1 TRKYENN EN NEML KOMUSU: ERMENSTAN Baskn Oran1 Trkiye ok komulu bir lkedir.

Bunlarn arasnda en nemlisi diye bir ey yoktur; nem sras zaman zaman deiir. rnein 1970 sularna gelene kadar en nemli komu SSCB idi. 1970lerden itibaren onun yerine Yunanistan geti. Bilmiyorum farknda myz ama, 1990lardan beri Trkiyenin en nemli komusu, diplomatik ilikisinin olmad Ermenistan Cumhuriyeti. Burada, nemli sfatnn ne anlama geldiini sanrm ayrca amak gerekmiyor. Ermenistan bu sfat tabii ki SSCBnin dalmasndan sonra ald. Fakat bunu ona Trkiye verdi. Anlatmaya alaym. Levon Ter Petrosyan bamszlkla birlikte lkenin bakan (Yce Konsey Bakan) oldu. Bir akademisyendi, tarihiydi, ve milliyetiydi. Milliyeti olmasnn bir nedeni de, belki, Antakya Musada kkenli olmasyd. Yani, bir anlamda, diyasporadan gelmesiydi. Diyaspora daima daha milliyetidir. Nitekim, altnda Ter Petrosyann imzas bulunan 23 Austos 1990 tarihli Bamszlk Hakknda Bildirgenin 11. maddesi yleydi: Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanl Trkiyesinde ve Bat Ermenistandaki 1915 Jenosidinin dnyaca tannmas grevine destek verir. Bu madde hem bugn Trkiyenin d politikasndaki en nemli yani problemli konuya iaret ediyordu, hem de Bat Ermenistan terimiyle Dou Anadoluyu kastederek lkesinin Trkiyeden bir toprak talebi olduunu ima ediyordu2. Buraya kadar, Ermenistan en nemli komu klmak asndan Trkiyenin yapt bir ey yoktu. Ama bundan sonrasna bakalm. *** Ermenistanla birlikte bamsz olan komusu Azerbaycanda da bir Ter Petrosyan vard: E.Elibey. lgintir; o da diasporalyd: Azerbaycan topraklarna dahil olmakla
1 17 Mart 2004 gn, Be Deniz Havzas kapsamnda, SBFde yaplan konuma metninin gzden geirilmi biimidir. 2 Bamszlk Hakknda Bildirge ile Bamszlk Bildirgesi birbirine kartrlr; hatta iki ayr bildirge olduu ou zaman bilinmez. Birincisi Temmuz 1990dadr. Burada sz edilen Bat Ermenistann anlam, Dou Anadoludur. Ermenistan siyasal terminolojisinde bu terim, 1639 Kasr irin antlamas sonucu Osmanl mparatorluuna den tarihsel Ermenistan topraklarna verilen isimdir. Osmanl Trkiyesi terimi ise, bu terimin dnda kalan fakat Ermenilerin youn olarak yaadklar Kilikya, Bat Anadolu gibi daha geni bir alan ifade eder. kinci bildirgenin, yani Bamszlk Bildirgesinin tarihi ise 23 Eyll 1991dir. ok ksa bir metindir. yle zetlenebilir: Temmuz 1990daki Bamszlk Hakknda Bildirge ve 21 Eyll 1991deki referandum dikkate alnarak, Ermenistanda bamszlk ilan edilmitir. Bu bilgiler iin Gerard (Jirayr) Libaridiana teekkr ederim.

2 birlikte, Azerbaycandan Ermenistan topraklaryla koparlm olan Nahvandan geliyordu. O da akademisyendi, tarihiydi, ve radikal milliyetiydi. Nitekim, Azerbaycann ilk bakan olarak 1993e kadar grevde bulunduu srede, Ter Petrosyan nasl Bat Ermenistan diyorsa, o da Gney Azerbaycan diyerek Azerilerin yaad ran topraklar zerinde hak iddia etti. Ayrca, Pantrkist eilimler gstererek dier Trk cumhuriyetleri ve Rusyay alarma geirdi. Partisinin haber ajansnn ad Turan, amblemi de uluyan kurt idi. Nitekim, byk olaslkla Rusyann abalar sonucu drlecek olan Elibeyin yerine gelen H. Aliyev daha gereki bir politika izlemeye balayacaktr. Elibey, milliyeti politikasnda srar ettii iin drld. Ter Petrosyann Elibeyle gsterdii paralellik ise burada sona ermekteydi, nk tam tersine, milliyeti politikada srar etmedii iin drld. Gerekten Ter Petrosyan, ABDden kendisine danman olarak getirttii Jerayr Libaridyann son derece gereki ve rasyonel izgisinden etkilenerek Trkiyeyle ilikileri dzeltmeye giriti. Nitekim Ter Petrosyann bundan sonra yaptklarna bakarsak arrz: 1991-95 aras uygulanan 1978 Sovyet Anayasasndan sonra yaplan 1995 tarihli Anayasaya jenosit maddesi konulmasn engelledi. Milliyeti Tanak partisinin faaliyetini durdurdu, yneticilerini de uyuturucudan tutuklatt. Trkiyeye pek sempatiyle yaklamayan Dileri Bakan Hovanisyan grevden ald. Ermenistan dahilindeki PKK faaliyetlerini kesin olarak nledi. En nemlisi, bir geziye karak Ermeni diasporasn ziyaret etti ve sakinletirdi. Btn bu muazzam deiiklikler karsnda Trkiye hi bir ey yapmad. Hibir yaknlama eilimi gstermedi. likileri normalletirmek iin Ermenistann Dalk Karaba boaltmasn nkoul olarak ileri srmeye devam etti. nk dardan Azerbaycan, ieriden de slamc ve Trk kamuoyu bask yapyordu. Bu, Trkiyenin kendi ayana resmen kurun skmasyd. nk Ter Petrosyann hibir olumlu yant alamamasndan yararlanan Tanaklar iten, Rusya da dtan alarak sonunda kendisini drdler. Yerine, Tanaklar Koaryan devlet bakanlna getirdiler. Artk bundan sonra Trkiye iin Ermeni Tasarlar diye anlan ve Trk diplomatlarnn ldrlmesinden ok daha ypratc olan byk sorun balayacaktr. nk, dnyada ne kadar lke varsa, yerel ve ulusal parlamentolardan, 1915te bir jenosit yaplm olduunu kabul eden kararlar kmaya balayacaktr. AB gibi uluslararas rgtler de ayn biimde davranacaktr. stelik, daha nceki uluslararas Ermeni faaliyeti olan ASALA ve JCAG cinayetlerinin en sonunda dnya kamuoyunda yaratt tepki burada yoktur. Dahas, bu kararlarn gerek Ermeni diasporasna gerekse bunlarn yaad lkelere maliyeti sfrdr. Tersine, diaspora bu sayede asimile olmaktan kurtulmakta ve kimliini korumaktadr, ayrca da yaad lkede oy gcyle siyasal nfuz sahibi olmaktadr. Yaad lke ise, Bize ihale verin, bu yl Ermeni Tasarsn geirtmeyelim diyen iadamlar ve politikaclar yoluyla Trkiyeyi haraca kesmektedir. T.zaln byk bulu olarak ortaya att bu ihale silah, atan vurmaktadr!

3 *** Bu kendi ayana kurun skmann bu kadarla kalm olmas arzu edilirdi. Kalmad. Artarak devam etti. Trkiye, uluslararas imajnn bu konuda tek kelimeyle berbat olduuna aldrmayan inanlmaz iler yapt: Bu kararlarn alnd lkelere kst, ama sonra bor lazm olunca K.Dervii kst lkeye bor istemeye yollad; ABDnin F-16lara elektronik sistem takmay reddetmesi zerine Fransayla yapt 2000 tarihli anlamay, bu lkenin Ermeni tasars geirmesiyle 2001de askya ald 3; Emniyete ait Puma helikopterlerini, yenilenmek iin Gney Afrika Cumhuriyetine yollam iken, Mandelann 1992 Atatrk Uluslararas Bar dln Ermeni sorunu yznden reddetmesi zerine bu anlamay da iptal etti. Bu arada Ankarada Bakent niversitesi, Fransaya tepki olarak, kendisine bal yksek okul ve kolejlerden Franszca derslerini kaldrd. Gaziantep niversitesi, Zeugma antik kentinde alan Fransz arkeologun izninin iptalini istedi 4. Bat Avrupa lkelerine tepki olarak boykotlar yapld, sipariler iptal edildi; bu eylemlerin hukuken ABnin tazminat hakkn dourduunu da ilave etmek gerekli 5. Bu arada, Trkiyedeki Ermeni kkenli yurttalara basklar artt. zmirde terk edilmi irince kynde harabe halindeki evleri alp irin pansiyonlar haline sokan turizm yazar Sevan Nianyan, bunca ruhsatsz gkdelenin sorunsuz ykseldii, stanbul Akmerkezin bile iskan ruhsatsz alt 6 Trkiyede srf Ermeni olduu iin engellendi, ykm kararna maruz kald 7; ayn nedenle hapse de atlacaktr. Yine srf Ermeni olduu iin, bir uak kazasnda len mzisyen Onno Tun ansna Yalovada yaplmak istenen anta AKP ve SP il yneticileri itiraz edecektir 8. Dier yandan, Kilis Erbeyli kaymakamlnn 30 Mays 2003te dzenledii Aslsz Ermeni Soykrm ddias konferansnda Ermeniler, gl lobileri sayesinde soykrm kabul ettirdikleri takdirde Trkiyenin buna kar btnlkl politikalar var mdr? sorusunu soran Hlya Akpnar adl retmen 1 gn cezaevinde kalrken, 7 retmene 3 yl hapis istemiyle dava alacak, konferansa katlmayan memurlar iin ise soruturma alacaktr9.

Tabii, btn bu kendi ayana kurun skmalar, aslnda kendi arkadalar ldrld iin asl duygusal tepkiyi gstermesi gereken Dileri Bakanlndan kaynaklanmyordu. Hkmetlerden kaynaklanyordu. Nitekim, 2000 sonunda Dileri Mstear Faruk Loolu zamannda Bakanlk hatadan dnme abasna giriti. Ermenistanla yaknlamak iin ayakl bir plan hazrlad 10. Bir defa, soykrm iddialarnn gndemden drlmesi iin konu geni katlml bir uluslararas konferansta ele alnacak ve Trk-Ermeni tarihileri arasnda bir tartma kanal
3 Milliyet, 26.02.2001. 4 Sabah, 21.01.2001. 5 TSADn Fransa Tazminat steyebilir uyars, Cumhuriyet, 03.02.2001; Sami Kohen, Milliyet, 03.02.2001. 6 Sabah, 24.10.2001. 7 Milliyet, 06.06.2001 8 Cumhuriyet, 03.06.2002. 9 Adnan Keskin, Radikal, 07.05.2003, 04.06.2003, 05.06.2003, 02.07.2003. 10 Barn Yinan, Milliyet, 23.11.2000 ve Cumhuriyet, 25.11.2000.

4 alacakt. kincisi, Trkiye Ermenilerinin durumu iyiletirilecekti. Son aamada da, Ermenistan halknn kazanlmas iin vize uygulamasna son verilecek ve snr kaps alarak snr ticareti balatlacakt. Bu plann akbetini merak ediyorsanz: Babakan Ecevit, konunun grld kabine toplantsnda Azeriler tepki gstermez mi? dedi ve plan ldrd 11. *** Ne yapmal? Yani, her gn adm adm mesafe alan diaspora faaliyetini nasl engellemeli? Bir kere, Trkiye kamuoyu, 1915 Tehcirinin bir Ermeni katliamyla sonulandn artk renmeli. Biz ldrmedik, onlar bizi ldrdler veya Bu, bir mukateleden [karlkl ldrmeden] ibarettir biimindeki devekuu politikas bitmeli. Bu konuda ne kadar yazlrsa, izilirse, konuulursa, Trkiyenin kendi ban kumdan karmasna yarayacaktr; bu artk byle bilinmeli. Yoksa; Ermeni Tasars derken, 1915dekilerin hayat sigortas derken12, Fransada karlan Jenositi inkar etmek sutur kanunlar derken, dnya bunu Trkiyeye bir gn zorla kabul ettirecek ve fena olacak. kincisi, ok ciddi bir tahlil yaplmal: Diasporay susturmak mmkn deildir. En azndan, bu iten ok yarar salamaktadr. Onun yaad lkeleri de engellemek mmkn deildir. nk onlar da sfr maliyetli byk yararlar salamaktadr. Etki yaplabilecek tek lke, Ermenistan Cumhuriyetidir. nk Ermenistan ekonomik bakmdan gnden gne zor duruma gelmektedir, zor gnler arttka Tanakn milliyetiliine sarlmaktadr: Milliyetilik, felaketlerin ideolojisidir; onlar sayesinde beslenir ve etkiler. Bu durumda, Trkiye hereyden nce ne yapp yapp Ermenistann bu zor ekonomik durumdan kurtulmasna yardmc olmaldr. Dalk Karabadaki Kelbecerin igali ncesinde yapt yardmlar, kald yerden ve artrarak devam etmelidir. Bunun iin de, karlksz olarak, bu lkeye bir snr kaps almaldr. Bylece Ermenistan halk, ran zerinde reeksportla pahalya ald Trk mallarna ucuz biimde kavumal ve skntlarn hafifletmelidir. Trkiye bunu yaparsa, grecektir ki, Tanak milliyetiliinin beslenmesi duracaktr. Bunun bir yan etkisi de, yava yava snmekte olan Karsn canlanmas olacaktr. Bunu, en iyi, AKP yapabilir. nk slamc kamuoyunu ikna edebilecek bir partidir ve komularla atmalar azaltma politikas izlemektedir. Azerbaycann basklarna gelince. Bu basklara Azeriler bizim kardeimizdir diye bugne kadar itibar edenler, yzlerine tek kelimeyle korkun bir amar yemilerdir: 2004teki Kbrs referandumu sonrasnda Avrupa Konseyinde oylama yaplrken, Azerbaycan delegeleri toplantya girmemilerdir. Neden diye soran gazetecilere, Bakanmz lham Aliyev bir kabul
11 Barn Yinan, Milliyet, 10.12.2000. 12 Bir Amerikan sigorta irketi 1915-19 yllar arasnda Anadoluda ldrlen, hayat sigortas poliesine sahip Ermenilerin miraslarna 20 milyon dolar demeyi kabul etti, Milliyet, 30.01.2004.

5 veriyordu, oraya gitmek zorundaydk diye cevap vermilerdir. Sonradan, gerek ortaya kmtr: Azerbaycan, Dalk Karaba meselesinde kt rnek olur diye (D.Karaba Ermenilerinin ayrlma talebine rnek olur diye), Kbrs Trklerinin taleplerini desteklememektedir13 Bu, Trkiyede artk kulaklara eki ta kadar kocaman kpe olmas gereken bir olaydr; biline. Ermenistan bir rahatlamaya balarsa ve hele Karadenize Trkiye zerinden ticari k alrsa, diasporann darda ortal birbirine katmasnn bu rahatlamay kesecei hesabn yapacak ve diasporann kendisini rahat brakmasn isteyecektir. Nitekim, bu lke yetkililerinin Trk diplomatlarna unu ak ak sylediklerini biliyorum: Siz gelin ki, asker bakmdan Rusyaya ekonomik bakmdan da rana muhta olmaktan kurtulalm. *** Trkiye bugne kadar Ermenistana yaklama politikasnn tam tersini uygulamtr ve ald sonu tam bir fiyaskodur. Durmadan daha ktye giden bir fiyasko. Dahas, Trkiye bir Azeri mimara smarlad, Erivandan grlebilmesi iin 43,5 metreye ulaan ve 5 sngden oluan ruhsatsz bir ant Idra diktirmi 14, Sabiha Gkenin Ermeni kkenli olduu haberi nemli yetkililer tarafndan Atatrke hakaret kabul edilmitir15. Ermenistan kendi abalaryla veya konjonktrn deimesiyle sosyo-ekonomik bunalmdan ktktan sonra Trkiyenin akln bana almas ve bu lkeye yaknlamaya almasnn hibir yarar olmayacaktr.

13 Cumhuriyet, 05.05.2004. 14 Oktay Ekinci, Cumhuriyet, 12.12.2000 15 Cumhuriyet, 23.02.2004.