17 82

(NEMRUT) MUSTAFA PAA DVAN-I HARBNDE YARGILANARAK DAM EDLEN BR KUVA-YI MLLYEC: DRAMALI RIZA BEY VE MLL MCADELEDEK
HZMETLER Osman AKANDERE* - Feridun ATA** ZET

Dramal Rza Bey, Sadrazam Damat Ferit Paaya suikast teebbsnde bulunmak suuyla yarglanm ve 12 Haziran 1920de aslarak idam edilmitir. Kendisi bir komitac ve Tekilt- Mahsusa elemandr. Milli Mcadelenin balarnda ise bir Kuva-y Milliyeci olarak lkesi ve milleti iin mcadele eden deerli bir ahsiyettir. Mill direni ve tekiltlanmann ilk nclerinden olmutur. Onu cephelerde bir mfreze kumandan olarak grmekteyiz. Birinci Anzavur syannda ise isyann bastrlmasnda nemli rol oynayan bir Takip Mfrezesi kumandandr. Mill kuvvetlerin ihtiyac olan silah ve cephanenin temini iin Akba Cephaneliinin baslmasnda barol oynamtr. Damat Ferit Paay ldrme plannn tetikiliini de yine o stlenmitir. Olduka ksa saylabilecek mr hep frtnal ve dadaal olarak gemi, lkesi ve milleti iin mcadele etmi ve bu uurda lmtr.
Anahtar Kelimeler: Dramal Rza Bey, Tekilt- Mahsu-
sa,(Nemrut) Mustafa Paa Divan- Harbi, Kuva-y Milliye, Suikast Teebbs
A NATIANOL FORCES EXECUTED BY(NEMRUT) MUSTAFA PASHA MLTARY COURT(DVAN-I HARB- RFS): RIZA BEY FROM DRAMA AND HS SERVICES IN NATIONAL STRUGGLE ABSTRACT
Rza Bey from Drama was charge with attempting to assassinate Sadrazam Ferid Pasha and he was hanged on June 12, 1920. He was a committee man and a member the Secret Organisation (Tekilt Mahsusa). He was also a distinguished statesman who struggled for his country and his people at the beginning of National Struggle. He was one of the pioneers of national resistance and organisation. We also see him as a commander of a detachment. He played an important role in suppressing the first Anzavur rebellion as the comSeluk niversitesi Teknik Bilimler Meslek Yksekokulu Atatrk nklplar ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Dersi retim yesi. ** Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Aratrma Grevlisi
*
18
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata manders of pursue detachment. He was also the most important person in attacking the Akba Ammunition in order to get the necessary gun and ammunition for National Forces. He also triggered the plan of assassinating Damat Ferit Pasha. His relatively short life is full of stormy and tumultuous events. .He struggled for his country and died for its sake.
Key Words: Rza Bey from Drama, the Secret Organisa-
tion(Tekilt- Mahsusa), Nemrut) Mustafa Pasha Military Court(Divan- Harb-i), National Struggle, Attempting.
I. DRAMALI RIZA BEY KMDR Sadrazam Damat Ferit Paaya suikast teebbsnde bulunmak ve geni apl bir gizli tekilt oluturmak sulamalaryla stanbul Birinci Divan- Harbi rfisi tarafndan yarglanan ve 12 Haziran 1920 tarihinde idam edilen Dramal Rza Beyin biyografisi hakknda maalesef ok fazla bir bilgi bulamadk. Kendisinin mlk ve asker sfatnn olmamas nedeniyle hakknda bir sicil dosyas da dzenlenmemitir. Ancak gerek yargland Divan- Harb-i rf Mahkemesi kararlarnda ve gerekse stlenmi olduu grevlerle ilgili olarak gazetelerde yer alan bilgilerden ve yine kendisini tanyan baz ahsiyetlerin hatralarnda yazdklarndan hareketle onu tantmaya alacaz. Beydir2. Dramal Rza Bey, Dramada1 domu olup, babasnn ismi Rifat dam edildii 12 Haziran 1336(1920) tarihinde 30 yanda3 olduuna gre, doum tarihi 1306(1890) olmaldr4. Dramal Rza Beyin ttn tica-
Drama, 1883 tarihinde kesin olarak Osmanl hakimiyetine girmitir. Rumeli Beylerbeyliinin Paa sancana bal bir kaza merkezi olan Dramaya Anadoludan nfus nakli yaplmtr. Balkan Savalarna kadar Osmanl hakimiyetinde kalan Drama, bu savalar esnasnda bir ara Bulgarlarn eline gemise de kinci Balkan Sava esnasnda yeniden Yunanllar tarafndan ele geirilmitir. Osmanl Devleti Dramay Londra Antlamas ile Yunanistana brakmtr. I. Dnya Sava esnasnda Bulgarlarn eline geen Drama, sava sonrasnda bir kez daha Yunanistana braklmtr. Dramada bulunan Trk nfusu Lozan Antlamas gereince mbadele yolu ile Trkiyeye g etmitir. Daha geni bilgi iin bkz. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Drama Maddesi, Cilt:9, Trkiye Diyanet Vakf Yay., stanbul 1994, s.525-528. Ayrca bkz. Trk Ansiklopedisi, Drama Maddesi, Cilt:XIV, Milli Eitim Bakanl Yay., Ankara 1966, s.59-60. 2 Dramal Rza Bey ile arkadalar hakknda verilen idm kararnn gerekeli kararnda yer alan bu bilgi iin bkz. Babakanlk Osmanl Arivi(BOA), Dosya Usul radeler Tasnifi(DUT), Nr.79/5-117. 3 BOA, DUT, Nr. 79/5-117. 4 Faik Reit Unat, Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, 4.Basm, TTK Basmevi, Ankara 1974, s.128.
1
Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri
19
reti ile megul olduunu hakkndaki gerekeli idam kararndan renmekteyiz5. Evli olup olmad konusunda bir bilgiye ulamamakla birlikte, ok gen yata komitac olarak bilindii ve bilahare de Tekilt- Mahsusann bir eleman olarak Birinci Dnya Sava yllarnda bir ok yerde deiik grevlerde bulunduunu dndmzde evli ve oluk ocuk sahibi olmad kanaati hasl olmaktadr. Bu kanaatimizi dorulayacak bir gelime de yledir. Dramal Rza Bey, hakknda verilen idam hkmnn infaz edildii 12 Haziran 1920 gn, idam ncesi derin bir sknet ve feragat iinde son arzu ve vasiyetini bildirmitir. Bu vasiyete gre, zerinde kan yedi lira ve eyrekle, bileindeki kol saati ve Polis Mdrlnde emanet bulunan 270 ksur liras kendisi ile birlikte idam edilecek olan Bahriye Yzbas Halil brahim Beyin dul kalan ailesine verilecekti6. Dramal Rza Bey ile birlikte suikast davasndan yarglanan ve bilahare idam edilen Bahriye Yzbas Halil brahim ile Maliye Nezareti katiplerinden Tevfik Sukuti Beylerin ailelerine bilahare Trkiye Byk Millet Meclisince Aralk 1922de hidemat vataniye tertibinden maa balanmt7. ayet Dramal Rza Bey evli olmu olsayd herhalde onun ailesi iin de byle bir giriim sz konusu olurdu. Bu nedenle Dramal Rza Beyin evli olmadna inanyoruz. Dramal Rza Bey, kendisini yakndan tanyan mehur Trk casusu ngiliz Kemalin8 verdii bilgiye gre uzun boylu, iri yapl, parlak bakl bir fiziki grnme sahipti9. Hasan zzettin Dinamonun Kutsal syan isimli eserinde de Dramal Rza Beyin, adeta bir silah deposunu andracak derecede zerinde silah ve bomba tayan, uzun boylu ve gen grnl olduu belirtilmektedir10. Dramal Rza Beyin, kendi mfrezesi ile birlikte takip
BOA, DUT, Nr. 79/5-117. Tark Mmtaz Gztepe, Yaasn ttihad- Terakki, Dn ve Bugn, Say:13, Yl:1, Cilt:1, (27 Ocak 1956), s.20. 7 Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ile ilgili Heyet-i Vekile tarafndan verilen kanun teklifinde yle deniliyordu: ehit ark Yzba Halil Efendi ailesine
5 6
tima Senesi 3, Cilt:25, Ankara 1960, s.406. Cebelibereket mebusu hsan Beyin, ehit Tevfik Sukti Beyin valide ve hemiresine bin kuru maa tahsisine dair kanun teklifi TBMMsinde grlmt. Meclis reisi bu konuda Tevfik Sukti
hidemat vataniye tertibinden maa tahsisine dair Heyeti Vekileden mevrud Lyihai kanuniye...... Bkz. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Devre I,
Cilt:26, Ankara 1960, s.7. ngiliz Kemal olarak bilinen bu mehur Trk casusu Ahemet Esat Tomruk hakknda daha geni bilgi iin bkz. ngiliz Kemal(Ahmet Esat Tomruk), Milli Mcadele Dnemi Hatralar, Yay. Haz. Zekeriya Trkmen, Kltr Bakanl Yay. Ankara 2000. 9 Recai Sanay, Trk Casusu ngiliz Kemal stikll Harbinde, Nebiolu Yay. stanbul 1958, s.97. 10 Hasan zzettin Dinamo, Kutsal syan(Kurtulu Savann Gerek Hikayesi), C.5, 4.Bask, May Yay. stanbul 1974, s.147.
8
merhumun ailesine hidemat vataniye tertibinden maa tahsisine dair olan bu teklifin bu babta icabeden mlumatn tahkk ve inbas zmmnda Maliye Vekaletine havalesi lzumuna demitir. Bkz. TBMM ZC, Devre I, tima Senesi 3,
20
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata
kumandanl yapt gnlerdeki fiziki grnm yleydi diyebiliriz: Ba-
nda siyah bir kalpak tayordu ve ehresi uzun denilebilecek derecede sakallyd. Srtnda, rtbeleri sklm, klk, haki, eski bir zabit ceketi tayordu. Ayaklarnda yn konlu bir Kafkas izmesi vard ve bacanda asker pantolonu bulunuyordu. Gsnde bir ble yetecek kadar mermilerle dolu fieklik vard. Belinde ise bir Barebellum silah, boynunda bir askeri drbn ve harita antas tayordu. Belinde ise yine bombalar bulunuyordu.11
Yine Dramal Rza Beyin, mert, hayata bir bardak su kadar kymet vermeyen, lm hie sayan, konuurken bile dilerini skacak kadar sert, demir kalpli denilecek kadar acmasz bir kii olduu, kendisini tanyanlarca hakknda yazlan karakteristik zellikleridir12. yle ki idam edilmek zere bulunduu esnada bile, en kk bir korku ve tela eseri gstermeyecek kadar derin bir sknet ve feragat iinde olmu, asabna son derece hakim, sakin ve ftursuz bir insan grnts izmitir13. Dramal Rza Beyin yukarda belirtmeye altmz bu zellikleri kendinde toplam olmas bir anlamda onun komitaclk ynyle aklanmaya allabilir. nk o, herkese tannan bir silahor, Balkan dalarnn yetitirdii en sekin ve yiit Trk komitaclarndan birisiydi. Kendisi de bir komitac olan Fuat Balkann komitaclk konusunda syledii u szler bu kanaatimizi dorulayc olmaktadr:
..Komitaclk, bazlarnn sand gibi soygunculuk, apulculuk deildir. Aksine, vatanseverliin en mfridine komitaclk denir. Ve komitac, vatan davas karsnda her eyini, hatt cann bile fed eden; gzn budaktan saknmayan adamdr! Memleket ve milleti iin gerekirse, acmadan yakar, ykar ldrr!... biz de, gerektike byle hareket ettik!...14
Nitekim Dramal Rza Bey de hem Balkanlarda komitaclk yapt gnlerde, hem de Tekilt- Mahsusann bir mensubu olarak Birinci Dnya Sava yllarnda yeri geldiinde gzn krpmadan adam ldrm, ky
Bu kyafet ile ilgili bilgi Kprl Hamdi Beyi tarif etmekteyse de, bir mfreze ve takip kumandan olarak Dramal Rza Beyin de ayn grnm ierisinde olduunu dnyoruz. Bkz. Zeynel Kozanolu Hamdi Bey ve Akba Baskn, Ankara 1970, s.3. 12 Sanay, age., s. 99. 13 Gztepe, a.g.m., s.20. 14 Metin Mart, lk Trk Komitacs Fuat Balkann Hatralar, Arma Yay. stanbul 1998, s.7.
11
21
basm, yakp ykmtr.15 Bilahare Mill Mcadelede de benzer faaliyetlerde bulunmutur.16. Komitaclk ruhu tamas ve Tekilt- Mahsusann gzpek bir silahoru olmasnn yan sra Dramal Rza Beyin ayn zamanda tekiltlk yn de glyd Bu nedenle de birlikte grev yapt komutanlarnn gvenini kazanm, hep zor ilerin adam olmutu. Nitekim, Birinci Dnya Sava yllarnda ngiliz Kemal ile birlikte Lawrensi yakalamak iin grevlendirilmesi, Birinci Anzavur syan srasnda Anzavurun ve kuvvetlerinin takip ve tenkiline katlmas, Kprl Hamdi Bey ile birlikte Akbata bulunan silah deposunun baslmas ve silahlarn karlmasnda n planda yer almas ve nihayet Sadrazam Damat Ferit Paaya suikast yapma grevini stlenmesi gibi... erkes Ethem17, Yzba Sar Edip 18, ngiliz Kemal, Kprl Hamdi Bey gibi, komitac ve Tekilt- Mahsusac olan ve Mill Mcadelemizin
ngiliz Kemal ile birlikte mehur ngiliz casusu Lawrensi takip hareketine kan ve bu amala Musul ve civarnda faaliyetlerde bulunan Dramal Rza Bey, bir defasnda barndklar bir kyde, Krt etelerinin basknna uram, ancak bu baskndan kurtulmulard. Baskndan sonra da Dramal Rza ve adamlarnca bu ky yaklmt. Bu anlatmlar iin bkz. Sanay, age., s.100-101. 16 Kprl Hamdi Bey ile birlikte Kuva-y Milliye rgtlenmesini salamak amacyla bulunduu Bigada, Kara Hasan etesinin iki nemli adamn tutuklu bulunduklar hapishaneden alarak, adamlarna ldrtmt Dramal Rza Beyin ldrtt bu iki eteciden birisi olan Suphi Bey, Kara Hasann akl hocaln yapyordu. Bu olay ile ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz. smail Aydn Hogr, Kurtulu Savanda Biga, Biga 1970, s.43. Dramal Rza Beyin kendisince veya adamlar ile birlikte yapt hadiseler, idam edilmesinin de bir gerekesi olmutu. Nitekim idam edildiinin ertesi gn gazetelerde yer alan haberlerde bu sular yle belirtiliyordu: 1-Merkm Bigada elli kiiyi bir cami-i erfe kapatarak zerlerine gaz dkp yakmtr. 2-Gnen kazasnda Yenice kynde 13 masum ve bi-gnah askeri kuruna dizdirmitir. 3-Biga kazasnn Tavanl karyesinde iki biare Trk cami-i erf duvar dibinde kurunla itlf idb cenazelerini defin ettirmeyerek kpeklere attrmtr. 4-Agonya karyesinde Poma koyun zebh eder gibi kendi eliyle boazlamtr. 5-Yine mezkr Agonya karyesinde cebhane mal bulunan cami-i erfi ateleyerek bir ok oluk ve ocuun telef olmasna badi olmutur Vakit, 13 Haziran 1336(1920), Nr.917. 17 Anzavur Ahmedin birinci isyan esnasnda bu isyan bastrmak amacyla erkes Ethem ile birlikte kendi mfrezesyle takip ve tenkil harekatna katlan Dramal Rza Bey iin zmire Doru gazetesinde u bilgiler verilmektedir: Edhem Beyin
15
lecei gibi Dramal Rza Bey iin erkes Ethemim kymetli arkada diye bahsedilmektedir.Bkz. zmire Doru, 4 Knunuevvel 1335(1919), Nr. 7. Yine ayn gazetede verilen dier bir bilgide de Salihli cephesi Kuva-y Milliye Kumandan
kymetli arkadalarndan Dramal Rza Bey dahi Kirmastiden alb getirdii mfreze-i askeriye ile birlikde yetimi ve edd bir msademeye balamdr... Gr-
erkes Ethem Bey kardeimiz de bu mill mcahedeye itirak itmek arzuy-
22
Kuva-y Milliye dneminde ise nemli grevler stlenmi ve hizmetler yapm olan bu isimler Dramal Rza Beyin samimi olduu kiiler arasnda bulunuyordu. Hakknda sylenen ve yazlanlara bakldnda onun byk bir vatansever ve kahraman olduu grlmektedir. Bunlarn bir ksm da bizzat onu tanyan ve birlikte alan komutan ve samim dostlarnca sylenilmi ve yazlmtr. Bu hususla ilgili birka rnek vermek istiyoruz: Bandrmada bulunan 61.Frka Kumandan olan ve Mill Mcadelenin balangcnda Balkesir blgesi mill mcadele tekiltn kuran ve yneten Miralay Kazm(zalp) Bey hatralarnda onun hakknda Pek fedakar
ve hamiyetli bir kimse olan ve byk hizmetler grm olan Dramal Rza Bey demektedir19.
Yine Sivastaki Heyet-i Temsiliye tarafndan Bursa Valilii grevine getirilmi olan Hacim Muhittin (arkl) Bey de hatralarnda Dramal Rza Bey iin Bu Dramal Rza hakikaten cesur ve fedakr bir ocuktu demektedir20. Kuva-y Milliyenin Salihli cephesi kumandan olan ve Anzavur Ahmedin birinci isyan srasnda Dramal Rza Bey ile birlikte bu isyann bastrlmas ve Anzavur Ahmed ile adamlarnn takip edilmesi hadisesinde birlikte alan erkes Ethem de Rza Bey bu teebbs iin mkemmel bir ahsiyetti. Cesurdu ve vatanperverdi demektedir.21 Anzavur isyann anlatt eserinde, o gnleri yaam bir ahsiyet olarak Zht Gvende unlar sylemektedir:
Gnlerden bir gn Edremit Kaymakam Hamdi Bey maiyetinde krk atl ile Bigaya geldi, belediye dairesine yerleti.
deki fedakr arkadalarndan birisi olduu belirtilmektedir. zmire Doru, 7 Kanun- evvel 1335(1919), Nr.8. 18 Alemdar gazetesinde kan Suikast Meselesi Tafsilt ve Teferrat balkl bir yazda Dramal Rza Beyin Yzba Sar Edip ile olan yaknl konusunda yle deniliyordu. Bu err, bu her manasile katil Dramal Rza, ehid-i mafr Ahmed
vicdaniyesini izhr itmi ve cephedeki rfekay- fedakarininden Rza Bey kardeimiz ile birlikte ve maiyetine ald mhim bir svari kuvvetiyle Perembe gn Balkesire gelmitir denilmekte ve Dramal Rza Beyin, erkes Ethemin cephe-
Kazm zalp, Mill Mcadele I (1919-1922), 2.Basm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1985, s.99. 20 Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuvay Milliye Hatralar 1919-1920, Yay. Haz. erafettin Turan, Trk nklp Tarihi Enstits Yay., Ankara 1967, s.110. 21 Cemal Kutay, erkes Etkem Hadisesi(Kendi Hatralaryla), Tarih Ktphanesi Yay., stanbul 1955, s.19.
19
Samimin katili Yzba Edibin srdalarndan en azl erk-i cinayetlerinden biridir Alemdar, 2 Haziran 1336(1920), Nr.529/2879.
23
Hamdi Beyin yannda Dramal Ali Rza Bey ve Bandrmal Kni Bey de vard. Bu iki zat da ok kymetli tekilt insanlard. Her ikisi de fevkalde cesur, gz pek arkadalard22
Dramal Rza hakknda cesur ve atlgan bir kiiydi eklindeki bir dier bilgiyi de Ulu demir vermektedir. demir, Dramal Rzann Bigada Hamdi Bey ile birlikte mill rgtlenmeyi baardn, Akbadaki cephaneleri Anadoluya karmakta byk hizmeti getiini 23 belirtmektedir . Hakknda bilgi vermeye altmz Dramal Rza Bey iin sadece Hsamettin Ertrk tarafndan olumsuz eyler sylenmektedir. Ertrk, Dramal Rzann Balkan Harbi sonunda Drama ve yresinde faaliyetlerde bulunan gizli rgte girdiini, bilahare gizli rgt yelerini deifre ederek Yunanllara bildirdiinden bahsederek onu vatan hainlii ile sulamaktadr24. Ancak Dramal Rza Beyin Birinci Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusa iinde yer almas, bir ok nemli grevler stlenmesi ve Yunanllarn zmiri igalini takip eden ilk gnlerde oluturduu mfrezesi ile birlikte Akhisar-Salihli cephelerinde vatan savunmasna komasna baktmzda bunun ok salkl bir deerlendirme olmadn syleyebiliriz. Hsamettin Ertrkn bu ithamlarnn Sadrazam Damat Ferit Paaya yaplacak olan suikast hadisesinin aa kmas, Dramal Rza Beyin bu konuda bildiklerini Polis sorgulamasnda ifa etmesi ve bunun neticesinde de dorudan veya dolayl olarak suikast hadisesi iinde yer alan stanbuldaki bir ok Karakol tekilt mensubunun tutuklanmas gibi hadiselerden sonra yazldn da gz nnde bulundurmak zorundayz. II. MLL MCADELEYE KADAR OLAN SRETE DRAMALI RIZA BEYN FAALYETLER Dramal Rza Bey yukarda da ifade ettiimiz gibi, Balkan dalarnn yetitirdii en sekin ve yiit Trk komitaclarndan birisiydi25. Bu nedenle kendisinin Balkan Savalar sonrasnda Drama-Serez blgesinde bulunduu ve buralarda komitaclk yaptn biliyoruz. Nitekim Hsamettin Ertrk, Dramal Rza iin Dramal Rza Bal-
kan Harbi sonunda Drama ve yresinde faaliyetlerde bulunmak zere kurZht Gven, Anzavur syan-Kurtulu Sava Hatralarndan Ac Bir Sayfa, Ankara 1965, s.29. 23 Ulu demir, Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar(Gnlk Anlar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1989., s.73. 24 Hsamettin Ertrk, Mill Mcadele Senelerinde Tekilt- Mahsusa, Daktilo Metin (Yay. Haz. Tevfik Apay Genelkurmay ATASE Ktphanesi, Ankara 1985, s.282. 25 Dinamo, age., C 5, s.147.
22
24
duumuz tekilta girmi kiilerden olduundan onu tanmakta idim demektedir26. Dramal Rza Beyinde mensubu olduu bu gizli tekilt Trk Bat Trakya Komitesidir27. Bu komite Bat Trakyann stanbul Antlamas ile Bulgarlara terk edilmesi ve 1913te kurulan Garb Trakya Hkmeti Mstaklesinin kendini lavetmek zorunda kalmas zerine kurulmutu28. Komitenin banda Sleyman Asker Bey bulunuyordu Sleyman Asker Bey, stanbuldan Muhacirin Mdr ismi altnda, Bat Trakya ve Makedonya ilerini ynetmeye balamt29. Komite, Yunan Makedonyas iin stemen Fuat(Balkan) Beyi grevlendirmiti30. Fuat Bey ve arkadalar, Sleyman Asker Beyden aldklar talimatlar dorultusunda hareket ediyordu. Fuat Bey, Drama-Serez blgesinde gizli olarak Trkler arasnda almalar yapm ve onlar tekiltlandrmt31. Dramal Rza Bey komiteye muhtemelen bu sralarda girmi ve bilhassa Drama blgesinde nemli faaliyetlerde bulunmutur. Yiitlii, cesaret, ve tekiltl ile ksa zamanda blgede nam yapmt. Yunanistan, Makedonyadaki durumun kendi aleyhine cereyan etmesinden dolay Trklerin Bulgarlarla mterek bir ayaklanmaya hazrErtrk, Mill Mcadele Senelerinde Tekilt- Mahsusa, s.283. Tevfik Bykolu, Trakyada Mill Mcadele, Cilt I, 2.Bask, TTK Basmevi, Ankara 1987, s.88. 28 1913te kurulan Garbi Trakya Muvakkat Hkmetinin lavedilmesi iin o tarihte stanbul Muhafz olan Cemal Bey(Paa), Bat Trakya Hkmetinin bandakilerle grmek ve blge halkn Bulgarlara kar silahl mukavemetten vazgeirmek ve teskin etmek zere Bat Trakyaya gelmiti. Cemal Paa hatralarnda 1913 senesi Temmuzu ortasndan Eyll ortasna kadar yaayan bu hkmetin stanbul Muahedesi hkmleri mucibince mevcudiyetine nihayet verildi demektedir. Cemal Paa(Bahriye Nazr ve 4. Ordu Kumandan), Hatralar, Tamamlayan ve Dzenleyen Behet Cemal, ada yay., stanbul 1977., s.64. 29 Hsameddin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas isimi hatralarnda bu komitenin ierisinde kendisinin de olduunu sylemekte ve yle demektedir:Bilhassa skeeli rif Bey, Bat Trakya iinin banda idi. Bu kahramanlardan bir ksm lm, bir ksm yaralanm ve bu hal sulhun akdine kadar devam etmiti. Trakyada mhim faaliyetleri grlen Tekilt- Mahsusa reisi Mmtaz Kolaas Sleyman Asker Bey de bulunmutur.(...) Tekilt- Mahsusa buraya, zmitli Mmtaz(Enver Paann yaveri), topu Yzba hsan(Bahriye Vekili), Piyade zabiti Sapancal Hakk, Svari Binbas olarak ben Makedonyaya gnderildik... Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, Yay. Haz. Samih Nafiz Kansu, Sebil Yay., stanbul 1964, s.99. 30 Fuat Balkan hatralarnda bir sre skee altktan sonra, Bulgarlarn skeede almasna msaade etmemeleri zerine Bulgaristan terk ederek Yunan Dou Makedonyasna(Drama-Serez) blgesine gemi ve almalarn orada srdrmtr. Bkz. Fuat Balkann Hatralar, s.12-13; Bykolu, age., s.90; Nevzat Gnda, 1913 Garbi Trakya Hkmeti Mstaklesi, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1987, s.162-164. 31 Fuat Balkann Hatralar, s.14-15.; Bykolu, age., s.90-91.
26 27
25
landklarn bahane ederek bu blgedeki ve Bat Trakyadaki Mslman halka mezalim yapmaya, cami, okul ve evleri tahrip etmeye balamt. Blgede Mslmanlarn ellerinde bulunan ttn ticaretini Rumlarn tekeline vermeye alan Yunan Hkmeti, bu blgenin kendi kontrol altnda kalmas iin blgeye Rumlar iskn etmekteydi. Mslman halkn malna, canna, rz ve namusuna ynelik mezalimlerini her geen gn artran Yunanllar, blgenin ileri gelen Mslmanlarn da tutukluyorlard. te Dramal Rza Bey ve bu blgede faaliyette bulunan dier Trk komitaclar da Mslman halkn Yunan saldrlarndan korunmas ve blge halknn i bnyelerinde tekiltlanmalarn salamaya alyorlard. Nitekim Atina Sefaretine 21 Mays 1914de sunulan bir yazda Dramal Rza Beyin Yunanllar tarafndan bu blgedeki etecilik faaliyetleri konusunda soruturulduunu ve arandn gryoruz Yaz blgedeki Yunan memurlar ve askerlerinin Mslman halka yaptklar mezalimi dile getiriyordu. Bu yazda Dramal Rza Beyin isminin getii ksmda unlar anlatlyordu:
Dramada erf- slmiyyenin tevkfleriyle kurda cereyn eden ahvl de tazyikt- mezkre cmlesindendir. Bu sancak dhilinde bir Trk-Bulgar hareket-i ihtilliyyesinin mevcdiyetine dir Hkme-i Yunaniyye tarafndan-sika-i tehdd ve tazyk ile vuk bulan ihbrat- mcerrededen mad- essl vesik ve evrka dest-res olunmamdr(...) Mtekiben kyller tazyk olunarak hi olmazsa silh nmna byk ktada bir ekmek ba teslm etmeyenlere komitecilerden adem-i malmt beyn edenler denekden geirildiklerinden, bunlardan birisi kr Efendi nmnda birinin Dramaya gelerek erf ile grdkden sonra ete tekli in karyelerde doladn ve bazlar da evvelce hicret eden akrablarnn byle bir hareket icr olunaca yolunda ihbrtda bulunduklarn ifade eylemeleri zerine ahlinin takb ve tevkfine ibtidar edilmitir. Mevkfin, imdiye kadar Makedonya muhtariyeti hakknda yeni Asr gazetesinde bir maklesinden bahsetmi olmalarndan ve Jn Trklerin ete tekiltna dir malmtlar olup olmadndan ve Dramal Rza bey ile ne grdklerinden ve kr Efendinin ne gibi teebbstda bulunduklarndan dolay istintk edildikleri drama mftsi de mstantk tarafndan celb olunarak ayn sullere maruz kalmlardr...32
32
Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi I (Balkanlarda Yunan Mezalimi), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Ankara 1995 s.269, Belge No:107, (s.628-629, Belge No:107) .
26
Yazdan anlaldna gre, Drama savcs, tutuklanan eraf ve kyllere, o blgedeki Jn Trklerin(ttihatlarn) ete tekiltlar hakknda bilgi sormakta ve zellikle Dramal Rza Beyin faaliyetlerini renmek istemektedir. Bat Trakyadaki bu faaliyetlerinden sonra Dramal Rza Bey, Tekilt- Mahsusa bnyesine dahil olmutur. Bilindii gibi Tekilt- Mahsusay Birinci Dnya Sava ncesi, Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa kurmutu33 Tekilt- Mahsusann kurulu tarihi konusunda farkl tarihler belirtilmekle birlikte ariv bilgileri nda yaplan almalar neticesinde kesin kurulu tarihinin 17 Kasm 1913 olduu kabul edilmektedir34. Tekiltn ilk bakan Sleyman Asker Beydir. Daha sonra Ali Bey Bahampa ve Hsamettin Ertrk bakanlk grevlerinde bulunmutur35. Dramal Rza Beyin ne zaman Tekilt- Mahsusaya girdii konusunda kesin bir tarih verememekle birlikte, tekiltn kuruluunu mteakip ilk katlanlar arasnda olduunu syleyebiliriz. Dramal Rza Beyin, Birinci Dnya Savann balamasndan hemen nce Bat Anadoludaki Rum ahalinin Yunanistana tehciri meselesinde de aktif olarak rol aldn grmekteyiz. Bilindii gibi Birinci Dnya Savandan nce Yunanistann idaresine giren Trakya, Makedonya ve Epir blgesinden Osmanl lkesine 200.000 binden fazla Trk gmeni gelmiti36. Bilhassa Makedonya blgeErtrk, ki Devrin Perde Arkas, s.105. Mustafa Balcolu, Tekilt- Mahsusadan Cumhuriyete, Nobel Yay., stanbul 2001, s.2. Arif Cemil bu tekiltn kuruluuyla ilgili olarak hatralarnda u bilgiyi vermektedir:
33 34
Seferberliin iln edildii gnn gecesi ttihat Terakki Cemiyeti Merkez-i Umum de mhim bir itima akdetmi ve bunda, en yakn bir atide tatbik edilmek zere, gayet mull bir karar verilmiti. Bu karar, ister umum harbe itirak edelim, ister etmeyelim, ordularmzn ilerde dman topraklarndaki hareketlerini kolaylatrmak iin bir Tekilt- Mahsusa vcuda getirilmesini istihdaf ediyordu. Bu tekilt sayesinde teslih olunacak eteler harb zuhurunda dman topraklarna aknlar yapacaklar, dman kuvvetlerini artacaklar, onlarn hareketleri ve miktarlar hakknda malumat edinerek bunlar ordumuza bildireceklerdir. Arif
35
Cemil, I. Dnya Savanda Tekilt- Mahsusa, Arba Yay. stanbul 1997, s.9. Balcolu, age., s.4; Tekilt- Mahsusa ile ilgili geni bilgi iin bkz. Ertrk, ki Devrin Perde Arkas; Ertrk, Mill Mcadele Senelerinde Tekilt- Mahsusa; Arif Cemil, I. Dnya Savanda Tekilt- Mahsusa, Philip Stoddard, Tekilt- Mahsusa, Arba Yay. stanbul 1994; Atilla eliktepe, Tekilt- Mahsusann Siyasi Misyonu, IQ Kltr-Sanat Yay., stanbul 2002, s.73-119. 36 Balkan Savalarndan sonra balayan bu g hareketi ve gmen meseleleri ile ilgili olarak bkz. Ahmed Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri(1912-1913), 2.Bask, TTK Basmevi, Ankara 1995; Justin McCarthy, lm ve Srgn(1821-1922), nklp Yay. Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas(1913-1918), ev. Bilge Umar, stanbul 1998; letiim Yay., s-
27
sinden Trklerin adeta kovulmas ve zulm grmeleri, Osmanl lkesinde de tepkilerle karlanmt37. Bunun zerine ttihat ve Terakki Hkmeti, Balkan Sava srasnda devlete ihanet etmi olan unsurlardan lkeyi temizleme hareketini balatmt. Nitekim bu konuda Bulgarlarla yaplan stanbul Antlamas ile Edirne ve Krklareli blgesindeki Bulgarlar, Bulgaristana sevk edilmiti. Hemen akabinde de bu kez Rumlarn sevk iin hazrlk yapld. Ancak Osmanl Hkmeti bu sevk resm yollarla deil, gayri resm yollarla gerekletirmek istiyordu. Bu nedenle blgedeki Rumlarn rktlmesi ve tedirgin edilmesi salanmalyd38. te Rumlarn Anadoludan sevkn salamak amacyla Tekilt- Mahsusa bu blgeye baz komitac ve eteleri gndermiti39. Dramal Rza Bey, emrindeki ete kuvvetiyle beraber blgeye gelmi ve faaliyetlere balamt. Dramal Rza Bey ve avenesi daha ok Bergama, Manisa, Dikili ve Menemen blgesindeki Rum ahalinin rktlmesinde ve kendiliklerinden Yunanistan!a gitmesinde faal rol oynamt. Suikast davasndan yargland gnlerde Vakit gazetesinde kan Dramal Rza Kimdir? alt balkl bir haberde Dramal Rza Beyin Rum tehcrindeki rol yle belirtiliyordu: Bu err Harb-i Umumden bir az mukaddem Bergamada, Manisada, Dikilide ve bu kazalara merbut mahallerde ik edilen tehcrin de yegane kahramanlarndan bulunuyordu40
tanbul 2001; H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Tarihi G, Kum Saati Yay., stanbul 2001. 37 Bykolu, age., s.92. 38 Osmanl Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteenin Anlar, Yay. Haz. smail Arar, Hrriyet Vakf Yay., stanbul 1986, s.165. ttihat ve Terakki Partisinin zmir Katib-i Mesul olan Celal Beyin Ege ky eridinin gizli Rum istilasndan temizlenmesi balyla anlatt bilgiler iin bkz. Cemal Kutay, Cell Bayarn Yazmad ve Yazmayaca Devirden Hakikatler, Aliolu Yay., stanbul 1982, s. 5156. 39 Balkan Harbi sonras Bat Anadoludaki Rum tehcirinde grev alm kiilerden birisi de Halil(Kut) Beydir. Enver Paann amcas olan Halil Bey bu konuda unlar sylemektedir: kararghta iki dnce vard: Birincisi bir alayla Midilli Ada-
Paa-ttihat ve Terakkden Cumhuriyete Bitmeyen Sava, 2.Bask, Kamer Yay. stanbul 1998., 128. 40 Vakit, 2 Haziran 1336 (1920), Nr. 529/2879.
sn igal ederek savunmaya gemem, dieri de Yunan adalarna yakn ve her zaman baskn beklediimiz Ske mntkasnn savunmasna memur edilmi ktann kumandasn almam. Neticede Ske blgesi kumandanlna karar verildi.(...) Skede frkay tefti ederek sahildeki karmaya msait yerleri tahkim ettim. Sahilde her zaman Yunan ekyasn barndrabilecek bir sr Rum ky vard. lk ilerimden biri de bunlar adalara tehcir etmek oldu. Dier harektlarla da Ske mntkasn ksa zamanda tertemiz ve emin bir hale soktum... Taylan Sorgun, Halil
28
Bat Anadoludaki Rumlarn rktlerek kendiliklerinden lkeyi terk etmelerinin salanmas amacyla yaplan bu faaliyetleri Dramal Rza Bey, Jandarma Yzbas Edib (Sar Edip Efe) Bey ile birlikte gerekletirmiti41. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Harbine girmesi zerine Tekilt- Mahsusa da harekete gemi ve deerli bir ok mensubunu deiik cephelere gndermiti. Savan hemen balarnda lkenin drt bir tarafna dalan tekilt mensuplarndan; Sapancal Hakk ve zmitli Mmtaz Beyler Suriyeye, Nuri Bey Badata, Kucuba Eref Bey, Erzurumlu Aziz, erkes Ziya Beyler Hicaza, Bingazili Yusuf etvan Bey Trablusgarpa, Kucuba Sami Bey Trkistana, mer Naci Bey rana, Emrillah Barkn Bey Hindistana, Eyb Sabri ve Yzba Zinnun Beyler Rumeliye Yakub Cemil Bey ise Kafkasyaya gitmilerdi42. Dramal Rza Beyin de Suriyeye gittiini gryoruz. nk ngiliz Kemal, anlarnda lawrensi takip ve yakalamak iin grevlendirildiklerinde Dramal Rza Bey ile birlikte nce ama gittiklerini belirtmekte ve Nihayet
ama vardk. amda Dramal Rzann karargah vard. Sekin beygirler emre amade idi. Hazrlklar ikml edildi demektedir. Bu bilgiden Dramal
Rza Beyin, savan balamas ile birlikte ama gittiini anlamaktayz. Gerektende savan balarnda Sina-Filistin Cephesi bnyesinde merkezi am olmak zere iki Gnll Toplama zel Karargah bulunuyordu. Bunlardan birisi Binba Mmtaz Beyin43, dieri de Yzba Kucuba Eref Beyin kumandasnda idiler44. 4. Ordu Kumandan Cemal Paann kurmay bakan olarak katld Birinci Dnya Savann Suriye Cephesini anlatt hatralarnda Ali Fuat(Erden) Paa, ordu karargah iinde bir husus maiyet(ifre kalemi) biriminin olduunu sylemektedir. ifre kaleminde; yaverler ve emir subaylarndan baka ifre memurlar, komitaclar, fedailer ve Cemal Paann ahsi muhafzlarnn olduunu belirten Erden Bu sonuncular disiplin kai-
Jandarma Yzbas Edip(Sar Edip Efe) Bey, bu blgedeki tehcr faaliyetlerinden dolay Mtareke dneminde tehcr sulusu olarak hkmete aranmaktayd. Bu bilgi iin bkz. Mithat Baydur, Aydn ve evresinde Mill Direniin Douu ve Gelimesine Bir Bak,Askeri Tarih Blteni, Yl:20, Say 39,(Austos 1995), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., Ankara 1995, s.83-84. 42 Soner Yaln, Tekiltn ki Silahr, 5. Basm, Doan Kitaplk A.. Yay., stanbul 2001, s. 184. 43 Ertrk, Svari Binbas zmitli Mmtaz Beyin bilahare kaymakamla(yarbay) terfi ettiini ve Enver Paann yaveri olduunu belirtmektedir. Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s.108-109. 44 smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922(Balkan-Birinci Dnya ve stikll Harbi), TTK Basmevi, Ankara 1993, s.138.
41
29
delerinin dnda ve stnde idiler. Fedailer Cemal Paann nazarnda belki ordu kurmay bakanndan daha lzumlu idiler demektedir45.
Dramal Rza Beyin Binba Mmtaz Beyin mi yoksa Kucuba Erefin mi kumandanln yapt Gnll Toplama zel Karargah emrinde grev yapt konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak Kucuba Erefin Enver Paa tarafndan Hicaz Blgesi46 sorumluluuna atandn dndmzde Dramal Rza Beyin Binba Mmtaz Beyin Karargahna bal olduunu syleyebiliriz. Tekilt- Mahsusann Suriye tekiltn kurmak gibi bir grevi de stlenmi olan Binba Mmtaz Bey, Ksa srede Suriyedeki Arap kabileleri arasnda mkemmel bir tekilt kurmutu. Bu tekilt mensuplarnn Kanal Harektnda da nemli hizmetleri olmu ve hatta Msra basknlar bile yapmaya balamlard47. te Dramal Rza Bey, Suriye cephesinde bulunduu bu sralarda 14 Ocak-5 ubat 1915 tarihleri arasnda yaplan I. Kanal Harektna da katlmt.48 Dramal Rza Bey kendisine bal adamlar bu harektta Binba Mmtaz Beyin kumandasnda Sa Kol Komutanl emrinde arpmlard. Dramal Rza Bey ve adamlarnn da yer ald Sa Kol Gnll Atl Bedevi kuvvetlerinin mevcudu bin civarndayd49. ngiliz Kemal anlarnda, Dramal Rza ile ilgili bir diyaloga yer vermektedir. Bu diyalogda Dramal Rza Beyin Svey Kanalna kadar dayandk eklindeki ifadesinden I. Kanal Seferine itirak ettiini anlamaktayz. ngiliz Kemalin anlatmlaryla bu diyalog yle cereyan etmiti.
45
Erden, Birinci Dnya Harbinde Suriye Hatralar, Yay. Haz. Alpay Kabacal, stanbul 2003, s.160-161. 46 Birinci Dnya Sava baladnda, Enver Paa tarafndan Kucuba Eref Arabistan, Sina ve Kuzey Afrika blgelerindeki Tekilt- Mahsusa faaliyetlerini yrtmek iin grevlendirmiti. Bkz. Eref Kucuba, Hayberde Trk Cengi(Tekilt- Mahsusa Arabistan, Sina ve Kuzey Afrika Mdr Eref Beyin Hayber Anlar), Yay. Haz. Philip Stoddard, H. Basri Danman, Arba Yay. stanbul 1997., s.223. 47 Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s.108. 48 I. Kanal Harektnda, Binba Mmtaz Beyin kumanda ettii Gnll Atl Bedeviler Sa Kol Komutanlna, Yzba Eref(Kucuba) Beyin kumanda ettii Gnll Atl Bedeviler Sol Kol Komutanlna bal olarak bu savaa itirak etmilerdi. Bkz. Grgl, age., s.140. 49 Erden, age., s.17.
Hususi maiyet yznden yl boyunca ok zldn syleyen Erden ngilizler, erif Hseyin, Tih sahras, Kanal seferleri, ky cephesi, Hicaz l, i cephe, iae, yakacak ve ikmal skntlar, elem verici siyas iler ve bir krallk kadar geni olan ordu mntkasnn eitli kark ileri beni yormad. Beni Husus maiyetive onunla yaplan sessiz sava yordu ve sinirlerimi bozdu demektedir. Bkz. Ali Fuat
30
Ve o gn Adanaya hareket ettik. Maiyetimizde yirmi be eteci arkada vard. Bunlarn hepsi birbirinden babayiit, birbirinden tecrbeli silahrler...lerinde bir Musullu Krt de vard. Rzaya Rza Bey, bu adam bize hyanet etmesin. timadn var m kendisine ? diye sordum. Rza: Sen merak etme, iki senedir benimle beraber, dedi. ok iler grdk. Svey kanalna kadar dayandk. Hint hudutlarndan ieri girdik. Biz onu klavuz olarak kullanrz, gideceimiz yerleri kar kar bilir.50
Yukardaki bu diyalogdan yola karak Dramal Rza Beyin verilen bir grevi yerine getirmek iin Hindistana da gitmi olduunu anlyoruz. Hindistana hangi grevle gnderilmi olduuna dair bir bilgiye sahip olmamakla beraber, Tekilt- Mahsusann Hindistana ynelik bir faaliyeti erevesinde olduunu dnyoruz. zellikle Tekilt- Mahsusann Hindistanda planlad en cesur adm pek Mektup Komplosu olarak bilinen bir teebbstr. Bu teebbs Hindistann Afganistana alan Kuzey-Bat Hududundan balayacak bir hcum ile ayn anda lkede balayacak koordineli bir ayaklanmay ihtiva etmektedir51. Belki de Dramal Rza Bey 1916 yl ortalarna kadar devam edecek olan bu teebbs dolaysyla Hindistana gitmi olabilirdi. Maalesef elimizdeki mevcut bilgiler nda bu konuya aklk getiremiyoruz. Dramal Rza Beyin bal olduu birimin merkezi amd. Ancak gelimelere baktmzda Dramal Rza Bey sadece amda durup kalmam, gerek ttihat ve Terakki Cemiyeti merkezince ve gerekse Tekilt- Mahsusa tarafndan kendisine verilen grevleri yerine getirmek zere amdan ayrlm ve belki de haftalarca ve hatta aylarca karargah merkezine dnmemitir. Nitekim 1917 sonlarnda ngiliz Kemal ile birlikte kendisine verilenngiliz ajan Lawrensi yakalamak grevi aylarca srmtr. Bu grev, Dramal Rza Beyin stanbulda bulunduu gnlerde verilmitir. Grevi veren ttihat ve Terakki Cemiyetinin stanbul Tekilt Bakan Kemal Beydir(Kara Kemal). Dramal Rza Bey Kk Efendi olarak da bilinen
50 51
Sanay, age., s.100. Mim Kemal ge, Gney Asya Mslmanlarnn stikll Davas ve Trk Mill Mcadelesi, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988.s.30. Tekilt- Mahssann Hindistandaki faaliyetleri iin bkz. Vahdet Keleylmaz, Tekilt- Mahssann Hindistan Misyonu(1914-1918), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1999.
31
Kemal Beyin gvenini kazanmt52. Bu nedenle baz ok zel grevler iin Dramal Rza Bey ilk akla gelen isimlerden birisi olmutu. Tpk bu Lawrens grevi gibi. ngiliz Kemal hatralarnda Dramal Rza Bey ile nasl tantn ve Lawrensi yakalamak grevini nasl stlendiini anlatmaktadr. Biz bu anlatmlardan istifade ederek ngiliz Kemal ile Dramal Rzann 1917 sonlarndan balayp, mtarekenin imzaland Ekim 1918e kadar olan Lawrensi takip ve yakalama servenini vermek istiyoruz. Dramal Rza ile ngiliz Kemalin ilk defa karlamalar, Tekilt- Mahssann Caalolundaki merkez binasnda, Kara Kemal Beyin odasnda olmutur. Bu ilk karlama ile ilgili olarak ngiliz Kemalin intiba yleydi:
eri, tepeden trnaa kadar silahl, zerinde bombalar, iri yapl, gzleri parl parl, yirmi be yirmi sekiz yalarnda bir adam girdi.53
Bu tanma sonras, Kara Kemal Bey, Dramal Rza Beyden ngiliz Kemali etecilik konusunda yetitirmesini istemiti. Dramal Rza Bey, Kathane srtlarnda gnlerce ngiliz Kemale etecilik dersleri vermi, onu ksa srede tam bir gerillac olarak yetitirmiti. ngiliz Kemal bu eitimden sonraki grnm iin ben de, dier eteci arkadalarn klna b-
rndm. Batan aa msellah hale geldim. Bombalar vesaire zerim bir silah koleksiyonuna benzedi diyecektir.
Bu eitimin tamamlanmasndan sonra kendilerine verilen Lawrensi yakalama grevi iin ikili trenle Adanaya gittiler. ngiliz Kemal, kendileriyle birlikte Dramal Rzann emrinde olan yirmi be etecinin olduunu belirtmekte ve Bunlarn hepsi birbirlerinden babayiit, birbirinden tecrbeli silahorlar demektedir. zel bir grev stlenmi olan bu heyet, Adanadan sonra Dramal Rza Beyin karargahnn bulunduu ama gelir. Burada gerekli hazrlklar yapldktan sonra Lawrensi aramak iin Musul ve civar ile ran hududu civar dolalr. ngiliz Kemal hatralarnda artk cepheden ricat ve bozgun haberlerinin gelmeye baladn ve her tarafta asker firarilerinin olduundan bahsediyor. Haftalarca, aylarca dou ve gney dou blgelerinde yaplan Lawrensi arama ve yakalama abalarndan bir sonu alnamamt. Bu durumu ngiliz Kemal yle anlatmaktadr:
Tekilt- Mahssann Caalolundaki merkez binasnda Kemal Beyin hemen yanndaki odada adamlar ile birlikte ve tam tehizat silahl olarak beklemekte ve Kemal Bey ile gayet samim bir havada sohbet edebilmekteydi. Sanay, age., s.9697. 53 Sanay, ,age. s.97.
52
32
Bizim bu blgelerde dolamamz bir fayda temin etmedi. Bamzn aresine bakmak zaman gelmiti. Hibir muvaffakiyet elde edemeden, Lavrensin izini dahi bulamadan geri dnmek pek tatl bir ey deildi, amma, ne are ki, baka yaplacak bir ey yoktu. Lavrens yapacan yapm, i rndan km bulunuyordu. Feci mtareke oluvermiti. ar-naar stanbula doru yola koyulduk54
Bu satrlardan da anlalaca gibi Dramal Rza ve ngiliz Kemalin stanbula dnmeye karar verdikleri gnlerde, Osmanl Devleti, tilf Devletleri ile Mondros Mtarekesini imzalamt. Hatralarnn devamnda ngiliz Kemal, stanbula dn yaptklar gnlerde mtarekenin yapldn ve igal kuvvetlerinin stanbula girdiklerinden bahsetmektedir. Bu gelime zerine Dramal Rza Bey ve etesi ile ngiliz Kemal, Eskiehirde vedalamlar ve eteyi de datmlard. Hatta kyafetlerini dahi deitirmilerdi. ngiliz Kemal herkesin memleketine dndn ve kendisinin de stanbula geldiini belirtmektedir. Bu ifadeden, Dramal Rza Beyin stanbula dnmediini anlamaktayz. III. MLL MCADELENN BALARINDA DRAMALI RIZA BEY VE YAPTII HZMETLER A) Kuva-y Milliyenin Kuruluunda ve Cephelerdeki Hizmetleri Bir nceki blmmzde belirttiimiz gibi Dramal Rza Beyin ngiliz Kemal ile birlikte Lawrensi takip ve yakalama grevinden dnlerinde, Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savandan malup olarak kmay kabullendii Mondros Mtarekesini imzalam ve hatta bata stanbul olmak zere lkemizin bir ok blgesi igal edilmeye balanmt. Dramal Rza Bey, stanbul igal edilmi bulunduu ve ngilizlerin isteiyle ttihatlarn ve zellikle tehcir hadisesine karm olan siyas ve asker ahsiyetlerin Osmanl Hkmetince tutuklanmaya baland o gnlerde stanbula dnmemiti. Dramal Rza Bey, muhtemelen ManisaAkhisar taraflarna gitmiti. nk Balkan Harbinden sonra bilhassa Drama blgesinden gelen muhacirler zmir gmen toplama merkezinde geici olarak barndrlyorlar ve oradan da Aydn, Hdavendigar(Bursa) ve Karesi(Balkesir) vilayetleri ierisindeki kaza, nahiye ve kylere iskn ettiriliyorlard55. Bu blgede zmirin igali gnlerine kadar Dramal Rza Beyin ttn ticareti ile megul olduunu syleyebiliriz.
54 55
Sanay, age., s.102. Halaolu, Balkan Harbinden sonra Rumeliden Anadoluya yaplan gleri inceledii almasnda zmir gmen toplayan merkezlerden biri olup, buradan Ay-
33
Bilindii gibi zmir ve civarnn Yunanllar tarafndan igal edilmesi ile ilgili Paris Bar Konferansnda alnan karar zerine, Yunan igal kuvvetleri 15 Mays 1919 gn zmiri igal etmiler ve bu igalleri srasnda da binlerce Trk katletmilerdi. zmire Yunan askerlerinin kmas btn lkede olduu gibi, bilhassa igal blgesi olan zmir ve civarnda byk bir tepki yaratm, mill heyecanlara yol amt. Yunanllarn igallerini geniletme abalar ve bu dorultuda Manisay da igal etmesi zerine igal edilmi ve igale uramas sz konusu Manisa, Balkesir,Aydn gibi vilayetler ile Ayvalk, Akhisar, Soma, Salihli, Alaehir, demi gibi kazalarda Redd-i lhk ve Mdafaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziyeleri gibi mill tekiltlar kurulmu ve Yunanllara kar mill cepheler alarak oluturulacak mill glerle mukavemet ve mcadele esas kabul edilmiti. te Dramal Rza Bey de bir ok vatanseverin yapt gibi, Yunanllarla mcadele etmek azim ve arzusu ile Bat Anadoluda balayan Mill Mcadele Hareketinin ilk nclerinden olmutu. Nitekim Dramal Rza Bey Bat Anadoluda Yunan igaline kar mcadeleyi balatan ve Kuva-y Milliyeyi kuranlar arasndadr56. Ayvalk-Edremit blgesinde 172 inci Alay Komutan Ali etinkaya, Ayvalk Kaymakam Osman Nuri Bey, Ayvalk Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Dramal Cemal Bey, Edremit Kaymakam Kprl Hamdi Bey, Pelit Kyl Nazmi, Krkaal Mehmet Emin Bey ile birlikte Dramal Rza Bey ilk cepheyi kuran kiilerdi. Dramal Rza Bey, bu cephede Yunanllarn Ayvalk igal etmesine kar balatlan mcadelede yer almt57.
dn, Manisa, Mentee(Mula) gibi i kesimlere srekli gmen nakledilmekteydi. demektedir. Bkz. Halaolu, a.g.e, s. 77; Gebe Trklerin yan sra Balkanlardan kovulan Trkler de vard. Bunlar ounlukla zmir, Edirne, Adana ve Karesiye yerletiriliyorlard.(...) Gelibolu Yarmadas, Ayvalk, Edremit gibi Rum nfusunun youn olduu yerlerde, nfus dengesinin Mslmanlar lehine salanmas iin Rumeliden gelen muhacirlerin ncelikli olarak bu yerlerde iskn edilmesine dikkat ediliyordu. Bu deerlendirme iin bkz. Dndar, age., s.168. Ayrca bkz. Aanolu, age., s.109-110. baka bir deerlendirmede de Makedonya Trkleri, Anadoluya gitmek iin ayaklandlar. Balkan Savalarnn ve Yunanistan hkmetinin izledii politika ile aknlar halinde Anadoluya zellikle Ee kylarna g ettiler. Ksa srede saylar 200.000 e ulamt denilmektedir. Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2002, s. 36. Yine 1912-1920 dneminde Balkanlardan gelen Mslman snmaclar ve bunlarn iskn edildii yerler ile ilgili bir tablo da; Aydn(zmir) vilayetine 145.868, Hdavendigr(Bursa) vilayetine 20. 853, Karesi(Balkesir) vilayetine 14. 687, Biga(anakkale) vilayetine 4.033 kiinin yerletirildikleri belirtilmektedir. Bkz. McCarthy, age., s.184. 56 Grgl, age., s. 244. 57 Ayvalkta bulunan 172 inci Alay Kumandan kaymakam(Yarbay) Ali etinkaya)Beyin hatralarnda Ayvalkta Yunan igal kuvvetine kar yalnz 172. Alayla mdafaaya balanm ve cephe tesis edilmekle beraber Burhaniye ve Edremit kaza ve nahiyelerinin milli kuvvetleri tedricen iltihak etmeye balamlard
34
Dramal Rza Beyin daha sonra Akhisar cephesinde grev stlenmi olduunu gryoruz. zmirin igalinden hemen sonra Akhisara gelen 17. Kolordu Kumandan Vekili Miralay Bekir Sami(Gnsav) Bey ile 61 inci Frka Kumandan Miralay Kazm Bey, burada bir mill tekilt kurmak istemilerse de ahalinin olumsuz tavrlar nedeniyle bunu baaramamlard58. Miralay Kazm Bey, Akhisarda toplanan ilk Kuva-y Milliye gruplarndan bahsetmektedir. Bu gruplar arasnda ismini zikrettii bir kii de Dramal Rza Bey idi Dier Kuva-y Milliye gruplar gibi Dramal Rza Bey de silahl adamlar ile Somaya gelmiti59. Bilahare 61 inci Frka Kumandan Kazm Beyin abalar ile Akhisarda da 60 bir direni grubu oluturulmu ve Akhisar cephesi almt. Dramal Rza Bey de Marmara kazas ahalisinden oluan mill kuvvetlerin mfreze kumandanyd61. Akhisar cephesi kumandanln Binba Hsn Bey yapmaktayd. Milli kuvvetlerin banda ise Halit Paa, Parti Pehlivan,
demektedir. Bkz. Ali etinkaya, Ali etinkayann Mill Mcadele Dnemi Hatralar, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1993, s.69-70. 58 Mill Mcadelenin balarnda 17.Kolordu Komutan Vekillii ve bilahare 56.Frka Kumandanl yapan Miralay Bekir Sami Beyin Akhisardaki faaliyetleri iin bkz. Bekir Sami Gnsav, Miralay Bekir Sami Gnsavn Kurtulu Sava Anlar, Haz. Muhittin nal, 2.Basm, Cem Yay., stanbul 2002, s.32-39.Hamdi Grler, Kurtulu Savanda Albay Bekir Sami -Gnsav-, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., Ankara 1994, s.55-62. Ayrca bkz. zalp, age., C.1, s.1314. 59 Cell Bayar, Kazm zalpn hatralarna dayanarak Akhisar cephesindeki ilk Kuva-y Milliye gruplarn vermektedir Buna gre Miralay Bekir Sami ve Miralay Kazm Beyler Akhisara ilk geldiklerinde orada baz Kuva-y Milliye gruplarnn toplanm olduunu grrler. Bu ilk toplanan Kuva-y Milliye gruplar; Karaosmanolu Halit Paa, Serezli Parti Pehlivan, Dramal Rza Bey, Hafz Bey, Krkaal Hafz Emin Efendi idi. Bkz. Bayar, age., C.8, s.25. 60 Akhisarda zellikle Manisann igalinden sonra mill tekiltlanma abalar hzlanm ve nihayet ksa da srse Akhisarn Yunanllar tarafndan 5 Haziran 1919da igali sonrasnda Kuva-y Milliye almalar sonu vermeye balamtr. Trk stikll Harbi, VII nci Cilt dari Faaliyetler, Gnkur Yay., Gnkur Basmevi, Ankara 1975. s. 18. 61 Grgl, age., s.248.
35
Hafz Hseyin ve Dramal Rza Bey bulunuyordu62. Bilahare II. Balkesir Kongresi Akhisar cephesi kumandanlna Cell(Bayar) Beyi atayacakt63. Dramal Rza Beyin de mfreze kumandan olarak grev yapt Akhisar cephesindeki bu kuvvetlerin mevcudu 800 kiiydi. Dramal Rza Bey de kendi mfrezesi ile birlikte Manisay ve Menemeni igal etmi olan Yunan tmenine kar mcadele etmekteydi64. Dramal Rza Bey bir sre sonra da Salihli cephe kumandan erkes Ethem Bey ile birlikte Salihli cephesinde Kuva-y Milliyeye ynelik faaliyet ve hizmetlerine devam edecektir Bilindii gibi Mustafa Kemal Paa ile bulumak zere Amasyaya giderken Bandrmaya urayan Rauf Beyin erkes Ethem ve aabeyi Reid Beyle grmeleri neticesinde erkes Ethem ve kardelerinin Mill Mcadeledeki yerlerini almalar salanmt65. Bu grmeden sonra Mill Mcadeleye katlma karar alan erkes Ethem Bey, mfrezesi ile Bandrmadan Ayvalka gelmi, oradan da Somaya gemitir. Somada bulunduu srada 61. Frka Kumandan Miralay Kazm Beyden Salihlide bir cephe oluturmak amacyla bir miktar silah ve cephane alan erkes Edhem Bey Salihliye gemitir66.
62
zalp, age., C.1, s.34.;Rahmi Apak, Akhisar Cephesinin kuruluuyla ilgili olarak unlar anlatmaktadr: Hazirann 25 nci gn de Binba Bay Hsnnn kumandas altnda bir mfre-
63
ruldu, TTK Basmevi, Ankara 1990, s.63. ttihat ve Terakki Frkasnn zmir Katibi Mesul olan ve Mill Mcadelenin balarnda Galip Hoca takma adn kullanan Mahmut Cell(Bayar)Bey, bu konuda ...Ben Akhisara gidip bu ie el koymazsam buradaki Kuva-y Milliyenin
ze ile Akhisar cephesi vcuda getiriliyor. Bu mfrezede 188 nci piyade alayndan bir kta ile Akhisar kazas ve Marmara nahiyesi gnlllerinden mteekkil mill kuvvetler vard. Sivil paalardan Halit Paa, Hafz Hseyin Beyler, Damat Ferit tarafndan stanbulda idam edilen, Dramal Rza Bey gibi seilmi zevat bunlarn eflerinden idiler. Bkz. Rahmi Apak, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Ku-
Kitaplar, stanbul 1997, s.145. Ayrca bkz. Teoman Ergl, Kurtulu Savanda Manisa(1919-1922), Manisa Kltr Sanat Kurumu Yay., zmir 1991, s.54-57. 64 Apak, age., s.63.; zalp, age., C. 1, s.34. 65 Cemal Kutay, erkes Erhem Dosyas, (1. Ve 2. Cild Birarada), 5. Bask, Boazii Yay. stanbul 1990, s.47-62; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, Temel Yay., stanbul 2000, s.151-153. Ayrca bkz. Bayar, age., C. 8, s.51. 66 Kazm Bey, erkes Edhem ile grmesi konusunda Somada bulunduum bu
dalmas ihtimali varm, bundan dolay Akhisar Cephesi Mill Alay Kumandanlna seilmekliim Balkesir Kongresince n grlm... ben Akhisara varmadan bu bana tebli edildi. u halde yeni bir Kuva-y Milliye grevine srarla davet olunuyordum. ... Cell Bayar, Ben De Yazdm(Mill Mcadeleye Giri), C.7, Sabah
gnlerde erkes Etem geldi. Bandrmadan Ayvalk mntkasna Ali Beyin yanna gitmi, oradan da Somaya gelmiti. Salihliye giderek orada bir cephe tesis etmek iin kendisine bir miktar silah verdim, gitti. demektedir. zalp, age.,C.1, s. 31. Konuyla ilgili verilen bir dier bilgide Somadayken Kazm beyi ziyaret edenler arasnda erkes Ethem de vardr. Daha nce Rauf ve Bekir Sami Beylerce direnie tevik edildiini grdmz erkes Ethem nce Ayvalk cephesinde Ali Beyin yanna gitmi, orada kendisine bir yer bulamamtr. Somada Kazm Beyden bir
36
Somadan ald silahlar ve cephaneyi Salihlide brakan erkes Ethem, buradan Akhisara gelmiti. Kazm Beyin kendisine verdii yetki belgesine dayanarak67 Akhisar kaymakamndan, yrenin ileri gelenlerini ve erafn toplamasn istemi ve bilahare yapt konumayla da toplananlardan Redd-i lhak Cemiyeti kurarak, direni iin Kuva-y Milliye oluturmalarn istemiti. erkes Ethem, Salihlide bulunduu gnlerde orada bulunan Dramallardan bazlar ile birlemi, Gnen Balkesir, Kirmasti, Bandrma ve Bursada tand erkeslere de haber gndererek kendisine katlmalarn istemiti68. te Salihlide erkes Ethemle birleen Dramallardan kast edilen Dramal Rza Beydir. Artk Dramal Rza Bey, kendisine bal kuvvetler ile birlikte erkes Etheme katlma karar almtr69. Dramal Rza Bey ve mfrezesi, erkes Ethemin Salihli-Alaehir, Uak blgesinde glenmesine ve buralar nfuzu altna almasnda faal bir rol oynamt70. Dramal Rza Bey, erkes Ethem Bey ile birlikte Bozda cephesi71 olarak da ifade edilen Birgi ile Salihli arasndaki sahada Yunanllara kar mcadelesini srdrmekteydiler.72. Bu arada Balkesir-Biga
miktar silah ve Akhisarda silahl bir milis grubu oluturmak iin bir yetki belgesi alr denilmektedir. Bkz. lhan Tekeli-Selim lkin, Egedeki Sivil Direniten Kurtu-
lu Savana Geerken Uak Heyeti Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, TTK Basmevi, Ankara 1989, s.124. 67 Tekeli-lkin, age., s. 124. 68 Salihlide bulunan erkes Ethem, orada Dramallardan bazlar ile birleti. G-
bkz. Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir 1955, s.185. erkes Ethem ile birleme karar alan sadece Dramal Rza Bey deildi, O gnlerde Yunanllara kar yapt aknlar ve hcumlar ile n salm olan Parti Pehlivan ve arkadalar da erkes Ethemim maiyetine girmilerdi. Bkz. Bayar, age., C.8, s.51. 70 Alaehir Kaymakam Bezmi Nusret Bey, erkes Ethemle ilgili deerlendirmesinde unlar sylyor: Ethem ok zeki bir adamd. Her hareketinde bir eytanlk sakl idi. Kimseye sez69
nen, Balkesir, Kirmasti, Bamdrma ve Bursada tand erkeslere haberler yollad. Bazlar davete icabet ettiler. O bu suretle palazlat Bu deerlendirme iin
Salim Gken, Bozdan gali ve Ali Rza Paa Hkmetinin stifas, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2003, s.34. 72 erkes Ethem Beyin emrinde bulunan kuvvetler Bozda cephesinin sa tarafnda bulunan Sart Harabelerini ve sol tarafnda bulunan Akhisar-Salihli yolu zerindeki Binbir Tepeyi savunmakla grevliydiler. Bayar, age., C.8, s.57-58. erkes Ethemin cephedeki kuvvetlerinin durumu ile ilgili olarak verilen bir bilgide Bu71
dirmeksizin fikrine ve emellerine uygun taraftarlarnn oalmasna alyor, etraf yokluyordu(...)Mustafa Beyin mill kuvvetler kumandan olmasn bir trl ekemiyordu. Her eye hakim olmak sevdasnda idi. Kaygusuz, age., s.185.
radaki cepheye erkes Ethemin kuvvetleri hakimdi. Gruplar halinde milisler tekilt kurmular, dmanla arpyorlard. erkes Ethemin kuvvetleri olduka fazla idi. Hatta bir batarya da toplar vard. Dman burada durdurmulard. Askerleri de ok sayda kalabalkt. 400-500 kadar erkes vard denilmektedir. Bkz.
37
blgesinde Anzavur Ahmet isyan km ve ksa srede bu isyan yaylarak o blgedeki Kuva-y Milliye hareketi iin tehlikeli bir hal almt. Bunun zerine erkes Ethem de Anzavura kar savaan mill kuvvetlere yardmc olmak zere grevlendirilmiti. erkes Ethem, yannda Dramal Rza Bey de olmak zere 150 kadar atl kuvvetiyle Salihli cephesinden ayrlarak isyn blgesine hareket etmiti Bu olay Dramal Rza Bey iin artk yeni bir dnemin balangc olacaktr. nk o, bir daha Salihli cephesine dnmeyecekti. B) Birinci Anzavur synnn Bastrlmasnda Dramal Rza Beyin Hizmetleri ngilizler ile Damat Ferit Paa ve Sait Molla gibi Mill Mcadele kartlarnn tahriki ve destei ile kan73. Anzavur ayaklanmas, Ekim 1919un son gnlerinde balam ve Kasm ay boyunca btn iddetiyle srmt74. Ayaklanma ile ilgili faaliyetler nce Manyas blgesinde balam daha sonra da Gnen, Susurluk, Ulubat ve Bandrma blgelerine yaylmt. Mill kuvvetlerimizi ve askeri birliklerimizi uzun sre uratran bu ayaklanma, srdrlen kararl mcadele ve takip ile bastrlmt. Dramal Rza Beyin Anzavur Ahmetin bu ilk isyannda takip ve tenkil grevi stlenmesi, Salihli Cephesi kumandan erkes Ethemin isyn blgesine arlmas ile sz konusu olmutu. Anzavur ve avenesini takip ve tenkil etmekle Takip Kuvvetleri Kumandan olarak 174. Alay Kumandan Kaymakam Rahmi Bey grevlendirilmi75, yardmclna ise erkes Ethem
Abdurrahman zgen, Milli Mcadelede Trk Aknclar, 3.Basm, Tekin Yay., Ankara 1973, s.42. 73 zcan Mert, Anzavurun lk Ayaklanmasna Ait Belgeler, Belleten, C. LVI, Say:217,s.888. 74 Ayaklanmann balang tarihi konusunda farkl tarihler belirtilmekle birlikte Genelkurmay ATASE Bakanlnn hazrlad Trk stikll Harbinde Ayaklanmalar isimli eserde 25 Ekim 1919 tarihi Anzavur Ahmet Ayaklanmasnn balangc olarak belirtilmektedir. Bkz. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl; Trk stikll Harbi, stikll Harbinde Ayaklanmalar, C.6, Ankara 1974, s.67. Anzavur Ahmet Ayaklanmas hakknda daha geni bilgi iin bkz. Adnan Sofuolu, Kuva-y Milliye Dneminde KuzeyBat Anadolu(1919-1921), Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara 1994, s.212-222 ve 232-239; Mcteba lgrel, Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., stanbul 1999, s.138-149.; Kenan Esengin, Mill Mcadelede Ayaklanmalar, 3. Bask, Kamer Yay., stanbul 1998, s. 73-80; zalp, a.g.e, C.1, s. 65-71. 75 Kazm(zalp) Bey, hatralarnda Anzavur Manyasa kamaa muvaffak olmu ve Bkz. zalp, age., C.1, s.67.
bir evde saklanmt. Ben Rahmi Bey kumandasndaki kuvveti Manyas iinde Anzavuru aramak iin brakarak kalan kuvvetlerle cepheye dndm demektedir.
38
getirilmiti76. erkes Ethemin bu greve arlmasnda, bir erkes oluunun ve Anzavurun erkesler zerindeki etkisini kraca beklentisinin de nemli bir rol olmutur. Salihli Cephe Kumandan erkes Ethem, bu cephede birlikte mcadele verdii mfreze kumandan Dramal Rza Bey ve 150 kiilik bir svari mfrezesi ile birlikte 19/20 Kasm gn Balkesire gelmiti. Balkesirde yaynlanan zmire Doru gazetesi erkes Ethem ve Dramal Rza Beyin gelii ile ilgili u haberi veriyordu:
Dman ile uratmz bir zamanda slmlar beyninde kan dkmek isteyecek kadar ihanet-i vataniye gsteren Anzavur Ahmet, mill azmin karsnda perian olduunu evvelki nshamzda tafsl etmitik. Yz Yetmi Drdnc Alay Kumandan Rahmi Bey Efendinin kumandasnda braklan mfreze-i askeriye Ahmetin avenesini iddetle takb etmektedir. Alnan haberlerde mecruhlarn klliyetli miktarda olduu anlalmaktadr. Cihet-i askeriyenin bu meselede gsterdii hamiyet-i milliye ve btn zabitn ve asker kardelerimizin takb de ibrz ettikleri fedakrlk ve hissiyt- vatanperverne cidden ayn- takdr ve tebcldir. Salihli Cephesi Kuva-y Milliye Kumandan erkes Ethem Bey kardeimiz de bu mill mcahedeye itirk etmek arzuy- vicdaniyesini izhr etmi ve cephedeki rfeky- fedkrinden Rza Bey kardeimiz ile birlikte ve maiyyetine ald mhim bir svari kuvvetile Perembe gn Balkesire gelmitir. Ethem Bey, milletinin ve vatannn erefi namna Anzavuru bizzat istsl etmek zere dn hareket etmitir...77
21 Kasm Gn Balkesirden Susurlua gelen erkes Ethem ve Dramal Rza Bey, Rahmi Beyin emrinde takip hareketine katldlar78. erkes Ethem, Kuva-y Seyyare olarak da adlandrlan kuvvetleriyle birlikte Susurluktan ayrlarak Anzavurun bulunduu Gnen zerine yrd. Mill kuvvetler gelmeden Anzavur Ahmet Gnenden karak Bayrami srtlarna kadar ekilmise de erkes Ethemin srarl takibi sonunda SaraZht Gven, Anzavur syan stikll Sava Hatralarndan Ac Bir Sayfa isimli eserinde, erkes Ethemin Anzavur syann bastrmak iin grevi kabul etmesinde rauf beyin rolnn olduunu sylemektedir. Bkz. Zht Gven, Anzavur syan stikll Sava Hatralarndan Ac Bir Sayfa, Ankara 1965, s.39. 77 zmire Doru, 27 terinisani 1335(1919), Nr:4 78 Bursada bulunan 56 nc Tmen komutan Bekir Sami Bey Anzavurun Bursa ynndeki giriimlerini nlemek iin Alay Kumandan Rahmi Beyin komutasndaki ufak bir svari birliini Karacabey taraflarna gndermiti. Bkz. hsan Ilgar, Mill Mcadelede Bursa(Mmtaz kr Eilmezin Hatralar), stanbul 1981, s.27.
76
39
larda atmaya mecbur kalmt79. atmay kaybeden Anzavur Ahmetin kuvvetlerinden on kii lm, kendisi de kamt. Dramal Rza Beyin, Anzavur kuvvetleri ile yapt dier bir arpma 29/30 Kasm gecesi olmutu. Ulubad da jandarma mfrezesi ile attktan80 sonra takip Kuvvetleri Kumandan Yarbay Rahmi ve erkes Ethem ile Kirmastide takip grevinden dnen Dramal Rza Beyin kuvvetleri tarafndan Susurluk-Kirmasti arasnda sktrlmt. Kirmastinin Stalan kyn kuatan, takip kuvvetleri, Anzavurun iini bitirmek istiyorlard. Btn hayvanlarn kyde brakmak zorunda kalan Anzavur Ahmet, kuatmay yararak yine kamay baarmt. Konuyla ilgili olarak zmire Doru gazetesi u bilgiyi vermektedir.
Anzavur Bayrami msademesinden perian bir sret de malub oldktan sonra Kirmasti ve Uluabada doru kamt. Uluabadda jandarma mfrezesile kk bir msademe yapdktan sonra 29-30 Tern-i sni gicesi Ayas Kprsnden geerek Suludere taraflarna gelmi ve orada Kuva-y Milliye takb kumandan Edhem Beyin kuvveti tarafndan sarlmtr. Edhem Beyin kymetli arkadalarndan Dramal Rza Bey dahi Kirmastiden alub getirdii mfreze-i askeriye ile birlikde yetimi ve edd bir msademeye balamtr. Msademe neticesinde usat tamamile mnhezim olmu ve Anzavur krk be hayvan ve on be silah brakarak ve hatta kendi silahn bile ahaliden birisine tevdii ile yaya ve perian bir sretde kamdr...81
Gnen ve civarnn Anzavurun igalinden kurtarlmasndan sonra takip kumandan olarak Dramal Rza Bey, mfrezesi ile birlikte Manyas taraflarnda Anzavur kuvvetlerini takip etmi ve bir ounu etkisiz hale getirmitir82. Anzavur Ahmet, mill kuvvetlerle giritii btn atmalarda, malup edilmiti. Mill kuvvetlerin srekli takibinde olan Anzavur ve avenesi, yeni bir atmaya cesaret edemiyor, mtemadiyen takip kuvvetlerinin nnden kayordu. zmire Doru gazetesi bu konuyla ilgili olarak u bilgiyi veriyordu:
Anzavur Ahmed her tarafta urad kahkar malubiyetler zerine be alt gnden beri pek perian bir halde yeni msademelere cesaret edememektedir.
zmire Doru, 30 terinisani 1335(1919), Nr:5; Mert, a .g.m., s.878. zmire Doru, 30 terinisani 1335(1919), Nr:5 81 zmire Doru, 3 knunuevvel 1335(1919), Nr.6 82 zmire Doru, 7 knunuevvel 1335(1919), Nr.7
79 80
40
Mamafih bir tarafda Edhem Bey ve Rza Bey mill kuvvetlerle dier tarafdan da asker mfrezeler iddetli takibata devam etmektedirler83
Kendisinin emrindeki takip mfrezesi ile mtemadiyen Anzavurun avenesini takip eden ve bir ounu etkisiz hale getiren Dramal Rza Beyin Anzavur Ahmet ile son atmas Demirkap srtlarnda olmutu. Yunanllara iltica etmek isteyen Anzavur Ahmed, Bergama taraflarna gitmek istemise de baarl olamamt. Bunun zerine Demirkap taraflarna gelen Anzavur burada Susurluk jandarma Kumandan Mustafa Beyin mfrezesi ile atmaya girmiti. Bunun zerine atma blgesine Balkesirden kuvvet gnderildii gibi Dramal Rza Beyin de kuvvetleri ile Demirkapya gelerek Anzavurla atmaya girmiti84. Grlecei gibi Dramal Rza Bey , Anzavur Ahmetin bu ilk isyannn da takip kumandan olarak mfrezesi ile birlikte byk hizmetler grmtr. Bandrma, Kirmasti, Manyas, Gnen gibi syan blgesi ierisinde kalan kaza ve kylerin her tarafnda mfrezesi ile birlikte takip hareketi yapm ve Anzavura ar darbeler indirmitir. C) Akba Baskn Olaynda Dramal Rza Beyin Hizmeti Dramal Rza Beyin, Salihli cephesinden beri erkes Ethem ile aras hep mesafeli olmutur. Bunun nedeni de Dramal Rza Beyin yaratl icab erkes Ethemin her dediini ve arzusunu kabul edecek bir kii olmay idi85. Onun bu boyunduruk altna girmeme huyu, ksa bir sre sonra erkes Ethem ile arasnn almasna yol aacakt. Bu soukluk Anzavur Ahmet syan esnasnda daha da belirginleecekti. Anzavur syannn bastrlmasndan sonra Dramal Rza Bey, erkes Ethem ile birlikte Salihli cephesine dnmemiti. Durumu yakndan bilen 61. Frka Kumandan Miralay Kazm Bey, Dramal Rza Beyi ve emrindeki mfrezesini o tarihlerde Bigaya gnderilen Kprl Hamdi Beyin emrine gndermitir. Kazm Bey hatralarnda konuyla ilgili olarak u bilgiyi vermektedir:
zmire Doru, 9 knunuevvel 133581919), Nr:8 zmire Doru, 18 knunuevvel 1335(1919), Nr: 10. 85 Hacim Muhittin Bey hatralarnda Dramal Rza Bey ile erkes Ethem arasndaki anlamazlk iin Bu Dramal Rza hakikaten cesur ve fedakr bir ocuktur. Ben
83 84
kendisini daha eskiden tanyorum. O zamanlar erkes Edhemin yannda bulunuyordu. Fakat yaradl icb Edhemin her arzusunu yerine getirmeyecek bir tip olduu iin Edhemle aralar alm, Edhemde Rzay bertaraf etmeye karar vermi...demektedir. Bkz.arkl, age., s.110.
41
Akbadaki silah ve cephanenin nakli vazifesini Kprl Hamdi Bey zerine almt. Kendisi yanna ald 10 kuvay milliye askeriyle Balkesirden Bigaya hareket etti. O srada Gnen havalisinde Anzavur taraftarlarn takip etmekte olan Dramal Rza Bey(stanbulda idam edilen) Ethemle aras aldndan Salihli cephesine dnmemiti. ok kabiliyetli ve fedakar bir kimse olan Rza Beyi 40 asker adamyla Hamdi Beyin emrine gnderdim86
Bu ifadelerden de anlalaca zere Dramal Rza Bey, Kazm Bey tarafndan Kprl Hamdi Beyin emrine verilmiti. Dramal Rza Beyin emrindeki 40 kiilik mfrezesi ile birlikte ne zaman Kprl Hamdi Beye katld konusunda farkl bilgiler verilmektedir. Kprl Hamdi Bey ve Akba Olay isimli kitabnda Kmil Su, Balkesir de yaynlanan zmire Doru gazetesinde yer alan bilgiye dayanarak Hamdi Bey 1920 ylnn Ocak aynn ilk haftasnda, yannda Dramal Rza Bey olduu halde 37 kiilik bir kuvvetle Balkesirden Bigaya hareket ettiini yazmaktadr87. Kazm zalp ise Dramal Rza Bey ve emrindeki mfrezenin Bigada Hamdi Beye katldn belirtmektedir88. Kprl Hamdi Bey, yannda Dramal Rza Bey ve emrine verilen kuvvetle birlikte 12 Ocak 1920de89 Bigaya gitmek zere Balkesirden ayrlmt. Hamdi Bey ve beraberindekilerin Balkesirden Bigaya gidi gzergahnda nerelere uradklar hususunda da farkl anlatmlar vardr. Baz aratrmaclar Hamdi Bey ve beraberindekilerin nce Balya kasabasna gittiinden ve oradan da Gnene getiinden bahsetmektedirler90. Bazlar da Hamdi Beyin yannda Dramal Rza Bey olduu halde nce Bandrmaya gittiini ve orada Yldz Otelini ileten Kni Beyi de aldktan sonra Bigaya getiinikaydetmektedirler.91 Hamdi Bey ve beraberindekilerin Balkesirden ayrldktan sonra Gnen zerinden Bigaya gittii konusunda zmire Doru gazetesinde bir
zalp, age., C.1, s.90. Kmil Su, Kprl Hamdi Bey ve Akba Olay, Ankara 1984, s.124. 88 zalp, age., C. 1, s.90. 89 Adnan Sofuolu, Akba Baskn(Olay) ve Yanklar,Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. IX, Say:26, Ankara 1993, s.422. Dramal Rza Bey ve adamlarnn dnda Balkesirde Hamdi Beyin yannda ayrca Manastrl Mahmut, Kprl erif, Tikveli Sleyman avu, Balkesirli Kara Mustafa, Resneli Ahmet, Kumanoval Hseyin avu, Kepsutlu Arnavut Abdi, Menemenli brahim, Tikveli Mlazm Sabri Bey ve birka kii daha bulunuyordu. Bu kiilere bir gn nce Kazm Bey tarafndan Osmanl svari filintalar ve tam tehizat elbise verilmiti. Bkz. Zeynel Kozanolu, Hamdi Bey ve Akba Baskn, Ankara 1970, s.69. 90 Kozanolu, age., s. 69;, Sobet gazetesi, Gyas Yetkin (Kamil Sudan naklen) 91 Bu bilgiyi, Kmil Su, Ali Orhan lkkurunun notlarna dayanarak belirtmektedir. Bkz. Su, age., s.125.
86 87
42
bilgi bulunmaktadr. Gazete Bigada Hamdi Bey bal altnda bu konuda unlar yazmaktadr:
Bigada baz menfaatperestin Kuva-y Milliyeyi alet ittihz iderek bir takm harektna-laykda bulunmaa balamlard. Heyet-i merkeziye, zsndan Hamdi Bey kardeimizi bu havalideki tekilt tevsk ve yolsuzluklar izale vazifesile tavzf ittiinden marn-ileyh bir hafta evvel Gnan tarikile Bigaya mtevveccihen hareket itmidi92
Gyas Yetkin de Kaymakam Hamdi Beyin ehadeti-Akba Cephanelikleri Nasl Basld ve Boaltld balyla Son Telgraf gazetesindeki yaz dizisindeHamdi Bey ve beraberindekilerin 12 Ocak 1920de Balkesirden ayrldklarn ve ayn gn Balyaya geldiklerini ve Balyadaki Kuvay Milliye erkan ile temasa geildiini, buradan alnan 30 civarnda muhafz ile Gnene gidildii ve burada asayiin salandn belirtmektedir93. Yaznn devamnda ise Hamdi Beyin 17.Ocak 1920 gn sabah Gnenden
ayrlarak 37 kiilik bir kafile ile Sarky nahiyesine geldii ve gece yars nahiyeden ayrlarak 18 Ocak 1920de Bigaya girdii belirtilmektedir94.
Bigaya gelen Hamdi Bey Dramal Rza Bey, Kani Bey, Kara Hasan ve Biga Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ileri gelenlerince karlanmt95. Dramal Rza Bey, Kprl Hamdi Beyin ksa zamanda gvenini kazanarak onun en yakn arkada ve gvendii bir kii olmutu. Kprl Hamdi Bey ile birlikte Bigada asayi ve huzurun salanmasnda byk
92 93
zmire Doru, 14 knunusani 1336(1920), Nr.18 Kurtulu Savanda Gonen isimli kitapta, Gnene gelen Hamdi Beyin yannda Dramal Ali Rza Beyin(Dramal Rza) de bulunduu belirtilerek yle denilmektedir: Bu sralarda bir gn Balkesirden Edremit Kaymakam Hamdi Bey yannda
Kurtulu Savanda Gnen, Trk Dili Matbaas, Balkesir 1964, s.43. Hasan zzettin Dinamoda bu konuda Bir gn balarnda Kprl Hamdi Bey, Dramal Rza ve Bandrmal Kni Beyler lsnn bulunduu krk Kuva-y Milliye atls anszn Biga sokaklarnda grnd diyerek Dramal Rza Beyin de Hamdi Bey ile birlikte olduunu ve Bigaya birlikte geldiklerini belirtmektedir. Bkz. Dinamo, age., s. C.V, s.148. 94 Bkz. Gyas Yetkin, Kaymakam Hamdi Beyin ehadeti-Akba Cephanelikleri Nasl basld ve Boaltld, Yaz Dizisi, Son Telgraf. 95 Kozanolu, age., s.69.
Dramal Ali Rza Bey ve maiyetindeki (40-50) kiilik atl ile Gnene gelerek halk toplam ve yle bir hitabede bulunmutur Arkadalar! Mustafa Kemal Paann emirlerini desteklemek lazmdr. Ordunun ve mill kyamn banda Mustafa Kemal Paa vardr. Mdafaai hukukun kuvvetlenmesi ne yapmak icabediyorsa bunlar temine almak en byk vazifemizdir. Ben Gnenlilere bu ciheti anlatmaa geldim. Sizlerden yardm istiyoruz... Hamdi Bey ertesi gn tekilt yapmak iin Bigaya gitmiti.... Bkz. Kemal zer,
43
hizmetleri olan Dramal Rza Bey, zellikle Bigadaki asayisizliin en nemli sebebi olan Kara Hasan ve etesinin etkisiz hale getirilmesinde n planda yer almtr. Kara Hasann Hamdi Bey ile yapt grmeden sonra tutuklanarak hapishaneye gnderilmesi, bilahare Bigadaki Kara Hasan etesine mensup olanlarn Kani Bey ile birlikte tutuklanmas ve kaan ete elemanlarnn takip edilerek bir ksmnn yakalanmas gibi iler hep Dramal Rza Bey tarafndan gerekletirilmiti96. Hatta Kara Hasann akl hocas olarak bilinen Suphi Bey ile dier bir ete yesi olan Demetokal Mustafann Bigada Hayvan pazarnda ldrlmesi emrini de o vermiti. Btn bu gelimeler Bigada halkn huzur bulmasn salam ve Kprl Hamdi Bey ile Dramal Rza Beye kar Bigada derin bir sevgi ve minnet duyulmaya balanmt. Kprl Hamdi Bey ve Dramal Rza Bey bata olmak zere Kuva-y Milliyeciler, Bigada asayi ve huzuru salamalarndan sonra bu kez de Kuva-y Milliye iin silah ve cephane temini konusunda almalara balamlard97. nk Balkesir Heyet-i Merkeziyesinin Kprl Hamdi Beye verdii grevlerden birisi de asker, silah ve cephane tedarik etmekti98 Aslnda Yunanllara kar balatlan mcadelede mill kuvvetlerin en byk sknts silah ve cephane tedariki idi. Konu ile ilgili Kazm Bey
En byk zorluk silh ve cephanenin temin edilmesinde idi. Kolordu depolarnda bulunan mekanizmasz tfekleri, stanbuldan sandklarla mekanizma nakletmek ve denize atlan mekanizmalar da karmak suretiyle ksmen istifade edebilir hale getirdik. Fakat bu kadar gayemiz iin yeterli deildi. diyerek silah ve cephanenin o gnler iin ne kadar gerekli ve nemli olduunu belirtiyordu.99 Cephedeki kuvvetlerin silah ve cephane ihtiyacn gidermek iin stanbulda gizli olarak faaliyet gsteren baz Mill Mcadele yanls cemiyetlerle ibirliine giriilmi ve bu suretle stanbuldan Anadoluya silah ve
Dramal Rza Beyin bu faaliyetleri iin bkz. Su, age., s.126-133; Kozanolu, age., s.69-75; Gven, age., s.27-34.; Hogr, age., s.35-45. 97 Bundan sonra Hamdi Bey ve arkadalar btn glerini Biga ve yresinde gvenlii salama, blgede mill davaya katlanlarn saysn artrma, Yunan cephesinde arpan asker ve Kuva-y Milliyecilere silah ve cephane salama, cepheye gnll gnderme ilerine verdiler. Bu deerlendirme iin bkz. lhami Bebek, Mill Mcadelede Akba Cephanelii Baskn, Genelkurmay Bakanl yay. Ankara 1994, s. 49. 98 Balkesir Merkez Heyeti, Kprl Hamdi Beyin yneticilik bilgisinden ve tecrbesinden yararlanlmasn dnerek, ondan asker, silah ve cephane tedarik etmek, uygunsuz hareketlerde bulunanlara hadlerini bildirmek, yaplan yolsuzluklar nlemek, Mdafaa-i Hukuk rgtn glendirmek gibi grevlerle Hamdi Beyi Bigaya gndermiti. zmire Doru, 14 knunusani 1336(1920), Nr.18 99 zalp, age., C.1, s.73.
96
44
cephane karlmaya allmt. Hatta bir defasnda 61 nci Frka Kumandan Miralay Kazm Bey, Dramal Rza Bey ile birlikte kendi kardei Fethi Beyi, silah temini iin stanbula gndermiti100. Dramal Rza Bey ile Fethi Bey, bir miktar silah ve cephaneyi stanbuldan cepheye getirmeyi baarmlard. Maka Silahhanesi Mitralyz Yzbas Cemal Bey de hatratnda bu olaya yer vermekte ve Kuva-y Milliyenin noksanlarn ikml iin byk
faaliyet gstermek iktiza ediyordu.(...) Kuvy Milliye komutanlarna stanbula adam gnderip noksanlarn aldrmalarn tenbih etmitim. Bunlar gelmeye balamlard. Karahisardan Dramal Halil brahim(Dramal Rza olacak) isminde ete reisi gelmiti. Ona Maka Silhhanesinden bir takm eylerle birka tane de Cebel topu kamas vermitim demektedir101.
Bilindii gibi, Mondros Mtarekesinin ilgili hkm gereince102 silah depolarna tilf Devletlerince el konulmutu. Anadolu depolarnda bulunan silahlarn srg kollar ile toplarn kamalar sklerek sahile ve stanbul depolarna tanmt. Oluturulan en byk silah depolar stanbul ve Gelibolu Yarmadasnda bulunuyordu. Bu depolarda Trk subaylar da bulunmakla beraber, depolarn kontrol ve korunmas tamamen tilf kuvvetleri tarafndan yaplyordu. Dier taraftan zmir ve Manisa havalisindeki silah depolar ise Yunan igalleri ile birlikte, Yunanllarn eline gemiti103. Yukarda da belirttiimiz gibi Mtareke ve Mill Mcadele yllarnda kurulan Karakol, Hamza, Felah, Mim Mim Grubu gibi baz gizli cemiyetler ve teekkller, tilf Devletlerinin ele geirdikleri bu silah ve malzemeleri mmkn olduunca stanbuldan Anadoluya karmaktaydlar104. Ancak
100
101General
Cemal Karabekir, Maka Silhhanesi Hatralar(stikll Harbi Kahramanlar), Yay. Haz. Aykut Kazancgil, Nehir Yay., stanbul 1991, s.69. Hatrat yazarnn bahsettii olay, Kazm(zalp) Beyin hatralarnda bahsettii silah getirme ile ilgili grevdi. Ancak Mitralyz Yzbas Cemal Bey(bilahare General Cemal Karabekir), hatralarn ok daha sonra yazd iin Dramal Rza Beyi, Dramal Halil brahim olarak hatrlamaktadr. Oysa ark Yzbas Halil brahim Bey Dramal Rza Bey ile birlikte Damad Ferid Paaya Suikast davasnda sulu grlerek idam edilmiti. Hatrat yazar hatratnn baz blmlerinde Dramal Rza Beyi mtemadiyen (yanl hatrlama ile) Dramal Halil brahim olarak anmaktadr.(O.A). 102 Mondros Mtarekesinin 5, 13 ve 20 nci maddeleri Osmanl Kara ve Deniz kuvvetlerinin terhisi, tehizat, silah ve cephanenin durumuyla ilgiliydi. lgili maddeler iin bkz. Trk stikll Harbi I, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, 3. Bask, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, Ankara 1999, s.4749. 103 zalp, age., C.1, s. 89. 104 stanbulda kurulan bu gizli cemiyet ve teekkllerin faaliyetleri iin bkz. Ertrk, ki Devrin Perde Arkas; Mesut Aydn, Mill Mcadele Dneminde TBMM Hk-
Noksan telafi iin ok kereler stanbula heyetler gnderdik. Bu heyetler de silah ve cephane temine muvaffak olamyorlard. Ancak bir gidite kardeim Fethi ile Dramal Rza Bey bir miktar silh ve cephane bulmaya muvaffak olmulard. Bunlar stanbuldan getirmek fevkalade zordu. zalp, age., C.1, s.73-74.
Kazm Bey hatralarnda bu konuda unlar sylemektedir:
45
btn bunlar yetersiz kalmakta, her geen gn genileyen mcadele cephesi ve yine saylar gittike artan mill kuvvetlerimiz iin daha geni apta silah ve cephaneye ihtiya duyuluyordu. te Akba silah deposu, Gelibolu Yarmadasndaki en byk silah depolarndan biriydi ve burada Kafkas cephesinde Ruslardan ele geirilmi olan silah ve tehizat bulunuyordu105. Bu depoda, sekiz bin Rus tfei , krk Rus ar makineli tfei ve 5 bin ila 20 bin sandk arasnda olduu ifade edilen cephane ile muhabere ve istihkam malzemesi bulunuyordu106 Akbadaki bu silah ve cephane deposunu Franszlar korumaktayd. te bu gnlerde bu silah ve cephanelerin Bolevik Ruslara kar savaan arlk yanls bir kuvvet olan Vrangel ordusu askerlerine verileceine dair stanbul gazetelerinde haberler kmaya balamt. Hatta bu silahlar almak iin Geliboluya bir Rus nakliye gemisinin geldii de istihbarat haberi olarak iletilmiti107. Kprl Hamdi Beyi bu grevi stlenmesi konusunda ikna eden Miralay Kazm Bey olmutu. Kazm Bey bu grevin verilmesiyle ilgili olarak hatralarnda Akbata; tilf Devletlerinin muhafazasnda bulunan silah ve cephanenin Anadoluya karlmas arelerini aramaya koyulduk. Akbadaki silah ve cephanenin tilf kuvvetlerinden karlmas fikrini, o za-
man Balkesirde bulunan Kprl Hamdi Beye atm, Pek ateli ve cesur bir vatanperver olan Hamdi Beyin bu i aklna yatt ve hemen faaliyete giriti demektedir108. Bunun zerine Akbadaki silah ve cephanenin Anameti Tarafndan stanbulda Kurulan Gizli Gruplar ve Faliyetleri, Boazii Yay., stanbul 1992; Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, lk Matbaas, stanbul 1975; Fethi Tevetolu, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Basmevi, Ankara 1988; Blent ukurova, Kurtulu Savanda Haber Alma ve Yeralt almalar, Ankara 1994. 105 Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz. Sofuolu, Kuv-y Milliye Dneminde Kuzey Bat Anadolu, s.264-270. lgrel, age., s.178; 106 Sofuolu, Akba Baskn(Olay) ve Yanklar, s.424; lgrel,, age., s.178; Mustafa Kemal Paa Nutukta Akba cephanelii hakknda bilgi verirken burada bulunan silah ve malzeme konusunda Akba denilen yerde, bir cephane deposu vard.
C.1(1919-1920), Yay. Haz. Zeynep Korkmaz, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984, s.268. Ayrca bu saylarn belirtildii belge iin de bkz. M. Kemal Atatrk, Nutuk, C.III (1919-1927) Belgeler, Yay. Haz. smet Gnlal, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984, s. 191-192, Belge No: 239.; Genelkurmay Askeri tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivindeki belgeye dayanarak lhami Bebekde Akba silah deposunda 8500 tfek, 30 makineli tfek ve yarm milyon miktarda piyade fieklii bulunmaktayd demektedir. Bebek, age., s.53. 107 lgrel, age., s.179. Su, silah ve cephaneyi Rusyaya gtrmek zere 1920 ylnn Ocak aynda Geliboluya bir Rus gemisinin geldiini belirtmektedir. Su, age., s.136. 108 zalp, age., C.1, s.74.
Orada Franszlarn eli altnda bol miktarda silah ve cephane bulunuyordu(...) Akba deposunda sekiz bin Rus tfei, krk Rus Makineli tfei, yirmi bin sandk cephane bulunduu tahmin ediliyordu demektedir. M. Kemal Atatrk, Nutuk,
46
doluya karlmas konusu Kprl Hamdi Beyin bu grevi stlenmesi ile dnceden eyleme dnecek bir hal almt109.Olay hzlandran gelime ise bu silahlarn Rusyaya geri gnderileceine ilikin istihbarat bilgileri ve gazete haberleri olmutu. Grevi stlenen Hamdi Bey, hemen almalarna balam ve ilk olarak Bigaya gelmeden emri altna verilen ve ksa srede yiitlii, cesareti, tekiltl ve mertlii ile kendi zerinde derin bir tesir brakm olan Dramal Rza Beyi, keif yapmak amac ile blgeye gnderdi. Bunun zerine Dramal Rza Bey, iki arkada ile birlikte Bigadan Lapsekiye gitti. Kyafet deitiren bu ncler Lapsekide Bergos(Umurbey) Bucak Mdr Readettin Bey ile bulutular. Daha sonra Readettin Bey de olduu halde Geliboluya getiler. Readettin Bey, Dramal Rza Beyi ilgili kiilerle tantrp, temas kurmasn saladktan sonra geri dnmt. Dramal Rza Bey ve beraberindekiler Gelibolu yakasnda bir hafta kadar kaldlar. Bu sre iinde kyl kyafeti giyen Dramal Rza Bey, cephane depolarnn yaknlarnda mtemadiyen incelemelerde bulundu. Yrede tant baz kiilerden kendisi iin gerekli olacak bilgiler alan Dramal Rza Bey zellikle, cephaneliin, depolarn nasl korunduunu, subay ve erlerin yatp kalktklar yerleri, nbetilerin saysn ve nerelerde nbet tutulduunu, ne ekilde ve ne zaman nbet deitirildiini, telefon hatlarn, depolardan deniz kysna giden yollar, kyda kayklarn yanaabilecei noktalar aratrp gerekli notlar ald110. Dramal Rza Bey bu keif ve inceleme grevini o kadar mkemmel yapmt ki, satc kyafetinde cephaneliin ierisine bile girmeyi baarmt. Bu sayede gerek kendisi ve gerekse beraberindekiler cephaneliin iindeki nbet yerlerini, er koularn, subay odalarn, telefon hatlarn ve deniz kysna giden yollar bile renmilerdi. Ksaca Dramal Rza Bey, yaplacak bir baskn iin adeta cephaneliin iini dn, girdisini ktsn renmiti. Geliboluda Mstahkem Mevki Kumandan Halid Bey ile de gren Dramal Rza Bey, kumandan ikna ederek yapacaklar baskn iinde kendilerine yardmc olmasn salamt111.
Bu grevin Hamdi Beye verilmesi hususunda farkl yaklamlar vardr. Kmil Su, bu grevi Kprl Hamdi Beye, 61 Frka Kumandan Kazm Beyin verdii belirtmektedir Su, age., s.138; Kazm Bey ise bu konuda net ve ak bir ifade kullanmadan Akbadaki silah ve cephanenin nakli iini Kprl Hamdi Bey zerine almt demektedir. zalp, age., C.1, s.89-90. lgrel ise Kprl Hamdi Beyin, Akba deposundaki silahlarn Anadoluya karlmas konusunu anakkale Mstahkem Mevki Kumandan Miralay Halid Bey ile konutuunu ve onunla fikir teatisinde bulunduunu sylemektedir. Bkz. lgrel, age., s.179. 110 Su, age., s.139; Bebek, age., s.56; lgrel, a.g.e, s.180. 111 Su, age., s.140.
109
47
Dramal Rza Bey baskn iin gereken btn bilgi ve istihbarata ulatktan sonra Bigaya geri dnd. Dramal Rza ve Hamdi Beyler, toplanlan bilgi ve istihbarat deerlendirip, basknn nasl yaplaca hususunda bir plan hazrladlar. Bu plann hazrlanmasnda Hamdi Bey, ok gvendii bir kii olan Dramal Rza Beyin fikir ve grlerine nem vermiti. Basknla ilgili olarak hazrlanan plan, gizli bir ifre ile Miralay Kazm Beye de bildirildi Basknla ilgili dier hazrlklar da tamamlandktan sonra Hamdi Bey ve baskna itirak edecek bata Dramal Rza Bey olmak zere dierleri Bigadan ayrlarak 18 Ocak 1920 tarihinde Lapsekiye geldiler. Hamdi Bey Lapsekide kalrken, Dramal Rza Bey ve 30 civarndaki mfreze eleman. 19 Ocak gn Bergosa(Umurbeye) gelerek112, burada tekrar Bucak Mdr olan Readeddin Bey ile irtibat tesis etti. Ayn gn akam ise Hamdi Bey de Bergosa geldi. Burada yaplan ve Readeddin Beyin de katld toplantda baskn ile ilgili son hazrlklar gzden geirildi ve baz kararlar alnd. Bu kararlarn banda basknn halktan gizlenmesine ve kendilerinin Kara Hasan etesine mensup ekyay takip iin burada bulunduklar ynnde halka duyuruda bulunulmas gelmekteydi. Gerektende Bergos Mdr Readeddin Beyin bilahare stanbula bildirdii ekliyle bu konu yle izah ediliyordu:
19 Kann- sn 36 tarihine msadif Pazartesi gn beray-i tahkk Okcular karyesine gitmi idim. Orada iken, leffen takdm klnp(1) numara vazolunan puslay Bergos karakol kumandanndan alr almaz nahiye merkezine geldiimde Kuv-y Milliye Takp Kumandan olduunu syleyen Dramal Rza Beyin otuz nefer maiyetiyle geldiini grdm. Mumaileyh ile grdmde Bigadaki Kara Hasan etesinden firar eden bir ok ehs takip ve derdest etmek zere geldiini syledi. Yevmi mezkr akam alaturka birde Kuva-y Milliyenin Kumandan- Ummsi olduunu rendiim Hamdi Bey de geldi. Nahiyenin etrafnda Kara Hasan etesinden firar eden ehas Kuv-y Milliyeye mensup efrat ile takip ve derdest edeceini ve nahiyenin btn civarnda ceveln edeceinden halkn beyhude yere heycana dmemesini herkese sylemekliimi tebli etti. O gece Bergosta kaldlar. Ertesi gn bu kuvvet Bergostan mfareket etti...113
112
denilerek Dramal Rza Beyin Bergosa geldii bildiriliyordu. Bkz. Su, age, s.223, belge No:8. 113 Su, age., s.224-225, Belge No:12.
Kuv-i Milliyenin Umum Kumandan Hamdi Bey Bergosa gelecektir.(Krt Bekir ve rfekasnn ne tarafa gittiini sual ediyorlar, bendeniz gereken tafsilat verdim
Bergos Karakol Kumandan Mecid imzasyla Bucak Mdr Readeddin Beye gayet mstacel ve mahrem kayd ile 19 knunusani 1336(1920) tarihinde gnderilen yazda imdi Bergosa Kuv-i Milliye takip Kumandan geldiler, Akama da
48
Grlecei zere basknn halktan gizlenmesi iin Bergosa gelen kuvvetlerin Kara Hasan etesine mensup ekyay takip ve yakalayaca duyurulmutu. Bilahare Bergostan ayrlan Dramal Rza Bey baskna katlacak arkadalar ile birlikte gizlice Gelibolu yakasna gemi ve burada baskn ile ilgili son hazrlklarn tamamlamt. Lapsekiye geri dnen Hamdi Bey ise Lapseki Jandarma komutan ve ube Bakan ile grerek silahlarn tanmas iin kayk ve motor temin etmeye alt114. Dier taraftan stanbul Boaz Kumandan Galatal evket Bey vastas ile baskn sonras silahlarn tanmasnda kullanlmak zere Bolayr isimli bir de vapur temin edilmiti115. Dramal Rza Bey ise, baskn sonras cephanelikteki silah ve tehizatn tanmas iinde yardm edecek kiileri ayarlamt116. Nihayet btn hazrlklar tamamlanm ve 26/27 Ocak gecesi Akba cephanelii baskn balatlmt. Basknla ilgili her ayrnty inceden inceye dnen Dramal Rza Bey, hibir aksamaya meydan vermeksizin baarl bir ekilde baskn gerekletirmiti. Baskna bizzat katlan Dramal Rza Bey, yanna ald becerikli ve cesur arkadalar ile cephanelie girmi ve cephanelii koruyan nbetileri etkisiz hale getirmiti. Daha sonra da Fransz askerlerinin bulunduu kou baslm ve hibir atmaya meydan verilmeksizin, btn Fransz subay ve askerleri etkisiz hale getirilmiti117. Daha sonraki aama ise cephaneliin boaltlmas olmutu. Bergos iskelesine getirilen silah ve cephaneler buradan da kara vastalar ile zaman geirilmeksizin daha gvenli olarak grlen i ksmlara nakledilmeye balanmt. Baskn sonras silah ve cephanenin Bergostan i ksmlara nakledilmesini Kala-i Sultaniye (anakkale) Mutasarrflna bir raporla bildiren Bergos Bucak Mdr Readeddin Bey bu olay u cmlelerle anlatyordu:
26/27 Kannusani gecesi civarmz kyler ile merkez nahiyenin byk kk insanlar ve vesait-i nakliyeden madud olan bil cmle hayvanat ve arabalar Kuva-y Milliyenin tekmil efrad tarafndan zorla toplattrlarak geceleyin merkez nahiyeden Bergos iskelesi istikametine sevk olundu. Nsflleylden sonra iskele istikmetine sevk olunan halk arabalarn, hayvanlarn vaz ve sardklar cephane ve
Daha geni bilgi iin bkz. Su, age., s.140-141. Age., s.146. 116 Dramal Rza Bey, Bigaya gelii srasnda Hamdi Beye yardm etmi olan Rahman Aa aracl ile, Gelibolu yresinde dolaan Tahir etesi ile iliki kurmu ve ondan on be kiilik etesi ile yardm edecei szn almt. Yalova kyllerinden salanacak kiiler de Tahir etesi ile beraber silahlarn tanmasna yardm edeceklerdi. Kozanolu, age., s.82. 117 Kozanolu, age., s.83.
114 115
49
Rus tfeklerini merkezi mehul bir semte doru nahiyeden geirmek suretiyle Kannusaninin yirmi yedinci gn zevaline kadar Kuva-y Milliyenin msellah efrad muhafazasnda naklettiler118
Kmil Su Akbatan karlan silahlarn Yeniceye kadar olan yolculuunu yle belirtmektedir: Silh ve cephane ykl aralar Umurbey iskelesinden ayrl-
dktan sonra Lapseki yoluna girmiler, bir sre gittikten sonra sapp Beyba, Hackelenler kylerini geerek Balclara gelmiler ve yklerini buraya boaltmlardr. Cephane ve silahlarn Balclardan ana ve oradan da Yenice Kye tanmas Yrkler tarafndan yaplmtr119
Daha sonra Kprl Hamdi Beyin gayretleri ile Trk askerleri tarafndan muhafaza altnda tutulan Saral, veycik ve Yeniehirde bulunan silah depolar da baslm ve burada bulunan silahlar da, Akba basknnda ele geirilen silahlar ile birlikte olduka zahmetli bir tamadan sonra Yeniceye nakledilmiti120. Akba silah deposunun baslmas sonras gelien olaylara almamzn ana izgisi nedeniyle yer vermeyeceiz. Ancak unu hemen belirtmeliyiz ki, bu olay bata Mustafa Kemal Paa olmak zere cephede savaan kumandan ve askerlerimiz ile memlekette btn kesimlerde bir sevin dalgas yaratm, bu silahlar ile Bat Cephesinde Yunanllara kar srdrlen mcadelenin baarya ulaaca azmi ve midi bir kat daha artmt. Ancak ne yazk ki, aada ifade edeceimiz gibi Anzavur Ahmetin ikinci isyan ya da Biga Hadisesi olarak bilinen olay sonucunda bu silah ve cephaneler mecburiyet karsnda imha edilmek zorunda kalnacak ve Akba olaynn heyecan, sevinci, baarya olan inan ve azmi ksa srecekti. Mill Mcadelemiz ierisinde efsanevi bir kahramanlk olarak adlandrlan Akba Cephanelii basknnn hi phesiz ki ba aktr Dramal Rza Beydir. Ancak onun ismi, Kprl Hamdi Beyin glgesi altnda kalmtr. Fakat Dramal Rza Bey, o kadar mtevazdr ki, bundan hi ikayeti olmam, Kprl Hamdi Beye byk bir itaat ve sayg ile balanm, onun verdii grevleri yine memnuniyetle yerine getirmiti. Akba cephaneliinin baslmas hadisesinde gsterdii cesaret ve beceriklilik, Dramal Rza Beyi, bata Kprl Hamdi Bey olmak zere,
Su, age., s.224-225, Belge No:12. Su, age., s.151. 120 Bu cephaneliklerin baslmas ve silahlarn Yeniceye tanmas konusunda geni bilgi iin bkz. Su, age., s.159-162.
118 119
50
Balkesir-Bursa blgesi Kuva-y Milliye komutanlarnn nezdinde yceltmitir. Onun ok nemli grevleri baarabilecek kabiliyette olduuna inanlm, bu niteliinden dolay da Damat Ferit Paaya dzenlenecek suikast tertibinin de ba aktr yaplmtr. D) Yenice Baskn ve Dramal Rza Bey Akba cephaneliinden karlan silahlar ve bilahare Kprl Hamdi Beyin abalar ile Saral, veycik ve Yeniehirdeki silah depolarndan alnan silah ve cephanelerin bulunduklar mahalden alnarak Yeniceye gnderilmesi olduka zahmetli olmutu. Yollarn bozuk olmas tamay zorlatran en byk amildi. Ayrca , blgede ok sayda ekya etesi vard ve her an bu silah ve malzemeye saldrlarak ele geirilmesi riski sz konusuydu. Bunun dnda ve civardaki da kyllerinin kendilerini ve kylerini savunmak ve ihtiyalar olan silahlar temin iin, Yeniceye naklettirilen silah ve cephane konvoylarna saldrma ihtimali de bulunuyordu Btn bu tehlikeler hakl olarak Kprl Hamdi Beyi tedirgin etmekteydi121. Nitekim Hamdi Bey, silah ve cephanelerin Yenice kyne tanp, orada depo edilinceye kadar hep bu endieleri tamt. Kprl Hamdi Beyin bu silah ve cephanenin zerine bu kadar hassasiyetle eilmesi bouna deildi. Balkesir Heyet-i Merkeziyesi tarafndan Bigaya gnderilirken, kendisinden yaplmas istenen dier bir grev de; Yunan cephesine gnderilmek zere asker toplamasyd. Akbatan ve dier silah depolarndan karlan silahlarla, cephenin ihtiyac olan ok sayda yeni birlikler oluturulabilirdi. Bu nedenle Hamdi Bey, Bigaya dner dnmez btn faaliyetini Kuzeybat cephesine asker hazrlama iine verdi. Nitekim askerlik ubesi vastas ile ksa srede 500 kadar gen toplanm ve bunlar Bandrmadaki 14. Kolordunun emrine gnderilmiti122. Dier taraftan 61. Frka Kumandan Kazm zalp Paann da Akbatan getirilen bu silahlar ile ilgili tasavvurlar vard. Bu konuda hatralarnda Planmz Akbatan getirilen silhlar ile bir taarruz kuvveti tekil ve
tehz ettikten sonra, Soma ile Akhisar arasnda byk bir taarruz yaparak Yunanllar zmirden karmakt demektedir123.
Balkesir Mdafaa-i Hukk Cemiyetine bal byk bir mill kuvvet oluturmak abas ve oluturulacak bu kuvvetlerin iae ve ibatelerinin teminini salamak dncesi ile Kprl Hamdi Bey, Biga ve evresindeki
Nitekim Hamdi Beyin bu endielerde hakl olduu anlalmt. nk, silah ve cephanelerin tanmas srasnda baz sandklarn ald ve ilerinden silah ve cephanelerin alnd grlmekteydi. Bu olaylar Hamdi Beyin cann olduka skmt. Su, age., s.161-162. 122 Daha geni bilgi iin bkz. Trk stikll Harbi, C.VII, dar Faaliyetler, s.71-72. 123 zalp, age., C.1, s.94. Konuyla ilgili bilgi iin ayrca bkz. Kozanolu, age., s.99.
121
51
nahiye ve kylerden Kuva-y Milliye adna para talep etmiti124. Kyllerden istenen para, o gnk artlar ierisinde pek ounun deyemeyecei miktarlara bali idi. Bu nedenle ksa srede Gnen, Manyas ve Biga evresinde Kprl Hamdi Bey ve Kuva-y Milliye aleyhinde memnuniyetsizlikler ba gsterdi. Bu srada Anzavur Ahmet de Gnen ve Manyas civarndaki erkes kylerinde mill tekilt aleyhinde propagandaya balamt125. Ayaklanma iin gerekli alt yap olutuktan sonra kici Anzavur syan veya Biga Hadisesi olarak bilinen isyan balamt. demir, Bigaya ani baskn harekt eklinde balayan bu olayn 16 ubat 1920de gerekletiini sylemektedir126 Kara Hasan etesinin arta kalan ekyas ve Gavur mam denilen ekya liderinin nderlik ettii bu basknla baa kamayacan Kprl Hamdi Bey anlamt. nk yannda fazla bir kuvvet kalmamt. Bu olaydan birka gn nce emrinde alan Dramal Rza Beyi, yannda 40 kadar arkada ile birlikte silahlarn bulunduu Yenice kyne gndermi ve bylece silahlar ve cephaneleri gvence altna almak istemiti. Bu nedenle Bigada kalp oray savunmas mmkn deildi. Aslnda Hamdi Bey, Anzavur Ahmet ile Gavur mamn Gnen ve Manyas taraflarnda, kylleri Kuva-y Milliye aleyhine kkrtarak Bigaya saldrmalar iin ikna etmeye altklar eklindeki istihbarat bilgilerini aldnda, Bigadan Balkesirde bulunan Kazm Beyi telgrafla aram ve makine banda ona Bigadaki durum hakknda bilgi vermitir. Bu grmede Hamdi Bey, Bigada dayanamayacan o yzden Yeniceye ekileceini sylemiti. Yine bu grme esnasnda Hamdi Bey, Frka kumandan Kazm Beyden Yenicede depolanm olan silah ve cephanenin korunmas iin acele Yeniceye kuvvet sevk etmesini de istemiti127.
demir Biga ayaklanmasn anlatt gnlnde 27 nolu dipnotta yle demektedir: Hamdi Bey, Akbataki cephaneyi Anadoluya kardktan sonra Bigada mill bir alay kurarak Akhisar cephesine gndermeyi dnyordu. Alayn meydana gelmesi iin paraya ihtiya vard. Bigadan ve kylerinden yz yirmi bin lira civarnda bir iane toplamay dnyordu. Bu iane, kylerin nfusuna ve zenginliine gre bir nevi vergi olacakt demir, age., s.87, Dipnot: 27. 125 Anzavurun bu blgedeki faaliyetleri iin bkz. Gven, a.g.e, s.9-15; Hogr, age., s.52-55; 126 demir, a.g.e, s.3. 127 zalp bu olay yle anlatmaktadr: Hamdi Bey, Anzavur Ahmet ile Gavur mamn, kylleri Bigaya hcum iin ikna
124
ve tahrik ettiklerini ve bunlarn toplandklarn haber ald zaman telgrafla makine banda benimle grmt. O kendisinden ziyade Akbatan bin bir mklat ierisinde getirilen silh ve cephanenin muhafazasn dnyordu. Eer bu harekete geen gruha kar, kendisi Bigada mukavemet edemezse, Yeniceye ekileceini, silah ve cephanenin muhafazas iin Yeniceye kuvvet gndermekliimi istemiti. zalp, age., C.1, s.98.
52
61. Frka Kumandan Miralay Kazm Bey, hem Bigada bulunan Hamdi Beye yardm etmek hem de silahlar korumak iin kuvvet toplamaya karar verdiini hatralarnda sylemektedir. Nitekim Edremit Mdafaa-i Hukuk Heyet-i Reisi Muammer Bey tarafndan Agonya Mdafaa-i Hukuk Heyeti Riyasetine gnderilen bir mektup bu konuda Kazm Beyin sylediklerini teyit etmektedir. Bu mektup da Muammer Bey, Agonya Mdafaa-i Hukuk Heyeti Riyasetinden bir an nce oluturulacak yz elli kiilik bir gcn Yenice kynde silahlandrlarak, Bigadaki Hamdi Beyin maiyetine verilmek zere otuzar kiilik kafileler eklinde gnderilmesini istemitir128. te Hamdi Bey, Bigadan ayrlarak silahlarn bulunduu Yenice kyne bir an nce ulamak ve Dramal Rza Bey ile birlikte, byk tehlikeler ve fedakrlklarla ele geirilen ve Yenice kyde depo edilmi olan silah ve cephaneyi kurtarmak amacyla yanndaki birka kiiyle yola kmt. Ancak Bigadan ayrlmadan yardmcs Kani Beye Kara Hasan ve onunla birlikte tutuklu olanlarn ldrlmesini sylemi, o da bu grevi derhal yerine getirmi, fakat kendisi de asiler tarafndan kuatlnca intihar etmek mecburiyetinde kalmt.129. Yeniceye gitmek zere yola kan ve durmakszn at sren Hamdi Bey ve yanndaki birka adam, dinlenmek iin girdikleri nova kynde, Gavur mamn adamlarnca tannm ve tutuklanmt. Bigaya Ahmet Anzavura teslim iin gtrlrken de vurularak ehit edilmiti130. Bigaya hakim olan ve Kprl Hamdi ve Kani Beylerle birlikte bir ok kiiyi ldren isyanclarn hedefi artk Yenice kyndeki silah deposu idi. Yenice kyne getirilmi bulunan silahlarn byk bir ksm kydeki caminin iine konulmutu. Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Dramal Rza Bey, Kprl Hamdi Beyin emriyle yaklak 40 civarnda adamyla Yeniceye gelmiti. Ele geirilmesinde ba rol oynad bu silah ve cephanenin muhafazas iin her eyi yapacakt. Gerekirse bu uurda cann bile seve seve vermeye hazrd. Dramal Rza Beyin Yeniceye gelmesinin bir dier sebebinin de yine Hamdi Beyin emriyle buradaki silah ve cephanenin bir ksmn cepheye sevk etme olduu da baz aratrclar tarafndan belirtilmektedir131. Ancak
Bu mektup iin bkz. Yahya Akyz, ehit Hamdi Beyin Son Gnlerine Ait Orijinal ki Mektup, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. X, Say: 28,(Mart 1994), Ankara 1994, s.1-2. 129 Biga baskn ve isyanclarn Bigada yaptklar iin bkz, demir age., s.1-64; Gven, a.g.e, s.15-50; Hogr, age., s.60-65; Kozanolu, age., s.100-110. 130 Kprl Hamdi Beyin ehit edilmesi ile ilgili ayrntl anlatmlar iin bkz. demir, age., s.12-13; Gven, age., s.48-49; Hogr, age., s.64-68; Kozanolu, age., s.111-115. 131 Gven, age., s.48.
128
53
yukarda da ifade ettiimiz gibi ncelikli grevi bu silah ve cephaneyi her trl taarruzdan korumakt. Dramal Rza Bey, Biga ile herhangi bir haberleme olmad iin, orada olup bitenden ve Hamdi Beyin ehit edilmesinden habersizdi. Hamdi Beyin, nova da Gavur mamn adamlar tarafndan yakaland gece, bir grup ete mensubu da Yenicedeki cephanelii ele geirmek iin Yeniceye gelmi ve ky kuatmlard Yeniceyi kuatan bu kuvvetler ierisinde Anzavur Ahmet ve Gavur mama bal kuvvetler ile Biga, Gnen ve andan bu kuvvetlere katlan erkes ve Pomak kylleri de bulunuyordu. Olduka kalabalk olan bu kuvvetlerin says 800 civarndayd. Ayrca Biga basknnda ele geirilen iki da topu da ,Yenice nlerine getirilmiti132. Dramal Rza Bey ise Yeniceyi kuatanlarn saysn ve bunlarn kimler olduunu bilmemesine ramen, gelimelerin seyrinden bunlarn Anzavur Ahmetin kuvvetleri olduunu da tahmin edebiliyordu. Ne olursa olsun az saydaki adamyla silah ve cephanelii koruma kararndayd. Nitekim hi dnmeden atmaya girdi, vakit kazanmak istiyordu. Belki bu arada Balkesirden yardm geleceini dnyordu. Silah ve cephanelerin bulunduu Yenice ky ahalisi ise, kuatanlarn saysnn fazla olmas sebebiyle Dramal Rza Bey ve arkadalarna yardm etmeye ekinmiler, hatta ilerinden bir ksm kuatanlarla birlemiti133. Dramal Rza Bey ve yanndaki az sayda adam, kendilerinden sayca ok ok fazla olan Anzavur ve Gavur mam kuvvetleri ile iddetli bir atmaya girmi, saatler boyunca atmlard. demir, Bigadan Yenice
kyne develerle jandarmaya ait cephanelerin gnderildiini, bunlarn Yenice kynde bulunan Dramal Rza Bey ve arkadalarn kuatanlara verilmek iin sevk edildiini, mtemadiyen Yeniceye yardm gnderildiini
belirtiyor134. demirin gnlnde verdii bu bilgi gerekten de Dramal Rza ve adamlarnn Yenicede kahramanca mcadele ettiklerini dnmemize neden olmaktadr. Ancak Balkesir veya evreden gelmesini mit ettii yardmc kuvvetler de ortalkta gzkmyorlard. Durum her geen dakika Dramal Rza Bey aleyhine dnyordu. Silah ve cephaneliin Anzavur Ahmet ve Gavur mam kuvvetlerinin eline gememesi gerekiyordu. Byle aresizlik ierisinde olan Dramal Rza Bey, artk bir karar almak gerektiini dnyordu. Bu karar byk bir mesuliyete de mucip bir karard. O yzden ald karar adamlar ile de grm, onlar da kabul etmilerdi. Dramal Rza Beyin yreini szlatarak ald bu karar silah ve cephanelii imha etmek idi. Ya cephanelik ile yok olacaklar ya da isyanclarn eline geip ldrlecekdemir, gnlnde Yeniceyi kuatanlarn, Bigadan top istediklerini ve bir topun gnderildiinden bahsetmektedir. Bkz. demir, age., s.15. 133 Su, age., s.213. 134 demir, age., s.17.
132
54
lerdi. Btn bunlara hazrdlar. Belki bir ihtimal cephaneliin infilak srasnda kan kargaadan yararlanarak canlarn kurtarmay baarabileceklerdi. Nihayet Dramal Rza Bey bu zor karar uygulamak zorunda kalm ve Yenice ky camisinin iinde ve dier binalarda depolanm silah ve cephaneyi atee vermitir. Kendisi ve sa kalan adamlarndan bir ka, cephaneliin infilak esnasnda oluan aknlk ve kargaadan istifade ile, kuatmay yarm ve kaarak kurtulmulard. Dramal Rza Beyin cephanelii infilak ettirdii sralarda, Miralay Kazm Beyin Balkesir ve Edremitten gnderdii yardm kuvvetlerinin bir ksm Yeniceye ulam bulunuyorlard. Kazm Bey, Kprl Hamdi Beyin Yeniceye yardm isteyen telgraf grmesinin ertesi gn, Balkesir ve Edremitten Yenice kyne yardmc kuvvetleri yollamaya balamt. Nitekim Balkesirden Binba Muhtar Bey ve Necati Bey bir mfreze ile Yeniceye doru hareket etmilerdi. Bu kuvvetler ile birlikte Vasf Bey, ngiliz Kemal, Giresunlu Bulgurcu Mehmet Efe ve Balyal Mustafa avu da ayrca bir kuvvetle Yeniceye gnderilmiti. Frka Kumandan Miralay Kazm Bey, gnderdii bu yardm kuvvetlerinin bir ksmnn Yenice kyne yetitiklerini, fakat isyanclarn saylarnn fazla olmas karsnda atmaya katlmadklarndan bahsederek
haydutlarn iddetli basks karsnda uzun mddet dayanamayacaklarn anlayan Dramal Rza ve emrindekiler, asilerin eline gemesine meydan brakmamak iin, silah ve cephanelerin bulunduu binalar ve camiyi havaya uurdular. Bu byk bir hata oldu. Ben de mhim kuvvetlerle bizzat Balkesirden Yeniceye hareket etmitim. Rza Bey biraz daha dayanabilmi olsayd yetieceimiz muhakkakt demektedir.
Dramal Rza Beye yardma giden kuvvetlerin banda bulunanlardan birisi olan ngiliz Kemal, Dramal Rza Beyin cephanelii atelemesi konusunda Anlalan, hayatlarndan ziyade bu eslihann millet dmanla-
rnn eline gememesini dndklerinden, bunlar olduu gibi atelediler. Baka da yapacak bir ey yoktu135 diyerek Dramal Rza Beyin bu kararnn doru olduuna iaret etmektedir. ngiliz Kemalin anlattklarna gre Dramal Rza Bey ve yannda kalan birka kii, cephaneliin atelenmesi srasnda kuatmay yararak, yardm kuvvetlerine katlmt. Demir kalpli olarak ifade ettii Dramal Rza Beyin aladn syleyen ngiliz Kemal onun cephaneliin yann znt ierisinde seyrederken Bu kadar can verdik, bu kadar uratk; kan
dktk...Neticesi bu mu olacakt ? Ey Ferit Paa(Damat Ferit), Allahtan
135
Sanay, age., s.255.
55
dilerim, seni gebertmek bana nasib olsun!.. diye bardn sylemektedir136. Baz eserlerde Dramal Rza Beyin cephanelii atee vermesine 61. Frka Kumandan Kazm Beyin ok kzdn ve ii Dramal Rza Beyin idamn istemesine kadar gtrdnden bahsetmektedirler. Bu eserlerde yazlanlara gre, Kazm Beyi yumuatmak ve muhtemel bir idamdan kurtulmak iin Dramal Rza, kendisinin braklmas halinde stanbula giderek Damat Ferit Paay ldreceini ve bylece hatasn telafi edeceini sylemitir. Bu teklifi kabul eden Kazm Bey, Dramal Rzay serbest brakm o da stanbula gitmitir137. Oysa Kazm Bey hatralarnda byle bir konudan hi bahsetmemektedir. Dramal Rza Beyin cephanelii atee vermesinin bir hata olduunu belirtmekle birlikte onun hakknda unlar sylemektedir:
Dramal Rza Bey, bu hatasndan dolay karma kamad. Pek fedakr ve hamiyetli bir kimse olan ve byk hizmetler grm bulunan Rza Beyin bu gafleti yapm olmas kendisini pek zyor ve dvnerek alamakta olduunu iitiyordum. Rza Beyin bu taraflarda kalamayarak Bursaya gittiini haber aldm.138
Grlecei zere Kazm Bey, Dramal Rza Beyin cephanelii atee vermekle byk bir hata yaptn sylemekle birlikte onunla bu olaydan sonra grmediini, hatta Dramal Rza Beyin hatasn anladndan dolay karsna bile kmadn sylemektedir. Dolaysyla baz aratrclarn eserlerinde yazdklar ile, olayn dorudan ve birinci derecede sorumlu kiisinin hatralarnda yazdklar birbirini tutmamaktadr. Tabi ki bizim iin esas olan Kazm Beyin syledikleri ve yazdklardr. Yine bir sonraki blmde anlatacamz gibi Dramal Rza Beyin Damat Ferit Paaya suikast iin grevlendirilmesi, Balkesir Heyet-i Merkeziyesince deil, Kuva-y Milliyenin Bursadaki ileri gelenlerince planlanmtr. Elbette ki Dramal Rza Beyin, Yenicedeki silah depolarn yakmas bir hata olarak deerlendirilebilir. Ancak eer bu yaplmam olsayd, byk bir ihtimalle silah ve cephaneler isyanclarn eline geecekti. Anzavurun bu ikinci isynnn ne kadar geni bir sahay etkiledii ve ilk isynna gre yannda yer alanlarn saysnn be kat fazla olduunu dndmzde, bu silah ve cephanenin yaklmasnn doru ve yerinde bir karar olduuna phe etmemek gerekir Yukarda da belirttiimiz gibi Dramal Rza Bey en son aamada bu karar vermi ve cephanelii yakmtr. Kazm Beyin gnderdii yardm kuvvetlerinin geleceini, hele Yenice yaknlarna kadar geldiklerini bilseydi,
Sanay, age., s. 256. Gven, age., s.51; Hogr, age., s.74. 138 zalp, age., C. 1, s.99.
136 137
56
bu yiit, cesur ve kahraman insan ne eder ne yapar tek bana kalncaya kadar cephanelii savunur, asla atee vermezdi. Mill Mcadelemizin efsanevi bir kahramanlk olayn yani Akba cephaneliini basan ve silahlarn karlmasn salayan, ondan sonra da bin bir glkle Yeniceye tattran Dramal Rza Beyi bu nedenle sulamak ona yaplacak en byk hakszlk olacaktr. IV. DAMAD FERD PAAYA DZENLENEN SUKAST TEEBBSNDE DRAMALI RIZA BEYN ROL VE DAM EDLMES A)Dramal Rza Beyin Suikast Teebbsnde Yer Almas Dramal Rza Bey, Akba cephaneliinden karlan silah ve cephanenin Yenicede kendisi tarafndan imha edilmesi hadisesine olduka zlmt. Bu olaylara yol aan Anzavur Ahmet syannn arkasndaki gcn Damat Ferit Paa olduuna inanan Dramal Rza Bey, Damat Ferit Paay ldrp bir anlamda intikam almay dnmekteydi. Bu konuda baz eserlerde verilen bilgiler mevcuttur. ngiliz Kemal hatralarnda: Dramal Rza buna sebep olan Ferit Paadan intikamn almak iin
yemin etmiti, Bu intikamn almak maksadyla stanbula gitmi, Ferit Paaya suikast hazrlamt demektedir139.
Zeynel Kozanolu da Dramal Rza Bey, o korkusuz ve kahraman
insan Balkesire dnnden sonra, Kazm Bey tarafndan gizli bir grevle stanbula gnderilecek, lakin hkmet tarafndan yakalanp idam ettirilecektir140 demektedir. Kozanolunun burada gizli bir grev eklinde belirttii grev Damat Ferit Paaya suikast dzenlenmesidir. Zht Gven de Anzavur syan isimli kitabnda benzer bir anlatmla Yenice olayndan sonra Balkesire giden Dramal Rzann olay ve neden dolay cephanelii atee vermi olduunu Kazm Beye anlattn belirtmekte ve devamla Tmen komutannn(Kazm Bey) cephaneliin atelenmi olmasna ok kzdn ve ii Rza Beyi idam ettirmeye kadar gtrdn sylemektedir. Gvene gre Rza Bey idamdan kurtulmak iin Tmen komutanna, hatasn telafi
etmek iin kendisinin braklmas halinde stanbula giderek Damad Ferid Paay ldreceini teklif etmiti. Kazm Bey de bu teklifi kabul etmi ve
Dramal Rza serbest braklmt. Serbest braklan Dramal Rza da Damat Ferit Paaya suikast dzenlemek iin stanbula gitmiti.141
Sanay, age., s.321. Kozanolu, age., s.111. 141 Gven, age., s.51. Benzer bir anlatmda Kurtulu Savanda Biga isimli eserde yer almaktadr. Bu eserde: Yenicedeki cephaneliin atelenip havaya uurulduunu duyan Miralay Kazm Bey, kplere binerek, Dramal Rza Beye ate pskrmee balad. Onu odasna alarak ar szler syledi. Hatta Anzavurculara yardm yapyor diye sulad.
139 140
57
Yukarda anlatlanlara baklacak olursa Dramal Rza Beyin intikam almak ve hatasn telafi etmek amacyla Kazm Bey tarafndan Damat Ferit Paaya suikast dzenlemek amacyla gnderildii anlalacaktr. Dorudur, Damat Ferit Paaya suikast dzenlemek amac ile Dramal Rza Bey stanbula gnderilecekti. Ancak, btn bu eserlerde ifade edildii gibi Kazm Bey tarafndan gnderilmeyecektir. Zaten Kazm Bey hatralarnda byle bir gnderme olayndan hi bahsetmedii gibi, Dramal Rzann hatasn anladndan dolay hi karsna kmadn, bu olaydan ok zldn ve o nedenle buralarda(Balkesir) kalamayp, Bursa taraflarna gittiini haber aldn sylemektedir142. Dier taraftan erkes Ethem Hadisesi isimli kitapta Dramal Rza Beyin, suikast ile grevlendirilmesine ilikin erkes Ethemin anlattklarna yer verilmektedir. erkes Etheme gre, Dramal Rza Beyi, Damat Ferit Paaya suikast dzenlemesi iin kendisi gndermiti. erkes Ethem bu olay Cemal Kutaya yle hikaye etmiti: Ferit Paa, ksa bir mddet sonra, istifa etti, fakat tekrar
sadrzam makamna getirildi. Padiahn damadn feda edemeyecei anlalyordu. Bunun zerine una karar verdim: Bu menhus ve tiynetsiz adam ldrtmek, bylelikle onun yolunda yryecek olanlara da ibret tekil edecek bir tedip numunesi vermek lzmgeliyordu. Bu fikrimi, kuvveden fiile koymak kararn verince Akhisar cephesi milis kuvvetleri kumandan Cell Beyin mntkasnda bir milis koluna kumanda eden enitem Hafz Hseyin Beye niyetimi atm. Beni dikkatle dinledikten sonra fikrimi tasvip etti: Bu melun herifi yok etmek her halde ibreti lem iin iyi olur. Amma sen cepheden ayrlamazsn. Beni de tanrlar. Hem ben yalym. Bu ii baaramam. Ben itimat ettiim baz kimselerle temas edeyim, sana haber veririm Dedi Filhakika aradan ksa bir mddet getikten sonra Hafz Hseyin Bey geldi:
Dramal Rza Beyin evresini saran Kuvayi Milliyeciler ve Mdafaai Hukuk Cemiyeti ileri gelenleri korku iindeydiler. Zira tm mitleri Yenicedeki cephanelikteydi. Dramal Rza Bey, Miralay Kazm Beye: - Eer cephanelii atelemeseydim ,asilerin eline geecekti, dedi. Kazm Bey: - Gesindi, biz yine onlarn elinden almasn bilirdik. Dramal Rza Bey, aresiz kalmt. Muhakkak bir lmle kar karyayd. ldne yanmayacakt, ama byle erefsiz lmeyi istemiyordu: - Brakn beni, stanbula gidip Ferit Paay ldreyim. Bylece hatam kapatm olurum dedi. stek kabul edildikten sonra, Dramal Rza Bey, kyl kyafetine girerek stanbula gitti. Hogr, age., s.74. 142 zalp, age., C.1, s.99.
58
timat ettiim zevat, bu teebbs tasvip ettiler Bu ii Dramal Rza Bey baaracak. Kendisini nasl buluyorsun ? dedi. Rza Bey bu teebbs iin mkemmel bir ahsiyetti. Cesurdu ve vatanperverdi. Kendisi, fikri hemen benimsedi. Hazrlklara baladk(...) Dramal Rza Beyle, enitemin ehadetinden sonra bizzat temas ettim. Kendisi kararlatrlm olan suikasdi yapmaya hazrd: Ethem Bey...Siz Damat Ferit denen bu lainin ldrlmesinden sonra, stanbuldakilerin habasetinin nihayet bulacana kaani misiniz? dedi. Hi olmazsa ondan sonrakiler, milletin mcadele arzusuna bylece aktan aa kar gelemezler. Elbette ok faydasn grrz. Bu ite muvaffak olursanz gazi olursunuz, banza bir felket gelirse ehit saylrsnz. Ben kendim gitmek isterdim ve bu ii Allahn inayetiyle muvaffakyetle baaracama da kaani idim. Fakat emin olunuz ki cephe braklacak gibi deil...benim kuvvetlerimin ancak devaml olarak bir n bandan ayrlmamakla elde tutulduunu bilirsiniz. Dedim. Bu yiit mcahit, hazrlklarn tamamlad ve Geyve cephesinde kuvayi milliyeyi tekil eden mcahitler arasndan geerek, Karamrsel zerinden stanbula geti... Rza Beyden bir mddet haber alamadk...Kendisinden, mitli ve memleket iin hayrl bir haber beklediimiz srada, ele getii ve ksa bir muhakemeden sonra idm edildii ac haberi geldi...Aradan uzun zaman getikten sonra anlald ki, o buhran gnlerinde fazilet ve mertlikten ok rastladmz kancklk ve alaklk rol oynam...Rza Bey ihbar edilmi...Kendisi yiit ve mert bir insand. Asla inkr etmemi ve kbetine gzn kapamadan gitmi...Eer Damad Feridi ldrmek planmz tahakkuk etseydi, bu adam nc sadaretini yapamyacak ve ondan sonra gelenler de, mill mcadeleye kar gizli ve ak kar koyamyacaklard...Rza Beyin ismi de unutuldu, ad anlmad...Ben onun ismini burada hrmetle ydederim. O bir ehiddir.143
Ancak Hacim Muhittin Bey, erkes Ethemin bu konuda anlattklarnn doru olmadn syleyerek, henz dn denilecek kadar yakn bir
tarih hadisesinin tarihe bu kadar yanl aksettirilmesine ac ac gldm(...) bu tamamiyle yanltr. Ve Edhem bunu doru sylememitir. Vaka tarih huzurunda meseleyi kendine gre hal etmek istemi,, derhal urasn haber vereyim ki ne Edhemin ve ne de konutuu ve istiarede bulunduu zikredilen zevatn bundan haberi dahi yoktur demekte ve Cemal Kutay tarafndan
143
Cemal Kutay, erkes Ethem Hadisesi, stanbul 1955, s.18-21.
59
yazlan bu eserin suikast meselesi ile ilgili ksmlarn ibret ve hayretle okuduunu belirtmektedir144. Dramal Rzay bu greve Bursa valilii grevini yrtmekte olan Hacim Muhittin(arkl) Bey gnderecektir. Olayn seyri yle gelimitir. ok sevdii ve baland Kprl Hamdi Beyin Bigada ehit edilmesi, Yenice olay ve bu olay esnasnda kendi emrindeki vefakar ve yiit savalarn kaybetmi olmas ve Kuzeybat Anadoluda srdrlen Mill Mcadele iin hayati nemi olan silahlarn ve cephanelerin kendisi tarafndan imha edilmesinin yaratt znt ve moral knts Dramal Rza Beyin Balkesir blgesinden ayrlmasna yol aan nemli nedenlerdi. Ancak btn bunlarn yannda bir de erkes Ethem faktr vard. Anzavurun kinci syann bastrmak amac ile Salihli cephesi kumandan erkes Ethem de kuvvetleri ile Biga blgesine gelmiti. almamzn Anzavur syan ve Akba Baskn ksmlarnda geni olarak verdiimiz gibi Dramal Rza Bey, Salihli cephesinde erkes Ethem ile birlikte mcadele ediyordu. Nitekim her ikisi de Birinci Anzavur isyan srasnda Salihli cephesinden yardma arlmlard. Anzavurun tenkili ve takibi grevlerini stlenmiler ve netice olarak isyan bastrlm, Anzavur kuvvetleri etkisiz hale getirilmiti. Ancak erkes Ethem ile bir trl geinemeyen Dramal Rza Bey, isyann bastrlmasndan sonra tekrar Salihli cephesine dnmemi, Balkesirde bulunan 61. Frka Kumandan Miralay Kazm Bey tarafndan, Kprl Hamdi Beyin emrine grevlendirilmi ve Bigaya gnderilmiti. te Anzavurun ilk isyanndan sonra Salihli cephesine dnmeyen Dramal Rza Beyin bu davrann bir trl hazmedemeyen erkes Ethem, Dramal Rza Beyi iddetle cezalandracan, eline geirdiinde kendisini asacan mtemadiyen dile getirmiti. Bu nedenle kinci Anzavur syann bastrmak iin geldii Balkesir blgesinde Dramal Rza Beyi aratmaya balamt. erkes Ethemin o gnlerdeki gcn ve acmaszln bilen ve kendisini arattn renen Dramal Rza Bey, bir an nce Balkesir blgesinden uzaklam ve Bursaya gitmiti. Hacim Muhittin Bey hatralarnda Dramal Rza Beyin kendisine bavurmasn yle anlatyor:
Bu Dramal Rza hakikaten cesur ve fedakar bir ocuktur. Ben kendisini daha eskiden tanyorum. O zamanlar erkes Ethemin yannda bulunuyordu. Fakat yaradl icab Edhemin her arzusunu yerine getirmeyecek bir tip olduu iin Edhemle aras alm, Edhem de Rzay bertaraf etmeye karar vermi, fakat bunu anlayan Rza Edhemin yanndan kap birka arkadayla urada burada dolama144
arkl, age., s.110
60
ya balam ve Edhemin eline dmemeye alm. O srada ben de Bursada Vali idim, benim Bursada olduumu iiten Rza kendisini Edhemden kurtarabilecek tek kii olarak beni grd iin bir gn Bursaya gelmi.145
Dramal Rza Bey, Bursaya gelince, Vali Hacim Muhittin Beye bavurmu ve ondan kendisini erkes Etheme kar korumasn istemiti. Gerekten de o gnlerde erkes Ethemin zerinde etkili olabilecek kiilerin banda Hacim Muhittin Bey geliyordu. Hacim Muhittin Bey, Dramal Rzaya dosta davranm ve kendisini iyi bir ekilde karlamt. Ayrca Dramal Rzaya, erkes Ethem ile grp, erkes Ethemin kendisini bertaraf etme kararn deitirmesini isteyeceini ve bunda da baarl olacan sylemiti. Hacim Beyin bu szleri Dramal Rza Beyi olduka rahatlatm ve memnun etmiti. Bilahare Hacim Muhittin Bey ve Bursada kendisiyle birlikte alan Polis Mdr Nuri ve Jandarma Alay Kumandan Remzi Beylerle bir istiare yaparak, daha nce stanbuldaki tekilt(Karakol) ile kararlatrlan Damat Ferit Paaya suikast teebbs iin, Dramal Rza Beyden istifade edilmesine karar verirler. Bu kararn verilmesinde Dramal Rza Beyin, Damat Ferit Paaya olan tepkisinin de byk rol oynad sylenebilir. Yukarda da belirttiimiz gibi Dramal Rza Bey bir ok mahfilde stanbula giderek Damat Ferit Paay ldreceini pervaszca dile getirmekteydi. Hacim Muhittin Bey Damat Ferit Paay bertaraf etme iinde Dramal Rza Beyi deerlendirme konusundaki karar aldktan sonra, karar Dramal Rza Beye aklam ve o da bu karar tereddtsz ve byk bir memnuniyetle kabul etmitir. Dramal Rza Beyin, stanbula Damat Ferit Paaya suikast dzenlemek amacyla Bursa Kuva-y Milliye ileri gelenlerince grevlendirildii, bilahare stanbulda suikast teebbsnden dolay tutuklamalarn yaplmas srasnda basnda kan haberlerde ve suikast teebbsnden yarglananlarn idamna karar veren stanbul Birinci Divan- Harbi rfisinin verdii gerekeli kararda da aka dile getirilmitir. 1 Haziran 1920 tarihli Alemdar gazetesinde kan Suikast Mrettiplerinin Tevkifi balkl haberde:
Ankarada tertip edilen bu harekt cinayetkernenin teferruat Bursada tanzim olunuyor. Gerek suikast icra edecek olan failler, gerek onlarn bu harektn teshl ve ifhm eyleyecek olanlar, munler, mevvikler hep orada hazrlanyordu denilmekteydi146. Yine suikast ile ilgili basna
145 146
arkl, age., s. 110. Alemdar, 1 Haziran 1336(1920), Nr:528/2828.
61
bilgi veren stanbul Polis Mdriyet-i Umumsi Tahsin Bey, suikast giriiminden Bursaya gnderilen bir mektup sayesinde haberdar olunduu ve btn Kuva-y Milliye ileri gelenlerinin olayn iinde bulunduklarn sylemekteydi147. Suikast sanklarn yarglayan Divan- Harb-i rfisince tanzim edilen mazbata-i hkmiye de ise suikastn Bursa kaynakl oluu daha gerekeli kararn ilk cmlelerinde belirtilmekte ve yle denilmekteydi:
Sadrazam Damad Ferid Paa Hazretleri ile Dahiliye Nazr- esbak Ali Kemal ve Adliye Mstear Said Molla Beylere suikast teebbsnde ve vas tekilt- hafiyede bulunduklar beynyla maznn- aleyhim olan Bursada 56. Frka Kumandan Bandrmal Bekir Sami Bey(...) ve Karesi(Balkesir) mutasarrf- sabk olub Kuva-y Milliye nm altnda mteekkil fitne-i bagiye tarafndan Bursa vilyat valiliine tayin edilmi olan(...) Hacim Bey ve skdar Jandarma Taburu Kumandan olub ahren firar ile Bursaya giderek ust- merkmeye iltihk ve Bursa jandarma Kumandanln ifa etmekte olan(...) Manastrl Remzi Bey(...) ve kezalik bugt- merkmenin Bursa Polis Mdiriyetini if etmekte olan Nuri Efendi...148
Bu bilgiden de anlalaca gibi suikast teebbs dorudan doruya Bursa kaynakl olarak stanbuldaki gizli Karakol Tekilt ile ibirlii edilerek planlanm ve uygulamaya konulmak istenmitir. Suikast sanklarnn soruturulmas esnasnda bu olayn Ankarada Mill Mcadele nderlerinin bilgisi dahilinde planlandna ilikin gazetelerde haberler kmt.149. Hatta Vakit ve Peyam- sabah gibi gazetelerde Suikastn Mustafa
Kemal ve Bursada bulunan Ali Fuat Paa tarafndan tertip edildii, Mustafa Kemalin Dramal Rza ve Halil brahim Ankarada kabul ederek onlar tevik ettii, bunun bir vatan hizmeti olduunu syledii ve onlara kendi tabancasn verdii ve yine suikastlara beer bin lira mkafat vaat ettii
eklinde bilgiler yer almt150. Ancak Ankarann ve dolaysyla Mustafa Kemal Paa ve dier Mill Mcadele ileri gelenlerinin bu suikast hadisesini planlad ve suikastlar Ankarada kabul ederek onlar tahrik ettikleri ve bir takm vaatlerde bulunduklar hususunda hibir kaynakta bir bilgiye rastlamadk. Ayrca Dramal Rza Bey bu dnemde hibir ekilde Ankaraya gitmemitir. Nitekim Divan- Harbi rfinin gerekeli kararnda da Ankara ve Mustafa Ke147Alemdar,
2 Haziran 1336(1920), Nr.529/2829. Peyam- sabah, 2 Haziran 1336(1920), Nr.545/10975; Vakit, 2 Haziran 1336(1920), Nr.906. 148 BOA, DUT, Nr.79/5-117. 149 Alemdar, 1 Haziran 1336(1920), Nr.528/2828.; 150 Vakit, 3 Haziran 1336(1920), Nr.907; Peyam- sabah, 3 Haziran 1336(1920), Nr.546/10976.
62
mal Paa ile ilgili hibir cmle ve ifade yer almamtr. Bu tamamen Mill Mcadeleyi ve Mustafa Kemal Paa bata olmak zere bu mcadelenin ileri gelenlerini kamuoyu nnde sulandrmak ve kk drmeye matuf bir hareket olarak stanbul Polis Mdrlnn ve Alemdar ile Peyam- sabah gibi Mill Mcadele aleyhtar gazetelerin planl olarak ortaya attklar bir itham ve iddiadan baka bir ey deildi. B) Dramal Rza Beyin Suikast Gerekletirmek in stanbula Gidii ve Buradaki Faaliyetleri Dramal Rza Bey, suikast birlikte gerekletirecei Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ve beraberlerinde kimlikleri konusunda ak bilgi bulunmayan ve sadece Bursa Yeniehirli Hasan ile Bursal oban smail olarak mahkeme kaytlarnda yer alan ahslarla birlikte Bursadan hareket etmilerdir151. Bursadan hareketlerinde Bursa Jandarma Alay Kumandan Remzi Bey tarafndan yazlan stanbuldaki baz tekilt mensubu zevata verilmek zere suikast iin gerekli talimatlarn yer ald sekiz adet mektup, ayrca stanbuldaki harcamalar iin de bir miktar para avans mukabilinde kendilerine verilmiti152. Dramal Rza Bey ve arkadalar, 18 Maysta akam saatlerinde stanbula gelmiler ve Armutlulu Mehmed Kaptann kayyla Haydarpaa-Kadky arasndaki sahilin tenha bir yerinde karaya kmlard. O gece Haydarpaada bir otelde kalan suikast timi, sabahleyin Bahriye Yzbas Halil brahimin gayet iyi tand ve dostu olan Mehmet Ali Beyin evine gitmi ve suikast meselesini ona am ve onun da muvafakatini aldktan sonra zerlerinde bulunan silah ve mektuplar Mehmet Ali Beyin evine brakmlard153. Daha sonra Dramal Rza, Halil brahim ve Mehmet Ali Bey ile birlikte stanbula inmiler ve Dramal Rza ile Halil brahim Bey kyafetlerine eki dzen vermek amacyla elbise, ayakkab, gzlk ve gm baston satn almlard154. Bilahare Halil brahim Bey kendi evine gitmek iin dier arkadalarndan ayrlm, Dramal Rza ile Mehmet Ali Bey Mhrdar da
arkl bu konuda Gnn birinde kii olarak Dramal Rzay stanbula gnderdik demekte ahslarn ismini ve hareket tarihlerini belirtmemektedir. Bkz. arkl, age., s.110. 152 Dramal Rza Bey ve arkadalarna Bursadan hareketlerinde avans mahiyetinde verilen parann miktar konusunda da farkl rakamlar sylenmektedir. arkl,ben dierleriyle ayrca yaptm gibi Rzaya da yz lira para vermitim ki( o zaman iin mhim bir mebla idi) demektedir. arkl, age., s.110. Dier taraftan alemdar gazetesinde stanbul Polis Mdr olan Hasan Tahsin Bey, olay ile ilgili olarak gazetecilere bilgi verirken Bursadan hin-i hareketlerinde kendilerine bilahre ikier bin lira mkafat verilmek zere, peinen beer yz lira verilen Halil brahim ve Rza... suikast yapacak olanlara beer yz lira avans mahiyetinde dendiini belirtmektedir. Alemdar, 2 Haziran 1336(1920), Nr.529/2829. 153 BOA, DUT, Nr.79/5-117. 154 BOA, DUT, Nr.79/5-117.
151
63
bulunan umumhaneye gitmiler ve iki gn sreyle burada kalp, elenmilerdi. Daha sonra skdara dnen Dramal Rza Bey ile Mehmet Ali Bey, burada bulunan mektuplar alarak, Jandarma Alay Kumandan Binba Remzi Beyin evine gitmiler ve orada Remzi Beyin hanmna hitaben yazd mektubu vermiler ve onun vastasyla Binba hsan Bey ile evinde grmlerdi. Bu arada kendilerine vaktiyle ttihat ve Terakki Cemiyetinin skdar Kulb Bakanln yapm Tevfik(Sukuti) Bey katlmtr. Dramal Rza Beyin de iinde bulunduu bu grup hep birlikte Binba hsan Beyin evine gitmiler ve burada Tevfik Bey ile hsan Bey adna Remzi Beyin gnderdii mektuplar sahiplerine vermilerdir. hsan Beyin evinde suikastn nasl yaplaca zerine n grme yaplm ve daha sonra da Tevfik Bey , Dramal Rza Beyi kendi evine davet etmi ve Dramal Rza Bey geceyi burada geirmitir. Ertesi gn Dramal Rza Bey, Tevfik Beyin evine gelen Binba Adil Bey ile tanm, burada suikast meselesi tekrar ele alnarak tartlmt. Bu grmeden sonra bu kez de Adil Beyin biraderi Ahmet Halim ve onun ticari orta olan Tolcal Sleyman Beyin yazhanesine gidilmitir. Bu grme de Bursa Jandarma Alay Kumandan Binba Remzi Beyin Tolcal Sleyman Beye hitaben yazd mektup, kendisine verilmiti. Ayn gnn akam suikasttan haberdar olan ve bu teebbsn stanbul ayan oluturan ekip ve Dramal Rza ile birlikte Tolcal Sleyman Beyin evinde bir araya gelmiler ve suikastn nasl yaplaca konusunu tekrar grmlerdi. Bu grmeye ismi mahkeme kaytlarnda belirtilmeyen bir Erkn- Harb Miralay da katlm ve suikastn yaplmas ile ilgili, onun tarafndan yaplan keifler deerlendirilmiti. Erkn- Harb Miralaynn suikastn Damat Ferit Paann saray nnde yaplmasnn g olaca, en uygun yerin Harbiye Nezretinin bahesi olduu eklindeki gr benimsenmiti. Suikastn Perembe gn Damat Ferit Paann Harbiye Nezretine geldii srada, nezretin bahesinde otomobilinden inerken yaplmasna karar verilmiti155. Bu grme esnasnda Dramal Rza Bey ile arkadalarnn kendilerine Bursa da iken vaat edilen parann temin edilmesi hususundaki talepleri, tekiltn(Karakol) kasasnda bu parann olmad, paray Bursadan istemek durumunda olacaklar grlm ve Bursaya bu para meselesi ve suikast ile ilgili btn hazrlklarn tamamlandna ilikin bir kart yazlp, gnderilmesine karar verilmiti156. Suikast icra edecek olan Dramal Rza Bey ve arkadalarna, suikast iin gerekli silah ve bombalarn bir ksm verilmi, dierlerinin de en
155 156
BOA, DUT, Nr.79/5-117. BOA, DUT, Nr.79/5-117.
64
ksa zamanda tamamlanaca Tolcal Sleyman Bey tarafndan ifade edilmiti. Ayrca Tolcal Sleyman Bey, Dramal Rza Beye hitaben, ayet bu suikast baaryla gerekletirirlerse, kendilerine beer bin lira mkafat verilecei ve tarihe isimlerinin altn kalem ile yazlacaklar sylenmiti. Bu toplantnn yapld gece Dramal Rza Bey Tolcal Sleyman Beyin evinde kalmt. Ertesi sabah Tolcal Sleyman tarafndan, iki gn sonra tekrar grlmesi ve bu grme esnasnda da silah ve bombalar kendilerine teslim edecei hatta belki de vaat edilen parann da verilecei sylenmi ve taraflar ayrlmt157. Divn- Harb-i rfice verilen hkm gerekesinde yukardaki anlattklarmz belirtildikten sonra Nihayet Rza Bey tarafndan Polis Mdri-
yet-i Ummiyesine vaki olan ihbarat zerine ilerinden mevkuf bulunanlarn derdest edildikleri158belirtilmek suretiyle suikast teebbsn Dramal
Rza Beyin stanbul Polis Mdriyetine ihbar ettii aklanmaktadr. Suikast teebbsn Dramal Rza Beyin ihbar ettii hususunda gerekeli kararda yer alan bilginin doru olmad aada suikastn ihbar ile ilgili vereceimiz bilgilerden anlalacaktr. C) Dramal Rza Beyin Tutuklanmas Damat Ferit Paaya dzenlenecek suikast ile ilgili suikastn yaplaca gn ve yer de dahil olmak zere tm hazrlklarn yapld bir srada, yaplan bir ihbar zerine bata Dramal Rza Bey olmak zere bir ok ahs tutuklanmtr. stanbul Polis Mdriyetine bu ihbarn Dramal Rza Bey tarafndan yapld, Divan- Harbin verdii gerekeli kararda da belirtilmitir. Ancak bu ihbarn kimin tarafndan yapld, hatta byle bir ihbar olmayp, stanbul Polis Mdriyetinin, bu suikastn yaplacan batan beri bildii konusunda baz kaynaklarda deiik bilgiler verilmitir. imdi bu hususta konunun aydnlatlmasnda olduka nemli grdmz bu bilgileri vermeye alacaz. arkl hatralarnda Dramal Rza Beyin dorudan bir ihbarda bulunmadn ancak alkoll olduu bir srada boboazl yznden kendisini ve suikast teebbsn azndan kardn belirtmektedir. arklnn bu konuda anlattklar yledir:
Tertip yolunda ve yapacak arkadalar da hakikaten ehil idiler. Fakat Rza stanbula gidince Ferid Paa iini halletmezden evvel yle, felekten bir km almak hevesine dm olacak ki Kadkyndeki randevu evlerine devama balam. Elence esnasnda ve alkoln tesiri ile vnmek iin, yapaca ii ve bizim tarafmzdan gnderildiini azndan karm ve hkmete ihbar edilince yaka157 158
BOA, DUT, Nr.79/5-117. BOA, DUT, Nr.79/5-117.
65
lanmlar, bu defa tazyke mukavemet edemeyerek her eyi itiraf etmi, nihayet idama mahkum olarak idam edilmitir159
Zht Gven, Dramal Rza Beyin suikast teebbs iin stanbulda bulunduu gnlerde, Yenice nahiyesi muhtar olan ve bir i iin stanbulda bulunan Ali Bey tarafndan grld ve tanndn sylemekte ve devamla Ali Beyin hemen Anzavurun has adam olan ah smail ve arkadalarna haber verdiini, onlarn da Dramal Rza Beyi yakalattrdklarn belirtmektedir160. Suikast teebbsnn ortaya kmasnda ve stanbuldaki Karakol tekiltnn ifa edilip, bir ok yesinin tutuklanmasnda ihbarc olarak Dramal Rza Beyi sulayanlardan birisi de Hsamettin Ertrktr., Ertrk, Dramal Rzann stanbula gelince Tolcal Sleymandan nce stanbul Polis Mdr olan Kalkandelenli Tahsinle iliki kurduu ve suikast ile bilgili bilgileri ona anlatt ve kendisiyle de irtibata geerek, bu teebbsn iine kendisini de ekmek istediini sylemektedir.161 Baka bir anlatmda da, suikastla ilgili btn hazrlklarn bitirilip, suikastn yaplmasna geilecei bir srada, Dramal Rza Bey ile arkadalar arasnda, para meselesinden kan bir anlamazlk dolaysyla, Dramal Rza Beyin stanbul Polis Mdrlne giderek, tertibattan Polis Mdrln haberdar ettii ve bunun karlnda da hayatnn balanaca ve affedilecei vaadinin kendisine resmen verildii rivayet olarak anlatlyordu denilmektedir162. erkes Ethem ise, Dramal Rza Beyin, ele gemesi ve ksa bir muhakemeden sonra yarglanarak idam edilmesinde, Mill Mcadelenin o buhranl gnlerinde ok sk rastlanlan kancklk ve alakln rol oynadn belirtmekte ve devamla Dramal Rza Beyin ihbar edildiini, kendisinin de yakalandktan sonra asla inkr etmediini ve akbetine gzn kapamadan gittiini belirtmektedir163. Damat Ferite yaplan suikast almasnn ele alnd bir aratrmada da Divan- Harbin Mazbata-i Hkmiyesine atf yaplarak suikast Dramal Rza Beyin ihbar ettii ve bu ihbar hadisesinde de kendisine vaat edilen paray alamam olmasnn temel neden olduu belirtilmektedir164.
arkl, age., s.110-111. Gven, age., s.75. 161 Ertrk, Mill Mcadele Senelerinde Tekilt- Mahsusa, s.282-284. 162 Tark Mmtaz Gztepe, Nemrut Mustafa nn Ast Kuvay Milliyeciler, Dn ve Bugn, Yl:1, C. 1, S. 12,(20 Ocak 1956), s. 6. 163 Kutay, erkes Ethem Hadisesi, s. 20-21. 164 M. Yavuz Erler,Damat Ferite Suikast Atatrk niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Atatrk Dergisi Do. Dr. Gnay alar zel Says, Cilt III, Say:2, (Temmuz 2002), s.114-115.
159 160
66
Grlecei gibi suikastn ihbar konusunda farkl anlatmlara yer verilmektedir. Biz de bu anlatmlara bir yenisi ekleyeceiz. Btn bu sylenenlerin tam aksine suikastn Dramal Rza Bey tarafndan ihbar edilmedii, aksine stanbul Polis Mdriyetinin suikast teebbsnden ok nceden haberdar olduu, suikastn kimler tarafndan kimlere yaplaca, suikast yapacak kiilerin ismen ve hatta eklen bilindii, bunun dnda suikast teebbsnn stanbul ayann deifre edildiini belirtmeye alacaz. Bu konudaki bilgilerin dayanak noktas ise stanbul Polis Mdriyet-i Umumisi grevini yrtmekte olan Tahsin Beyin, basna suikast ile ilgili verdii bilgiler ve yapt aklamalar olacaktr. 2 Haziran 1920 tarihli Alemdar gazetesinde Suikast Meselesi Tafsilt ve Teferruat balyla verilen bir haberde, suikast meselesi hakknda geni aklamalarda bulunulmutur. Haberin muhtevasnda suikasttan nasl haberdar olunduuna ilikin bir alt balk bulunmaktadr. Burada anlatlanlara gre stanbul Polis Mdriyetinin suikasttan haberdar olmas yle gelimitir165. Trakyada Mill Mcadele lehine tekilt kurmakla ve burada mcadeleyi balatmakla grevli bir tekilt mensubu, Karakol Tekiltnn stanbuldaki Heyet-i Merkeziye Reisi olan ve ticaretle uraan Tolcal Sleyman Beye bir mektup yazmtr. lgili ahs bu mektubunda Edirnede kurmaya alt tekiltta baarl almalar yapabilmesi iin tekiltna mali yardm yaplmas gerektiinin Ankaraya bildirilmesini Tolcal Sleyman Beyden istemitir. Ayrca mektubunda stanbulda icrasna karar verilen suikast neticesinin kendisine bildirilmesini de istemitir. te Edirneden yazlan bu mektup, stanbul Polis Mdr Umumisi olan Tahsin Beyin eline gemitir. stanbul Polis Mdr, mektubun muhtevasndan Sadrazam Damat Ferit Paaya kar bir suikast tertip edilmek zere bulunulduunu anlamt. Mektubun muhtevasndan, suikast tertibinin iinde yer alan baz kiiler ismen renilmiti. Ancak Polis Mdr Tahsin Bey, gerek bu kiilerin ve gerekse bunlara yardm ve yataklk etmekte olan dier arkadalarnn daha kesin deliller ile yakalanmas iin, bu meseleyi takip etmek zere skdar blgesi Polis Mfettii Kemal Beyi grevlendirmiti. Harekete geen skdar blgesi Polis Mfettii Kemal Bey, mektupta yer alan isimlerden birisi olan Balarbanda Birinci Muhafz Tabur Kumandan Binba Osman Bey ile balant kurmaya alr. Kendini retmen olarak tantan Kemal Bey, ocuklarna ders vermek konusunda Binba Osman Bey ile balant kurar. Binba Osman Bey ile de samimiyetini artran Kemal Bey, zaman zaman binba ile siyas konularda sohbet etmeye balar. Bu sohbetler esnasnda kendisinin de mevcut hkmetin hasm-
165
Alemdar, 2 Haziran 1336(1920), Nr.529/2829.
67
can olduunu syleyerek Binba Osman Beyin kendisine gven duymasn salar. retmen olarak bildii Kemal Beyin, siyas olarak kendisi ile ayn fikir ve amalar tadna inanan Binba Osman Bey, Kemal Beyden istifade etmeyi dnerek, ona, stanbuldaki tekiltlar hakknda geni aklamalarda bulunduu gibi Damat Ferit Paaya dzenlenecek suikast ile ilgili planlar da aklar. Hatta Kemal Beyden, kendi tekiltlarna katlmasn istemi, Kemal Bey de byk bir memnuniyet ile bunu kabul etmitir. Artk stanbul Polis Mdr Tahsin Bey, Kemal Bey vastas ile stanbuldaki tekiltn(Karakol) her toplantsndan ve faaliyetlerinden haberdar olmaya balamtr. Tekiltn suikast tertibi ile ilgili btn planlar da renilmitir. Hatta suikast gerekletirecek olan Dramal Rza ile Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ve arkadalarnn stanbula geldikleri ve faaliyetleri de renilmitir. Suikastn kimlere kar dzenlenecei, tetikilerin kim olduu, stanbuldaki tekiltn bu suikast ile olan balants, yaplan toplantlar ve bu toplantlara kimlerin katld, Bursa ile olan yazmalar stanbul Polisi iin artk sr olmaktan kmtr. Suikast tarihi ve yerinin yapld son toplantnn muhteviyatndan da haberdar olan stanbul Polis Mdr Tahsin Bey artk harekete geilmesine karar vermi ve skdar Polis Mfettii olan Kemal Beye, Dramal Rza ile Bahriye Yzbas Halil brahim Beyi yakalamak emrini vermitir. Dramal Rza ile Bahriye Yzbas Halil brahimin aranmas ii Beyazt Polis ubesine verilmitir. Artk her yerde suikastn tetikileri aranmaya balanmtr. skdar polis Mfettii Kemal Bey, Beyazt Polis ubesine gittii bir anda Yzba Halil brahim Bey ile tesadfi bir ekilde kar karya gelir. Kemal Bey, artk tamamen ortaya km olan suikast meselesi konusunda daha fazla beklemenin gerei olmayacan dnerek hemen o anda Bahriye Yzbas Halil brahim Beyi tutuklamak amacyla silahn eker, Halil brahim Bey ise ani bir hareketle elinde tad antann iinden kk bir barebellum silah kartmsa da, Kemal Bey tarafndan etkisiz hale getirilmi ve yakalanarak stanbul Polis Mdriyetine gtrlmtr. stanbul Polis Mdrlne gtrlen Bahriye Yzbas Halil brahim Bey, daha ilk tahkikt esnasnda, suikast teebbs hakknda gereken btn bilgiyi anlatmtr. Bylece suikast ile irtibatl olan ismi bilinenlerin dnda bilinmeyen kiilerde renilmi ve seri bir ekilde bunlar Polis tarafndan yakalanarak, tutuklanmlardr. Tutuklanan bu kiiler arasnda Dramal Rza Bey de vardr. Grlecei gibi suikastn ihbar meselesinde Dramal Rza Beyin hibir rol bulunmamaktadr. Aslnda ortada bir ihbar da yoktur. Olay ba-
68
tan beri stanbul polisince renilmi ve takibe alnmtr166. Yukardaki anlatmlar dorudan bu ile ilgili tahkikt yrtm olan stanbul Polis Mdr Tahsin Beyin anlatmlardr. stelik bu anlatmlar suikastlarn yakalandklar ilk gnlerde(2 Haziran 1920) basna yaplmtr. Oysa Dramal Rza Beyin ihbarc olarak ifade edildii gerekeli karar, bu aklamalardan bir hafta sonra Divan- Harb-i rfi tarafndan yazlm ve 13 Haziran tarihli gazetelerde yaynlanmtr167. Gerekeli karar da Dramal Rza Beyin ihbarc olarak belirtilmesi kanaatimizce, Mill Mcadelemizin bu gzpek, yiit ve hatta kahraman olarak nitelendirilen deerli bir mensubunun ahsnda btn bir Mill Mcadele hareketini kk drme amacndan kaynaklanmtr. Burada unu da hemen belirtmemiz gerekir ki, Dramal Rza Bey, soruturma esnasnda, ama yaplan tazyik ve ikenceden ama kendisinin affedilecei ve serbest braklaca vaadinden olsa gerek, baz ifaatlarda bulunmu ve bilhassa stanbulda tand tekilt(Karakol) mensuplarnn isimlerini bir liste olarak vermitir168. Bu yapt elbette doru deildi. Ancak henz daha 30 yanda olan bir insann idamdan kurtulmak iin bu ifaat bir k yolu olarak da grm olduunu dnmekteyiz. D) Dramal Rza Beyin Birinci Divan- Harb-i rfi Mahkemesinde Yarglanmas Suikast teebbs aa ktktan sonra, stanbul Polis Mdriyeti hzla, bu tertip iinde yer alan ahslar tutuklamaya balamt. Nitekim, Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ve Dramal Rza Bey ilk tutuklanan kiiler arasndayd. Gerek daha nce isimleri bilinen ve suikastn stanbul ayan oluturan Karakol Tekiltna mensup kiiler ve gerekse Halil brahim ve Dramal Rza Beyin tazyik ve ikence altnda verdikleri isimler birer birer tutuklanmaya balanm ve gazetelerde de hem suikast ile ilgili hem de tutuklananlarn isimleri ile ilgili haberler kmaya balamt. Suikast ile ilgili ilk haberler 1 Haziran tarihli stanbul gazetelerinde yer almaya balamt. Alemdar gazetesi Suikast Mrettiplerinin Tevkifi
Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Arivi(TTE)nde rastladmz bir belgede ngiliz ajan ve misyoneri Papaz Frewin zmir civarndan gnderdii bir telsiz telgraf ile Dramal Rza Beyin suikast teebbs iin stanbula gittiini Said Mollaya bildirmitir. stelik bu telgraf Dramal Rza Beyin stanbula gitmesinden 1,5 ay nce gndermitir. Bu bilgi iin bkz. TTE Arivi, Dosya No: 63, Gmlek No: 26, Belge No: 26 167 Vakit, 13 Haziran 1336(1920), Nr.918; Alemdar, 13 Haziran 1336(1920), Nr.540/2840; Peyam- sabah, 13 Haziran 1336(1920), Nr.556/10986. 168 BOA, DUT, Nr.79/5-117.; Vakit, 13 Haziran 1336/1920), Nr.918; Alemdar, 13 Haziran 1336(1920), Nr.540/2840; Peyam- sabah, 13 Haziran 1336(1920), Nr.556/10986.
166
69
balkl yazsnda ncelikle Dramal Rza Bey ile Bahriye Yzbas Halil brahimin isimlerini vererek bunlar hakknda Salihli Kuva-y Milliye Reisi
olub Akba camiini ierisindeki yzlerce oluk ve ocukla yakan eirradan Dramal Rza ile mtarekeden sonra stinyede iki ahs cerh eylemesinden dolay hal-i firrda bulunan Bahriye yzbalarndan Halil brahim Efendi
diyerek suikastn bizzat bunlar tarafndan yaplacan yazyordu169. Gazetede daha sonra dier tutuklananlarn ismi verilmiti.170 2 Haziran tarihli bir ok stanbul gazetesi, suikast teebbsne geni yer ayrm ve suikastlarn tutuklandn yazmt171. Sonraki gnlerde basnn suikast davasna olan ilgisi devam etmi, mtemadiyen her gn suikast davas ile ilgili haberler yaynlanmtr. Ayrca Alemdarda Refii Cevad, Peyam- sabahda Ali Kemal de yazdklar yazlarla, suikastlarn iddetle cezalandrlmasn istiyorlard. Nitekim Refii Cevad,Memleketin bu dahili dmanlara kar
bu lakayd devam etdike, suikastlarn, cinyatlarn hibir zaman arkas alnmayacakdr. Hkmet bu meseleyi lzm gelen iddet ve ehemmiyetle takb eylemelidir, Memleketin huzru namna buna muhtacz172 demekte, Ali Kemal ise Bu Canavarlar Byle Braklmaz173 balyla yazd yazda
suikasttan yarglananlarn ksa zamanda hak ettikleri cezay bulmalarn istemitir.
Alemdar, 1 Haziran 1336(1920), Nr.528/2828. Bunlarn isimleri de yleydi: Bu hareketin mun ve mevviki olduklar anlalan tccardan Tolcal Sleyman ve erki Ahmet Halim Beyler ile Ahmed Halim Beyin biraderi Svari Binbalarndan Adil Bey ve bunlara yataklk eden skdar Daire-i Belediyesi memurlarndan Mehmet Ali ve Muhassasat- Umumiye halifesinden Tevfik Beyler de tevkf edilmilerdir. Bundan maada suikast failleri gerek harekt- cinyetkernelerine mberetden evvel ve gerek fil-i bade-l icr saklamak teebbst ve istihsartnda bulunan Balarbandaki Birinci Muhafz Taburu Kumandan Osman ve yzbalardan Bican Efendilerile Enverin sabk yaverlerinden Yzba Hasan Tahsin ve Mlzm Rdi Efendiler de taht- tevkfe alnmlardr. cr edilen tahkikt ve takibt neticesinde kuva-y gayr-i milliyecilerin stanbulda vcda getirdikleri tekiltn da mahiyeti anlalm ve mezkr tekiltn ehrimizde on ubeye malk olduu tahakkuk etmitir. Mezkr uabata mensb ehasdan bir ou taht- tevkfe alnmlardr. Bunlarn meynnda Erkn- Harbiye Miralaylarndan Aziz Sami, Yzba Hasan ve Fethi, Ahz- Asker ubesinden Kemal ve Maslub Kemalin cenazesi ihtiflini tertb idenlerden ve Shhye Yzbalarndan Ali Rza Efendi ve skdar mam Hafz Nuri Efendiler vardr Alemdar, 1 Haziran 1336(1920), Nr: 528/2828 Ayn mahiyetteki haberler iin bkz. Vakit, 1 Haziran 1336(1920), Nr. 905.; Peyam- sabah, 1 Haziran 1336(1920), Nr. 544/10974; 171 Alemdar, 2 Haziran 1336(1920), Nr: 529/2829 ;Vakit, 1 Haziran 1336(1920), Nr. 906.; Peyam- sabah, 1 Haziran 1336(1920), Nr. 545/10975. 172 Alemdar, 3 Haziran 1336/1920).Nr. 530/2830. 173 Peyam- Sabah, 10 Haziran 1336(1920), Nr. 553/10983
169 170
70
Dramal Rza Bey ve suikast ile ilgili grlen dier tutuklularn davasn stanbul Birinci Divan- Harbi rfisi stlenmiti. Mustafa Paann(Nemrut-Krt) bakanln yapt bu mahkeme daha nce de Mustafa Kemal Paa bata olmak zere Mill Mcadele hareketinin ileri gelenleri hakknda da idam karar vermesi ile mehurdu. Mustafa Paa Divan- Harbi rfisi, suikast davasndan gz altna alnanlarn mahkemesine hemen balamt. Nitekim tutuklu sanklar, stanbul Polis Mdrlnden alnarak Divan- Harbe gtrldler. Mahkeme 13 sann sorgusunu bir rpda yapvermiti174. Sonraki gnlerde sanklarn mahkemedeki yarglamalar devam etti. Ancak basnda kan haberlerden bu davann ok uzun srmeyecei ve ksa zamanda sonulanaca anlalyordu. 3 Haziran tarihli bir gazetede Mevkflar Divan- Harbde balyla kan haberde Sadrazam Damad Ferid Paa
Hazretlerile rfeky- ictihdlarna suikast tertb eylemi bulunan eteciler dn buukda arabalarla mahfzen hapishane-i ummiyeden Divan- Harb- rfiye isl edilerek muhakemelerine devam edilmidir. Suikast faillerinin muhakemesi pek uzun srmeyecek olub hatta evvelki gn merkminin icra-y muhakemeleri geceleyin on bire kadar devam edmidir. stidll edildiine nazaran suikastlarn daha bir takm erk-i crmleri mevcddur deniliyordu175.
10 Haziran tarihli Alemdarda Suikastlarn Muhakemesi balyla kan haberde Suikast mrettiblerinin muhakemesine devam
edilmekde ve birka gne kadar muhakemelerin hitam edecei muhakkak grlmektedir 176denilmekteydi. Gerekten de bu dava pek uzun srmemi
drt gn daha devam etmiti. Nihayet mahkeme 9 Haziran tarihinde kararn vermiti177 Damat Ferit Paa, Ali Kemal ve Sait Mollaya suikast teebbsnde bulunmak ve stanbulda geni apl bir gizli tekilt kurmak sularndan, stanbul Birinci Divan- Harb-i rfide yarglananlar hakkndaki hkm ve gerekeli karar 11 Haziran tarihinde Padiah Mehmet Vahdettin tarafndan onanm178 ve bu kararlar ilgili rade-i Seniyye de 13 Haziran tarihli Takvim-i Vekyide yaynlanmt179.
Vakit gazetesinde kan bir haberde zanllarn mahkemelerine Mustafa Paann bakanlk ettii ve Divan- Harbi rfide evvelki gn saat 11de baland belirtiliyordu. Vakit, 3 Haziran 1336(1920), Nr. 907. 175 Alemdar, 3 Haziran 1336(1920)i Nr.530/2830. 176 Alemdar, 10 Haziran 1336(1920), Nr.537/2837 177 BOA, DUT, Nr.79/5-117. 178 Taner Akam, Divan- Harb-i rfilerin Kurulmas-stanbul Yarglamalar- Tarih ve Toplum, Say: 13,(Mays 1995), s. 52, dipnot: 25. 179 Takvim-i Vekyi, 12 Haziran 1336(1920), Nr.3878.
174
71
Mahkeme yarglama sonucunda aralarnda Dramal Rza Beyin de bulunduu 14 kii hakknda idam cezas vermitir180. Mahkemenin Dramal Rza Bey hakknda verdii hkm yleydi
Dramal Rzaya gelince merkmun ihbr- vakii refiki Halil brahim ile para meselesinden dolay beynhmada zuhra gelen mnferetten neet eyledii nmyan olmala beraber hkmete taharriyta rdan mukaddem erk-i thmetlerini cihet-i zabtaya ihbar ve derdest ve tevkfleri esbabn istihzr eyledii anlaldndan salif-z-zikr suikasd teebbsnden dolay mrettib cezadan muafiyetine ve ayn merkm taht- etrafnda bulunduu vechle fitne-i bagiyenin en ileri gelenlerinden olub avne-i hunisi ile birlikte Bigaya gider gitmez yirmi drt saat zarfnda askere gelmeyenlerin idm edilecekleri tehddile ahaliden cebren asker cemine ve askere elverili olmayanlardan yz lira bedel-i nakdi almak ve tevkf ve ikence itmek sretile yz yirmi bin liray mtecaviz para ahz gasbna ve tekinin berikinin kzlarunu alub mest-i efrdna virmek ve zahre anbarlarn krarak mevcut zahireyi ve ahalinin hayvanatn cebren gasb idp kendi karargahna tamak ve ahren dahi avane-i leimnesile beraber Kirmastiyi basp kaza mal sanduundan ve duyn- ummiye ve reji idaresinde mevcut paray gasb ve derceb edmek ve Biga msademesi neticesinde mecbr-i firr olduu esnada civar kura ahalisinden on iki masumu ve kendi maiyyetinden dahi bazsn katl ve idam eylemek gibi medeniyet ve insaniyetin tasavvurundan bile hicabedecei mezalim ve fezayihi ve Biga Mevkii Kumandan Hafz Mehmet Beyi terk-i memriyete icbra cret eyledii ve kuva-y bagiyenin en hnerz resasndan olub bilhire Biga hadisesinde maktl resadan olan Hamdi ile birlikte Akba nm- mevkiye geerek orada bulunan muhafz ngiliz ve Fransz askerlerini balatdrarak dvel-i itilfiyenin nezreti altnda bulunan esliha ve cebhaneyi ahz gasb ile hkmetin bana byk bir gaile ihdasna sebebiyet verdii kendisinin sret-i ifadt ve ahtlerin ehdeti ile sabit ve zahr oldundan ann da Kuva-y Milliye nm altnda mteekkil erbb- isyn ve bgyann irtikb eyledikleri cinayt ve menynn mrettib ve muharriklerinden olmak zere mcrimiyetine ve Mlkiye Ceza Kannname-i Humyunun mbrat balda mnderic krk beinci
180
Mahkeme tarafndan idam cezasna arptrlanlar unlard; Hacim, Remzi, Nuri Beyler, Mehmed Kaptan, Halil brahim, Tevfik ve Mehmet Ali Beyler, Binba hsan, Binba smail Hakk, Tolcal Sleyman, brahim Ago, Hasan ve smail Beyler. BOA, DUT, Nr.79/5-117. Ayrca bkz. Vakit, 13 Haziran 1336/1920), Nr.918; Alemdar, 13 Haziran 1336(1920), Nr.540/2840; Peyam- sabah, 13 Haziran 1336(1920), Nr.556/10986
72
maddesinin birinci fkras dalaletile elli beinci maddesinin drdnc fkrasna ve elli altnc maddesine tatbikan idmna...181
Mahkemenin Dramal Rza Bey hakknda verdii karardan anlaldna gre, Dramal Rza Bey, polise ihbarda bulunup, su ortaklarn yakalatt iin suikast teebbs ile ilgili cezadan muaf tutulmutu. Ancak kendisince sylendii ve ahitler tarafndan da teyit edilen Kuva-y Milliyede grev yaparken ilemi olduu baz sulardan dolay idam cezasna arptrlyordu. Aslnda yukarda Dramal Rzaya atfedilen sulardan bazs onun tarafndan gerekletirilmemitir. Nitekim Anzavurun ikinci isyan esnasnda Biga isyanclar tarafndan baslm ve Bigada bulunan Kprl Hamdi Bey elindeki kuvvetin azlndan dolay orada tutunamayacan anlamt. Bu yzden Akba cephaneliinden karlan ve Dramal Rza Bey ve adamlarnca koruma altnda tutulan silah ve cephanelerin bulunduu Yenice kyne gitmeye karar vermiti. te Hamdi Bey Bigadan ayrlmadan nce, daha nce tutuklanan Kara Hasan(ete reisi) ve adamlarn ldrmesi iin, dier yardmcs Kani Beye talimat vermi, o da Hapishaneye giderek Kara Hasan ve 12 adamn silahla tarayarak ldrmt. Bu olay yukarda verdiimiz gerekeli kararda Dramal Rza Beyin, Biga atmas sonunda kamak zorunda olduu srada civar kyler halkndan on iki masumu katl ve idam etti eklinde verilmitir. Oysa Kara Hasan etesinin mensubu olan bu ekyalarn her birisi kanl birer katildir ve blge halknn canna, malna, namusuna ve rzna mtemadiyen tasallutta bulunmulardr. Tutuklanmalarnda Dramal Rza Beyin de byk gayreti olan bu azl etecilerin etkisiz hale getirilmesi, Biga ve evresinde memnuniyet yaratm, asayi ve huzuru geri getirmitir. te yukarda ki bu misalden de anlalaca gibi Dramal Rza Beye atfedilen sularn bazs, onun dorudan sorumlu olmad ve yapmad sulardr. Ancak Mustafa Paa Divan- Harb-i rfisi, Mill Mcadelenin bu yiit, fedakr ve hatta kahraman bir ferdini bulmuken, onu asmadan brakr myd. Elbette ki brakmazd. Nitekim brakmamtr da. E) Dramal Rza Beyin dam Edilmesi Suikast davasndan yarglananlardan Dramal Rza Beyin de aralarnda bulunduu 14 kii hakknda idam cezas verilmiti. dam cezas alanlardan sadece drd yakalanmt. Bunlar Dramal Rza Bey, Halil brahim Bey, Tevfik(Sukuti) Bey ve Mehmet Ali Bey idi. Nitekim mahkemenin gerekeli karar bu kiilere vicahi olarak yani yzlerine okunmutu.
181
BOA, DUT, Nr.79/5-117.
73
Gerek idam cezas alan ve gerekse dier cezalara arptrlanlardan yakalanamayanlarn karar ise gyaplarnda verilmiti. Damat Ferid Paa hkmeti, suikast davasndan yarglanarak idam cezasna arptrlan ve halen stanbul Polis Mdrl Nezarethanesinde bulunan Dramal Rza Bey ve dierlerinin cezasn hemen uygulatmak istiyordu. Bu hem stanbul Hkmetinin Anadoluda otoritesini hie sayan Kuva-y Milliye Hareketine hem de stanbulda bulunan ve mill tekilta yardm eden ve ayn zamanda ttihatlarn kurmu olduklar gizli tekilt ve kurululara ders olacak, gzda verilecekti. Nitekim stanbul Birinci Divan- Harbi rfisinin suikast sanklar hakknda verdii hkm, 11 Haziranda Padiah tarafndan tasdik edilmi ve bununla ilgili rade-i Seniye 12 Haziran 1920 gnl Takvim-i Vekyide yaynlanmtr182. Artk idamlarn yaplmas iin gerekli olan prosedr tamamlanmt. Bu kararn yaynland gn sabah erken saatlerde suikast davasndan idma mahkm edilen drt kii aslarak idam edilmilerdi183. damlar Beyazd meydannda yaplacakt. Bunun iin oraya drt daraac kurulmutu. ttihatlarn bu drt idm mahkumunu son anda daraalarn altndan kapp karacaklarna ilikin bir ayia kmt. Bu ayiann Hkmeti ve stanbul Polis Mdriyetini derin bir endieye sevk ettii syleniyordu184. Bu nedenle Hkmet, herhangi bir hadise ile karlamamak iin idmlar sabah ok erken saatte icra etme kararn almt. Dramal Rza Bey ve dier idm mahkumu, 12 Haziran sabahnn alaca karanlnda nezaret altnda bulunduklar stanbul Polis Mdrlnden alnarak arabalarla Merkez Komutanlna gtrldler. Burada mahkmlar iin dini merasim yaplm ve kendilerine son arzular sorulmutu. Nezaret altnda bulunduu gnlerde, ok nemli ifaatta bulunduu ve ayrntl bir sulu listesi verdii ileri srlen Dramal Rza Bey, son ana kadar kendisine vaat edilen af kararn beklemi, ancak bunun gereklemediini grmt. Kendisi bu durum karsnda en kk bir tela ve korku eseri gstermemi ve derin bir skunet ve feragat iinde son arzu ve vasiyetini bildirmiti185.
Takvim-i Vekyi, 12 Haziran 1336(1920), Nr.3878. 13 Haziran tarihli stanbul gazetelerinde byk balklarla bu idm haberi duyuruluyor, ayn zamanda Divan- Harb-i rfinin gerekeli karar da yaynlanyordu. Bu gerekeli karar baz gazetelerde iki sayfay dolduracak kadar yer kaplamt. Vakit gazetesi Suikastlardan Drt Kii Dn Sabah Salben dam Olundu balyla haberini duyurmaktayd. Vakit, 13 Haziran 1336(1920), Nr:917. Alemdar gazetesi ise birinci sayfada Adaletin Heybetnmn Bir Tecellisibalyla idam duyuruyordu. Alemdar, 13 Haziran 1336(1920), Nr.540/2840. 184 Gztepe, Nemrut Mustafann Ast Kuva-y Milliyeciler, Dn ve Bugn, s.27. 185 Gztepe, Yaasn ttihat ve Terakki !, Dn ve Bugn, s.20.
182 183
74
Dramal Rza Beyin son arzu ve vasiyeti yleydi:
zerinde kan yedi lira ve eyrekle bileindeki kol saati ve Polis Mdrlnde emanet bulunan 270 ksur liras, felaket ve lm yolda Bahriye Yzbas Halil brahim Beyin dul kalan ailesine verilecekti.
Bu vasiyet, suikast davasnda Dramal Rza Beyin, para meselesinden dolay arkadalar ile ve zellikle Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ile anlamazla dt ve bu nedenden dolay Dramal Rza Beyin, btn arkadalarn ele verdii iddiasna verilen en gzel bir cevap oluyordu. Merkez Komutanlndaki dini merasim ve son arzu ve vasiyetlerin bildirilmesi ileminin tamamlanmasndan sonra sra idmlara gelmiti. dam mahkumlarna beyaz gmlekler giydirilmi ve gslerine yaftalar taklm ve elleri arkalarna kelepelenerek sngl ok sayda muhafzlar arasnda, daraalarn bana getirilmilerdi. Dramal Rza Beyin gsne taklan yaftada u yazlar okunuyordu: Anadoludaki Kuva-y Milliye nam heyet-i fesadiyenin resa-
sndan olub bir ok cinayt- azme irtikap etmesinden dolay Birinci Divan- Harb-i rfi tarafndan bil-muhakeme idamna karar verilen ve idam irade-i seniyye-i padiahiye iktiran eden Dramal Rza Bey186
nce Bahriye Yzbas Halil brahim Bey aslm ve arkasndan sra Dramal Rza Beye gelmiti. Dramal Rza Bey, cesurdu ve uzun yllar komitaclk yapmt. O yzden asabna son derece hakim ve ftursuz bir halde idi. Biraz nce aslan kader arkada Halil brahimin daraacnda sallanan ve henz soumam olan cesedinin nnden pervaszca geerek kendi aslaca daraacna doru yrd. Bu arada kendi kendine ulu orta kfrler sylemi ve hatta mensup olduu ttihatlara da kahrolsunlar demiti. Dramal Rza Bey hzl admlarla daraacn altna gelmi, muhafzlarn ve idam yapacak olan cellat ingenenin yardmna gerek olmakszn iskemlenin zerine srayarak kmt187. Dramal Rza Bey iskemlenin zerine ktktan sonra ban kaldrm ve etrafn saran sngl muhafzlara hitaben Askerler, vatan dmana satan hainler bizi dman paras ile ldryorlar diye haykrmt. Bu haykr, muhafzlar etkilemi, bir ounda merhametle tereddde benzeyen bir kararszlk duygusu yaratmt. Dramal Rza Beyin bu haykrVakit, 13 Haziran 1336(1920), Nr:917. Ayrca bkz. Gztepe, Nemrut Mustafann Ast Kuva-y Milliyeciler, Dn ve Bugn, s.27. 187 A.g.m, s.20
186
75
nn askerler zerindeki etkisini gren bir Jandarma Miralay koarak gelmi ve Dramal Rzann zerine atlarak, elleri ile sk sk azn kapamt. Jandarma Miralaynn syletmeyin, asn diye barmasnn ardndan cellat ingene, ilmii Dramal Rza Beyin boynuna geirmi ve zerinde durduu iskemleye bir tekme atarak, onu bolua sallandrmt188. Bylece Dramal Rza Beyin ksa saylabilecek ama frtnal ve dadaal geen mr son bulmutu189. SONU Bu almamzda Dramal Rza Beyin ksa saylabilecek ama frtnal ve dadaal geen mrnn bir hikayesini vermeye altk. almamzn sonu ksmnda metin iinde zaman zaman deindiimiz bir konuyu ele alp deerlendirmeye alacaz. Bu Dramal Rza Bey hakknda baz eserlerde dile getirilen ihbarc olduudur. Amacmz burada Dramal Rza Beyi aklamak veya ayet yapmsa ihbarclnn normal karlanmas gerektiini aklamaya almak asla deildir. Biz bu insann gemite yazlan bir iddia ile gelecee de ayn ithamlarla aktarlmasn doru bulmadmzdan bu konuyu eldeki mevcut bilgi ve belgele nda deerlendireceiz. Dramal Rza Bey, iki defa arkadalarn ihbar etmekle sulanmtr. Birincisi Balkan Savalarnn hemen akabinde Bat Trakya Komitesi olarak bilinen komite eleman olduu gnlerdedir. Yunanllarn Trk ve Mslman halka kar giritii mezalim nedeniyle Drama ve civar blgesinde faaliyet gsteren arkadalarn ihbar ettii konusudur. Bu konuyu gnmze tayan Hsamettin Ertrktr. Kendisi Tekilt- Mahsusann son bakan ve Karakol Cemiyetinin Topkap ubesinin de en nemli simalarndan birisidir. Dolaysyla Hsamettin Ertrkn, gerek ttihat ve Terakki Cemiyetine ve gerekse onun devam olan Tekilt- Mahsusaya girmi bir kiinin itaat, sadakat ve gizlilik kurallarna bal kalacan, kendi hayatyla taahht ettiini her halde iyi bilmesi gerekirdi. Ayrca cemiyet ve ya tekilta giren bir kii bir daha kamazd190. Dier taraftan braknz
Ayn yer, s.20. O arada idam izlemekte olan ve ttihat dman olan baz kiilerin koarak gelip, Dramal Rza Beyin bolukta sallana cesedine yaparak onunla birlikte sallanmalar, ttihat ve Terakki cemiyetine kar muhaliflerinin yllarn biriktirdii bir intikamn adeta gstergesi olmutu Ayn yer, s.20 190 Dier bilinen ismi slm htilal Cemiyetleri ttihad olan Tekilt- Mahssann nizamnamesinin14 . maddesi Bir ferdin cemiyete girmesi iin eski efraddan iki188 189
Bu nizamname iin bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, C. III-
sinin teklf ve kefaleti muktezidir. Bu tekilf ubeler tarafndan tedkik ve kabul olunduktan sonra usul dairesinde tahlif muamelesi yaplr. Cemiyete giren ferd hayatyla tahhdne balanmtr. Ve bir daha cemiyetten kamaz demektedir.
76
gizli bir grev esnasnda arkadalarn ihbar etmek, Tekilt- Mahsusa mensubu olan ve kendisine verilen vazifesinin bana gitmeyen veya vazifesini izinsiz terk edenler bile kesinlikle ldrlmekteydiler191. Bunlarn affedilmesi hibir srette mmkn olmuyordu. Yine Karakol Cemiyetinin Tekilt- Umumiye Nizmnamesinin 12 nci maddesinde cemiyet mensupla-
rndan, en ufak ifaat veya hatar ve tehlike ve tehlikeyi dai bir phe getiren derhal idam olunur(...) zerre kadar ihanete, ifaata cret edenleri idam edilir denilmektedir192.
imdi byle yapda olan bir cemiyetin mensubu olarak Dramal Rza Beyin, Bat Trakya Komitesi adyla gizli olarak kurulan ve faaliyet gsteren bir yapdaki arkadalarn ihbar ettiini dnelim, o halde Dramal Rza Beyin kesinlikle ortadan kaldrlmas, ldrlmesi gerekiyordu. Ancak biz bu almamzda da belirttiimiz gibi, Dramal Rza Bey, bu grevinden sonra Tekilt- Mahsusaya girmi, mfrezesi ile birlikte Bat Anadoludaki Rum ahalinin Yunanistana grlmesi yolundaki faaliyetlere katlmt. Akabinde kan Birinci Dnya Savanda ise Tekilt- Mahsusa eleman olarak amda bulunmu, Kanal seferi ve gizli grevlerle Hint snrlarna kadar gitmiti. 1917 ylnda ise ttihat ve Terakki Cemiyetinin stanbul tekilt bakan Kara Kemal Beyin en gvendii ete reislerinden birisi olmu, ngiliz Kemal ile birlikte ngiliz casusu Lawrensi yakalamak iin takip grevine kmt. Bilahare zmirin galinden sonra Ayvalk-Akhisar blgesinde ilk mcadeleyi balatanlar arsnda bulunuyordu. Yine almamzda geni olarak akladmz gibi Anzavur Ahmetin ilk isyannn bastrlmasnda ve isyanclarn takip edilerek imha edilmesinde Dramal Rza Bey takip kumandan olarak hizmet etmiti. Nihayet efsanevi bir kahramanlk rnei olarak nitelendirilen Akba Silah ve cephaneliinin baslmas ve buradaki silah ve cephanelerin karlmasnda birinci derecede rol oynamt. imdi, aa yukar1913 ylndan 1920 ylna kadar olan srete, lkesi ve milleti iin mcadele etmi, nemli grevler stlenmi olan bir kii hain olabilir mi? ayet hain idiyse bu kadar nemli grevlere nasl getirilmiti. ttihat ve Terakki Cemiyetini ve bilahare Tekilt- Mahsusay aldatmas mmkn myd? Btn bunlara bakarak, artk kendisini asla
ttihat ve Terakki(Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi), Hrriyet Yay., stanbul 1989, s. 639-640,. Belge No: 13. 191 Tekilt- Mahsusann faal bir mensubu olan Arif Cemil, hatralarnda Tekilt Mahsusa tarafndan Trakya ve Makedonya cephelerinde ete tekiltna grevlendirilmiti. Ancak vazifesinin bana gitmeyen, grevi yapamayacan belirterek, grev mahallini terk eden bu yesine Tekilt- Mahsusa affetmemi, nizamnamesi gereince Tahsin Bey hakknda lm karar alnm ve bilahare stanbulda bulunarak ldrlmt. Bkz. Arif Cemil, age., s.285-287. 192 Kazm Karabekir, stiklal Harbimizde Enver Paa ve ttihat ve Terakki Erkan, Tekin Yaynevi, stanbul 1990, s.131
77
savunma imkn olmayan Dramal Rza Bey hakknda, Hsamettin Ertrkn sonradan yazdklar ne kadar salkldr veya biz bunlarn doruluuna ne derece inanabiliriz. Dramal Rza Beyin ikinci olarak arkadalarn ihbar ettii konusu Damat Ferit Paaya yaplacak suikast teebbs ile ilgilidir. Bu konuyu da almamzda belirtmitik. Ancak ksaca ifade edecek olursak, Nemrut Paa Divan- Harbinin verdii idam kararlarnn gerekesinde Dramal Rza Beyin para meselesinden dolay arkadalarn ihbar etmesi zerine bu teebbsten stanbul Polis Mdrlnn haberdar olduudur. Biz bunu, stanbul Polis Mdr Tahsin Beyin basna, stelik gerekeli kararn verilmesinden bir hafta kadar nce yapt aklamalar vererek aydnlatmaya altk ve aslnda bir ihbarn da sz konusu olmadn, ilk yakalann da Dramal Rza Bey deil Bahriye Yzbas Halil brahim Bey olduunu belirttik. Belki Dramal Rza Beyin, stanbul Polis Mdrlndeki sorgulanmas srasnda, iddetli ikence grmesi ya da hayatnn kurtulaca vaadi ile stanbuldaki mill tekilta mensup kiilerin isimlerini verdiini dnebiliriz. Ancak bu zaten ok bir eyi deitirmeyecekti. nk stanbul Polis Mdrl, tekiltn(Karakol) iine adamn sokmu ve bu tekiltn btn faaliyetlerini ve mensuplarnn byk bir ksmn deifre etmiti. Dramal Rza Bey, ayet yapm ise bu davrann ho grmek mmkn deildir. Ancak o yine de lkesi ve milleti iin mcadele eden yiit ve fedakr bir vatan evlad olmutu., erkes Ethemin dedii gibi O bir ehitti 193
193
Kutay, erkes Ethem Hadisesi, s.21..
78
KAYNAKLAR
a) Arivler Babakanlk Osmanl Arivi, Dosya Usul radeler Tasnifi. Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Arivi(TTE) b)Yaynlanm Ariv Belgeleri Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi I (Balkanlarda Yunan Mezalimi), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Ankara 1995 c) Resmi Yaynlar Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi d) Gazeteler Alemdar, zmire Doru, Peyam- sabah, Takvim-i Vekyi, Vakit e) Hatralar APAK, Rahmi, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, TTK Basmevi, Ankara 1990 Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuvay Milliye Hatralar 1919-1920, Yay. Haz. erafettin Turan, Trk nklp Tarihi Enstits Yay., Ankara 1967. BAYAR, Cell, Ben De Yazdm(Mill Mcadeleye Giri), C.7ve 8, Sabah Kitaplar, stanbul 1997. CEBESOY, Ali Fuat, Mill Mcadele Hatralar, Temel yay., stanbul 2000. Cemal Paa(Bahriye Nazr ve 4. Ordu Kumandan), Hatralar, Tamamlayan ve Dzenleyen Behet Cemal, ada Yay., stanbul 1977. CEML, Arif, I. Dnya Savanda Tekilt- Mahsusa, Arba Yay. stanbul 1997. ETNKAYA, Ali, Ali etinkayann Mill Mcadele Dnemi Hatralar, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1993. ERDEN, Ali Fuat, Birinci Dnya Harbinde Suriye Hatralar, Yay. Haz. Alpay Kabacal, stanbul 2003. ERTRK, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, Yay. Haz. Samih Nafiz Tansu, Sebil Yay., stanbul 1964. ______________, Mill Mcadele Senelerinde Tekilt- Mahsusa, Daktilo Metin (Yay. Haz. Tevfik Apay), Genelkurmay ATASE Ktphanesi, Ankara 1985.
79
GNSAV, Bekir Sami, Miralay Bekir Sami Gnsavn Kurtulu Sava Anlar, Haz. Muhittin nal, 2.Basm, Cem Yay., stanbul 2002. GVEN, Zht, Anzavur syan-Kurtulu Sava Hatralarndan Ac Bir Sayfa, Ankara 1965. ILGAR, hsan, Mill Mcadelede Bursa(Mmtaz kr Eilmezin Hatralar), stanbul 1981. DEMR,Ulu, Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar(Gnlk Anlar), TTK Basmevi, Ankara 1989. ngiliz Kemal(Ahmet Esat Tomruk), Milli Mcadele Dnemi Hatralar, Yay. Haz. Zekeriya Trkmen, Kltr Bakanl Yay. Ankara 2000. KARABEKR,General, Cemal, Maka Silhhanesi Hatralar (stikll Harbi Kahramanlar), Yay. Haz. Aykut Kazancgil, Nehir Yay., stanbul 1991. KAYGUSUZ, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, zmir 1955. KUCUBAI, Eref, Hayberde Trk Cengi(Tekilt- Mahsusa Arabistan, Sina ve Kuzey Afrika Mdr Eref Beyin Hayber Anlar), Yay. Haz. Philip Stoddard, H. Basri Danman, Arba Yay. stanbul 1997. MARTI, Metin, lk Trk Komitacs Fuat Balkann Hatralar, Arma Yay. stanbul 1998. Osmanl Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteenin Anlar, Yay. Haz. smail Arar, Hrriyet Vakf Yay., stanbul 1986 ZALP, Kazm, Mill Mcadele I (1919-1922), 2.Basm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1985. ZGEN, Abdurrahman, Milli Mcadelede Trk Aknclar, 3.Basm, Tekin Yay., Ankara 1973. SORGUN, Taylan, Halil Paa-ttihat ve Terakkden Cumhuriyete Bitmeyen Sava(Halil Kut Paann Hatralar), 2.Bask, Kamer Yay. stanbul 1998. f)Kitaplar AANOLU, H. Yldrm, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Tarihi G, Kum Saati Yay., stanbul 2001. ATATRK, M. Kemal, Nutuk, C. 1(1919-1920), Yay. Haz. Zeynep Korkmaz, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984. ______________, Nutuk, C. III (1919-1927) Belgeler, Yay. Haz. smet Gnlal, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984. AYDIN, Mesut, Mill Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti Tarafndan stanbulda Kurulan Gizli Gruplar ve Faliyetleri, Boazii Yay., stanbul 1992. BALCIOLU, Mustafa ,Tekilt- Mahsusadan Cumhuriyete, Nobel Yay., stanbul 2001. BAYRAKTAR, Bayram, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2002. BEBEK, lhami, Mill Mcadelede Akba Cephanelii Baskn, Genelkurmay Bakanl Yay. Ankara 1994.
80
BIYIKOLU, Tevfik, Trakyada Mill Mcadele, Cilt I, 2. Bask, TTK Basmevi, Ankara 1987. ELKTEPE, Atilla, Tekilt- Mahsusann Siyasi Misyonu, IQ Kltr-Sanat Yay., stanbul 2002. UKUROVA, Blent, Kurtulu Savanda Haber Alma ve Yeralt almalar, Ankara 1994. DNAMO, Hasan zzettin, Kutsal syan(Kurtulu Savann Gerek Hikayesi), C. 4 ve 5, 4.Bask, May Yay. stanbul 1974. DNDAR, Fuat, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas(1913-1918), letiim Yay., stanbul 2001. ERGL, Teoman, Kurtulu Savanda Manisa(1919-1922), Manisa Kltr Sanat Kurumu Yay., zmir 1991. ESENGN, Kenan, Mill Mcadelede Ayaklanmalar, 3.Bask, Kamer Yay., stanbul 1998. GKEN, Salim, Bozdan gali ve Ali Rza Paa Hkmetinin stifas, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2003. GRGL, smet, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922(Balkan-Birinci Dnya ve stikll Harbi), TTK Basmevi, Ankara 1993. GNDA, Nevzat, 1913 Garbi Trakya Hkmeti Mstaklesi, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1987. GRLER, Hamdi, Kurtulu Savanda Albay Bekir Sami -Gnsav-, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., Ankara 1994. HALAOLU, Ahmed, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri(1912-1913), 2. Bask, TTK Basmevi, Ankara 1995. HMMETOLU, Hsn, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, lk Matbaas, stanbul 1975. LGREL, Mcteba, Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., stanbul 1999. KARABEKR, Kazm, stiklal Harbimizde Enver Paa ve ttihat ve Terakki Erkan, Tekin Yaynevi, stanbul 1990, KELEYILMAZ,Vahdet, Tekilt- Mahssann Hindistan Misyonu(1914-1918), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 1999. KOZANOLU, Zeynel, Hamdi Bey ve Akba Baskn, Ankara 1970. KUTAY, Cemal, erkes Ethem Hadisesi(Kendi Hatralaryla), Tarih Ktphanesi Yay., stanbul 1955. ______________, Cell Bayarn Yazmad ve Yazmayaca Devirden Hakikatler, Aliolu Yay., stanbul 1982. ______________, erkes Ethem Dosyas, (1.ve 2. Cilt Bir arada), 5.Bask, Boazii Yay. stanbul 1990. MCCARTHY, Justin ,lm ve Srgn(1821-1922), nklp Yay., ev. Bilge Umar, stanbul 1998. GE, Mim Kemal, Gney Asya Mslmanlarnn stikll Davas ve Trk Mill Mcadelesi, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988. ZER, Kemal, Kurtulu Savanda Gnen, Trk Dili Matbaas, Balkesir 1964.
81
SANAY, Recai, Trk Casusu ngiliz Kemal stikll Harbinde, Nebiolu Yay. stanbul 1958. SOFUOLU, Adnan, Kuva-y Milliye Dneminde KuzeyBat Anadolu(1919-1921), Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara 1994. STODDARD, Philip, Tekilt- Mahsusa, Arba Yay. stanbul 1994. SU, Kmil, Kprl Hamdi Bey ve Akba Olay, Ankara 1984. TEKEL, lhanlkin, Selim, Egedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyeti Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, TTK Basmevi, Ankara 1989. TEVETOLU, Fethi, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Basmevi, Ankara 1988. TUNAYA, Tark Zafer Trkiyede Siyasi Partiler, C.III-ttihat ve Terakki(Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi), Hrriyet Yay., stanbul 1989. Trk stikll Harbi VI nc Cilt, stikll Harbinde Ayaklanmalar, Gnkur Yay., Gnkur Basmevi, Ankara 1974. Trk stikll Harbi, VII nci Cilt dari Faaliyetler, Gnkur Yay., Gnkur Basmevi, Ankara 1975. Trk stikll Harbi, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, 3.Bask, Gnkur Yay., Gnkur Basmevi, Ankara 1999. UNAT, Faik Reit, Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, 4.Basm, TTK Basmevi, Ankara 1 YALIN, Soner, Tekiltn ki Silahr, 5.Basm, Doan Kitaplk A.. Yay., stanbul 2001. g)Makaleler AKYZ, Yahya ehit Hamdi Beyin Son Gnlerine Ait Orjinal ki Mektup, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. X, Say:28,(Mart 1994), Ankara 1994, s.1-17. BAYDUR, Mithat,Aydn ve evresinde Mill Direniin Douu ve Gelimesine Bir Bak, Askeri Tarih Blteni, Yl:20, Say 39,(Austos 1995), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., Ankara 1995, s.82-89. ERLER, M. Yavuz, Damat Ferite Suikast Atatrk niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Atatrk Dergisi Do. Dr. Gnay alar zel Says, C. III, Say:2, (Temmuz 2002), s.107-119. GZTEPE, Tark Mmtaz, Nemrut Mustafann Ast Kuvay Milliyeciler, Dn ve Bugn, Yl:1, C.1, S.12,(20 Ocak 1956), s.6-7 ve 27 ______________, Yaasn ttihad- Terakki, Dn ve Bugn, Say:13, Yl:1, Cilt:1, (27 Ocak 1956), s.20 ve 27. MERT, zcan, Anzavurun lk Ayaklanmasna Ait Belgeler, Belleten, C. LVI, Say:217,s.847-961. SOFUOLU, Adnan, Akba Baskn(Olay) ve Yanklar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.IX, Say:26, Ankara 1993, s.417-442.
82
h)Ansiklopediler ve Yaz Dizileri
Trk Ansiklopedisi, Drama Maddesi, Cilt:XIV, Milli Eitim Bakanl Yay., Ankara 1966.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Drama Maddesi, Cilt:9, Trkiye Diyanet Vakf Yay., stanbul 1994. YETKN, Gyas, Kaymakam Hamdi Beyin ehadeti-Akba Cephanelikleri Nasl Basld ve Boaltld, Son Telgraf(Yaz Dizisi,)
83

17 82

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

17 82

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

(NEMRUT) MUSTAFA PAA DVAN-I HARBNDE YARGILANARAK DAM EDLEN BR KUVA-YI MLLYEC: DRAMALI RIZA BEY VE MLL MCADELEDEK

HZMETLER Osman AKANDERE* - Feridun ATA** ZET

Anahtar Kelimeler: Dramal Rza Bey, Tekilt- Mahsu-

sa,(Nemrut) Mustafa Paa Divan- Harbi, Kuva-y Milliye, Suikast Teebbs

Key Words: Rza Bey from Drama, the Secret Organisa-

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

kumandanl yapt gnlerdeki fiziki grnm yleydi diyebiliriz: Ba-

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

erkes Ethem Bey kardeimiz de bu mill mcahedeye itirak itmek arzuy-

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Kazm Bey hatralarnda bu konuda unlar sylemektedir:

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

dktk...Neticesi bu mu olacakt ? Ey Ferit Paa(Damat Ferit), Allahtan

Sanay, age., s.255.

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Cemal Kutay, erkes Ethem Hadisesi, stanbul 1955, s.18-21.

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

arkl, age., s.110

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

arkl, age., s. 110. Alemdar, 1 Haziran 1336(1920), Nr:528/2828.

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

BOA, DUT, Nr.79/5-117. BOA, DUT, Nr.79/5-117.

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata

BOA, DUT, Nr.79/5-117. BOA, DUT, Nr.79/5-117.

Dramal Rza Bey ve Mill Mcadeledeki Hizmetleri

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Osman Akandere - Feridun Ata