omoguilo i olakalo promene njihov legalitet, sama irina uspostavljenog kompromisa postavlja se kao problem za konsolidaciju demokratije, koje nema bez reza i jasnog diskontinuiteta sa prethodnim reimom. U velikoj meri jedinstven i specian jeste i sluaj Crne Gore, u kojoj nikada nije dolo do izbornog preloma, a promene se vre evolucijom i podelom unutar partije koja sve vreme uspeno zadrava poziciju kljune, stoerne stranke vlasti. Trea hipoteza: trina ekonomija i na njoj baziran socijalno-ekonomski pluralizam - ine nuan, ali ne i dovoljan uslov za demokratiju. Trina ekonomija zapravo ima tri osnovna pozitivna i tri negativna dejstva na demokratske procese. Pozitivna dejstva trine ekonomije na stvaranje demokratskog sentimenta manifestuju se u tome to: a) bar indirektno vodi nastanku politike kompeticije i trita i time, u znatnoj meri, izjednaava glasae i potroae, stimuliui tako graane da procene ta je od politike ponude najvie u njihovom interesu, odnosno vodi ka stvaranju racionalnog biraa; b) vri odvajanje dela autonomnih sfera i njihovih razvojnih, odluivakih formi moi od drave, umanjujui tako mo birokratskog aparata; c) trite, i direktno i indirektno, utie na ograniavanje politike moi tako to odvaja utakmicu za ekonomsku i politiku mo u dve, bar relativno razliite sfere. Negativna dejstva trine logike i prakse na odrivost demokratije ogledaju se u tome to: a) rastui, drastini oblici nejednakosti bogatstva, koji nastaju pod dejstvom slobodnog trita, mogu da ugroze samu efektivnost politike jednakosti; b) rasprostranjena nezaposlenost, siromatvo i socijalna izolovanost i iskljuenost, nastali usled oscilacija u trinoj ekonomiji, mogu da ugroze demokratiju i usmere podrku masa ka autoritarnim formama politike, odnosno vode uspostavljanju razorne veze populistike politike demagogije voa i kulture zavisnosti masa; c) generalizacija trinih privatnih interesa takoe moe dovesti do erozije etosa javnog interesa, posebno u javnim slubama, od kojih zavisi integritet javnog sektora. Protivreno dejstvo trine ekonomije na demokratski razvitak Crne Gore, Srbije i svih zemalja regiona izrazito je veliko. Ostaje otvoreno pitanje da li je, u tom pogledu, senzibilitet novih politikih klasa na nivou potreba i drutvenog oekivanja. Odgovor na ovo pitanje je, bar za sada, vie negativan nego pozitivan.

131

Posledino, neuvianje potrebe i neuspeh u nastojanju da se istovremeno gradi ofanzivna razvojna strategija, skladno uvezana sa formiranjem vrstih, trinih pravila igre, antikorupcionim zakonodavstvom i aktivnom socijalnom politikom, doveli su do erozije poverenja u politike aktere i institucije i pojave nostalginog ala (pre svega tranzicionih gubitnika i starijih generacija) za starim dobrim vremenima sigurnosti, zbrinutosti i (privida) jednakosti u socijalizmu. etvrta hipoteza: anse za demokratsku konsolidaciju uveavaju se sa uspehom u ekonomskom razvoju. Ovde je zapravo re o gotovo dramatinoj potrebi da demokratski poredak u nastajanju demonstrira svoje sposobnosti, makar i postepenog, ali stalnog ekonomskog razvoja. ini se nespornim uverenje da od uspeha i brzine ekonomskog oporavka u velikoj meri zavise i sam kvalitet i dometi demokratizacije. Peta hipoteza: specine forme delovanja i ponaanja klasa utiu na anse za konsolidaciju demokratije demokratske tranzicije nema bez stvaranja i odranja iroke, bar relativno veinske, proreformske socijalne i politike koalicije. U itavom regionu je tokom devedesetih dolo do jake socijalne polarizacije i masovnog osiromaenja, pogodivi najvie srednje slojeve, koji su inae iroka socijalna osnova demokratije. Tom procesu su na prostoru eksJugoslavije dodatno doprineli i ratni sukobi i razaranja ili, u sluaju Srbije i Crne Gore, mere koje je meunarodna zajednica preduzimala (od sankcija i izolacije, do bombardovanja). Iako su srednji slojevi, kao i obrazovaniji i kvalikovaniji delovi radnitva, iskazali svoju ivotnu zainteresovanost za demokratske promene, njihova realna drutvena teina je - ne samo jo uvek slaba ve se moe oekivati da e im ekonomska pozicija biti, bar srednjorono, i nadalje ugroena u procesu restrukturiranja privrede i drutvenih delatnosti . Socijalni dijalog i dogovor vlade, poslodavaca i sindikata o sadrajima, dinamici i ceni tranzicionih, ekonomskih i socijalnih promena, koji rezultira paktom o razvoju, konkurentnosti i zapoljavanju, teko je ali nuno reenje. Ono podrazumeva zrelost i odgovornost svih aktera. Istovremeno, to je jedini pouzdani put koji vodi ka stabilizaciji demokratskog poretka. esta hipoteza: odreene religije su nespojive s odrivom demokratijom. Kada je re o stavovima, koji uporite trae kod Maksa Vebera, i polaze od tvrdnje da je protestantska religija najpogodnija za demokratiju i trine reforme, pritom izvodei iz toga zakljuak da su, recimo, pravoslavlje, islam i konfuijanstvo religije inkopatibilne sa mogunostima demokratskog preobraaja moe se samo konstatovati da se radi o jednostranosti i neosnovanom, doktrinarnom preterivanju (Pavlovi, 2003, 83). Sedma hipoteza: drutva podeljena na jasno definisane i istorijski antagonistike kulturne grupe imae velike tekoe u odravanju demokratije.

132

Ova hipoteza je na tragian nain demonstrirana na prostoru druge Jugoslavije. U postkomunistikim zemljama, iako se gotovo svuda teilo kulturnoj, a pre svega etnikoj homogenizaciji, kulturni diverzitet moe da ima principijelno, dvostruko dejstvo na demokratiju. S jedne strane, on oito moe da vodi koniktu, pa i graanskom ratu. Na drugoj strani, ouvanje kulturne razliitosti podrazumeva jaanje demokratskih ustanova i procedura drutva, kao i postojanje, na kompromis i dogovor usmerene, kompetentne i odgovorne nacionalne politike elite. Slede tri hipoteze koje se odnose na preuzeti politiko-institucionalni dizajn i primenjivost i kvalitet uspostavljenih politikih procedura i institucija. Osma hipoteza: predsedniki sistemi su manje trajni i upotrebljivi nego parlamentarni. U ovoj hipotezi nije re samo o komparaciji dva politika sistema po kriterijumu njihove trajnosti, ve i o uverenju veine autora da su parlamentarni sistemi stabilniji i da imaju mnogo vee kapacitete za politike kompromise nego predsedniki. Parlamentarni sistemi ublaavaju, a predsedniki sistemi najee jaaju dualnu politiku polarizaciju. Pored toga, predsedniki sistemi su neeksibilni i, po pravilu, tee se prilagoavaju izmenjenom socijalnom i politikom kontekstu. No, ovde se radi tek o naelnoj, idealtipskoj raspravi i argumentaciji. Primera radi, u Srbiji, nakon promena iz 2000, rasprave o odnosu parlamentarizma i prezidencijalizma odvijaju se u vrlo specinim okvirima i okolnostima. Due od dve godine na predsednikoj funkciji je opstajao ovek prethodnog reima, a predsedniki izbori vie puta nisu uspeli. Objanjenje za takav ishod treba, meutim, traiti u uveanom nezadovoljstvu graana sporou demokratskih promena, rigidnosti izbornog zakonodavstva, odnosno sukobu unutar demokratskog politikog bloka- pre nego u ogranienjima polu-predsednikog sistema. Na drugoj strani, u gotovo svim zemljama regiona, parlament je slab i podeljen, stranke su nedovoljno prolirane, stranaki sistem slab i nerazvijen, a izvrna vlast prejaka. Potrebnom se pokazala stabilizirajua funkcija predsednika, koji se bira na neposrednim izborima ali ima jasan i ogranien krug ovlaenja, odnosno sistem podeljene bikefalne, dvoglave izvrne vlasti. Deveta hipoteza: proporcionalni izborni sistemi u sloenim drutvima dovode do manje politikih raskola nego razliite varijante veinskog sistema. Iskustvo i praksa dosadanjih izbora pokazuje, meutim, da je najoptimalnije reenje razumna i odmerena kombinacija ova dva izborna modela. Sami graani, zbog sve vee otuenosti stranake politike i izbornih kombinatorika lidera, pokazuju, naime, opredeljenje ka prihvatanju direktnog, odnosno personalizovanog veinskog izbora pojedinanog kandidata sa imenom i prezimenom. Deseta hipoteza: odrivost demokratije se uveava primenom sistema razvijene regionalne i lokalne samouprave. Dejvid Biam akcenat stavlja na potrebu razvoja regionalne i lokalne samouprave, kao jednog od vanih uslova

133

demokratske konsolidacije. Praktino, radi se o primeni principa vertikalne i horizontalne supsidijarnosti, odnosno pravila da je najbolje proces odluivanja spustiti, kad god je to mogue i optimalno, na nivo lokalnih zajednica i sredina (vertikalna supsidijarnost), odnosno prepustiti da probleme reavaju, u dogovoru sa lokalnim vlastima, sami graani i njihove asocijacije i inicijative (horizontalna supsidijarnost). Time smo ponovo na terenu analize demokratskih i emancipatorskih mogunosti i uinaka civilnog drutva.

Civilno drutvo i demokratska konsolidacija

Nesporno vanu ulogu civilnog drutva u iniciranju i stabilizovanju demokratskih promena ne treba precenjivati, ali ni potcenjivati. Meni se najrealnijim ini stav da civilno ili graansko drutvo doprinosi konsolidaciji i trajnosti demokratije, ali je ne uzrokuje, niti stvara. Po miljenju mitera i ODonela, tranzicija je skoro uvek praena procesom koji su oni nazvali uskrsnue civilnog drutva. Ovo oivljavanje civilnog drutva pojavljuje se nakon, a ne pre poetka tranzicije. Civilno drutvo na prostorima eks-Jugoslavije probudilo se, meutim, jo na prelazu iz osamdesetih u devedesete godine, dakle na poetku uspostavljanja novih nacional-autoritarnih reima. Uz uspone i padove, ono je uspelo da preivi itavu tu deceniju, ali ne i da zaustavi nacionalistiku euforiju i ludilo. Na drugoj strani, bez snane podrke civilnog drutva poetkom 2000. teko je zamisliti da bi demokratske promene u Srbiji uopte bile mogue. Polazei od kontroverzi o ulozi civilnog drutva, Volfgang Markel je ponudio teorijski model, koji sadri pet razliitih teorijskih paradigmi, na osnovu kojih se mogu razumeti i objasniti osnovne funkcije i dometi civilnog drutva u procesima demokratskih promena. Prva teorijska paradigma je Lokova funkcija: civilno drutvo kao zatita graana od arbitrarne drave. Postojanje nezavisne drutvene sfere naspram drave, kao i insistiranje na zatiti individualnih i kolektivnih prava graana, predstavlja vaan zadatak civilnog drutva u postkomunistikom periodu. Primer delovanja mnogih nevladinih organizacija za zatitu ljudskih prava pokazuje vanost, ak nunost, ouvanja tzv. negativne slobode. Druga teorijska paradigma je Monteskijeova funkcija ravnotee izmeu drave i civilnog drutva. Monteskijeov model podele vlasti rauna sa ravnoteom izmeu centralne politike vlasti i drutvene mree posredujuih tela . Ova tela su sastojci civilnog drutva, koji su istovremeno u dravnom krugu vlasti i izvan njega.

134

Ova paradigma se kontinuirano potvruje, jer u savremenim drutvima nema velikih izgleda za realizaciju principa vladavine prava i primenu autoriteta zakona ako, istovremeno, nema drutvene podrke koju pruaju civilne asocijacije, stvarajui pravnu kulturu i negujui duh tolerancije i prava na razliku. Trea teorijska paradigma je Tokvilova funkcija: civilno drutvo kao kola demokratije. Slobodna udruenja graana su najira kola demokratije, u kojoj se demokratsko miljenje i civilno ponaanje ue i ustanovljavaju kroz svakodnevnu praksu i putem neposredne komunikacije. etvrta teorijska paradigma je Habermasova funkcija: civilno drutvo kao kreator javne sfere. Glavni cilj ove funkcije je uspostavljanje demokratskog javnog mnjenja i kritike javne sfere. Upravo takva interesna funkcija civilnog drutva najvie nedostaje danas. To je jedan od razloga zato ne postoje jasne veze izmeu parlamenta, politikih partija i drugih institucija, na jednoj, i njihove interesne osnove koju treba da reprezentuju, na drugoj strani. (Pavlovi, 2002, 122) Peta teorijska paradigma je Patnamova funkcija: pluralistika uloga civilnog drutva u produkciji drutvenog kapitala. Ovom funkcijom iskazuje se, prvenstveno realni, interesni pluralizam drutva, kao osnove demokratskog pluralizma. Takoe, pluralizam interesa premouje duboke drutvene rascepe, prekrivajui ih lanstvom graana u razliitim interesnim grupama i civilnim asocijacijama. To vodi, kroz formiranje viestrukih i promenljivih pluralnih identiteta, ublaavanju konikata i drutvenoj koheziji. Pritom, savremene pluralistike teorije, a u okviru njih i teorije o civilnom drutvu, sve vie karakterie teorijska debata o drutvenom kapitalu. Drutveni kapital, interpretiran i shvaen u smislu spremnosti na civilni angaman ljudi, na uspostavljanje poverenja u drutvo (trust in society), kao i na meusobno poverenje i uzajamnu kooperaciju, neto je to se ne moe postii u kratkom vremenskom periodu. Zato je funkcija civilnog drutva u proizvodnji i uveanju drutvenog kapitala jedna od vanih pretpostavki demokratske konsolidacije (Putnam, Robert, 1993; Pavlovi, 2004, 162-166).

Umesto zakljuka
Zemljama regiona danas oito nedostaje nansijski kapital za ekonomski oporavak. Drutveni kapital nam jo stoji na raspolaganju, ali i koliina tog kapitala i nain njegovog demokratskog korienja u velikoj meri zavise od razvoja civilnog drutva i zrelosti politikog polja i drave. Politiki kapital

135

novih elita se, meutim, ubrzano i neproduktivno troi i rasipa, kad god i gde god se, izvan jasno uspostavljene zone odgovornosti, politika vlast doivljava kao individualni i grupni interesni kalkulus i tehnologija sticanja i odbrane pozicija koje se mogu prevesti u lini posed i unoviti. Drugo lice takve politike ini odsustvo svake vizije, nastojanje da se izbegne svaki razvojni rizik i vlast odri proizvodnjom polureformi te paktiranjem i koruptivnim kupovanjem uzajamne podrke sa uticajnim interesnim grupama pre svega, lobijem monih biznismena novobogataa. Pri tome, rizici rastueg socijalnog nezadovoljstva do sada su se dosta uspeno preusmeravali ka ranijim reimima i garniturama, ili, kad god je to bilo mogue, ka proizvodnji ksenofobije i meunacionalnih netrpeljivosti i sukoba. U tim i takvim okolnostima nema pretpostavki za postojanje jake drave Doela Migdala drave kadre da postigne zadate ciljeve, ukljuujui sposobnost da prodre u drutvo, regulie drutvene odnose, izvlai sredstva i usmeri ih, ili iskoristi, na razvojno produktivne naine. Slabe drave esto ak nedovrene ili drave u nastajanju, odnosno meunarodni protektorati koje susreemo na Balkanu (eumistiki reeno u jugoistonoj Evropi) - slabe su iz dva osnovna razloga. Prvo, zato to su to neautonomne, od monih interesnih grupa zarobljene drave, ali i zato to su liene ekasnog i profesionalnog dravnog aparata i dovoljnih ukupnih organizacionih resursa (Migdal, 1988). Najee je re o tek selektivno slabim, lukavim dravama. One, istina, ne obezbeuju dovoljnu zatitu graanskih i imovinskih prava i ne uspevaju da ogranie obiman sektor neformalne privrede, ali su zato dosta uspene u balansiranju izmeu pritisaka meunarodne zajednice i pritisaka sopstvene javnosti, kao i u selektivnom, paternalistikom promovisanju uih interesa pre svega, interesa same vladajue elite. U mnogima od njih postoji realni rizik da slaba drava regresira u propalu dravu. Propala drava drava koja ne uspeva da rei problem nacionalnog i dravnog identiteta i produktivno zaposli graane, koji su onda spremni da je u potrazi za izvesnom, kvalitetnom egzistencijom, napuste vodi ka beznadenim graanima i drutvima. Drutva liena nade, opet, povratno, doprinose propadanju drave. (Blue Bird, Zamka neeksibilnosti, 2004, 35 42) Izlaz iz ovog zaaranog kruga predstavlja samo razvijena i operativna strategija reformi, oslonjena na iroko socijalno i politiko partnerstvo za demokratske promene. Civilno polje i akteri u ovom partnerstvu imaju centralnu mobilizirajuu, kontrolnu i integrativnu ulogu, ali i znaajnu inicijativnu funkciju. Drutveni pokreti, a ne tek fragmentirana, nepovezana i esto na pseudopartijske aranmane i angamane spremna nevladina scena, mogu biti medijator promena, akter nosilac dinamike i ziologije drutva sredstvo ostvarivanja (poeljne) budunosti.

136

Elementarnu pretpostavku emancipatorske uloge civilnih projekata i inicijativa ini, meutim, i njihova sopstvena programska i organizaciona evolucija i emancipovanje od svojevrsnog elitizma i ekskluzivizma, odnosno vezanosti iskljuivo za projekte i prioritete stranih donatora. Samoodrivog civilnog sektora nema ni bez odgovarajuih institucionalnih i materijanih prezpostavki za njegovo delovanje, formiranih unutar kritikog i koniktnog partnerstva civilnog sektora sa dravom i protnim sektorom. Ipak, i potencijal civilnog drutva, i sudbina reformi, u krajnjoj liniji vezani su za masovno transformisanje podanika njihove strukture svesti i mentaliteta i nastanak punoletnih i uspravnih graana. Mi se ne raamo kao graani. Graanin se, naime, postaje upornim radom na sebi (Fuko). Graani i graanke poseduju svest - ne samo o svojim pravima ve i o sopstvenim dunostima i odgovornostima. Samopotovanje, oseaj kompetentnosti za javno delovanje, samosvest o pravima koja drava mora potovati, ali i razvijena svest o potrebi uravnoteenja privatnih motiva i interesa sa oseanjem zajednitva i solidarnosti, praktino razlikuju graane od podanika. Tek drutvo odgovornih i kompetentnih elita i aktivnih, u dobrovoljne asocijacije udruenih, graana moe na smetlite istorije (Marks) poslati svoju autoritarnu prolost.

Literatura
Beetham, David, Democracy and Human Rights, Cambridge, Polity Press, 1999. Blue Bird program za civilno drutvo u Jugoistonoj Evropi: U potrazi za odgovornom vladom, Beogradski fond za politiku izuzetnost, Beograd, 2004. Blue Bird program za civilno drutvo u Jugoistonoj Evropi: Zamka neeksibilnosti, Beogradski fond za politiku izuzetnost, Beograd, 2004. Dahrendorf, Ralf, Reections on the Revolution in Europe, Random House, New York, 1990. Golubovi, Zagorka, Izazovi demokratije u savremenom svetu, Branievo, Poarevac, 2003. Keane, John, Global Civil Society, Cambridge, University Press, Cambridge, 2003. Migdal, Joel, Strong Societies and Weak States: State-Society Relation and State Capabilities in Third World, Princeton, Princeton University Press, 1988.

137

 Pavlovi, Vukain, Konsolidacija demokratije i civilnog drutva, u: Postkomunizam i demokratske promene (ur. V.Vasovi i V. Pavlovi) FPN, Beograd, 2002. Pavlovi, Vukain, Demokratija i drutvene promene, igoja tampa, Beograd, 2003. Pavlovi, Vukain, Civilno drutvo i demokratija, igoja tampa, Beograd, 2004. . Putnam, Robert, Making Democracy work Civic Traditions in Modern Italy, Princeton University Press, Princeton and New Jersey, 1993. Stojiljkovi, Zoran, Civilno drutvo i drava u tranzicionom kljuu, u: Nevladine organizacije u demokratskom drutvu, CRNPS, Beograd, 2002. Stojiljkovi, Zoran, Stranke i konsenzus o strategiji demokratskih reformi, u: Uslovi i strategije demokratizacije (ur. V.Vasovi i V.Pavlovi) FPN, Beograd, 2004.

138

Summary

DEMOCRACY IS (STILL) NOT LIVING HERE

Zoran STOILJKOVI, MA This essay considers several interrelated and interdependent processes: 1) development of excruciating economic and social transition, 2) gradual advocacy and renewal (resurrection ) of suppressed civil society and 3) constituting of actors, procedures and rules of electoral democracy , and is reduced to limits of politically impartial and ideologically uncontaminated analysis of effects and actions of transitional changes on Balkans. Starting hypothesis is a stand that, in Serbia and Montenegro, as well as in B&H, Albania and Macedonia, transition did not emerge from its initial critical phase of democratization. Fragile economy and civil society are obviously not suitable and sufcient frame for committedness of political actors and stabilization of political scene, or for creation of rm constitutional limits for possible arbitrary extravagancies and decreasing movements within electoral, competitive democracy. With all the differences, Balkan countries have in common a lack of continuous and long-term democratic transition. All of them are characterized by parallel existence coexistence of pre-industrial, industrial and post-industrial structures and their social agents. In all of them, liberalization and privatization within stagnant economy produce ascending social inequalities. All of these countries have in common a resulting dominant sense of uncertainty and with the exception of Albanians, generally pessimistic relation towards (immediate) future. Finally, all of them share a goal and desire to nd themselves within EU (Blue Bird, Inexibility trap. 2004:13) Nevertheless, the path towards European integrations demands developed strategy of transitional changes and collection of all diffused emancipating energies and potentials directed at its revival. Thereat, stabilization and consolidation of democracy is not possible without disappearance of active and robust civil society(Linc and Stepan, 1998). The exit from this magic circle represents only developed and operative strategy of reforms, supported by wide social and political partnership for democratic changes. Civil eld and actors in this partnership have central, mobilizing, controlling and integrative role, but also

139

important initiatory function. Social movements; and not fragmented, incoherent nongovernmental scene- often ready to accept pseudo party arrangements and engagements; may be mediators of changes, bearers of dynamics and physiology of the society- an instrument for achievement of (desirable) future. However, both potential of civil society and destiny of the reforms are connected to massive transformation of its subjects- their structure of conscience and mentality- and emanation of adult and upright citizens. Only the society of responsible and competent elites and active citizens, afliated in voluntary associations, may send its authoritarian history to dumps of history(Marcs).

140

Stevo MUK

RAZVOJ NEVLADINIH ORGANIZACIJA U CRNOJ GORI

POJAM, ULOGA I ZNAAJ NEVLADINIH ORGANIZACIJA to su to nevladine organizacije?
Postoje mnoge denicije pojma nevladine organizacije. Zajedniko im je da pod tim pojmom podrazumijevaju organizacije: neprotnog karaktera; nastale dobrovoljnim udruivanjem; sa ciljem zatite/promocije interesa svojih lanova ili nekog javnog interesa, odnosno opteg dobra; institucionalno odvojene od vlade ili lokalne vlasti; koje imaju sopstvenu unutranju strukturu; samostalne i nezavisne u kreiranju i denisanju ciljeva, planova i sprovoenju aktivnosti. Crnogorski zakon o nevladinim organizacijama pod ovim pojmom podrazumijeva nevladina udruenja i nevladine fondacije. U njemu se kae: Nevladino udruenje je neprotna organizacija sa lanstvom, koju osnivaju domaa i strana zika i pravna lica, radi ostvarivanja pojedinanih ili zajednikih interesa ili radi ostvarivanja i armisanja javnog interesa, a nevladina fondacija je neprotna organizacija bez lanstva, koju osnivaju domaa i strana zika i pravna lica, radi udruivanja sredstava i imovine u cilju ostvarivanja dobrotvorne i druge djelatnosti koja je od javnog interesa i znaaja. Nevladine organizacije, po naem zakonu, nijesu politike organizacije, vjerske zajednice, sindikalne organizacije, sportske organizacije, poslovna udruenja niti organizacije i fondacije iji je osniva drava. Obino se koriste i termini kao to su: neprotne organizacije, neprotni sektor, trei sektor (sektor koji u drutvu postoji pored prvog sektora drave i drugog sektora privrede), graanske organizacije, graanske inicijative, organizacije osloboene/izuzete od poreza, dobrovoljne organizacije (sektor), nezavisni sektor itd.

141

Na prethodni zakon poznavao je udruenja graana i drutvene organizacije. Moemo kazati da su nevladine organizacije one organizacije koje se slobodno i legalno (u skladu sa pravnim sistemom koji potuje najvie standarde ljudskih prava i sloboda) formiraju, autonomnom inicijativom graana, koje se organizuju i djeluju na programskoj platformi o unapreenju javnog dobra i koje su izvan uticaja i kontrole dravnih i paradravnih aparata vlasti. Zadatak i uloga nevladinih organizacija je: (a) da pomau u humanizaciji ivota (dobrovoljake usluge u sferi zdravstvene zatite, kulture, socijalnog zbrinjavanja, pomoi izbjeglicama i sl.); (b) da ine drutvo senzibilnijim za vane teme kao to su mir, zatita ivotne sredine, prava ena i obespravljenih slojeva i sl.; (c) da budu zatita (advokati) posebnih socijalnih grupa koje su ugroene; (d) da razviju komunikaciju meu izolovanim pojedincima u usamljenoj gomili i osjeaj zajednitva; (e) da, otvarajui teme od znaaja za cijelo drutvo, na nain neoptereen interesom osvajanja ili zadravanja vlasti, budu stalni pokreta javnih debata o pitanjima koja ivot znae; (f) da budu uticajni medijum koji nije ni previe blizu ni previe daleko od institucionalizovanih centara politike moi i sl. Nevladinim organizacijama se u svijetu pridaje sve vei znaaj. Gotovo da nema nekog drutvenog problema u ije se rjeavanje ne ukljuuju i nevladine organizacije. Istraivanja nevladinog sektora pokazuju da e sljedea faza razvoja savremenih drutava biti obiljeena sve veim ukljuivanjem ovih organizacija u razne oblasti drutvenog ivota. Ovaj rastui znaaj uzrokovan je veim povjerenjem graana (javnog mnjenja) prema neformalnim strukturama nego prema tradicionalnim drutvenim institucijama (kole, crkva, univerziteti, politike partije). Zbog toga se o nevladinim organizacijama govori i kao o novim partnerima dravnih institucija. Potrebu partnerstva izmeu nevladinih organizacija i dravnih institucija u upravljanju procesom drutvenog razvoja priznaju i meunarodna tijela, kao to su Ujedinjene nacije i Evropska unija. Znaaj spontanih udruivanja graana oko rjeavanja raznih privatnih grupnih i drutvenih problema je i u tome to se stvara mrea odnosa koji su nezavisni od drave, a koji ine civilno drutvo. Na taj nain se poveava uee graana i njihova odgovornost za sebe i drutvo u kojem ive. Skoro da nema oblasti ivota i rada koja nije predmet interesovanja ljudi, pa time i nevladinih organizacija. One se bave kulturom i umjetnou,

142

humanitarnim radom, kao i zdravljem, ljudskim pravima, pravima ena i djece, zatitom ivotne sredine, mirom u svijetu itd. Nevladine organizacije prikupljaju i distribuiraju humanitarnu pomo, vode rauna o invalidima, rtvama rata, onima koji ive u siromatvu, tite ene i djecu rtve nasilja, bore se za bolji poloaj ena u drutvu, starih, hendikepiranih (invalida), ire ideje tolerancije, mira i nenasilja, zastupaju demokratiju i ljudska prava, bore se protiv rata, za mirno rjeavanje problema, aktuelizovanje drutvenih problema u javnosti itd. Posebno znaajna aktivnost je borba protiv korupcije, uticaj na donoenje politikih odluka na svim nivoima, uz voenje razliitih javnih kampanja, predlaganje zakona, nadgledanje i izvjetavanje o radu dravnih organa.

PRAVNI I PORESKI OKVIR

Zakon o nevladinim organizacijama, usvojen u julu 1999.godine, po mnogima je najliberalniji u regionu. Uz sve prigovore, on predstavlja dobru osnovu za nesmetanu registraciju i djelovanje nevladinih udruenja, nevladinih fondacija i stranih nevladinih organizacija na teritoriji RCG. Za nevladine organizacije, zbog njihovog neprotnog karaktera i koristi za opte dobro, vae razliita poreska osloboenja i olakice. Zakonom o porezu na dobit neoporeziva dobit nevladinih organizacija odreena je u visini od 4.000 eura. Donacije pravnih i zikih lica za zdravstvene, kulturne, sportske i humanitarne svrhe i za zatitu ivotne sredine priznaju se kao rashod najvie do 3 % ukupnog prihoda.42

BROJEVI, RASPROSTRANJENOST, KLASIFIKACIJA

U Crnoj Gori je registrovano preko 3.300 nevladinih organizacija. Sve procjene govore da broj aktivnih nevladinih organizacija (imaju redovne aktivnosti, relativni kontinuitet nansiranja, lanstvo/zapoljeni, odnosi s medijima itd.) ne prelazi broj od 300. U bazi podataka koju vodi CRNVO nalazi se preko hiljadu domaih i vie od ezdeset inostranih nevladinih organizacija. Od ukupnog broja nevladinih organizacija predstavljenih u Direktorijumu, njih 26,97% nema realizovanih aktivnosti. Najvei broj nevladinih organizacija bavi se kulturom i umjetnou (17,20%) i socio-humanitarnim problemima
42

Vidi i izvjetaj CEDEM-a na www.cedem.cg.yu

143

(15,10%), a najmanje ih se bavi zakonodavstvom, zastupanjem i javnom politikom (0,87%) i problemima izbjeglica i raseljenih lica (1,31%). Najvie nevladinih organizacija nalazi se u Podgorici (43,15%) i Nikiu (9.33%), a najmanje u avniku (2) i Pluinama (1). Regionalno gledano, najvei broj nevladinih organizacija je u centralnom dijelu Crne Gore (59,62%), u junom ih ima 22,89%, a u sjevernom 17,49%. Od ukupnog broja, 25,22% nevladinih organizacija ostvaruje lanstvo u domaim i meunarodnim asocijacijama (mree, savezi, koalicije); 27,26% nevladinih organizacija realizuje neki vid izdavake djelatnosti; 50,29% nevladinih organizacija koristi elektronsku potu (e-mail), a web-site posjeduje 10,35% organizacija. Modernim informacionim tehnologijama najvie se slue nevladine organizacije koje se bave irenjem kulture mira i nenasilja (81,82%), a najmanje one koje se bave socio-humanitarnim problemima (21,36%). Brojnost nevladinih organizacija je, izmeu ostalog, logina posljedica ranijeg drutvenog sistema, nenaklonjenog slobodnom udruivanju, liberalnog pravnog okvira za osnivanje nevladinih organizacija, nagomilanih problema u razliitim oblastima, gubitka povjerenja u politike elite. Slian trend biljee sve zemlje biveg istonog bloka (npr. u Estoniji, sa populacijom od oko 1,4 miliona, registrovano je preko 14.000 nevladinih organizacija).

MEUSEKTORSKA SARADNJA
Drava (javni sektor), protni-privredni sektor i neprotni nevladin sektor imaju komplementarne uloge u drutvu. Svaki od ovih sektora na svoj nain doprinosi drutvenom razvoju. Njihova meusobna saradnja je prirodna i potrebna. Nevladine organizacije i graani uopte treba da budu informisani, konsultovani i/ili pozvani da uestvuju u radu na formulisanju javne politike na centralnom i/ili lokalnom nivou. Razliiti pravni propisi, najee zakoni, predmet su interesovanja nevladinih organizacija. Nevladin sektor u Crnoj Gori pripremio je ili uestvovao u pripremi sljedeih zakona: Zakon o restituciji, Zakon o javnim nabavkama, zakon o slobodnom pristupu informacijama, Zakon o igrama na sreu, Zakon o nansiranju politikih partija, Zakon o politikim partijama, Zakon o koniktu interesa, Zakon o centralnom birakom spisku, Zakon o organskoj proizvodnji, Zakon o zatiti svjedoka, Zakon o bezbjednosti u saobraaju i dr. Osim saradnje, informisanja i slinih zajednikih aktivnosti, mudra drava, koja shvata da zdravo drutvo poiva na balansu kontrolisane i podijeljene vlasti, slobodnog trita i neprotnog sektora, odnosno civilnog drutva, poklanja panju nansijskoj podrci nevladinim organizacijama. Zakonom o nevladinim organizacijama drava je preuzela obavezu nansijske podrke nevladinim organizacijama. U 2000/2001. godini ova je podrka

144

realizovana putem javnih konkursa Vlade RCG, preko kojih su distribuirana sredstva od 620/700.000 DEM. Nakon odluke Ustavnog suda RCG da je neustavna odredba Zakona o NVO kojom je Vladi RCG dato pravo denisanja kriterijuma, naina i postupka raspodjele dravne pomoi nevladinim organizacijama, Izmjenama i dopunama Zakona je utvreno da o dravnoj podrci nevladinim organizacijama odluuje Komisija Skuptine RCG za raspodjelu sredstava nevladinim organizacijama. Ova komisija je krajem 2002. godine donijela prvu takvu odluku, a krajem 2003. drugi put je odluivala o sredstvima za NVO opredijeljenim Budetom RCG. Naalost, Komisija je sastavljena iskljuivo od predstavnika politikih partija, odluuje u nepotpunom sastavu, a povodom objavljene odluke pretrpjela je otre javne kritike.43 Vaan mehanizam saradnje drave i nevladinih organizacija jeste i prenoenje odreenih javnih ovlaenja na nevladine organizacije (npr. upravljanje dijelom prirodnih resursa, pruanje nekih usluga i sl.). Ovaj mehanizam kod nas nije dovoljno razvijen. Centar za razvoj nevladinih organizacija je u avgustu 2001. godine predloio Vladi, Skuptini i lokalnim samoupravama usvajanje dokumenta pod nazivom Deklaracija o principima i prioritetima saradnje drave i nevladinih organizacija. Ovaj dokument je pripremljen po ugledu na sline dokumente usvojene u Engleskoj, kotskoj, Kanadi, Hrvatskoj, Estoniji i drugim dravama, uz uvaavanje realne potrebe saradnje u Crnoj Gori. Dokument sadri prijedlog zajednikih vrijednosti, principa saradnje, obaveza obje strane kao i prioritetnih zadataka. Vlada i Skuptina Crne Gore do danas nijesu usvojili ovaj ili slian dokument. Lokalne samouprave (skuptine optina) u Pljevljima i Nikiu usvojile su Dokument o saradnji lokalne samouprave i nevladinih organizacija, u martu i maju 2003. godine. SO Podgorica je usvojila Odluku o polaznim osnovama za saradnju sa nevladinim organizacijama i o nainu nansiranja nevladinih organizacija i, u skladu sa rezultatima javnog konkursa, raspodijelila dio godinjih sredstava44 namijenjenih projektima nevladinih organizacija. Nevladina organizacija Grupa za promjene, u saradnji sa CRNVO, Udruenjem Program slobodnog pristupa informacijama i Centrom za tranziciju, u 2003. godini aktuelizovala je pitanje denisanja okvira saradnje Vlade i nevladinih organizacija, a Vlada je formirala radnu grupu za pripremu platforme za pregovore Vlade i nevladinih organizacija o dokumentu o saradnji.
43 44

O radu Komisije vie na www.skupstina.cg.yu/aktivnosti. Budetom je predviena suma od 120.000 EUR

145

FINANSIRANJE NEVLADINIH ORGANIZACIJA

Nevladine organizacije trebaju odreena sredstva za realizaciju svojih aktivnosti. Najvei broj ideja i projekata ne moe se realizovati bez novca. Najee je rije o donacijama pojedinaca, privatnih preduzea, domaih i inostranih fondacija, koje u radu nevladinih organizacija prepoznaju interese razvoja drutva. Nevladine organizacije mogu do sredstava doi i samostalnim aktivnostima koje donose prihod, npr. prodajom sopstvenih usluga, proizvoda i slino. Taj prihod, naravno, mora biti upotrijebljen za ostvarenje denisanih ciljeva organizacije. Izvorima, tehnikama i vjetinama prikupljanja sredstava (fund-raising) pridaje se velika panja u programima jaanja kapaciteta NVO. Po naem zakonu: Nevladina organizacija stie imovinu od lanarine, dobrovoljnih priloga, poklona, nansijskih subvencija, ostavnine, kamata na uloge, dividendi, zakupnine i na drugi zakonom dozvoljen nain. Nevladine organizacije u Crnoj Gori i dalje preteno poivaju na inostranim izvorima nansiranja. Razlozi lee u nerazvijenosti ekonomije, nedostatku kulture donatorstva kod graana i privrednih preduzea, nestimulativnom poreskom okviru za donacije nevladinim organizacijama i nerazvijenim samodohodovnim programima nevladinih organizacija. Stimulisanjem donacija privrednih subjekata, kao i razvojem posebnih nezavisnih domaih fondacija i odreenih komercijalnih aktivnosti neprotnih organizacija, nevladine organizacije bi ostvarile svoju nansijsku, a time i ukupnu nezavisnost. Skuptina RCG je u julu 2004. godine usvojila novi Zakon o igrama na sreu, koji propisuje da naknade od igara na sreu, utvrene ovim zakonom, pripadaju budetu Republike. ezdeset procenata ovih sredstava koristie se za nansiranje planova i programa organizacija koje se bave socijalnom zatitom i humanitarnom djelatnou; problemima i zadovoljavanjem potreba lica s invaliditetom; doprinose razvoju sporta; bave se kulturom i tehnikom kulturom; vaninstitucionalnim obrazovanjem i vaspitanjem djece i omladine; doprinose borbi protiv droge i svih oblika zavisnosti. Blie kriterijume za utvrivanje korisnika i nain raspodjele ovih prihoda utvrdie Vlada podzakonskim aktom. Nevladine organizacije moraju pronai samostalne izvore prihoda kroz razvoj samodohodovnih projekata i programa (prodaja proizvoda i usluga na tritu itd.), ali im i drava mora obezbijediti znaajna sredstva, posebno u oblastima koje ne nose konikt interesa izmeu Vlade i NVO, ve zahtijevaju saradnju. Ovo se naroito odnosi na socijalne programe i usluge (obrazovanje, zdravlje, socijalno staranje, hendikepirani), kao i na kulturu, edukaciju o zatiti ivotne sredine itd.

146

PERSPEKTIVE RAZVOJA
Proteklo je vie od pet godina od usvajanja Zakona o nevladinim organizacijama i neto vie otkako je, 21.septembra, osnovan i registrovan Centar za razvoj nevladinih organizacija. Za ovo vrijeme uraeno je mnogo. Nevladine organizacije su dobile mogunost stalnog pristupa adekvatnim informacijama o drugim NVO, medijima, inostranim organizacijama, donatorima. Graanima je omogueno da dobiju relevantne podatke o radu nevladinih organizacija. Godinja izdanja direktorijuma i prola donatora unijela su i vie javnosti u rad svih. Regionalni pristup u izgradnji nevladinih organizacija obezbijedio je dostupnost usluga gotovo svima kojima je pomo potrebna. Realizovano je vie programa jaanja kapaciteta nevladinih organizacija, koji su postigli znaajne uspjehe i osposobili veliki broj zapoljenih i volontera u nevladinim organizacijama da prikupljaju sredstva iz razliitih izvora, pripremaju kvalitetne prijedloge projekata, uvode nov kvalitet u upravljanje organizacijom, ekasnije realizuju projekte, procjenjuju rezultate svojih projekata, programa i samih organizacija. Izdavaka djelatnost je obuhvatila najznaajnije i najaktuelnije teme za razvoj NVO. Zakoni o lokalnoj samoupravi, Zakon o dravnoj upravi i itav niz drugih zakona i pravnih propisa prepoznaju nevladine organizacije kao aktivne subjekte razliitih procesa. U vie gradova usvojeni su dokumenti o saradnji nevladinih organizacija i lokalne samouprave, a nekoliko optina preuzelo je obavezu javnog nansiranja projekata NVO. Uz sve svoje mane i nedostatke, nevladine organizacije su pokazale da predstavljaju sektor inicijative, energije, znanja i predanosti. Pokrenule su pitanja ravnopravnosti polova, zatite ivotne sredine, ljudskih i manjinskih prava, otvorene i odgovorne vlasti, ukazale na marginalizovane grupe u drutvu, otvorile mogunosti alternativnog, neformalnog obrazovanja, dale bogat doprinos kvalitetu javne politike na razliitim nivoima, pripremile modele zakona o nansiranju politikih partija, o politikim partijama, centralnom birakom spisku, slobodnom pristupu informacijama, koniktu interesa, javnim nabavkama, bezbjednosti u saobraaju, zatiti potroaa i druge. Ipak, najvei broj ovih prijedloga zakona jo uvijek je u okama, a gotovo nijedan usvojeni pravni propis nije u potpunosti saglasan prijedlozima nevladinih organizacija. Iako je danas registrovano preko tri hiljade i tri stotine nevladinih organizacija, a samo u prvih osam mjeseci ove godine tri stotine i osamdeset etiri organizacije (prosjeno etrdeset i osam mjeseno), oigledno je da sektor i dalje poiva na manje od stotinu organizacija osnovanih u njegovoj prvoj fazi razvoja. ini se da je jo mnogo prostora za rad, naroito u oblasti zatite ivotne sredine, pitanjima prava Roma (naroito u Podgorici), borbi protiv narkomanije,

147

studentskim pravima, pravima potroaa, zatiti zdravlja, inicijativama u oblasti javne politike posebno na lokalnom nivou, antikorupciji itd. Mediji, iako izrasli na (od donatorske zajednice podranim) zajednikim ciljevima promocije demokratije, vladavine prava i ljudskih prava, pokazuju znatno slabiji senzibilitet za probleme i potrebe nevladinih organizacija nego to bi bilo za oekivati. Razlika izmeu protnog medijskog i neprotnog nevladinog sektora nepotrebno je duboka i za veliki broj, posebno manjih, lokalnih organizacija, bolna. Agenda nevladinih organizacija je jo uvijek agenda donatora. Sektor koji dominantno poiva na inostranim donacijama programski je zavisan od donatora i njihovih prioriteta. Primjera je mnogo, oiglednih i obeshrabrujuih. Zato se pred onima koji rade na razvoju nevladinih organizacija postavljaju pitanja obezbjeenja uslova za nansijsku odrivost najkvalitetnijeg dijela sektora. To znai da odrivu budunost nee doekati svi. Doekae je mali broj organizacija koje se budu na vrijeme usmjerile na stvarne potrebe lokalne sredine u kojoj djeluju, svoj rad fokusirale na jasan i precizan krug pitanja i korisnika, a izvore nansiranja nale u trouglu koji ine graani, privreda i lokalna samouprava. Organizacije koje kao prioritet usvoje stalno uenje i izgradnju ljudskih kapaciteta, kao preduslov ekasnog rada i ostvarenja postavljenih ciljeva, imae dobre anse da opstanu na tritu potreba, ideja i projekata. Za organizacije koje poivaju na lanstvu kao prioritet se postavlja pitanje irenja lanstva, demokratske organizacije, integracije manjih struktura u ire organizacione cjeline, a za organizacije koje pruaju usluge izgradnja konkurentnih pristupa, cijena i kvaliteta u odnosu na usluge koje pruaju drugi sektori. Saradnja meu nevladinim organizacijama nije ni esta ni ohrabrujua, u situaciji kada veliki broj nevladinih organizacija, u pokuaju da pronae svoje mjesto na NVO sceni, realizuje projekte koji nemaju vezu sa denisanom misijom (ukoliko je uopte imaju zapisanu) ili olako pristaje na ulogu privremenih implementatora projekata inostranih donatora, koji najee nemaju dodirnih taaka sa njihovim prethodnim aktivnostima. Saradnja je, naalost, najprisutnija u onim programima koji je propisuju kao preduslov nansiranja. Za budunost nevladinih organizacija od presudnog su znaaja izgradnja domaih izvora nansiranja, znaajna redukcija poreza i doprinosa na dohodak zapoljenih, razvoj korporativne lantropije, izgradnja kodeksa i standarda rada, izgradnja jasnih procedura saradnje sa javnim institucijama na svim nivoima, poveanje javnosti rada i legitimnosti graanskog organizovanja. Posebno je vano uspostavljanje balansa izmeu broja i sadraja aktivnosti na nacionalnom i lokalnom nivou, gradskom, prigradskom i seoskom, te sve vea i dublja lokalizacija i specijalizacija nevladinih organizacija.

148

Summary

DEVELOPMENT OF NONGOVERNMENTAL ORGANISATIONS IN MONTENEGRO

Stevo MUK Mutual for all non-governmental organizations is that they are non-prot by their character, they are a product of free will association, with the goal to protect/promote interests of its members or some public interest, that represents common good, they are institutionally separated from the government or local authorities, they have their own internal structure and they are independent in creating and dening the goals, plans and implementation of activities. Non-governmental organizations in world are having growing importance and there is almost no social problem in whose solving these organisations are not included. The task and role of non-governmental organisations is to assist in humanization of life; to make the society more sensible towards important issues such as peace, protection of living environment, rights of women and underprivileged groups and similar; to protect specially endangered social groups; to develop communication between isolated individuals and create the sense of togetherness; to open topics that are signicant for whole society, in the manner which is not burdened by the interest of gaining or keeping the power, to be a constant initiator of public debates regarding important issues. Montenegrin Law on non-governmental organisations, adopted in July of 1999, represents relatively adequate frame for establishment, registration and functioning of non-governmental organisations (associations and foundations). In Montenegro, more than 3300 nongovernmental organisations is registered, but the number of active non-governmental organisations is not bigger than 300. Non-governmental organisations have, with all their shortcomings, proven to represent a sector of initiative, energy, knowledge and devotion. They have raised the issues of gender equality, protection of living environment, human and minority rights, open and responsible authorities, pointed out to marginalized groups in the society, opened possibility of alternative, informal education,

149

gave immense contribution to the quality of public policy on different levels, prepared many models of laws and other legal provisions. For further development of non-governmental organisations in Montenegro we need well taught exit strategy of foreign donors, intense development of domestic nancial sources, legal and tax regulations as well as further development of internal resources and credibility, cooperation with public and commercial sector.

150

Dr Ratko BOOVI

DIJALOG U NEDOSTATKU DOKAZA (Prilog medijskoj kulturi)

Dva ovjeka koji umiju da razgovaraju mogu sebe neizmjerno da obogate i razviju. Ono to izlazi iz mene ne iznenauje me toliko koliko ono to primam od drugoga. Horhe Luis Borhes 1. ta se dogodilo s medijima u naoj dravi? Da li je u njima dolo do slobodnog i kritikog dijaloga? Takav dijalog se u ovdanjim medijima nije nikada ostvario. Nikada. U njima je dolo do vika pragmatsko-politikog i propagandnog posredovanja, na tetu ivotne neposrednosti i istine o stvarnosti. Bila je za to paradigmatina dravna televizija din iji se mozak nalazio na mjestu politikog odluivanja, izvan sebe, pretvoren u instrument ogoljene propagande. U periodu autokratske vladavine izvrena je rigorozna selekcija medijskih sadraja. Uspostavljeni su limiti dozvoljenog i nedozvoljenog. Mediji su po nagovoru politikih elita favorizovali poeljnu sliku stvarnosti. tavie, oni su proizvodili sliku o stvarnosti koja nije ni postojala. Tako se, kako bi uro unji rekao, razumijevanje stvarnosti potiskivalo u korist vladanja stvarnou. Udvoriki mediji i autokratska vladavina ustanovljavali su ogoljene mehanizme dramatine prinude i politike kontrole. Dravni mediji su svakodnevno objavljivali interes vladajue politike elite kao interes drutva, a standardi informisanja i slobodna javna debata nestali su iz javnog ivota. U takvom represivnom i zatvorenom sistemu informisanja nije ni bilo mogue uspostavljati slobodno i kritiko javno mnjenje. Umjesto slobodnog i kreativnog istraivanja javne sfere i drutvenog komara, u medijima je zavladala jednoznanost i iskljuivost pragmatskog i interesnog miljenja. Temeljne kategorije kulture sloboda i komunikacija bile su degradirane. Ove kategorije su i dalje u sjenci politikog pragmatizma. Istraivanja pokazuju da nema ni slobodnog drutva, ni individualne slobode bez slobodnih medija. Stanje u medijima odslikava stanje u drutvu, a

151

njihova je uloga u kreiranju javnog mnjenja znaajna i znatna. Upravo bi se u medijima mogla utemeljiti ideja pluralizma. Preko njih bi se graaninu mogla pruiti prilika da se opredjeljuje, da bira. Koncept demokratije i otvorenog drutva sutinski je povezan s medijima to je jedan od naina da graani slobodno uestvuju u politikom ivotu. Politika sloboda zapravo i poinje tamo gdje pojedinac sebe osjea saodgovornim za politiku svoje zajednice. To je ona situacija o kojoj Karl Jaspers razmilja kad postavlja pitanje krivice i proienja. Tamo gdje sloboda i istina nijesu prisutne, kao zavisne veliine, nema nita ni od slobodnih medija, ni od demokratije. A bez slobodnih medija nema slobodnog i kritikog javnog mnjenja. Nadnesena nad svijetom kao nad arenim ilimom vizuelnog, opinjena sopstvenim svjetlucanjem, televizija i ne sluti da se pretvorila u draesnog ubicu. Naviknuta na duh povrnog ivljenja, vina umrtvljivanju ivotnih okolnosti i oboavanju, kao obogotvorenju, televizija, u stvari, odbija da stvarnost vidi onakvom kakva jeste. Posredstvom televizije, koja je ltrirana i oiena od mnogostrukosti sadrine svakidanjeg ivota, gledalac je odlijepljen od tla, od zbilje on se naao u prostorima iracionalnog, u tvravi koja leti, kako je ovu arobnu kutiju blie odredio Boidar Kalezi. Andre amson pokazuje kako je kulturna vrijednost zamijenjena spektakularnim atrakcijama, a an Kaznev obrazlae kako ovjek transcendira sopstvenu realnost u spektakularnu nadrealnost. Gledalac e i sadraj informacije doivjeti iskljuivo posredstvom magnetizma prenosioca zbog toga to je spreman da se poistovjeti s onim to je vidljivo, to je spolja. Tu je ve uoljiva povezanost izmeu vrste slike koja stie iz spoljne realnosti i njenog ponavljanja u totalitetu unutranjeg, na tlu ljudske psihologije. Homologija koja se uspostavlja izmeu posmatraa i posmatranog gotovo je bez pukotina. Zato slika izgleda spolja, a u stvari je u meni, posmatrau. an Blo pie: Nijedan opaaj nije bezazlen. Uvijek se izmeu onog to vidim i onog to bih mogao vidjeti ubaci izobliavajue staklo kulture kojoj pripadam, udvojeno udno obojenim staklom moje elje. Zato su sadrina, percepcija i akcija povezane, u koegzistenciji. Uz interakciju svjesnog i nesvjesnog, spoljanjeg i unutranjeg iskustva prostor istraivanja se moe do kraja zamutiti. U ogledu Kockice za jednu teoriju medija Hans Magnus Encensberger dokazuje da u korienju medija nije mogue izbjei manipulaciju. On naglaava da su novi mediji usmjereni na akciju, ne na kontemplaciju, trenutni su, a ne tradicionalni. Dolazi i do sljedeeg zakljuka: Novi mediji tee da ukinu sve povlastice u obrazovanju, a time i monopol na kulturu, koji ostvaruje graanska inteligencija. Tu lei jedan od razloga to tobonja elita gaji negativan odnos prema industriji svijesti. A to se tie duha koji ona nastoji da odbrani od obezlienja i omasovljenja - to bre dignu ruke od njega, to bolje. O ovome

152

bi valjalo razmisliti i zbog opservacija Gintera Grasa o tome da se stvarnost savremenog drutva kroji po mjeri medija. Ako nije po njihovoj mjeri, stvarnost lae. Edgar Moren lavinu informacija prepoznaje kao pseudoinformacije. Tako su dovedene u pitanje temeljne kategorije kulture sloboda i komunikacija (mediji). Uloga medija u pacikovanju konikata u anominom drutvu, kakvo je naa politika zajednica, gotovo da ne moe niim biti nadomjetena, pa je neophodno proniknuti u njihov udio u formiranju slobodne i kompetentne javnosti, javnosti koja bi snano uticala na mobilisanje svih individualnih i drutvenih potencijala u ostvarivanju drutvenih i kulturnih promjena. Zato dijalog na medijima dobija izuzetan znaaj u oivljavanju itave javne sfere, a posebno u prolisanju politike kulture i politike komunikacije. Ako bi se duh tolerancije udomio u masovnim medijima, najvjerovatnije bi ubrzo postao sastavni dio pravila ponaanja u svakodnevici politikog ivota. 2. ta je dijalog? Dijalog je geometrija govora. Dua i podstreka miljenja. Ono to se u naim prilikama javlja kao dijalog najee ima formu neopozivih i iskljuivih sudova. I zato to smo navikli da ga smatramo borbom u areni, iz koje neko mora izai poraen, naa svijest o dijalogu robuje predubjeenjima koja nas tjeraju da vjerujemo kako postoje objektivni kriterijumi za ocjenu stvarnosti i racionalna mogunost za rasuivanje o istini i neistini. Problem nikako nije samo u tome to aksiologija ne prua pouzdana mjerila za ocjenu vrijednosti, ve i u zabludi da i dijalog moe biti do kraja objektivan, konaan i nepogreiv. Mentalitet iskljuivosti i neprevladani dogmatizam onemoguavali su da se dijalog shvati kao uslov slobodnog nadmetanja u miljenju. Stoga, ako se vodi van postojane argumentacije, dijalog nema izgleda na uspjeh. Nema zapravo ni razloga da se vodi. U dogmatskoj i neslobodnoj egzistenciji dijalog se okamenjuje Ko ne moe voditi dijalog? Dogmatiar. Dosljednost dogmatiara, apsurdna i iracionalna, nastala na samoj osnovi njegove nesigurnosti i tenje da se vee za neto postojano iznad sebe, pripada onoj vrsti apsolutne dosljednosti za koju se smatra da je identina praktinom fanatizmu. Dogmatiar nije spreman da svoju unaprijed uspostavljenu predstavu o svijetu temeljnije ispita i dovede u pitanje; nije sposoban da se suoi sa sumnjom. Dogmatiara bi zato trebalo prepoznati kao sijamskog blizanca svoje rigidne karakterne i mentalne strukture. Za njega dogmatski princip postaje najvei zakon, jedina objektivnost, mjera svih stvari, smisao egzistencije. On je u svojim oima pravovjeran, nepogreiv i ist, a svi drugi, koji nijesu kao on, dostojni su njegovog prezrenja i mrnje. Prije nego to i pokua da saslua drugog, spreman je da ga odbaci. Samim tim to nije spreman da svoju unaprijed uspostavljenu predstavu o svijetu i vrijednostima temeljnije ispita i dovede u sumnju, on je za dijalog izgubljen. Dogmatizam i pragmatizam stupaju u sauesnitvo i tvore krug nasilja. Zbog potrebe za

153

izvjesnou, pragmatizam je opustoio naelo upitnosti, a politiki aktivitet pretvorio u ponitavanje individualne razlike. U manihejskim podjelama na istomiljenike i neistomiljenike, sagovornici u dijalogu doivljavaju se kao neprijatelji. Monolitnost u miljenju i tenja ka neporecivoj saglasnosti dovode do dogmatske negacije drugaijeg miljenja. Tu nema mjesta za bilo kakav dijalog. Stoga je jasno zato oni koji stupaju u dijalog moraju biti ravnopravni, i to ne samo dok dijalog traje nego i dok traju posljedice dijaloga. Dijalog moe da strada i u beskonfliktnoj i u konfliktnoj stvarnosti. Takozvani beskonfliktni nain ivota jedan je od tipinih oblika pasivne egzistencije. Potpuna saglasnost, kao i apsolutni red, protive se prirodi kreativnog individualiteta. Tamo gdje nema sukobljavanja miljenja, gdje nema traenja naina za cjelovitije ljudsko sporazumijevanje, nema ni izgleda da se preoblikuje ono to je u drutvenom ivotu postalo statino i konzervativno. Tu dijalog teko moe nai svoje uporite. Nekritiko identikovanje s postojeim vrijednostima i vladajuim uzorima in je pasivnosti, koji rtvuje raznovrsnost ovjekovog samopotvrivanja i prirataj kreativne moi. Konformizam je zatitni znak poraenog individualiteta. On je lice neslobode, a prati ga nizak stepen kreativnosti. Beskoniktnost ponitava snage protivljenja i individualnog osjeanja svijeta. Ona osporava prisustvo dijaloga kao aktivne svijesti i kao unutranje readaptacije prekoraenja. A konikt koji se javlja kao militantna iskljuivost, i kao ideja gotovog i jedino mogunog rjeenja, esto postaje nesavladiva tekoa u dijalokoj komunikaciji. Izgleda da je najsporniji upravo onaj konikt koji tei beskoniktnosti. Nije na boljem putu ni konikt koji destruktivno negira sve to postoji, porie sve bez ostatka, a ne daje anticipativno kuda, alternativu. Osmiljen dijalog moe prihvatiti samo konstruktivno negiranje, koje uspostavlja puteve i naine ostvarivanja alternative. Ako se konikt pojavljuje iskljuivo kao oblik suprotstavljanja, kao uludo rasuta energija, liena umne ludosti, kad opstaje bez orijentacije, jer se ne zna ta se sukobom hoe i ta se moe, kad ga prati nasilje i haos, on se pretvara u ispraznu demagoku simulaciju. S druge strane, ivot bez konikta mrtvi je privid, ravnoduje i defetizam. Bez sukoba, bez otpora snagama dominacije, nove bi vrijednosti ostale blokirane i nedjelotvorne. I ba zato to je sukob jedan od izazivaa promjena i uspona vrijednosti, neophodno je osporavati stare paradigme. U njima se previa ak i to da bi bez konikta istorija progresa bila vie nego siromana, gotovo opskurna. U staroj, prevashodno ideolokoj, paradigmi sukob se pojavljivao kao remetilaki faktor, kao smetnja koja se mora poto-poto otkloniti. U naoj politikoj zajednici, gotovo pola vijeka, ideja o uznemirivanju javnosti igrala je znaajnu ulogu u uklanjanju nepoudnog miljenja. Bila je to izmiljotina autokratske vlasti, iza koje se skrivala politika uzurpacija u kojoj je javnost navodno uznemiravalo sve to nije bilo po mjeri nosilaca politike vlasti. Ono

154

to se govorilo, a nije bilo po volji vladajue elite, uznemirivalo je javnost. Razlike u miljenju ocjenjivane su kao subverzivna djelatnost. Ideologija uvarstva i pravovjerstva, nastala u strahu od neistomiljenitva, uvjebavana je u ideolokim straarnicama. Politika propaganda uutkivala je bilo kakvu razliku u miljenju, a svako otpadnitvo od poretka bilo je osueno na represiju, na kaznu bez milosti. Javnost kojoj su se mogle prireivati takve besmislice bila je ne samo neslobodna no i nepunoljetna. Danas, kad je doveden u pitanje totalitarizam vladajue politokratije, neophodno je uspostaviti novu paradigmu u odnosu na konikt. U komunikaciji, u dijalogu, sukob je nepotrebno nasilno prekidati, guiti ili odlagati. Neophodno se s njim nositi i prevladati ga. Bilo bi krajnje nepoeljno da se u dijalogu uspostavlja odnos dominacije i podreivanja. Odnos ravnopravnosti i uzajamnosti vodio bi detantu sukoba. Po novoj paradigmi, u dijalogu se ne bi uspostavljao odnos subjekta prema objektu, nego odnos subjekta prema subjektu. To znai pokazati razumijevanje za drugost i razliitost, napustiti stil optubi, odrei se neargumentovanog prebacivanja odgovornosti na drugu stranu i zaboraviti na upotrebu sankcija u ime institucionalne ili politike moi. Dugo, beznadeno i neumno putovanje ka mistikovanoj prolosti trebalo bi preusmjeriti prema neizbjenoj realnosti u sadanjosti. I prema dolazeoj budunosti. Komunikacija s prolou u ideolokoj izvedbi, u kojoj se prolost falsikuje, obogotvoruje ili mumicira udaljava davnanji svijet od svoje izvornosti i autentinosti. Sposobnost smislenog identikovanja prolosti ne stie se u jednoj generaciji, ona je utemeljena i u dubinama iskona, i u istorijskom kontinuitetu, i u drutvenim navikama. Ona je izraz shvatanja i ovjeka i istorije, dio aktivne svijesti o svom identitetu. Meutim, najgore je kada se prolost prezentira u ideolokim klieima, koji nijesu osloboeni netrpeljivosti, ksenofobije, predrasuda i mistikacija. Na taj nain, interpretacija prolosti ostaje bez kritikog stava i diskurzivnog tumaenja. Tada se prekida racionalna i istinska veza s njom, jer se razdvaja predmet od svijesti, kako se to obino kae. A govoriti o prolosti bez saznanja o sadanjosti i bez vizije budunosti nema smisla. Konano, samo ona prolost koja je prisutna u sadanjosti moe i da se oivljava. U stvari, moe da se oivljava samo ono to je ivo u ovjeku i vremenu sadanjem. To je ve nain da se prepozna energija koja e osvajati politiku slobodu i nagovjetavati vizije promjene. Zato je imalo smisla pokazati kako se, uz tolerantan govor, od konikta stie do adekvatne komunikacije, do dijaloga, u kome niko nema monopolski poloaj i poziciju apriorne prednosti. Kultura dijaloga ne zahtijeva samo kulturu sagovornika, ve pretpostavlja i demokratsku svijest, razvijenu i emancipovanu sredinu i, konano, naviku da se provjeri sve relevantno, sve to se nasluuje. Ostvaren drugaijim sredstvima, dijalog je u nas najee ostajao bespomoan jer, u stvari, nije imao druge

155

ambicije sem da bude paralelni monolog, da monologizira. U dijalogu je, pored neprekidne strasti traenja i upitnosti, neophodna kreativna gipkost, imaginarni podsticaji i sposobnost raspoznavanja sutine. Kada se dijalogom eli suprotstaviti prevazienim mentalitetima, konzervativnoj stvarnosti i inerciji norme, onda i svi koji uestvuju u dijalogu moraju odbaciti svoje zmijske kouljice, jer s njima teko mogu napustiti svoje tatine i svoje oholosti. Bez samokritinosti, bez naklonosti prema istini, bez tolerancije prema razliitosti miljenja nemogue je putovanje do sebe i do drugoga. Nemogu je dijalog, kao prostor ovjekovog kritikog prepoznavanja i kreativnog vrednovanja, tamo gdje gospodari govor mrnje i gdje se na sabesjednika nasre kao na guru neprijatelja. Odsustvo dijaloga najdrastinije se ispoljava u drutvima ekstremne krize. To su drutvene zajednice u kojima vlada bezakonje, nasilje i haos. U takvim drutvima javno govore samo oni za koje se unaprijed zna ta e rei. Voditi dijalog s prednou monopolistike pozicije, znai staviti institucionalni zatitni znak grupe kojoj se pripada i onemoguiti dijaloku komunikaciju. Zato vie smisla ima voditi dijalog ako je sagovornik uvjeren u opravdanost izraavanja i neprihvatljive i lude ideje, nego ako zastupa ideju u koju ne vjeruje. Dijalog ne moe uspjeno voditi onaj ko svoje koncepcije smatra jedino vrijednim i nepogreivim. Autentian dijalog moe voditi samo autentina linost, slobodan i kreativan ovjek. Zato bi u dijalogu trebalo da se sretnu dva subjekta, dva slobodna ovjeka. Dijalog najvie ini kada postane vid raskrinkavanja vlastitih i tuih predrasuda, kad razobliava ideoloke fascinacije, kad rastvara i preobraava zaslijepljenosti dogmatizma. On nee biti uspjean ako ga ne prati aktivan kritiki stav i snaga djelatne sumnje. I nema nita od njegove neoekivane dramatinosti ako ga ne vodi umna strast i elja za uzajamnou. Kad se sagovornik hoe pretvoriti u neprijateljski objekt dijalog je poniten. Gdje se ne ostvaruje razvoj ideja i njihova konfrontacija, ve sukob neistomiljenika, gdje se grubo faulira sabesjednik i previaju njegove ideje, dijalog se obino pretvara u polemiku iskljuivost. Dijalog ne ide uz la, okrutnost i ogovaranje. Ogovara je zarobljen demonskom strau obezvreivanja. Dijalog ne ide ni sa laskanjem jer je ono lozoja prilagoavanja inferiornih. Fransoa Larofuko biljei: Samoljublje je najvei laskavac. Krajnosti kukaviluka, opreznosti i taktiziranja ne prati ni mudrost ni kreativnost. Neumjereno zadovoljstvo i mizantropija sputavaju dijalog. Samozadovoljstvo je uvijek praeno glupou, zapisao je Andre id. Teko je odrediti da li dijalog vie onemoguava ravnodunost, mrzovolja i strah od pogreke, ili nesposobnost mijenjanja i dogmatizam. Dovoljno je prisustvo samo jednog od ovih ovjekovih pasivnih svojstava, pa da se dijalog ugasi. Za dijalog ako do njega doe veliko je optereenje nesposobnost da se sagovornik saslua, nespremnost da se uje do kraja. Odavno je zapaeno da

156

najgore uju oni koji ne ele da uju. Dijalog remete tvrdokornost predrasuda i odomaenost monologa. A monolog je represija u odnosu na miljenje, redukcija razigranosti miljenja, u njemu se unaprijed odreuje ishod razgovora, jer mu je strana uzajamnost traganja i neizvjesnost kraja. Monologist nagovara i blokira mogunosti neoekivanih ishoda u saznavanju, kao i mentalnih preobraaja. On, u stvari, nee da pristane na uzajamnost susreta. Zato je izgubljen za kreativnu igru i za duhovno podsticanje. Sklon ponitavanju razlika, najblie su mu prepirka i gloenje. Dio njegovih navika ispoljava se u stalnom upadanju u rije sabesjedniku, koji to i nije ako je tako tretiran i maltretiran. Zapravo, monologist i ne pristaje na sabesjednika jer je sam sebi sabesjednik. On hoe da pokae nadmo individualnog rezonovanja u kojem se objekt miljenja interiorizuje u odnosu na relacioni nain spoznaje. Monolog je u nekritikoj diverziji jednoznaan i jednosmjeran. to je najgore, on vodi ka monolitnosti u miljenju i do negacije drugaijeg miljenja. Sutinski, u totalitarnim drutvima, utemeljuje se tenja ka apsolutnoj saglasnosti i monopol na istinu. Onaj koji odreuje ta se moe rei i ta je neoprostivi delikt - ima monopol. On, meutim, nema sebe za dijalog. No, on ipak procjenjuje koja se greka moe, a koja ne moe tolerisati. U takvim okolnostima, iskrsava i pitanje autoriteta i trauma tabu-teme. A tamo gdje institucionalna i ideoloka nadmo prekriva traganje za istinom, postoji gotovo neizbjena opasnost od lagodnosti samoobmanjivanja. Kamen spoticanja dijaloga, u nas, svakako je i politiki govor, koji je gotovo uvijek diskriminatorski. Budui da govor politiara opstaje izvan demokratskih mehanizama otvorenosti te da je pritisnut politikom pragmom, propaganda ga je uzela pod svoje i, najee, instrumentalizovala. U njemu je operacionalni razum apsorbovao transcendentne elemente uma. Vidljiva i nevidljiva direktivnost, uz diktat prikrivenog interesa, stvara sterilan, nametljiv i izoblien jezik. To je jezik koji nema due. Teko je rei ta je za jezik pogubnije strah od kazanog, tjeskoba zbog neiskazanog, oekivano miljenje kao poeljno i odobreno, ili govor o nepostojeoj stvarnosti koja kobajagi postoji. Nadmonost ideolokih privida prati nadmonost epiteta i etiketa. Mistikovano i formalizovano ideoloko miljenje vodi do kliiranog jezika i etiketiranja. Ostvaren kao mogunost iji je jedini sadraj obmana, kako bi rekao Teodor Adorno, takav govor nije nita drugo do oblik ne istine. Horhajmer i Adorno u djelu Dijalektika prosvetiteljstva pokazuju kako simboli poprimaju izraz fetia, dokazujui kako rije smije samo oznaavati, a ne smije vie znaiti. Tamo gdje je jezik apologetski, on je ve korumpiran, jer ga je propaganda instrumentalizovala. Markuze pie o tome kako je uniciran i funkcionalni jezik sutinski antikritian. Valjda i zbog toga jeziko ponaanje blokira razvoj pojmova. U njemu operacionalni razum apsorbuje transcendentne elemente uma. Jezik, u stvari, slijedi i podrava politiki kontekst. A govor u politici, izgleda, teko moe da izbjegne logiku

157

osvajanja, nadmoi i hegemonije. U djelu 1984., negativnoj utopiji koja nam se dogodila, Dord Orvel razvija ideju o novogovoru. On pie da je lan Partije koji se nae u situaciji da treba da iznese sud o nekom pitanju politike ili etike morao biti u stanju da izbacuje pravilna miljenja isto onako automatski kao to mitraljez izbacuje metke. Novogovor se svake godine suavao, umjesto da se iri. Svako suavanje predstavljalo je dobitak, jer to je izbor manji, manje je i iskuenje da se razmilja. Tvorci novogovora su se nadali da e konano dospjeti do artikulisanog govora koji bi tekao samo iz grkljana, bez ikakvog uea viih modanih centara. Taj cilj se jasno ita u rijei patkogovor, koja je znaila gakati kao patka. Svakako, ovdje je nagovijetena ne samo drama kraja jezika nego i drama kraja kulture i ovjekove slobode. Pokazuje se da ne govor neizbjeno postaje protivgovor, krajnost govora i njegov kraj. Ovu epohalnu tendenciju gotovo na karikaturalan nain obznanjuju drave koje su suoene sa ekstremnom i traginom krizom. Za takvu krizu - u nas je obezbijeen primjer bez presedana. Nedavno je Ranko Bugarski napisao tekst o jeziku mira. Tamo itamo: Line zamenice mogu da postanu problematine samo ako se njima manipulie tako to se npr. mi upotrebljava retoriki u znaenju nacija, partija, vladajua klasa i slino, bez jasne naznake o zamiljenom opsegu ove zamenice, ili kad se oni, slino tome, neodreeno odnosi na neku neidentikovanu suprotstavljenu grupu. U nekim kontekstima, ee pribegavanje rei ja umesto mi nesumnjivo bi uklonilo svaku neeljenu dvosmislenost. Takoe bi se mogla preporuiti ralanjenija upotreba opozicije nae/njihovo, kao i panja u izboru prideva i priloga... U protivstavu prema retorici rata, sociolingvisti muku mue kako da uspostave retoriku mira i njene formativne jezike principe. Dok se to ne dogodi, vladajui jezik i govor mrnje vodie ograniavanju dijaloga i redukciji njegovih komunikativnih potencijala. Naalost, izgleda da je u nas mrnja gluvoslijepo trajno stanje. Od mrnje put vodi do nasilja. I to do svih vrsta nasilja, pa otuda i do verbalnog. Mrnja kao apsurdna strast, ali i kao temelj posrnulog postojanja, gotovo je nepopravljiva antropoloka greka. Kao poremeaj mentalne ravnotee i kao vrsta afektivne pomjerenosti, ona ponajvie proizvodi defekt osjeajnosti i egzistencijalnu destrukciju. Iz nedavne ideoloke prolosti naslijedili smo guru neprijatelja i govor mrnje. Jezik je bio ideologijom instrumentalizovan i korumpiran. U opticaju su bile jake rijei poput: izdajnik, strani plaenik, najamnik, neprijatelj. Tako je reim satanizovao opoziciju, koja je nudila haos i nasilje. Kada se sve to tako dugo ponavlja, u pitanju je dijagnoza. Drutvo u tranziciji, koje nije uspostavilo novu ljestvicu vrijednosti, informativne standarde i kritiku javnost, ima i previe mutnog taloga iz kojeg nie i vulgarna propaganda, i stil ekstremistike komunikacije. Neistomiljenici se ponovo pretvaraju u neprijatelje. Taj govor odaje mentalno stanje politike zajednice. Stranarenje

158

je poprimilo formu iskljuive komunikacije. Umjesto raspri, iz stranakih busija puca se u stilu ko e koga! To nije normalan govor, jer ga zagluuju plotuni prejakih rijei. Tu nema ni razmiljanja ni sumnje. Zato u tom iskljuivom govoru nadmono vladaju epiteti i etikete. tavie, postoje pravi specijalisti za etiketiranje i diskvalikaciju. Kad ne postoji argumentacija, pljute etikete i diskvalikacije. To to preovlauje militantan i nekritian govor znak je da je zajednica u velikoj mjeri udaljena od slobodnog i demokratskog drutva. Zato se neminovnost obnove slobodnog i mirotvornog govora namee kao preduslov slobode ljudskog sporazumijevanja i kao uslov zdravlja. I pojedinca i drutva. Nije dobro to nam je govor sporedno pitanje. Govor ne bi smio da bude ono to nam je nametnuto, nego samo ono to se slobodno stvara, to dolazi kao potvrda vrijednosti slobodnog individualiteta. Onda bi se ve razlikovao istinit i iskren iskaz od govora lai i govora mrnje, na koji se javna sfera uveliko navikla. Konano, govor odaje karakter politike kulture - kakva je bila i kakva je sada. Zato je in oslobaanja govora pretpostavka za sve ostalo, uslov za sve druge promjene. Pritom ne bi nikada trebalo zaboraviti onu narodnu: ovjek se po govoru poznaje. Po emu bi se drugom razlikovao, a da je to vanije od govora?! Smisao dijaloga bio bi u tome da se objelodani promjena, ak i nezavisno od stava od kojeg se polazi. Stavovi se mogu ne samo opovrgnuti, potvrditi ili modikovati, nego i integrisati u novi stav, u novo ishodite kao rezultat procesa traganja za istinom i vrijednostima. Nevolja je esto u tome to stav, kao krajnja taka vjerovanja, kao njena krajnost i njena konanost, blokira mogunosti optenja sa drugim, stopira dijalog. vrstina i neporecivost stava zatvara dijaloku komunikaciju. Takav stav ne radi za dijalog jer oivotvoruje monolog. Uvjerenje, tvrdi Radomir Konstantinovi, dolazi kao znanje proeto vjerom. ta da se radi kad se vjerovanje pojavljuje kao zabluda? Kad vjerovanje zamijeni znanje tu je kraj koherentnog dijaloga. Ekstremisti i fanatici protagonisti su uvjerenja u kojima, po pravilu, strada istina, pravda, dobro, ljubav i ljepota. Oni se dre svojih fanatinih uvjerenja i rigidnih stavova kao pijan plota. U svojoj iskljuivosti, njihova uvjerenja stiu kao optunica svih shvatanja koja su u znaku razlike i drugosti. Ni ekstremisti ni fanatici ne daju neistomiljenicima nikakvu mogunost da obrazloe svoje ideje i svoje ideale. Njima je apriori neprihvatljivo i ono uvjerenje koje je proeto pouzdanim saznanjima i uvjerljivim argumentima. Odbacuju sve to je nesaglasno s njihovim, esto trivijalnim, miljenjem. Sa njima ne vrijedi voditi dijalog. Oni su, jednostavno, za dijalog izgubljeni. Svoenje razliite, u pogledu nivoa i vrste, argumentacije na istu ravan, nije samo pitanje metodoloke neodrivosti ve predstavlja ogranienje ravnopravnog

159

i slobodnog dijaloga. Tu je rije o neuvaavanju moguih i stvarnih razlika. Zato se esto i stie utisak da dijalog vode oni koji su se jedva sporazumjeli da govore o istom predmetu. Razumljivo je da razliite argumentacije imaju razliitu teinu i veoma nepodudaran smisao, pored ostalog i zbog toga to razliite oblasti drutvene svijesti imaju kao svoju osnovu razliite kriterijume. Besmisleno je vjerovati da dijalog moe stvoriti samo negativne ili samo pozitivne posljedice, ili pak potpunu koherentnost. Problematian je onaj dijalog koji hoe da zaobie put do istine. Sve istine koje se preute postaju otrovne, pie Nie. Pouzdan i uvjerljiv dijalog temelji se na znanju i naunim istraivanjima. Zato je neophodno da raspravu koju karakterie argumentum ex verbo zamijeni argumentum ex re. A put do demokratskog drutva nezamisliv je bez argumentovanog, slobodnog i kreativnog dijaloga. Naalost, u nas, takav dijalog ne postoji. Vjetinu umnog razgovora ostvaruju samo oni koji znaju da pitaju i koji znaju da odgovaraju. Martin Buber u djelu Ja i ti pie: Duh nije u Ja ve izmeu Ja i Ti. On nije poput krvi koja kola u tebi, nego poput vazduha u kojem die. Dijalogom stiemo i do sebe, ako smo uspjeli da stignemo do drugoga. Relevantno je i uvjerenje da je nemogue stii do drugoga ako nijesmo prethodno stigli do sebe. Ukoliko se rastojanje do drugoga ne smanji dijalog nije ni imalo smisla voditi. Svakako, nije svejedno da li dijalog dolazi kao posljedica kritikog istraivanja ili kao imaginarna spekulacija, ali je najvanije da on utie na formiranje i razvijanje onih ideja koje pomau otkrivanju novih kljueva svijeta i novih vrijednosti. Dijalog koji ne posreduje izmeu stvarnog i mogueg, ako ne poveava mogunosti pribliavanja istini i vrijednostima, nije aktuelan i nema puniji znaaj. Dijalogom treba da se podravaju i kreativni procesi i slobode stvaralakog bia, ba kao to treba da se brani i dostojanstvo individualnog uvjerenja. Zatoenitvo u mrnji prema neistomiljenicima i ravnodunost prema udima svijeta vode ponitavanju kritikog duha dijaloga. U studiji Dijalog i tolerancija, uro unji pie o ontolokim perspektivama dijalokog diskursa: Razgovor nastaje iz nekog nedostatka u oveku: da bi ga ukinuo, potreban je drugi ovek, koji se od njega razlikuje. Ako smo Ja i Ti posve isti, nama se nita ne dogaa. Zato sve to nisam ja, za mene ima osobito znaenje, jer se od mene razlikuje. Sve to u ivotu inimo, u stvari su pokuaji da sebe dopunimo i popunimo, da postanemo celovite linosti ... Ko nije kadar da razgovara, taj nije sposoban za razvoj: odustati od razgovora sa drugim, znai odustati od sebe. Jer kad dobro upoznate drugog, sebe ste proirili za jo jedan ivot. Ma ko bio taj drugi, on je drugi mene samog: moja suprotnost i moja dopuna. ovek se susree sa drugim ovekom da bi u sebi i njemu probudio snage koje im pre toga susreta nisu bile dostupne i poznate. Jedan ovek, ako deluje na drugog oveka, postaje deo njegove sudbine. Bez drugoga ne moemo

160

razumeti sebe. Sa samozadovoljstvom i i mizantropijom ne moe se nita razlono shvatiti. Tu ne postoje ni pretpostavke za voenje raspre. Zato ima smisla govoriti o dijalogu? Razloga ima toliko da ih je teko i nagovijestiti, a kamoli nabrojati. To to ga nema nije razlog da mu se okrenu lea. Nije rije o beskorisnosti tog govora, nego o njegovoj bespomonosti. U knjizi Pobuna elita i izdaja demokratije Kristofer La tvrdi da je perspektiva demokratije sumorna i bezizgledna. U mnotvu argumenata kojima potvruje svoju pesimistiku prognozu posebno mjesto zauzima stanovite da je supstanca demokratije istroena, to je naroito vidljivo u odsustvu javne debate koja bi mogla da utie na racionalne ishode politike. La govori o izgubljenoj umjetnosti voenja raprave. I kada debate postoje, nastaju nevolje, jer je sloene pojmove, ideje i miljenja teko pribliiti prosjenom graaninu, a jo tee je tog graanina navesti da donosi kritike sudove. I pored nevjerovatnih mogunosti informatike tehnologije, iva javna debata, uslov demokratije izostala je. Ima razloga dokazivati da je bespredmetan dijalog u nedostatku dokaza, te da je neophodno da raspravu koju karakterie verbalni argument zamijeni trpeljiv i promiljen razgovor. ini se da je svijest o dijalogu pretpostavka uspostavljanja komunikacije, kao temeljne kategorije kulture, u kojoj se kristalie stav o zajednici, ali i o svijetu vrijednosti. U nas je, oigledno, dolo do prekida komunikacije. Ako ovome dodamo paradoksalnu injenicu da takozvana informativna revolucija nije podigla nivo inteligencije javnosti, onda situacija nae politike zajednice, koja se nala na sporednom kolosijeku savremene istorije, djeluje jo sumornije i beznadenije. Put do civilizovanog i demokratskog drutva nezamisliv je bez javne debate. I bez dijaloga. A dijaloga kao aktivnog i kritikog stava nee biti bez pouzdane argumentacije, bez duha tolerancije, bez kreativnog pregnua i potpune ravnopravnosti svih koji uestvuju u dijalokoj komunikaciji.

161

Summary

DIALOGUE IN LACK OF PROOFS (The appendix to the media culture)

PhD Ratko BOOVI After analyzing old paradigm of communication of autocratic society and totalitarian system, and especially its display in mass media, the author tends to establish a new paradigm of dialogue in open and democratic political community. Relation of equality and reciprocity in dialogue would lead to detente of conict; it would obliterate the logics of conict which was in previous period inevitable, to preclusion. By new paradigm subject towards object relation would not be established in the dialogue, meaning the relation between dominant and subordinate, but the relation of subject towards subject. This would be the way to understand other and different and to abandon a stile of accusations and transfer of accountability to the other side, on others without any arguments. The author considers that new paradigm will be of immense help in achievement of atmosphere of tolerance and trust, but also in recognizing the energy that will captivate political freedom and indicate a vision of social and political change. In essentially alterable communication, which not only requests the culture of our conversationalist, but also represents a democratic conscience, developed and emancipated environment and, nally the habit to assess with reliable cognitions all relevant, all that is foretold or imposed by propaganda. This is one of the most important conclusions in this work.

162

Koa PAVLOVI

DEMOKRATIJA, ODGOVORNOST I MEDIJI

U etiri godine starom dokumentu Svjetskog savjeta za radio-difuziju, kao i u brojnim ugovorima i deklaracijama koje je Evropska unija donijela tokom proteklih godina (Amsterdamski i Rimski ugovor, Haka i Solunska deklaracija), naglaena je vanost javne radio-difuzije za razvoj demokratskog okruenja i javne sfere. Koliko god jedna takva, netrina, ideja bila sutinski oprena bazinom principu na kojem poiva Evropska unija - EU je, da podsjetimo, prvo organizovana kao jedinstveno trite koje pokazuje tenju da se dravno konstituie ideja javne radio-difuzije je pomenutim dokumentima rearmisana kao za sada jedini poznati model kojim se obezbjeuje zadovoljavanje demokratskih, drutvenih i kulturnih potreba svake zajednice. Ovaj model podrazumijeva subvencionisanje javno-servisnih medija (kroz pretplatu ili/i kroz direktnu budetsku podrku javnih fondova). Blagodarei takvoj pomoi drave, javnoservisni mediji nelojalno konkuriu komercijalnim radio-difuzorima, ali su zato duni da svoju povlaenu poziciju opravdaju ostvarivanjem misije koja im je od drutva povjerena. U informativnoj sferi ta se misija ogleda u obavezi da praenje dogaaja bude sveobuhvatno, potkrijepljeno injenicama i istinito (tzv. vodea uloga u slobodnom formiranju miljenja, kolektivnog i pojedinanog). Mediji javnog servisa moraju biti javna tribina za diskusiju svih relevantnih drutvenih grupa (tzv. zadatak kreiranja prostora za dijalog), iji je konani cilj vee meusobno razumijevanje i porast socijalne kohezije u drutvu. U kulturolokom domenu uloga medija javnog servisa je esencijalna briga o nacionalnom identitetu i kulturnom suverenitetu, o jezikoj politici i inom duhovnom nasljeu, kao i o novom kulturnom stvaralatvu. U pogledu kvaliteta, javni radio-difuzori moraju raditi na uspostavljanju i zadravanju visoko uspostavljenih programskih standarda. Razlika izmeu programa javnog radio-difuzora i neke komercijalne stanice mora biti jasna i ve na prvi pogled uoljiva. U postratnim drutvima, kakvo je crnogorsko, javnoj radio-difuziji se nameu i neke specine obaveze. Od nje se zahtijeva da izvede udo: da sakupi i povee parie drutva, da pomogne da se ustanovi zajednica i demokratski principi u njoj, kao i da doprinese da se obezbijedi mir.

163

Ostvarivanje svih prethodno pobrojanih misija stavljeno je, u crnogorskom sluaju, u zadatak javnim radio-difuznim servisima (na nacionalnom i lokalnom nivou), a kontrola tog ostvarivanja - savjetima javnih radio-difuznih servisa, nezavisnim i javnosti odgovornim tijelima sa irokim ovlaenjima. Upravo u ovim, tranzicionim drutvima javni servisi nailaze na itav niz prepreka - na vee mijeanje politiara i na posustalu privredu, nesposobnu da nansira jedan takav, relativno skup sistem. Sloiemo se da se zahtjevna misija nalazi pred naim javnim servisom i da je realizaciju jednog broja zadataka nemogue napreac zapoeti. Nestabilno nansiranje je svakako znaajna prepreka otpoinjanju realizacije programa koji bi zadovoljavao pobrojane aksiome javnog servisa. No, jednako sam siguran da emo se sloiti da navedeni univerzalni principi djelovanja javnog radio-difuznog servisa mogu i moraju biti ve ostvareni ili bar vidljivi u onim programskim sadrajima koji se dnevno, u postojeem programu, iz dana u dan realizuju. Tanije: promjena u rukovoenju i pristupu morala je biti ve uoljiva u programu crnogorskog javnog servisa. Za razliku od stanja u crnogorskim tampanim medijima, koje se, blagodarei postojanju i radu dviju dnevnih novina, Dan i Vijesti, kao i nedjeljnika Monitor, moe ocijeniti kao dobro, situacija u sferi elektronskih medija je zabrinjavajua i to, zbog nemjerljivo veeg uticaja koji oni ostvaruju, predstavlja ozbiljnu prepreku demokratskim pomjeranjima u Crnoj Gori. Odsustvo sadrajne razlike i razlike u pristupu izmeu dananjeg programa javnog radio-difuznog servisa i programskog koncepta i sadraja realizovanih u vrijeme takozvane dravne televizije i dravnog radija - ozbiljno dovodi u pitanje potrebu i svrhu medijskih reformi. Jer, ako je sadanja programska ema i ako su sadanji programski sadraji na kanalima javnog servisa isti, ili ak loiji od onih iz vremena partijske diktature u medijima moda ta toliko pominjana diktatura nije ni postojala?! Nai su vladari, uostalom, revnosno ponavljali da nikada nijesu inili pritisak na medije i na njihovu ureivaku politiku. Na sreu, to je zakljuak koji emo, uvjeren sam, konsenzusom odbaciti. A kad ga ve odbacimo, preostaje nam drugi zakljuak: da je ranije postojea politika kontrola, ili kako su to znale rei kolege iz UNEM-a partijska diktatura u medijima ostala netaknuta. Ja ne vidim da je mogue izvui jo neki zakljuak iz injenice da je i danas, dvije godine nakon ustanovljavanja Savjeta i drugih organa upravljanja javnog radio-difuznog servisa, sadrajna i koncepcijska razlika u odnosu na prethodni period partijske kontrole gotovo nevidljiva. Iako je Crna Gora jo u septembru 2002. godine dobila set medijskih zakona kreiran u skladu sa evropskim standardima i time otpoela sa transformacijom svoje radio-difuzije i implementacijom ideje javnog medijskog servisa, ne moe se rei da je sektor elektronskih medija od toga protirao. Naprotiv, vidljivo je

164

znaajno zaostajanje elektronskih za tampanim medijima u pogledu otvorenosti, objektivnosti, obuhvatnosti i izbalansiranosti izvjetavanja. Objanjenje ovakvog stanja treba traiti u okolnostima u kojima su medijske reforme zapoete, kao i u netransparentnosti procesa njihove implementacije. Suoen sa gubitkom kontrole nad dravnom Radio-televizijom (kada je u proljee 2002. LSCG sa ostalim opozicionim partijama pokuao preuzeti RTVCG), tadanji predsjednik Republike je u septembru 2002. potpisao nove zakone iz oblasti medija, koji su prethodno mjesecima ekali na usvajanje. Crnogorske medijske reforme su, tako, zapoele svoj ivot kao oruje borbe DPS-a protiv crnogorske opozicije. Zahvaljujui kontroli koju je imala nad znaajnim dijelom civilnog sektora, kao i blagonaklonosti involviranih meunarodnih institucija, vladajua crnogorska koalicija je uspjela da, instaliranjem svojih kadrova, ostvari kontrolu nad novoformiranim upravljakim strukturama Javnog radio-difuznog servisa RTCG i kljunog nezavisnog regulatornog tijela - Agencije za radio-difuziju (ARD). Tako je, na primjer, uz preutnu saglasnost meunarodnih institucija i angaovanih stranih eksperata, na kljunu poziciju direktora ARD-a imenovan dotadanji pomonik crnogorskog ministra informacija (protivno lanu 25 i lanu 14 Zakona o radio-difuziji). Kao alibi za takvo protivzakonito injenje posluila je injenica to se elna crnogorska medijska institucija nije zvala ministarstvo, ve Sekretarijat za informacije. Postavljanjem svojih apartika za elnike Savjeta RTCG i UO te medijske kue, imenovanjem dugogodinjeg sekretara federalne i crnogorske vlade na mjesto generalnog direktora RTCG, postavljanjem ocira Dravne bezbjednosti za direktora Televizije i inim protivzakonitim imenovanjem nekih drugih lanova Savjeta DPS je sasvim restaurirao na trenutak izgubljenu kontrolu nad dravnom Radio-televizijom. Analize informativnog programa JRDS-a (PBS-a) koje su radile neke Vladi bliske nevladine organizacije, koliko god pristrasno i povrno obavljene, ipak su pokazale visok stepen instrumentalizovanja TVCG i Radija CG u promociji vladajue politike. Taj je rezultat oekivan kada se uzme u obzir da urednitvo i novinarski kolektiv informativnog dijela programa gotovo da nije doivio nikakve (ili tek neznatne) personalne promjene. Glavni reporteri i urednici udarnih emisija i dalje su osobe u bliskim porodinim vezama s visokim funkcionerima vladajue koalicije, ili pak linosti koje su u javnosti prepoznate kao korumpirane od strane vlasti. Ilustracije radi: gotovo cjelokupna dananja redakcija informativno-politikog programa crnogorskog JRDS TVCG svojevremeno je odbila da sarauje sa urednitvom koje je, tokom kratkotrajnog upravljanja dravnom Televizijom, krajem 2002. godine, bilo imenovano od strane opozicije. Tada je ovaj postupak proglaen

165

otporom partijskoj diktaturi u medijima, iako su te osobe cjelokupan dotadanji radni vijek provele kao novinari DPS-ove partijske televizije. Shvatanje novinarstva kao voenja politike drugim sredstvima teko i sporo izumire u Crnoj Gori. Znatan broj novinara slobodu informisanja jo uvijek tumai kao slobodu da oni iskau vlastite stavove i vlastite pristrasnosti. I dalje je na sceni novinarstvo veoma blisko onoj lenjinistikoj deniciji masovnog propagandiste i agitatora. Stvaranje javnog radio-difuznog servisa zahtijeva da njegovo rukovodstvo i kadrovi dijele vrijednosti te ideje, to opet zahtijeva redeniciju novinarstva u tranzicionoj Evropi, konstatuje profesor Karol Jakubovi piui o trenutnoj situaciji u naem regionu. To opet, po njegovoj ocjeni, zahtijeva nove ljude, ije se profesionalno osposobljavanje ne iscrpljuje samo u ovladavanju tehnikom novinarskog zanata; skupa s tehnikom moraju se usvojiti i vrijednosti koje promovie ideja javne radio-difuzije. Gotovo potpuno odsustvo odgovornosti i impresivna adaptibilnost karakteriu manje-vie cjelokupnu zateenu politiku elitu na ex-komunistikom prostoru. Stoga za medijske reforme iji sredinji dio jeste ustanovljavanje i uvrivanje medija javnog servisa glavnu opasnost predstavljaju stari ljudi, stari novinarski kadar koji se trudi da izgleda kao novi. Upravo tom svojom prilagodljivou ovi novinari sebe jasno deniu kao autentine predstavnike pomenute ex-komunistike politike elite. Opte je poznato da je za reforme potreban diskontinuitet. Prvenstveno diskontinuitet prakse, a zatim, sasvim sljedstveno i prirodno diskontinuitet ljudi. Kod nas je prisutna pria o decenijskom kontinuitetu demokratskih napora, no taj se legitimni politiki marketing ne smije uzeti za istinu. I najpovrnija analiza jasno e pokazati da se kontinuitetom minule decenije Crna Gora ne moe zaputiti ka evropskim standardima. Ta bi tvrdnja bila nesuvislost ravna onoj da se RATOM ZA MIR moe doi do mira. Prisjetimo se sada prvih koraka tek ustanovljenog Javnog servisa. Odmah nakon konstituisanja, Savjet JRDS-a donio je krajnje neodmjerenu odluku, sa dalekosenim politikim posljedicama ukinuo je obavezne direktne prenose zasjedanja crnogorske Skuptine, medijskog prostora koji je opozicija koristila da iznese svoje politike stavove. Selektivno primjenjujui novi zakonski okvir, Savjet je veinom glasova (8:3) ukinuo Parlamentarni kanal TVCG, i taj isti omjer podjele unutar Savjeta ponavljae se kod svake naredne politiki vanije odluke. Da je odluka Savjeta JRDS TVCG o ukidanju nezakonitog treeg zemaljskog kanala (TV Parlament) bila politiki manevar u korist vladajue koalicije, svjedoi injenica da TVCG i dalje protivzakonito koristi trei zemaljski kanal, na kome reemituje program italijanskog RAI-a - no ta injenica nije zavrijedila nikakvu panju Savjeta JRDS. Dodajmo da se Parlamentarni

166

kanal TVCG, u svim monitorinzima obavljenim od strane nezavisnih inostranih ekspertskih timova, pokazivao kao jedini izbalansirani segment informativnopolitikog programa TVCG i kao jedini prostor u kome je opozicija imala donekle ravnopravan tretman sa crnogorskom vlau. Crnogorska opozicija je, potom, ostvarila svoje prijetnje: trajno je napustila parlament i zapoela s bojkotom dravnih i Vladi naklonjenih (moe se rei gotovo svih) elektronskih medija. Nakon jednoipogodinje parlamentarne i institucionalne krize, koju je de facto inicirao Savjet JRDS-a, svojom ranije pomenutom nerazumnom odlukom (sa ime se sada slae veina lanova istog tog Savjeta), moemo konstatovati da je Savjet RTCG uspio postii ono to vladajua koalicija nije bila u stanju sama ostvariti dovesti crnogorsku opoziciju do rasula i gotovo do nestanka sa javne scene. Oslanjajui se na alibi opozicionog bojkota, dravni Radio i Televizija su tako iznova postali glavni promotori i apologete politike vladajue koalicije. Informativa naeg javnog servisa je stoga, tokom minulog perioda, vie liila na Vladin protokol nego na pokuaj cjelovitog, nepristrasnog i dobro izbalansiranog izvjetavanja graana o relevantnim dogaajima. Nadalje, tretirajui pitanja dravno-pravnog statusa i odnosa sa Srbijom kao jedini prioritet, javna radio-difuzija je pomogla i intenzivno pomae DPS-u da priom o dravno-pravnom statusu kreira medijski paravan iza kojega se odvija ono to jeste crnogorska stvarnost: organizovani kriminal, korupcija i krajnje sumnjiva i netransparentna privatizacija. Nepotovanje zakonske obaveze o potpunom i objektivnom informisanju u programu JRDS-a ima za posljedicu, kako smo ve rekli, vlasti naklonjenu informativu. No, temeljno krenje profesionalnih standarda ne ogleda se u netano saoptenom ve u preutanome dogaanjima za koje crnogorska javnost ne sazna ili im javnoservisni radio-difuzori posvete neprimjereno mali prostor. Primjera radi rasprava o neobjanjivoj i netransparentnoj privatizaciji Telekoma, koji aktuelna vlast eli na brzu ruku unoviti ne bi li popunila budetske rupe, po procjeni urednitva JRDS-a nema status udarne vijesti, i u Dnevniku slijedi negdje oko 20. minuta, nakon izvjetaja sa irakog ratita. Dodamo li ovome da trenutna vlast u paketu sa telekomunikacionim monopolom buduem kupcu daje i znaajan dio raspoloivih digitalnih platformi, ija privatizacija moe pogubno uticati na ve osvojene minimalne medijske slobode u Crnoj Gori, utanje RTCG (i slino izvjetavanje ostalih radio-difuzora) moe se uzeti kao obrazac krenja profesionalnih standarda i neispunjavanja misije na koju je javni RDS obavezan veeim zakonima. Za razliku od slobodnih crnogorskih tampanih medija, koji su teme organizovanog kriminala, privatizacione pljake i mogue ekoloke devastacije dnevno tretirali, cjelokupan radio-difuzni sektor, s malim otklonima i rijetkim izuzecima (emisija

167

Otvoreno TVCG i sporadino Oi u oi Televizije Montena), ova je, za graene ivotno vana, pitanja gotovo preutao. Uoljivo je nastojanje nove urednice Prvog kanala TVCG da kreiranjem novih programskih sadraja uravnotei naglaenu neizbalansiranost dnevnoinformativnih emisija. Meutim, ti segmenti, katkad vidljivo nepristrasni, otvoreni i intrigantni, nijesu u stanju bitno promijeniti optu sliku i znatnije povratiti povjerenje ireg TV-gledalita. Dnevne informativne emisije, svojim naglaeno nekritikim, nerijetko apologetskim stavom prema politici Vlade i vladajue koalicije, ine da se TVCG od strane graana s razlogom doivljava kao medijski kanal vlasti, a ne kao servis ire crnogorske javnosti. Zahvaljujui predanom radu Sekretarijata za informacije RCG i antimiloevievski motivisanim aktivnostima stranih donatora, i prostor komercijalne radio-difuzije je, tokom posljednje decenije prolog vijeka, razvijan pod punom kontrolom crnogorske vlasti. Privatni elektronski mediji su godinama bili korumpirani oslobaanjem od obaveza plaanja zakupa frekvencija i lieni kontrole zakonitog nansijskog poslovanja. Taj su dug plaali svojim kooperativnim ponaanjem tokom brojnih predizbornih kampanja. Dodamo li tome da reklamna sredstva Telekoma CG, Moneta, Interneta CG i brojnih dravnih kompanija, kao najveih domaih oglaivaa, ine vie od 70% marketinkog kolaa, i da su, osim u svrhu reklamiranja vlastitih proizvoda, koriena i kao ekasno oruje korupcije na medijskom tritu dobija se potpunija slika stepena kontrole koju je vlast bila u mogunosti da ostvari u medijskom prostoru. Takav je pristup stvorio neto to se prepoznaje kao crnogorski specikum: nansijski mone vlasnike ekonomski neodrivih medijskih projekata. Nepostojanje nezavisnog sindikalnog organizovanja u tim medijima i neodriv poloaj veeg dijela novinarskog kadra, lienog elementarnih radnih prava samo upotpunjuju ovaj milje, kreiran u dosluhu vlasnika i dravne medijske vlasti. Nova medijska regulativa, ija bi dosljedna primjena onemoguila dalju upotrebu pomenutih koruptivnih mehanizama, uinila je vidljivim stepen zavisnosti u kojoj se nalaze privatni crnogorski elektronski mediji. Nastala situacija e vlasnike tih medija konano primorati da svoj medijski proizvod proliu u skladu sa zahtjevima trita, a ne u pravcu odravanja jedinstvenog medijskog fronta, to nije nita drugo nego eufemizam za partijski medijski monopol. Ukoliko se nastavi sa selektivnom primjenom zakonskih normi i sa stalnim umetanjem principa vieg nacionalnog interesa kao vrhovnog kriterijuma, vlasnicima privatnih elektronskih medija e se poslati signal da period dosluha vlasti i medija jo nije zavren, makar ne prije nego se rijei tzv. pitanje svih pitanja dravno-pravni status Crne Gore!

168

Umjesto da privatne radio-difuzne aktere usmjeri u pravcu trine trke, u kojoj bi javnosti ponudili nedostajue proizvode a meu njima su, bez dileme, objektivno i sveobuhvatno informisanje i prostor za javni dijalog, na bazi kojega e podii gledanost i ostvariti vee uee u podjeli marketinkog kolaa ovakva medijska politika ih zadrava u zoni doniranog, pristrasnog i selektivnog informisanja. A novi donatori su ve jasno prepoznati: to su dijelovi vladajueg nansijskog kartela, ukljueni u aktuelne, ili namjerni da se ukljue u predstojee privatizacije segmenata crnogorske privrede. Sponzorstvo kompanije Vektra, vieno u informativnim emisijama TVCG, ili reklama Elektroprivrede CG u informativi nekih privatnih medija, osim to su zakonski nedozvoljeni, predstavljaju jasnu ilustraciju strategije koju dijelovi kartela koriste u ovladavanju crnogorskim medijskim prostorom. Poseban segment komercijalne radio-difuzije predstavljaju elektronski mediji osnovani kapitalom osoba iz vrha crnogorske vlasti, njihovih roaka, kumova ili bliskih poslovnih partnera. Posljednje predizborne kampanje vladajue crnogorske koalicije u situaciji kada meunarodne institucije posmatraju izvjetavanje dravnih elektronskih medija bile su dominantno oslonjene na dvije tajkunske televizije, TV IN i TV PINK, i na nekoliko privatnih radio-stanica sa istom ili slinom vlasnikom strukturom. Interesantno je napomenuti da TV Pink, kao entitet sa sjeditem van Crne Gore, tokom posljednjih parlamentarnih i predsjednikih izbora, po tada vaeim medijskim zakonima, nije imala obavezu potovanja ak ni elementarnih pravila predizbornog izvjetavanja. Tu svoju poziciju (nastalu na ad hoc dodijeljenoj dozvoli, u jo nerasvijetljenoj proceduri) ova je tajkunska televizija ekasno valorizovala, igrajui ulogu najubojitijeg segmenta ukanovieve medijske logistike tokom te predizborne kampanje. Javni RDS RTVCG, sa postojeom organizacijom i tehnolokim karakteristikama, nije u mogunosti da konkurie ma kojem modernije opremljenom radio-difuzoru. Odlaganje najavljenog procesa racionalizacije ovaj viestruko predimenzionirani kolektiv ini jo zavisnijim od dravne naklonosti, tj. od aktuelne vlasti. Ta je inferiornost pojaana stalnim favorizovanjem pomenutih tajkunskih medija od strane aktuelne crnogorske vlasti, naroito u domenu tehnolokih performansi. Pomenute privatne TV-stanice su jedine televizije koje signal distribuiraju dravnim optikim kablom, a te se usluge kompenziraju kroz javnosti nepoznate poslovne aranmane. Aktuelni nansijski problemi javnih radio-difuznih servisa Radija CG i TVCG najilustrativnije govore o odnosu drave prema samoj ideji nezavisne i od vlasti nekontrolisane javne radio-difuzije. Nedavno Vladino uskraivanje, Zakonom ustanovljenih i posebnim Ugovorom propisanih, nansijskih obaveza prema Javnom radio-difuznom servisu ne moe se kvalifikovati nikako drugaije nego kao opstrukcija procesa transformacije dravne RTV kue. Iako je poslovodstvo RTCG bilo duno da se od toga pritiska zatiti Zakonom

169

i Ugovorom propisanim nainima, ono je zauzelo poziciju molioca i time svoju zakonom zatienu nezavisnost uinilo predmetom pregovaranja. Istorijski trenutak u kome se Crna Gora nalazi zaista je teak, i neosporno iziskuje strpljenje i odmjerenost. Strpljivo izgraivanje prostora za dijalog u duboko podijeljenoj zajednici, kakva je crnogorska, predstavlja istorijski znaajan cilj ije ostvarivanje zahtijeva ogroman napor javne radio-difuzije. I, naravno: vrsto i nezavisno poslovodstvo i uredniki tim, koji moraju vjerovati u ideju javnog servisa. Rukovodstvo iji zadatak nije da obezbijedi redovne plate zapoljenima, ve da stvori uslove da ti zapoljeni ostvare svoju zakonsku obavezu: sveobuhvatno, objektivno i nepristrasno informisanje crnogorske javnosti. Samo tako e njihov zahtjev za stabilnim nansiranjem biti zakonski i moralno utemeljen i od javnosti potovan, prihvaen i podran. utanje o pitanjima koja su od presudnog znaaja za dananje i sve budue Crnogorke i Crnogorce najkrai je put ka denitivnom kompromitovanju same ideje javnog servisa i vodi ka nestanku ovog znaajnog instituta za razvoj demokratije u Crnoj Gori.

170

Summary

DEMOCRACY, RESPONSIBILITY AND MEDIA

Koa PAVLOVI In contrast to standing of Montenegrin printed media, which can be estimated as good thanks to existence and work of two daily newspapers Dan and Vijesti and a weekly Monitor, the situation in the sphere of electronic media is worrying, since they have imponderably bigger inuence, and this represents a huge obstacle in democratic shifts in Montenegro. Electronic media are noticeably falling behind in the view of transparency and objectivity of their reporting. The explanation of this situation can be retrieved in circumstances in which media reforms have started in 2002 - as a weapon for ght of DPS against Montenegrin opposition, but also in opacity of their process of implementation. Thanks to control it had over signicant part of civil sector, as well as benevolence of involved international institutions, ruling Montenegrin coalition has succeeded to, through positioning of its staff, take control over newly formed administrative structures of Public Broadcasting Service of RTCG and key independent regulatory body - Broadcasting agency. State radio and television have afterwards again become more promoters and apologists of the ruling coalitions politics than an attempt of complete, impartial and well balanced informing of citizens regarding relevant matters. At the same time, treating the issues of legal state status and relationship with Serbia as an only priority, public broadcasting has helped and is intensively helping DPS to create, from the story on legal state status, a media curtain behind which Montenegrin reality is going on: organized crime, corruption and extremely questionable and opaque privatization. Comprehension of journalism as conducting of politics by way of other means is perishing difcultly and slowly in Montenegro. Large number of journalists is still interpreting freedom of information as their freedom to express personal views and personal prejudice. Creation of public broadcasting service demands that its management and staff share the values of that idea, which again demands redenition of journalism in transitional Europe- states Professor Roman Jakubovic when writing about current situation in our region. Thanks to dedicated work of Secretariat for information of the Republic of Montenegro and anti Milosevic efforts of foreign donors the space of commercial

171

broadcasting has developed during the last decade of previous century, under full control of current Montenegrin authorities. Private electronic media have for years been corrupted since they were exempted from obligation to pay the rent of frequencies and devoid of control of legal nancial operation, and they have paid that dept by being cooperative during numerous electoral campaigns. This approach has created something that is being recognized as Montenegrin specics: nancially powerful owners of economically unsustainable media projects.

172

Dr Saa POPOVI

O DEMOKRATIJI I EKONOMIJI
RIJE PRIJE
Razmatranje uzrono-posljedinih veza izmeu politike i ekonomske dimenzije drutvenog ivota, odnosno hod graninom linijom izmeu ekonomije i politike, bez pretenzije da se dublje analizira jedna ili druga, predstavlja osnovni cilj ovog rada. O teini navedenog problema moe se donijeti dosta pouzdan sud ve na osnovu naslova nekih radova napisanih o ovoj temi, kao npr. Ekonomske i politike slobode: teak spoj45 i slino. Kao i uvijek, i ovdje nas potreba za jasnim razlikovanjem pojmova nagoni na uoavanje razlika, a tamo gdje su razlike, tamo su razvoa svijeta, to su mjesta gdje treba zastati i razmisliti. Zapravo, moraju se uvaiti analitike metode na koje ukazuje Fransoa Peru tvrdnjom da razlikovanje izmeu ekonomskog i drutvenog pretpostavlja da ekonomsko moe biti jasno odvojeno od drutvenog46. Odnos drutvenog i ekonomskog, prema Peruu, mijenjao se kroz istoriju jednostavno zato to su ekonomske strukture usko povezane sa mentalnim i drutvenim strukturama grupa u organizovanom drutvu: izmeu prvih i drugih postoje reciprone interakcije 47. Pored navedenog, zadatak koji se takoe ini primjerenim jeste osvrt na kontroverzu koja dugo mui ekonomiste, politikologe, lozofe i sociologe: da li ekonomski razvoj prethodi izgradnji demokratije, ili demokratske institucije doprinose ekonomskom rastu. Pitanje slijeda ini osnov ove kontroverze. Ukoliko bi bilo mogue uspostaviti jasan poredak u smislu uzroka i posljedice, drutveni razvoj bi imao mnogo jasniju formulu, a ovjekov napor znatno vei efekat na topologiju modernog drutva. Drutvo koje se ponovo raa ima vie obaveza. Nove orijentacije podrazumijevaju nove vrijednosti, norme i institucije. Osnov novog je potreba da se drugaije misli. I radi. Ali, misliti drugaije u biti znai neposlunost. I zaista, tamo gdje poinje neposlunost individue, bilo u porodici ili drutvu
45

46 47

Richard E. Wagner, Economic and Political Freedom: A Difcult Mixture, Virginia Viewpoint, October 2002, No.2002-20 Fransoa Peru, str. 42. Fransoa Peru, str. 30.

173

uopte, uz respekt miljenja, tamo je sjeme jednakosti u razliitosti, iji je plod demokratija.

DRUTVENE IGRE
Trite, kao sinonim za savremenu ekonomiju, i demokratija, kao sinonim za savremenu politiku, poivaju na atomiziranoj strukturi drutva u kojoj slobodno ispoljene preferencije individua imaju kljuni znaaj. Ili bi bar tako trebalo da bude... Podudarnost izmeu ekonomije i politike, preciznije, izmeu trita i demokratije, nije nova tema, niti se ona svodi samo na vrednosne kategorije. Norberto Bobio tvrdi da smo za otkrie i razradu slinosti izmeu trita i demokratije duni nadasve ekonomistima48. U namjeri da se neke slinosti tek pomenu, podsjetimo da istorijsko iskustvo ukazuje na to da je najbolje poi od poreenja dva doskora dominantna drutveno-ekonomska sistema: socijalizma i kapitalizma, od njihovih konceptualnih pretpostavki. Uinimo to kroz igru, za koju sam nekom prilikom uo i koja se ini nepodnoljivo jednostavnom: na nekom balu nala su se dva dentlmena, Socijalizam i Kapitalizam, i dvije dame, Statistika i Matematika; kako ih upariti za ples, tako da jedno drugom pristaju? Odgovor je ve poznat onima koji imaju talenta za drutvene igre: Kapitalizam i Statistika, Socijalizam i Matematika. Rjeenje se nalazi u injenici da je matematika veza funkcionalna, da predstavlja strogi odnos izmeu zavisne i nezavisne promjenljive, dok statistika veza ima stohastiku prirodu, u ijoj je osnovi nestalnost. Iz ekonomije se bolje vidi poenta ove igre. Alokaciju ekonomskih resursa u socijalizmu vre centralno-planski organi, koji pokuavaju da uspostave optimalni odnos izmeu resursa, s jedne, i potreba (individualnih i drutvenih), s druge strane. Zadravajui za sebe alokativnu funkciju u drutvu, drava, preko svojih institucija, propisuje model raspodjele, ne uvaavajui spremnost pojedinca i institucija da se sami staraju o svojim potrebama, prihvataju rizik i snose posljedice sopstvenih odluka. Na taj nain ona sputava trite, gui ekonomske slobode i ima mo da utie na druga opredjeljenja ljudi, jer ruka koja daje uvijek je iznad ruke koja prima, kako kau stari Latini. Ova ideoloka varka prikrivana je tvrdnjom da je u socijalistikom sistemu graanin ekonomski siguran. Meutim, drutvo koje na ovakav nain gradi sigurnog graanina zapravo gradi mo nad njim, dok drutvo koje stimulie graanina da stvara i koje ga upozorava da je ekonomski nesiguran iznad socijalnog minimuma predstavlja drutvo ije su osnovne vrijednosti
48

Norberto Bobio, str.129.

174

ekonomske i politike slobode. Zahvaljujui tim slobodama, line sposobnosti i preferencije ekonomskih subjekata same dolaze do izraaja. Karakteristika ovakvog drutva je varijabilitet u stvaranju i raspodjeli ekonomskih dobara. Otuda Kapitalizmu pristaje Statistika, metaforiki reeno. Da li je onda tana naa intuitivna predstava da demokratija i ekonomija idu ruku pod ruku, kao kakav prirodan par? Naalost, ne. Istorija nam nudi dosta starih i novih argumenata da ekonomija moe biti na relativno visokom stepenu razvitka, a od demokratije ni traga. Drevni Egipat je imao i jedno i drugo, i to istovremeno. Rije faraon i danas predstavlja sinonim za autokratsku linost, a upravo u vrijeme faraona Egipat je imao visoko razvijen segment ekonomije iralni promet novcem i robom. Oto Nojrat49 navodi da su u drevnom Egiptu, zahvaljujui dobro organizovanoj administrativnoj slubi, pojedinci mogli imati naturalne raune, sa kojih se roba disponirala na slian nain kao i novac sa novanih rauna. Dravna stovarita bila su sabirni centri za ito i druge robe koje su se u njima skladitile. Zemljoradnik nije morao da prodaje ito da bi platio porez, a pored toga bilo mu je uteeno podizanje sopstvenih ambara. tavie, ito koje se na ime zakupnine plaalo u gornjem Egiptu moglo se podizati u donjem Egiptu, bez potrebe prevoenja, ukoliko je samo neko donjoegipatsko dravno stovarite raspolagalo dovoljnim koliinama. Ukoliko to nije bio sluaj, ito se dovozilo iz najblieg dravnog stovarita, a ne iz gornjoegipatskih magazina. Na taj nain izbjegnuto je nepotrebno kretanje dobara, biljei Nojrat. Svaka slinost sa modernom Srbijom i Crnom Gorom je sluajna, ali pouna. Politika fermentacija vremenom je dovodila do razliitih drutvenih promjena. Kako biljei istorija, promjene su bile evidentne u oba smjera - od demokratije ka autokratiji (sluaj Hitlera) i od autokratije ka demokratiji (u traenju primjera ne moramo ii dalje od bivih jugoslovenskih republika). I jedan i drugi smjer promjena kotao je pojedine narode, ak i ovjeanstvo u cjelini, ogromnih rtava, patnji i novca.

IGRA DIJALEKTIKIH PAROVA

Teza, antiteza i sinteza! Dijalektiki posmatran odnos dijelova i cjeline moe da bude dobar poetni korak za razbijanje crno-bijele slike svijeta. Navodimo nekoliko dijalektikih parova jedinstva (dvandva, sanskirt), bitnih za razumijevanje odnosa demokratije i ekonomije: masa i pojedinac, revolucija i evolucija, altruizam i egocentrizam, nasilje i ugovor, autokratija i demokratija,
49

Otto Neurath, str. 88-89

175

drutvena svojina i privatna svojina, parcijalno trite i integralno trite, kontrolisana cijena i slobodna cijena. Komentarisaemo samo prvi od njih. Ostali neka budu izazov za itanje i razmiljanje. Odnos mase i pojedinca je viedimenzionalan. Ovdje emo se ograniiti samo na ekonomske i politike aspekte, koji su u funkciji postizanja ranije navedenog osnovog cilja rada. Pojedinac je i dio mase i njena suprotnost, istovremeno. Sa ekonomskog aspekta, razumijevanjem pojma vrijednosti otkrivamo ulogu jedne i druge kategorije. Vrijednost je, u osnovi, drutveni konsenzus o tome koliko je neko dobro znaajno pojedincima. Pojedinci svoje stavove o vrijednosti izraavaju novanim ekvivalentima, kroz plateno sposobnu tranju. Najkrae reeno, cijena je sinteza takvih percepcija, u uslovima slobodnog izraavanja ekonomskih subjekata. Tako pojedinac uestvuje u formiranju trine vrijednosti ekonomskog dobra s jedne, i trpi je, s druge strane. Da je stvarnost mnogo kompleksnija od ovog jednostavnog objanjenja, govore paradoksi vrijednosti, o kojima pie Adam Smit u svom Bogatstvu naroda50. Dijamant ima veu trinu vrijednost od vode, iako je njegova upotrebna vrijednost mnogo manja. Teorija radne vrijednosti to objanjava, ali ne pomae. Paradoksi vrijednosti su i aukcije na kojima se, na primjer, za ogroman novac kupuju stvari male upotrebne vrijednosti, koje su pripadale poznatim linostima. Zar nije i umjetnika slika neprocjenjive vrijednosti jedan svojevrstan paradoks vrijednosti. I sam izraz neprocjenjiva vrijednost je oksimoron. Vrijednost naprosto ne moemo definisati mimo koordinatnog sistema u kojem apscisu predstavlja masa ekonomskih subjekata, a ordinatu njihovi individualni stavovi o vrijednosti nekog ekonomskog dobra, izraeni novanim jedinicama mjere. U politikom smislu, znaaj mase najpozitivnije tretira demokratski mehanizam. On joj u istorijskom kontekstu daje posebno mjesto i kvalitet, kakve nije uivala ranije. Ali, nas ovdje vie zanima odnos mase i pojedinca, u demokratskom kontekstu. Recimo, kada god potreba za politikom promjenom polazi od pojedinca, ona mu se vraa kao poruga u lice, injenicom da je pojedinac dio mase nesposobne da izazove politiku promjenu. Kao takav, pojedinac postaje rtva individualnosti, samo to to esto ne vidi, zanesen sadrajem svojih politikih uvjerenja. Dalje, iako je demokratija civilizacijski domet, ona i dalje nosi svoje protivurjenosti. Logiku petlju demokratskog principa veine otkriva Norberto Bobio pitanjem: Moe li se veinom glasova izmeniti smo pravilo veine?51 Nikolaj Berajev ne trai logike zavrzlame demokratije, ve je otvoreno kritikuje, sa aspekta duhovnosti, smatrajui da demokratska ideologija kvantiteta mora dovesti do carstva najgorih, a ne najboljih52. Geneza
50 51 52

Adam Smit, str. 78 i dalje Norberto Bobio, Budunost demokratije - odbrana pravila igre, str. 68. Nikolaj Berajev, str. 135

176

ideje o jednakosti meu ljudima imala je i svoju tamnu stranu. Neko je no rekao da postoje dva naina da ljude uinite jednakima: ili da im skratite noge ili glave. Naalost, zbog injenice da su ljudi koji misle opasniji od onih koji hodaju, u namjeri da sve ljude uine jednakim, totalitaristiki reimi su uvijek pribjegavali glavama, prije nego nogama. ini se interesantnom paralela koju je uoio Maks Veber, a razvio i uinio poznatom Jozef umpeter, o tome da se politiki lider moe uporediti sa preduzetnikom, jer on kao politiki prot ubira mo, koja se mjeri brojem glasaa. Prema ovoj ideji, dobiti naklonost glasaa znai da politiki lider mora imati sluha za njihove interese, ukuse i zahtjeve. Na ovu ideju se lijepo nadovezuje misao Gistava le Bona: Narodima se ne vlada kako bi to htela njihova ud jednog momenta, ve kako zahteva njihov karakter.53 Namee se logian zakljuak kakav narod, takva i vlast. Interesantni su i mehanizmi kontrole politikih i ekonomskih ambicija ka neogranienoj moi. Ustav, zakoni i odreeni izborni sistem u demokratskom drutvu imaju ugraene norme i mehanizme kojima se narod titi od politike zloupotrebe vlasti, postavljajui neke oblike gornjih ogranienja u vrenju vlasti, u namjeri da se ouva politika sloboda. Politika geneza vlade, institucije odgovorne izmeu ostalog i za kreiranje ekonomskog ambijenta, obavezuje moderno drutvo da podstie osnivanje i velikog broja civilnih institucija iroke djelatnosne strukture, koje ine kontrateg vladi, a koje se jednim imenom, naalost negativnim odreenjem, nazivaju nevladine organizacije. Kako vlade uvijek imaju pozitivnu artikulaciju, na drutvu je da primijeni metode za svoenje politikog optimizma na razuman nivo. A ta je sa ekonomijom? Ono to preduzetnici nikada nee javno priznati jeste njihov prirodni san o monopolskoj ili monopsonskoj poziciji. Zar to ne bi bio krunski dokaz njihovih sposobnosti? Meutim, gornje ogranienje ekonomskih sloboda su antimonopolski zakoni. Odgovor bi vjerovatno najbolje mogao dati ingeniozni Bil Gejts, vlasnik Majkrosofta, i njemu slini.

HAJDE DA IZMJERIMO SLOBODU!

Nove misaone horizonte i istraivake izazove otvorilo je pitanje podudarnosti naeg intuitivnog shvatanja ekonomskih i politikih sloboda sa naunim shvatanjem. ta zapravo podrazumijeva postupak kvantikacije ovih sloboda? Mjeriti ekonomske slobode zvui kao oksimoronska konstrukcija, kao nelogian spoj rijei, jer sve to se da izmjeriti mora biti ogranieno, a to
53

Gistav L Bon, str. 65.

177

se d organiiti nije slobodno. Sloboda je kao pahulja, dok je gledate moete da joj se divite, im je dodirnete ona nestane. Sline paradoksalne zakljuke moemo donijeti analizirajui pojam svojine i pojam trita. Klasici54 nas ue da se privatna svojina nad nekim dobrom odreuje u smislu da ostale liava prava na koristi, koje se temelje na pravu raspolaganja njime. Takoe, jasno je da osnov trita ini vlasnitvo, koje se u svim oblicima (robe, usluge, kapital, novac) na njemu prometuje, ali smo trite ne smije biti niije vlasnitvo, jer time gubi smisao. ta je onda sadraj ekonomskih i politikih sloboda i kako se one mjere? Amerika institucija Freedom House jo od 1950. godine, na osnovu izjava pojedinaca, istrauje stanje politikih sloboda u pojedinim zemljama svijeta. Od 1978. godine tampa godinju publikaciju Freedom in the World55, statistiki pregled u kojem su navedene procjene o stanju sloboda u svijetu. Sloboda se u ovom kontekstu shvata kao mogunost spontanog djelovanja u razliitim drutvenim sferama, bez kontrole vlade i drugih centara potencijalne dominacije. Sloboda se mjeri u skladu s dvije dosta iroke grupe faktora: politika prava i graanske slobode. Prema denicijama usvojenim navedenom metodologijom, politika prava omoguavaju ljudima da slobodno uestvuju u politikim procesima, ukljuujui pravo glasa, nadmetanje za javne funkcije i izbor politikih predstavnika, dok graanske slobode podrazumijevaju slobodu vjeroispovijesti, udruivanja i organizovanja, vladavinu prava i linu autonomiju u odnosu na dravu. Metodologija ukljuuje kako analitike izvjetaje, tako i numeriki rejting za 192 zemlje i 18 odabranih teritorija56. Numeriki rejting skaliran je od 1 do 7, gdje 1 ukazuje na najvei, a 7 na najnii stepen slobode. Mjerenje ekonomskih sloboda ima krau tradiciju. Heritage Fondation i Wall Street Journal od 1995. godine publikuju tzv. indeks ekonomskih sloboda57. Namjera izdavaa je evoluirala od poetne, da se donosiocima odluka i investitorima obezbijedi pomona informaciona osnova za donoenje odluka, do savremene, koja se ogleda u tome da se razvije sistematski, empirijski zasnovan metod mjerenja ekonomskih sloboda u pojedinim zemljama svijeta. Uvaavajui sva objektivna ogranienja, ova metodologija je dostigla znaajnu popularnost i respekt. Primjena jedinstvene metodologije i pocedura dovela je do empirijske potvrde uvjerenja da zemlje sa vie ekonomskih sloboda imaju vee stope privrednog rasta, posmatrano na dugi rok, potvrujui na taj nain i vei prosperitet u odnosu na zemlje sa manje ekonomskih sloboda. Metodologija
54 55 56 57

Ludwig von Mises i Friedrich A. Hayek, str. 27 i dalje Vidjeti www.freedomhouse.org Freedom in the World 2004 Vidjeti www.heritage.org

178

se bazira na analizi 50 varijabli, grupisanih u deset kategorija: politika trgovine, skalna optereenja, uticaj vlade na privredu, monetarna politika, kretanje kapitala i strane investicije, bankarstvo i nansije, plate i cijene, vlasnika prava, zakonska regulativa i siva ekonomija. Danas indeks ekonomskih sloboda analizira 161 zemlju58. Za razliku od pokazatelja politikih sloboda, kod indeksa ekonomskih sloboda nie vrijednosti indeksa su poeljnije.

A GDJE SMO?
Kljune rijei koje bi valjalo ponovo promisliti u kontekstu crnogorskog drutva jesu politika, demokratija, masa, individua, sloboda, vlasnitvo, resurs, trite, drutveni razvoj i slino. Daleko od toga da ovi pojmovi nijesu poznati gospodinu Obinom Graaninu, ali njihov puni smisao jo uvijek eka da bude otkriven. Uzmimo, na primjer, pojam resurs. Nije teko prepoznati da resurs predstavlja raspoloivo a neiskoriteno dobro, i upravo kada nam se ini da smo dozreli da valorizujemo domae turistike resurse ili da branimo vodne resurse Tare zarad ekolokih ubjeenja, ini se da bratstvo Graana i druga bratstva Crne Gore ne vide da je i smo vrijeme ekonomski resurs. A o njemu malo ko brine. Na takav zakljuak upuuje starost problema na crnogorskoj drutvenoj i ekonomskoj agendi. Moglo bi se rijei agenda staviti i veliko a. Analiza kompleksne ekonomsko-politike situacije u Crnoj Gori trai vie prostora. Zato izdvajamo samo jedno zapaanje. Liberalna doktrina ui da su privatno vlasnitvo i slobodno trite osnove ekonomskih sloboda pojedinca, iz kojih izrastaju politike slobode. U skladu s tim, samo ekonomski nezavisan pojedinac moe biti i politiki nezavisan, zakljuuju liberali. Znai li to, agregatno posmatrano, da je ekonomski unieno drutvo i politiki unieno, vrijedi se upitati. Umjesto pitanj, dok liberalizam tek kuca na crnogorska ekonomska vrata, neoliberalizam ve sjedi u kui, i to na elu trpeze. On nije ni mogao biti prirodna posljedica nae liberalne tradicije, a uprkos tome, ve se od strane jednog broja lokalnih ekonomista promovie kao osnovna ideoloka orijentacija. to je jo gore, malo drutvo, u kojem je teko odrati distancu u odnosu na nacionalizme razliitih boja, nepotizam, dravni budet ili korupciju, teko gradi pouzdane anonimne autoritete, kao to su javno mnjenje i trite. Zato se vrlo lako dogaaju politiki i ekonomski incesti, gdje oni koji stvaraju esto zloupotrebljavaju predmet svog stvaranja. A kako to da razliiti privatizacioni modeli nijesu doveli do znaajnije depolitizacije nacionalne ekonomije, budui da su za pomenutom trpezom kreirani? No, i veliki broj demokratskih zemalja
58

2005 Index of Economic Freedom

179

mui isti problem, rekli bi apologete. Posebno oni koji su gledali lm Farenhait 9/11 ili John Q. Naslov ovog paragrafa ne odnosi se samo na traenje pozicije Crne Gore u koordinatnom sistemu ekonomija-demokratija, ve predstavlja i poziv na aktivno djelovanje onih koji svoju sudbinu vezuju za sebe, jer, kao to kae Edmund Burke,59 jedina stvar potrebna za trijumf zla jeste da dobri ljudi ne rade nita.

Literatura
Nikolaj Berajev, Filozoja nejednakosti, Mediteran - Oktoih, 1990. Gistav L Bon, Psihologija gomil, 4. izdanje, Papirus, Trgokom, Novi Sad, 1995. Ludwig von Mises i Friedrich A. Hayek: O slobodnom tritu, klasini eseji, MATE, Zagreb, 1997. Edgar Morin, Kako misliti Evropu, Svjetlost, Sarajevo, 1989. Richard E. Wagner, Economic and Political Freedom: A Difcult Mixture, Virginia Viewpoint, October 2002, No.2002-20. Fransoa Peru, Za lozoju novog razvoja, IRO Matice srpske, Novi Sad, Evropski centar za mir i razvoj, Beograd, Centar za uporedno izuavanje tehnolokog i drutvenog progresa, Novi Sad, 1986. Otto Neurath, Istorija antike privrede, Kultura, Beograd, 1957. Adam Smit, Bogatstvo naroda, knjiga I, Kultura, Beograd, 1970. Norberto Bobio, Budunost demokratije - odbrana pravila igre, Filip Vinji, Beograd, 1990. Eugen Pusi, Drutvena regulacija: granice znanosti i iskustva, Globus, Zagreb, 1989.

59

Uvodna misao u lmu Hitler, Edmund Burke (1729-1797).

180

Summary

ON DEMOCRACY AND ECONOMY

PhD Saa POPOVI The primary goal of this work is the review of cause and effect relations between political and economical dimensions of social life, that is to say a walk on the boarder line between economy and politics, without the pretension to deeply analyze one or the other. This subject is seen as especially important for a transitional society, a society that is being reborn. New orientations imply new values, norms and institutions. The essence of something new is a need to think differently. And work differently. However, to think differently essentially means noncompliance. And really, where noncompliance of an individual begins, whether it is in the family or society in general, with the respect of opinion, there is the seed of equality in diversity, whose product is democracy. In it often taught that economy and democracy go hand in hand, as a natural couple. Unfortunately, this is incorrect. History offers a variety of old and new arguments that economy can be relatively highly developed, whereas democracy is nonexistent. Ancient Egypt had both at the same time. Even to these times the word pharaoh represents a synonym for autocratic personality, and exactly Egypt had highly developed segment of economy during the supremacy of pharaohs- trade of money and goods. In ancient Egypt, owing to well organized administrative service, individuals could have natural accounts, and from those accounts the goods were transferred in a similar way to the way money is transferred from money accounts. State storage yards were collective centers for grain and other goods stored there. Farmer didnt need to sell grain to pay taxes, and at the same time he earned since he didnt need to build a granary. Moreover, grain that was paid in Upper Egypt for rent, could have been acquired in Lower Egypt without long transport, and the only condition was that state storage yard in Lower Egypt had enough grain. Would this not be the case, the grain was brought from the closest state storage yard and not from the storages from Upper Egypt. Thus, unnecessary moving of goods was not conducted. All similarities with Serbia and Montenegro are coincidental, but elucidative. Key words which should be reconsidered in the context of Montenegrin society are: politics, democracy, crowd, individual, freedom,

181

property, resource, market, social development and similar. Denitions of these words are familiar to the Montenegrin citizen, yet their full meaning is still waiting to be discovered. The analysis of complex economic and political situation in Montenegro needs more space. While liberalism is just knocking on Montenegrin economic door, neo-liberalism is already here. It couldnt have been the consequence of our liberal tradition, but in spite of that it is already being promoted as fundamental ideological orientation by a number of local economists. What is even worse, for a small society, in which it is difcult to keep a distance from the nationalism of different colors, nepotism, state budget and corruption, it is difcult to build reliable anonymous authorities, such as public opinion and market. Therefore, political and economic incest easily occurs, where the creators often abuse their creation. Various privatization models did not succeed to depoliticize national economy, even though they were created at the same table. The intention of the author was not only to position Montenegro in the economy-democracy coordinate system, but also to call for active participation of those who connect their destiny to themselves, because as Edmund Burke said: All that is necessary for the triumph of evil is that good men do nothing.

182

Neboja MEDOJEVI

DEMOKRATIJA U TRANZICIJI: EKONOMSKE REFORME U CRNOJ GORI

Crna Gora je danas suoena sa injenicom da su skoro sve mjere iz paketa ekonomskih reformi ve realizovane, ali da jo uvijek nema znakova oporavka privrednog rasta niti zaustavljanja negativnih trendova u realnoj ekonomiji. Naime, i pored toga to su sprovedene mjere liberalizacije cijena i trgovine, uvedeni novi zakoni iz oblasti poreskih reformi, izvrena monetarna reforma, reforma bankarskog sektora, privatizovano preko 60% drutvene imovine, liberalizovani propisi u vezi sa osnivanjem preduzea a usvojeni oni koji reguliu trite kapitala nema nikakvih pozitivnih reakcija na ove mjere u sferi realne ekonomije. Naprotiv, svi negativni trendovi, koji su bili karakteristini za crnogorsku stvarnost. prisutni su i danas. Neki su ak i dodatno pogorani, recimo spoljnotrgovinski decit i pokrivenost uvoza izvozom, budetski decit, decit javnih fondova i sl. Neuspjeh ekonomskih politika, baziranih na pogrenoj pretpostavci da e sama privatna svojina i liberalna regulacija dovesti do ekonomskog rasta, takoe je posljedica mijeanja sredstava sa ciljevima. Zdrava skalna situacija, niska inacija, stabilna valuta i sveukupna nansijska stabilizacija sve su to samo sredstva ekonomske politike, dok su postojani razvoj tokom dugog vremena i zdraviji ivotni standard ciljevi ekonomske politike. Pa ipak, nakon nekoliko godina sprovoenja takve politike (navedenim sredstvima), u Crnoj Gori nije postignut ni razvoj, ni vii ivotni standard. Vani segmenti tranzicionih promjena, poput privatizacije i liberalizacije, takoe su samo instrumenti, dakle sredstva, a ne ciljevi. Iz tog razloga, zaista je udno da neki ljudi prezentiraju te instrumente kao jezgro, ako ne i kao konani cilj, ekonomske politike. Previe panje se posveuje sredstvima koja bi, hipotetiki, trebalo da dovedu do poboljanja ekasnosti i kompetitivnosti, a premalo se gleda kakvi su rezultati ostvareni. Takve predrasude vode ka izoblienju ekonomske politike, alati postaju sami sebi svrha, ne misli se dovoljno na njihovo realno dejstvo na privredu. U sferi ekonomske politike ponekad doe do intelektualne simplikacije, koja se sastoji u pretpostavci da e, nakon to se pree odreena taka, pod

183

izvjesnim uslovima, stvari poeti da se sreuju same od sebe i da zato nije ni potrebno razmiljati kako da njima upravljamo. Ekstreman primjer takvog naina razmiljanja je tvrdnja da je najbolja politika nemati nikakvu politiku. Ali, ako imamo u vidu distinkciju izmeu sredstava i ciljeva, trebalo bi da bude oigledno svima koji se bave ekonomskim istraivanjem, savjetnikim radom ili voenjem ekonomske politike da se takva konfuzija ne moe objasniti samo naivnou ekonomista i politiara. Ovo nerazumijevanje je posljedica politikog antagonizma: na djelu su konikti ekonomskih interesa, a ne teorijskih koncepata i naunih objanjenja. Naravno, ponekad se i dogodi greka u ekonomskoj politici zbog istog nedostatka iskustva i solidnog znanja, ali se mnogo ee dogodi greka usljed poslunosti nekih ljudi prema odreenoj interesnoj grupaciji, ili koli teorije, koja je, ujedno, ideoloki i politiki lobi. Beskrajno ponavljanje fraza tipa nema besplatnog ruka i fasciniranost Smitovom nevidljivom rukom slobodnog trita nije nas ni za jotu pribliilo ni ruku ni tritu. Naprotiv. Umjesto slobodnog trita koje ekasno alocira resurse, od strane odreenih vladajuih ideolokih krugova dobijali smo samo retoriku. Umjesto trita, dobili smo ideologiju trita. Formirane su odreene ideoloke matrice koje se po svojoj sutini ne razlikuju mnogo od onih koje su dominirale u prethodnom, komunistikom sistemu. Industrijalizacija + Elektrikacija = Komunizam iz usta novih ideologa trita dobija novu formu: Privatizacija + Liberalizacija = Privredni rast i prosperitet. Ali, stvari su jo komplikovanije zbog toga to ako ostavimo po strani intelektualne kontroverze i razliite vrednosne stavove postoje, i u igri su, razni politiki, ekonomski i nansijski interesi. Nikako se drukije ne moe objasniti zato su neke pogrene ekonomske politike uporno nastavljane, godinama nakon to je postalo oigledno, nesumnjivo, da su pogrene. Takve pojave slue samo kao primjeri mijeanja ciljeva sa sredstvima ekonomske politike. O ekonomskoj politici ne treba suditi na osnovu toga koliko je privatizacija ila brzo ili sporo, nego po ekasnosti, prvenstveno mjerenoj poveanjem kompetitivnosti (takmiarske sposobnosti) i rastom budetskih prihoda, a zatim time koliko je ekonomska politika doprinijela, ili nije, poveanju ukupnog nacionalnog dohotka. Neki lobiji i njihovi politiki saveznici insistiraju na tome da se sve privatizuje (tj. rasproda to je mogue bre) iz jednog, jednostavnog razloga: da bi neiju privredu pokupovali to jeftinije. Odreenim ekonomskim entitetima stalo je da privredu pojedinih zemalja kupe ne brzo, kao to to javno sugeriu preko svojih politikih veza i zavisnih medija, nego jeftino, naime, jeftinije nego to bi to mogli kada bi privatizacija bila voena mudrije i sporije. Ko gleda da proda poto-poto, samo to bre, on prodaje jeftino, budzato.

184

Bilo je upozorenja, kritikovalo se, bilo je intelektualne i politike opozicije svim tim nemudrim ekonomskim politikama, ali one su ipak nezadrivo ile dalje; sprovedene su. Zato? Ne zbog nedostatka dobrih ekonomskih ideja, niti usljed pomanjkanja zdravih programa, nego zato to je postojao snaan pritisak monih lobija i interesnih grupa. Zato je, ako elimo konstruisati dobru ekonomsku politiku, vano ne samo biti u pravu nego i imati mo da se odabrane politike sprovedu u djelo. A esto se deava da najjai lobi ne lei tamo gdje su istina i logika, nego tamo gdje su mo i vlast. Iz ovih razloga, prave reforme, one koje slue javnom interesu naroda, dakle veini graana (kako je javni interes denisao upravo heroj Nove crnogorske ekonomske kole Adam Smit), a ne samo jednoj, uskoj manjini (kako su se reforme u Crnoj Gori realizovale, pod dirigentskom palicom neoliberalnog klana s Ekonomskog fakulteta u Podgorici), moraju uvijek biti gledane kao sredstva na putu ka ostvarenju dugoronog cilja ekonomskog porasta koji e biti odriv na dugi rok. Ako se bre poveava udio privatnog sektora u privredi, ako se bre ide u trgovinsku liberalizaciju, ili se transfer kapitala liberalizuje bre nego to bi to bez tih politika bio sluaj, ali se u isto vreme ekonomija smanjuje ili tromo raste, a standard ivota graana pada, onda ukupna situacija nije bolja loija je. Meutim, esto se ekonomski status neke zemlje ocjenjuje iz perspektive jedne interesne grupe, pa se tako dobijena slika prezentuje kao toboe objektivna slika cijele ekonomije. Zato se i sada u Agendi ponavlja ista zabluda, da e ekonomski razvoj u budunosti biti zasnovan iskljuivo na preduzetnitvu i da je vlada tu samo da stvori ambijent. Na prvi pogled, nita sporno. Pa ipak, neophodno je podsjetiti da ima preduzetnitava i preduzetnitava i da postoji ambijent i ambijent. Imajui u vidu ideoloku pozadinu ovakvog stava (neoliberalni koncept), moe se zakljuiti da e dizajniranje novog drutveno-politikog i ekonomskog sistema biti u potpunosti preputeno novoj klasi crnogorskih kapitalista, nastaloj u protekloj deceniji, i da e Vlada, umjesto da bude sluga opteg interesa (public servant), sutinski biti u funkciji zadovoljavanja interesa ove uske grupe monika. Ostaje nejasno da li Vlada pod denisanjem ambijenta podrazumijeva i preispitivanje naina i, prije svega, zakonitosti sticanja kapitala i formiranja ove preduzetnike klase u Crnoj Gori, te adekvatnog sanksionisanja (porezi, krivine odgovornosti, konskacije, i sl.) i davanja kakvih-takvih ansi za ravnopravan start i ostatku populacije. Ili e ova vlada u sutini biti produena ruka nansijske oligarhije. Ako e, zaista, kljune odluke u kreiranju ekonomskog, pa samim tim i drutvenog razvoja, biti preputene ovoj i ovakvoj crnogorskoj preduzetnikoj eliti, nastaloj u protekloj deceniji haosa, nereda i opte propasti, onda svi mi ostali (ali i sami crnogorski kapitalisti) imaju vie nego mnogo razloga za zabrinutost. Nije prirodno oekivati da novokomponovana klasa kapitalista u

185

Crnoj Gori pone odjednom da preuzima odgovornost za opte dobro i vodi rauna o ostvarivanju nekih stratekih razvojnih ciljeva, kao to su smanjenje siromatva, reforma obrazovanja, reforma socijalnih sektora, izgradnja infrastrukture, jaanje pravne drave iz prostog razloga, to su im ciljevi prirodno suprotstavljeni. Nezajaljiva elja za protom i linim bogatstvom i moi i opti interesi drutva (ogromne veine ostatka stanovnitva) ne mogu se beskoniktno harmonizovati bez direktnog i vrlo snanog konstruktivnog uea dravne politike. Dovoljno je samo podsjetiti se iskustava nekih latino-amerikih drava i posljedica implementacije ovakvih razvojnih koncepata. Siromatvo, socijalno raslojavanje, slabe institucije, ekonomska recesija, dunika kriza, kolaps proizvodnje, korupcija, kriminal, progon neistomiljenika... Ciljevi razvojne politike, dakle, obuhvataju kudikamo iri raspon tema nego to je prvobitnim reformskim programima u Crnoj Gori bilo obuhvaeno; dokument koji je pred nama (Agenda prim. prir.) pokazuje da su konano i vladajui politiki i ekonomski krugovi u Crnoj Gori to shvatili. U taj spektar tema ulaze i uravnoteena privreda, i trajni razvoj privrede, ali i poveanje ivotnog standarda naroda, distribucija (raspodjela) dohotka, ivotna okolina. I najzad, kao posljednja, ali ne najmanje znaajna tema, demokratija sama. Nae razumijevanje instrumenata za postizanje boljeg funkcionisanja trita takoe se poboljalo, a svoje razvojne ciljeve smo proirili tako da oni sada obuhvataju i druge elemente, na primjer, da razvoj bude odriv, da bude ravnomjeran i da bude demokratski. (tiglic, J.E. 1998)

UPRAVLJANJE TRANZICIJOM
Jedina ansa da transformacija postigne konani uspjeh jeste da za nju budu dizajnirane odgovarajue institucije, a to se esto mora raditi polazei od nule. Ovo e diznajniranje posebno teko ii u dravama koje su prole prethodni period negativne tranzicije, u kojoj su institucije bile namjerno razarane i stavljane u funkciju zatite politikih i grupnih interesa oligarhije na vlasti, postavi tako nesposobne za obavljanje tekih i sloenih zadataka koje sa sobom donosi proces tranzicije. Zato je znaaj institucionalnih reformi u Crnoj Gori moda jo vei nego u ostalim postkomunistikim dravama. Vladino uee u procesu sveobuhvatne izgradnje institucija od vitalnog je znaaja. Ono, podjednako kao i liberalizacija, jeste sutina tranzicije. Drugim rijeima, ako se drava ne pobrine za institucione aranmane onako kako treba, samo liberalizacijom i privatizacijom graanima se nee isporuiti ono to oni od svojih privreda oekuju. Ako se drava ne institucionalizuje na

186

pravi nain, nagomilae se trini slomovi i brodolomi i desie se spontana, neformalna institucionalizacija. Umjesto zdravog trita, bie (po rijeima vodeih ekonomista Svjetske banke i Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj) uspostavljen banditski kapitalizam. Takve institucionalne patologije mogu nastati kao posljedica spontane tranzicije, koja je suprotna dizajniranoj tranziciji. U nekoliko sluajeva, neprecizna tranziciona ekonomska politika dovela je do takvih epiloga. Onda preovlada drutveni sistem u kome samo budale plaaju porez, niko ne potuje ugovore koje je potpisao, niti iko plaa na vrijeme, a to, zaista, nije trina ekonomija. To je haos koji navire iz dezintegracije institucija. Bez znanja kako novi sistem treba da radi, i bez vizije kako u taj novi sistem stii, nemogue je doi na cilj i kroz njega proi na vrijeme i u ispravnom stanju. Tranzicija se onda odugovlai: trokovi budu vei nego to su morali biti, a rezultati slabiji nego to su mogli biti. I, kao to to ve godinama naglaavaju zastupnici dizajnirane, a ne haotine tranzicije, recesija e biti dublja, oporavak e nastupiti kasnije, a proizvodnja e rasti sporije. Dakle, solidna izgradnja institucija je zadatak od vrhunskog znaaja dok traje tranzicija. A upravo tada je izvrenje tog zadatka najtee, jer tranzicija je vrijeme institucionalnih diskontinuiteta. Temelj za gradnju trinog kapitalizma jeste privatno vlasnitvo, ali i konkurencija meu privatnim rmama, trite koje funkcionie i potovanje nekih pravila trine alokacije. Sposobni nansijski posrednici su potrebni da bi olakali trgovake transakcije i investicione dilove, ali i da bi promovisali tednju. No, trite, kako god da je uvedeno, mora biti podrano dobrim zakonskim okruenjem, tako da se trina pravila izvravaju odmah i otro, da se svako prisili da precizno ispotuje svaki ugovor i da se svi ekonomski subjekti ponaaju korektno (rme, domainstva, organizacije i vlada). Iz tih razloga, tranzicija se ne sastoji u tome da otpustimo vladu, pa da radimo bez nje, nego u tome da ona otpusti svoje suvine upoljenike, da se otarasi nepotrebnih dijelova, ali da zato, prilagoena novim okolnostima, radi dobro. Svjetska banka, za razliku od zagovornika trinog fundamentalizma, priznaje: Drava daje vitalan doprinos ekonomskom razvoju onda kad radi ono za ta je, kao institucija, i osposobljena. Ali, osposobljenost nije dodijeljena nekom nebeskom sudbinom. Osposobljenost drave se moe i mora podesiti i poboljati, ako se eli dalji ekonomski napredak i socijalno blagostanje () Postoje tri meusobno povezana seta institucionalnih mehanizama, koji mogu pomoi da se stvore podsticaji koji e ojaati sposobnost drave za ovo. Ti mehanizmi imaju sljedee ciljeve: da prinudno tj. silom obezbjeuju da se striktno potuju drutvena i dravna pravila i ogranienja ponaanja;

187

da podstiu pritisak konkurencije (trine utakmice) odasvud, i iz inostranstva i iz svoje zemlje; da olakaju da se uje svaiji glas i da postoji saradnja i sa strancima i u zemlji. (Svjetska banka, 1997)

U zemljama gdje su drutvena i ekonomska pravila ponaanja bitno izmijenjena u odnosu na ona donedavna (kao to je to sluaj ba u postsocijalistikim zemljama), neophodno je strogo i brzo sprovoenje, dravnom silom, novih pravila i zakona da bi ih potovali svi ekonomski entiteti. Tu je potrebno vie tvrdoe i odlunosti nego ikad. Na nesreu, upravo u tranziciji drava je mnogo slabija, sa mnogo manje sposobnosti da se fokusira na dosljedno sprovoenje zakona nego to je to bila pod dravnim socijalizmom. Slabija je i od vlada tradicionalnih (odavno uspostavljenih) trinih ekonomija, jer u tim zemljama postoji zrelo civilno drutvo, a institucije funkcioniu. Postsocijalistike drave su namjerno oslabljivane: to je injeno neoliberalnom politikom, esto uz zvanino uee vlada vodeih industrijskih zemalja i meunarodnih organizacija. Vlada Crne Gore je, na primer, toliko oslabljena da nije u stanju ni porez da naplati, a to se dogodilo ne nekom krivicom komunista iz starog vremena, nego zbog pogreno savjetovanog neoliberalnog pristupa i usljed pogreno voene deregulacije i privatizacije. Sada je teko vratiti tok dogaaja i odjednom ojaati funkcije drave, jer je sve izmaklo kontroli one stare drave, a liberalizacija, deregulacija i privatizacija su ve otili na pogrenu stranu. to se tie novog partnerstva izmeu igraa na tritu, to je upravo ono to se postupnom izgradnjom institucija eli postii. Dugorono gledano, takvo partnerstvo poboljava ukupni ambijent, inei ga povoljnijim za rast privrede, ali kad tranzicija poinje deavaju se stvari koje mogu destabilizovati dotadanje saradnike ekonomske veze. Stare ekonomske veze su prestale, nema ih, a nove su tek u fazi nastajanja. Eto jo jednog razloga da se drava aktivira, jer uz trine odnose esto se prikae neeljeni oblici lobiranja i neformalnog organizovanja, ukljuujui i organizovani kriminal. Vrlo dugorono gledano, tranziciju treba sagledati kao veliki instrument razvojne politike. Sistemske promjene, ako ne vode postojanom razvoju i odrivom poveanju obima privrede, nemaju smisla. Meutim, ima i ideoloki motivisanih napora da se drutvo mijenja, bez mnogo brige kakve e biti posljedice po isto to drutvo. Ta vrsta motivacije, prisutna kod nekih ljudi, ne smije se ignorisati; ona moe biti veoma jaka, naroito u uslovima pogreno voene politike tranzicije i haotinog vremena, kroz kakvo je Crna Gora prola u protekloj deceniji. I to posebno zbog toga to je sama tranzicija, po svojoj prirodi, revolucionarna, bez obzira na to koliko se brzo ili sporo sprovodi.

188

Situacija se dodatno komplikuje zato to se iza politikih motivacija uvijek kriju i neke konkretne interesne grupe. Nije lako izai pred te lobije i usprotiviti im se, izvesti na teren, kao protivteu, neke druge lobije, koji bi se borili za dugoroni progres i razvoj cijele privrede, jer bi oni koji bi u to krenuli morali odoljeti vrlo jakim pritiscima interesnih grupa. Drugim rijeima, postoje lobiji koji se bore svim silama i sredstvima, ne birajui nain, da isforsiraju ono to je u njihovom sopstvenom interesu danas, sad, odmah, ali ne postoje lobiji koji bi se jednako silovito i odluno, na juri, borili za dugoroni napredak naroda i za daleke ciljeve ukupne ekonomske politike. Koliko god bilo oigledno da sistemska tranzicija nije sama sebi cilj, nego je samo put ka neemu znaajnijem, oko tog pitanja ipak ima izvjesnih nerazumijevanja. Konfuzija nastaje, prvo, zbog meuzavisnosti koja postoji izmeu institucionalnih promjena i realne ekspanzije privrede. Da li je mogue da je sistem savren, a da je privredni rast nezadovoljavajui? Da li je mogue hvaliti politiku reformi i sistem koji je kreiran u Crnoj Gori u proteklih nekoliko godina, ak i kada svi vidimo da su rezultati slabi, a ukupno stanje sve gore? Naalost, esto se izriu ba takve pohvale, i to u profesionalnim krugovima: hvali se ova ili ona reforma, sama po sebi, a ta je ona na terenu proizvela na to se ne obraa panja. Ogromno posustajanje privrede Crne Gore nastalo je, s jedne strane, kao posljedica nedostataka u razvojnoj politici i preuveliavanja znaaja tranzicije same po sebi, a s druge strane, usljed pogrenog pojednostavljivanja tranzicije, njenim svoenjem na liberalizaciju i privatizaciju. Ekonomske politike onih zemalja koje su se uglavnom fokusirale na stabilizacione mjere, liberalizaciju trgovine i privatizaciju, ne vodei pritom rauna o dogaajima u realnoj ekonomiji, kao to su proizvodnja, potronja, investicije, nezapoljenost itd., nijesu dovele do odrivog privrednog rasta i pravednije raspodjele nacionalnog bogatstva. Taj pristup je izmijenio inicijalne uslove za razvoj privrede (a to ne znai da ih je poboljao) i doveo do njenog smanjenja, umjesto do rasta.

ZNAAJ INSTITUCIJA
Dobro je da sada svi govorimo (ak i Vlada i njeni eksperti) o izgradnji institucija. Nakon propasti neoliberalne ok terapije (dokaz da je propala jeste i ovaj dokument Agenda), zbog sistemskog vakuuma i duboke recesije, poelo se polako shvatati da sistemske promjene nee nastati kao puka interakcija sila slabanog trita u nastajanju. Ovo iz prostog razloga to su ta trita jo toliko slaba i nemona da ne mogu supstituisati potrebu za dobro dizajniranom i mudro voenom politikom i ulogom drave.

189

Tranzicija je proces koji je, po samoj svojoj prirodi, dugotrajan i kompleksan i nemogue ga je provesti nekom isforsiranom, radikalnom brzinom. On mora da potraje i mora imati visoku cijenu, i u politikom i ekonomskom smislu. Proces je veoma rizian, jer moe uvesti zemlju u socijalne i politike tenzije. Samo jedan dio tog vieslojnog tranzicionog procesa, liberalizacija povezana sa stabilizacijom, moe biti izveden, ako to politiki uslovi dozvoljavaju radikalno. Pa ni to nije imperativ, ve jedna od stvari koje se u ekonomskoj politici mogu, ali ne moraju odabrati, u zavisnosti od obima skalnih i monetarnih neravnotea i od izdrljivosti socijalne tolerancije. Nesumnjivo, sa stanovita crnogorskog drutva, a posebno politikih elita, taj proces mora izgledati kao veoma dugotrajan. No, sutinski, treba ga sagledati samo kao jedan vrlo kratak istorijski incident, jer deavaju se mnogo vanije i sveobuhvatnije promjene. Dok nijesu, dodue u sasvim drugaijim okolnostima, uspostavljene tradicionalne trine ekonomije, proteklo je mnogo vie vremena nego to e biti potrebno za ove postsocijalistike prelaske ka tritu. Deset godina je zaista vrlo kratko vrijeme za totalni zaokret i preokret u jednoj privredi. Dakle, koliko god da su velike tekoe i odricanja, postsocijalistika tranzicija ipak treba da bude posmatrana kao relativno brz proces, vrlo kompleksne promjene struktura, institucija i ponaanja. Tekoe, meutim, nijesu proistekle iz nedostatka znanja o tome kako trite funkcionie, nego iz neznanja na koji nain treba od konkretnih postsocijalistikih ekonomija praviti trine, i to u jednoj vrlo specinoj konkretnoj situaciji. Najtea stvar nije zamisliti kako te privrede treba da izgledaju i kako treba da funkcioniu na kraju procesa, kad bude sve gotovo, nego nai puteve i naine da se dotle doe. Dakle, u sutini, znamo ta hoemo, ali to nije lako ostvariti. Istovremeno se dogaa i proces uenja kroz pokuaje. Krupna lekcija o znaaju izgradnje institucija za dugotrajni rast privrede konano je nauena, a ispravne pouke o ekonomskoj politici za te svrhe su, izgleda, usvojene. Nakon ovih neuspjenih godina, neophodno je predano i strpljivo raditi na oporavku i izgradnji institucija. Kada kaemo institucije, mislimo ne samo na organizacije i na veze izmeu njih, nego i na ispravne naine ponaanja aktera na privrednoj pozornici. Uz mnogo bolje koordiniranu meunarodnu podrku i pomo, tranziciona ekonomska politika u Crnoj Gori mora biti znaajno izmijenjena i poboljana. Neto je i uraeno, stvorene su organizacije trita, novi zakoni su pripremljeni i usvojeni, ljudi su stekli kvalikacije za rad u novim uslovima. Meutim, jo uvijek nijesu uklonjene ozbiljne strukturne prepreke za iniciranje novog poretka stvari. Predloena Agenda, ukoliko se realizuje i dopuni ozbiljnim programima za socijalnu zatitu, borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala i suzbijanje sive ekonomije, mogla bi predstavljati novi poetak. Naravno, nakon svih ovih

190

tekih godina, koje su od veine graana Crne Gore napravile gubitnike, ugrozile njihov ivotni standard i lini integritet, pokretanje ovako surovih mjera, bez prethodnog sankcionisanja protagonista neprihvatljivih ponaanja iz minulog perioda, moe dodatno smanjiti stepen tolerancije ljudi i izazvati nepotrebne i vrlo opasne rezerve prema politici reformi. Zato se pitanje oporezivanja ekstraprota i bogatstva steenog u proteklom periodu jo jednom postavlja kao ozbiljan izazov i nuan preduslov za uspjeh ovakvih programa.

191

Summary

DEMOCRACY IN TRANSITION: ECONOMIC REFORMS IN MONTENEGRO

Neboja MEDOJEVI Economic reforms in Montenegro have been implemented under strong ideological influence of the lobby from self proclaimed new economic Montenegrin school from the Faculty of Economy in Podgorica in the past seven years. By simplifying of otherwise very complex transitional processes to vulgarity and by reducing them to dangerous myth about strength of market and magical effect of private property and needlessness of state and its laws and institutions, ideologists of those reforms are briskly turning Montenegro in devastated colony with the army of unemployed and poor citizens. Instead of invisible hand of market we are constantly directed to by the members of this clan, we got visible hand of crime, corruption and poverty. At the same time system mistake has been made: the care necessary to this weak market and new institutions has been neglected. This care can only come from political and wider social context, by establishing necessary level of thrust between the citizens and reformatory elite. Experiences connected to reforms in other countries show that choice of model is not so important for their success, but established thrust of citizens in reformatory elite and their resolution to continue walking courageously on this path till the end. Reformatory elite must be maximally devoted to general interests, fair and professional and should not endanger the thrust of citizens by any action. In analysing the causes of economic and social crises in Montenegro, one has to take into consideration forming of the parallel system of power with organised crime and corruption, which are seriously endangering Montenegrin society. The fact that the foundation of the new Montenegrin economy has arisen from brutal theft of former socialists social property, and that privatization and reform process has, anent to corruption, created quasi-market structures did not trigger attention of the domestic and international politicians and analyst. And exactly organised crime and corruption are the main obstacles for arrival of foreign investments and economic convalescence of the country. Devastated institutions of the system are not capable of guaranteeing the security of the contracts, non-

192

discriminatory appliance of the law, rights of stockholders, reimbursement of claims, nor physical safety and protection from criminal cartels. The citizens of Montenegro, political parties, but international community as well have to realize that Montenegro is not on the reform path, but on direct path towards economic, social and political catastrophe and total connement and misuse of state functions by the criminal structures. In spite of verbal advocating of this political elite for sovereign, fee, upright and independent state Montenegro, all that they are really doing on the reform plan is leading Montenegro further away from this goal. Independent or not, after these authorities, new generations of politicians will have to lead a hard battle for years so as to return the fundamental prerogatives of sovereignty to the state of Montenegro. In the century marked by the ght for control of energy, pure organic food and drinking water, these authorities are briskly ruining natural and manufactured strategic resources and putting them out of control of national institutions and politics and for that reason it is difcult to count on sustainable development. New economic school is creating economy that will only deal with distribution and consumption. In time, when domestic products are gone, we will distribute only foreign ones, taking small percentage, until foreign manufacturers start distributing their own products themselves, and we become only consumers. While the reserves last.

193

194

Ana ZEC

SAVJET EVROPE I EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA POJAM I ZNAAJ INSTITUCIJA U PROCESU EVROPSKIH INTEGRACIJA
Savjet Evrope je najstarija panevropska organizacija. Nastala je 1949. godine, kao rezultat tenje za instutucionalnom promocijom i zatitom ljudskih prava, potpisivanjem meunarodnog ugovora od strane deset evropskih zemalja60. Raanje ove institucije uzrokovano je prvenstveno traginim iskustvima Drugog svjetskog rata, koja su doprinijela razvijanju svijesti o potrebi potovanja prava i sloboda ovjeka i ljudskog dostojanstva. Danas Savjet Evrope ima 45 lanica i objedinjuje 800 miliona Evropljana na putu armacije i jaanja ljudskih prava i sloboda, vladavine prava i demokratije. lanstvo u ovoj organizaciji pretpostavalja prihvatanje principa vladavine prava i garantovanje ljudskih prava i sloboda svima u okviru jurisdikcije drave lanice. Prihvatanje i implementacija standarda Savjeta Evrope (koji se najee formuliu kroz Evropske konvencije, preporuke i rezolucije) daje legitimitet dravama u pravcu daljih evropskih integracija. Na tom putu, lanstvo u Savjetu Evrope predstavlja neophodnu fazu.

OSNOVNI CILJEVI
Osnovni ciljevi ove organizacije su: zatita ljudskih prava, pluralistike demokratije i vladavine prava; podizanje svijesti i razvoj evropskog kulturnog identiteta, uz uvaavanje razliitosti; borba protiv ksenofobije, diskriminacije manjina, netolerancije i ostalih problema sa kojima se suoava Evropa; konsolidacija demokratske stabilnosti u Evropi, kroz podravanje politike, zakonodavne i ustavne reforme.
60

Belgija, Danska, Francuska, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Norveka, vedska i Ujedinjeno Kraljevstvo.

195

Savjet Evrope je od 1989. godine proirio svoje aktivnosti i prilagodio ih potrebama istonoevropskih zemalja, koje su zapoele svoj put integracija, te: pomae zemljama centralne i istone Evrope u ostvarivanju politikih, zakonodavnih i ustavnih reformi; prua know-how usluge na polju ljudskih prava, lokalne demokratije, obrazovanja, kulture i zatite ivotne sredine.

ORGANI I INSTITUCIJE
Dva osnovna statutarna organa Savjeta Evrope su: Parlamentarna skuptina i Komitet ministara. Osim njih, Savjet Evrope ima: Generalnog sekretara i Kongres lokalnih i regionalnih vlasti. Kao posebne institucije u okviru Savjeta Evrope, djeluju: Evropski sud za ljudska prava i Komesar za ljudska prava.

Parlamentarna skuptina
Parlamentarnu skuptinu Savjeta Evrope ine predstavnici svih zemalja lanica. Oni su birani od strane nacionalnih parlamenata, pri emu se obavezno vodi rauna o proporcionalnoj zastupljenosti svih parlamentarnih stranaka. Broj delegata je razliit, tj. odreuje se proporcionalno broju stanovnika odreene drave i kree se od dva do osamnaest. Parlamentarna skuptina trenutno broji 626 delegata. Delegati mogu pripadati jednom od pet parlamentarnih klubova: Socijalisti; Evropska narodna partija; Liberal-demokratska i reformatorska grupa; Ujedinjena ljevica; Evropska demokratska grupa. S obzirom na to da je pripadnost parlamentarnom klubu dobrovoljna, postoje i delegati koji ne pripadaju nijednoj politikoj grupi. U okviru svojih nadlenosti, Parlamentarna skuptina: bira predsjednika Skuptine i sekretara Skuptine; bira generalnog sekretara i zamjenika generalnog sekretara;

196

 bira sudije Evropskog suda za ljudska prava; bira komesara za ljudska prava; daje miljenje Komitetu ministara na nacrt konvencija ili rezolucija. Uz prethodno navedeno, na dnevnom redu Parlamentarne skuptine mogu se nai i druga pitanja iz nadlenosti Savjeta Evrope.

Komitet ministara
Komitet ministara je organ kome u podjeli nadlenosti u okviru Savjeta Evrope pripada pravo donoenja odluka, kao i pravo kontrole njihovog sprovoenja. Komitet ministara ine ministri inostranih poslova svih drava lanica ili njihovi stalni diplomatski predstavnici. Struktura Komiteta ministara omoguava da kroz njega vlade drava lanica izraze svoje stavove i miljenja. Komitet ministara se sastaje najmanje dva puta godinje, razmatra sva pitanja od zajednikog politikog interesa (osim odbrane) i daje smjernice za dalje aktivnosti Savjeta Evrope. U okviru svojih nadlenosti, Komitet ministara: odluuje o prijemu drave u lanstvo; usvaja konvencije, obezbjeuje i nadgleda njihovu implementaciju; donosi preporuke i rezolucije i nadgleda njihovo sprovoenje; usvaja godinji budet Savjeta Evrope; donosi program rada Savjeta Evrope i kontrolie njegovu realizaciju; nadgleda izvravanje presuda Evropskog suda za ljudska prava; vri redovni monitoring sprovoenja obaveza koje drave preuzimaju stupanjem u lanstvo.

Generalni sekretar
Generalni sekretar Savjeta Evrope je izvrni organ ove institucije. On se bira na mandat od pet godina i zaduen je za operativno rukovoenje Sekretarijatom i organizacijom. Dok Komitet ministara nadgleda realizaciju programa rada Savjeta Evrope, Generalni sekretar je zaduen za njegovu operacionalizaciju.

Kongres lokalnih i regionalnih vlasti

Kongres je konsultativni organ Savjeta Evrope, nastao 1994. godine, kroz koji se artikulie glas lokalnih i regionalnih vlasti. Kongres lokalnih i regionalnih vlasti daje miljenja i savjete Komitetu ministara kada odluuje o pitanjima koja

197

se tiu lokalne i regionalne politike. Pomae novim lanicama u uspostavljanju ekasne lokalne samouprave i prati primjenu principa iz Evropske povelje o lokalnoj samoupravi.

EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA

Evropski sud za ljudska prava je najprepoznatljivija institucija Savjeta Evrope. Sud je ustanovljen Evropskom konvencijom o ljudskim pravima (otvorena za potpisivanje od 1950), koja je predvidjela i razradila mehanizam institucionalne zatite ljudskih prava. Od 1998. godine Evropski sud za ljudska prava postoji kao stalan sud, direktno dostupan svim licima kojima je od strane drave ugovornice povrijeeno neko pravo, zajemeno Evropskom konvencijom o ljudskim pravima.

Struktura
Evropski sud za ljudska prava ima onoliko sudija koliko i drava lanica (po jedan sudija iz svake drave lanice). Sudije bira Parlamentarna skuptina sa liste od tri kandidata koje predlae drava lanica. Iako predloen od strane svoje drave, sudija je u svom radu apsolutno nezavisan i ne predstavlja niti zastupa dravu iz koje je delegiran. Mandat sudijama traje est godina. Meutim, polovina se bira na tri godine (generalni sekretar odreuje rijebom), kako bi se u kontinuitetu omoguio dovoljan broj sudija za suenje. Sudija moe biti razrijeen dunosti ukoliko ostale sudije odlue, dvotreinskom veinom, da ne ispunjava potrebne uslove. Sud radi u odborima od po tri lana, Vijeu od sedam lanova i Velikom vijeu od sedamnaest lanova. Odbor od tri lana odluuje o prihvatljivosti pojedinane predstavke podnijete od strane lica, grupe lica ili nevladine organizacije. Vijee od sedam lanova odluuje o sutini stvari kada se radi o pojedinanim predstavkama, podnijetim od strane lica, nevladine organizacije ili grupe lica, kao i o prihvatljivosti predstavke i sutini stvari kada se radi o meudravnom sporu. Kada se povodom predmeta koji se razmatra pokrene neko ozbiljno pitanje od znaaja za tumaenje Konvencije ili Protokola, ili ako se smatra da rjeenje predmeta moe biti u suprotnosti sa praksom Suda, tada Vijee moe ustupiti nadlenost Velikom vijeu od sedamnaest sudija. Pod navedenim uslovima, Velikom vijeu se moe obratiti i stranka u sporu i zahtijevati da se predmet

198

razmatra na toj instanci. Veliko vijee daje savjetodavna miljenja na zahtjev Komiteta ministara. Sud ima svoj Sekretarijat, a u radu Suda, pored sudija, uestvuju i struni saradnici. Suenje je javno sem kada se radi o zatiti posebnih interesa stranke.

Kada Sud moe uzeti predstavku u razmatranje? (prihvatljivost predstavke)

Sud moe uzeti predstavku u razmatranje samo ako su ispunjeni sljedei uslovi: 1. Ratione Personae Predstavku moe podnijeti svaka osoba, nevladina organizacija ili grupa lica (to podrazumijeva zika lica, grupu zikih lica, pravna lica npr. kompanije, politike partije...). Podnosilac moe biti jedino rtva povrede prava ustanovljenih Konvencijom, od strane drave, i to prava koja su ustanovljena Konvencijom. Podnosilac predstavke ne mora biti dravljanin drave koju tui, niti u njoj nastanjen, odnosno ne mora imati sjedite na njenoj teritoriji. 2. Ratione Temporis Sud moe uzeti u razmatranje predstavku samo ukoliko od dana donoenja pravosnane presude nije prolo vie od est mjeseci, odnosno ako nije prolo vie od est mjeseci od momenta kada je podnosiocu predstavke postala poznata odluka. Uz to, drava se moe smatrati odgovornom samo za one povrede koje su se dogodile nakon to je ona prihvatila obaveze iz Konvencije tj. nakon njene ratikacije. 3. Ratione Loci Drava moe biti odgovorna jedino za povrede koje su se dogodile u okviru njene jurisdikcije. 4. Ratione Meritae Sud razmatra samo one predstavke koje se odnose na povredu nekog od prava (ili vie njih) zagarantovanih Evropskom konvencijom o ljudskim pravima. Nijesu sve drave ratikovale sve protokole uz Konvenciju. Predstavke podnesene protiv odreenih drava ne mogu se odnositi na protokole koje one nijesu ratikovale. S druge strane, neke drave su stavile rezerve na pojedine lanove Konvencije i oni ih mogu obavezivati samo do obima do kojeg to dozvoljava rezerva.

199

5. Iscrpljivanje svih domaih pravnih lijekova Jedan od najvanijih proceduralnih aspekata Konvencije jeste uslov da se iskoriste svi domai pravni lijekovi. Postoji izuzetak od ovog pravila i to kada je oigledno da pravni lijek ne bi bio djelotvoran ili kada bi taj postupak doprinio ili produio povredu prava podnosioca predstavke (npr. poniavajue postupanje u zatvoru). Sud nee uzeti u razmatranje predstavku: koja je anonimna; koja je sasvim ista kao neka koja je ve od strane Suda razmatrana i proslijeena nekoj drugoj meunarodnoj instanci; ako se radi o oitoj zloupotrebi prava na albu (npr. predstavka motivisana iskljuivo eljom za sopstvenom promocijom, politikom propagandom itd.); ukoliko je predstavka oigledno neosnovana.

Presude Evropskog suda za ljudska prava

Vijee suda odluuje veinom glasova. Svaki sudija koji je uestvovao u donoenju presude ima pravo da uz presudu iznese svoje posebno miljenje o predmetu. U roku od tri mjeseca od donoenja presude svaka strana ima pravo da trai da se predmet iznese pred Veliko vijee, pod uslovom da se odnosi na neko ozbiljno pitanje koje se tie tumaenja Konvencije, ili na pitanje od opteg interesa. Ovakav zahtjev ispituje panel Velikog vijea, koji ini pet sudija. Ukoliko Veliko vijee uzme predmet u razmatranje, donosi odluku u formi presude. Presude Vijea i Velikog vijea su konane i obavezujue za dravu na koju se odnose.

Kontrola sprovoenja presuda

Kontrolu sprovoenja presuda Evropskog suda za ljudska prava vri Komitet ministara Savjeta Evrope, kroz kvartalne monitoring izvjetaje. Kroz svoj redovni monitoring Komitet ministara moe doi do zakljuka da su neophodne odreene zakonske promjene u dotinoj dravi i preporuiti joj da uskladi zakonsku regulativu, ili da primjenjuje praksu Evropskog suda, kada su u pitanju odreeni predmeti. Ovakvi stavovi Komiteta formuliu se kroz preporuke i rezolucije. Ukoliko Komitet ministara uoi nepotovanje presuda Evropskog suda za ljudska prava ili grubo krenje obaveza koje je drava preuzela lanstvom u Savjetu Evrope, moe donijeti odluku o suspenziji ili ak iskljuenju drave iz lanstva.

200

Do sada, ni jedna drava nije odbila da izvri presudu Evropskog suda za ljudska prava ili odluku Komiteta ministara. Dravna zajednica Srbija i Crna Gora je ratikovala Evropsku konvenciju o ljudskim pravima u decembru 2003. godine. Instrumenti ratikacije poloeni su poetkom marta 2004. godine, ime Evropska konvencija o ljudskim pravima postaje dio domaeg zakonodavstva. Evropska konvencija o ljudskim pravima (ECHR) Mehanizam kontrole

Drava protiv drave: lan 33 (obavezna nadlenost)

Pojedinac protiv drave: lan 34 (obavezna nadlenost)

Evropski sud za ljudska prava Doputenost (lanovi 29 i 35) Utvrivanje injenica. Pokuaj postizanja mirnog rjeenja na osnovu potovanja ljudskih prava: lanovi 29 i 35 Presuda Evropskog suda za ljudska prava Komitet ministara nadzire izvravanje presuda Suda: lan 46 (2)

201

Summary

COUNCIL OF EUROPE AND EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS CONCEPT AND IMPORTANCE OF INSTITUTIONS IN THE PROCESS OF EUROPEAN INTEGRATIONS
Ana ZEC Council of Europe, the oldest political organisation on European continent, has been established in 1949. It unites 45 countries which are obliged to accept the principle of the rule of law and respect of human rights and fundamental freedoms for all persons under its jurisdiction (Article 3 of the Council of Europe Statute). Any serious breach of human rights by the member states may lead to their suspension or expelling from the membership. Council of Europe establishes standards in the eld of protection and affirmation of human rights, and these standards must be accepted and implemented by all member states. Council of Europe also establishes mechanism for protection of those standards: Protection of civil and political rights through individual complaints is accomplished through mechanism provided by the European Convention on human rights (before the European Court for Human Rights); Protection of social and economic rights is established through mechanisms of the European social charter; Protection of rights of national minorities is accomplished through mechanisms of the Framework Convention for the Protection of National Minorities; Protection of gender equality principles is accomplished through mechanisms of the Steering Committee for gender equality. To candidate states as well as new member states, Council of Europe provides expert assistance and supports national thriving in consolidating democratic society and implementation of Council of Europe standards; that is in compliment with the commitments which a member state has undertaken upon becoming a member. The support of the Council of Europe is realized through local eld ofce, which operates in Montenegro since 2001. The Ofce realizes numerous projects relating to: reform of legislation, reform of judiciary, police reform, educational reform, development of local democracy, enhancement of free, independent and pluralistic media, ght against trafcking in human beings, corruption and other forms of organized crime.

202

Momilo RADULOVI

EVROPSKE INTEGRACIJE I NVO SEKTOR U CRNOJ GORI

Crna Gora se u ovom trenutku, kao i veina zemalja u okruenju, nalazi u tranzicionim procesima ije bi kretanje trebalo da bude usmjereno ka drutvu ustanovljenom na vladavini prava, demokratskom principu drutvenog i politikog predstavljanja, potovanju ljudskih prava i trinoj ekonomiji. Drugim rijeima ka drutvu koje bi bilo izgraeno i uspostavljeno kao poredak dobre vladavine. Meutim, na ovom putu se nalaze razne prepreke, koje za osnovu imaju kako subjektivne strukture javnog sektora i njihovo antireformsko (ne)djelovanje, tako i niz iroko rasprostranjenih objektivnih, prirodnih, drutvenih, mentalitetskih i drugih okolnosti, koje utiu na to da itav proces ima mnogo sporiju dinamiku nego to se oekuje i nego to je neophodno. Crna Gora se nalazi i na samom poetku puta ka evropskim integracijama i implementaciji vrijednosti, standarda i principa Evropske unije u svoj drutveni i politiko-pravni okvir, ali se i na tom planu javljaju sline smetnje, ija osnova korespondira sa onom koja se tie navedenih optih demokratskih promjena u drutvu. Samim tim to zahtjevi koje pred nas stavlja proces stabilizacije i prikljuenja Crne Gore Evropskoj uniji sadre i pomenute bazine pretpostavke demokratski ureenog drutva, ukazuje se potreba objedinjavanja napora ka ostvarivanju strategije drutvenih promjena (koja nuno sadri i politiku i civilnu strategiju) i istovremenih aktivnosti na primjeni vrijednosti evropskih integracija i u naem drutvu. Drugim rijeima, ukoliko u Crnoj Gori doe do odreenog stepena drutvenog i, prevashodno, politikog konsenzusa o neophodnosti i odlunosti u orijentaciji ka implementaciji vrijednosti evropskih integracija, bilo bi mudro, ali i pragmatino, pomenutu strategiju u velikom dijelu osloniti na ispunjavanje standarda koje pred nas ovi procesi postavljaju. Rad na implementaciji evropskih vrijednosti istovremeno je i rad na daljoj demokratizaciji i drutvenoj tranziciji u Crnoj Gori. U tu svrhu, neophodno je pokrenuti sve kapacitete drutva, kako u javnom tako i u civilnom sektoru. Jer, poret toga to meu iniocima ova dva sektora postoji gotovo prirodna mjera

203

stalne suprotstavljenosti, ovakve sloene drutvene transformacije iziskuju zaista visok stepen razumijevanja i saradnje svih drutvenih subjekata. Kako takva strategija podrazumijeva i politike i civilne komponente, ovaj okvir namee, ali i pretpostavlja, snanu aktivnost nevladinih organizacija u razliitim oblicima drutvenog angaovanja. U Crnoj Gori postoji veliki broj nevladinih organizacija. Ipak, treba napomenuti da je meu njima veoma malo onih iji se spektar rada i interesovanja odnosi na pitanja iz oblasti evropskih integracija. Organizacije koje su preduzimale odreene aktivnosti koje u sebi sadre pomenute evrointegrativne programe toliko su malobrojne da je i njih i njihove projekte te vrste mogue s lakoom pojedinano navesti. Prije svega, u ovu grupu spadaju organizacije koje su tokom 2004. saraivale sa Ministarstvom za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije na pripremi Komunikacione strategije i koje e, u junu iste godine, sa tim Vladinim organom potpisati Sporazum o saradnji: Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM), Centar za graansko obrazovanje (CGO), Centar za monitoring (CEMI), Centar za razvoj nevladinih organizacije (CRNVO), Evropski pokret u Crnoj Gori (EPuCG, EMIM) i Grupa za promjene (GZP). Potrebno je istai i veoma pozitivnu ulogu Instituta za otvoreno drutvo, predstavnitvo u Crnoj Gori, koji je u vie navrata organizovao motivaciona i edukativna okupljanja nevladinih organizacija u cilju eventualnog pokretanja programa ije bi aktivnosti za predmet imale evropske integracije. Najznaajnija okupljanja ove vrste organizovana su u toku oktobra 2003. godine. Prisustvovalo im je preko trideset nevladinih organizacija, a jedan, manji broj njih je u saradnji sa Institutom i realizovao odreene programe. Kada je rije o pojedinanim projektima, pomenute organizacije su, svaka u svom domenu, organizovale odreeni broj aktivnosti, kojima su zapoele, ili nastavile, svoje angamane u promovisanju vrijednosti evropskih integracija u crnogorskom drutvu. Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) je ugledna think-thank organizacija, koja se prvenstveno bavi organizovanjem okruglih stolova na temu evropskih integracija. Uesnici ovih okupljanja su eminentni predstavnici javnog i civilnog sektora iz inostranstva, lanovi domaih i stranih nevladinih organizacija i domaih javnih institucija i organa. CEDEM je takoe organizovao i programe obuke u vezi sa primjenom Evropske konvencije o zatiti ljudskih prava, kao i niz drugih programa obuke (policijski organi, manjinska prava itd.), koji su indirektno ili direktno skopani sa implementacijom evropskih standarda u crnogorskom drutvu.

204

Centar za monitoring (CEMI) je irokom spektru svojih djelatnosti, od nadgledanja izbora do uea u programima razliitih zakonskih inicijativa, pridodao i program obuke mladih trenera, koji e svojim vrnjacima u srednjim kolama prenositi znanja o Evropskoj uniji, njenim institucijama, vrijednostima i injenicama iz drutvenog i politikog ivota. Grupa za promjene GZP je, osim istraivanja javnog mnjenja, pokrenula i niz zakonskih inicijativa (zakoni o policiji, spreavanju pranja novca itd.) koje korespondiraju sa implementacijom evropskih standarda. Neke aktivnosti ove organizacije, kao formulisanje antikorupcijskih planova ili prevod dijela Bijele knjige posveenog poljoprivredi, direktno su vezani za primjenu evropske regulative u Crnoj Gori. Na konferencijama za tampu Grupe za promjene esto je kritikovan nedostatak jasne strategije Vladinih struktura kada je u pitanju proces stabilizacije i prikljuenja Evropskoj uniji. Centar za graansko obrazovanje (CGO) se prevashodno bavi pitanjima vezanim za alternativno obrazovanje odraslih. Osim kole demokratije i kole za ljudska i manjinska prava, meu projektima ove organizacije treba istai i kolu evropskih integracija (kojoj e u daljem tekstu biti posveeno posebno mjesto), koju je CGO realizovao u saradnji sa Centrom za razvoj nevladinih organizacija i Evropskim pokretom u Crnoj Gori. Pored toga, u toku 2004, CGO je organizovao i seminar na temu Evropske integracije i na put, koji je okupio znaajan broj uesnika iz razliitih struktura drutva. Centar za razvoj nevladinih organizacije (CRNVO) je aktivno uestvovao u izradi zakonskih projekata, brojnih graanskih inicijativa, seminara i drugih edukativnih programa, a u januaru 2004, zajedno sa Centrom za graansko obrazovanje i, neto kasnije, Evropskim pokretom u Crnoj Gori, pokrenuo kolu evropskih integracija, za sada najznaajniju inicijativu u oblasti alternativnog obrazovanja za odrasle koje je u vezi sa evropskim integracijama. Evropski pokret u Crnoj Gori je, nakon revitalizacije te organizacije i inicijalnih aktivnosti na njenom oivljavanju, u 2004. pokrenuo i realizovao itav niz projekata iji je cilj promovisanje vrijednosti evropskih integracija. Najprije, u saradnji sa Evropskim pokretom u Srbiji i vie evropskih diplomatskih predstavnitava, organizacija i institucija, realizovan je projekat EUROSTARBUS, koji je obuhvatao niz propagandno-edukativnih aktivnosti: kviz i likovno takmienje osnovaca, predavanja u srednjim kolama, razgovore graana sa diplomatskim predstavnicima zemalja EU i posjete pomenutih diplomata i predstavnika NVO-a gradonaelnicima u Bijelom Polju, Nikiu i Podgorici. Znaajan iskorak je napravljen i pokretanjem

205

pitanja usvajanja Deklaracije o prikljuenju Crne Gore Evropskoj uniji, kroz postizanje parlamentarnog konsenzusa u Crnoj Gori (ovaj projekat je jo u toku). Od meunarodno orijentisanih aktivnosti treba istai projekat Studija o metodima organizovanja i rada Evropskog pokreta u zemljama na podruju bive SFRJ. U okviru ovog projekta posjeeni su svi pokreti i znaajnije organizacije srodne orijentacije koje djeluju u dravama na teritoriji bive SFRJ i uspostavljena saradnja na razliitim poljima zajednikog angaovanja. Pored toga, EPuCG je dostavio Ministarstvu za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije Vlade Republike Crne Gore svoju verziju Akcionog plana za djelovanje NVO-a u pravcu evropskih integracija. Tim dokumentom su, izmeu ostalog, projektovane zajednike aktivnosti ovog Vladinog organa i nevladinog i civilnog sektora. Znaajno je i uee EPuCG u realizaciji kole evropskih integracija, projekta koji zavreuje da ovom prilikom bude istaknut i detaljnije predstavljen. Naime, uz saradnju i podrku Instituta za otvoreno drutvo, predstavnitvo u Crnoj Gori, CGO, CRNVO i EPuCG realizovali su projekat kola evropskih integracija, koji je okupio eminentne predavae iz zemlje i inostranstva. Proavi izuzetno otru selekciju prilikom upisa, dvadeset pet polaznika prve i etrdeset polaznika druge generacije ukljueni su u ovaj program, kao zainteresovani predstavnici javne i civilne sfere drutva. Za etiri mjeseca, koliko program traje, realizuje se sedam sadrajnih modula, sa ukupno 28 predavanja. Time se, kroz promociju ideja, znaenja, standarda i obiljeja evropskih integracija, nastoji ustanoviti centar jedne organizovane, programski i metodoloki adekvatno utemeljene edukativne djelatnosti vezane za ovu problematiku. Na taj nain se doprinosi kvantitativnom i kvalitativnom snaenju potencijala humanih resursa u Crnoj Gori, omoguava adekvatno informisanje o procesima evropskih integracija i u znaajnoj mjeri podstie aktivizam koji je u vezi sa tim procesima. To se prevashodno postie time to se polaznicima kole: pruaju odreena znanja iz oblasti istorijata, razvoja i funkcionisanja evropskih integrativnih procesa; omoguava da steknu uvid u poloaj savremenih evropskih institucija, njihov uticaj na nae drutvo, trenutnu poziciju naeg drutva u odnosu na evropske integracije, perspektive i mogunosti saradnje u ovoj oblasti; predoavaju komparativne analize procesa evropskih integracija, bilo da su u pitanju zemlje lanice ili zemlje kandidati; obezbjeuje da se adekvatno osposobe za razliite vrste aktivizma vezanog za snaenje i razvijanje ideje evropskih integracija, ali i za promovisanje evropskih standarda i vrijednosti uopte.

206

* * * U pogledu broja i obima, moe se rei da aktivnosti ovih organizacija jesu ozbiljne, ali s obzirom na niz zahtjeva koji se postavljaju pred crnogorsko drutvo u vezi sa evropskim integracijama ipak nedovoljne. I broj i sadraj relevantnih programa iz ove oblasti morali bi se u kratkom roku znatno uveati. Ipak, kvalitet realizovanih aktivnosti garantuje da je njima stvorena zdrava osnova za pokretanje niza programa, projekata i akcija koji bi kao osnov imali evropske vrijednosti, standarde, ideje i praksu i koji bi na adekvatan nain usmjeravali drutvene procese u Crnoj Gori ka ostvarivanju evropske perspektive. U cilju to ekasnije realizacije aktivnosti na promociji vrijednosti evropskih integracija, nevladine organizacije koje ih preduzimaju u realizaciji datih programa moraju se osloniti na razliite partnere iz NVO sektora, kao i iz civilnog sektora uopte, ali i na saradnju sa institucijama i organima javnog sektora. Imajui u vidu dosadanji tretman nevladinih organizacija od strane institucija i organa javnog sektora u Crnoj Gori (sindrom nunog zla), kao i stalne intencije javnog ka instrumentalizovanju elemenata civilnog sektora, moramo upozoriti i na mogue opasnosti ovakve saradnje i naglasiti da ostvarivanje zajednikih projekata izmeu predstavnika ova dva sektora ne podrazumijeva otupljivanje otrice kritikog djelovanja samih NVO-a i ostalih civilnih struktura prema dravnim organima, prvenstveno prema Vladi. Nadalje, u realizaciji programa i projekata nevladine organizacije treba da primjenjuju kako sopstvena i iskustva domaih socijalnih partnera iz prethodnog perioda djelovanja, tako i znanje i metode onih meunarodnih struktura koje su odmakle u navedenim aktivnostima, ili ak ve dovrile vei dio planiranog angamana u procesima primjene evropskih standarda i vrijednosti u svojim sredinama. Nevladine organizacije treba intenzivno da rade i na jaanju ljudskih potencijala i obezbjeivanju modela stabilnog nansiranja. To znai da se moraju boriti za svoj prostor djelovanja na domaem planu, istovremeno saraujui sa meunarodnim strukturama (prevashodno sa fondovima Evropske unije i njenih lanica, namijenjenih nevladinim organizacijama). U cilju to ekasnijeg rada nevladinih organizacija na procesima primjene evropskih principa i standarda u crnogorskom drutvu, neophodno je napraviti odreene institucionalne okvire za saradnju kako unutar civilnog sektora, tako i izmeu javnih i civilnih struktura. Nuno je, takoe, da same nevladine organizacije to konkretnije i preciznije razrade oblasti, ciljeve i metode sopstvenog djelovanja. Konkretne vidove djelovanja treba potom prilagoavati zahtjevima optih akcionih okvira, ali i trenutnim potrebama procesa demokratizacije i tranzicije u naem drutvu, kao i uskladiti sa nizom naloga koje nameu procesi

207

institucionalnog prikljuivanja Crne Gore evropskoj porodici naroda. Svim ovim djelatnostima nevladinih organizacija stvarala bi se i jaala socijalna, ali i politika, osnova za postizanje konsenzusa o potrebi ulaska Crne Gore u Evropsku uniju, kao i o neophodnosti prilagoavanja naeg drutva standardima i zahtjevima koje pred nas postavljaju evrointegrativni procesi. Imajui u vidu ovakve pretpostavke i okolnosti, okviri za rad nevladinih organizacija orijentisanih ka intenziviranju pomenutih procesa trebalo bi da sadre sljedee aktivnosti: 1. autonomne aktivnosti nevladinih organizacija (aktivnosti koje e biti autonomno planirane, nansirane, realizovane i evaluirane od strane samih NVO-a); 2. zajednike aktivnosti nevladinih organizacija i ostalih struktura civilnog drutva (aktivnosti koje e biti realizovane u saradnji sa sindikatima, Univerzitetom, akademijama nauka i umjetnosti, medijima, istaknutim pojedincima itd.); 3. zajednike aktivnosti nevladinih organizacija i razliitih struktura javnog sektora (aktivnosti koje e, u razliitom obimu i s razliitim strukturalnim rjeenjima, biti planirane, nansirane, realizovane i evaluirane u saradnji sa predstavnicima, institucijama i organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori); 4. zajednike aktivnosti nevladinih organizacija i razliitih meunarodnih struktura (aktivnosti koje se realizuju u saradnji sa meunarodnim institucijama, organizacijama, dravama ili pojedinim njihovim strukturama). U ostvarivanju svih ovih aktivnosti nevladine organizacije moraju voditi rauna o njihovoj svrhovitosti i mogunosti pune realizacije u datom vremenskom okviru, a morao bi se denisati i odreeni akcioni plan za njihovu realizaciju. Akcioni plan aktivnosti NVO-a u Crnoj Gori na promociji vrijednosti evropskih integracija trebalo bi da podrazumijeva: 1. deniciju vrste aktivnosti; 2. deniciju ciljnih oblasti aktivnosti; 3. deniciju vremenskog okvira aktivnosti; 4. deniciju modela i metoda aktivnosti. Denicija vrste aktivnosti zbog meusobne isprepletanosti i povezanosti razliitih tipova aktivnosti veoma je teko izvriti njihovu preciznu podjelu. Za poetak bi bilo neophodno napraviti kategorizaciju prema najuoljivijim optim karakteristikama datih aktivnosti, a kasnije vriti dopunu, dalju specikaciju i razradu takve naelne podjele. Sljedei prijedlog predstavlja jedan primjer klasikacije aktivnosti nevladinih organizacija u oblasti promocije i ugradnje vrijednosti evropskih integracija. Aktivnosti se ovdje dijele na:

208

1) informativne a) medijsko-edukativne (TV i radio serijali emisija i posebne emisije dokumentarnog tipa, novinski tekstovi i dodaci, web-prezentacije i sl., o istorijatu, institucijama, procesima i strukturi Evropske unije) b) medijsko-propagandne (ciljane, preteno medijske kampanje za pojedine segmente sadraja iz domena evropskih integracija, kampanje vezane za pojedinane ili grupne poruke) c) prezentaciono-edukativne i prezentaciono-propagandne (isto kao i u prethodna dva sluaja, samo bez, ili uz manje uee, konvencionalnih medija, a akcenat je na direktnijim oblicima komunikacije sa graanima: leci, broure, door-to-door kampanje, tribine, koncerti, power-point prezentacije, performansi, izlobe, predstave, knjievne i umjetnike veeri itd.) 2) edukativne a) redovno obrazovanje osnovno srednje visoko postdiplomske studije Angaovanje nevladinih organizacija na svim ovim poljima sastojalo bi se u pruanju razliitih vidova pomoi postojeim zvaninim obrazovnim institucijama. Modeli i metodi angaovanja zavisili bi od potreba samog obrazovnog procesa i mogunosti saradnje. b) alternativno obrazovanje seminari (pojedinani seminari iskljuivo obrazovnog karaktera, za sve uzraste) kole (dugoroni projekti u oblasti alternativnog obrazovanja, koji treba da poslue kao dopuna ili alternativa postojeim programima zvaninih javnih obrazovnih institucija). 3) strukturalne a) prema javnom sektoru zakonodavne inicijative (pokretanje inicijativa i uestvovanje u kreiranju novih zakonskih rjeenja koja se tiu usklaivanja crnogorskog prava sa Acquis Communautaire) ostale drutvene inicijative (inicijative iz civilnog sektora, a time i iz nevladinih organizacija, za ureenje odreenih odnosa u javnom sektoru, kao i izmeu javnog i civilnog

209

sektora; monitoring aktivnosti i promjena, watch-dog projekti; formiranje baza podataka itd.).. b) prema civilnom sektoru introspektivne inicijative (introspektivni programi koji treba da doprinesu razvijanju kapaciteta civilnog sektora i pravljenju novih ili redefinisanju starih struktura, ostvarivanje saradnje meu entitetima unutar sektora, npr. debate i okrugli stolovi predstavnika NVO-a o pravcima i modelima aktivnosti vezanih za EU, watch-dog prema ostalim strukturama civilnog sektora, formiranje baza podataka i, npr., adresara inostranih institucija koje su od krucijalne vanosti za realizaciju programa) 4) razvojne (projekti konkretne primjene standarda i izgradnje kapaciteta) a) prema javnom sektoru (inicijative za primjenu ve usvojenih propisa i standarda, programi i projekti obuke pojedinaca, programi usavravanja i organizacije djelatnosti u organizacijama i institucijama itd.) b) prema civilnom sektoru (introspektivne akcije na primjeni novih standarda, na uspostavljanju novih komunikacija sa evropskim strukturama, posebno razvojnim fondovima, meusobna pomo u konkretnom ostvarivanju projekata, npr. podrka univerzitetima i sindikatima u njihovim razvojnim projektima). Definicija ciljnih oblasti podrazumijeva pozicioniranje oblasti djelatnosti i objekata aktivnosti. Ova bi denicija sluila kao osnov za dalje precizno utvrivanje osnovnih odrednica kanala komunikacije, koje bi se vrilo preko denicije modela i metoda aktivnosti usmjerenih prema razliitim ciljnim grupama u crnogorskom drutvu. Denicija ciljnih oblasti odnosila bi se na: 1) javni sektor - donosioci politikih odluka - slubenici dravne uprave - slubenici u lokalnim samoupravama 2) civilni sektor - obrazovne institucije (nastavniki kadar, a posebno aci i studenti) - akademske institucije - institucije kulture - mediji (novinari, urednici i ostali medijski poslenici na nacionalnom i lokalnom nivou) - predstavnici nevladinih organizacija

210

predstavnici sindikata, asocijacija poslodavaca i drugih poslovnih asocijacija - ukupno javno mnjenje - grupe graana - pojedinci Definicija modela i metoda aktivnosti trebalo bi da predstavlja modelno, sadrajno i metodoloko prilagoavanje aktivnosti oblastima u kojima se realizuju i specinim karakteristikama objekata na koje se odnose. Ovaj pristup podrazumijeva i oslonac na analizu diferenciranosti objekata prema: - socijalnom statusu, - obrazovanju, - nacionalnom odreenju, - partijskoj pripadnosti, - starosti, - polu, - usmjerenosti ivota i rada ka seoskoj ili ka gradskoj sredini itd. Tek na osnovu analize svih ovih podataka mogla bi se donijeti valjana odluka o izboru odgovarajueg modela i metoda aktivnosti, u cilju uspjene realizacije planiranog programa. Denicija vremenskog okvira ova denicija bi podrazumijevala podjelu na kratkorone, srednjorone i dugorone aktivnosti, ija bi se precizna datumska razrada prilagoavala realnoj dinamici evrointegrativnih procesa u Crnoj Gori, no koje bi istovremeno i same doprinosile njihovom ubrzavanju: 1) kratkorone do 1 godine (programi informativnog karaktera razliitog obima, manji edukativni i razvojni programi); 2) srednjorone do 5 godina (obimniji projekti iz svih oblasti, za iju je uspjenu realizaciju neophodno due vrijeme ili koje je potrebno vie puta ponavljati); 3) dugorone neodreeni vremenski period (strateki projekti, programi iz svih oblasti). * * * Ovako koncipirane i preduzete aktivnosti mogle bi na organizovan, ekasan i svrhovit nain odgovoriti zahtjevima trenutka u kojem se nalazi Crna Gora. Takoe bi mogle znaajno doprinijeti da se u iroj javnosti i ostalim specikovanim objektima podigne nivo svijesti i obogate saznanja o evropskim integracijama, kao i da se ljudi blie upoznaju s odvijanjem procesa stabilizacije i pridruivanja

211

u Crnoj Gori. Tako bi se omoguila i bolja obavijetenost o Evropskoj uniji i mogunostima koje ona prua u razvojnom smislu. Kroz usvajanje saznanja o procesima evropske integracije odvijao bi se i mnogo znaajniji segment ovih reformskih kretanja: prihvatanje i ugradnja u drutvene i politiko-pravne strukture onih pravnih i drutvenih principa i standarda koje zahtijevaju aktivnosti na stabilizaciji i prikljuenju Evropskoj uniji. U uvodnim napomenama svoje knjige Civilno drutvo61 Don Kin daje podjednaku vanost ulinim protestima u jednoj i uvoenju informatikog drutva u drugoj zemlji kao osnovama i putevima izgradnje civilnog drutva. Nevladine, ali i Vladine strukture, organizacije i institucije Crne Gore, ukoliko su istinski zainteresovane za kretanje u smjeru drutvenih promjena i evropskih integracija, treba da budu svjesne da su mnogi, na prvi pogled ne tako bitni, momenti od velike vanosti za uspjeh na tom putu. Put ka evropskim integracijama zato nije put velikih djela i megalomanskih projekata, ve put hiljada malih koraka u razliitim pravcima, od kue i porodice, preko vrtia i kola, univerziteta i medija, dravnih organa i politikih partija, do nevladinih organizacija, drutvenih grupa i samih pojedinaca. Samo razumijevanje ozbiljnosti situacije u koju smo sebe doveli, briljiv odnos prema svojim resursima i projekcija sopstvenih mogunosti, precizan plan aktivnosti koje moemo, odnosno moramo preduzeti, iskrena elja za promjenama i predanost radu na njihovom ostvarivanju moe da dovede Crnu Goru do ispunjenja zahtjeva koje pred nas stavljaju evropske odrednice drutvenog razvoja. Retorike konstrukcije, kojih je do sada bilo veoma mnogo, naroito od strane predstavnika javne vlasti, nijesu od pomoi nikome, sem samim njihovim kreatorima, i to na kratke staze, ukoliko pri tome nijesu potpomognute zadovoljavajuom mjerom ostvarivanja zacrtanih projekcija. Ako je vjerovati procjeni Ralfa Darendorfa62, za konstitucionalne promjene u tranzicionim zemljama potrebno je bar 6 mjeseci, za dostizanje stanja tzv. normalne politike 6 godina, a za izgradnju civilnog drutva (ije su osnove u uljudnosti, pristojnosti i oslanjanju na sopstvene snage) ak 60 godina. ini se da Crna Gora i njeni graani vie nemaju vremena za gubljenje.

61 62

Don Kin, Civilno drutvo, str. 14, Filip Vinji, Beograd, 2003. Ralf Darendorf, Reections on the Revolution in Europe, 1990.

212

Summary

EUROPEAN INTEGRATION AND NGO SECTOR IN MONTENEGRO

Momilo RADULOVI Currently, Montenegro is, as most countries in the region, in the transitional processes whose goal should be a society established on the rule of law, democratic principle of social and political representation, respect of human rights and market economy. In one word, the society built and established as a system of good governance. However, on this path there are diverse obstacles, from objective natural and social circumstances to subjective shortcomings of the structures of public sector and their antireform (in) action. Because of all of this the process has much slower dynamics than it is expected or necessary. At the same time, Montenegro is on the beginning of the path towards European integrations, and similar obstacles are appearing on the plan of implementation of ideas, principles and standards of contemporary Europe in Montenegrin society. In order to avoid them it is necessary to establish basic preconditions of democratically organized society. Each transitional, but also a developed European country had to focus, in one phase of such socio-psychological change, on reaching particular level of social and primarily political consensus. This was necessary in order to unite the tendencies and capacities for realizing the strategy of social changes (which must comprise both political and civil strategy) and to successfully accomplish the activities on the change of values of European integrations in given society. All those experiences contribute to the conviction that work on implementation of European values and work on further democratization and social transition in Montenegro have to function simultaneously, as a singular process which will rest on both public and civil sector. In the framework of activities of the civil sector, the role of non-governmental organizations is of great signicance for the development of various social, economic and political institutions, but also for necessary change of existing mentality and psychological patterns. This text describes the most important practical experiences and activities of non-governmental organisations in Montenegro that are engaged on realizing the abovementioned goals and values. Furthermore, it outlines theoretical-practical basic guidelines for concrete actions- as of non-governmental organisations

213

and other parts of civil sector, thus of public structures, in that segment of their actions which entails cooperation with NGO sector. Also, it represents a suggestion of an action plan of activities of NGOs in Montenegro regarding the promotion of European integrations values. The action plan, as a basis for further activities in this eld, comprises a denition of the type of activity, goals of the activity, timeframe of the activity, their models and methods, but also concrete categories, description and classications of given activities- to the extent it is possible to demonstrate it in this kind of presentation.

214

Dr Milan POPOVI

MUTACIJA
IDEOLOKI ASPEKT Pogled unapred
1. Predmet 1.1. Promena 1.2. Ideologija 1.3. Terminologija 2. Punkcija 2.1. Sila 2.2. Sloboda 2.3. Svet 3. Reeksija 3.1. Parija 3.2. Paradigma 3.3. Montenegro

1. PREDMET 1.1. Promena

U realnom istorijskom vremenu, jedna decenija je kratak, ak veoma kratak period. Kao desetinka sekunde u individualnom ljudskom ivotu i iskustvu. Taman toliko trajala je i buna posthladnoratovska iluzija o kraju istorije . Nakon jo bunijeg, pa i osvetnikog povratka uiteljice ivota , teroristikog napada na SAD, 11. septembra 2001, te uzvratnog rata protiv terorizma , kojem se jo uvek ne vide puni izgled, putanja i kraj, ostalo je jo samo veliko uenje kako je neko pre samo desetak godina uopte mogao biti toliko neoprezan, povran i lakomislen da iri, ali i da prihvati, mega-kciju o navodno denitivnoj, nepovratnoj, istorijskoj i planetarnoj pobedi liberalne demokratije. Deo odgovora na postavljeno pitanje lei u kurikulumu autora najpopularnije posthladnoratovske sapunice. Pre nego to je postao svetski slavan, pisac lanka, odnosno knjige o kraju istorije, bio je samo jedan od mnogih anonimnih, mada ambicioznih slubenika Stejt departmenta, i ta okolnost oigledno nije mogla a da se ne odrazi i na sadrinu i dubinu lanka, odnosno knjige. Pa ipak, mnogo vei i vaniji deo odgovora na ono pitanje lei u vladajuem euforinom duhu vremena krajem 1980-ih i poetkom 1990-ih godina. Samo taj duh vremena, naime, moe do kraja, ili barem minimalno uverljivo, da objasni onako masovno prihvatanje jedne potpuno nerealne i neverovatne fantazije.

215

uenje iz prethodnog paragrafa utoliko je vee ukoliko znamo da su ak i u momentu dok je bivi slubenik Stejt departmenta izvodio svoj iluzionistiki performans, u literaturi, i to u onoj najrespektabilnijoj, akademskoj, teorijskoj i naunoj literaturi, postojale i sasvim drugaije, opreznije, dublje i, danas je to ve sasvim oigledno, bolje interpretacije. Pri tome, ovde ne mislimo toliko na one poznate Hegelove, penglerove i Nieove slutnje iz XIX veka, koje su, uprkos svoj njihovoj dalekovidosti, metodoloki vie nadiskustvene i lozofske nego iskustvene i naune, koliko na empirijski i istraivaki rigorozno utemeljene rezultate sociologije XX veka, i to posebno na dve takve: na sociologiju jednog od klasika ove nauke, Pitirima Sorokina, i na sociologiju, odnosno analizu svetskog sistema Imanuela Volerstina. I, ukoliko nam je slavna iluzija Frensisa Fukujame na poetku ovog teksta posluila kao glavni negativni podsticaj, onda e nam ove dve sociologije u nastavku posluiti, sasvim obrnuto, kao glavni pozitivni podstrek, i kao glavno teorijsko-metodoloko polazite u analizi stvarne, a ne one iluzorne posthladnoratovske promene. etvorotomno izdanje monumentalne Drutvene i kulturne dinamike Pitirim Sorokin je objavio izmeu Prvog i Drugog, a njenu kondenzovanu jednotomnu verziju posle Drugog svetskog rata, danas ve daleke 1957. Dve velike socijalne katastrofe XX veka bile su ne samo trauma nego i izazov i za velikog rusko-amerikog sociologa. U Drutvenoj i kulturnoj dinamici, Pitirim Sorokin izveo je jedan od najveih poduhvata u istoriji nauke uopte: viedimenzionalnu i egzaktnu, kvantitativnu, statistiku analizu istorijskog iskustva dvadeset pet vekova grko-rimske i zapadne kulture. Za preciznije lociranje i razumevanje nae velike posthladnoratovske promene, poseban znaaj imaju dva kljuna nalaza ove analize. Prvi, po kojem ovih dvadeset pet vekova ne obeleava ni obrazac istog ciklinog ponavljanja, koji je bio toliko drag antikim lozoma i misliocima, ni obrazac istog sekularnog, odnosno linearnog rasta, toliko drag Frensisu Fukujami i veini naih savremenika, nego jedna vrsta sloene i nikad do kraja predvidive kombinacije dinamike ponavljanja i dinamike promena, zahvaljujui kojoj istorija ponavlja svoje teme ali gotovo uvek u novim varijacijama i zbog toga kao uvek nova i uvek stara (Sorokin, 2002, str. 505). I drugi, po kojem XX vek, za razliku od XIX veka, koji je bio vek uspona u svakom pogledu, karakterie sveopte opadanje, propadanje i raspadanje, te samoubilaka agonija, nelegitimna sila i kult progresa, koji je ve zastareo (Sorokin, 2002, Odeljak 37, Kriza naeg doba, str. 557-562, i Odeljak 42, Sumrak nae ulne kulture i ta posle nje, str. 614-618). Jedan mali citat iz ovog potonjeg odeljka najbolje e nas pribliiti naem predmetu, promeni i vremenu: Ugovori i razni drugi sporazumi gube i poslednje ostatke svoje obaveznosti. Velianstvena ugovorna sociokulturna graevina koju je sazidao ovek Zapada u prethodnim vekovima rui se, a sa

216

njom zajedno nestaju demokratija sa svojim ugovornim odnosima, i isti takav kapitalizam, ukljuujui privatnu svojinu i slobodno drutvo slobodnih ljudi zasnovano na ugovoru. [...] Gruba sila i cinina prevara postae jedini arbitri za procenu svih vrednosti i svih odnosa meu pojedincima i grupama. Mo e zameniti pravo, a posledica e biti silni ratovi, revolucije, pobune, poremeaji, brutalnosti. Bellum omnium contra omnes rat oveka protiv oveka, klase, naroda i rase protiv klase, naroda i rase, rairie se svetom. (Sorokin, 2002, str. 614-615) Ponovimo: re je o nalazima utemeljenim na egzaktnoj, kvantitativnoj, statistikoj analizi dvadeset pet vekova grko-rimske i zapadne kulture, a ne o pukim lozofskim slutnjama ili reeksijama. Sociologija odnosno analiza svetskog sistema koncentrie se na pet-est vekova savremenog svetskog sistema ili svetskog kapitalistikog sistema, ali sa jednakom rigoroznou u primeni empirijski utemeljenog i egzaktnog naunog, odnosno sociolokog metoda. U brojnim istraivanjima, studijama i analizama, Imanuel Volerstin i njegovi saradnici, ve punih trideset godina, sistematski i kontinuirano prouavaju ovaj istorijski sistem. Najkrai rezime ovih prouavanja, napravljen za potrebe naeg predmeta, mogao bi da glasi i ovako. Savremeni svetski sistem, ili svetski kapitalistiki sistem, roen je u takozvanom dugom XVI veku. Vreme uspona, ekspanzije i rasta ovog istorijskog sistema traje do XX veka, preciznije do Prvog svetskog rata. Od Prvog svetskog rata ovaj sistem ulazi u strukturnu krizu, koja e, kako pokazuju takoe egzaktne statistike ekstrapolacije, trajati otprilike do sredine XXI veka, kada e se pojaviti novi istorijski sistem, bolji ili loiji od ovoga koji je u krizi. Posle Prvog i Drugog svetskog rata, godine 1968, 1989, 2001, 2003, konkretno i dodatno potvruju opisanu krizu i bifurkaciju svetskog kapitalistikog sistema. Da li e konani rezultat ove krize i bifurkacije biti neki, u odnosu na postojei sistem, bolji ili loiji istorijski sistem, neki pozitivni, ili neki negativni postkapitalistiki sistem, to je jo uvek otvoreno, ali da je nastupilo vreme ove velike istorijske smene, to je ve sasvim izvesno. U svakom sluaju, re je o velikoj, ili ak najveoj promeni, jer se radi o promeni jednog, starog, u drugi, novi istorijski sistem. I ovde valja ponoviti: re je o nalazima utemeljenim na empirijskoj i egzaktnoj, pa i kvantitativnoj, statistikoj analizi pola milenijuma savremenog svetskog sistema, a ne o pukim lozofskim slutnjama ili reeksijama.

1.2. Ideologija
Ovaj rad ima za predmet jedan sasvim specini, ideoloki aspekt opisane istorijske promene. Naravno, pored ideolokog aspekta, ova promena ima i druge specine aspekte, pre svega svoj ekonomski, socijalni i politiki aspekt. Da se u fokus ovog rada stavi upravo ideoloki, a ne neki drugi znaajan aspekt,

217

presudno su uticala dva faktora: prvi, specijalizacija autora ovog teksta, koji se ve par decenija najvie bavi upravo tim aspektom drutvene i istorijske promene, i drugi, jo znaajniji relativna a neopravdana zapostavljenost ovog aspekta u drutvenoj nauci. Od Hegela znamo da lozoja, znanje, pa i ideologija, uvek kasne: Minervina sova poinje svoj let tek u suton. Od Marksa, da je ideologija uvek i Camera Obscura, mrana komora koja sve izvre. Ali, ove i sline bitne odrednice ideologiju ne diskvalikuju. Naprotiv, i kada kasni, i kada izvre, ideologija to radi s razlogom. A najdublji razlog, raison detre ideologije, jeste sistemska funkcija koju ona ima u reprodukciji jednog konkretnog socijalnog sistema, pre svega funkcija legitimacije tog sistema. Events are dust , dogaajna istorija je samo deo, deli, estica strukturalne istorije, insistirao je Fernan Brodel. Ali deo, deli, estica, nije i nita, kako se ponekad neoprezno i netano zakljuuje. Naprotiv, i sama strukturalna istorija, odnosno istorija dugog trajanja, kao i svetski sistem, sastavljeni su upravo i samo od ovih estica. tavie, dogaaj, linost, moment, ideologija, dugom trajanju, velikoj promeni, svetskom sistemu, tek udahnjuju ivot. Ovo poslednje dobro se vidi i u sluaju nae velike promene. Tek znaajni dogaaji, pad Berlinskog zida 1989, teroristiki napad jedanaestog septembra 2001. i Drugi zalivski rat 2003, ovu promenu konkretno i plastino oblikuju i razvijaju. Tako nastaje i distinkcija, koja nije samo dogaajna: jedno je velika promena 1914-2050, koju smo opisali, drugo stanka ili inkubacija 1989-2001, koja je sastavni, ali sasvim specini deo ove promene, a tree opet sam moment aktivnog i intenzivnog preobraaja, ili mutacija, koja je zapoela 2001, a eskalirala 2003. Ovo tree, moment preobraaja, mutaciju, najbolje je opisao Imanuel Volerstin, sintagmom The End of the Beginning , u smislu the end of the beginning of the new world disorder that has replaced the world order dominated by the United States from 1945 to 2001, i u smislu kraja poetka one istorijske smene kapitalizma kao istorijskog sistema with some other, even worse, system (Wallerstein, 2003a). Unutar pravog spoja dogaajne i strukturalne istorije, pravo mesto dobijaju i odreene istorijske linosti, u naem sluaju posebno Dord Bu Mlai i njegova administracija. Unutar ovakvog spoja, naime, ak i tako obine ljudske karakteristike ovih linosti, kao to su njihovi intelektualni kapaciteti, da ne kaemo limiti, postaju ne samo zanimljivi nego i relevantni. U tom smislu, navodimo samo nekoliko slikovitih, plastinih, ali i vanih opisa psiho-socijalnog prola aktuelnog predsednika i dominantnog dela administracije SAD: opasna kombinacija porodinih, privrednih i politikih interesa (Gras, 2002); grupa ekstremista (Soros, 2003); razorni fundamentalizam, sindrom supersile, apokaliptiko nasilje , ali i teke posledice ovakve politike za duu itavog

218

amerikog naroda, koji otupljuje, sve manje opaa patnje i potrebe drugih naroda i lako je spreman na nasilje (Lifton, 2003); lunacy (Wallerstein, 2003b); i, gotovo kao u Preobraaju Franca Kafke, the dots have been joined, and the outline of the beast has emerged (Roy, 2003). Za objanjenje pravog spoja izmeu dogaaja i strukture, pojedinca i istorije, mutacije i promene, trigger, obara, oroz, okida, verovatno je najadekvatnija metafora. Radi dubljeg i boljeg razumevanja ovog spoja, empirijski utemeljenoj istoriji i sociologiji dugog trajanja, a od 1914, i dugog padanja, Fernana Brodela, Pitirima Sorokina i Imanuela Volerstina, valja dodati makar jo i lozoju Petera Sloterdajka, posebno njen stav o masovnim histerijama, kao objektivnim i strukturalnim, a ne samo subjektivnim i psihopatolokim, karakteristikama i konsekvencama iscrpljenih drutava pozne moderne. Tek uz pomo Brodela, Sorokina, Volerstina i Sloterdajka, naime, moemo razumeti kako je jedna, po svim parametrima prosena ili ak ispotprosena administracija, eksploatacijom masovnog straha, odnosno histerije, proizvedene jedanaestim septembrom, uopte uspela da za samo par meseci, odnosno godina dovede SAD i meunarodni sistem do jednog od njihovih najveih, najradikalnijih i najopasnijih pogoranja u istoriji.

1.3. Terminologija
Pronai i upotrebiti pravu re, nije lako ak ni u normalnim, stabilnim stanjima sistema. U vremenima velikih promena, odnosno smena istorijskih sistema, kao to je i nae vreme, terminologija, ta stara i velika vetina povezivanja stvari i imena, postaje jo tea. Stari termini su u velikoj meri potroeni i neadekvatni, a novi jo uvek nisu proizvedeni i usvojeni, barem ne sa onim minimalnim konsenzusom, koji je neophodan u svakoj, pa i u naunoj zajednici. U ovakvim uslovima, prethodno, pa makar i minimalno, preciziranje znaenja odreenih pojmova i termina, nije samo stvar forme i tehnike nego i sadrine i supstance. Upravo u ovom, dvostrukom smislu, sledi i minimalno preciziranje tri pojma i termina, koji su za na predmet posebno znaajni: novi svetski poredak, globalizacija, faizam.

1.3.1. Novi svetski poredak

Za svet politike, dominacije i ideologije, razlika izmeu retorike i realnosti sasvim je karakteristina, ak tipina. U sluaju retorike novog svetskog poretka, meutim, ova razlika dobila je ekstreman oblik, redak ak i za ovaj opskurni svet iskrivljenih likova i izduenih senki. Znamo, ve punih jedanaest godina, ispod milozvune retorike novog svetskog poretka, razvija se sasvim suprotna realnost. Realnost novog svetskog nereda.

219

Pa ipak, valja uoiti kako je do ovog ekstremnog oblika, i do ovog gotovo potpunog raskida izmeu retorike i realnosti, dolo u izvesnom smislu prirodno, postupno i neprimetno, na osnovu jedne sklonosti politiara i ideologa, koja je za ove takoe karakteristina, ak tipina. To je njihova sklonost da, radi bolje prodaje, svoju glavnu robu, bolji ivot, ruiastu budunost, utopiju, prodaju kao neto to je ve, ili maltene ve, realnost, ak i kada je ona stvar daleke, teke i neizvesne budunosti. Ostati po svaku cenu na vlasti, jedan je od retkih, moda i jedini aksiom u politici. Ovaj aksiom pomae da se bolje razume i veza izmeu utopije i njene suprotnosti, distopije, nasilja i neslobode, kao i skandalozni prelazak jedne u drugu. Kada se nemogua utopija potroi, a nerealna obeanja dou po svoje, retko koja vlast uspe da odoli izazovu demona moi. Tada vlast, po pravilu, prelazi na golu silu i neslobodu. I na ideologiju realpolitike, koja sve to treba da kako-tako opravda. To je bila veza izmeu utopije pravednog drutva i distopije logora takozvanog realsocijalizma. Ali je to i veza izmeu utopije novog svetskog poretka Dorda Bua Starijeg iz 1992, sa njenim kompletnim setom obeanja slobode, ljudskih prava i demokratije za sve narode i ljude sveta, na jednoj, i distopije novog svetskog poretka Dorda Bua Mlaeg iz 2003, u kojoj je sve manje starih obeanja, a sve vie novog kulta sila, na drugoj strani. Primer dobar za pamenje: otac i sin, ista ili slina retorika, ali razliiti, pomereni, ak suprotni sadraji. Deo mutacije.

1.3.2. Globalizacija

Svako ko je savremeni svetski sistem izuavao makar jedan jedini semestar, zna da je globalizacija jedna od temeljnih karakteristika tog sistema od samog njegovog poetka, to e rei ve punih pet-est vekova, posebno poslednja dva veka, a ne neka volebna i iznenadna sila, koja je ovu planetu zadesila u poslednjih deset-petnaest godina, kako to, svakog dana, agresivno i pogreno, pokuavaju da nas uvere vladajui politiari i ideolozi turbo-kapitalizma i globalizacije. Ali, ova skorojevika nadutost, netanost i uobraenost, nije ujedno i najvea i najpogubnija ideoloka distorzija koju realna globalizacija svakoga dana doivljava u ideolokoj interpretaciji vladajuih klasa. Njena najvea i najpogubnija ideoloka distorzija jeste jedna vrsta njene gotovo totalne sterilizacije. U realnosti, globalizacija je krajnje kompleksna, dinamina i koniktna. Arena neizbenih drutvenih konradikcija. Poprite hegelijanskog jedinstva i borbe suprotnosti. ak do te mere da je i sam singular ovde sutinski pogrean. Ispravnije je govoriti o konkurentskim i kontradiktornim globalizacijama nego o jednoj jedinoj globalizaciji. U ideologiji vladajuih, meutim, sterilizuje se, ubija se, odstranjuje se upravo ovaj plural. Proitajte

220

paljivo njihove tekstove, oslunite dobro njihove govore, pa ete videti da u njihovim vizijama globalizacije, a slino je i sa slubenim briselskim vizijama proirenja i integracije, jer su i ove samo deo sterilizovane globalizacije, nema upravo toga, plurala, alternative, konkurencije. Nema kontradikcije, realnosti, ivota. Nema Hegela, sa kojim je poela moderna. Sterilizacija, koja je opisana, najee se lano predstavlja kao potpuno apolitina i racionalna, u akademskim krugovima najee kao tehnika ili teorija neofunkcionalizma, ali ovo ne bi smelo da nas zavara. Naprotiv, stvarna i najvanija funkcija opisane sterilizacije jeste politika represija. Sterilizovana globalizacija je represivna globalizacija jer se svima bespogovorno namee kao jedino mogua i postojea. Jedan, i samo jedan od vie konkurentskih projekata globalizacije, onaj koji svakoga dana beskonano ponavljaju vladajui aparati i mediji najjaih nacija, korporacija, institucija, interesa i grupa, lano se prikazuje kao jedini, a sve rezerve, sumnje ili kritike, koje se izriu na njegov raun, pa ak i kada su ove izrazito i oigledno alter-globalizacijske, a ne antiglobalizacijske, jer ima i ovih drugih, bez razlike se prikazuju, karikiraju i eksterminiraju kao antiglobalizacijske. Glavni cilj, odnosno eljeni efekat ideologije sterilizovane i represivne globalizacije, kada je o masovnoj psihologiji i, preko nje, o operativnom funkcionisanju socijalnog sistema re, jeste irenje i prihvatanje uverenja kako takvoj globalizaciji nema alternative. I uopte, zanimljivo je kako mutirajua ideologija neoliberalizma, zapravo postliberalizma, doivljava svojevrsnu evoluciju i izmu. Retoriki se i dalje rabi staroliberalna mantra o tome kako je svako kova svoje sree, ali se operativno, manje ili vie diskretno, no sasvim ekasno i efektno, sugerie, zapravo urezuje, sasvim drugaija, ak suprotna poruka. TINA: There Is No Alterantive. Naravno, alternativa uvek postoji. Ona je drugo ime za oveka. Bie slobode i izbora. Kako pokazuje odlina, delom i autobiografska knjiga Dozefa Stiglica, nobelovca, profesora ekonomije sa Jejla i biveg glavnog ekonomiste Klintonove administracije i Svetske banke, odreena bolja, pa makar i veoma teka i ograniena alternativa, postoji ak i u situacijama i zemljama sa najveim razvojnim problemima, samo pod uslovom da njihove elite nisu potpuno zarobljene TINA-ideologijom MMF-a (Stiglic, 2002). To to u poslednjoj deceniji dvadesetog, te prvoj deceniji dvadeset prvog veka, jo uvek nadmono preovlauje negativna, odnosno represivna strana globalizacije, to je globalna alternativa ovoj globalizaciji i dalje prilino nerazvijena, nepovezana i konfuzna, i to zbog toga TINA-ideologiju prati i veoma velik broj problematinih alternativa, kao to je na primer i EU alternativa, o kojoj e vie rei biti u poslednjem odeljku 3.3. ovog teksta, sve ovo, naravno, ne sme biti razlog za samoubilaku frustraciju i depresiju, nego, upravo obrnuto,

221

mora biti dodatni podsticaj za inteligenciju i imaginaciju, volju i organizaciju, hrabrost i akciju, bez kojih nikada nije bilo, pa ni sada ne moe biti, eljene i odrive alternative.

1.3.3. Faizam

Od svih znaajnih makrokoncepata drutvene nauke XX veka, sutini negativne postkapitalistike promene, odnosno mutacije, koja je glavni predmet ovog teksta, najblii je makrokoncept faizma. Zbog ove bliskosti, uostalom, makrokoncept faizma je, do dananjeg dana, i ostao toliko, gotovo do neprepoznatljivosti iskrivljen i ideologizovan, i to bilo kao strogo kontrolisan, ak zabranjen domen realkapitalizma, kao neka vrsta njegovog modernog tabua, bilo kao, u dnevnopolitikoj konjunkturi, do krajnosti banalizovan i zloupotrebljen, skoro psovaki termin i pojam. Ni psovka, ni tabu, faizam je koncept koji treba da nam pomogne da bolje razumemo jednu od najznaajnijih strukturnih promena poznog kapitalizma i pozne moderne uopte. Negativnu restrukturaciju drutveno-ekonomske baze i pravno-politike nadgradnje savremenih drutava. Politika prinuda je neprestano bila neophodan uslov kapitalistikog odnosa proizvodnje. [Ali] Faistika promena odnosa proizvodnje sastoji se u bitnom proirenju politike prinude, koja sad zaseca u strukturu ukupne robe-kapitala, menja poloaj specine robe-radne snage unutar celine kapitala. (Vidakovi, 1976, str. 123) Ili, isti autor, na drugom mestu, samo jo pregnantnije: Nasilje ulazi u samo jezgo produkcionih odnosa, razara temelje slobode. (Vidakovi, 1981, str. 898) To je ona dubinska i negativna postkapitalistika promena, mutacija, koju je najavio jo faizam prve polovine XX veka, ali koja je postala posebno aktuelna tek poetkom XXI veka. A to se tie estog prigovora, po kojem je povezivanje postjedanestoseptmbarskog razvoja sa faizmom od pre pola veka, navodno, preterano, prestrogo i pogreno, da stanje stvari nije isuvie ozbiljno i teko, mogli bismo biti ak i cinini, pa odgovoriti kako bi se ovi prigovori mogli pokazati i kao delom opravdani, ali u smeru sasvim suprotnom od onoga koji je istaknut u prigovoru. Tehnoloki i ukupni potencijali, kao i prvi znaci i oblici razaranja na samom pragu XXI veka, u odnosu na one iz XX veka, naime, toliko su vei, masivniji i moniji, odnosno razorniji, da se poznati katastrofalni oblici i uinci faizma iz prolog veka, u odnosu na mogue nove, kataklizmike, ak armagedonske oblike i uinke faizma, ili nekog novog, njemu slinog udovita, mutanta, na kraju XXI veka, mogu initi kao krajnje benigni i naivni. Kao neki daleki, ali u odnosu na njih relativno bezopasni roaci.

222

2. PUNKCIJA 2.1. Sila

Negativna restrukturacija drutveno-ekonomske baze i pravno-politike nadgradnje , koja je gore samo naznaena, dobila je i svoj isto ideoloki izraz i lik. Prodor nasilja u samo jezgro produkcionih odnosa bio je toliko radikalan da jednostavno nije mogao a da ne zasee i u meko tkivo ideoloke nadgradnje . Pri emu ovde opet ne mislimo toliko na one poznate sadraje i oblike prve generacije faistikih ideologija iz XX veka, koliko na pojavu i rani razvoj njihove, mnogo manje poznate, druge generacije s poetka XXI veka na stranu sada pitanje da li je ime faistike i ovde opravdano, ili je preterano i, ukoliko je preterano, u kom smislu i smeru. No, ak i nezavisno od ovog poslednjeg pitanja, ono to je zajedniko svim ovim ideologijama, i onim iz prve, i onim iz druge generacije, jeste kult sile. Sila jeste, dodue, neto ime se bavi svaka ideologija; jo od Maksa Vebera znamo da je upravo upotreba sila glavno iskuenje i demon svake vlasti, a opravdavanje ove upotrebe glavni domen i sadraj svake ideologije, ali ovde nije re o tome. Ovde je re o neemu to je relativno novo i retko, mada ne i potpuno nepoznato. Re je o kultu sile, ideologiji sile, ili, jo preciznije, ideologiji gole sile. Re je o sili koja se ne opravdava nekim posebnim i u odnosu na samu sebe spoljanjim razlogom, nego koja sama preuzima status razloga. Sila i nita. Ili sila kao nitavilo. O glavnim takama, sadrajima i autorima ovog ideolokog nitavila govoriemo vrlo brzo. Ipak, pre toga, i samo radi ilustracije stepena do kojeg nitavilo sile uopte moe da doe, ovde emo navesti jedan gotovo antologijski plastian citat iz intervjua anija de Mikelisa, biveg ministra inostranih poslova Italije, jednog od brojnih estradnih a katastrofalno neuspenih medijatora EU u postjugoslovenskoj krizi poetkom 1990-ih, i jednog od retkih italijanskih uglednika izvan Berluskonijeve vazalne vlade koji je javno i eksplicitno podrao Drugi zalivski rat i Dorda Bua Mlaeg. Evo kako: Novi svjetski poredak se poeo praviti nakon pada Berlinskog zida. Svima bi trebalo da bude jasno da ako elimo red u svijetu onda treba znati i ko je taj koji ga pravi. Uvijek, u svakom poretku je samo jedan glavnokomandujui. U ovom sluaju to su SAD. I one koji vladaju svijetom treba sluati ako hoemo pravi poredak. Ne moe biti vie glavnih, to je sasvim jasno. (Mikelis, 2003, str. 12). To je to: treba sluati, sila i nita. Citat za pamenje. Ideologija gole sile jeste jedna vrsta kraja, ali samo privremenog kraja ideologije. Re je o privremenosti koja odgovara vremenu izmeu dva istorijska sistema. Od svih poznatih istorijskih iskustava, i u tom pogledu, ovoj ideologiji,

223

kao i ovom vremenu uopte, najbolje odgovara uporeenje sa takozvanim mranim srednjim vekom, vremenom dugotrajnog i nepreglednog haosa i nasilja, koje je prethodilo raanju moderne. U tom smislu, krajnje je indikativno da na ovu istorijsku analogiju upuuju i sasvim razliiti, pa i suprotstavljeni teoretiari i interpretatori, recimo i jedan od vodeih mainstream politikologa, Semjuel Hantington (Huntington, 1998, str. 321, gde se a global Dark Ages nagovetavaju kao mogua perspektiva sukoba civilizacija), ali i jedan od vodeih alternativnih drutvenih teoretiara, Imanuel Volerstin (Wallerstein, 1995, str. 253, gde se o naoj eri govori kao o the Black Period that began in 1989 and will go on for possibly as much as a half-century). Jedanaesti septembar moe se uzeti kao granina linija i kada je re o evoluciji vladajue ideologije posle kraja hladnog rata. U tom smislu, ve danas se moe govoriti o najmanje dve faze u razvoju te ideologije: prvoj, idealistikoj fazi, koja je trajala od Velikog pada 1989. do Velikog udara 11. septembra 2001, te koju je najbolje reprezentovao sam Frensis Fukujama sa svojim mitom o kraju istorije, i drugoj, realpolitikoj fazi, ijih je izolovanih zaetaka bilo i ranije, pa i kod idealiste Frensisa Fukujame i njemu slinih, ali koja e punom snagom poeti da se razvija tek posle 11. septembra 2001. Najvei deo analize koja sledi posveen je upravo ovoj drugoj, realpolitikoj fazi u razvoju vladajue posthladnoratovske ideologije. Glavni obrisi ove faze gore su ve skicirani: pre svega, njena veza sa prvom generacijom starih faistikih ideologija XX veka, a zatim i kult sile kao njen glavni sutinski element. Sada emo preciznije uputiti na njene glavne predstavnike, kao i na njene glavne neuralgine ideoloke take. U naem izboru, koji je sveden, ali validan, dva glavna predstavnika mrke ideologije nae generacije, dva princa nove tame, jesu, sticajem okolnosti, jer ne treba verovati ni u kakve mrane sile, dva Roberta, Kagan iz SAD, i Kuper iz UK (Kagan, 2002; Kuper, 2002). Prvi je jedan od najznaajnijih i najaktivnijih ideologa takozvanog novog amerikog konzervativizma, koji se smatra nekom vrstom ideoloke, pa ak i operativne platforme aktuelne amerike administracije Dora Bua Mlaeg, a drugi je bivi visoki britanski diplomata, kau guru Blerove spoljne politike, i aktuelni Head of Secretary visokog predstavnika za spoljnu politiku i bezbednost EU u Briselu, Havijera Solane. Tek toliko da se zna da je re o najuticajnijim gurama iz aparata najmonijih drava i faktora sveta, a ne o ideolokim ekstremistima, fanaticima ili lunaticima. I tek toliko da se, zbog poznatih politikih razlika, koje izmeu SAD i EU danas postoje, ne izgube iz vida i one vee, dublje i vanije saglasnosti, koje meu njima takoe postoje. Broj neuralginih taaka nove braonkaste ideologije relativno je velik, sigurno vei od dva, ali e se naa analiza u nastavku usredsrediti samo na dve takve,

224

jer su i ove dve, kao i ona dva Roberta uostalom, reprezentativne i dovoljne. To su: prva, taka odnosno tema slobode, posebno u interpretaciji takozvane neoliberalne ekonomije, roene i razvijene u poslednjoj etvrtini XX i poetkom XXI veka, i druga, taka, tema, ili pitanje sveta, jednog, dva, ili vie, koja je, na tadanji nain, bila aktuelna i u vreme hladnog rata (jedan dobar primer je i Review Symposium on Soviet-Type Societies, 1984), ali koja se, videemo, preko Roberta Kupera, denitivno vratila i u na dananji svet, posle kraja hladnog rata. U oba sluaja, to jasno pokazuje analitika punkcija koja sledi, sila, ideologija sile, kult sile pojavljuje se u kritinom momentu kao negativan, privremen i lo oblik razreenja nesavladivih kontradikcija sistema.

2.2. Sloboda
Neoliberalna ideologija, pored ostalog, svedoi i o ubrzavanju istorijskog procesa. U samo par decenija, ova ideologija doivela je ve dva ubrzana i bolna zmijska svlaka, tako da je u njoj danas sloboda dvostruka, a ne tek obina, jednoslojna maska. Prvi sloj, ili prvu masku neoliberalizma, ini trini fundamentalizam odnosno trini boljevizam (Stiglic, 2002, str. 144, 146). Kada se paljivo pogleda, naime, vidi se kako se ispod maske i retorike toboe nesputane trine slobode neoliberalne ideologije, krije, zapravo, neto sasvim suprotno, jedna vrsta krajnje restriktivnog i diskriminacionog neokonzervativizma, intervencionizma i etatizma, i to u obliku manje ili vie prikrivenog ili otvorenog dila, saradnje, ak fuzije izmeu vrhova vlade i privilegovanih sektora domaeg i meunarodnog kapitalizma. I to nije tako samo u Rusiji i u drugim zemljama divljeg postkomunistikog kapitalizma, u kojima su, u najveoj prevari XX veka, uestvovali i tako ivopisni likovi kao to su lani postkomunistiki reformatori, korumpirani inostrani eksperti, lokalni oligarsi, brutalna ruska maja, i petsto porodica koje su kupile Rusiju u sezoni 1992 (Kijeza, 2003), nego i u zemljama razvijenog i organizovanog kapitalizma, pa i u SAD, u kojima se i danas sloboda trita rezervie uglavnom za mothers with dependent children i sline najranjivije drutvene grupe, a dravna zatita i subvencije za dependent executives and investors, povlaene kapitaliste, vojno-industrijske programe i najvee monike (Chomsky, 1996, page 123). Jedan od ovih poslednjih, potpredsednik SAD, Dik ejni, uostalom, nedavno je i sasvim otvoreno zatraio naputanje isto trine ekonomije, to je zanimljiv ideoloki i retoriki razvoj, koji u bivim komunistikim zemljama moe da pobudi ak i izvesne, jo uvek ive sentimente socijalistike robne ekonomije: Zemlja se ne sme oslanjati samo na automatizam trinih sila za sticanje pristupa dodatnim izvorima, ve vlada treba da nae naine da energetskim

225

kompanijama lociranim u Americi otvori izvore ugljovodonika u stranim zemljama (Ivekovi, 2003, str. 35). Ispod maske neoliberalizma, videli smo, krije se dublji nivo neokonzervativizma. Kada se pogleda jo paljivije, meutim, vidi se da ni ovaj nivo nije najdublji. Vidi se kako je i neokonzervativizam, zapravo, samo maska ispod koje se krije ona velika i negativna postkapitalistika promena, o kojoj smo govorili ranije, i koju, kao rog kozu, odaje upravo ono nitavilo sile koje se zarazno iri u vremenima velike promene. Ideologija, kult, nitavilo sile, u najistijem vidu, izraeni su u gore navedenom radu neoconsa Roberta Kagana, jednog od vodeih ideologa Bu-ejnijeve administracije. To ne mogu da sakriju ak ni relativno uspeni delovi Kaganove analize, na primer ni njegovi sasvim korektni opisi i objanjenja istorijskih, geostratekih i psiholokih faktora, koji su uslovili postjedanaestoseptembarske razlike, napetosti i sukobe izmeu, kako autor kae, hobsovskih, realistikih, ratu i Marsu sklonih SAD, na jednoj, i kantovskih, idealistikih, miroljubivih i Veneri naklonjenih zemalja EU, na drugoj strani. Ne vredi, kada Robert Kagan treba da objasni same Power and Weakness, mo i nemo, silu i slabost kao takve, posebno njihovu izrazitu asimetrinost u savremenom svetu, o pravu sile da i ne govorimo, on jednostavno nema rei. Sila i nita. I tu upravo i nepovratno iscuruje sav njegov neokonzervativizam, jer to oigledno nije ideologija konzerviranja, odbrane i ouvanja kapitalizma, nego ideologija koja skriva nasilnu mutaciju tog sistema. A da je to tako, indirektno svedoi i otvoreno neslaganje koje su, sa tom ideologijom, kao i sa politikom sadanjeg amerikog predsednika i njegove administracije, ve izrazili i neki od najkrupnijih i najpoznatijih amerikih kapitalista, Dord Soros, Bil Gejts i Voren Bat, pored ostalih (Wallerstein, 2003). Na samom kraju ovog odeljka, postaviemo i jedno pitanje, koje se namee samo po sebi: otkuda, naime, ovako obilno, akutno i intenzivno iscurivanje jedne ideologije, i jednog istorijskog sistema, na pragu treeg milenijuma? Pored optih istorijskih razloga, strukture i dinamike savremenog svetskog sistema, o emu je bilo rei u odeljku 1.1. ovog teksta, na ovom mestu ukazaemo jo samo na jedan poseban, klasni faktor ili razlog, koji je, ako ne najvaniji, a ono svakako jedan od najvanijih, za razumevanje ovog procesa. Ukazujemo, naime, na ogroman porast siromatva, odnosno na zastraujue proirivanje i produbljivanje jaza izmeu najbogatijih i najsiromanijih zemalja savremenog sveta, a unutar ovih i izmeu najbogatijih i najsiromanijih klasa, to je registrovano na sasvim egzaktan, statistiki nain. Prema statistikim nalazima UN Human Development Report 1999, disparitet u prihodima izmeu ovih zemalja, poetkom XIX veka bio je 1:3, poetkom XX veka 1:13, u doba drave blagostanja 1960-ih 1:30, tokom neoliberalnih 1990-ih 1:60, a krajem istih 1:84 (Peujli, 2002, strana 118). U poslednjih dvesta godina, dakle, ovaj

226

disparitet imao je eksponencijalni rast. Za svaki istorijski i socijalni sistem, pa i za savremeni svetski sistem, ovako snaan rast unutranje polarizacije, znamo, faktor je opasne destabilizacije. U odsustvu sposobnosti, svesti i volje da to na vreme vide, shvate i preduprede, putem neke vrste preventivnog Global New Deala za XXI vek, meutim, vladajue nacije, korporacije i klase, na elu sa administracijom Dorda Bua Mlaeg, i njegovim takozvanim neoconsima, oigledno, pogreno, ali samouvereno, to je i najgora mogua kombinacija, misle da to mogu postii putem gole sile, odnosno putem takozvanog preventivnog rata ili preemptivnog napada.

2.3. Svet
Pitanje da li razliiti delovi savremenog sveta ine i doslovno samo razliite delove, odnosno zone jednog jedinstvenog svetskog sistema, kako misli i autor ovog teksta, ili su razlike meu njima toliko velike da oni zbog toga ine i manje ili vie razliite i odvojene sisteme i svetove, kako misle drugi, nije onako jednostavno kako izgleda na prvi pogled. Razloga za i protiv ima i za jedno i za drugo stanovite i, naravno, razlika meu ovim stanovitima nije apsolutna, nego relativna, a u odreenoj meri je i stvar konvencije. Ali je jedno sasvim sigurno: ak i bez obzira na kvalitet profesionalne, odnosno intelektualne argumentacije, ovakav ili onakav odgovor na ovo pitanje nikada nije i ideoloki, odnosno politiki neutralan, bez posledica, nevin. I kada je o ovoj temi re, u vremenu posle hladnog rata moemo uoiti odreenu ideoloku evoluciju, pomeranje od jedne vrste idealizma jednog sveta, ka nekoj vrsti realizma dva, odnosno vie svetova. Tako, na samom poetku posthladnoratovskog vremena, u knjizi Frensisa Fukujame o kraju istorije, preovlauje ideja o jednom, idealnom, superiornom i poeljnom svetu, onom koji je navodno trijumfovao, zapadnom, liberalno-demokratskom sistemu. Kaemo preovlauje, zato to kod Frensisa Fukujame, u istom delu, samo na drugom mestu, moemo naii i na realistike stavove o dva sveta, odnosno, u celini gledano, na jednu vrstu kompromitujue nedoslednosti: kada treba utvrditi odgovornost za nerazvijenost zemalja u razvoju, tada autor, kao i vladajua ideologija razvijenih zemalja uopte, radije govori o odvojenim svetovima i odgovornostima, ali kada treba postulirati navodnu kulturnu superiornost, te ideoloku hegemoniju Zapada, ili, jo gore, pravo razvijenih zemalja na oruanu intervenciju radi zatite naftnih izvora i drugih stratekih sirovina na teritoriji zemalja u razvoju, tada svet u njihovoj percepciji i interpretaciji iznenada postaje jedan i jedinstven. Samo deset godina posle kraja istorije, pod neposrednim i neskrivenim uticajem jedanaestoseptembarskog udara, kod Roberta Kupera, meutim, ovih

227

nedoslednosti, a posebno onog idealizma jednog sveta, vie skoro i da nema. Robert Kuper govori o sutinskoj razlici i odvojenosti zemalja koje pripadaju predmodernim, modernim i postmodernim zonama. Pri tome, termin zone ne bi smeo da zavara: iako formalno, jeziki, zone asociraju na delove jednog sveta, iz analize, sadrine i argumentacije koja sledi nedvosmisleno proizilazi ne samo realpolitika nego ak rigidna realpolitika potpuno razliitih i odvojenih svetova. Vidi se i zbog ega. Mada po profesiji visoki diplomata, Robert Kuper je do vulgarnosti jasan, neuvijen i eksplicitan: Postmoderni svijet mora poeti da se navikava na dvostruke standarde. Meusobno, mi funkcioniemo na osnovu zakona [...] Meutim, u odnosima sa staromodnim dravama izvan postmodernog evropskog kontinenta, potrebno je da se vratimo na grublje metode prethodne ere silu, preventivni napad, prevaru [...] U meusobnim odnosima, mi se drimo zakona, ali kad operiemo u dungli, moramo koristiti i zakone dungle (Kuper, 2002). Zakljuimo: ako je Frensis Fukujama bio loa meavina lanog, neoimperijalnog univerzalizma, i ogranienog, ali takoe neoimperijalnog partikularizma, onda je Robert Kuper ve gotovo isti i totalni raspad svakog univerzalizma. I jo jedan pad u varvarski partikularizam. Poetak duhovne, ako jo ne i vojne, Propasti Zapada. Little wonder, upravo gore opisana Coopers jungle, naila je na eksplicitnu podrku i estitke, i na drugoj strani Atlantika, od strane drugog mrkog Roberta naeg posthladnoratovskog doba (Kagan, 2002). Ne idui dalje i dublje u sloenu debatu o jednom ili vie svetova, na kraju ovog odeljka izneemo samo jo jedan, posredan, ali zanimljiv i, po naem miljenju, dovoljno jak i uverljiv argument za holistiki stav o postojanju jednog sveta. To je argument koji bi najkrae mogli nazvati argumentom prokletstva ili blagoslova jednog sveta. Zbog eksponencijalnog zgunjavanja planetarnog prostora, i isto takvog ubrzavanja ljudske istorije, naime, svaki pokuaj izbegavanja tog sveta i istorije, na kraju drugog i poetku treeg milenijuma, ne samo da je, po pravilu, neuspean, nego je, sve ee, i kontraproduktivan, pa i izopaen, pervertiran. kolski udbeniki primer jednog ovakvog, neuspenog i kontraproduktivnog, izopaenog, pervertiranog ponaanja, jeste i Unholy Allianse o kojoj pie slovenaki lozof Toma Mastnak, profana ili ak sramna alijansa, spontano-svesno uspostavljena u prvoj polovini 1990-ih, izmeu liberalnodemokratskih vlada Zapada i neofaistikih oligarhija Balkana (Mastnak, 1996, str. 69). Pokuaj onih prvih da oportunistiki izbegnu bure baruta nakon pada komunizma, te ovih drugih da izmaknu kontroli meunarodnog faktora u nasilnom irenju i nametanju njihovih krvavih mini-imperija, zbog onog dvostrukog eksponencijalnog rasta, odnosno zbog njegovog nepoznavanja i nepriznavanja, zavrio je, i za jedne, i za druge, ali naalost i za njihove

228

populacije, ne samo neuspeno i kontraproduktivno nego i tragino. A kada na samom kraju ovog odeljka primetimo kako je ova pionirska, regionalna, balkanska profana alijansa, nakon jedanaestog septembra samo globalizovana, dakle proirena i podignuta na svetski nivo, u smislu uspostavljanja profane alijanse izmeu populistiko-militaristikih snaga demokratskih zemalja i vlada razvijenog Severa i Zapada, na jednoj, i fundamentalistiko-teroristikih reima i grupa nerazvijenog, nestabilnog i nedemokratskog ili poludemokratskog Juga i Istoka, na drugoj strani, ili, ukoliko hoete jo konkretnije, izmeu administracije Dorda Bua Mlaeg, na jednoj, i terorista Al Kaide Osame bin Ladena, na drugoj strani, tada smo, zapravo, ve zakucali na vrata poslednjeg, treeg dela ovog teksta, u kojem emo, makar i u veoma saetom obliku, izloiti i jednu vanu epistemoloku konsekvencu i reeksiju ovakvog razvitka.

3. REFLEKSIJA 3.1. Parija

Globalizacija balkanske profane alijanse, koja se dogodila u poslednjih desetak godina, posebno nakon Velikog udara jedanaestog septembra 2001, dala je za pravo skepticima, koji su, jo u momentu Velikog pada 1989, upozoravali na destruktivne potencijale savremenog sveta. Odmah nakon Velikog pada, postjugoslovenski ratovi dominantno su interpretirani kao odstupanje, izuzetak, aberacija, od inae progresivnog i prosperitetnog razvitka sveta. Umesto balkanizacije, nesrenom regionu preporuivana je i proricana evropeizacija. Dovoljno ironino, meutim, u stvarnosti, poelo je da se dogaa upravo suprotno, dakle ne preporuivana i proricana evropeizacija Balkana, nego balkanizacija Evrope i Zapada. Na epistemolokom planu, vana, moda ak i najvanija konsekvenca ovakvog razvitka, bilo je, jo uvek nedovoljno primeeno, a jo manje shvaeno, metodoloko preokretanje, od paradigme Engleske ka paradigmi Parije. Podsetimo, u uvenom Predgovoru za prvo idanje Kapitala, Karl Marks ovako utemeljuje svoju metodoloku paradigmu, koju smo mi ovde skraeno nazvali paradigmom Engleske: Ono to ja u ovom delu imam da istraim jeste kapitalistiki nain proizvodnje i odnosi proizvodnje i prometa koji mu odgovaraju. Dosad je Engleska klasina zemlja tog naina proizvodnje, i to je razlog to ona slui kao glavna ilustracija za moje teorijsko izlaganje. [] Zemlja koja je industrijski jae razvijena pokazuje slabije razvijenoj zemlji samo sliku njene sopstvene budunosti. (Marks, 1971, str. 17-18)

229

Otkuda onda Parija? Otkuda ovaj negativni preokret, ova metodoloka inverzija, ova obrnuta paradigma za istraivanje i razumevanje savremenog sveta? Otkuda sada to da, barem kada je re o destruktivnim potencijalima ovog sveta, razvijeni, centar i Hegemon, mogu videti sliku svoje sopstvene budunosti u beskonanim balkanizacijama i (samo)destrukcijama nerazvijenih, periferije i Parije? Otkuda sada to da ono Uimo od Afrike Rastka Monika (Monik, 1996) iznenada postaje toliko istinito za sve, dakle ne samo za ove potonje nego i za one prve?

3.2. Paradigma
S odgovorom na postavljena pitanja ne sme se previe uriti. Pogotovo se ne sme ponavljati greka prolosti. A ponavljanje greke prolosti, ovde i danas, bilo bi nekritiko postuliranje potpuno nove paradigme, tamo gde ove, u stvari, nema. To je bila najvea greka onog starog, nekritikog i dogmatskog socijalizma i tijermondizma. Nakon iskustva starog socijalizma i tijermondizma, morali bismo dobro znati: nespornost rtve i legitimnost otpora jesu vaan, ali ne i dovoljan razlog za kredibilnost alternative. Proletarijat i Parija jesu glavni izvor, potencijal za alternativu, ali ovde nema, niti moe biti, bilo kakvog automatizma. tavie, bilo kakva vrsta nekritikog automatizma, po formuli Negacija Opresije Automatski Jednako Emancipacija, za samu emancipaciju mogla bi biti krajnje opasna, ak fatalna, kao poetak neke nove, mogue i gore vrste opresije. Zvui poznato, zar ne? Obrnuta, preokrenuta, izvrnuta, izokrenuta paradigma, koju smo gore naznaili, nije sistemski nova metodoloka paradigma, kao to ni njoj odgovarajua politika praksa nije praksa novog istorijskog sistema, nego su i jedna i druga, kao Parija, samo nova, opadajua faza istog istorijskog i naunog, odnosno metodolokog sistema. U XIX veku Karla Marksa, ovaj sistem jo uvek je bio u fazi rasta i uspona, pa je zbog toga i metodoloka paradigma Karla Marksa, kao i svih socijalista, ali i liberala toga vremena, bila nuno progresivna, odnosno progresivistika. U XX i XXI veku, ovaj sistem denitivno i nepovratno ulazi u svoju opadajuu istorijsku i ivotnu fazu, pa ova njegova nova, opadajua dinamika nuno trai, iziskuje, i odgovarajuu metodoloku adaptaciju, reviziju naunog i prakseolokog sistema. Ali je, zbog navedenog istorijsko-sistemskog razloga, izuzetno vano voditi rauna i o tome da ova nuna adaptacija, revizija, nije istovremeno i potpuno nova nauna, metodoloka i prakseoloka paradigma. Parija verovatno jeste jedna od prvih klica ove nove paradigme, ali je i ona, sama po sebi, jo uvek veoma daleko od njenog konanog dizajna i lika. Metodoloki, itav nauni

230

sistem moderne, danas je pre u nekoj vrsti dekompozicije, transformacije i interregnuma, nego u nekom istom i stabilnom, a posebno ne u nekom potpuno, pa ak ni u nekom preovlaujue novom stanju. Zbog toga je i za pariju, kao paradigmu, preporuljiv pre oprez, skepsa, otvorenost, irina, tolerancija, pluralizam i interakcija, nego bilo kakva stara ili nova zatvorenost, kontrakcija, netrpeljivost, monizam, samoizolacija, autizam i dogmatizam. U poslednjem odeljku ovog rada, Montenegro, Crna Gora, bie naa analitiki privilegovana parija. Mala studija sluaja i dvostruka reeksija. S jedne strane, svoju ekstremnu nerazvijenost, slabost i zavisnost, jedan od najmanjih ali i najstarijih entiteta starog kontinenta, po prvi put posle vie decenija hladnoratovske izolacije, i sam e jasno sagledati, u momentu kritinom za sopstveni opstanak, u ogledalu velikih sila Evrope i sveta. S druge strane, meutim, i ogledalo male Crne Gore pokazae se kao verno i zahvalno. ak i u ovom, almost negligible delu planete, kao u kakvoj maloj krhotini razbijenog ogledala, naime, u procesu diskretnog ali intenzivnog ogledanja, posebno u poslednjih pola decenije, reektovae se i neke vane, nenaminkane, kompromitujue crte nekih velikih, pa i najveih evropskih i svetskih igraa. Pogledajmo.

3.3. Montenegro
Lik koji je Crna Gora u kritinom momentu ugledala u ogledalu velikog sveta bio je krajnje neprivlaan. No choice country je verovatno najkrai i najbolji opis tog lika. U stvari, No choice country je bila kratka i efektna formula pomou koje je jedan lan, odnosno analitiar Meunarodne krizne grupe objasnio zbog ega je ekstremno oslabljena i zavisna vlada Bosne i Hercegovine bila primorana da sa administracijom SAD, sredinom 2003, potpie bilateralni Ugovor o izuzeu amerikih dravljana iz nadlenosti Stalnog meunarodnog krivinog suda. Upotrebljena formula, meutim, moe da se primeni i mnogo ire, kao opti opis, metafora i hiperbola teke, granine (ne)egzistencije svih poluprotektoratskih postjugoslovenskih zemalja, pa i kao opti opis, metafora i hiperbola teke, granine (ne)egzistencije svih zemalja parija posle kraja hladnog rata. U sluaju Crne Gore, obrazac No choice country bio je posebno teak. Tokom produene i iscrpljujue referendumske krize 2000-2003, protiv inae naelno nespornog crnogorskog istorijskog, meunarodnog, dravnog i ustavnog prava na samoopredeljenje, delom spontano, delom organizovano, mobilisani su svi, istorijski i aktuelni, nasleeni i novi, unutranji i meunarodni faktori. Najpre, katastrofalno pogrean izbor 1992, kada je sama ova republika, na krajnje problematinom ali ipak odranom referendumu, prihvatila da bude jedini ratni saveznik Velike Srbije Slobodana Miloevia. Zatim, olovne 1990-e, meunarodne sankcije, izolacija, ratovi u okruenju. I proces

231

(samo)destrukcije i (samo)kvarenja, koji je proizveo inferiorni drutveni sistem, ultramonopolistiku privredu, oligarhijsku socijalnu strukturu i nedemokratsku, ili samo fasadnodemokratsku politiku. Pozitivni diskontinuitet Crne Gore u odnosu na Veliku Srbiju Slobodana Miloevia od 1997, posebno njena neutralnost u ratu na Kosovu 1999, te njeni prvi koraci u pravcu demonopolizacije i demokratizacije unutranjeg sistema, bili su znaajni, ali nedovoljni i spori. Spoljanji, meunarodni pritisci protiv crnogorske nezavisnosti, posebno oni iz Brisela, posle pada Slobodana Miloevia, jesu bili presudni, ali, ni to se ne sme smetnuti s uma, oni su to mogli biti samo u odnosu na zemlju koja je ve prethodno bila ekstremno oslabljena, i koja je za to slabljenje velikim delom i sama bila kriva. Bilo kako bilo, tek Beogradski sporazum iz 2002, kao i Ustavna povelja iz 2003, Crnoj Gori su (samo)nametnuli dravnu zajednicu sa Srbijom, a njeno inae nesporno pravo na samoopredeljenje suspendovali za najmanje tri godine. Pre, za vreme i nakon rata u Iraku 2003, Brisel, Pariz i Bon jesu pruili znaajan otpor podivljalom unilateralizmu Vaingtona. Sa epohalnim zakljukom o EU kao miroljubivoj alternativi u odnosu na ratoborne SAD, meutim, ne treba uriti. Pogotovo ne kada postoje brojne indikacije koje ukazuju na to da stvari nisu tako jednostavne i jednoznane. Koje upozoravaju na to da je aktuelni sukob izmeu SAD i EU pre sekundaran i ogranien nego primaran i principijelan. Ili, jo preciznije, da se EU u stvarnosti ponaa pre kao inferiorni neoimperijalni rival nego kao multilateralna alternativa za unilateralne SAD. U tom smislu, i lik koji je EU ostavila u Crnoj Gori, tokom referendumske krize 2000-2003, bio je krajnje neprivlaan. Istovremeno, dok se u sukobu sa jaim, SAD, principijelno zalagala za multilateralizam, miroljubivost i vladavinu meunarodnog prava, EU je nad slabijom Crnom Gorom demonstrirala upravo suprotno, jedva prikriveni unilateralizam, realpolitiku i gaenje prava. Beogradski sporazum i Ustavna povelja nastali su u procesu koji je samo formalno bio korektan, pregovaraki i demokratski, sadrinski i sutinski to je poznato svakome ko je ovaj proces iole pratio oni su nametnuti grubim pritiskom i ucenom i, kao takvi, bili su zapravo poslednje, zakasnelo izdanje one iste profane, sramne alijanse izmeu velikosrpskih nacionalista i briselskih birokrata, koja je obeleila i itave 1990-e. Uostalom, bolje od bilo koga drugog, ovakvu, skrivenu, realpolitiku i neprivlanu EU, opisao je i onaj visoki britanski i briselski slubenik, kojeg smo upoznali jo u odeljcima 2.1. i 2.3. ovog teksta, Robert Kuper: Ono to je potrebno je nova vrsta imperijalizma, kompatibilna sa ljudskim pravima i kosmopolitskim vrijednostima [] koji danas poiva na dobrovoljnosti [] Ve postoji dobrovoljni imperijalizam globalne ekonomije [] Proirenje Evropske unije predstavlja jo jednu vrstu dobrovoljnog imperijalizma []

232

dobrovoljni protektorat u Bosni i na Kosovu [takoe] (Kuper, 2002). Kako cinino i dobra volja moe da zvui. Pogledajmo na kraju i vreme koje je pred nama. Istorija nije zatvoren, nego otvoren proces. Budunost nije unilinearna, nego multilinearna. to vai uopte, vai i za EU. Sticajem okolnosti, na samom poetku XXI veka, mona unija manifestovala je svoja najmanje dva, krajnje razliita, ak kontradiktorna, dekilihajdovska potencijala. Onaj emancipatorski, liberterski, oslobodilaki, ali i onaj drugi, suprotni, neoimperijalni, kuperovski. Jasno je samo po sebi: samo onaj prvi moe da uestvuje u izgradnji nove globalne demokratske alternative, kao to samo onaj drugi moe da uestvuje, i ve uestvuje, u nametanju nove negativne postkapitalistike promene. A da li e na kraju ovog procesa, sredinom XXI veka, ne samo u Evropi nego i ire, odnosno najire, planetarno, konano da prevlada dekilovsko ili hajdovsko lice sveta, to, naravno, i dalje ostaje krajnje otvoreno. Potencijal da se zaustavi negativna promena postoji, ne samo u Evropi nego i u SAD, i irom sveta. Meunarodno civilno drutvo, self-protecting society u planetarnim razmerama, po prvi put u istoriji, snano se oglasilo upravo februara 2003, u velikim, viemilionskim demonstracijama protiv rata u Iraku, odranim od Tokija, Sidneja i Bombaja, preko Rima, Pariza i Londona, do Njujorka, Vaingtona i San Franciska. Frensis Fukujama je bio u krivu. Istorija se nastavlja.

Literatura
Chomsky, Noam (1996), Powers and Prospects: Reections on Human Nature and the Social Order, London, Pluto Press. Fukujama, Frensis (1997), Kraj istorije i poslednji ovek [Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, 1992], Podgorica, CID. Gras, Ginter (2002), Veza neoliberalizma i terorizma, Vijesti, Nezavisni dnevnik (str.13), Podgorica, 30. decembar 2002. Huntington, Samuel P. (1998), The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, London, Touchstone. Ivekovi, Ivan (2003), SAD, Irak i geopolitika nafte, Republika (str. 27 38), br. 308/309, 1-31. maj 2003, godina XV, Beograd. Kagan, Robert (2002), Power and Wakness: Why the United States and Europe see the world differently, Policy Review, June/July, No. 113; http://www.policyreview.org. Kijeza, ulieto (2003), Najvea prevara XX vijeka, Vijesti, Nezavisni dnevnik (str. 26), Podgorica, 19. jun 2003.

233

 Kuper, Robert (2002), Odbrambeni imperijalizam Zapada ili zato su imperije i dalje potrebne, Vijesti, Nezavisni dnevnik, Podgorica, 30. april 2. maj 2002. Lifton, Robert Dej (2003), ta se deava sa Amerikom?, Vijesti, Nezavisni dnevnik (str. 16), Podgorica, 22. jun 2003. Marks, Karl (1971), Kapital, Beograd, BIGZ. Mastnak, Toma (1996), Fascists, Liberals, and Anti-Nationalism, in R. Capland and J. Faffer, Editors, Europes New Nationalism, New York and Oxford, Oxford University Press, pp. 59-74. Mikelis, ani de (2003), One koji vladaju svijetom treba da sluamo ako zaista hoemo da imamo pravi poredak, Intervju sa bivim ministrom inostranih poslova Italije, specijalno za Vijesti, Nezavisni dnevnik (str. 12), Podgorica, 11. maj 2003. Monik, Rastko (1996), Uimo od Afrike!, Intervju, Arkzin, Zagreb, br. 64, 10. 5. 1996. (str. 6-9). Peujli, Miroslav (2002), Globalizacija: Dva lika sveta, Beograd, Gutenbergova galaksija. Polanyi, Karl (1957), The Great Transformation, New York/Toronto, Rinehart and Company Inc. Popovi, Milan (2002), The Post-Cold War Balkan Chaos and New Ideological Order, in M. Popovi, Montenegrin Mirror: Polity in Turmoil 1991-2001, pp. 177-193, Podgorica, Nansen Dialogue Center. Review Symposium on Soviet-Type Societies (1984). Telos, 60, Summer, 1984. Roy, Arundhati (2003), The outline of the beast, April 18, 2003; http://www.internationalsocialist.org. Sloterdajk, Peter (2001), U istom amcu, Beograd, Beogradski krug. Sorokin, Pitirim (2002), Drutvena i kulturna dinamika [Social and Cultural Dynamics, 1957], Podgorica, CID; Beograd, Slubeni list. Soros, Dord (2003), Sila ne donosi demokratiju, Intervju Milke Tadi-Mijovi, Monitor, Crnogorski nezavisni nedjeljnik (str. 16 18), Podgorica, br. 658, godina XIV, 30. maj, 2003. Stiglic, Dozef E. (2002), Protivrenosti globalizacije. Beograd: SMBx; Prevod dela: Joseph E. Stiglitz, Globalization and Its Discontents, W. W. Norton & Company, New York. Vidakovi, Zoran (1981), Marks i savremeni svet, Beograd/Ljubljana, Partizanska knjiga. Vidakovi, Zoran (1976), Stari i novi faizam, Beograd, Komunist. Wallerstein, Immanuel (1995), After Liberalism, New York, The New Press.

234

 Wallerstein, Immanuel (2003), Empire and the Capitalists, Commnetary No. 113, May 15, 2003; http://fbc.binghamton.edu/commentr.htm. Wallerstein, Immanuel (2003a), The End of the Beginning, Commentary No. 110, April 1, 2003a; http://fbc.binghamton.edu/ commentr.htm. Wallerstein, Immanuel (2003 b), Lunacy, or Policy?, Commentary No. 114, June 1, 2003b; http://fbc.binghamton.edu/commentr.htm.

235

Summary

THE MUTATION IDEOLOGICAL ASPECT

PhD Milan Popovi This article presents a relatively complex and systematic analysis of the ideological side or aspect of mutation, namely of the great and worsening change of our current historical, international, and social system, which began to escalate after the September 11th terrorist attack. The article consists of three parts, and each part consists of three sections. The rst part introduces main subjects of the article. Its rst section denes the very mutation as a part of greater historical change, crisis, and disintegration of the modern world-system. According to Pitirim Sorokin and Immanuel Wallerstin, this huge change began in the rst quarter of XX and will last until middle of XXI century, when it will be replaced with some new historical system, which will be better or worse than the current system in crisis. The second section inserts the ideology into the context of ongoing historical change. It punctually correlates some important theoretical ideas and concepts of ideology with the most concrete and actual events and personalities of our time, like the so-called war on terror and the administration of George W. Bush. The third section explains within this context some important differences between the real and ideologically distorted meanings of such crucial categories of social sciences and politics as New World Order, Globalization, and Fascism. The second and central part of the article focuses on the concrete, dramatic, and colorful ideological evolution after the Cold War. Its rst section reveals and describes the two substantially different phases of this evolution, its rst and idealistic stage, which lasted from the Great Collapse in 1989 to the Great Strike in 2001, and which was marked by illusionary and famous Francis Fukuyamas end of history, and its second and realistic phase, which began after the Great Strike 2001, and which is marked by the current ideological offensive of the so-called neocons and hawks from the right. In addition, the rst section identies the main novelty of the second phase, namely the appearance of an ideology, or even a cult of the naked, unlimited, and unchecked power, as well as the two main representatives of this relatively new dark stance, the two Roberts, Kagan from US, and Cooper from UK. The two following sections analytically and carefully elucidate the very existence and function of this

236

retrogressive element into the two most important ideological points or topics of our time: Freedom and World. So, the second section reveals and explains the twofold mask of the so-called neoliberal ideology, namely neoconservative monopoles under the label and rhetoric of freedom, and, deeper in, violent postcapitalist mutation under the label and rhetoric of neoconservativism, whereas the third section reveals and analyses the rst ideological signs of an open and deliberate retreat of West from one and universal world to barbaric plurality of Robert Coopers double standards and worlds. The third part of the article is a kind of epistemological consequence and reection of previous analysis. The rst section of this part describes the main methodological change of our time, from progressivistic to declining paradigm, metaphorically speaking from England to Pariah. The second section explains this change. In the XIX century, the modern world-system was still in its expanding and rising phase, and therefore progressivistic paradigm was quite adequate. In the XX and XXI century, however, the system has entered its declining phase, and consequently the declining paradigm has become more or only adequate. In the XIX century, Karl Marx was quite right explaining that India as less developed country could see its own future in the then England as the most developed country of the time, however, and ironically, in the XX and XXI century, the truth has become quite reverse, namely, due to the declining phase of development, now England, or EU, or US, can see its own future in the todays least developed and even Pariah country. The third section concludes the analysis with Montenegro as one concrete Pariah country and case study. The section enlightens and summarizes extreme asymmetry between Montenegro and EU through a kind of double reection. On the one hand, EU has served as a great power mirror, reecting extreme smallness, weakness, and dependency of Montenegro, in the most critical period of Montenegrin existence 20002003. On the other hand, and simultaneously, however, Montenegro itself has served as a small but veritable mirror, reecting real complexity, ambiguity, and contradictory nature of the great and mighty EU.

237

238

BILJEKA O AUTORIMA:
Dr uro unji, redovni profesor Metodologije naunog rada na postdiplomskim studijama Pravnog fakulteta u Podgorici, Metodolokih pristupa izuavanju kulture na postdiplomskim studijama Fakulteta politikih nauka u Beogradu i Metodologije na Ekonomskom fakultetu u Beogradu. Na Filozofskom fakultetu u Beogradu, Zagrebu, Novom Sadu i Nikiu predavao je predmete: Sociologija religije, Sociologija morala i Metodologija drutvenih nauka. Od 1960. do 1971. radio je u Institutu drutvenih nauka u Beogradu. Diplomirao je na Zagrebakom sveuilitu, doktorirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a specijalizirao u Sjedinjenim Amerikim Dravama. Autor je brojnih naunih i strunih radova. Najvanija djela: Pojam zakona u sociologiji, Otpori kritikom miljenju, Kritika socioloke metode, Ribari ljudskih dua, Cvetovi i tla, Znati i verovati, Dijalog i tolerancija, Religija I i II, Metodologija. Ostala izdanja: Svetac kao metafora, Orvelijana, Molitva, Trojica protiv jednoga, O simbolima, Drama razumijevanja, etva znaenja i dr. Tanja Tankosi Kelly, program-koordinatorka i trenerica/konsultantkinja u Centru za razvoj nevladinih organizacija. Prethodno je bila na mjestu programmenadera i facilitatora u UNDP/UNV Program izgradnje povjerenja u BiH. Radila je i u okviru dva programa psihosocijalne pomoi i podrke u Sarajevu (CORRIDOR Drutvo za psihosocijalnu pomo i podrku i Centar za rtve torture). Diplomirala je na Odsjeku za psihologiju Filozofskog fakulteta, Univerzitet u Sarajevu. Specijalizirala je Mirovnu psihologiju na Univerzitetu u Oslu i na Institutu za istraivanje mira. Pohaala je niz specijalistikih kurseva iz oblasti mirovnih studija i socijalne psihologije (Central European University in Budapest, InterUniversity Center in Dubrovnik). Trenutno je na postdiplomskim studijama iz oblasti predmeta Socijalna psihologija, na Univerzitetu u Beogradu. Daliborka Uljarevi, direktorka Centra za graansko obrazovanje. Od 2001. do 2005. godine radila je kao savjetnica za politika i medijska pitanja u kancelariji Savjeta Evrope u Podgorici. Aktivna je i kao trenerica/konsultantkinja u timu trenera CRNVO-a. Bila je jedan od osnivaa i direktorka Nansen dijalog centra u Crnoj Gori. Tokom 1999. i 2000, bila je angaovana kao lokalni producent za BBC World. Diplomirala je na Odsjeku za meunarodne odnose Fakulteta politikih nauka u Beogradu, a postdiplomske Evropske i jugoistonoevropske studije zavrava na Univerzitetu Crne Gore. Specijalizirala je Uporedno medijsko

239

pravo i medijske politike na Univerzitetu u Oksfordu, Regionalnu saradnju i evropske integracije na Univerzitetu u Splitu (COIMBRA program), Politike i ekonomske sisteme u organizaciji Karlovog i Dordtaun univerziteta, a Demokratiju, ljudska prava i upravljanje koniktima na Nansen akademiji u Norvekoj. Prola je kroz niz programa alternativnog obrazovanja u oblasti razvoja organizacijskih kapaciteta i demokratskog rukovoenja. Koautorka je publikacije Vrijednosne orijentacije i nivoi drutvenog aktivizma studenata Crne Gore i urednica nekoliko knjiga. Dr Neboja Vuini, redovni profesor Meunarodnog javnog prava i Ljudskih prava na Pravnom fakultetu Univerziteta Crne Gore i na postdiplomskim studijama Demokratija i ljudska prava u organizaciji Univerziteta u Sarajevu i Univerziteta u Bolonji. Strunjak je za pomorsko pravo, ljudska prava i vladavinu prava. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Univerzitetu Crne Gore i Univerzitetu u Beogradu, a specijalizirao na Kolumbija univerzitetu (SAD). Direktor je Centra za ljudska prava Univerziteta Crne Gore. Bio je kandidat za sudiju Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu. Najznaajnije knjige: Meunarodnopravni status i zatita osnovnih ljudskih prava i sloboda, Pravo na samoopredjeljenje, Jugoslovensko pravo i meunarodni standardi, Ljudska prava i slobode. Kourednik je zbornika Ljudska prava za nepravnike i autor brojnih lanaka i eseja. Dr edomir upi, redovni profesor Opte sociologije i Politike antropologije na Fakultetu politikih nauka Univerziteta u Beogradu, Sociologije na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i Politike antropologije na Pravnom fakultetu u Podgorici, na Univerzitetu Crne Gore. Na Odsjeku za politikologiju Pravnog fakulteta u Podgorici u kolskoj 2004/2005. predaje izborni predmet Moral i politika. Predsjednik je Upravnog odbora Beogradske otvorene kole. lan je Predsjednitva Udruenja Srbije za politike nauke, lan Sociolokog drutva Srbije, lan Nezavisnog udruenja novinara Srbije. Od 1981. do 1989. bio je urednik i zamjenik glavnog i odgovornog urednika asopisa Gledita. Od 2000. godine lan je urednitva asopisa Eurotranzicija. Jedan je od redaktora Enciklopedije politike kulture. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Univerzitetu u Beogradu. Objavio je niz radova u domaim i stranim asopisima. Najznaajnije knjige: Politika i zlo, Politika i poziv, Politika antropologija hrestomatija, Sociologija (struktura kultura vladavina), Dijalog u politici i politiki dijalog. Aleksandar Saa Zekovi, koordinator programa ljudskih prava i voditelj kole za ljudska i manjinska prava u CGO-u, trener/konsultant u CRNVO-u i

240

u Meunarodnoj grupi za manjinska prava iz Londona. Nezavisni je istraiva krenja ljudskih prava u Crnoj Gori. Bio je direktor Studentskog kulturnog centra, izvrni direktor Graanske kue i ef kancelarije Fonda za humanitarno pravo u Crnoj Gori. lan je Komisije za izradu nacrta Zakona o slobodama i pravima nacionalnih manjina, Tima za izradu alternativnog izvjetaja o primjeni Okvirne konvencije Savjeta Evrope za zatitu nacionalnih manjina, Radne grupe za izradu Nacrta zakona o prijestonici, Fokus-grupe Instituta za strateke studije i prognoze za studiju Antikorupcijski stubovi Crne Gore. lan je redakcije Graanina, saradnik Hrvatskog glasnika, Almanaha, web portala www.bosnjaci.net i East West Instituta. Dobitnik je nagrade Osloboenja Cetinja. Diplomirao je ekonomiju na Univerzitetu u Kragujevcu. Autor je ili prireiva preko 100 tekstova iz oblasti ekonomije, ljudskih i manjinskih prava i razvoja civilnog drutva. Najznaajniji radovi: Cetinje i vizija informatikog drutva, Mali Internet rjenik, Direktorijum NVO-a grada Cetinja, Prigovor savjesti i civilna sluba u Crnoj Gori, Manjinska prava i Graanska itanka. Zoran Pain, predsjednik Osnovnog suda u Podgorici. Ranije je bio na funkciji zamjenika predsjednika Osnovnog suda, a bio je i predsjednik graanskog odjeljenja Osnovnog suda u Podgorici. Profesionalno iskustvo sticao je u Osnovnom sudu u Danilovgradu, Pljevljima i Podgorici. Od 2001. do 2003. obavljao je dunost lana Izvrnog odbora Udruenja sudija RCG, a tokom 2003. i 2004, sekretara Udruenja sudija RCG. Tokom 2002, na poziv Savjeta Evrope boravio je u Strazburu, kao prvi sudija iz Crne Gore, radi upoznavanja sa sudskom praksom Evropskog suda za ljudska prava. Specijalizirao je Rukovoenje sudovima i sudskom administracijom u Sjedinjenim Amerikim Dravama, na poziv vlade SAD. Osniva je i lan Svjetskog udruenja za upravljanje sudovima. Diplomirao je na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Osniva je i lan Svjetskog udruenja za upravljanje sudovima. Aktivan je u brojnim projektima koji se bave armacijom vladavine prava i jaanjem nezavisnosti i nepristrasnosti sudstva, kao predava i koordinator. Objavio je vie radova na navedene teme. Dr erbo Rastoder, redovni profesor na Odsjeku za istoriju i geograju Filozofskog fakulteta u Nikiu, predava na Pravnom fakultetu u Podgorici i na postdiplomskim studijama Filozofskog fakulteta u Tuzli. Uesnik je niza meunarodnih projekata iz oblasti istorije, istoriograje i multikulturalizma. lan je ekspertskog tima UN na projektu Dissolution of Yugoslavia. Takoe je lan Odbora za istorijske nauke CANU, Upravnog odbora Istorijskog instituta, Savjeta RTVCG. Urednik je asopisa Almanah. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Autor je preko

241

100 naunih priloga, lanaka i rasprava i preko 100 prikaza, priloga, biljeki i osvrta. Najznaajniji radovi: Dr Nikola Dobrei, arcibiskup barski i primas srpski 1872-1955, ivot i djelo - Prilog izuavanju istorije barske arcibiskupije (koautor), ivotna pitanja Crne Gore 1918-1929, Politike borbe u Crnoj Gori 1918-1929, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetniki pokret 19181929, I - IV Zbornik dokumenata, Politike stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Janusovo lice istorije, Istorija za IV razred gimnazije (koautor), Montenegro in Transition - Problems of Identity and Statehood, A Short of the History of Montenegro (koautor), Crna Gora u egzilu I-II, The Development of Historiography in Montenegro 1989- 2001, Crna Gora i velike sile (koautor). Vladimir Mari, od 2001. do 2004. godine radio je kao programski koordinator u Nansen dijalog centru u Mostaru. lan je Upravnog odbora Udruenja za odnose s javnou u BiH i Transparency Internationala BiH. Diplomirao je Medijske metode sa studijem televizije na Luton univerzitetu u Velikoj Britaniji. Autor je mnogih radova o ulozi medija u drutvu i o korupciji u tranzicijskim drutvima, koji su objavljeni u renomiranim asopisima. Dr Veselin Pavievi, vanredni profesor na predmetima Sociologija, Politiki sistem i Teorija izbora i izborni sistemi na Ekonomskom fakultetu, Izbori i izborno pravo na Pravnom fakultetu i Javno mnjenje na Odsjeku za politikologiju Pravnog fakulteta u Podgorici. Saradnik je na projektima IFES-a (International Foundation for Electoral Systems - Washington); OEBS-a, USAID-ORT-a, CESID-a i Sociolokog centra Crne Gore. Od 2004. je rukovodilac Odjeljenja za empirijska istraivanja pri CEDEM-u. Od 1999. do 2002, bio je predsjednik Asocijacije debatnih klubova Crne Gore. Predsjednik je Programskog savjeta CEMI-a od maja 2001. lan je Odbora za pravne i politike nauke CANU. Diplomirao je na Pravnom fakultetu u Podgorici, magistrirao na Pravnom fakultetu u Beogradu, doktorirao na Fakultetu politikih nauka u Beogradu. Objavio je niz naunih i strunih radova, vodio veliki broj istraivanja javnog mnjenja, kao odgovorni istraiva i metodolog. Najznaajnija djela: Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, Vrijednosne orijenatacije i nivoi drutvenog aktivizma studenata Crne Gore (koautor), Distributivni elementi izbornog sistema, Parlamentarizam u Crnoj Gori 1905 2001 (koautor), Reforma izbornog sistema Crne Gore (koautor), Model Zakona o politikim partijama (koautor). Lisa McLean je direktorka Nacionalnog demokratskog instituta za meunarodne poslove u Crnoj Gori. Od 1999, na toj funkciji, sarauje sa predstavnicima politikih partija, parlamenta, a radi i na programima razvoja graanskog drutva.

242

U okviru NDI-a, od 1990. je radila na razvijanju meunarodnih politikih programa u Albaniji, Boliviji, BiH, Bugarskoj, Hrvatskoj, Gruziji, Maarskoj, Liberiji, Makedoniji, Peruu, na Zapadnoj obali i u Gazi. Gotovo dvije godine bila je vii savjetnik NDI-a za politike i graanske organizacije. Dugo je obavljala funkciju specijalnog predstavnika NDI-a u Bugarskoj i Slovakoj. U jednom periodu radila je za organizaciju Savjet za dvije Amerike, kao direktorka javnih poslova i kao izvrna direktorka meksiko-amerikog Poslovnog komiteta (MEXUS) u Vaingtonu, DC. Zavrila je ekonomiju na Bostonskom koledu, a magistrirala meunarodne odnose u koli za napredne meunarodne studije na Univerzitetu John Hopkins. Ljubomirka Ljupka Kovaevi, koordinatorka INEC-a (enskog informativnog edukativnog centra) u okviru nevladine organizacije ANIMA iz Kotora, ija je i jedna od osnivaica. Od 1990. do 2000. bila je supervizorka programa CATH i facilitatorka na seminarima meunarodne organizacije World Vision, vezanim za rad sa izbjeglicama iz Hrvatske i Kosova. Od 1993. do 1995, bila je angaovana i na programima psiholoke pomoi bivim zatvorenicima i djeci iz BiH, kroz projekte Danskog savjeta za izbjeglice i UNICEF-a. Od 1976. do 1999. radila je kao psiholokinja i psihoterapeutkinja u psihijatrijskoj bolnici u Kotoru. Diplomirala je psihologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, postdiplomske studije iz oblasti psihoterapije na Univerzitetu u Zagrebu, a edukaciju o posttraumatskoj terapiji u Kotoru. Posljednjih godina bavi se feministikom teorijom i aktivizmom, nenasilnom komunikacijom i rjeavanjem konikata, kao i individualnim analitikim savjetovanjem. Mr Zoran Stojiljkovi, asistent na predmetima Politika sociologija i Sociologija savremenog drutva na Fakultetu politikih nauka Univerziteta u Beogradu. Potpredsjednik je Ujedinjenog granskog sindikata Nezavisnost i lan Socijalnoekonomskog savjeta Vlade Republike Srbije. Diplomirao je i magistrirao na Fakultetu politikih nauka u Beogradu, a trenutno radi na doktorskoj tezi Partije i partijski sistemi. Na poziv Vlade SAD, tokom 2000. godine boravio je u Sjedinjenim Amerikim Dravama i specijalizirao obrazovanje sindikata, a 2002. norveko iskustvo u funkcionisanju socijalnog i politikog dijaloga u Norvekoj. Strunjak je za oblasti politikog organizovanja, civilnog drutva (posebno sindikata u tranziciji), socijalnog konikta i dijaloga. Autor je brojnih tekstova, analiza, studija i prikaza, koji su objavljivani u zemlji i inostranstvu. Najznaajniji radovi: Renik demokratije, Potisnuto drutvo (koautor), Uloga sindikata u tranziciji (urednik i koautor), Zbornik za sindikalno obrazovanje (koautor).

243

Stevo Muk , izvrni direktor Centra za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO). Aktivan je i kao trener i konsultant u oblastima civilnog drustva i razvoja nevladinih organizacija. Radio je kao koordinator programa razvoja civilnog drutva, medija i romskog programa Instituta za otvoreno drutvo, Crna Gora. lan je Savjetodavnog odbora Orfeus mree resursnih centara u centralnoj i istonoj Evropi, kao i Savjetodavnog odbora Balkanskog fonda za demokratiju. Osniva je i lan Upravnog odbora NVO Grupa za promjene. Bio je osniva i direktor NVO Studentska alternativa. Ima dugogodinje iskustvo u oblastima razvoja NVO, graanskog obrazovanja, javnih kampanja, umreavanja, prikupljanja sredstava, upravljanja neprotnim organizacijama, upravljanja projektima, stratekog planiranja. Diplomirao je na Pravnom fakultetu u Podgorici, a postdiplomske Evropske i jugoistonoevropske studije zavrava na Univerzitetu Crne Gore. Proao je kroz niz programa alternativnog obrazovanja u oblasti razvoja kapaciteta nevladinih organizacija. Uesnik je vie nacionalnih, regionalnih i meunarodnih okruglih stolova, konferencija i seminara, posveenih nevladinim organizacijama, civilnom drutvu, antikorupciji, demokratiji i ljudskim pravima. Objavljuje tekstove na teme razvoja civilnog drutva, demokratije i razvoja NVO. Dr Ratko Boovi, redovni profesor Teorije kulture i Sociologije masovnog komuniciranja na Odsjeku za politikologiju Pravnog fakulteta u Podgorici, i Sociologije kulture na Filozofskom fakultetu u Nikiu. Od 1963. do 1997. bio je redovni profesor na Fakultetu politikih nauka u Beogradu, na predmetima Teorija kulture, Sociologija kulture i Javno mnjenje, kao i dugogodinji ef Katedre za novinarstvo i politiku sociologiju i rukovodilac smjera Sociologija kulture i kulturna politika na postdiplomskim studijama FPN-a. Predavao je i na Fakultetu dramskih umetnosti, Fakultetu likovnih umetnosti i na Filolokom fakultetu u Beogradu, kao i na magistarskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Specijalizirao je u Parizu i Njujorku. Autor je oko 300 naunih radova, 150 strunih radova, 15 naunih projekata. Najznaajnija djela: Kultura slobodnog vremena, Metamorfoze igre, Iskuenja slobodnog vremena, Nedoumice oko kulture, Lavirinti kulture, Pod znakom pitanja, Kroz crveno, Kult ura, Nona mora, Izvetaj iz ludnice, Razbijeno ogledalo, Putovanje u no, Nulta taka, Sedmorica iz Stradije, Uzaludna knjiga, Bez maske, Sedmo nebo, Dnevnik 2000, Dominacija i otpor, Sumrak vrline itd. Koa Pavlovi, direktor Nezavisne produkcijske grupe Obala. Cjelokupan dosadanji radni angaman proveo je kao novinar i televizijski producent, u

244

brojnim domaim i stranim dnevnim listovima, nedjeljnicima i mjesenicima, kao i u elektronskim medijima. Od 1998. do 2001, rukovodio je televizijom NTV Montena, a od 2003. do 2004, Televizijom Budva. Bio je angaovan kao politiki analitiar za agenciju CEE-INFO-Consultoria Empresarial LDA (Lisbon, Portugal) i kao medijski savjetnik u OEBS-ovoj Radnoj grupi, Monitoring odjeljenje. Jedan je od osnivaa Instituta za medije Crne Gore, regionalne medijske organizacije SEEMO i nedavno osnovane Asocijacije privatnih TV produkcija ex-YU prostora. Na Bijenalu u Veneciji (Italija) izlagao skupa sa grupom crnogorskih umjetnika u okviru projekta Oreste (Italijanski paviljon, vizuelne umjetnosti, 1999). Studirao je na Elektrotehnikom fakultetu u Podgorici, a specijalizirao istraivako novinarstvo u Berlinu i Mastrihtu. Autor je dugometranog dokumentarnog lma Rat za mir, koji se bavi pohodom JNA na Dubrovnik 1991, a u oblasti lmske i TV dokumentaristike predstavlja do sada jedini crnogorski pokuaj objektivnog sagledavanja nedavne prolosti. Objavljivao je autorske tekstove u gotovo svim crnogorskim dnevnim listovim i nedjeljnicima, kao i politike komentare u meunarodnim asopisima. Dr Saa Popovi, vanredni profesor Finansijskog menadmenta, Analize berzanskog poslovanja i Portfolio menadmenta na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Crnoj Gori. Predsjednik je Nove berze hartija od vrijednosti Crne Gore AD i potpredsjednik Odbora direktora Drutva za upravljanje Atlasmont AD. Takoe je rukovodilac Centra za statistika istraivanja i prognoze MODUS. Od 2002. do 2004. bio je predsjednik Upravnog odbora Atlasmont banke AD. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Univerzitetu Crne Gore i Univerzitetu u Beogradu, a specijalizirao na Birbek koledu, Univerzitet u Londonu (UK) i Kolumbija univerzitetu (SAD). Dobitnik je Fulbrajtove stipendije (2001-2002). Objavio je monograju Portfolio analiza - kvantitativni aspekti investiranja u hartije od vrijednosti, a u pripremi je udbenik Analiza berzanskog poslovanja. Kreator je web portala www.nansije.net. Najznaajniji radovi: Trade Policies and Institutions in the Countries of SEE in the EU Stabilization and Association Process, Case Study - Montenegro (The World Bank), The Role of Capital Markets in the Transition of the Montenegrin Economy (South East Europe Review) i drugi. Neboja Medojevi, izvni direktor Grupe za promjene. Od 1991. do 1999. radio je kao savjetnik u Agenciji za ekonomsko prestrukturiranje i strana ulaganja Vlade RCG. Koordinator je NVO Centar za tranziciju, od 1999. Bio je jedan od osnivaa prvog studentskog mirovnog pokreta u Crnoj Gori Studentski forum, zatim Reformskih snaga, kasnije Socijaldemokratske partije CG, i jedan od lanova njenog rukovodstva. Jedan je od osnivaa i lan

245

grupe nezavisnih ekonomista G17. Strunjak je za pitanja privatizacije u Crnoj Gori i zemljama centralne i istone Evrope, i u tom svojstvu aktivan u brojnim projektima u zemlji i inostranstvu. Diplomirao je na Elektrotehnikom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Objavio je vie od 100 lanaka i studija o problemima postkomunistikih tranzicionih drutava. Najvanije knjige: Ekonomija Crne Gore u tranziciji, Masovna vauerska privatizacija, Javne nabavke, Privatizacija i korupcija, Konikt interesa. Ana Zec, pravna savjetnica u Kancelariji Savjeta Evrope u Podgorici. Diplomirala je na Pravnom fakultetu u Podgorici, a specijalizirala na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpeti. Momilo Radulovi, generalni sekretar Evropskog pokreta u Crnoj Gori i koordinator kole evropskih integracija u Podgorici. Ranije je obavljao dunosti politikog savjetnika efa kancelarije OSCE-a u Crnoj Gori, medijskog analitiara, menadera projekta OSCE/ODIHR u oblasti medijskog monitoringa i nacionalnog savjetnika pri projektima OSCE-a. Bio je i na funkciji koordinatora za meunarodnu saradnju u okviru Centra za graansko obrazovanje. Diplomirao je na Odsjeku za meunarodne odnose Fakulteta politikih nauka na Univerzitetu u Beogradu. Na istom fakultetu trenutno zavrava postdiplomske studije u oblasti predmeta Politike sociologije. Meunarodne odnose i savremeni politiki sistem Norveke specijalizirao je na Univerzitetu u Oslu, a specijalistike programe u oblasti ekonomije i politike pohaao u Pragu, u organizaciji Karlovog i Dordtaun univerziteta, i u Los Anelesu, u organizaciji Dord Mejson univerziteta iz Vaingtona. Eseje, kritike, lanke i studije objavljivao je u domaim i stranim asopisima. Urednik je Prirunika kole evropskih integracija. Dr Milan Popovi, redovni profesor Savremenih politikih sistema i Sociologije politike na Pravnom fakultetu, i Politikog sistema na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Crnoj Gori. Osniva je i prvi direktor Centra za meunarodne studije Univerziteta Crne Gore (2001 2002) i rukovodilac postdiplomskih Evropskih i jugoistonoevropskih studija tog centra (2002-2003). lan je Izvrnog odbora postdiplomskog Inter-University Center, Dubrovnik, Hrvatska. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Univerzitetu Crne Gore i Univerzitetu u Beogradu. Specijalizirao je na Univerzitetu u Saseksu, Brajton (UK), na Volerstinovom Fernand Braudel centru (SAD), iji je lan i danas. Najznaajniji radovi: Politika ekonomija i politika, Dileme politikog pluralizma, Ritam sveta: kola svetskog sistema Imanuela Volerstina, argon periferije: balkanska postmoderna 1, Posle hladnog rata: balkanska postmoderna 2, Politiki aparthejd: balkanska postmoderna 3, Crnogorska alternativa: balkanska postmoderna 4, Savremeni

246

politiki sistemi (koautor), Montenegrin Mirror: Polity in Turmoil 1991 2001, Globalna praina. Autor je i preko 100 naunih, strunih i publicistikih radova, lanaka i prikaza u poznatim domaim i meunarodnim listovima, asopisima i zbornicima.

247

248

SADRAJ:
Uvodne napomene ......................................................................................... 7 Prepreke na putu razumevanja, poverenja i pomirenja Dr uro unji ...................................................... 9 Demokratija i konikt Tanja Tankosic - Kelly .......................................... 15 Znaaj i uloga tolerancije u demokratskom drutvu Daliborka Uljarevi .......................................... 23 Ljudska prava pojam i meunarodno pravna zatita Dr Neboja Vuini ........................................................... 35 Intelektualna i moralna autonomija kao preduslov i rezultat ljudskih prava Dr edomir upi ...................... 47 O kulturi ljudskih prava Aleksandar-Saa Zekovi .................................. 55 Naelo javnosti kao atribut pravinosti Zoran Pain ............................... 63 Odnos nacionalnog i demokratskog kroz jugoslovensko iskustvo Dr erbo Rastoder ....................................... 75 Nacionalno i demokratsko primjer Bosne i Hercegovine Vladimir Mari ....................................................... 85 Izborna demokratija i modeli njenog ostvarivanja Dr Veselin Pavievi ................................................ 93 Politike partije i kampanje Lisa McLean .............................................. 107 Rodna ravnopravnost i demokratija Ljubomirka Ljupka Kovaevi ...............................................................113 Demokratija jo (ne) stanuje ovde Mr Zoran Stojiljkovi ............................................................................. 125 Razvoj nevladinih organizacija u Crnoj Gori Stevo Muk ......................................................................... 141 Dijalog u nedostatku dokaza (prilog medijskoj kulturi) Dr Ratko Boovi .......................................... 151

249

Demokratija, odgovornost i mediji - Koa Pavlovi ................................. 163 O demokratiji i ekonomiji Dr Saa Popovi ............................................ 173 Demokratija u tranziciji ekonomske reforme u Crnoj Gori Neboja Medojevi ........................................................... 183 Savjet Evrope i Evropski sud za ljudska prava pojam i znaaj institucija u procesu evropskih integracija Ana Zec ................................................................ 195 Evropske integracije i NVO sektor u Crnoj Gori Momilo Radulovi........................................................... 203 Mutacija ideoloki aspekt Dr Milan Popovi....................................... 215 Biljeka o autorima .................................................................................... 239

250

251

CIP - , 321.7(4) 341.231.14(4) 21 pria o demokratiji / grupa autora ; urednik Daliborka Uljarevi ; [prevod Maja Mugoa]. - Podgorica : Centar za graansko obrazovanje : 2005 (Podgorica : 3M Makarije). 252 str. ; 22 cm Tira 500. - Biljeka o autorima: str. 239-243. - Biljeke uz tekst. ISBN 86-85591-01-5 1. . . . 2. , a) - ) COBISS.CG-ID 9037328

252