You are on page 1of 7

jUn mhIny dy KyqI ruJyvyN

kmwd : kmwd dI &sl nUM 7-12 idnW dy vk&y qy pwxI idau Aqy kmwd dIAW kqwrW dy nwlnwl 65 iklo XUrIAw dI dUsrI ikSq pRqI eykV dy ihswb nwl pwau [ jykr Awg dy gVUMeyN dw
hmlw 5% qoN v`D hovy qW ies dI rokQwm leI 10 feb' coN?ok 0H4 ih nko iK 12 iklo
kwrboiPaUrwn 3 jI jW Poryt 10 jI pRqI eykV nUM gMny dIAW SwKW inklx dy AwrMB iv`c jUn dy
A^Irly h&qy pwau Aqy QoVHI ijhI im`tI cVHw ky hlkw pwxI lw idau [ ies mhIny keI vwr kwly
Ktml dw hmlw ^ws krky mu`Fy kmwd qy kw&I ^qrnwk huMdw hY[ ies dI rokQwm 350
imlIiltr frsbwn/lIQl/ mwsbwn 20 Jh ;h nUM 400 iltr pwxI iv`c Gol ky pRqI eykV dy
ihswb iCVkwA krn nwl kIqI jw skdI hY [ iCVkwA dw ru^ is`Dy p`iqAW dI goB v`l kro [
izAwdw KuSk mOsm krky gMny dI &sl qy jUM dw hmlw ho skdw hY [ kmwd dI &sl lwigauN brU
dy bUty pu`t idau feT[Ae fJBQK p{fNnK s'A i{z ewkd dh ca;b s/ c?bdh j?.
kpwh : jykr ietist pihly pwxI nwl jW bwrSW dy nwl &sl iv`c a~ug pvy qW stONp 30
qwkq ie`k iltr nUM 200-250 iltr pwxI iv`c pw ky pRqI eykV dy ihswb kpwh au~gx qoN ip`CoN
vrqo[ jykr ndIn, ndInnwSk dI vrqoN qoN pihlW hI a~ug pYx qW hlkI gofI krky ndInW dI
rokQwm kro [ ikauNik stONp ndIn nwSk dvweI a~ugy hoey ndInW nUM nhIN mwrdI [ nrmy dI &sl
nUM A^IrlI vwr ivrlw krn qoN bwAd fe;wK bJh 33 iklo XUrIAw ns/ ph Nh ns/ r?o phH Nh
jkJhpfoZv bJh 65 feb] :{ohnk gqsh J/eV pwau[ jykr Kyq iv`c bUitAW dI igxqI G`t hovy qW
fbcakfcnK ftu nrkT{A phih iqMn h&qy dy nrmy dy bUty Kyq iv`c lgw ky igxqI pUrI kr skdy ho [
glweIsY~l/rwaUNf A`p (glweIPosyt) ie`k iltr pRqI eykV jW grwmokoson (pYrwkueyt) 0.5
iltr iK n?e;b w/ok 71 n?; ih (rbkJhc';/N) 600 rqkw gqsh J/eV nrmy dI ibjweI qoN 6-8 hPqy
bwAd is`Dw iCVkwA nrmy dIAW kqwrW ivckwr krky ndInW qy cMgw kwbU pwieAw jw skdw hY [
nrmy dy bUitAW dy is^rly p`iqAW qy iCVkwA krn qoN guryz kro[ nrmy dI ibjweI qoN 6-8
h&iqAW bwAd gofI krky vI ndIn k`Fy jw skdy hn [ qyly dI rokQwm leI 80 rqkw T[bkbk
(cb'fBekfwv 50 vpb:{ ih) iK 40 imlIiltr iemIfwsY~l 17.8 AYs AYl jW kwnPIfYNs-555 jW
konPIfor 200 AYs AYl jW 40 gRwm AYktwrw $ d'skok 25 fblXU jI nUM 100 iltr pwxI iv`c
pRqI eykV dy ihswb iCVko[ KyqW iv`coN SurU qoN hI lI& krl vwly bUty smyN-smyN isr pu`t ky
dbwauNdy rho [ is&wrS kIqy kItnwSk vrq ky ic`tI m`KI dI rokQwm kro [ KyqW dy Awly duAwly
ndInW dI rokQwm kro qW jo imlIb`g ienHW ndInW qy Awpxw vwDw nw kr sky Aqy &sl ies dy
hmly qoN bcI rhy [ pYrw ivlt kwrn nrmy dy bUty pwxI l`gx qoN bwAd murJwA jWdy hn [ ies
dI rokQwm leI kobwlt klorweIf 10 imlIgRwm pRqI iltr pwxI dy Gol dw iCVkwA kro [ ieh
iCVkwA aus vyly krnw hY jdoN bUtw murJwauxw SurU hovy [
Jonw : A`D meI iv`c bIjI geI Jony dI pnIrI nUM :{ohnk dh dUsrI ^urwk (26 feb'$ J/eV) gkU
qW jo Kyq iv`c lgwaux bJh gBhoh ;w/A f;o iqAwr ho jwvy [ Jony dIAW pI Awr 121, pI Awr
122, pI Awr 118, pI Awr 116, pI Awr 114, pI Awr 111, pI Awr 113 iksmW nUM 10 jUn qoN
Aqy pI Awr 115 nUM 20 jUn qoN KyqW iv`c lgwauxIAW SurU kr idau[ 25 i{B s'A y/s ftu brkJh ik
;edh j? fi; Bkb brGr 10 gqsh;as sZe gkDh dh pZus j' ;edh j?. Jony dI pI Awr 115 iksm
jldI hI Kyq ^wlI kr idMdI hY Aqy AwlU, mtr Aqy brsIm dIAW &slW dI smyN isr ibjweI ho
jWdI hY [ Awm krky hlkIAW zmInW qy Jony dI pnIrI pIlI jW ic`tI ijhI ho jWdI hY [ ies dI
rokQwm leI 0.5 qoN 1 iklo PYrs slPyt, 100 iltr pwxI iv`c Gol ky iCVkwA kro [ jcas/jcas/ dy vk&y qy ieh iCVkwA 2-3 vwrI duhrwau[ Jony dI pnIrI nUM Kyq iv`c lgwaux smyN
drimAwnIAW zmInW iv`c 37 iklo XUrIAw pRqI eykV dy ihswb pwau [ go i/eo :{ohnk dh tos'A
gZsk ozr ukoN nB[;ko eoBh j't/ sK fpikJh t/b/ 25 feb' :{ohnk$ J/eV gkU ij`Qy kxk qoN bwAd
Jonw bIijAw hovy Aqy is&wrS ehsh rJh PwsPors kxk nUM pweI hovy qW PwsPors ykd nw pwau[
ijnHW KyqW iv`c PwsPors G`t hY, au~Qy 75 iklo isMgl suprPwsPyt iK 27 feb] vh J/ gh pRqI eykV
dy ihswb nwl pwau[ Awm qOr qy Jony iv`c izMk dI Gwt Aw jWdI hY, ies leI k`dU krn smyN 25

iklo izMk slPyt (21% jW 16 iklo izMk slPyt (33%) pRqI eykV dy ihswb nwl pwau[ jykr
hrI Kwd leI FYNcw bIijAw hY qW ies nUM k`dU krn smyN Kyq iv`c hI vwh idau [ o/sbhnK iwhBK
ftZu M'B/ dk uzrk MkV b?D bJh joh ykd s'A pknd :{ohnK dh g{oh wksok gkU. ndInW dI rokQwm leI
45 gRwm topstwr 80 qwkq jW 60 gRwm pweIrozosl PUrwn eIQweIl 10 qwkq (swQI) jW 1200
imlIiltr koeI vI is&wrS kIqI ndInnwSk bUtwklor 50 qwkq jW 500 imlIiltr AnIloPws
30 qwkq jW prItIlwklor 50 qwkq 600 imlIiltr jW prItIlwklor 40 Jh vpb:{ 750
fwbhfbNo jW stONp 30 qwkq 1000-1200 imlIiltr pRqI eykV nUM 60 iklo ryq iv`c imlw ky
pRqI eykV dy ihswb nwl vrqo [ pnIrI pu`t ky Kyq iv`c lwaux qoN do-iqMn idnW dy iv`c KVHy pwxI
iv`c ienHW iv`coN koeI ie`k ndInnwSk dw ie`kswr C`tw idau[
* Juls rog qoN bcwaux leI AgyqI Jony dI &sl nw bIjo [
* KwdW dI shI Aqy sMquilq vrqoN kro, izAwdw nweItrojn dI vrqoN nwl Juls rog dI
bImwrI Aw skdI hY[
* Juls rog qoN bcx leI pI Awr 121, pI Awr 122, pI Awr 118, pI Awr 116, pI Awr
114, pI Awr 111 Aqy pI Awr 113 ns/ gzikp pk;wsh BzL3 iksmW dI ibjweI nUM pihl idau[
bwsmqI 386, bwsmqI 370 ns/ g{;k gzikp pk;wsh-1509 pRkwS sMSlySn jB jo TMFy qwpmwn
iv`c p`kdIAW hn[ ies leI ienHW dI pnIrI jUn dy dUsry pMdrvwVy iv`c hI bIjo [ gzikp
pk;wsh-3, pMjwb bwsmqI 2, pUsw 1121 ns/ gzikp wfje-1 dI pnIrI jUn dy pihly pMdrvwVy iv`c
bIjo [ pk;wsh fe;wK B{z g?o rbD d/ o'r s'A pukT[D bJh phi B{z pkft;NB d/ 0H2 gqsh;as (20 rqkw
10 fbNo gkDh)O ;No?gN';kJhebhB 0H01 gqsh;as (1 rqkw 10 fbNo gkDh ftu) d/ x'b ftZu 12 xzN/
bJh v'p'. c/o gBhoh brkT[D s'A gfjbK iVQK B{z pkft;NB 0H2 gqsh;as x'b (200 rqkw pkft;NB 100
fbNo gkDh) ftu 6 xzN/ bJh v'p e/ oZy'.
m`kI : nIm phwVI ielwikAW iv`c ies mhIny dy SurU iv`c m`kI dI ibjweI SurU kr idau [
jykr ndIn nw hox qW pihlI &sl dI vhweI qoN bgYr vI ibjweI kIqI jw skdI hY [ ndInW dI
rokQwm leI AYtrwtwP 50 GulxSIl (AYtrwzIn) 800 gRwm pRqI eykV nUM BwrIAW zmInW leI Aqy
500 gRwm nUM hlkIAW zmInW leI ibjweI dy do-iqMn idn AMdr vrqo[ AYtrwtw& dI is&wrS
mwqrw &sl au~gx qoN bwAd Aqy ibjweI dy ds idnW q`k kr skdy ho [ ;yasikB BdhB fit/A eK
wZeh, pK; gZsk, no?eBh xkj B{z yasw eoB bJh n?NokNkca 600 rqkwO 1 fbNo bk;' iK No?cabkB 48 Jh
;h iK ;N""g 30 Jh ;h dk x'b fpikJh d' -fszB fdBK d/ nzdo-nzdo 200 fbNo gkDh Bkb fSVekn eo'.
bIj nUM bIjx qoN pihlW bwivstn/AYgroizm nwl 3 gRwm pRqI iklo dy ihswb soD lE [ m`kI nUM
KwlIAW iv`c vI bIijAw jw skdw hY [ ies nwl isMjweI vwlw pwxI vI bcygw Aqy &sl vI nhIN
if`gygI[ jykr m`kI, kxk qoN bwAd bIjxI j't/ fi;B{z PwsPors is&wrS kIqI mwqrw Anuswr
pweI j't/ sK wZeh B{z fJj ykd gkT[D dh b'V BjhA. gh n?w n?u 1, gqGks ns/ gzikp ;thN e]oB leI 37
iklo XUrIAw $eykV Aqy gh n?w n?u 2, e/;oh ns/ gob g]ge]oB iksmW leI 25 iklo XUrIAw/eykV
fpikJh t/b/ gkU[ jykr dysI rUVI 6 tn pRqI eykV dy ihswb pweI hY qW ibjweI smyN hor koeI
pwaux dI loV nhIN[ hrI Kwd Aqy dysI rUVI m`kI dI &sl leI bhuq vDIAw rihMdI hY[ m`kI dw
gVUMAW bUty dy goB ivcly vDx vwly ih`sy nUM Kw jWdw hY Aqy bUtw mr jWdw hY[ ies dI rokQwm
leI 40 imlIiltr sumIsIfwn 20 qwkq jW irpkwrf 10 qwkq jW 80 imlIiltr fYiss 2.8
qwkq nUM 60 iltr pwxI iv`c imlw ky pRqI eykV dy ihswb iCVkwA kro [ jdoN &sl 2-3 h&qy
dI ho jwvy qW iCVkwA SurU kr idau[ ies suMfI dI rokQwm pRjIvI kIVw trweIkogRwmw duAwrw vI
kIqI jw skdI hY [
mUMg&lI : pokBh hwlqW iv`c mUMg&lI dI ibjweI i{B d/ nyhob/ jcs/ s'A ;a[o{ eo fdT[ iK i[bkJh
d/ gfjb/ jcs/ pko;a g?D s/ eo'. bIjx qoN pihlW Kyq nUM pwxI idau [ vDIAw JwV lYx leI motw
bIj vrqo [ ig`cI dy gwly dI rokQwm leI bIj nUM 5 gRwm QIrm jW 3 gRwm ieMfoiPl AYm-45 pRqI

iklogRwm igrIAW dy ihswb soD lau [ 36 iklo igrIAW AYm-548 leI, 38 iklo igrIAW AYm522, AYs jI 84 leI vrqo [
bIjweI smyN 50 iklo f;zrb suprPwsPyt, 50 iklo ijpsm Aqy 13 iklo XUrIAw pRqI eykV dy
ihswb Bkb pw idau [ ic`tI suMfI dI rokQwm leI bIjx qoN pihlW igrIAW nUM 12.5 imlIiltr
frsbwn 20 qwkq pRqI iklo dy ihswb nwl soDo [ bIjx qoN pihlW jW bIjx smyN Kyq c 4 iklo
iQmt dwxydwr 10 qwkq jW 13 iklo PUrwfwn dwxydwr 3 qwkq pRqI eykV dy ihswb nwl vrqo [
swauxI dIAW dwlW : jUn dy pihly pMdrvwVy Arhr dI iksm pI ey XU 881, ey AYl 201 Aqy
ey AYl 15 dI ibjweI pUrI kr dyxI cwhIdI hY [ jdik mWh Aqy mUMgI dI ibjweI jUn dy A^Irly
h&qy Kws krky hlkIAW zmInW qy krnI cwhIdI hY [ mUMgI dI &sl iv`coN ndInW nUM ^qm krn
leI stONp 30 qwkq iek iltr pRqI eykV nUM ibjweI dy do idnW AMdr vrqo jW bwswlIn 45
qwkq 600 imlIiltr jW trYPoln 48 qwkq 800 imlIiltr pRqI eykV ibjweI qoN pihlW vrqo[
mWh ns/ nojo dI &sl iv`coN ndInW dI rokQwm stONp ie`k iltr pRqI eykV ibjweI dy do idnW
AMdr iCVk ky kIqI jw skdI hY[ ienHW ndInnwSkW dI vrqoN leI 200 imlIiltr pwxI pRqI
eykV dy ihswb vrqo[ Arhr, mWh Aqy mUMgI dy bIj nUM bIjx qoN pihlW kYptwn 3 gRwm pRqI iklo
dy ihswb nwl soD lau[ w{zrh B{z 11 feb] :{ohnk, 100 f;zrb suprPwsPyt, wKj B{z 11 feb] :{ohnk
60 feb] suprPwsPyt Aqy nojo B{z 13 iklo XUrIAw, 100 f;zrb suprPwsPyt pRqI eykV phikJh
t/b/ pwau[ w{zrh ns/ nojo d/ phi B{z okJhi'phnw d/ Nhe/ Bkb ;'X e/ phi'. s`TI mUMgI qy Qir`p dw
hmlw Pu`l fofIAW Aqy &lIAW Awid dw bhuq nukswn krdw hY[ ies dI rokQwm leI Pu`lW qy
AweI &sl qy 600 imlIiltr trweIAYjoPws 40 qwkq jW 100 imlIiltr rogr 30 qwkq jW
mYlwQIAwn 50 qwkq jW 120 imlIiltr mYtwisstwks 25 qwkq nUM 80-120 iltr pwxI iv`c
imlw ky iCVko [
soieAwbIn : soieAwbIn dI AY~s AY~l 744 Aqy AY~s AY~l iksm vrqo ikauNik ieh pIly
ivSwxU rog nUM shwrn dI smrQw r`KdI hY [ 25-30 iklo bIj pRqI eykV dy ihswb vrqo [ jykr
soieAwbIn pihlI vwr bIj rhy ho qW bIj nUM bIjx qoN pihlW (okJhi'phnw) jIvwxUM dw tIkw lw
ky soD lvo[ ieh jIvwxUM dw tIkw &sl dI nweItrojn q`q dI Gwt nUM pUrw krdw hY [ bIj nUM
bIjx qoN pihlW kYptwn jW QIrm 3 gRwm pRqI iklo dy ihswb nwl soD lau[ &sl jUn dy pihly
pMdrvwVy iv`c bIjo[ &sl 3-4 sYNtImItr fUMGI Aqy kqwrW dw &wslw 45 sYNtImItr r`K ky bIjo [
ies &sl dI ibjweI bY~fW qy vI kr skdy ho [ bY~fW qy bIjI &sl nUM bwrSW dw KVHw pwxI
nukswn nhIN krdw [ ndInW dI rokQwm leI &sl dI ibjweI dy ie`k-do idnW bwAd jd ik Ajy
&sl au~gI nw hovy qW stONp 30 qwkq 600 imlIiltr pRqI eykV dy ihswb vrqo [ v`D JwV lYx
leI 4 tn dysI rUVI pRqI eykV pwau [ ibjweI smyN 28 iklo XUrIAw Aqy 200 feb' isMgl
suprPwsPyt pRqI eykV vrqo[ fiZE/ ;]fJnkphB eDe s]A pknd phih rJh j? fi; B{z ck;c]o; dh g{oh
wksok gkJh rJh j]t/, T[E/ ;]fJnkphB B{z 150 feb]A ;[gock;c/N gqsh J/eV jh gkU.
hry cwry dI kwSq : bIj leI brsIm dI &sl nUM k`t ky sukw lvo Aqy C`t ky bwrSW qoN
pihlW sMBwl lvo[ cwry dI &sl nUM pwxI idMdy rho Aqy sokw nw l`gx dyvo [ swrw swl hrw cwrw
pYdw krn leI cwry vwlIAW &slW dI smyN isr ibjweI krdy rho[ cwry vwlI &sl dI ktweI
FukvyN smyN jW jdoN &sl ktweI dI AvsQw iv`c hovy [ ies qrHW pSUAW nUM ssqw qy vDIAw
cwrw iml skygw Aqy du`D pYdw krn leI ^rcw vI Gtygw[
sbzIAW : iBMfI dIAW pMjwb 8 jW pMjwb 7 iksmW bIjxIAW SurU kr idau ikauNik ieh
iksmW pIly ivSwxUM rog nUM shwrn dI smr`Qw r`KdIAW hn[ 15-20 NB rbh ;Vh o{Vh s]A fJbktk
40 iklo XUrIAw pRqI eykV dy ihswb pwau[ ijhVI &sl bIj leI bIjI geI hY aus nUM ehV/
we"fVnK s'A pukT[D bJh ibjweI vyly 8 iklo QImt 10-jI pwau [ iBMfI dI &sl iv`c ndInW nUM
^qm krn leI stONp ie`k iltr jW bwswiln 750 imlIiltr pRqI eykV dy ihswb vrqo[ ienHW

ndInnwSkW leI 200 iltr pwxI pRqI eykV dy ihswb vrqo [ mUlI dIAW pUsw cyqkI Aqy pMjwb
AgyqI iksmW dI 45 sYNtImItr dy &wsly qy v`tW qy ibjweI kro [ sbzIAW dIAW KVHIAW &slW nUM
h&qy iv`c ie`k vwr pwxI idau pr hlkIAW zmInW iv`c ieh vk&w cwr qoN pMj idnW bwAd kr
idau [
k`dU jwqI dIAW sbzIAW qy lwl BUMfI nUM ^qm krn leI 75-150 gRwm syivn jW hYkswivn
50 GulxSIl 50-100 iltr pwxI iv`c imlw ky iCVkwA kro [ iBMfI dI &sl qy jUM dI rokQwm
leI 250 imlIiltr mYtwisstwks 25 qwkq jW rogor 30 qwkq nUM 100-125 iltr pwxI iv`c
imlw ky iCVkwA kro [ bYNgx dI &sl nUM qyly qy h`fw BUMfI dy nukswn qoN bcwaux leI 250
imlIiltr mYlwQIAwn 50 qwkq nUM 100 iltr pwxI iv`c imlw ky iCVkwA kro[ ieh iCVkwA
kIVy dw hmlw hox swr hI SurU kro [
pnIrI iqAwr krnw : 20-25 tokrIAW glI-sVI rUVI gqsh mrly dy ihswb pw ky cMgI qrHW
im`tI iv`c rlw idau Aqy pwxI dy idau[ jdoN zmIn v`qr qy Aw jwvy qW nrsrI bY~f

bxwau[ goBI dIAW AgyqIAW iksmW dw 500 gRwm bIj Aqy bYNgx dIAW bI. AY~c-2, pMjwb
brswqI, pMjwb sdw bhwr, pMjwb ngInw, pMjwb nIlm iksmW dw 300 gRwm bIj ie`k
eykV dI nrsrI iqAwr krn leI ie`k mrly iv`c ibjweI kro[ swauxI dy gMiFAW dI
AYgrIPwaUNf fwrk rY~f iksm dw 5 iklo bIj 8 mrly jgHw iv`c bIj ky ie`k eykV dI
pnIrI iqAwr kro [
vx KyqI
poplr : Jony qoN ielwvw swauxI dIAW swrIAW &slW poplr plWtySnW iv`c iqMn swl
dI aumr q`k augweIAW jw skdIAW hn[ iqMn swl qoN v`D aumr dIAW poplr plWtySnW
iv`c swauxI dy cwry ijvyN ik m`kI, bwjrw, crHI Aqy igMnI Gwh vgYrw augwey jw skdy
hn[ poplr dIAW plWtySnW nUM jUn dy mhIny dOrwn h&qy dy vk&y qy pwxI lwauNdy rho [
poplr dy p`qy JwVn vwlI suMfI jW p`qw lpyt suMfI dw hmlw hox kwrn plWtySnW iv`c
ijMnHW p`iqAW au~qy ienHW suMfIAW dy AWfy hox auhnW nUM qoV ky iek`Tw krky nSt kr
idau[ jy suMfI dw hmlw bhuq izAwdw hovy qW monokrotoPws 36 AYs. AYl.
(monoisl/nUvwkrwn/ monoilk) 600 imlIiltr pRqI eykV 200-250 iltr pwxI iv`c Gol
ky rwikMg pMp nwl iCVkwA kro ies dw fSVekn lMbI bWh vwly (trYktr mwaUNitf)
pMp nwl vI kIqw jw skdw hY [
bwgbwnI : bhuq swry &ldwr bUty ijvyN ik inMbU, AMb, AmrUd Awid qy &l l`gw huMdw
hY [ ies leI ienHW nUM pwxI shI vk&y qy idau [ ies mhIny AMgUr nUM 3 jW 4 idnW
bwAd pwxI idau [ lIcI dy dr^qW nUM h&qyy iv`c do vwr pwxI dyx nwl &l G`t Ptdw
hY Aqy &l dw Awkwr vI vDIAw huMdw hY [ nvyN nrm pOidAW nUM grmI qoN bcwaux leI
ienHW dy qixAW qy cUny dw Gol lgwau jW iksy borI jW k`pVy nwl F`k ida [
bwgW dI iawhB iv`c is`lH kwiem r`Kx leI Aqy ndInW dI rokQwm leI gMny dI KorI
Aqy prwlI Awid ivCw idau[ byrW nUM CMgweI qoN bwAd dysI rUVI pw idau [ julweI-Agsq
iv`c cMgy vwDy leI AmrUd dy bUitAW nUM rswieixk KwdW idau qW jo Agsq-sqMbr iv`c
v`D qoN v`D Pu`l pYx [ AMbW dy bUitAW dy &l hox krky ie`k iklo hor ikswn Kwd pwauxI
cwhIdI hY [ inMbU jwqI dy bUitAW qo izMk dI Gwt dUr krn leI 0.3% izMk slPyt dy
Gol dw iCVkwA kro [
bwgbwnW nUM cwhIdw hY ik auh bwgW iv`c hlkI vhweI kr dyx qW jo ndInW dI
rokQwm rhy [ inMbU jwqI dy kIVy-mkOiVAW dI rokQwm leI 1250 imlIiltr rogr 30
4

qwkq iK 200 fwL fbL eo'e'vkJhb 17H8 skes nUM 500 iltr pwxI iv`c pRqI eykV dy
ihswb iCVkwA kro[ pIc blYk eyiPf dI rokQwm leI jd hI kIVw twhxIAW Aqy joVW
iv`c idKweI dyvy qW 800 imlIiltr mYlwQIAn nUM pwxI iv`c imlw ky iCVkwA kro [
AwVU dI &l dI m`KI dI rokQwm leI hmly vwly &l qoV ky G`to-G`t 60 sYN.mI. fUMGy dbw
idau [ ijMnHW bwgW iv`c pihlW qoN kIVy dw izAwdw hmlw huMdw hovy aunHW iv`c 1250
imlIiltr c?Bt?bo/N 20 qwkq nUM 500 iltr pwxI iv`c pw ky iCVk idau [ loV pYx
qy h&qy bwAd ie`k iCVkwA hor kr idau [
sMqry Aqy mwlitAW nUM kohV (skYb) rog qoN bcwaux leI borfo imSrx 2L2L250, iesy
qrHW AMbW Aqy nw^W dy bUitAW nUM au~lI dy rogW qoN bcwaux leI vI borfo imSrx dw
iCVkwA kro [ AMgUrW dy gu`iCAW nUM glx qoN bcwaux leI 0.2 pRqISq zIrm dw iCVkwA
kro [ ieh iCVkwA quVweI qoN 7 idn pihlW bMd kr idau [

sjwvtI bUty
guldwaudI : ies mhIny dy dUjy jW qIjy h&qy guldwaudI dIAW klmW lw idau[ klmW
bxwaux leI guldwaudI dy bUitAW dy 7-10 sY.mI. lMmy tUsy qoV ky hyTly do iqhweI ih`sy qoN
p`qy qoV idau [ klmW dy isirAW au~pr ;hokv?e; pwaUfr lw ky ryqy iv`c lw idau [ ryqy
nUM ig`lw r`Ko Aqy klmW nUM CW kr idau ns/ fdB ftZu 2-3 tkoh jbek gkDh fdU[ 2-3
h&iqAW iv`c jVHW bx jwxgIAW [
mOsmI Pu`l : grmI dy mOsmI Pu`lW nUM h&qy iv`c 2-3 vwrI pwxI idau[ brswq ru`q dy
mOsmI Pu`l ijvyN ik bwlsm, glwrfIAw, kosmos, k`ukV klgw Awid dI pnIrI iqAwr
krnI SurU kr idau [ bwlsm nUM ikAwrIAW iv`c is`Dw vI bIijAw jw skdw hY [
gulwb : grmI dw mOsm SurU hox krky gulwb nUM pwxI dI izAwdw zrUrq huMdI hY [
pr iPr vI bUitAW nUM &wlqU pwxI dyx qoN guryz krnw cwhIdw hY[ jVUMey, bImwr twhxIAW
Aqy su`kIAW twhxIAW nUM k``tdy rho [
lwAn : lwAn nUM hPqy iv`c do vwrI pwxI zrUr idau[ jykr ndInW dI sm`isAw
hovy qW zmIn nUM pu`t ky Du`p lvwau ns/ po;ksK ftZu BtK xkj bk fdU.
p`ky bUty : nvyN l`gy bUitAW nUM Du`p qoN bcwaux leI srkMfy dI CW kro [ bogn ivlIAw
dIAW ijMnHW iksmW dy Pu`l ^qm ho cu`ky hn, aunHW dI kWt-CWt kr idau [ p`ky bUitAW nUM
h&qy iv`c do vwr pwxI zrUr idau [
gmilAW dy bUty : gmilAW dy bUitAW nUM hPqy iv`c 2-3 vwrI pwxI zrUr idau [
AMdr r`Ky bUitAW nUM h&qy iv`c ie`k jW do vwrI bwhr CW iv`c zrUr r`Ko [
kylI : kylI dIAW purwxIAW ikAwrIAW nUM pu`t ky gMFy k`F lau Aqy TMFI QW a~upr r`Ko[
Agly mhIny ienHW nUM dubwrw lw idau[
pSU pwlx : ies mOsm dOrwn m`JW iv`c gUMgy hyhy dI v`fI muSikl huMdI hY, so m`JW nUM
svyry svKqy Aqy Swm vyly ghu nwl dyKxw cwhIdw hY [ jy m`JW qwrW krdIAW hn qW
ieh hyhy dI inSwnI hY [ pSUAW nUM gl-GotU, p`t soz dy tIky lgvwauxy hn qW jo ienHW
bImwrIAW qoN hox vwly nukswn qoN pSUAW nUM bcwieAw jw sky [ pSUAW iv`c ic`cVW, jMUAW
Aqy m`KIAW qoN pukT[D bJh 0H1 gqsh;as fpT{N'e; dtkJh dk fSVekn eo' sK i' hox vwly
nukswn qoN pSUAW nMU bcwieAw jw sky, ikauNik ieh KUn cUsx dy nwl-nwl hor bImwrIAW
PYlwauNdy hn [ pSUAW au~pr dvweI lgwaux jW SY~f iv`c fSVekn krn smyN swvDwnIAW
5

vrqxIAW cwhIdIAW hn [ ies mOsm iv`c pSUAW nUM SY~f iv`c hI r`Ko Aqy qwzw Aqy TMFw
pwxI iplwau[ pSUAW nUM gMdw pwxI nhIN iplwauxw cwhIdw[ pSUAW qoN Du`p vyly kMm nhIN
lYxw cwhIdw [ jKmW au~pr m`lHm lgwauxI cwhIdI hY Aqy aunHW nUM m`KIAW qoN bcwA ky
r`Kxw cwhIdw hY[ lUA l`gx kwrn nwsW iv`c KUn inkl skdw hY [ so mUMh nUM au~pr cu`k
ky isr iv`c TMFw pwxI pwauxw cwhIdw hY [ fwktr nwl CyqI sMprk krnw cwhIdw hY[ jy
qyz buKwr rihMdw hovy qW pSUAW dy KUn dI XUnIvristI jW styt pRXogSwlw iv`c prjIvI
bImwrIAW qoN prK krvwauxI cwhIdI hY [
murgI pwlx : pwxI vwly brqnW dI igxqI du`gxI kr dyxI cwhIdI hY qW jo murgIAW nUM TMFw
pwxI pIx leI 8 Pu`t qoN v`D dUrI qYA nw krnI pvy[ murgIAW nUM sw&, qwzw Aqy TMFw pwxI idn
iv`c 3-4 vwrI dyvo [ grm mOsm kwrn murgIAW dI Kurwk Kwx dI smrQw G`t jWdI hY [ so
Kurwk iv`c 16-20% pRotIn, ivtwimn Aqy DwqW dI mwqrw vDw dyxI cwhIdI hY [ KUnI dsq qoN
bcwaux leI Kurwk iv`c dvweI imlwauxI cwhIdI hY [ ipMjrw isstm iv`c brswq SurU hox q`k
Pogr isstm dI vrqoN krnI cwhIdI hY [ jy murgIAW iv`c koeI muSikl Aw rhI hovy qW fwktr
nwl sMprk kro [
Sihd dIAW m`KIAW pwlxw : ies mOsm iv`c Sihd dIAW m`KIAW nUM grmI qoN bcwaux leI
ktuMbW nUM sMGxI CW hyT r`Kx dw pRbMD kro [ pwxI dI vDI hoeI zrUrq nUM pUrw krn leI
itaUbvY~l dy pwxI vwly tYNk ivc dr^qW dIAW CotIAW-CotIAW tihxIAW jW P`tIAW dy tukVy su`t
idau ijnHW au~pr bYT ky Sihd m`KIAW pwxI b? skx [ pwxI dI zrUrq ktuMbW hyT r`Ky stYNfW dy
pwivAW hyT pwxI dy TUhly r`K ky vI pUrI kIqI jw skdI hY fi; dw ie`k hor &wiedw ktuMbW nUM
kIVIAW qoN bcwauxw vI hY[ ktuMbW nUM hvwdwr bnwaux leI p"Nw p'ov qy brUf cYNbr dy ivckwr
Aqy brUf cYNbr qy supr cYNbr ivckwr pqly-pqly f`ky r`K ky JIQ bxweI jw skdI hY ijs
iv`coN hvw qW inkl sky pRMqU Sihd m`KI nw lG sky [ po{v u?Apo B{z p"Nw p'ov s'A E'VQk fjbk e/ ns/
fJ;/ soQK ;[go u?Apo B{z po{v u?Apo s'A E'VQk fjbk e/ eNz[pK B{z jtkdko pBkT[D bJh pohe wZyh-NkJhN MhE
pDkJh ik ;edh j?. ies mOsm dOrwn sUrjmuKI &sl dw p`ikAw hoieAw Sihd ktuMbW dy po{vofjs SZfsnK ftZu'A soihj d/ s"o s/ ;[go u?Apo ftu'A eZY b?Dk ukjhdk j?. B?eNo dh nkwd d"okB po{v
u?Apo ns/ ;[go u?Apo ftukb/ b/Nt/A okDh fBy/V{ dk fJ;s/wkb eoBk ukjhdk j?. o"fpzr (m`KIAW duAwrw
^urwk dI lu`t-Ksu`t) dI sm`isAw qoN bcx leI Sihd k`Fx dOrwn swry sbMDq loVINdy fJjfsnks
ns/ FMg zrUr vrqxy cwhIdy hn [
KuMbW dI kwSq : ;od o[Zs y[zpK ( pNB y[zp) dh ek;as nes{po s]A wkou d}okB ehsh iKdh j? fJ; bJh
skiah s{Vh ns/ o{Vh dh ykd (rbh j]JhA) gqkgs eoe/ oZy] . row o[Zs y[zp) (gokbh tkbh y[zG) dh ek;as i{B
wjhB/ ftu th ikoh oZy]A. fJ; bJh gokbh d/ g{b/ (1H5 feb]A d/) frZb/ eo]A ns/ gokbh dk p?vZ brkU.
rozwnw do vwr pwxI dw iCVkwA kro[ &sl dI quVweI ie`k mhIny qk kro[ fwbeh y[zp d/ fbckca/
i' fe ngq?b wJh ftu fpikJh ehs/ rJ/ jB T[BQK dh e/f;zr ehsh ikt/. p?r ftu y[zpK 15-17 fdB e/f;zr
eoB s'A pknd ;[ao{ j'DrhnK.

wZSh gkbD
1H wZSh tkb/ sbkn d/ gkDh dk ;sZo xZN'-xZN 5 c[ZN oZy.'
2H esbk, o'j{, wohrb, rqk; ekog ns/ f;bto ekog dk g{zr 3200 fczrofbzr
gqsh J/eV dh wksok sbkn ftu gkU. wZSh dh nB[gks fJ; soQK j't/-L esbk 800,
o'j{ 1200, wohrb 400, f;bto ekog 400 ns/ rqk; ekog 400.
3H i/eo f;bto ekog dk g{zr BjhA gkT[Dk sK nB[gks j't/rk esbk 1200L o'j{ 1200,
wohrb 400 ns/ rqk; ekog 400 (i/eo ngq?b$wJh ftu BjhA gkfJnk).
4H wZShnK B{z j/m fbyh ;koDh nB[;ko y[oke gkT[Dk ikoh oZy.'
wZSh dk
50 rqkw 50100200300400-500
n";s
sZe
100
200
300
400
rqkw

500-600
rqkw

Gko(rqkw)
ya[oke$1000
wZSh$fdB
(feb')

0H1

rqkw
0H3

rqkw
1H2

rqkw
1H3

rqkw
4H5

8H9

10H4

5H ;t/o/ (4H00 ti/ s'A) 1-2 xzN/ bJh wZSh sbkn d/ gkDh B{z J/ohJ/No Bkb fjbkU.

mMfI cyqnw
pMjwb KyqIbwVI XUnIvristI dy ArQ SwSqr Aqy smwj ivigAwn ivBwg iv`c
sQwipq AYgrIklcrl mwrkIt ieMtYlIjNYs sNYtr ny bwsmqI dI ibjweI qo pihlW ikswnW
nUM mIfIAw rwhIN jwxkwrI id`qI sI ik ies Q`ly rkbw vDx nwl ies dy BwA ivc kmI
ho skdI hY ikaNuik ipCly 3-4 swlW dOrwn ies dI mMg Aqy pUrqI dy vkPy krky ies dy
stwk iv`c lgwqwr vwDw ho irhw hY Aqy ies dw inrXwq vI 20 qoN 35 l`K tn qNo v`D
nhIN rhI[ ies dI GrylU Aqy inrXwq mMg iv`c hr swl vwDw 10 pRqISq qo ijAwdw
nhI ho skdw ikauNik dys dI 70-80 pRqISq AbwdI motw cwvl KWdI hY[ sYNtr dI
auprokq slwh nUM ikswnW vloN cMgw huMGwrw imlx kwrn dyS iv`c ies swl bwsmqI
ADIn rkbw ipCly swl dy 18 l`K hYktyAr qoN Gt ky 15 l`K hYktyAr rih igAw[ ies
kwrn iesdI pYdwvwr iv`c vI ipCly swl dy 58 l`K tn qoN 45 l`K tn q`k dI igrwvt
Aw skdI hY[ iesy qrW pMjwb iv`c vI bwsmqI Q`ly rkbw ipCly swl dy 571 hjwr
hYktyAr qoN 20 pRqISq Gt ky 548 hjwr hYktyAr rih igAw[ ies kwrn pMjwb iv`c
iesdI pYdwvwr iv`c ipCly swl dy 16 l`K tn qoN 25 pRqISq Gt ky 12 l`K tn q`k Aw
geI[ Arb dySW iv`c iesdI mMg vDx kwrn ies dw inrXwq 2011-12 iv`c 32 l`K
tn qoN vD ky 2012-13 iv`c 33 l`K tn tn irhw[ pUsw bwsmqI 1121 dI pUrqI iesdI
mMg nwloN ijAwdw hox kwrn ikswnW nUM iesdIAW AOsqn kImqW swl 2010-11 dIAW
2100 rupey pRqI kuieMtl dy mukwbly 25 pRqISq Gt ky swl 2011-12 iv`c 1600 rupey
pRqI kuieMtl imlIAW[ ies swl ies Q`ly rkbw Aqy pYdwvwr Gtx dy nwl nwl inrXwq
iv`c vwDy dI sMBwvnw dy nqIjy vjoN iesdIAW kImqW vD ky 2500 rupey qoN ijAwdw
rhIAW ijs krky ies swl ikswnW vloN bwsmqI Q`ly ijAwdw rkbw bIjx dI aumId hY[
ies krky Agly swl iPr kImqW igr skdIAW hn[ ikswnW nUM slwh id`qI jWdI hY ik
bwsmqI dq cMgw BwA lYx leI ies Q`ly rkbw Awpxy ku`l Jony dy rkby dw 20-25
pRqISq qoN ijAwdw nw bIjx[ sYNtr muqwibk pUsw bwsmqI 1121 qoN gYr bwsmqI Jony dy
brwbr inrol Awmdn qW hI iml skdI hY jykr iesdw mMfIkrn 2200 rupey pRqI
kuieMtl qoN au`pr hovy[
;z:'ie L

;[oihs f;zx

;zrqfj eosk L uzdo w'jB, ird/t f;zx e[bko, vhHn?;H GZNh, so;/w f;zx fYZbA,' g[;afgzdo f;zx
n'by, oDihs f;zx, ntsko f;zx, ;awh eg{o, wB]I e[wko ;aowk, gqdhg e[wko S[B/ik, fwf;ai r[ogqhs
e"o ;fjrb ns/ iro{g f;zx f;ZX{.

You might also like