zgr rade Bir llzyondur!

Nrobilimdeki aratrmalar daha nce hafife aldmz kafamzn dndaki dnya ile olan etkileimlerimiz konusunda devrim yaratan artc bir gerei aa karyor: Bilincimiz gerekte davranlarmzdan sorumlu deildir. Laboratuvar deneyleri biz bir karar verdiimizin farkna varmadan evvel beyinlerimiz zaten bu karar oktan vermitir bile. Yakn bir zamanda yazlan Subliminal: How Your Unconscious Mind Rules Your Behavior kitabnda fiziki Leonard Mlodinow davranlarmzda dominant bir rol oynayan bilinsiz hareketleri gsteren bir sr psikolojik deneyi gzden geiriyor. Bu tanmlama zgr irade ve buna bal olarak gnah ile kefaretkonusundaki dini retileri ile sorumluluk ve ceza konusundaki bizim hukuki kavramlarn temel iddialarna meydan okuyor. Beyinlerimiz bilin altmz ile davranlarmz belirliyorsa, davranlarmz iin nasl sorumlu tutulabiliriz ki? Yasal sistemimiz sululular nasl cezalandrabilir ya da bir Tanr nasl davranlarn btnyle kontrol edemeyen gnahkarlar cezalandrabilir ki? zgr rade bir illzyon mudur? Yakn bir zamanda yazlan Free Will kitabnda nrobilimci Sam Harris ekinmeden bu konuyla baa kyor. Belirsiz olmayan terimlerle bize anlatyor: ''zgr irade bir illzyondur''. Bizler maddesel olmayan bilinli yneticiler olarak var deiliz, ama bunun yerine beyin ile beden tarafndan kararlar ve davranlar belirlenen fiziksel varlklarz. Filozoflar zgr irade konusundaki sorularla farkl ekillerde tanmlyorlar. Badatrclar

(Incompatabilists) zgr iradenin determinizm -nceki sebeplere bal olan eyler, mesela kader, Tanrnn kararlar, ya da Doann yasalar gibi- ile badaabileceini dnrler. Bunlar ikiye ayrlmaktadr. Liberteryenler zgr irademizin olduunu sylerler nk insanlar sebep ve sonulardan sorumlu tutulacak bir ekilde bunlar aabiliyor. Deterministler zgr irademizin olmadn sylerler nk determinizm ya dorudur ya da indeterminizm (rastgelilik) bize kontrol ya da sorumluluk vermemektedir. Bu iki grup da badatrclar yani zgr iradenin determinizm ya da indeterminizm ile badatn syleyenlerle zt konumundalar. Determinizm tam olarak nedir? ki yz yl nce, Fransz fiziki Pierre Laplace unu belirtir; Newtoncu mekaniine gre evrendeki tm paracklarnpozisyonu, momentumu ve zerindeki gleribilindiinde bu paracklarn hareketleri tahmin edilebilir. Bu Newtoncu dnya makinesidir. Fiziin ilgilendii kadaryla, bizler btnyle sadece paracklardan oluuyoruz, ve bu zgr iradenin bir illzyon olduunu gsterir. Yine de, rahat bir ekilde unu syleyebiliriz ki evren Newtoncu bir dnya makinesi deildir. Kuantum mekaniin Heisenberg'in belirisizlik prensibi bize gsteriyor ki, en diplerde, doa temelde indeterministtir. Ama kuantum indeterministlik beyinde nemli bir rol oynuyor mu, ve bu zgr iradenin nn ayor mu? Byk ihtimalle hayr, sebebini sylyorum: Beynin hareket eden paralar mikroskobik standartlarna gre ardr ve greceli olarak yksek hzlarda hareket ederler nk beyin scaktr. Dahas, bu mikroskobik standartlara gre ierilen uzaklklar byktr. Beyindeki kuantum etkilerin nemsiz olduunu boyutsal olarak gsterebilmek kolaydr. Yani Liberteryenler determinizmin mikrofiziksel, kuantum dzeyinde hatal olduu konusunda hakl olsalar bile, beyin her trl deterministik bir Newtoncu makinedir, bu sebeple onlarn tanmlad ekilde bir zgr irademiz yoktur. Beyin davran kontrolne gelince deterministik gibi olsa da, beyinlerimizin termal hareketleri ile bizleri verilerle besleyen evrede ''sahte-rastgelelilik'' (pseudo-randomness) bol olmaktadr (''saf'' kuantum rastgeliliin kartdr). Bunun yeterli oranda belirsizlii oluturup da bizlere ''zgr irade'' hissiyatn verme imkan vardr. Ya da, belki belirsizlik direkt bir rol oynamakszn, bu bizim farknda oluumuzun azl sebebinden dolay davranlarmzn bilindik doa yasalarndan bamsz olduunu yorumlama eklimizdir. Her trl, bu bizde liberteryen bir zgr iradeye sahip olmadmz anlamna gelir, her ne kadar byle olduu izlenimine kaplsak da. Ama birde bir teselli sunalm. Kuantum dzeyinde sabit bir determinizm olmamasna ramen, badatrclar beynin ilevlerini geliigzel sreler olarak grmekle hakllar. Bir baka hakl noktalar da dncelerimiz ve davranlarmz bilinsiz srelerin bir rn olsa da, onlar yine de bizim dncelerimiz ve davranlarmzdr. Baka bir deyile, ''bizi'' sadece bilinli zihnimiz deil, ama hem bilinli hem de bilinsiz sreler oluturmaktadr. Bakalar bizi etkileyebilse bile, kimse kendimiz dnda edindiimiz verilerin hesaplarna eriimi yoktur. leyen baka bir beyin bizimkilerle ayn davran algoritmlerine gre ayn final kararlara ulamayabilir nk o noktaya kadarkihayat tecrbeleri farkldr.

Liberteryen bir zgr irademizin olmad halde, doal ya da doa-st olarak, bir karar dardaki kuvvetler tarafndan kontrol edilmediyse, ve bunun yerine bu kuvvetler bedenimize gre iten ise, o zaman o karar bize aittir. Eer sen ve ben maddesel olmayan bir bilin (ya da ruh) deil isek, ama fiziksel bir beden ile beyine sahipsek, o zaman yine de kararlar veren yine ''biz'' olmu oluruz. Sonuta, bilin ne rol oynarsa oynasn, beyin bunu yapabilmek iin evrildi. Bylece, o kararlar iin sorumlusu da ''biz'' oluyoruz. te her ey buraya kadar indirgeniyor. Bir davrana ''zgr irade'' desek de demesek de kimin umurundadr? Buna ''zgr irade'' demek (badatrclar gibi) fazlasyla kafa kartrcdr, nk bir tr dalizm nermektedir, doa-st olsa da olmasa da; bu yzden buna sadece ''otonomi'' diyelim. Buradaki olay udur: otonom bir insann ahlak ile yasal sorumluluu nedir, ve yanl eylerle bir toplum nasl baa kmaldr? Elbette, eer bizler -onlar tehlikeli klan beyinleri ve sinir sistemlerine bal olarakbakalarna kar tehlikeli olanlardan kendimizi koruyamasaydk, ileyen bir toplumumuz olamazd. Yine de, bilindik kurallarn zerinde konumlandran liberteryen bir zgr irademiz olmad halde, intikamc ahlakmz ile hukuk sistemlerimizin yeniden deerlendirilmesi gerekir, ve hatta zorla yenilenmesi gerekebilir.
Yazan: Victor Stenger eviriyi Yapan: Arsel Acar (Evrim Aac) Ana Kaynak: Huffington Post