Kooperatifiliin Douu ve Geliimi-1

ngiltere'de Robert OWEN (1771-1858) ve Dr. William KNG (1786-1865) bir tketici hareketinin ortaya kmasna teorileri ve abalar ile nayak olmulardr. ngiltere'de Robert OWEN (1771-1858) ve Dr. William KNG (1786-1865) bir tketici hareketinin ortaya kmasna teorileri ve abalar ile nayak olmulardr. 1844'de balayan Rochdale Pioneers atlm, bu abalarn ilk baars olmu, sonra da tm lkelere yaylmtr. Fransa'da Charles FOURER (1772-1837), Lois BLANC (1881-1882) ve Philippe BUCHER (1796-1865) ve daha sonra da Charles GDE (1847-1932) retim ortakl dncesini gelitirmilerdir. retim ortakl bir tr kooperatiftir ve sonradan Alman Ferdinant LASSALLE (1825-1864)in teorilerini nemli lde etkilemitir. Tarmsal kooperatifilik hareketinin gerek balama yeri Almanya'dr. Frederich Wilhelm RAFFESEN (1818-1888) ve Wilhelm HAAS (1839-1913) kredi, alm ve daha sonra pazarlama alanlarn kapsayan olduka eksiksiz bir krsal kooperatif sistemini birka yl iinde kurmulardr. Yine o dnemde talya'da Luigi LUZZATT (1841 -1927), Fransa'da Abbe de LEMMARAS (1782-18549) tarm kredi kooperatifleri alannda, daha sonraki dnemde rlanda'da Sir Horace BLUNKETT (1854-1932) st endstrisi alannda benzer abalar gstermilerdir. skandinav lkelerindeki yaygn tarmsal kooperatifiliin temeli, Psikopos Nikolai GRUNDVG 'in (1713-1872) ncs olduu yetikinlerin eitimi akmdr. Kk esnaf ve sanatkrlar arasnda kooperatifiliin baar kazanmasna, Alman Herman Schulze-DELTSCH (1808-1883)in halk bankalarn ve kooperatif alm rgtlerini kurmasna neden olmutur. Baka bir Alman, Victor HUBAR (1800-1869), konut kooperatiflerinin kurulmasnda ilk abay gstermitir. Bu ilk kooperatiflerin gdleri, ya dini inanlara ya yoksullua den soydalarna kar duyduklar insancl sorumlulua ya da zamann siyasal akmlarna dayanmtr. rnein, LEMMARES ve GDE, Henri de Saint-SMON'un Hristiyan sosyalizminin taraftarydlar. Schulze-DELTSCH ve HUBER, John Stuart WLL' in liberalizminin izleyicisiydiler. Bu dnceler gmenler araclyla kuzey ve gney Amerika'ya yaylmtr. Kanada'da ve ABD'de zellikle RAFFESEN 'in kredi kooperatifleri, papaz TOMPKNS, Dr. COADY, E. FENNE ve R. BERGENGREN 'in abalar sonucunda ok benimsenmitir. ngiliz smrge yntemi, RAFFESEN ve LUZZATT 'nin Almanya ve talya'daki kredi kooperatiflerini ayrntl biimde inceledikten sonra, kooperatifilii 20. Yzyln banda Hindistan'a tantmtr. Kooperatifilik Hindistan'dan baz teki Asya lkelerine yaylm,

Japonya'da ve daha sonra, 1920'lerde, Dou Afrika'da zellikle baar kazanmtr. 1945'den sonra, ngiliz ve Fransz smrgelerin dalmas ve birok bamsz lkenin ortaya kmasyla kooperatifilik hareketi Afrika ve Asya'nn hemen her tarafna yaylm ve kooperatiflerin says hzla artmtr. ngiltere'de Kooperatifiliin Douu ve Geliimi ada kooperatiflerin ilk rnei saylan Rochdale Tketim Kooperatifi ngiltere'de kurulduu gibi, kooperatifilik hareketinin grleri ve denemeleri ile besleyen dnrlerin de en eskileri ngiltere'de yetimitir. Bu dnrlerin banda da hi phesiz, byk sosyal reformlarn yaratcs Robert OWEN gelmektedir. Kooperatifilik fikrinin babas saylan ve ilk kooperatif terimini kullanan OWEN: bir makine nasl yalamakla daha iyi i grrse, iide iyi bakld takdirde iyi randman verir diye dnmeye balam, kuruluunda alan iilerin kark, bozuk hem de pahal ihtiya malzemelerini aldklarn grnce bu iilere iyi, salam ve ucuz ihtiya malzemeleri almay dnmtr. OWEN kendi kuruluunun iileri iin bir tketim maazas-tasarruf sand meydana getirmitir. OWEN ilk defa kooperatif kelimesini kullanan kiidir. Fakat OWEN 'n bundan kastettii bugn anladmzdan farkldr. Onu tam bir kooperatifi saymak yerine, modern kooperatifler iin ortam hazrlamaya alan bir slahat olarak kabul etmek daha dorudur. OWEN ile birlikte bir baka rehber Dr. William KNG DE o devrin ngiltere'si iin nemli bir sorun olan ii snfn sefaleti karsnda harekete gemi Owenist fikirleri gerekletirmeye gayret etmitir. 1828'de iilerden toplanan haftalk taksitlerle nce tketim kooperatifleri (union shop), sonra retim kooperatifleri, daha sonra da elde edilen karlarla arazi satn alma byk sanayi organizasyonlar kurma dnceleri zerinde durmutur. craata girimi ve 250 kadar tketim maazas am, fakat beklenen sonular elde edememitir. OWEN ve KNG'in ngiltere iinde veya dnda yaptklar deneyimler beklenen sonular her ne kadar vermemise de zihinleri byle bir uygulama iin altrm olmakla bir nevi eitim hizmeti grmtr. Denemelerin aksayan taraflarn belirtmi, yeni uygulamalarda daha farkl admlarn atlmasna sebep olmutur. 1816-1828 yllar arasnda ngiltere iinde ve dnda OWEN ve KNG tarafndan giriilen deneyimler karm ve Owenci tannm birka dokuma iisinin de katld nc deneme, kooperatifilik tarihinde Rochdale 'liler ad altnda tannmaktadr. Manchester yaknnda kk bir dokumaclk kasabas olan Rochdale'da 28 dokuma iisi kendi aralarnda ve pek mtevaz bir amal bir tketim kooperatifi kurarak ie balam ve 1844'de kasabada bugn ziyaret yeri haline gelmi olan, kk bir dkkn amlardr. Rochdale'lilerin ilk giriim yl kooperatif kartlarnn propagandalarna ramen mit verici olmutur. 28 ortak says 74' e, 28 sterlin olan kapital ise 180 sterline kmtr.

ngiltere'de, 1844-1849 yllar arasnda, bu kooperatifi rnek alan yze yakn tketim kooperatifi maazas almtr. Zaten hazr olan bu ortam zerinde almann idealizmini etrafa yayan bir kooperatifilik cereyan, yaym ve aydnlatma sahalarnda kuvvetlenmeye balamtr. ngiliz hukuku hayatnn bir karakteri burada kendisini gstermi ve bir kooperatif kanunu hazrlanmtr. Bu kanun btn dnyada ilk rnek olmu ve baka yerlerde yaplan kanunlara modellik etmitir. 1862'de karlan bir yasa ile yerel kooperatiflerin ortak alacaklar ile bir toptanc kooperatif maazalar meydana getirilmitir. Bugn hala ileyilerini devam ettiren birok toptanc kooperatif maaza bu dnemde kurulmutur. Bugn dnyann en gl tketim kooperatifilii rgtne sahip ngiltere de, tketim kooperatiflerinde 1 983'de 221.500 kii almakta iken, bugn bu kooperatiflerin ortak says 9 milyona ulamaktadr. Byk Britanya kooperatif hareketi ok geni oranda ehirli iiler hareketi olarak tannrsa da, daha sonraki yllarda iftilerin retim ihtiyalarn salamak amacyla alm ve tedarik kooperatifleri ve pazarlama kooperatifleri eklinde de gelime gstermitir. ngiltere de ilk tarmsal kooperatif 1867'de kurulmutur. Balangta ve zellikle takip eden yzyln nemli bir blmnde tedarik sektrnde ilerlemi ve tarmsal rn pazarlama sektrnde gelimesi yava olmutur. Fransa'da Kooperatifiliin Douu ve Geliimi Fransa'daki kooperatif dnceleri daha ok retim kooperatifilii erevesinde gelimitir. OWEN'in yan sra en nemli kooperatif teorisyenlerinden biri de FOURER 'dir. FOURER'e gre kapitalist ekonominin yaratt rekabet sonucunda gller gszleri yok etmekte ve kapitalist ekonomide giderek tekelleme hkim duruma gemektedir. Ancak insanlarn kendi rzalar ile kuracaklar dernekler ile insanlk aleyhine ileyen rekabeti ortadan kaldrabilir. Bunun iin phalenstere denilen byk retim ortaklklar kurulmaldr. Phalenstere lerden elde olunan retim fazlasnn 5/12 si emee, 4/12 si sermayeye ve 3/12 si de kabiliyete verilmelidir. FOURER'in kooperatifilik konusunda aktif bir almas olmamtr. Ancak eserlerini yaynlam, grlerini aklamtr. FOURER den etkilenerek Fransa da baz kooperatifler kurulmutur. Bir baka Fransz Philipe RUCHEZ ise insanlardaki bencilliin ve toplumlardaki inanszln yeni fikirlerle yenilebileceini iaret ederek ekonomide, fakir halk tabakalarnn kalknmas uruna altracak bir mekanizmann kurulmas gerektiini dile getirmitir. Bunun ise herkese retimde adil bir pay verilecek ekilde ekonomik bir rgtlenme ile mmkn olacan bunun da emekilerin kooperatiflerde toplanmas ile gerekleeceini ifade etmitir. Bu iki dnr dnda Louis BLANC ve GDE de Fransz kooperatifiliinin gelimesinde fikirleriyle katkda bulunmulardr.

Fransa'da tarmsal kooperatifiliin tarihsel kkeni 12. yzyla kadar uzanmaktadr. Alplerin ve Jura dalarndaki kylk yrelerde gravyer peyniri reten fruitiere ler kooperatif niteliine ok yakn bir gruplama eklidir. Tarmda gere k kooperatifilik hareketinin douu 19. yzyln sonlardr. Bu yzyln son yllarnda kurulan tarmsal sendikalar, ortaklarn ihtiya duyduu gbre ve dier girdileri temin ederek onlarn piyasada dengelerini glendirmi ve kooperatifler iin ilk hareket organizasyonlar olmutur. 19. yzyln sonu ve Birinci Dnya Sava ncesi yllar nemli gelimelere tank olmutur; tarmsal teknikler mkemmellemi, tarmsal rnlerin pazarlar oalm ve genilemitir. St ve arap sektrlerindeki kriz nedeniyle ilk modern tarmsal kooperatifler bu sektrlerde doup gelimilerdir. ki Dnya Sava arasndaki yllarda tarmsal rgtlerle kamu iktidarlar ibirlii gelimitir. Bu dnem kooperatiflerin oalmas ve yapsallamas dnemi olmutur. 1930'daki ekonomik kriz buday pazarn ok olumsuz etkilemi bu kriz hububat kooperatiflerinin gelimesi ve 1936'da buday ofisinin kurulmasnda nemli bir etken olmutur. kinci Dnya Savann sonrasnda yaygnlaan ktlk, iftilerin retimini artrmaya itmi ve iletme yaplarnn ve aralarnn deiimine neden olmutur. Tarmsal kooperatifler bu dnemden itibaren saylarn artrmlar ve iftilere girdi tedarikinde, tarmsal rnlerin ilenmesi ve pazarlanmasnda arlklarn artrmlardr. Bu safhay tarmsal kooperatifiliin yeniden yaplmas ve yeniden gruplamas dnemi izlemitir. Almanya'da Kooperatifiliin Douu ve Geliimi ngiltere ve Fransa ile modern kooperatifiliin ncln yapan bir dier lke Almanya olmutur. Tketim kooperatifiliinde ngiltere, retim kooperatifiliinde Fransa nasl dnyaya rnek olmularsa, esnaf ve tarm kredi kooperatifiliklerinde de Almanya ayn rol oynamtr. Hatta Alman esnaf ve tarm kredi kooperatifleri; ngiliz tketim kooperatifleri ile Fransz retim kooperatiflerinden daha fazla yank uyandrm ve daha ok n kazanmtr. 19. yzyln ortalarnda, zellikle esnafa kredi bulmak ve kylnn tarmsal kredi ihtiyacn karlamak amacyla Almanya da kooperatifilik hareketi domutur. Bu harekete iki kii nclk etmitir. Kooperatifilik tarihinde ok nemli bir yer igal eden bu iki ahs, Herman Schulze DELTZSCH ve Frederich Wilhemm RAFFESEN 'dir. Herman Schulze, byk endstrinin rekabetinden etkilenen esnafn kredi ve himaye ihtiyacn karlamak amacyla bata esnaf grubu olmak zere marangozlar ve ayakkabclar kooperatifletirmeye karar vermitir. Bu maksatla esnaflar iin hammadde tedarik kooperatifi kurmutur. Bu kooperatifin kurulmasndan bir yl sonra esnaf kredi kooperatifini oluturmutur. Ayn zamanda baz iadamlaryla ibirlii yaparak bir Esnaf Kredi Bankas ve ayrca bir tketim kooperatifi kurmutur. Az zamanda Almanya'da Schulze DELTZSCH 'in kurmu olduu tipte kredi kurulular oalmaya balamtr.

1850 den itibaren esnaf kredi kooperatifleri ar fakat emin gelime aamas geirmitir. Bu gelimeler devam ederken Schulze, kk sanatkrlarn retimlerini satmak zere kooperatif maazalar amtr. 1859 ylnda ise o zamana kadar kurulmu olan btn kk sanat kooperatiflerini Alman Kk Sanat ve ktisat Kooperatifleri Birlii ad altnda bir araya toplamtr. 1846 ylnda ilk Alman Kooperatif Bankasn kurmay baarmtr. 1867 ylnda Prusya daha sonra btn Almanya'y kapsamna alan bir kooperatif kanunu kabul etmitir. Bu kanuna gre kooperatif ortaklarnn sorumluluklar snrsz olmutur. RAFFESEN ise ilk kooperatifilik giriimini, 1847'de hasad az alarak zor duruma dm kylleri bu g durumdan kurtarmak amacyla, mali durumu yerinde olan birka ailenin yardm ile Geim Komitesi meydana getirmitir. Bu komite kylye o k hububat ve patates temin etmitir. Bylece iftilerin zor durumdan kurtulmasn salamtr. Bu komite bir araya gelmenin faziletini gstermitir. RAFFESEN 1864 ylnda Schulze'un deneyimlerinden de faydalanarak kylnn kooperatif aracl ile kalknmas yolunda kurduu ortaklklarna son eklini vermi ve kraz Sandklar Birlii ne evirmitir. Fakat birliin sermaye ihtiyac artnca 1872'de Kooperatif Bankalar, 1877'de de Merkezi Banka Kuruluuna girimitir. Danimarka'da Kooperatifiliin Douu ve Geliimi 1850'li yllarda Danimarka'da baarl kooperatifilik rnekleri sergilenmitir. Baz kaynaklar bu uygulamay, dnyada kooperatif pazarlamann ncs olarak kabul etmektedirler. Pratik felsefecisi ve papaz Nikolai F. Severin GRUNDTWG ile eitimci Kriston KOLD tarafndan kurulan Halk Liseleri nceleri gen iftileri sonra da kz ocuklarn eiterek, lke halkn birbirlerine gvenir, d dnyaya ak fikirli bir hale getirmitir. imdiki st ve st rnleri kooperatif hareketi 1882'de balamtr. 1882'de salam ekonomik esaslara dayal bir iletme kooperatifi kurulmutur. Bu ilk uygulamada byk baar kazanlm ve kooperatif iletme nitelerinin says hzla artmtr. l kede mevcut st reticilerinin %90' rnlerini bu kooperatif organizasyonlara vermektedirler. 1980'de Danimarka'da 641'i yerel, 21'i blgesel, 19'u ulusal dzeyde olmak zere 681 kooperatif organizasyon mevcuttur. ABD'de Kooperatifiliin Douu ve Geliimi ABD de ifti organizasyonlarndan Grange 1867'de kurulmaya balamtr. Bu genel rgtleme olay olmasna ramen, bu olay tama, depolama ve pazarlama ile ilgili kooperatif rgtlerinde tevikisidir. Dier bir ifti rgt 1872'lerde grlen ift i Birlikleri dir. lk rneklerden 1902 ylnda Teksas'ta kurulan ifti Eitim ve Kooperatif Birlii saylabilir. Bunlar ve bundan sonraki ifti kurulular hem alm hem de pazarlama kooperatiflerinin gelimesinde aktif bir etki yapmlardr. lk kooperatiflerin birou ksa

mrl bazlar ise baarl olmulardr. Zaman ierisinde yerel kooperatifler, yresel blgesel ve ulusal dzeyde gelimilerdir. Kooperatiflerle ilgili yasal dzenlemenin balangc 1857'li yllardr. Ondan sonra birok kanun daha karlmtr. 1870'li yllarda stlk, meyve, pamuk ve hayvanclk kesiminde kurulan kooperatiflerin birou, zel kesimin kuvvetli muhalefeti ve gerek kooperatifilik ilkelerinin uygulanamay nedenleri ile baarl olamamlardr. Bu olumsuz gidi 1870-1890 aras srmtr. 1895-1920 dnemi kooperatiflerin gelimesinin giderek artt bir dnem olmutur. Bu dnemde birok kooperatif hububat silolar veya depolama ofisleri, stlk kooperatifleri kurulmutur. 1920-1930 dneminde zellikle birinci dnya sava yllarnda dk rn fiyatlar sresince kooperatifler hzl bir gelime gstermilerdir. 1930 sonras yeni dzenlemelerin de etkisi ile belki saysal olarak ok fazla bir art olmasa da kooperatif organizasyonu genilemi ve glenmitir. ABD de pazarlk kooperatifleri daha fazla fiyat pazarlk gc salayabilmede nemli baarlar elde etmilerdir. lk dnemler ve sonrasnda kredi ve hizmet kooperatifleri kayda deer bir nemde olmutur. ABD de tarmsal kooperatiflerin i hacmi 1950 de 8,1 milyar dolar iken bu miktar 1980 de 66 milyar dolara ulamtr. Bu rakamlar ABD ekonomisinde kooperatifiliin ne kadar nemli bir yer tuttuunu gstermektedir.