Kooperatifiliin Douu ve Geliimi-2

Trkiye de (Osmanllar) kooperatifilik hareketinin Mithat Paa 'nn kurmu olduu Memleket Sandklaryla balam olduu kabul edilmektedir. Trkiye'de Kooperatifiliin Douu ve Geliimi Trkiye de (Osmanllar) kooperatifilik hareketinin Mithat Paa 'nn kurmu olduu Memleket Sandklaryla balam olduu kabul edilmektedir. Mithat Paa Memleket Sand adn verdii ilk tarm kredi organizasyonu 1863 ylnda o zaman valisi olduu Ni ehrinin Pirot kasabasnda kurmutur. lk denemeden olumlu sonular alm ve dolaysyla bu ekildeki sandklarn btn lkede kurulmasnn ok faydal olacan dnmtr. Dncelerini uygulama amacyla hazrlad bir nizamname hkmete kabul edilmi ve memleket sandklar ad verilen bu tekilatn lkenin her tarafnda kurulmalar btn valilere grev olarak verilmitir. Bu ekilde devlet tarmsal ilerini de kendi idari ileri arasna almtr. Mithat Paa 'nn hazrlam olduu bu nizamname hkmete 1867 ylnda kabul edilmitir. Bu nizamname 29 maddeden ve iki blmden olumaktadr. Birinci blmde sermaye, idare, ikraz ve kazan, ikinci blmde ise sandk tarafndan izlenecek muhasebe usul belirtilmitir. Mithat Paa 'nn bu nizamnamesi ile Trkiye de tarm kredi kooperatifiliinin temeli atlm olmaktadr. Memleket sandklar kylere kadar gitmemi ve yalnz kaza merkezlerinde kurulmutur. Memleket sandklar balangta kyller tarafndan pekiyi karlanmamtr. Sonra gelime gstermi ve benimsenmilerdir. Birok kazada kurulmu olan memleket sandklar, her tarafta arzu edildii gibi gelimemiler ve iyi ileyen sandklarn says gitgide azalmaya balamtr. Sandklarn bu durumlar karsnda onlar tekrar canlandrabilmek iin 1883 ylnda baz nlemler alnmtr. O zamana kadar sandklarn sermaye birikimine yarayan imece ve ift hayvan bana 15 kg buday toplanmasnn hem zor, hem de eitlikten uzak olmas sebebiyle sandklara daima ve eitlii salayacak bir gelir yolu aranmtr. Bunun iinde sandklara sermaye olarak verilmek zere aar vergisinin bir miktar oaltlmasna karar verilmi ve 1883den balamak zere aar vergisi onda bir orannda artrlmtr. Bu ekilde o zamana kadar %10 olan aar vergisi %11 e karlmtr. Aara yaplan bu ilaveye Menafi Hissesi ad verilmi ve memleket sandklar da bundan byle menafi sandklar ismini almtr. Ayn zamanda sandklarn idaresinde de baz deiiklikler yaplm ve sermayelerinin toplanndaki deiiklikten dolay menafi sandklar adn alan bu tekilat dorudan doruya devletin denetimi altna girmitir. Fakat o zaman lkenin her tarafna dalm bulunan bu sandklarn kontrol devlet tarafndan kolaylkla salanamam ve eitli nedenlerden dolay devam ede gelen aksaklklar artm ve yarm nlemlerle sandklarn iyiletirilmeleri mmkn olmamtr.

Menafi sandklarnn tekrar normal bir ekilde faaliyete geirilememesi tarmda kredi ihtiyacnn srekli artmas yeni bir kredi mekanizmasnn kurulmasn gerektirmitir. Bylece sandklar tamamen kaldrlarak yerine 1888'de Ziraat Bankas kurulmutur. O zamanlarda menafi sandklarnn 250 kadar olduu tahmin edilmektedir. Menafi sandklarndan Ziraat Bankasna geen sermaye ise 2 milyon altn lira olmutur. Menafi sandklarndan sonra daha bilinli ve daha aktif kooperatif hareketlerine Ege blgesinde rastlanmaktadr. 1913 de Kazm Nuri ve Topuolu Nazmi nclnde Kooperatif Aydn ncir Mstahsilleri kurulmutur. Daha sonra reticiye kredi temin edebilmek ve kurulan bu ilk tarm sat kooperatifine mali yardmda bulunabilmek amacyla 1914'de Milli Aydn Bankas kurulmutur Cumhuriyet dneminde ise kooperatifilik byk lde karlan kanunlarla devletin nclnde gelimitir. 1924 de karlan tibari Zirai Birlikleri Kanunu ile ortaklarn kiisel ve mterek kefalet esasna gre kredi datlacak rgtler kurmalar ngrlmtr. 1926 ylnda tibari Zirai Birliklerinin kurulu ve ynetimi hakknda esaslar gsteren 58 maddelik bir Kararname de karlmtr. Bu kanun ve kararname Trkiye'de uygulama alan bulamam ve yalnzca bir iki itibari zirai birlik kurulmutur. Yine, 1926 da karlan Trk Ticaret kanununun bir blmne konulan hkmlerle kooperatiflerin kurulmas yoluna gidilmitir. 1929 da karlan zirai kredi Kooperatifleri Kanunu ile Raiffeisen ilkelerine uygun tarm kredi kooperatiflerinin kurulmas yoluna gidilmitir. Cumhuriyet dneminde tarmsal rgtlenmeye verilen nem 1935 ylnda kabul edilen Tarm Sat Kooperatifleri Ve Birlikleri Kanunu ile 2836 sayl Tarm Kr edi Kooperatifleri kanunudur. Ancak 1969 ylnda kabul edilen 1163 sayl Kooperatifler Kanunu nun, Trk Kooperatifilik mevzuat iinde nemli bir yeri ve boluu doldurduunu sylemek mmkndr. 2834 sayl Tarm Sat Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu nce 1985'de 3186 sayl yasa ile sonra da 2000'de 4572 sayl yasa ile 2836 sayl Tarm kredi Kooperatifleri Kanunu nce 1971'de 1581 sayl yasa ile sonra 1985'de 3476 sayl yasa ile yeniden dzenlemeye tabi tutulmutur. 1163 sayl kooperatifler kanunu ise 1988'de 3476 sayl yasa ile 23 maddesi tamamen veya ksmen deitirilmi, 2 ek ve 2 geici madde eklenmitir. 1961 ve 1982 tarihli anayasalara kooperatifilik hakknda Devlete nemli grevler ykleyen hkmler konmutur. 1973'de ilk defa bir bakanln bana kooperatif kelimesi eklenmitir; ancak bu kelime daha sonra kaldrlmtr. Trkiyedeki baz kooperatiflerin, eitlerine gre, kurulular hakknda bilgi verecek olursak; 1- Tarm Kredi Kooperatifleri: Mithat Paa'nn 1863'de kurmu olduu Memleket Sandklar Trkiye de kurulmu ilk kooperatifler olduu gibi, tekilatl zirai kredinin de balangc olmutur. 1883'de Memleket Sandklar ad Menafi Sandklar olmu ve 1888'de bu sandklar kaldrlarak bunlarn yerine Ziraat Bankas kurulmutur.

Bundan sonra, ilk tarm kredi kooperatifleri, tibari Zirai Birlikleri Kanunu ve bu kanunun tznn kmas ile gereklemitir. lk itibari Zirai Birliklerin Trabzon'un Yomra ilesine bal Coera (Seyran) ve Samaruksa (Yeilky) kylerinde kurulduu kaydedilmektedir. Bu kooperatifler devamllk ve kararllk gsterememilerdir. Devamllk ve kararllk gsteren ilk tarm kredi kooperatiflerinin domas, 1929 ylnda Zirai Kredi Kooperatifleri Kanununun kmasndan sonra gereklemitir. 2- Tarm Sat Kooperatifleri: 27 Mart 1914'de kurulan Kooperatif Aydn ncir Mstahsilleri Ortakl, Trkiyede kurulmu olan ilk tarm sat kooperatifidir. Sava sebebiyle bu kooperatif almalar 5 yl kadar durmu, 1925'de tekrar faaliyete gemitir. Aydn ili gibi geni bir blge alma alan olarak kabul edildiinden, nce eitli yerlerde ambarlar alm, ksa bir sre sonra da bu ambarlar bamsz birer kooperatif halini almtr. Bylelikle Kooperatif Aydn ncir Mstahsilleri Ortakl birka k ooperatife blnm olmutur. Kooperatiflerin ilk birlii ise 25 Mays 1933'de kurulmutur. Aydn Zirai Sat Kooperatif ttihad adn tayan bu birlie, Aydn evresindeki 5 incir kooperatifiyle, demi ncir Mstahsilleri Kooperatifi ve Alaehir ve Salihli zm Mstahsilleri kooperatifleri girmitir. Trkiyedeki Sat kooperatifleri asl hviyetlerini 1935 ylnda kabul edilip yaynlanan 2834 sayl zel bir kanunla ve 1937 Ocak aynda onaylanan Kooperatif ve Birlik ana szlemeleriyle kazanabilmitir. Sz geen kanuna dayanarak tarm sat kooperatifleri ve birlikleri tip ana szlemesinin hazrlanmasndan sonra ilk mtekmil tarm sat kooperatifleri 1937 ylnda kurulmaya balanmtr. Bu arada ilk olarak Ege blgesinde incir konusunda 6, zm konusunda 8, Idr'da pamuk konusunda 4 ve Uzunkpr'de meyve konusunda 1 tane olmak zere toplam 19 tarm sat kooperatifi kurulmu incir ve zm iin merkezi zmir'de pamuk iin merkezi zmir ve Idr'da olmak zere 2 adet tarm sat kooperatifleri birlii kurulmutur. Bundan sonraki senelerde tarm sat kooperatifleri, ele ald konu ve salad fayda bakmndan iftiler arasnda benimsenmi ve kurulular hzl bir tempo ile gelierek fndk blgesi olan Karadeniz'de, fstk blgesi olan Gaziantep'te, ipek kozas blgesi olan Bursa ve Hatay'da, pamuk blgesi olan Ege, ukurova, Hatay, Idr ve Antalya'da, zeytin ve zeytinya blgesi olan Ege ve Marmara'da, ya meyve ve sebze blgesi olan stanbul, Marmara ve Nevehir'de, gl ve glya blgesi olan Isparta ve Burdur'da kooperatif ve birlikleri kurulmutur. 3- Tarmsal retim Kooperatifleri: Bu alanda en nemli kurulular Pancar Ekicileri stihsal Kooperatifleridir.

Pancar ziraatnn gelitirilmesi, bu arada ortaklarnn ihtiyac olan her trl tarm alet ve makinelerini, tatlarn, gereci, gbreyi, i ve gelir hayvanlarn toptan ve elverili artlar salayarak ortaklarna datmak ve pancar ekicileri ile eker irketi arasnda ahenk kurulmas amacyla ilk Pancar Ekicileri stihsal Kooperatifi 1951 ylnda Adapazar ve Eskiehir'de kurulmutur. Hemen sonra teki pancar ekici blgelerinde de hzla yaylmtr. 4-Esnaf ve Sanatkrlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri: Trkiye'de ilk esnaf ve sanatkrlar kredi ve kefalet kooperatifi 1951 ylnda Ankara'da kurulmu olup, bu kooperatifi daha sonra Eskiehir ve Bursa'da da kurulan kooperatifler izlemitir. Bugn itibar ile bu kooperatiflerin says 970'lere ulamtr. Bu konuda ki ilk blge birlii 1954 ylnda kurulmu olup, bu gn itibar ile saylar 32'lere ulamtr. Bu kooperatifler, ilk kurulduklar yllarda Trkiye Halk Bankas ve Halk Sandklar tarafndan esnafa verilen kredilere araclk etmitir. Daha sonra Halk Sandklar kaldrldndan, sadece Trkiye Halk Bankas esnaf ve sanatkrlara verdii kredilere araclk etmilerdir. 5- Tketim kooperatifleri: lk tketim kooperatif 1913'de stanbul rr'da kurulmutur. Bunun hemen arkasndan Unkapan, Kadky ve Sultanahmet semtlerinde birer kooperatif daha domutur. Bunlardan ehir iinde ubeler aanlarda olmutur. Snrl sorumluluk esasn kabul etmi bulunan sz konusu stanbul kooperatifleri, Birinci Dnya Sava srasnda, ae Nezareti tarafndan datlan eker, gazya vb ihtiya maddelerini ortaklarna satmak suretiyle deerli bir hizmet grmtr. %15 orannda risturn datlmas, halk bu kooperatiflere eken ayr bir sebep olmutur. stanbul'un ve ayn zamanda Trkiye'nin sz edilen bu ilk tketim kooperatiflerinin hepsi 1918'de kapanmtr. Bu olaydan sonra yine stanbul'da, 1921 ylnda, Memurin Erzak Kooperatif adyla, bir memurlar tketim kooperatifi meydana getirilmitir. Dzenli bir alma gsteren ilk ciddi kooperatif 1925'de kurulan Ankara Memurlar stihlak Kooperatifidir 6- Yap Kooperatifleri: Trkiye de ilk yap kooperatifleri 1934'de Ankara da kurulan Bahelievler Yap kooperatifi dir. 7- Sigorta kooperatifleri: ilk olarak 1958'de Birlik Sigorta Kooperatifi kurulmutur. Yine 1960 ylnda ayn gayelerle Mahdut Mesuliyetli Sosyal Yardm Sigortaclk leri Kooperatifi kurulmutur.