1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi 12. KTAP

1235 - 1300 Anadolu Trkleiyor

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ 2

BZMKLER............................................................................................................................. 2 12. KTAP .................................................................................................................................. 2 Raziye Sultan, 1236, 1237...................................................................................................... 5 Ulu Keykubattan sonras, 1237, 1238................................................................................... 7 Batu Han Batya lerliyor, 1238, 39, 40 ................................................................................. 9 Kentlerde Seluklular, Krsalda Trkler .............................................................................. 13 Anadolu Dinlerine Mani Etkisi ............................................................................................ 15 Baba shak, 1240 .................................................................................................................. 20 Babai syan Devam Ediyor, 1240 ....................................................................................... 22 Mool Gizli Tarihi, 1240, 41 ............................................................................................... 24 Ktada Fransz ngiliz ekimesi, 1241, 42 .......................................................................... 26 Batu Han Adriyatik Kysnda, 1241, 42.............................................................................. 27 Moollar Anadoluda, 1242, 43 ........................................................................................... 29 Anadolu Seluklularnda Zor Gnler, 1244, 45 ................................................................... 33 Rahip Jean, 1245, 46 ............................................................................................................ 35 Yeni Mool mparatoru Gyk Han, 1246 - 48................................................................... 36 Mevlana Celaleddin-i Rumi ................................................................................................. 40 Memluklu, 1248, 49 ............................................................................................................. 44 Esir Kral, 1250 ..................................................................................................................... 47 Hlagu Han Batya geliyor, 1251 - 54 ................................................................................. 49 Sultan ynetimi, 1254, 55............................................................................................... 51 Meng Han Bat lkelerine girin dedi.................................................................................. 53 Avrupada sanayi ve ticaret geliiyor................................................................................... 54 Bat Avrupada Sosyal Deiiklikler.................................................................................... 57 Avrupada eitim ve sanat geliiyor..................................................................................... 60 Thomas Aquinas................................................................................................................... 62 Hac Bekta Veli ................................................................................................................. 64 Bektailik.............................................................................................................................. 67 Drt Kap .............................................................................................................................. 69 Bektailiin yaylmas .......................................................................................................... 71 Hahainlerin sonu, 1256 ..................................................................................................... 73 Altnordu, 1256, 57 .............................................................................................................. 75 Moollar Halifeyi ldryor, 1258 ..................................................................................... 78 Palaiologoslar, 1258 - 60...................................................................................................... 80 Mesnevi ................................................................................................................................ 84 Mevlevilik ............................................................................................................................ 88 Madalyonun br Yz....................................................................................................... 91 Moollar Ortadouda durduruluyor, 1260.......................................................................... 96 Bizans, 1261, 62 ................................................................................................................... 98 Ahiler ve sava derviler ulara gidiyor, 1261 ................................................................ 100 Anadolu lhanl vassal, 1262 - 63 ..................................................................................... 103 Moollar aras sava, 1262 - 65 ......................................................................................... 106 Rum Seluklu Ynetimi Pervanede, 1266 - 69................................................................. 108 Charles dAnjou Bizans tehdit ediyor, 1270, 71.............................................................. 110 Nasreddin Hoca .................................................................................................................. 113 Roger Bacon....................................................................................................................... 115 Pervane Memluk flrt, 1271 - 73 ..................................................................................... 116 Kiliseleri birletirme abas, 1274, 75................................................................................ 119 Fransada ekillenme, 1275, 76 ......................................................................................... 121 Kiliseye Kar Honutsuzluk.............................................................................................. 123

Zohar .................................................................................................................................. 125 Memluklar Anadoluda, 1275 - 77..................................................................................... 127 Ticaret talyanlarn ............................................................................................................. 130 Trke Resmi Dil, 1277 ..................................................................................................... 132 Anadoludan Vergi Samak, 1277, 78 ............................................................................... 134 Horlanan Trkler ................................................................................................................ 136 Moollar Tanmak............................................................................................................. 138 Mool Sosyal Yaps .......................................................................................................... 141 Yunus Emre........................................................................................................................ 144 Mslmanlarda Mezhep Kavgalar Hi Bitmez................................................................. 147 slam Mistizmi.................................................................................................................... 150 Tanr ile Bir Olmak ............................................................................................................ 154 ngiliz Yahudilerine Zulm, 1278, 79................................................................................ 155 Moollar inde, 1279 - 81................................................................................................ 157 Anadolu Tatarlar, 1280, 81 ............................................................................................... 161 Kiliseler Birleemiyor, 1281 - 84....................................................................................... 164 Kamu yarar, 1284, 85........................................................................................................ 167 Kilikyaya Trkmen yerleimi, 1286 - 88.......................................................................... 169 Osman Gazi Beylie doru Gidiyor, 1289......................................................................... 173 Hal Krallnn Sonu, 1289, 90 ...................................................................................... 175 Avrupa Meclisleri............................................................................................................... 176 ngiltere ve skoya tam birleirken ,1290 ..................................................................... 177 Bat Avrupada dinin alglannda gelime ....................................................................... 181 Trke ileri kyor, 1290 - 92 ........................................................................................... 183 Uta gelimeler, 1292, 93 ................................................................................................. 185 Eski nianllk, 1293, 94..................................................................................................... 187 av ..................................................................................................................................... 189 lahi Komedi, 1295............................................................................................................. 191 Tek Tanrl Dinler Birbirini Ezer, 1295 ............................................................................. 193 Zengin Burjuvalarn Hakimiyeti, 1296 .............................................................................. 195 Cesur Yrek, 1296, 97........................................................................................................ 198 1298 yl.............................................................................................................................. 200 1299 yl.............................................................................................................................. 202 Anadoluda Ktlk, 1300..................................................................................................... 205 Rum lkesi......................................................................................................................... 207 Ermeni Trk likileri......................................................................................................... 211 11. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 212

Raziye Sultan, 1236, 1237

1236 ylnda Delhi Sultan Tutm lnce tahta kz Raziye kt (1236 1240). Tutm lmeden nce ocuklar arasnda en yetenekli olarak Raziyeyi grm ve onu taht varisi semiti. Mslmanlar arasnda tahta bir kadnn kmas pek sk grlen bir olay deildi. 1236 ylnda gedey (geday), inden kat para kullanma ilkesini ald. Kat paray ilk kez Songlar inde denemilerdi. Ama kat paray esas kullanan Kubilay Han olacakt. Eyyubilerin geri gelerek, Anadolu Seluklularnn ele geirdii topraklar hem ykp, hem de geri almas zerine, Alaeddin Keykubat, Taceddin Pervane komutasnda bir orduyu Gney Dou Anadoluya yollayp, Amid kalesini kuatt ise de Amidi ele geirmeye muvaffak olamad (1236). 1236 ylnda Kayseride medrese, Ilgn Kaplcalar, Kubadiye Saray yapld.

Batu Han

Mool Hakan gedey, Alaeddin Keykubata emseddin mer adl bir eli yollayarak: Kendisine Tanrnn verdii iki dnyann hakimi olduu inancn kabul etmesi koulu ile bar

halinde olacan bildirdi. AlaeddinKeykubat bu neriyi sevinle karlad ve gedeye kymetli hediyeler yollayarak tabi olduunu bildirdi. Cengiz mparatorluunun bat topraklar sahibi olan Batu Han, amcas gedeyden Bat ynnde saldrya geip, yeni topraklar elde etme emri ald. te biri Mool, te ikisi Trk olan 150.000 kiilik bir ordusu vard. Ordunun banda ise eski komutanlardan artk iyice yalanm olan Sbetay bulunuyordu. Ruslar, Kpaklar ve Bulgarlar ksa zaman nce bozguna uramlard ve iyice zayf ve gvensizdiler. 1236 ve 1237 yllarnda, artk, Mool frtnas nnde durmann imkan kalmamt. Volga Bulgarlarnn Bulgar kenti yerle bir edildi. Moollar, kendilerine direnen kent, kasaba ve kyleri yok ediyorlard. Volga Bulgarlarnn topraklarnda yaayan halkn bir ksm ormanlara, kuzey blgesine kat. Ryazan Rus Prenslii, snan Bulgarlara yer verdi. Mool ordusu Avrupa ilerine doru ilerliyordu. Mool ordusunun geip, gittii topraklarda, Mool istilasna, Bulgarlar, Alanlar ve Kpaklar direnmeye baladlar. Ama Moollar ksa srede bu direnileri ezdiler. Moollar Kpaklarn zerine yrrken, byk miktarda Kpak onlara katld, 40 bin Kpak da Macaristana geip, eskilerin arasna kart. 1236 ylndan nce Ankara ve evresine yerletirilmi olan Kay boyunun 400 adrlk bir gurubunun banda Erturul Bey vard. Erturul Bey 1236 ylndan nce Karahisar eline geirdi. Yakn gelecekte St de alacak olan Erturul Bey Bilecik Rum Beyliini vergiye balayacaktr. 1302 ylna kadarki Osmanl tarihi mulaktr, en fazla rabet bulan anlatm yledir. Erturulun babas Sleymanah belirsiz bir tarihte Anadoluya gelmitir. Bir sre Anadoluda kaldktan sonra geri dnmeye karar verir. Ancak Frat nehrini geerken boulmutur. Erturulun iki kardei Sungur Tekin ve Gndodu, geriye dnmeye devam ettiler. Erturul ise 400 adrla Anadoluda kalmay tercih etti. Bu srada Alaeddin Keykubat Msr Eyyubilerine kar ok byk bir ordu toplamt. Melik Kamile kar olan dier Eyyubi emirleri de kuvvetleri ile bu orduya katldlar. Alaeddin Keykubat, yabanc devlet elileri iin byk bir len dzenledi. Bu lende kk olu zzeddin Kl Arslan kendine veliaht yaptn ilan etti. Btn Seluklu devlet adamlarna bunu kabul edecekleri konusunda yemin ettirtti. Ama yedii ku etinden zehirlenerek 30 Mays 1237 ylnda ld. Alaeddin Keykubatn olu II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan zehirlenerek ldrld iddias da ok kuvvetli bir iddiadr. Ondan sonra tahta zzeddin Kl Arslann deil de Gyaseddin Keyhsrevin gemi olmas iddiay kuvvetlendirmektedir. Demek ki Brokrasi Sultan ile ayn fikirde deildi ve Sultana yemin etmelerine ramen, yeminlerinden dnmlerdi. 1237 ylnda Teutonique (Hospitaliers) valyeleri ile Kl Tayclar valye rgtleri birletiler. Kutsal Roma Germen mparatorunun istei ve teviki ile bu valyeler Baltk yerli halklar zerine, oralardaki aman dine mensup yerlileri Hristiyan yapmak iin, yrdler. Bu da bir Hal seferiydi. Bu fetihler sonucu, Prusya, Livonya, Litvanya, Estonya, Letonya, valyelerin ve dolayl olarak Almanlarn eline geti. Bylece bu topraklarda yeni Hristiyan devletler domaya balad. Bu topraklarn yerli halk, Alman savalarnn ve burjuvalarnn hakimiyetine girerek kyl bir topluluk haline geldiler.

Ulu Keykubattan sonras, 1237, 1238

Divrii Ulucami

17 yl saltanatta bulunan Alaeddin Keykubat, devletin birliini salamak iin siyasi, askeri, ekonomik ve kltrel olarak esiz hizmetler vermitir. Rum Seluklu devletinin Anadolu hakimiyeti srasnda, Anadoluda her eit dokuma, kuma, ince yn, ipek, deri ve maden retilip, ihra ediliyordu. Buday, arpa, susam, nohut, safran, pirin, pamuk ve her eit meyve da d satm yaplan rnlerdendi. retim ve ticaret nedeniyle halkn refah seviyesi iyice artmt. Bu refaha ilerde Mool istilas darbe vuracakt. Bu dnemde Mool istilasndan kaan ok sayda Trkmenistan ve ranl bilim adamlar, airler, edebiyatlar Anadoluya gelerek yerlemilerdir. Bunlar Anadolu kltrnn gelimesine nemli katklarda bulunmulardr. Alaeddin Keykubat dneminde, kervan yollar ve ticaret asndan Anadoluyu ok gvenli bir hale getirmitir. lmnden sonra Sultan Ulu Keykubat olarak anlmtr. Sultan Alaeddin Keykubatn, Gyaseddin Keyhsrev, zzeddin Kl Arslan ve Rkneddin adnda olu vard. Sultan zzeddin Kl Arslan veliaht yapmt ama Saadettin Kpek, emseddin Altunaba, Taceddin Pervane, Lala Cemaleddin Ferruh ve Grcolu Zahirddevle gibi devletin ileri gelenleri toplanarak Gyaseddin Keyhsrevi Rum Seluklu Tahtna oturttular (1237 1246). Gyaseddin hem yaa en byk ehzade idi ve hem de en glsyd.

Bu dnemde Anadolu Seluklu devleti herhangi bir yeni ftuhat yapmam, devlet i sorunlarla, Babai isyanyla ve Mool saldrs ile uramtr. 1237 ylnda II. Gyaseddin Keyhsrev, Haleb Eyyubi Meliki Meliknnasrn kz kardei Gaziye Hatunla evlendi. Kz kardei Melike Hatun da Meliknnasr ile evlendi. Ksa sre sonra, Msr Eyyubileri hari dier Eyyubi melikleri ve Artukoullar Rum Seluklu devletine tabi oldular. Kilikya (ukurova) Ermeni krall da Kbrs Hal devleti ile iyi geinmeye ve yakn ilikiler kurmaya alyordu. Bu fasldan, Ermeni Kral Hetumun kz kardei Stephanie 1237 ylnda Kbrs Kral I. Henry ile evlendi. II. Gyaseddin Keyhsrevin tahta kmasnda byk katks olan Saadettin Kpek, devlete egemen olmaya alyordu. 1237 ylnda Harezmlilerin ba durumundaki Kayr Han, sultan seiminde ehzadeler arasnda kararsz kaldndan tr hapsettirdi. Kayr Han hapsedildii kalenin ar koullarna dayanamayarak ld. Bunun zerine Seluklu hizmetine girmi olan Harizm askerleri, Seluklulardan ayrlarak Urfa yresine ekildiler. Harizm beyleri, Bereket Han, Berdi Han, Kl Han, vs Anadolu Seluklu hizmetinden karak, Frat getiler. Buralarda yama aknlar dzenlemeye baladlar, kalabalk Ouz topluluklar da onlara katld. zerlerine yryen bir Seluklu ordusunu malup ettiler. Gney Dou Anadoluda epey bir sre bamsz olarak yaadlar. Saadettin Kpek bundan sonra Kemaleddin Kamyar, emseddin Altunaba, Hsameddin Kaymeri ve Taceddin Pervane gibi ok deerli ve yetenekli devlet adamlarn da bir bir yok ettirtti. ehzadeler zzeddin Kl Arslan ve Rkneddin ldrtld. Anneleri Adiliyye Hatun, boduruldu. 1237 yl sonunda, Bulgar, Latin ve Kuman mterek kuvvetleri orlu kentini znik Rum devletinden aldlar. Ama bu durum oannes Vatatzesin znik mparatoru olarak gcnde bir deiiklik meydana getirmedi. 1238 ylnda Rum Seluklular, Eyyubilere kar Samsat zaferini kazand. Ama II. Gyaseddin Keyhsrevde Saadettin Kpekin Seluklu tahtna kma arzu ve tertibini anlamt. Suba Hsameddin Karacann yardmlar ile Saadettin Kpeki ldrtt (1238). Ancak, bu arada btn stn yetenekli devlet adamlar harcanm olduundan, yeni devlet st kademe yneticileri ikinci snf kiilerden seilmek zorunda kalnmt. Saadettin Kpek, tarihte dier devlet adamlarn yok ederek devleti uzun vadede zayflatan bir kii olarak gsterilir. Ancak bn Bibi, ondan, ikta sahiplerine kyly (reayay) ezdirmeyen bir kii olarak da bahseder. Tarihi kimlerin yazdna baktmzda belki de bir halk dostunu, dman gibi anlatyoruzdur. 1238 ylnda Eyyubi devleti meliki Kamilin lmnden sonra Msrda byk bir i mcadele balad.

Batu Han Batya lerliyor, 1238, 39, 40

Vladimir'in Moollar

1237 ve 1238 yllarnda Batu Han Rus prenslikleri zerine yryerek, prenslikleri bir bir ald. Sadece Novgorod, karlar eriyince batak olan topraklarda atlar rahat manevra yapamaynca Moollarca alnamad. Rus prensliklerini topraklarna katan Batu Han gneye dnd. Kpak Kral Kotian ile bir daha karlat, Kpaklar bir daha yendi. Macaristan'da ise, 1238 ylnda, Moollara kar Kpak (Kuman) kartn oynamaya karar veren IV. Bela, Cengiz Hann Moollarnn nnden kaan Kpaklara lkesine giri hakkn verdi. Ancak, annda yerleik gebe mcadelesi balad. Kpak babuu, Moollar ile ibirlii yapyor diye ldrld. Buna, bsbtn kzan Kpaklar, Macaristan yamalayarak, gneye doru gidip, Macaristan'dan ayrldlar. Bu srada Rum Seluklu Sultan Grc Kraliesi Rosudann kz Tamara ile evlendi. Tamara, Grc Hatun adyla anlacaktr. Keyhsrev, Grclerle ittifak yapmakla yetinmedi, ksp giden ve etraf yamalayan Harizmlileri geri ard. Ancak onlar Selukluya gvenmiyorlard ve geri gelmediler. Hatta etrafa yaptklar ekyal arttrdlar. Artk kervanlar da alamaz olmutu, ticaret durmutu.

Anadoluda bayndrlk hizmetleri hzla devam ediyordu. 1238 ylnda Amasyada Burmal Minare, Akehirde Seyit Hayrani kmbeti, Malatyada Ulu Cami, Kayseride Mahperi Hatun Klliyesi (Cami, hastane, hamam, trbe), Antalya-Afyon yolunda Eridir kervansaray, Aksaray-Kayseri yolunda Sar Han, Boyabat yolunda Cimcimli kervansaray yapld. Burmal Minarenin hemen yannda halk arasnda Cumudar trbesi denen bir kmbet vardr. Bu kmbette bilinen tek Mslman mumyalar bulunmaktadr. Daha nce grdmz gibi Moollar Buhara kentini yerle bir etmilerdi. Daha sonra Buharay imar etmeye baladlar. 1238 ylnda Buharada bir halk isyan patlak verdi. syann banda Tarab kynden bir elek yapm ustas vard. Tarabi dervi klkl biriydi. Cinlerle konuuyor, hastalar iyi ediyor, krlerin gzn ayordu. Krsal kesimde etrafna hzla mritler toplanmaya balad. Tarabi ve mritleri, elde silah olarak ne buldularsa, balta, bak, vs Buharaya girdiler. Yakaladklar eraf ldrdler, erafn kaabileni kat. Tarabi, Buharaya bir mridini reis atad. Zenginlerin mal toplanp, Burmal Minare Tarabi mritleri arasnda paylatrld. Kaan eraf, Mool askerlerini de yanna alarak dnd. Yaplan vurumada Tarabi, gs ak, mritlerinin arasnda duruyordu. Onun leceine kimse inanmyordu. atmann en scak anlarnda gsnden okla vurularak ld, ama bunu fark eden olmad. Bu srada iddetli bir frtna kt, gz gz grmyordu. Bunu Tarabinin cinlerinin marifeti sayan Mool askerleri katlar. Moollar katka, evre kylerden de baltasn kapan Mool ldrmeye giriti. Moollar ve onlarla birlikte vergi toplayclar baltalarla paralanmlard. Daha sonra yeni Mool askerleri gelerek isyan bastrd. Tabii Buharada Moollara yaplanlar halka defalarca detildi. Moollar yle zalim,

10

yle gaddar ve yle ikenceci davranyorlard ki anlatlamaz. Moollarn eline dtnde lm hele abuk ve ikencesiz lm bir kurtulu oluyordu.

Amasya'da Mslman Mumyalar

Anadoluda bayndrlk almalar devam ediyordu. 1239 ylnda Antalyada Emir Mbarizeddin Armaanah Medresesi, Elbistanda Ulu Cami yapld. Bu sralarda Curmaun Noyan komutasndaki Mool kuvvetleri 1239 ylnda Anadoluda Kars ve Ani kentlerini yamalayp, tahrip ettiler. 1239 yl sonunda Mool Batu Han, Kpak yaylasnda Pereyaslav ve ernigovu ele geirdikten sonra 1240 ylnda Kievi ald. Silezyada Liegnitz yaknlarnda Polonyallar, Almanlar ve Hal valyelerinden oluan bir kuvveti yendi. Peinden Moravya ve Macaristana girdi. Batu Han, Peteye geldiinde hem kent direniyordu ve hem de Macarlar byk bir ordu topluyorlard. Batu Han kuvvetlerini Pete nnde toplad. Baarl bir sava yapp Macarlar yendi ve kenti ele geirdi.

Kubadabat Saray

1239 ylnda Papa IX. Gregorius, Kutsal Roma Germen mparatoru Friedrich ile mcadeleye tekrar balad. Papa mparatoru ikinci defa aforoz etti. Friedrich, kimsenin aklndan kmayacak kilise aleyhtar tahripkar bir mektup yazd. Bu mektupta ruhbanlar kibirlilikle ve

11

dinsizlikle sulanyorlard. Zamann btn ktlklerinin kaynaydlar. Zengindiler. Mektup, hkmdarlar kilise mallarna el koymaya aryordu. Bu teklif krallar iin ok cazipti ve hi unutulmad. Daima hkmdarlarn hayallerini ssledi. Ama pratikte krallar kiliseye bir ey yapamadlar. Mallarn alamadlar. 1240 ylnda Delhi Sultan Raziye ldrld. Bildiiniz gibi Raziye Hatun Delhi Sultan ltutmuun kzyd. Babasnn salnda veliaht olmutu. ltutmuun lm zerine tahta olu Rkneddin geirilmiti. Devleti Rkneddinin annesi ah Terken Hatun ynetiyordu. ah Terkenin zorba idaresine dayanamayan halk isyan etmiti. Ordunun bir ksmnn da desteiyle Raziye, sultan ilan edilmiti (1236). Raziye Sultan tahta geince, sivil ve askeri brokraside nemli deiiklikler yapt. Bu srada Habe asll vezirleri kayrd kans uyand. Deiiklikler saraydaki Trk emirleri tarafndan iyi karlanmad. kan isyan sonunda Habe asll Melik Cemaleddin ldrld. Raziye hapsedildi. Raziyenin yerine vey kardei Behram ah tahta kt. Raziye Sultann korunmasiyle grevlendirilmi olan Bhatinda valisi Melik htiyarddin Altuniye bu durumda Raziye ile evlenerek, Delhi stne yrd. Kaythal yaknnda yaplan savata Raziye Sultan ve Altuniye kuvvetleri yenildiler. Yakalanan Raziye ve kocas idam edildi. Moollar arasnda ve tabii Moolistanda Tibet Budizmi hzla taraftar buluyordu. Bu gelime ileride, Mool istilasndan sonra in plastik sanatlarna da yansyacakt.

12

Kentlerde Seluklular, Krsalda Trkler

Biz, tekrar Anadolu Seluklu devletine dnelim. Kutalmoullar, Konyaya yerleip feodal benzeri bir devlet kurmulard. Yerleik bir devletti. Toprakta tarma, kentlerde ticaret ve zanaata dayalyd. Devlet medrese kl Brokratlar tarafndan ynetilmekteydi. Trkmen (Trk) hala yerlemeyi reddetmekteydi, yakp, ykp, yamalamaktayd. Ama askerlikte, savata ok ie yaryordu. Seluklu Trkmeni hudut boylarna (ulara) srd. Orada, zellikle Dou Romann bana bela olmasn salad. Dier taraftan, Anadolu Seluklular belli sreli vergi bakl salayarak; konut, ara ve tohumluk vererek; vergi oranlarn Dou Romadan aada tutarak; Batdaki Hristiyan nfusun Anadoluya gn tevik ediyordu. Hristiyan nfus Anadoluya gelerek topraa yerleiyordu. XIII. asrn ortalarna yaklaldnda, Anadolu Seluklu devletinin en parlak dnemiydi. Kentler imar edilmiti. Sinop ve Alanya limanlarndan deniz ticareti balamt. Bu dnem kervansaraylarn yapld, Dou Roma ile dostluk ilikilerinin srdrld, hzl bir ekonomik gelimenin yaand dnemdi. Bu ekonomik gelimenin temeli, Hristiyan kylnn dedii vergiydi. Bu nedenle Seluklu sultanlar Hristiyan kyly koruyan bir politika izliyorlard. Yeni elde ettikleri arazilere Hristiyan kylleri oturtmaya alyorlard. Trkmen yamalarna kar kyly ve ticaret iin ok nemli olan kervan yollarn korudular. Elden geldiince Trkmen sk bask ve denetim altnda tutuldu. Buna karlk Trkmen ayaklanmalar balad. lk byk Trkmen isyan Frat nehri kylarnda grld. Mool istilasndan kaan Trkmenler bu blgede st ste ylmlard. Yama, ykm grla gidiyordu. Dzen kalmamt. Seluklular Eyyubilerle i birlii yaparak, dzeni tekrar kurdular. Anadolu Seluklular ve Halep Eyyubileri, Harizmlilere ve Trkmen kargaasna kar ibirlii karar aldlar. Beraberce Harizmlileri ve seyyar gleri malup ettiler. Seluklular Diyar- Mudar bakenti Harran ellerine geirdiler. Ancak onu Halep Eyyubi Melikine braktlar. Paylamda Seluklularn payna Amid (Diyarbakr) dt. Amid Rum Seluklularnn olurken, yaplan teslim koullar gerei olarak, Amid Krt beyi Fahreddin Dinari 400 bin dirhem para ald, Dicle kysndaki ba ve baheler de vergiden muaf tutuldu. Hatta kent kapsnda yaplan ticaretten alnan vergi bile kaldrld. Bylece Seluklular kenti ellerinde tutabilmek iin, yerli halka taviz veriyorlard.

13

Amid eyaletindeki Ergani, ermik gibi kaleler Anadolu Seluklularnn eline gemiti. 1240 ylnda Anadolu Seluklular o gne kadarki en geni snrlara ulatlar. Komu Hristiyan devletlerle de ya dost veya vassaldlar. znik devleti, Kilikya Ermeni krall, Trabzon Rum devleti, Grcler, Halep Eyyubi Meliklii, Anadolu Seluklu ordusuna asker yolluyorlard. Constantinopolisdeki Latinlerle ve Papa ile ilikiler kurulmutu. Yani lkenin durumu parlak grlyordu. Bu sralarda birtaraftan da Kayseride Siraceddin Medresesi, Divrii Kemanke trbesi, Kayseri-Malatya yolunda Karatay kervansaray yaplyordu. Anadolu Seluklu devleti (Rum Seluklular) byk bir refaha ermiti. Keyhsrevin gc babas Alaeddinin gcne eit grlyordu. Ermeni kral drt ayda bir 1400, znik belirsiz bir sre iin 400, Trabzon 200, Halep 1000 altn dyordu. Seluklular ve Eyyubiler, i birlii yaparak, dzeni tekrar kurmulard. Ama bu sefer ortaya Baba shak kt. Mool istilasndan dolay Trkmenistan ve Horasandan Anadoluya g eden farkl inanlar, retiler, akmlar ve tarikatlar vard. Bunlara bal topluluklar ve nderleri Aleviliin Anadoluda yaylnda etkili olmulardr. Bu g srasnda Snni ve Snni olmayan dnce sistemlerine bal pek ok farkl akm ve bu akmlarn nderi olan kiiler Anadoluya yerlemitir. Bu yeni yerleenler, Anadoluda yerletikleri blgelerdeki dini, siyasi, kltrel ve toplumsal yapy hem etkilemi ve hem de blgenin yapsndan etkilenmilerdi. Anadoluya Mool istilasndan nce de gler olmutu. Bu gler sonucu Anadoluya yerleenler arasnda eitli inanlar benimsemi topluluklar olduu gibi, slamiyet iinde deerlendirilen topluluklar da daima bulunmutu. Ancak asl kalabalk g dalgas, Mool istilasndan sonra olmu ve bu istiladan dolay, Kbreviyye ve Shreverdiyye gibi Snni eilimli tarikat yelerinin yannda, Snni olmayan eilimlerin iinde yer alan, Yesevilik, Vefailik, Kalenderilik ve Haydarilik v.s. gibi eitli akmlara bal topluluklar da Anadoluya gelmilerdi. Anadoluya gelen bu topluluklarn iinde Snni olmayan dnce sistemini benimsemi olanlar byk ounluunu oluturuyordu. Heterodoks sisteme bal, Kalenderilik, Cavlaki, Babai, Haydarilik, Ahi ve Vefai gibi dini akmlar XII ve XIII. Yzyllarda Anadolu krsaln doldurmutu. Batni yntemi benimsemi bu topluluklarn olduka fazla taraftar vard. Snni olmayan bu akmlar yaps itibari ile gebe Trkmenler arasnda ok taraftar toplamtr. zellikle Baba lyas- Horasani tarafndan gelitirilen Babailik akmnn etkisi olduka nemlidir. Baba lyas tarafndan bugnk Amasya yaknlarnda bulunan lyas Ky (eski ad ile at Ky) iinde kurulan tekke yolu ile Babailik ksa zamanda Trkmenler arasnda yayld. Orta Anadolunun eitli yerlerinde alan dier tekkeler de bu yayla hizmet etti. Trkmen eyhi Baba lyas Vefaiyye tarikatndand. Harekete geen o deil Baba shak oldu. leride bize eserleri ile k tutacak olan Ak Paa, Muhlis Paa Baba lyasn soyundandrlar. 1240 ylnda nemli bir Sufi olan, Mevlana Celaleddin Ruminin hocas Burhaneddin Muhakkik Tirmizi ld. Onda Melametiyye yoluna bal bir mistizm vard. Dou randan gelip, Kayseriye yerlemiti.

14

Anadolu Dinlerine Mani Etkisi

Hatrlanaca zere, Mani Dini veya Manizm, Kutsal kitaplar Arzhang olan ve Mani tarafndan III. yy da kurulan ve ok ksa srede yaylan bir dindi. Manizm, o yzyllarda, o gne kadar bilinen tm dinsel retilerin bir sentezi gibiydi. Mani dininde, ar basan Zerdt Dalizminin yan sra, Babil folkloru, Budist ahlak ilkeleri ve Hristiyan unsurlarn bir karmn vard. Bu bileimde, nde gelen anlay, iki ezeli ilkenin, iyi ve ktnn, atmasyd. Manizm, yeryzne son derece hzl yaylmtr. Kurallar eitli dinlere karp kendi varln hissettirmeden dinlerin iine szm ender bir dindir. Bu din hem Dou'ya, hem de Bat'ya doru olaanst bir hzla yaylarak; Kuzey Afrika, spanya, Fransa, Kuzey talya ve Balkanlarda bin yl sre ile dank ama sreksiz biimde varln devam ettirmitir ve halen de eitli dinsel unsurlar ile aramzda yaamaktadr. Balangta asl geliimini doduu topraklar olan Mezopotamya ve ran'da gerekletirmi ve Dou'da X. yz yldan sonralara kadar etkisini srdrm, Trkistan, Kuzey Hindistan, Bat in ve Tibet'e kadar yaylmay baarmtr. Dou Roma topraklar zerinde, Manicilik, en etkin olduu seviyeye, 375400 yllar arasnda ulat ve sonra hzla geriledi. VI. yz ylda bir sre iin yeniden nem kazand ve toplumun yksek snflar arasnda kabul grd. Bu dnemde, mparator Justinianus, Manicilikle ciddi bir mcadeleye girdi ve ksa srede Maniciliin bu canlanma abas bastrld. Ancak, bu abalar Manicilii tmyle yok edemedi. Bir sre sonra Manicilik, yeniden canlanarak, Paulicianlar ve Bogomiller ad altnda Bizans mparatorluu'na yayld. VI. Yz yldan balayarak, Manicilik Bat'da neredeyse tmyle yok oldu. Her ne kadar sada solda, kimi gizli topluluklar ve dalist tarikatlar varln srdrdyse de, bunlarn peygamber Mani ile dorudan ya da bilinli bir ilintisi mevcut deildi. Ancak tam be yz yl sonra, XI. yz ylda Dou'dan, Bizans ve Bulgaristan yolu ile gelen Paulicianlar ve Bogomiller Bat'y etkilediler. Bunlarn dalist retileri, Kuzey talya ve Gney Fransa'da tohumlanabilecek verimli alanlar buldular. Buradan Kathar hareketi doacak ve onu yok etmek iin, tarihte ilk kez Hristiyan topraklarna ynelik, Hal Seferleri yaplacakt. Dou'da Manicilik, IV. yz yln sonlarndan balayarak, Dou ran'da salam bir srama tahtas edinmi ve buradan hareketle pek Yolu boyunca Afganistan'dan Tarm Havzasna 15

kadar yaylabilmiti. Manicilik 762 ylnda Uygurlarda devlet dini olarak kabul edilmiti. IX. Yz ylda Uygur devletinin yok olmasndan sonra, Cengiz Han'a kadar Tarm havzasnda varln srdrmt. in iinde ise, Gney kylarna kadar inerek, buralarda varln gizli bir din olarak devam ettirmeyi baarmt. in'in Fukien eyaletinde XVI. yz ylda bile Manicilie rastlanyordu. Manicilik ran ve Mezopotamyada hi bir zaman egemen din dzeyine ykselemedi, ancak Emevilerin ynetimi altnda geni bir hogr ve refaha ulaabildi. Maniciler kimi Emevi halifelerinden msamaha grdler, bakent Badat'ta az sayda olmalarna karn, Irak'n bir ok kyne yayldlar. Ancak, Emevilere oranla ok daha az dinsel hogr sahibi olan Abbasiler dneminde, Maniciler " zndk " olarak deerlendirilip bask grmler, eitli sulamalar nedeniyle cezalandrlmlardr. Aslsz olan bu sulamalar arasnda zina, akraba aras cinsel iliki ve homoseksellik nde geliyordu ve dinin temeli olan dalizm en byk sapknlkt. Uygulanan basklara karn, zellikle Irak'ta bulunan Manici topluluk etkinliini IX. yz yla kadar srdrmt. Ancak, devam eden Abbasi zulm, Manicilerin toplu halde nce Horasan'a ve daha sonra, Maniciliin bir devlet dini olduu Uygur lkesine g etmelerine yol amt. Yine hatrlanaca zere Mani dini en parlak dnemini Uygur hkmdar Bg Kaan'n hkm srd 762 ylnda Manicilii devlet dini olarak ilan etmesi ile yaamtr. Mani dini'nin misyoner uygulamalarnn nasl bu kadar baarl olduu sorusu gnmzn birok tarihilerini zellikle son yllarda gn yzne kan ok saydaki belge ve bilgi nda youn incelemeler yaplmaktadr. Maniciliin ksa srede yaylmas, ne ondan nceki, ne de sonraki dinsel inanlarn yaylmasna benzemez. Zira Manicilik, dier dinlerin aksine, kabul edildii lke ve topluluklarda hi bir temel politik ve sosyal deiim yaratmay ngrmemitir. Dini yaymak iin kullanlan dini ifadelerin douda Budizme ve batda Hristiyanla yaklatrlm olmas; ama buna ramen ana hatlarndan sapmadan yerel dinlerle ittifak kurmas hala birok dinde yaamasnn temel sebebi olmaldr. Dnyann drt bir yanna yaylan Mani dini kadar kovuturma ve bask gren baka bir din yoktur. sann dini Hristiyanlk da ilk yllarnda bask ve zulm grmtr ancak Manicilie yaplanlar onu amtr. Mani, herkese anlalabilen basit bir dil kullanarak ve bizzat resimlendirerek kendi retisini yazya dkmtr. Manici yazlarn halktan grd youn ilgi zellikle Hristiyan Kilisesi'nin panie drmt. 279 Ylnda, Roma mparatoru Diocletianus, skenderiye kentinde tm Manici yazlarn yaklmasn emretti. Buna benzer yok etme abalar yz yllarca srdrlmtr. Manicilik, "Thomas ncili", "Addas retileri" ve "Hermes'n oban" gibi Hristiyan "apocrypha"larn (Kilise tarafndan kabul grmeyen ncil metinleri) benimsemitir. Mani Enoch'u, Nuh'un olu Sam', Buda'y, Zerdt' ve sa'y nderleri arasnda saymtr. Ayrca Halk arasnda, Thomas, Addas ve Hermes'n ve daha birok Hristiyan bynn Mani dininin ilk byk havarileri olduklar sylentisi domutu. Mani, Zerdt inancnn potasnda, Budist ahlak ilkelerini ve Hristiyan retisini harmanlayan bir bilgeydi. Kimseyi dlamyor sade ve aklc biimde tm insanlar hatta dnyadaki tm canllar kucaklyordu. iddete, gsterie karyd.

16

Hatrlanaca gibi, Manicilik ile Hristiyanlk arasnda uzun ve sert bir kavga cereyan etmiti. Hristiyanlk bu kez karsnda, aklc yntemleri ve baarl zmlemeleri olan, ciddi bir hasm bulmutu. Her geen gn, Manicilik kart kilise kurallar, devlet buyruklar ve dalist retileri ktleyen yaptlar oalyordu. Hristiyan Kilisesi, Manicilik karsnda geirdii korkuyu bir daha asla unutamayacak, yz yllar boyunca karlat her dalist hareketi Maniciliin bir devam ya da hortlamas olarak kabul edecekti. Aradan uzun yllar gemi olmasna karn Vaudois'lar, Kathar'lar, Tampliye'ler Manicilik ile sulanacakt. Artk, Hristiyan Kilisesi'nin gznde her sapkn inan Manicilik olarak yaftalanacakt. Bu sulamadan ne Luther, ne de Calvin kendini kurtaramayacakt. Hristiyanln ilk yz yllarnda, Kilise Babalar ou zaman pek dikkatli ve titiz olmalarna karn, temel teolojik konularda kararsz duruma dmlerdi. abalarn " Gnahtan Arnma " konusuna yneltmiler, ancak Gnahn asl nedeni konusunda yetersiz kalmlard. Oysa o alarda Hristiyanlar iin en nemli sorun gnaht. inde yaadklar, Roma mparatorluunun acmasz, sefih ve belirsiz dnyas, hi kukusuz gnah dolu bir dnyayd. yleyse, her eye kadir olan, iyi Tanr tm bu ktlklere ve gnahlara nasl oluyor da izin veriyordu? Kilise bu konuda tatmin edici yantlar retemeyince, dnrler kendi z zmlerini aramak zorunda kaldlar ve bu arayn sonunda Hristiyan Dalizmi olutu. Gnostisizm'in temelinde bu ktlk ve gnah sorununu zme arzusu yatar. II. Yz yln ortalarnda, Gnostik dnce, birbirinden alabildiine farkl ancak zde birleen Marcion, Valentinus ve Basilides gibi dnrlerin nderliinde Roma dnyasn sarst. Gnostik dnce yalnzca iyilik ile ktl deil, tm erdemlerin kartn da ieren olduka kesin izgilerle belirlenmi bir Dalizmi iermekte idi. Madem ki, yaratlm evren gnah doluydu, o zaman ondan kanmak gerekliydi. ncelikle, her eyden elini eteini ekmek gerekliydi. Dnya zevk ve nimetlerinde arya kamak acnacak bir durumdu, evlenmek ve ocuk yapmaktan uzak durulmalyd. te Mani bilinen tm dinleri aklc bir potada eriterek sade insanlara ruh huzuru veriyor kurtulu yolunu gsteriyordu. Mani'nin kendi yazdklarna gre, tm din nderleri; Hermes, Buda, Zerdt, sa ve hatta Platon bir peygamberdi. Ancak Onun gznde sa'nn yeri hepsinin zerindeydi. Mani'nin inancna gre, sa bedenlemi bir tanrsal varlktr, yalnzca yaylan bir k deildir, o her yerde vardr; sa, insanlk iin ac ekerek insanlarn kurtuluunu salamtr. Mani dini tm byk dinleri kendinde eritmek isteyen evrensel ve nihai bir din olarak ve stelik vahiy yoluyla inmi " kitapl " bir din, bir misyoner dini olarak, rgtlenmi bir dindi. Kilisenin korkudan d patlad. Maniciliin rgtlenmesinde de Marcion rnek olarak alnmtr. Maniciler iki snfa ayrlmlardr: gizeme ulam olanlar ile sradan inananlar ya da Mani'nin adlandrd gibi " Sekinler " (ya da Yetkinler) ile " Dinleyenler ". Manicilikte kadnlar da sekinlerin arasna kabul edilirdi. Bir tr ruhban snf olan sekinler, ok zorlu hazrlk dnemlerinden ve etin inisiyasyon trenlerinden geirilirlerdi. " Consolamentum " (Teselli) ad verilen inisiyasyon trenine pek nem verilirdi. Bu aamadan sonra, sekinler " Tanrsal Ik " ile dolarlar ve artk bu dnyevi nesnelerle kirletecek eylemlerden kanrlard. Evlenmezler, mlk sahibi olamazlar, et yemezler, arap imezlerdi. Tarm ilerinde almamal, hatta ekmei bile

17

doramamalydlar. Sekinler gnlk yiyecekleri ve yaln giysileri ile gezgin bir yaam srmeliydi. Sekinlerin ilkeleri, Budist keilerin disiplinine artc lde yaknd. Arada bulunan tek fark, Manici sekinlere yerleik yaamn yasak olmasyd. Sekinlerin yaam olduka zordu. Yaamlar mhrle balyd: az, el ve gnl mhrleri. lk mhr, tm kt yiyecekleri ve kt szleri yasaklard. kinci mhr, canl varlklarn iinde sakl bulunan a verilebilecek her trl zarar engellemek iindi; adam ldrmek, hayvan ldrmek, hatta meyve koparmak bile yasakt. nc mhr, Manicilik inancna ve temizliine kar kan her trl dnceyi yasaklamaktayd. Doal olarak, sekinlerin says pek azd. Tarihte n kazanm sekinlerin son derece az sayda olmas da garipsenebilir. Manicilie bal olanlarn byk ounluu " Dinleyiciler "den oluuyordu. Bunlar yalnzca Mani'nin " On Emri " ile balydlar. Bu on emir srasyla puta tapmay, namussuzluu, cimrilii, her trl ldrme eylemini, zina yapmay, hrszl, yalancl, bycl, ikiyzll ve Manicilie ihaneti yasaklyordu. Sradan inananlarn ilk grevi sekinlere neredeyse tapnma derecesine varan bir sayg beslemekti. Dinleyiciler sk sk sekinlerin nnde diz kerek kutsanma talep ederler, buna karlk sebze ve meyve verirlerdi. Herkes iin geerli olan dier dinsel grevler dua ve orutu. Dua le, akamst, gn batmnda ve gne battktan saat sonra olmak zere gnde drt kez zorunluydu. Gndz dualar gnee dnerek yaplr, geceleri ise aya bakarak dua edilirdi. Ne gnein, ne de ayn grnmedii gnlerde dua yn kuzeydi. Dua etmeden nce uygulanmas kesin koul olan bir arnma riti vard. Arnma ilemi su ile ya da su bulunmazsa toprak ile yaplrd. Oru zamanlamas da tpk dua gibi dorudan astronomik olgulara balyd. Haftann ilk gn gnein onuruna (Sunday) herkes oru tutard. Sekinler, haftann ikinci gn de (Monday) ay onuruna oru tutmakla sorumluydular. Ayrca her yeni ayda, herkes ilk gn oru tutard. Anadoluya slamiyet yaylrken, Mani dini de Trkmen gleriyle Anadolu ilerinde byk bir varlk gstermitir. Alevileri derinden etkileyerek daha ok Haydari, Kalenderi, Cavlaki gibi tarikatlarn iine girmi, Bektai tarikat iinde de gnmze kadar gelebilmitir. Bu gn de, Anadolu Alevilii ierisine Mani dininin etkileri srmektedir Manicilik, slam ncesi Trklerle bulumu, onlar etkilemitir. Ancak Trklerin Mslmanlamasyla da byk kovuturmalara uramadan geri kalmamtr. Baz Trk topluluklar, gerek Mslman biziz, gerek Kuran bizde var, Kurann z ie yneliktir gibi sylem ve eylemlerle dinin gizli tarafna kamlardr. znde slam elerinden ok baka eler tayan sistemlerin gizlilik iinde yaamaktan baka bir yolu da zaten yoktur. Kendilerine batini denilmesinin nedeni de budur. Bugn, Anadolu Alevilerinde pek ok Manicilik etkisi vardr. Anadoluya bu etkiler XII ve XIII. yz yllarnda girmitir. eitli dervi gleri iinde bu eleri tayan Kalenderiler, Haydariler, Iklar, Cavlakiler, Yeseviler, Vefailer gibi guruplar vardr. Bu guruplar sre ierisinde Bektailik ve Alevilikle kaynap kendi adlarn yitirmilerdir. Kalenderilik Anadolu Aleviliinin temellerinden bir tanesidir. Alevilik-Bektailik konusunda gerek bir otorite olan rene Melikof yle diyor: Aleviler ve Bektailer saran evreye uyarak, yerli gelenek ve trenlerini benimseyebilmelerinde ncelikle Manicilik etkili olmutur. Maniciliin Anadolu Aleviliinde

18

ismi yoktur, Aleviler Mani ve Manicilik konusunu da bilmezler. Ancak isimsiz bu eler bu toplum ierisinde derinden derine yaamaktadr. Anadolu Aleviliinde slamda olmayan bir ok e yaamaktadr. Bunlar Anadolu Alevilerinin tarihsel srete eitli din ve uygarlklardan etkilendikleri kesindir. Manicilik genelde Anadolu Batniliini, zelde Anadolu Aleviliini derinden etkiledi. Alevi gelenek greneklerinin; bunlar zerine yaplan Alevi ahlak ilkelerinin baat kayna oldu. Bu kaynaktan belenerek Aleviler; az-el-gnl lemesini el-dil-bel temizliini belirten lemeye evrilterek; yine Manicilikte ne kartlan sevgiyi, hem inan alannda Tanrya ulamann, hem dnce alannda kardeliin, uzlamann, barn, eitliin kayna durumundaki ak a dntrerek, toplumsal lekte etik bir felsefeyi Anadolu topranda yaama geirdiler. Gerekten de Anadolu Aleviliinde temel kurallarn banda gelen eline-diline-beline nemli bir yer tutmaktadr. Yine kadnl erkekle Ayn-i cemlerin Anadoluya tanmasnda maniciliin etkileri olmutur. Mani misyonerleri her zaman bir lokma bir hrka anlaynda dolaarak dinlerini yaymaktaydlar. .Bizde Anadolu Aleviliinin temelini oluturan Kalenderiler de ayn ama ve klkta dolaan dervilerdi. Mani din adamlar evlenmekten kanrlar, Anadolu Alevi-Bektailiindeki mcerretlik buradan gelmektedir. Mani din adamlarnda ehvet duygusuna kaplma yoktur. Azlarndan incitici bir sz kmaz. Bizi Anadolu Bektai geleneinde bu fakir diye aklanr ki her eyin dorusunu yapan, kendisini hibir varlk olarak grmeyen btn dnyalklardan arnm, temiz ve pak olmu, benlik duygusunu ykm kimsedir. Ellerine asla haram almazlar. retmeden tketmeye asla izin vermezler. Bizim Bektai ocaklarndaki sistem de budur. Manicilikte asla byk kesilmez, sakal gerektiinde uzatlr. Anadolu Aleviliinde de byledir. Manicilikte din adaml babadan ola geer. Anadolu Aleviliinde de Dedelik Babadan ola gemektedir. Mslmanlkta din adaml babadan ola gemez. Bu olay hem amanlkta hem Manicilikte hem de Anadolu Aleviliinde mevcuttur. Manicilikten getii kesin olarak bilinen eline-diline-beline ilkesi Alevi Bektai ahlak kurallarnn temelidir. elini tek, dilini pek, belini bek tut Bektailie giri trenlerinde nemsenir ve bu sadece nemsenmekle de kalmaz denenir. Bektailie slk eden bir kiinin nce drt kap krk makam kurallar anmsatlr. Elinden, dilinden, belinden dolay bir hata yapmamas ncelikle sylenir ve bunun bir yaptrmn da sylenmeden yaplamazd. Gelme, dnme, gelenin mal, dnenin can, bu yol yle etin bir yoldur ki demirden leblebidir yiyemezsin, ateten gmlektir giyemezsin. te Mani din adamlarndaki inan ve kararllk, Anadolu Alevi Bektailerinde de bu ekilde formle edilmitir. Alevi buyruu sadece seilmilere benimsetilmi mhre bavurur. Ancak taliplere de daha yumuatlarak az mhrnde her kt sz, el mhrnde bakasna zarar vermeme, bel mhrnde ise her trl yasak cinsel ilikiyi cezalandrr. Bu ise Mani retisinin Anadolu yansmasdr.

19

Baba shak, 1240

1240 ylnda Anadoluda Baba shak Ayaklanmas oldu. Trkmen Babalar aslnda eski amanlarn miraslarydlar. Babalar, grdmz ve greceimiz gibi, halkn ilgisini geni bir biimde ekecek retileri ortaya koyuyorlard. Babalar kitleleri pelerinden srkleyebilecek yetenekteydiler. Baba shakn kard ayaklanma da toplumsal ve dinsel kkenli bir ayaklanmayd. Devrimci sosyo-ekonomik retilere dayanyordu. Baba shak ayaklanmas ile Anadolu Toroslardan Malatya ve Amasyaya kadar yangn yerine dnd. Aralarnda Frenklerden olumu birliklerin de bulduu Seluklularn en iyi kuvvetlerinin mdahalesi ile isyan ancak 3 ylda bastrlabilindi. Baba shaka mritleri Baba Resul yani peygamber diyorlard. Baba shak da kendinin peygamber olduuna inanyordu. Bunun resmi slam retisinin tam tersi olduu bellidir. Baba shak amanlar gibi Tanr ile konuuyordu. O ve mritleri Allah bir insan gibi dnyorlard. Samsat yaknlarndaki Kefersud blgesinde Baba shak Seluklu yneticileri aleyhine propaganda yapyordu. Yneticiler iki iiyor, sefahat alemleri dzenliyorlard. Baba shak bunlar din ve adaletten ayrlmakla suluyordu. Fakir ve yalnz bir yaam vard. Kimseden bir ey istemez ve almazd. Baz eski tarihiler Hassan Sabah taklit ediyordu derler. Yaay ve propagandas ile hangi dinden olursa olsun evresinde yaayanlar etkiledi. Kefersudda mridi oalnca birden ortadan kaybolarak, Amasyaya gitti. Bir kyde boaz tokluuna obanlk yapmaya balad. efkati, yaam ile halk kendine balad. Kendine gelen halkn dertleri ile urayor, hastalklarna bakyor, kar-koca geimsizliklerini zyordu. Halk Baba shakn kerametler gsterdiine inanmt. Bir sre sonra bir tepe zerine ufak bir tekke yapp, ile doldurmaya balad. Artk Trkler arasnda veli olmutu. Baba shakn mritleri imdi Amasya, Tokat, orum, Sivas, Mara ve Urfadaydlar. Kuvvetlenen Baba shak, Seluklu yneticilerine aka meydan okumaya balad. Cihat ilan etti. Etrafta dolaan Harizm savalarn Cihata ard. Baba shakn talebi zerine Trkmenler koyunlarn satp, silah aldlar. Toplanp, savaa baladlar. Samsat, Kahta, Adyaman blgelerini ele geirdiler. Babann Allahn elisi ve peygamberi olduunu kabul etmeyenleri, ldryor, mallarna el koyuyorlard. Malatya Subas (ordu komutan veya genel komutan) Muzafferiddin Aliir, isyan bastrmak istedi, yenildi. Sonra bir daha yenildi.

20

Sivasta Babailere tekrar direnmek istendi ama baarlamad. Babailer Sivas ileri gelenlerini ldrp, pek ok ganimet aldlar. Baar, katlm arttrmaktayd. Babailer gittike oalyorlard. Bu arada mritlerinin Baba shakn kerametlerine gsterdikleri inan da artmaktayd. Hatta kendi kerametine kendinin de inanmaya balad aadaki hikayeden bellidir. Baba shak ile ilgili anlatlan hikayelerin birinde, Baba Resul lmeyeceklerini syleyerek, mritlerini bir kaleye saldrtt. Ancak saldran mritlerden sekiz kii ld. Bunun zerine mritleri, Baba Resul, bizi neye aldattn? deyip, onlar ld sende leceksin dediler. Baba shak, kalabaln elinden kurtulduktan sonra Allah ile konutu: Allahm, ne yaptn! Sanrm ki uyuyordun Tanry insan gibi dnmek sadece Baba shaka ait deildir. O sralarda nerede ise tm Ouzlar Allah insan gibi dnyorlard. Allahn kars var m diye soranlar, ocuklar nerede, kim diye soranlar sryleydi. Baba shak ldrlnce, mritleri onun ldne inanmadlar. Onun, amanlar gibi yardm getirmeye ge ktn sandlar. Ayaklanmay srdrmeye devam ettiler. Seluklular tarafndan dlanan Trkmenler ve dier gebe topluluklar, toplumsal bakaldr nitelii tayan ve Baba lyas- Horasani tarafndan hazrlanan Baba syannda yer almlard. Yukarda anlatld gibi isyan boyunca Babailer zerlerine yollanan Seluklu ordularn yenmilerdi. Babai isyan sonunda Anadolu Seluklu devleti Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev telaa kapld. Beyehir glnde bir adaya ekilip, nl komutanlardan Hac Armaanah Amasya Subas tayin etti. Hac Armaanahn grevi Babaileri temizlemekti. Armaanah Amasyaya Babailerden nce vard. Baba shak tekkesinden karp, kale burcuna ast.

21

Babai syan Devam Ediyor, 1240

Trkmenler Baba shakn lm haberine inanmadlar. Onun lmszlne inanyorlard. Onlar hala amanistti. Babann ge kp, melekleri alp geri geleceine inanyorlard. Bylece Trkmenler, oluk ocuk, Baba Resulullah naralar atarak Amasyaya saldrdlar. Armaanah ldrdler. Yzlerini Konyaya dndler. 1240 ylnda Babailer, Baba shakn manevi komutasnda Konya zerine yrdler. Necmeddin Behramah komutasnda 60 bin kiilik Seluklu ordusu onlar karlad. Durumdan iyice korkan Sultan, Moollar iin Erzuruma yollad orduyu geri armt. Seluklu ordusundaki Hristiyan askerler, Mslmanlar gibi Babailerin manevi gcnden korkmuyorlar ve iyi savayorlard. Krehir yaknlarndaki Malya ovasnda, Hristiyan askerler sayesinde, Baba shakn Babaileri tamamen yok edildiler. Babai syanndan sonra dalan Trkmenler iin, at Kynn yerini, Hac Bekta Velinin Suluca Karahykte kurduu dergah ald. Zamanla Anadoludaki Babailer ve dier Snni olmayan akmlar, Hac Bekta Velinin etrafnda toplanarak, bugnk Alevilii oluturdular. Bundan sonraki dnemlerde de deiik adlarla anlmalarna karn (Kzlba vb. gibi), gnmzde Alevi-Bektai diye adlandrlmaktadrlar. Anadoludaki Snni olmayan topluluklarn Ahiler, Bektailer gibi bir ksm popler saylmtr. Babailer gibi bir ksm da anarist saylmtr. Bu dnem Snnilerinin, Anadoluda kendilerinden olmayanlara kar tutumlar birbirinden farkldr. Eflaki ve benzerleri heteredoks eyh ve akmlardan olumlu olarak bahseder. Buna karlk Cavlaki ve Haydarilerden, beenilmeyen, ho karlanmayan topluluklar diye sz eden Snni yazarlar da bulunmaktadr. Hatta Snni dnce sistemini benimsemi kimseler, XIII. Yzylda Anadoluda Snni olmayan nemli ahsiyetleri ve topluluklar, tekke ve dergahlarnda kpekleri ile dp kalkmakla, ibadet etmemekle, dinsizlik ve inanszlkla, zina etmekle, esrar ekmekle ve afyon imekle sulamlardr. rnein, XIII. Yzylda yaam olan bnl-Hatib daha da ileri giderek, bu ahsiyetleri, topluluklar ve yelerini utanma bilmez, yeryznn en aalk yaratklar olarak tanmlam ve bunlarn slamiyet dairesi dnda olduunu belirtmitir. Aleviler hakkndaki bu karalamalar ve iftiralar bundan sonra halk arasnda yaylarak, gnmze kadar gelecektir.

22

Babai isyanndan sonra, lmesine ramen daha da efsaneleen Baba shak Alevilerin ve Bektailerin bayra oldu. Mevlevi kaynaklar Hac Bektan Baba shakn halifesi olduunu belirtir. Barak Baba, Sar Saltuk ve pek ok yar aman Trkmen babas Anadolu da belirdi. Sar Saltuk, Barak Baba, Hac Bekta ve baka dervi eyhlerin menkbelerinde eski aman eler, slam elerinden daha fazladr. Bu eyhler amanizmden yararlanp slam yaymlardr. bn Battutaya gre Baba Saltuk retisi eri erife aykrdr. Eli Clavijo, 1400 yllar civarnda, Erzurum evresindeki dervileri yle tasvir eder: Zahitler gibi aarlar... Hastalara bakarlar... rl plak sokaklarda gezerler... Gece gndz davul alp, trk sylerler... Evlerinin nne hilal resmi olan siyah bayrak asarlar. Bayran altnda geyik, ko, teke boynuzlar asldr. Baba Saltuk Rumeline gen Babailerdendi. Dobrucada zaviye kurdu. Bu zaviye heteredoks dervilerin gidip geldii bir tekkeydi. Baba Saltuk ve zaviyesi Balkanlarn slamlamas ile yakn ilikilidir. Balkan Trk destan Saltukname de Baba Saltuk bir Alp-Eren olarak gsterilmitir. Baba shak olay, Mool istilasn kolaylatrmtr. Trk Mool karm olan lhanl ordusu, Anadoluda byk terr yaratacaktr. Ermeneke yerletirilmi olan Karamanl airetinin bilinen ilk beyi Nure Sufidir. Nure Sufi, Babai tarikatna girerek, evresindeki Trkler zerindeki etkisini arttrd. Nure Sufi Babai eyhi olarak gazaya km, Ereli ve Silifke civarlarnda baarl olmutur. ldnde yerine olu Kerimddin Karaman geti. Babai isyan, sosyal muhalefet yn ile nerede ise btn Ouz kkenli kitleleri harekete geirmiti. Sosyal yn ile eyleme kalktklarnda inanlar, inan yn ile eyleme kalktklarnda sosyal yn onlar sarp, eylemlerini pekitiriyordu. Olay sadece bir dini hareket gibi grmek ve gstermek yanltr. Bu hareketin temelinde Ouzlarn maddi koullar yatmaktadr. Trkler bulunduklar konumdan ve pastadan aldklar paydan memnun deillerdir. Daha nce de defalarca grdmz gibi, Trkler yama paylamnda adaletsizlik ortaya ktnda hep ba kaldrmlardr. Bu sefer de olan budur. Ancak burada bir de bunu tetikleyen ve birletirici rol oynayan din faktr ortaya kmtr. Dounun ve zellikle Asyann byk bir ksm Mool igali altnda iken, Bat Avrupa bu igalin dnda kalmt. Batda dini tartmalar sryordu. 1240 ylnda Paris niversitesi bni Rtn Aristo yorumunu mahkum etti. bni Rtn Aristo yorumu uzun zamandr etkili oluyordu. bni Rte gre madde ve hareket ebedi idi, yani yaratlmamt. Bunun yan sra btn bireysel akllarn kayna olan, etkin bir akl daha vard ki lmszd. Bu lmsz akl, dnyann ve insanlarn ruhuydu. Etkin akl lmszken, bireysel ruh lmlyd. inde XIII. Yzyln ortalarna doru, Song ynetimindeki Gney in ile oradaki Jentrinin (Byk in Aileleri, Kibar sekinler) arasndaki eliki iyice artmt. Moollarn ciddi istila tehdidine ramen, lkenin savunma gc azalmt. Kyl kirac durumuna dmt ve durumu ok ktyd. Kk Jentrinin durumu kylden de fenayd. Ama Byk Jentri lks iinde yaamaya devam ediyordu. Bu srada kz kardei mparatorun gzdesi olan ve kendisi de kk Jentriye mensup olan Chia Sih-tao, Song sarayna geldi.

23

Mool Gizli Tarihi, 1240, 41

Mool Gizli Tarihi ince Edisyonu

1240 ylnda Mool Gizli Tarihi yazld. Destans bir slup ile yazlan bu eser, 1201 ylndan balayarak, yl yl olaylar anlatr. Trk ve Mool kabileleri ve bozkr hayat hakknda esiz bilgiler veren bu eser, Mool Yksek Grevlilerinin verdii bilgiye ve Reidettinin Cami-t-tevarih adl eserine dayanarak yazlmtr. Reidettin Yahudi bir hekimdi. ran Mool devletinde vezirlie kadar ykselmitir. Yazd Cami-t-tevarih altn defter daha nce rnei olmayan bir dnya tarihidir. Bunun dnda indeki Mool slalesinin resmi tarihi olan Yuan-i dier bir nemli kaynaktr. 1241 ylnda Byk Mool Han gedey ld. Yerine 1246 ylna kadar Han seilemedi ve gedeyin kars Tregene Hatun, naip olarak devleti ynetti. gedey nc olu Kuuyu yerine seilmek zere vasiyet etmiti. Ama Kuu savata ld. Bunun zerine gedey, Kuunun byk olu iremnn Han olmasn vasiyet etti. Fakat naip Tregene Hatun, kendi olu Gyk Han setirebilmek iin kurultay geciktirmeye balad. Bu srada 1241 ylnda Anadolu Seluklu snrna yaklamakta olan Mool ordusu komutanlna Baycu Noyan atand. Baycu Noyan 1256 ylna kadar bu grevde kalacakt.

24

1241 ylnda Anadolu Seluklu kuvvetleri ile Eyyubiler arasnda tam sava yaplacakken, Halife Moollara kar birlik oluturun deyince, sava yaplmad. Eyyubi ihabddin Gazi Seluklulara tabi oldu. Anadoluda devam eden bayndrlk ilerinden olarak, 1241 de, Kayseride Kk Kmbet yapld. 1241 ylnda Bulgar kral II. van Asen ld. Peinden de Bulgaristan Moollar tarafndan istila edilmeye baland. Bulgar devleti yklma srecine girmiti. Mool Batu Hann kuvvetleri Temmuz 1241 tarihinde, Viyana yaknlarndaki Neustadta ulatlar. imdiye kadar Moollarn Batya ilerlemesinin nnde hep Snni slam prensleri ve sultanlar kmt. Bu nedenle, Moollar Hristiyanlarn ve iileri kendilerine mttefik seip, onlarn desteini aradlar. Papa randaki Moollara misyonerler yolluyordu. ran Mool komutanlar misyonerleri kabul ediyor ama onlarn Moollar Hristiyan yapma abalar bir sonu vermiyordu. Buna karn, komutan Baycu da, Trk kkenli Aybey ve Serkis adl elileri Vatikana Papaya gndermiti. Bu eliler de Papaya Byk Hakann Gk Tengrinin olu olduunu ve Papann Byk hakana tabi olmas gerektiini sylyorlard.

25

Ktada Fransz ngiliz ekimesi, 1241, 42

Poitiers

Fransa kral, Fransadaki ngiliz kralnn ynettii blgeleri silah zoru ile almaya kararlyd ve savamaya devam ediyordu. 1242 ylnda Saintogne savan Franszlar kazandlar. Haziran 1241'de Fransz kral Louis IX, Anjour Saumur'da dzenledii bir toplantda kk kardei Alphonso'ya fief vereceini bildirdi. lerinde Isabella of Angoulem, Hugh de Lusigansn olduu pekok asilzade Akitanya'daki topraklarndan atlmt. Louis kardeini Poitiers kontu yapt. Lusignanllar (Hugh), blgedeki Capetian ( Fransz kraliyet) otoritesini kabul etmiyorlard. Saumur toplantsndan sonra kendi toprana dnemeyen sabella olu iin hayal krklna uramt, Hugh ise Lusignan yaknnda silahl bir ordu topluyordu. Louis, Alphonso, Hugh ve sabella arasnda yaplan grmeler bir sonu vermedi. Anlamazlklarn zm savaa kalmt. Nisan 1242'de Louis Chinon'da 50.000 civarnda olduunu tahmin edilen bir ordu oluturdu. Mays 1242'de ngiltere kral Henry III, Royen'de isyanc Fransz asillerine katld. Yaklak 30.000 kiilik bir orduyu ekillendirdi. ki kraln karlkl yollad mektuplar da sorunu zmedi. ki ordu karlkl pozisyon ald. nce Taillebourgda savan ilk blm, bir gvde gsterisinden sonra, ngilizlerin gneye Saintese ekilmesi ile sonuland. Fransz ordusu kuatmaya hazrlanrken, Hugh nce Bordeaux kentine ekildi, sonra da teslim oldu. Sava Franszlar kazanmt. Bu savata, ordular arasnda, atma olup olmad tam net belli deildir.

26

Batu Han Adriyatik Kysnda, 1241, 42

Kotor

Mart 1242 tarihinde ise Batu Hann nc birlikleri Adriyatik kysndaki Spalato (Split) ve Kotor kentlerine varmt. Anadoluda da, Moollar, Erzurumu 2 aylk bir kuatmadan sonra ele geireceklerdi. Batu Hann Moollar gelip Bat Avrupa snrlarna ulamlard. imdi nlerinde en ucuna kadar gidebilecekleri Bat duruyordu. Batu Han kuvvetlerini geri ekti. Savama ve yeni yerleri ele geirme azimleri bitmemiti. Ancak askerleri ve zellikle atlar yorgundu, dinlenmesi gerekiyordu. Macaristan atlarn sr halinde otlayabilecei tek yerdi. Ama oras da ancak 60 70 bin at besleyebilirdi. Dolays ile orada da kalamazlard. Moollar ele geirdikleri topraklara tekrar dnmek zere geri ekildiler. Bu yava bir ekilmeydi. Bu srada Byk Mool Han gedeyin 11 Aralk 1241 tarihindeki lm haberi de gelmiti. Ancak bilindii gibi, Gyk (Gyk, gedayn olu) Hann annesi Tregene Hatun naiplik

27

yapyordu. Byk Mool Hann seecek olan kurultay, Tregene Hatunun siyasi manevralar sonucu, 1246 ylna kadar toplanamayacakt.

Suzdal'n Batu tarafndan yakl

Macaristan savalarnn kahramanlarndan biri de Cengiz Hann torunu eyband. eyban Batu, Berke ve Ordann erkek kardeiydi. Ona has olarak Urallarn dou ve gneydou blgesi verilmiti. Zamanla Ordann ve Toktamn zayflklarndan yararlanarak nfuzunu gneye doru kaydrd. Doksan iki boydan oluan topluluklara hkmediyordu. Bu topluluklar, ileride greceimiz gibi, 1335 ylndan sonra zbek adn alacaklardr. Macaristanda Moollar yaktlar, yktlar, sonra da geri ekildiler. Macarlarn, kale sistemleri, Mool istilas srasnda ie yaramamt. Gcn kaybetmi olan Macar kralnn yeni kaleler yapacak paras yoktu. Bunun sonucu, soylular daha da glendiler. Onlar, yeni kaleler yapmaya, nemli memurluklar ellerine geirmeye baladlar. Glenmek isteyen Kral ile glenen feodaller arasndaki mcadele devam ediyordu. Kral Bela, Kpaklar (Kuman), Macaristan'a geri ard. Onlara Tuna- Tisa nehirleri arasnda ki topraklarda yaama msaadesi verdi. Bu araziyi koruma grevi de onlardayd. Orta Anadoluda huzur daha bozulmamt. 1242 1243 yllarnda Anadoluda Konyada Sral medrese, Antalya-Adana yolunda Karg Han, Eridir medresesi yapld.

28

Moollar Anadoluda, 1242, 43

Kseda sava

1242 ylnda Bat Mool Han Batu Han, dil Nehri'nin aa havzasndaki Saray kentini kendine bakent edindi ve topraklarn geniletti. aatay topraklarnda ise, Cengiz hann ikinci olu aatay ld. aatay Has (topraklar), 1221 ylnda Bamiyanda lm olan Mtgenin olu Kara Hlaguya geti. aatay hann hkm srd topraklara, onun lmnden sonra aatay topraklar dendi. Maverannehir blgesi Cengiz soyu bittikten sonra bile aatay adyla ve halk da (Trkler ve Trklemi eski Sodlar) aatayllar adyla anlmaya devam ettiler. Hatta Cengiz soyu ile hibir ilgisi olmamasna ramen Dou Trkesi edebi diline aatayca dendi. 1242 1243 k geldiinde, Baycu komutasndaki Moollar Anadoluya varmlard. Anadolu Seluklu devleti ve belki daha da nemlisi Trkmen dediimiz sava ve gebe Trkler Babai isyan nedeniyle iyice zayf dmlerdi. Moollar lkelerinden ok uzaktaydlar ve glerinden epey ey kaybetmilerdi. Buna ramen Moollar Anadoluya girdiler ve ilerleyerek Erzurumu aldlar. Bu srada Bulgarlarn zayflamasndan istifade eden znik Kral Vatatzes, Selaniki kuatt ama o srada Moollarn Anadoluya girdii haberini alarak, Selanik ile anlap, znike geri dnd. Selanik znike tabi olmutu. Baycu birden Erzurum nlerinde belirdi. Erzurum Subas Sinaneddin Yakut, Babai savandan yeni dnmt. cretli Hristiyan ve Frank askerlerinin komutan stankus idi. Moollar kenti mancnklarla dvmeye baladlar. Mevsim msait deildi, Moollar kenti pek alacak gibi grnmyordu. Ancak umutsuzlua kaplan bir komutan kale kaplarn Moollara at. Suba Yakut, olu ldrld, Halk kltan geirildi. Yalnz klelie uygun gen kz ve olanlar ile zanaatlar sa brakld. Erzurum yakld, surlar ykld. Ilcadan toplanan 2 bin kadn mzik eliinde dans ettirilip, kentin yan kutland. Bunun bir benzerini de Cengiz Han Buharay yakp, ykarken yaptrmt. 29

Ancak o zaman Roma (Rum) Seluklu devleti tm askerlerini toplamaya karar verdi. Rum (Anadolu) Seluklular uzun zamandr Moollarn nnden kaan mltecileri topraklarna kabul ediyorlard. Moollar hakknda pek ok ey biliyorlard. Ama imdi tehlike kapya dayanmt. Anadolu Seluklular Moollar nnde direnebilmek iin Frenkleri, znik Rum Kralln, Trabzon Rum Kralln yani btn Anadoluyu yardma ard. Yardma arlanlar arasnda Eyyubiler de vard. II. Gyaseddin Keyhsrev, yardm karlnda baz Seluklu topraklarnn onlara verileceini bildiriyordu. Eyyubiler arasnda sadece vassal Haleb hkmdar bu arya olumlu yant verdi. Sivasta toplanan Sultann ordusu Grc, Frank ve Kpak cretli askerleri ile ikta sahibi sipahilerden oluuyordu. Halep askerleri de orduya katld. Sultann ordusu 80 bin kii kadard. Moollar ise 30 40 bin kadardlar. Bu durumda Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev (1237 1246) dier yardmlarn gelmesini beklemeden ordusunu ileri srd. Bu srada Baycu Noyann ordusunda Grcler ve Ermeniler de vard. Aslnda Gyaseddin Keyhsrev acele etmiti. Bu Moollarla karlaan dier hkmdarlarn urad panie benziyordu. Biran nce istilay durdurmak istemiti. Erzincan Ksedada balayan savata (Kseda sava) Baycu Turan taktii uygulad ve bunu Keyhsrev yedi. 26 Haziran 1243 gn 80 bin kiilik Seluklu ordusundan eser kalmamt. Seluklu ordusunun dalmas o kadar ani olmutu ki, Moollar buna inanamadlar. Hatta taktik icab dalm grlyorlar diye 2 gn takip bile etmediler. II. Keyhsrev Ankaraya doru kat. Moollar Sivas ve Kayseriyi ele geirdiler. Sivas erkan direnmedi, bol altn vererek cann kurtard. Sivas 3 gn yamaland. Devlet hazinesi yamaland. Sivas surlar ykld. Kayseri ise Ahilere ve idilere dayanarak direndi. Suba Ayaz Moollar ile anlat. Moollar kente girdiler. te orada bir fecaat yaand. Kent soyuldu, ykld, rzna geildi, yakld. Yaplan ktlklerin hatt, hesab yoktur ve anlatmak da doru deildir. Pek ok insan ld, kentten silindir gemi gibi oldu. Tam Anadolu Mool atlarnn nallar altnda ezilecekti ki ie Ba vezir (Veziri Azam) Mhezzibddin Ali kart. Mhezzibddin Ali ran kkenli bir vezirdi. Mhezzibddin, Mool Babuuna, Rum lkesini tamamen fethetmenin ok meakkatli bir i olduunu ve Moollara ok uzak olduunu anlatt. Mool Babuu da zaten bu gereklerin farkndayd. Ba vezir, Baycu ile grerek, ona altnlar gmler sundu, her isteini kabul etti. Sonunda Anadolu Seluklu devleti artk Moollara vergi deyen ve onlarn vassal olan bir devlet haline gelmiti. Aslnda Moollar Anadolu iin bir fetih plan yapmamlard. Onlar da, Byk Seluklular gibi ran ve Arap dnyas ile ilikili olan Dou ve Gney Dou Anadoluyu fiilen topraklarna katmlardr. Moollar buray iki askeri eyalete ayrdlar. Bunlar merkezi Musul olan Diyarbakr eyaleti ve merkezi Ahlat olan Van blgesiydiler. Anadolu Seluklu devleti, Mool Komutan Baycu Noyan ile anlamaya varmt. Ancak anlamann geerliliini tam olarak salayabilmek iin Batu Hann onay gerekiyordu veya yle dnlyordu. II. Gyaseddin Keyhsrev, sfahanl emseddin Muhammed bakanlnda bir heyeti, til rma azndaki Saray ordugahnda oturmakta olan Batu Hana yollad. Heyette Amasya kads Fahreddin ve bn Bibinin babas Mecdeddin (tercman) vard. Batu Han, Mool ynetimlerinde Byk Handan sonra ikinci en nemli kiisiydi. Han eli heyetini ok iyi karlamt. Seluklu heyetinin il olma isteini kabul etti. Eliler geri dnerken, Batu Han, Seluklu Sultannn egemenliini kabul ettiini ifade eden ok-yay, kl ve klah Seluklu Sultanna yollad. II. Keyhsrev, Batu Hana eski bir vezir olan Isfahanl

30

emseddini yollamt. Batu Han vassallk anlamasn imzalamann dnda, emseddine Nizamlmlk unvan ile kendi adna hkm yetkisi gsteren bir ferman verdi. emseddin bu ferman ile Konyaya dnnce, II. Keyhsrev emseddini vezir atamak zorunda kald. Asker kkenli olmayan kalem efendisi vezirler eskiden silik kalrlard, emseddin de asker kkenli deildi. Ancak o Mool ferman sayesinde Sultandan bile yetkili bir vezir olmutu. Moollar, daha ilk bata, Anadolu Seluklu devletinin i ilerine de karyorlard. emseddin, bundan sonra, Seluklu devletinin ynetimini fiilen slendi. Moollarn batdaki en yetkili komutan Batu Han olduu iin, anlamay Volga kylarnda bir fermanla o onaylamt. Ylda 360 bin gm para ve 10 bin koyun, bin sr ve deve vergi kesilmiti. Gten dm ve onurunu kaybetmi Anadolu Seluklular daha bir 50 sene varln srdrecekti. Maddi deer olarak baklrsa bu vergi, zengin Anadolu Seluklu devleti iin devede kulakt. Ancak piskolojik adan ykcyd. Anadoluyu inedikten sonra geri dnmekte olan Mool ordusu, Erzincan tahrip edip yamalayarak geri dndler. Mool istilas karsnda, Kilikya Ermenileri, Antakya ve Trablus Anadoludaki zellikle varlkl kiiler Halebe katlar. Bu srada Gyaseddin Keyhsrevin annesi ve teki aile fertleri Halebe giderken ukurova Ermeni prensi Hetumun eline geerek Moollara teslim edildiler. Halebe gen Anadolu kafileleri, Ermeniler tarafndan yamalanyorlard. Erzincann da Moollar tarafndan halla pamuu gibi atldn renen Malatya, srann kendisine gelmesini bekliyordu. Malatya Subas, Sultann hazinesini subaylar ile blp, kent kaplarn ak brakarak Halepe kat. Malatyann zenginleri de onu izlediler. Bu zenginler yolda Mool basknna urayp hem mallarndan ve hem de canlarndan oldular. Malatyada kalan Hristiyan ve Mslman halk birbirine sadakat yemini edip, Patrik liderliinde zerk bir ynetim kurdu. Moollar gelmedi. Moollarn gelmediini gren Suba geri dnd. Moollarn aldklar vergiler, keyfi vergilerdi. Yani vergi deil soygundu.

31

Ertesi yl, Yasavur Noyan Silvan, Mardin ve Urfadan geerek Halepe vard. Halep altnlar Noyann nne dkt. O da onlar alp Malatyaya yrd. Suba halktan 40 bin dinar toplayp tehlikeyi atlatt. Ama bu sra veba geldi. Ktlk ve veba Malatyay ezdi. Malatya ars l doluydu. nsanlar sefil bir halde srnyorlard. Aileler yaayabilmek iin olan ve kzlarn esir olarak satmaya altlar ama alc bulunamad. Kseda savandan sonra Kilikya Ermeni Kral Hetum, hemen Karakuruma giderek, Byk Hana balln bildirdi. Mool Byk Han da onu himayesi altna ald. Bundan sonra ukurova Ermenileri Moollarn en sadk vassallar oldular. Antakya ve Trablus kontu (belki kral), Bohemond, Ermeni kralnn akrabas ve dostuydu. O da Mool Byk Hanna vassalln bildirdi. Anadolu Seluklu devletinin Mool vassal olmasndan sonra, Trabzon Rum devleti ve Kilikya Ermeni krall Seluklu denetiminden ktlar. Bu iki devlet de bundan sonra Seluklulara dmanca bir tavr benimsediler. Buna karlk, Roma Seluklu Devleti, Dou Roma mparatorluuna (znik) daha da yaklat. Sultan Keyhsrev, znik mparatoru Vatatsez ile Menderes nehri zerindeki bir kprde buluarak, eit koullarda bir anlama yaptlar.

32

Anadolu Seluklularnda Zor Gnler, 1244, 45

1244 ylnda Celaleddin Mengnn Harizmleri Kuds Hallardan tekrar geri aldlar. Bu sefer Kuds Hallarn elinde 15 yl kalabilmiti. te bu kayp, Fransz Kral Saint Louisi yeni bir Hal seferine karacaktr. Celaleddin Meng, Gney Dou Anadoluda lnce, ona bal kuvvetler basz kalm, hayatlarn yama ile ve kiralk askerlik yaparak kazanmaya balamlard. Bunlarn bir ksm El-Cezire ve Suriyede kald. Bunlar kendi aralarnda eitli birleme faaliyetleri yapmalarna ramen aralarnda bir birlik oluturmay baaramadlar. 1244 ylnda Eyyubi Sultan Salih Ayyub, amcas ah smaile kar kullanmak zere Mengnn Harzemlilerini kiralad. Onlar da Msra doru giderken Kuds ele geirdiler. Bylece Kuds Trklerin eline gemi oldu. Bu srada Kudsdeki Hristiyan nfuz ok azald ve Yahudiler Kudsten kovuldular. Mool yenilgisinden sonra Anadolu Seluklu devletinde iktidar mcadelesi Seluklu ileri gelenleri arasnda hz ve iddet kazanmt. Vezir emseddin Isfahani ile baz ileri gelenler kar karya geldiler. emseddin Konya Ahilerini yanna alarak, daha nce ibirlii yapt askeri kiileri ortadan kaldrd. zzeddin Keykavusun annesi ile evlenerek devlette en yetkili kii haline geldi. Kendine rakip olabilecek herkesi ortadan kaldrmt. Etrafnda onunla ibirlii yapan Sultan Naibi Karatay ile emseddin Mahmut kalmlard. Bunlar da Isfahanlnn suyuna gidiyorlard. Vezirin diktas 2 yl srd. 1245 ylnda Keyhsrev, Kilikyaya sefer yapt. Bunda Ermenilerin, Moollarn vassalln tercih etmeleri ve Keyhsrevin ailesini tutsak edip, Moollara teslim etmeleri en nemli rol oynam grlmektedir. Bir yandan da Seluklular komularna hala glerini yitirmediklerini gstermek istiyorlard. Zaten Moollar da bu tip kavgalara karmazlard. Bu sefer de yle yaptlar. Ermenilerin byk bir blm, Seluklu ordusu nnden kaarak Tarsusa snmt. Sava uzun sryor her iki taraf da kayplar veriyordu. Hava koullar olaan dyd. Bu da Seluklu ordusunu zaafa uratyordu. Bu srada Alanyada oturmakta olan II. Gyaseddin Keyhsrev, daha 25 yandayken iki sofrasnda, birden bire fenalap, ld. Keyhsrev Mool yenilgisinden sonra blgesel baarlar elde etmeye balamt, lm erken geldi. II. Gyaseddin Keyhsrevin lm ile Anadolu (Rum) Seluklu devleti genel bir knt iine girdi. Sultann lm zerine Kilikyadaki Seluklu ordusu Ermeniler ile bir anlama yapmak zorunda kald. Ermeniler de Tarsusu yitirmek durumunda kalmamak iin anlamadan yanaydlar. Seluklulara Toros kalesini verdiler. Bu sayede Anadolu Seluklular Kilikya ovalarna daha kolay ulaabilecekti. Dier yandan da Trkmenler sauria dalarna daha fazla skmlard. 33

1245 ylnda Elcezire Eyyubileri Moollar tarafndan ortadan kaldrld. Bu srada Fransa kral IX. Louis yeni bir Hal seferi yapmak istiyordu. Papa IV. nnocentius da onu destekledi ve 1245'te Hhristiyanlara yeni bir Hal seferi arsnda bulundu. Gyaseddin Keyhsrevin, zzeddin Keykavus, Rkneddin Kl Arslan ve Alaeddin Keykubat adlarnda yalar kk olan olu vard. zzeddin Keykavus bir Rum papazn kzndan domayd ve o srada 11 yandayd. Rkneddin Kl Arslan da baka bir asil olmayan Rum kzndan olmayd ve 9 yandayd. AlaeddinKeykubatn annesi ise bir Grc prensesiydi ve o da 7 yandayd. Bu nedenle, II. Gyaseddin Keyhsrev, salnda AlaeddinKeykubat veliaht ilan etmi olmasna ramen, lmnden sonra devlet ileri gelenleri toplanp, en byk ehzadenin hkmdar olmasna karar vererek byk ehzade zzeddin Keykavusu Sultan ilan ettiler (1246 1261). Bu iktidar deiikliinde vezir Isfahanl emseddin barol oynamt. Fiili iktidar ise nde gelen 4 devlet adam arasnda derece derece paylalyordu. En kudretli olan emseddin Muhammed sfahani vezirdi. Celaleddin Karatay saltanat naibiydi. emseddin Hasouz beylerbeyi, Fahreddin Ebubekir de pervane oldular. Moollarn Anadoluya gelileri ile birlikte felaketli gnler de balamt. Bu felaketli gnlerde, tasavvuf fikri ve onun deiik varyasyonlarn halka ileten tarikatlar hzla yaygnlatlar. Bu yaylma yle etkili idi ki, devletin st kademesinde grev yapan mevki sahibi pek ok kii bir eyhin sevgisini kazanmak gereini duyar oldular. Bylece Anadoluda, medrese kl din adamlar aleyhine, tarikat eyhleri lehine bir ortam dodu ve geliti.

Karatay medresesi

34

Rahip Jean, 1245, 46

Moollarn Orta Avrupa ilerine kadar ilerleyii, Batda biraz korku ve panik yaratm olsa bile, ondan daha ziyade byk umutlar yaratmt. Bat Avrupa XI. yzylda Kerayit hannn ve dolays ile Kerayitlerin Hristiyanl kabul ettiini renmiti. Bu bilgiden bir Rahip Jean efsanesi kt. Uzakdouda kuvvetli bir Hristiyan kral ortaya karak, slam lkelerini fethedecek ve Mslmanlar Hristiyan yapacakt. Moollarn ortaya karak Batya hzla ilerlemeleri, bu efsaneyi krkledi. Moollar Kraln nc birlikleri gibi grldler. Cengiz Hann kral Jean soyundan olabilecei sylentileri Bat Avrupada dolamaya balad. Papalar ve Vatikan sorunu ciddi olarak tartyordu. Toplanan bilgilerin nda, gemite bir Kral Jean olmad ve Cengiz Hanla, Moollarn da Hristiyan olmadn Vatikan renmiti. Ama bu gerekler Rahip Jean efsanesini durdurmaya yetmiyordu. imdi yeni fikre gre, Moollar Hristiyan yaplp, Mool Byk Han Rahip Jean a dntrlebilinirdi. Zaten Moollar arasnda pek ok Nasturi Hristiyan etkili grevler almt. Papa IV. Innocent 1245 ylnda Lyonda Ruhban meclisini toplad. Meclisde Moollarn Hristiyan yaplmas ve bu sayede slamn kknn kaznmas tartld. Bu ama iin hem Papa ve hem de Fransa kral Saint Louis (Louis IX, 1226 1270), Karakuruma bir ok misyoner yolladlar. Giden ilk misyoner Plan Carpindi. ngiltere kral XIII. Yzyln ortalarna doru Franszca Parlement diye anlan olaanst bir meclisi toplantya armaya balad. Daha XII. Yzylda, krallar ok ciddi bir durumla kar karya kaldklarnda (cour, court) kendi meclisleri ile birlikte kralln balca kiilerini de toplantya davet eder olmulard. ngiltere kralnn toplantya ard Parlamento sadece yksek rtbeli ruhanilerle feodallerden (lord) mteekkil deildi. Kontluklarn, kentlerin ve kasabalarn her birindeki arazi sahiplerinden ikier temsilci de arlmt. Bu nedenle bu meclise Btn ngiltere Krall Topluluu dendi. skoya kral da bir parlamentoyu toplantya ararak bu rnee uydu. 1246 ylnda Eyyubiler, 6. Hal seferleri srasnda Hallara braklan Kuds tekrar geri aldlar. Hatrlanaca gibi Kuds 1244 ylnda Mengnn Harezimlilerinin eline gemiti. 1246 ylnda Avusturya Dk II. Friedrich bir erkek ocuk varis brakmadan ld. Bylece Babenbergerlerin erkekler zerinden tanan izgisi sona erdi. Avusturya Dkl taht iin lke iinde ve dnda mcadeleler balad.

35

Yeni Mool mparatoru Gyk Han, 1246 - 48

Gyk Han Elencede

36

1246 ylnda, sonunda, yeni Byk Mool Hann seecek olan kurultay toplanabildi. Kurultayda Anadolu Seluklu Meliki IV. Kl Arslan, Rus hkmdar Yaraslav, Grc ve Ermeni prensleri, Halife ve Papann elileri konuk olarak bulundular. Moollar trene btn kendilerine tabi devletlerin hkmdarlarn armlard. Gyk (Gyk), kendinden sonra Hanlk soyuna da kalacak ekilde Byk Han (Kaan) seildi (1246 1248). Bu srada Anadolu Seluklu tahtnda II. zzeddin Keykavus vard. Gykn taht merasimine, kendi giderse lkede dier ehzadeler ba kaldrr dncesi ile kardei Rkneddin Kl Arslan yollamt. Kl Arslan Mool Byk Han tarafndan, Anadolu Seluklu Sultan ilan edildi. Bu srada Kudretli vezir Isfahanl emseddine verilen Mool destei bitmiti. Bunun zerine Karatay Konya Ahileri ve Konya ileri gelenleri ile anlat. Konya ileri gelenleri Ahileri, vezire kar ayaklandrmaya altlar. Daha nce Ahiler vezir sfahaninin yannda yer almlard. Ama daha sonra tutum ve davran ile vezir gzden dmt. Sultan Naibi Karatay, Ahilerle birlikte vezirin evini bast. nce ikence ile mallarnn tmnn yeri sylettirildi, sonra da ldrld. Vezirin gzden dme nedeni, Mool byk Han Gykn taht trenine srarla arlmasna ramen Sultan II. zzeddin Keykavusun gitmeyip, yerine kardeini yollamasyd. Moollar Sultan merasime armann yannda aldklar hara vergisini de arttrmlard. Anadolu Seluklular imdi 1 milyon 200 bin dirhem, 500 ton ipekli kuma, 500 deve, 5 bin kkba hayvan veriyorlard. Ancak 4 kat artan vergiler bile zengin Anadolu Seluklular iin nemli bir para deildi. Byk Mool Han Gyk Han, merasime emri hilafna gelmeyen II. zzeddin Keykavusu grevden alp yerine Rkneddin Kl Arslan Sultan yapm ve vezir emseddinin de lm emrini vermiti. Vezir Isfahanl emseddini yeni vergilerin kabul bile kurtaramamt. Bu emir olmasayd Karatay ve Ahiler de herhalde veziri ldrmeye cesaret edemezlerdi. Isfahanl emseddinin lmnden sonra, Karatay devletin en kuvvetli kiisi olarak ortaya kt. Karatay, Ulu Keykubatn srdalna ykselebilmi, Rum kkenli bir kledir. Mslmanl ardr. Cinsel perhiz yapar, et yemez. Kervansaray ve medrese gibi pek ok vakf kurmutu. Moollarla iyi geinme yanlsyd. Ancak lkenin btnlnn de korunmasn isterdi. Hem Anadolu Seluklularnn ve hem de Trabzon Rum imparatorluunun Moollarla megul olmas, znik devletinin iine yaramt. Vatatzes tekrar Balkanlara dnd. Bulgarlar ve Epirosu yenerek snrlarn Meri ve Makedonyada Vardar kentine kadar geniletti. Selanik kesin olarak znik devletine baland. Mool Byk Hakan Gyk Han Hristiyanla yatkn bir dncedeydi. Hann balca bakanlar Hristiyand. Carpin, bu bakanlar aracl ile Han Hristiyanla davet etti. Han, Vatikana mektup yazarak yantn verdi. Yant Vatikan iin skntl bir yanttr. Moollarn ve Trklerin Tanrs olan Gk Tanr adna konuarak, Papa ve Bat prenslerinin eliler yollamasn kendi vassallnn kabul olarak saydn bildirdi. Byk Han Hristiyan olmadan nce, Papa ve prensler gelerek fiilen kendi vassallklarn gstermeliydiler. cevap Papa ve Batda hayal krkl yaratmt. ukurova Ermeni Kral I. Hetum, kardei Simbat eli olarak Byk Han Gyk nezdine yollamt. Simbat ve dolays ile Ermeniler Hann himayesine alnd. Ona hediyeler ve bir

37

Tatar Hanm verildi. Simbatn bu Tatar Hatundan Vasil adl bir olu olacaktr. Bu olan Vasil Tatar diye anlacaktr. Gyk, Cengiz ailesi zerinde otoriteyi tekrar kurmay denedi. Byk amca Temge Karakurum zerine yrmeye almt, hakknda soruturma atrp, taraftarlarn

Gyk Han ve Djamal al-Din Mahmud

cezalandrd. Gyk, aatay lnce onun ulusunu miras alan Kara Hlagunun egemenliini tanmad. Kara Hlagu yerine aatayn kk kardei Yisu Mengy (Yes Mngke)

38

geirdi (1246 1252). Kurultaya katlmayan Batu zerine bir ordu yollad.1248 ylnda, ordular tam savaacakken Gyk ld. Gyk ar iki ve seks hayat ile oktan ypranmt. Sryani tarih ve edebiyatn yeniden geliirken brakmtk. Anadoluda Mool rejimi kurulurken Bar-Hebraeusun tarihsel, siyasal ve dinsel nitelikteki eseriyle bu edebiyatn yeniden douu dorua kt. Bu yazar Sryani edebiyatn ykseltirken, ortaya kan son byk Sryani yazar olacakt. Anadolu Seluklu taht karkt. Vezir Celaleddin Karatay, kardein birden Sultan olmasn nerdi ise de bu neri dier devlet adamlarnca kkrtlan Kl Arslan tarafndan kabul edilmedi. Bunlar ellerinin altndaki 2 bin Mool atlsna gveniyorlard. Bunun zerine Kl Arslan ve Keykavus kuvvetleri Konyann Ruzbe ovasnda Haziran 1249 tarihinde savaa tututular. Keykavus galip geldi. Bunun zerine Celaleddin Karatayn Sultan nerisi yrrle kondu. Karatay Atabek-i Rum adyla kardein birden atabei olmutu. Karatay kardelerini ve gvendii emirleri kilit noktalarna getirerek, devletin tek sahibi haline geldi. Bu sralarda Anadoluda orta bir ailenin geimi iin ylda 300 ila 600 dirhem yeterliydi. Ancak bu dnemde Mhezzibddin Ali gibi vezirler 40 bin dirhem maa alyorlard. Bu gstermektedir ki devlet yksek kademesinin ister asker, ister sivil olsun, maalar ok yksekti. Karatay vezir yapmak istedii bir kadnn (Kad Necmeddin) srar ile bu yksek maalar indirmeye alt. Ancak brokrasi dengeleri buna msaade etmiyordu. Bylece devlet ar maa deyerek, byk bir israf yapyordu. Bu srada Mool devletindeki maalar ise yleydi. Erden Yzbaya kadar 600 dirhem, Binba 6 bin dirhem, tmen komutan 60 bin dirhem, sivil st kademe bakanlk grevlileri 1,8 milyon dirhem, vezir 9 milyon dirhem gibi Yllk maa alrlard. Maalar Karatay dremeyince Diyarbakr askeri komutan Altun-aba, gelerek onu devletin zayf dmekte olduu ve maalarn azaltlmas gerektii konusunda uyard. Ama bunun verdii sonu Altun-abann ldrlmesi oldu.

39

Mevlana Celaleddin-i Rumi

Mevlana Celaleddin Rumi

Mevlana Celaleddin-i Rumi (1207 1273), slam ve tasavvuf dnyasnda hala tannan, Farsa iirler yazan bir dnce adamdr. Mevlana Celaleddin-i Rumi ye Rumi ad, Anadolu'ya yerleip orada yaad iin (Diyar- Rum), " Efendimiz " manasna gelen Mevlana ise, kendisine kar duyulan byk saygnn belirtisi olarak verilmitir. Mevlana, dnemin slam kltr merkezlerinden Belh kentinde hocalk yapan ve Sultan-l Ulema (Bilginler Sultan) lakabyla anlan Bahaeddin Veled'in oludur. Annesi Mmine Hatun Belh Emiri Rkneddin'in kzdr. Mevlana soylu bir aileden gelmektedir. Bahaeddin Veled insanlara son derece iyi davranan, ayrca onlara her zaman anlayabilecekleri yorumlar getiren bir ulemayd. Genel olarak felsefeye tavr almt. Harzemah hkmdarlar ise Bahaeddin Veled'in halk zerindeki etkisinden daima tedirgindiler. 1212 ya da 1213 ylnda, Harzemah hkmdarndan rahatsz olan Bahaeddin Veled ailesini, kitaplarn, sadk mritlerini yanna alarak lkeden ayrld. Bahaettini bu zor ve tehlikeli yolculuu gze almaya zorlayan, o sralar balam olan ve zamanla in'den Avrupa'nn ortalarna kadar geni bir alan etkileyecek olan, kt nl Mool istilasnn balam olmasdr. Mool istilas ve mezalimi de en az Hkmdarn verdii rahatszlk kadar etkilemi olmaldr. Niapur kentinde nl eyh Feridttin Attar onlar karlayp, misafir etti. Feridttin Attar, Esrarname (Srlar Kitab) adl nl kitabn Celaleddin'e hediye etti ve yanlarndan ayrlrken kk Celaleddin'i kastederek, yanndakilere " bir deniz bir rman ardna dm gidiyor " dedi. Bahaeddin Veled'e de, " umarm yakn bir gelecekte olunuz alem halknn gnlne ate verecek ve onlar yakacaktr " diye Mevlanay vd. Mevlana Esrarname 'yi her zaman yannda tam, Mesnevi'sinde Attar'dan ve onun kssalarndan sk sk sz etmitir.

40

Kafile Ha yapp, Anadolu'ya geldi ve Erzincan, Akehir, Larende'de (gnmzde Karaman) konaklad. Larendede yedi yl kalnd. On sekiz yana gelmi olan Celalettin, Semerkandl Lala erafettin'in kz Gevher Hatun ile evlendi. Oullar Mehmet Bahaeddin (Sultan Veled) ile AlaeddinMehmet, Larende'de dodular. Kars ldkten sonra tekrar evlenen Celalettinin Alim elebi adl bir olu ile bir kz oldu. Seluklu sultan AlaeddinKeykubat epey uraarak Bahaeddin Veled'i ve Celaleddin'i Konya'ya yerlemeye ikna etti. " Btn slam aleminde yksek itibar ve hrete sahip olan Bahaeddin Veled, Seluklularn Sultan Alaeddin Keykubat'tan yakn alaka ve hrmet gryordu. Bahaeddin Veled, Mays 1228 tarihinde Seluklularn ba ehri Konya'y yerletikden ksa bir sre sonra, Sultan Alaeddin Keykubat (saltanat mddeti 12191236), saraynda Bahaeddin Veled'in erefine byk bir toplant tertip etti ve btn ileri gelenleriyle birlikte onun manevi terbiyesi altna girdi. " Konyada bata hkmdar olmak zere saray adamlar, ordu ileri gelenleri, medreseliler ve halk, BahaeddinVeled'e byk bir saygyla balanyor, mridi oluyorlard. Bahaeddin Veled 1231'de Konya'da ld ve Seluklu Saray'nda gl bahesi denilen yere gmld. Rum Seluklular yas ilan ettiler. Celaleddin babasnn yerine geti. Bir yl sonra, babasnn rencilerinden Tirmizli Seyit Burhaneddin Muhakkik Konyaya geldi. Tirmizli, gen Celaleddinin sorgulad ve onu lp, bitikten sonra, " bilgide ein yok, gerekten sekin bir ersin. Ne var ki, baban gnl ve ruh adamyd, sen sz adamsn. Sz brak, onun gibi gnl sahibi ol. Buna al, ancak o zaman onun gerek varisi olursun, ancak o zaman Gne gibi alemi aydnlatabilirsin " dedi. Bu uyardan sonra, Celaleddin 9 yl boyunca Burhaneddin Muhakkik Tirmizi'ye mritlik etti, seyr- slk denen tarikat eitiminden geti. Sonra da Haleb ve am medreselerinde renimini tamamlad, dnte Konya'da hocas Tirmizi'nin gzetiminde art arda kez ile kartt, riyazete (perhiz) balad. Hocas artk Kayseri'ye dnmek istiyor, Celaleddin onu brakmyordu. Sonra Tirmizi, Kayseri'ye gitti ve 1241'de ld. Celaleddin, hocasn unutamyordu. Btn kitaplarn ve ders notlarn toplad. Fihi-Ma Fih (Ne Varsa indedir) adl yaptndaki aklamalarnda sk sk hocasndan alntlar yapt. Be yl boyunca medresede fkh ve dinbilim okuttu, vaiz ve aklamalarna devam etti. 1244'te Konya'ya emsettin Muhammed Tebrizi (Tebrizli Gne) geldi. emsettin Tebrizi, Mevlana ile karlanca ona " Ey bilginler bilgini, syle bana, Muhammed mi byktr, yoksa Beyazt Bistami mi? " diye sordu. " Bu nasl sorudur? " dedi Celalettin " Muhammet ki peygamberlerin sonuncusudur, O'nun yannda Beyaztn sz m olur? ". Bunun stne Tebrizli ems yle dedi: " Neden Muhammed kalbim paslanr da bu yzden Rabbime gnde yetmi kez istifar ederim diyor da, Beyazt ' kendimi noksan sfatlardan uzak tutarm, bedenimin iinde Allah'tan baka varlk yok ' diyor; buna ne dersin? " Bu soruyu Mevlana yle cevaplandrd " Muhammed her gn yetmi makam ayordu. Her makamn yceliine vardnda nceki makam ve mertebedeki bilgisinin yetmezliinden istifar ediyordu. Oysa Beyazt ulat makamn yceliinde doyuma ulat ve kendinden geti, gc snrlyd, onun iin byle konutu ". Tebrizli ems bu yorum karsnda " Allah, Allah " diye haykrarak onu kucaklad. Bu bulumann olduu yeri Merec-el Bahreyn (iki denizin bulutuu nokta) dendi. Birlikte, Mevlana'nn sekin mritlerinden Selahaddin Zerkub'un medresedeki odas gittiler ve halvet oldular (kapandlar). Bu halvet sresi hayli uzun oldu. Kaynaklar 40 gn ile 6 ay arasnda bir sreden sz ederler. Sre ne olursa olsun, Mevlana'nn yaamnda bu srada byk bir deime oldu ve yepyeni bir kiilik, yepyeni bir grnmle ortaya kt. Mevlana

41

artk vaazlarn, derslerini, grevlerini, zorunluluklarn, ksaca her davran, her eylemi terk etmiti. Her gn okuduu kitaplar bir yana brakm, dostlarn, mritlerini aramaz olmutu. Konya'nn hemen her kesiminde, bu yeni duruma kar bir itiraz, bir isyan havas esiyordu. Mevlana dervi emseddini dneminin Kamil nsan ilan etmiti. emseddinin ise kukulu bir kimlii vard. Kendini Peygamberin dirilmi hali olarak kabul ediyor ve kendine Muhammed denmesini istiyordu. eriat kmsyor ve kendini onun zerinde grerek, eriata uymuyordu. Mevlanann dervileri endie iindeydiler. Kimdi bu gelen dervi? Ne istiyordu? Mevlana ile hayranlar arasna nasl girmi, ona btn grevlerini nasl utturmutu. ikayetler, ayplamalar o dereceye vard ki, bazlar Tebrizli ems'i lmle bile tehdit ettiler. Olaylar byle zc bir grnm kazannca, 1245 ylnda Tebrizli ems bir gece habersizce Konya'y terk etti. Tebrizli ems'in gidiinden son derece etkilenen Mevlana kimseyi grmek istemiyor, kimseyi kabul etmiyordu. Hatta yemeden imeden kesilmi, Sema meclislerinden elini eteini ekmiti. zlem ve ak dolu gazeller sylyor, her yere gnderdii adamlarla Tebrizli ems'i aratyordu. Mritlerinin bazlar pimanlk duyup Mevlana'dan zr dilerken, bazlar da Tebrizli ems'e bsbtn kzp kinleniyorlard. Sonunda onun amda olduu renildi. Sultan Veled ve yirmi kadar arkada Tebrizli ems'i alp getirmek zere am'a gittiler. Mevlana'nn geri dnmesi iin yanp yakard gazelleri ona sundular. Tebrizli ems, Sultan Veled'in ricalarn krmad, Konya'ya dnd. Konyada Mevlana ile Tebrizli ems gene eski dzenlerini srdrdler. Ancak bu durum pek fazla uzun srmedi. Derviler, Mevlana 'y Tebrizli ems'ten uzak tutmaya alyorlard. Mevlana yine ders ve vaaz vermeyi brakmt. Sema ve raks yapyordu. Fkh bilginlerine zg kyafetini de deitirip alaca renginde bir hrka ve bal rengi bir klah giyiyordu. Halk gittike daha fazla sinirleniyordu. Tebrizli ems'e kar birleenler arasnda bu kez Mevlana'nn ikinci olu Alaeddinelebide vard. Sonunda sabr tkenen Tebrizli ems " bu sefer yle bir gideceim ki, nerde olduumu kimse bilemeyecek " deyip, 1247 ylnda bir gn ortadan kayboldu. Eflaki, bu konuda, onun kaybolmadn, aralarnda Mevlana'nn olu Alaeddinin de bulunduu bir grup tarafndan ldrldn ileri srer. Sultan Veled'in deyiine gre Mevlana adeta deliye dnmt. Sonunda onun yine geri geleceinden umudunu keserek yeniden derslerine, dostlarna ve ilerine dnd. Mevlanann acs ok bykt. Bu acy Tanr sevgisine evirmeyi bildi. Bir zlem vard. Tanrnn insanlar iin ve insanlarn Tanr iin duyduu bir zlem. Zaten herkes bilsin veya bilmesin, varlnn kayna olan Tanry aryordu. it, bu Neyin neleri anlattn, dinle, ayrlklardan nasl ikayet ettiini: Beni bir sazdan kestiklerinden beri, kadn erkek bunca insan feryadmdan inliyor. Ta ki itiyak derdinden erh olana kadar, ayrlk acsyla para para olmu bir kalp isterim. Nasl aslndan, vatanndan uzaklam olan kimse, o vuslat zamann bekler durur. Mevlana, Tebrizli ems ile kendi benliini zdeletirmiti. Baz gazellerin ta beytinde kendi adn kullanmas gerekirken, Tebrizli ems'in adn kullanmtr. Bu sralarda Ahi Evran ile Mevlanann arasnda problem olduu ve bunun Tebrizli emsin ldrlmesi ile ilgili olduundan bahsedilir. Zaten Moollar ile ibirlii yapan ve Rum Seluklularnn sekin snf ile ilikili Mevlana ile, tam bir halk adam olan Trkmen taraftar Ahi Evran arasnda eliki olmasndan daha doal bir ey olamazd.

42

Mevlana Tebrizli emsten sonra kendine en yakn (hemhal) olarak Selahaddin Zerkubu semiti. Tebrizli ems'in yokluunu onunla gideriyordu. Selahaddin Zerkub, Mevlana'nn gznde ems ile zdeleiyordu. Selahaddin, erdemli ama okumas yazmas olmayan bir kuyumcuydu. Aradan ksa bir zaman geince, bu kez mritler Tebrizli ems yerine Selahaddin'i hedef edindiler. Ama Mevlana ve Selahaddin kendilerine kar duyulan gergin havaya pek aldrmadlar. Selahaddin'in kz Fatma Hatun ile Mevlanann olu Sultan Veled evlendirildi.

43

Memluklu, 1248, 49

Memluk atllar

Fransz Kral Saint Louis, 7. Hal seferi denilen 1248 Hal seferleri iin, Fransz ve ngilizlerden oluan bir orduyla yola kt. Yolda Kbrsda hazrlklar iin duruldu. 1248 de Mool Byk Hakan Gykn ran temsilcisi Eligidey, Fransz Kral Saint Louise bir mektup yollad. Eligidey bu mektupta, Byk Hann onu Dou Hristiyanlarn Mslmanlarn boyunduruundan kurtarmakla grevlendirdiini yazyordu. Byk Han adna Latin, Grek, Ermeni, Nasturi ve Yakubi btn Hristiyanlar, ayrm yapmakszn, Byk Hann himayesine aldn, Saint Louise bildiriyordu. Moollar ve Hallar Eyyubilere kar mterek hareket etmeliydiler. Bu srada Moollar daha Frat nehrini amamlard. Mool Byk hakan Gyk lnce, hemen peinden Eligidey ldrld. Mool Hal ibirlii de yarm kald. Gyk Handan sonra kars Oul Gaym Hatun yerine naip oldu. Oul Gaym Hatun olunu Byk Han yapmak istiyordu. Batu ve Cengiz Hann erken yata len olu Tuluyun ahfad buna kar ktlar. Batu Isk Glde bir kurultay toplayarak Tuluyun olu Mengy (Mngke) Byk Han setirdi (1251 1259). Ama gedey ile aatayn soylar karar onaylamadlar. Onaylamama gerekesi ise, kurultayn atalarnn topraklarndan ok uzaklarda toplanm olmasyd. Batu atalarnn kutsal yerlerinde ikinci bir kurultay daha toplad. Ama ona da Tuluy ve aatayn soylar katlmad. Kasm 1248 ylnda Msrda Melikssalih Necmettin Eyyubun lmnden sonra Msr devlet ynetimi Trk BahriMemluklarnn eline geti. Memluk tutsak, kle, cretli asker demektir. Msrda Nil nehri zerindeki Ravza adasnda yerletirilmi olan Memluklara Bahri (Memalikl-Bahriyye) denirdi. Kahiredeki Kalatulcebel burlarna yetirilmi olan Memluklular de Burci (Memalikl-Burciyye) diye anlrlard. Eyyubiler son zamanlarda

44

Karadenizin kuzeyinden Kpak kkenli kle askerler satn almlard. Bylece Memluklularn arl Kpak Trklerindeydi. Anadoluda Trkler bayndrlk almalarna devam ediyorlard. 1248 ve 1249 yllarnda Anadoluda Kayseride Sral Kmbet, Melike Adiliye Hatun Trbesi ve Eblkasm el Tusi Medresesi ile Camii, Malatyada Ulu Cami, Konya-Ankara yolunda Horozlu Han yapld. Ankara istihkamlar onarld. 1249 ylnda Hallarn ba dman Msr devletiydi. Fransz Kral Saint Louis ordusu ile Msrn zerine yrd. Balarda baz baarlar kazand. Dimyat liman direnmeden teslim oldu. Ama Msr ilerine girince 15 bin kiiden oluan Louisin ordusu, Msr ordu ve halknn byk direnci ile karlaarak baarl olamad. Louis Turanaha esir dt, ancak serbest brakld. Melikssalih Necmettin Eyyubun lmnden sonra Msrda ynetim BahriMemluklarndan zzeddin Aybek et-Trkmani tarafndan ele geirilmiti. zzeddin Aybek et-Trkmani ilk Memluklu hkmdaryd (1250 1257). Aybek iktidarn merulatrmak iin son sultann ei ile evlendi. Ancak bu kadn ok faaldi ve her eyi yapabilecek kadar hrslyd. Aybekin iktidar almasna Aktay, Baybars, Kalavun gibi pek ok kumandan kar kt. Ama Aybek kar kan Trk komutanlar etkisiz hale getirmesini bildi. Msrda bu yeni kurulan devlete Memluk Devleti , Trklerin Devleti , Trkiye Devleti denir. Bu devlet, toplumun stne oturtulan ve toplumdan zenle ayr tutulan askeri bir kastn tekelindeydi. Askeri kast sadece Trk kkenli deildi. Trk, Krt, Mool, erkez ve hatta Franklar bile vard. Ancak kkenleri ne olursa olsun, bu esir pazarndan toplanm askerlerin hepsine, Trke konumalar nedeniyle Trk denmitir. Bu genler egemen kasta ye olmak zere esir pazarndan toplandktan sonra Trke retilir ve onlara Trk adlar taklrd. Gelecekte Memluk Sultan olacak nal, Timur-Boa gibi baz kleler Rum kkenliydi. leride grlecei gibi, XIV yzyldan sonra erkezler Memluklar iinde ar basmasna ramen, adlar ve dilleri Trke kalmtr. Hatrlatmada yarar var ki, Msr alan Osmanl Sultan Yavuz Sultan Selim Farsa iir yazarken, son Memluk Sultan olan erkez kkenli Kansuk Trke iir sylerdi ve ehname yi Trkeye evirmiti. Memluklarda Trkeye verilen nem bir Trk olma bilinci nedeniyle deil, askeri kast ile yerli halk ayrmak iindi. Yerli halk Trke bilmiyordu ve Trke retilmiyordu. Sadece devlet grevindeki katipler Trke reniyorlard. Askeri kast yeleri zenle Arap ve Mslman olmayan kiilerden seiliyordu. Onlar Mslman yapldktan sonra verilen ad yine bir Arap veya Mslman ad deil, bir Trk adyd. Sistem yle alyordu. Hassas bir inceleme sonucu kle alnyordu. Uzun ve dikkatli bir eitim dneminden geerek yetitiriliyordu. Eitim bitince azat edilip, askeri giysi, at ve silah veriliyordu. Bylece yetikin bir Memluk kle deil zgr bir kiiydi. Ama efendisine ve efendisine bal dier Memluklara bal olmakla ykmlyd. Yetenei neye yeterse oraya kadar ykselirdi. Hatta Sultan bile olabilirdi. Memluk askeri snf yeleri bir ayrcalk olarak arma tar ve ata binerdi. Adli ilerine kadlar deil hacip denen zel askeri yarglar bakard. Memluklar askeri grevlerin yan sra sivil grevlerin ouna da bakarlard. Sivil katipler, Memluklarn bakmad ikinci derecede nemli grevlere tayin edilirlerdi. En yksek devlet grevlerine emir (bey) denirdi. Beler, onlar, yirmiler, krklar ve yzler emirlikleri vard. Yzler emirlikleri en yksek dereceli emirliklerdi. Bunlar 100 Memluk askeri beslerlerdi. Ayrca 1000 halka askerine de komuta

45

ederlerdi. Halka askerleri ikta sahibi zgr sipahi veya valyelerdi. Orduda halka askerlerinin says Memluk askerlerinin saysndan fazlayd. Ancak Memluklar halkalara gre daha ayrcalklydlar. Genel olarak Memluk iktas halkalarn iktasndan bykt. Bir halka iktas yarm kyden kkken, Memluk iktas bir ky byklne ulaabilirdi. Memluk ordusunda, Memluk ve halka askerlerinden baka Trk, Krt ve Arap kabileleri yardmc askerler olarak kullanlrd. Bu kabile eflerine de on, yirmi ve krk emiri rtbesi verilirdi. Ancak bunlar hibir zaman ayn rtbedeki Trklerle bir tutulmazd. Benzer ekilde hahai efleri de rtbe alrlard. Askere datlan ikta, tarla rnnn geliri zerinden datlrd ve rsi deildi. Memluk Sultanlar zaman zaman arazideki iktay yeniden datarak, iktann babadan ola gemesini engellerlerdi. Memluk adaylarnn esir pazarlarndan toplanmas sk aralklarla yaplrd. Adayn eitimi bitince, hiyerari iinde ykselme de balard. Bu yeni Memluklara yeni iktalar lazmd. Bylece rsi kullanmdan arndrlm olan ikta, yeni Memluklarn nn aard. Memluklarn devlet topraklar (Msr, Suriye) zerinde doan ocuklar, askeri snfn yesi saylmazlard. zgr ve Mslman olarak doan bu ocuklar, askerlik yerine sivil ve dini hizmetlere ynlendirilirlerdi. Bunlarn bir ksm, Memluklardan daha aa statde olan halka valyesi olabilirlerdi. Sultan, Memluklar arasndan Kahirede oturan yz civarnda emir seiyordu. Semenler kurulunun arasndaki anlamazlk, genel olarak sava ile zmlenirdi. Seilen Sultan ile Emirler karlkl yemin ile birbirlerine balanrlard. nce Sultan, emirlere eziyet etmeyeceine dair Kurana el basard. Sonra emirler Sultana sadakat yemini ederlerdi. Halife bu seimi usulen onaylard.

46

Esir Kral, 1250

Louis IX ve nnocentius IV

Hal seferine km olan Fransz Kral Saint Louis, 1250 ylnda Memlkler karsnda byk bir hezimete urayarak, esir dt. Mansura kentinde esir tutuldu. Louis ve arkadalar daha sonra byk bir fidye karl serbest brakldlar. Saint Louis serbest kaldktan sonra, Akka Hal krallnda drt yl geirdi. Bu sre iinde Akka, Ceasarea (Kayseriye) ve Yafann mdafaasnn kuvvetlendirilmesi ile ilgilendi. Ayrca Msr ve Suriye Mslmanlar ile diplomatik ilikiler kurdu. Bu sralarda znik devleti kral oannes Vatatzes, Papa ve Alman mparatoru ile iyi ilikiler kurmutu. Kars Eirene lnce, Alman mparatorunun kz Konstanze ile evlendi. Ortodoks ve Katolik kiliselerini birletirmek istiyordu. Bu istei, Papann ona olan desteini arttrd. oannes Vatatzes, topraklarn iki katna karmt. Artk Latin mparatorluu sadece Constantinopolis ile yakn evresine hkmedebiliyordu. Latinler yalnzla itilmilerdi. Vatatzesin i politikas da baarlyd. Suistimallar ortadan kalkmt, ekonomi gelimiti, bayndrlk faaliyetleri yaplyordu.

47

1250 ylnda Anadoluda Tokatta pervane Hamit adna kpr yapld. Antalyada Celaleddin Karatay Medresesi, Krehirde Melik Gazi Trbesi, Aksarayda Ak Hann yapmna baland. Suriye Eyyubileri, Msrdaki ynetim deiikliini kabul etmiyor, Msr zerinde hak iddia ediyorlard. Aybek (Aybey) lke Halifeye ait, Sultan onun temsilcisi diyerek Halifenin emsiyesi altna girmeye alt. Ama Suriye Eyyubileri savata srar edince, ubat 1251 ylnda yaplan sava Aybek kazand. Bu srada Moollar Irak zerine yrm olduklarndan Abbasi halifesi Mustasm Memluklularla Suriye Eyyubilerini ortak dmana kar ibirlii yapmalar iin raz etmeye alt. Kutsal Roma mparatoru II. Friedrich 1250 ylnda ld. ahin uurma hakknda bir kitap yazmt. Kitaptan anlaldna gre kularn yaamn iyice incelemiti. iirler yazd. talyanca ilk iir yazanlardandr. Saraynda Hristiyan, Mslman her tip bilim adam bulunurdu. Entelektel bir imparatordu. Friedrich zamannda Almanyann birlii sarslmt. Hohenstaufen slalesinin mparatorluk ailesi olarak papalar koruma ve kollama grevi (ayn zamanda rakip olma) Hohenstaufenlerden Fransz krallarna geti. Baz papalar Fransz krallarn desteklemeye baladlar. Fransa krallar, gittike, mparator olmasalar da mparatora rakip oluyorlard. 1251 ve 1252 yllarnda Karatay Konyada kendi ad ile anlan medreseyi yaptrd.

48

Hlagu Han Batya geliyor, 1251 - 54

Hlagu ve ei Dokuz Hatun

Mool Byk Hanlnda Batu atalarnn kutsal topraklarnda yeni bir kurultay toplayarak, Mengy (Mngke) (1251 1259) yeniden Byk Han setirmiti. Bu son kurultaya da gedey ve aatay soylar katlmamt. gedey ahfadndan iremn bir baskn dzenledi ama kendi tutukland, adamlar ldrld. Bylece Byk Hanlk gedey soyundan Tuluy soyuna gemi oldu. Meng Han, Oul Gaym Hatun iin ktnn kts demiti. Onu plak sorguya ektirip, suda bodurarak ldrtt. aatay Han Yisu Mengyd ama tahttan ayrldndan beri Kara Hlagunun kars Organa Hatun hi bo durmamt. Organa Hatun akll, becerikli bir kadnd. Kara Hlagu, Organa Hatun sayesinde aatay tahtna tekrar dnd. Organa Hatun 1252 ile 1261 yllar arasnda dorudan aatay topraklarna hkmetti. Daha sonra da yeeni ve ei olacak Algu (1261 1266) ve daha sonra da Algu Handan olma olu Mbarek ah aracl ile hkm srecekti. Bu srada Kilikya Ermeni Kral Hetumun hem Hallarla hanedan ilikileri kurma abalar ve hem de Moollar ile Hristiyanlar arasnda ok yakn ilikiler oluturma gayretleri devam ediyordu. 1253 ylnda I. Hetumun kz Sbylle ile Antakya Prinkepsi VI. Bohemund evlendiler. Bylece uzun zamandr Kilikya Ermeni Krall ile Antakya Prinkepslii 49

arasndaki soukluk ve mcadele de bitirilmi oldu. imdi yle bir hiyerari olumutu: ran Moollar (lhanllar) Byk Mool Hanlna balydlar; Kilikya Ermeni Krall ran Moollarna tabiydi; Antakya Prinkepslii de Ermeni Krallna tabiydi. 1253 ylnda Kilikya Ermeni Kral I. Hetum, Byk Mool Han Mengy ziyaret etti. Ona olan balln bildirip, hediyeler verdi. Meng Han Hetumu ok iyi karlamt. Bu srada Hetumun yanndaki piskopos Meng Han ve yanndakileri vaftiz etti. Ama buna dayanarak Meng hann Hristiyan olduu dnlmemelidir. Moollar vaftiz trenini bir nevi arndrma olarak grrler. Yoksa o tarihler de, daha hibiri, tek tanrl dine inanmyorlard. Byk Mool Hakan Meng Han, kardei Kubilay ine, kardei Hlaguyu da Batya yollamt. Hlagu, 1253 ylnda Bat ynnde ileri harekata balad. Getii yerlerde Mslmanlara byk zararlar veriyor, Hristiyan halka dokunmuyordu. Hlagu hann kuvvetlerine Ermeni Krall da katld. imdi Mool ordusu ilerledike camiler yaklyor, bazen halk da camilerin iinde yanyordu. Moollarn ilerlemesi zerine Abbasi Halifesinin abalar sonucu Nisan 1253 tarihinde Msr ile Suriye Eyyubileri arasnda bar ve ittifak saland. 1254 ylnda Memluklular ile Suriye Eyyubileri Yakn Dou slam birliini kurdular. 1253 ylnda Erzurumda ifte medrese (Hatuniye medresesi) yapld. 1254 ylnda Fransz Kral Saint Louis, lkesine geri dnd. Dnerken de Akkann mdafaasn kuvvetlendirmek iin orada bir Fransz garnizonu brakt. ok sonralar, birinci dnya savandan sonra bu garnizonun varl, Franszlarn Ortadouya girip, manda kurmalar iin hukuki gereke olacaktr. Anadolu Seluklu devletine artk Moollar iyice karr olmulard. Ayrca hem Batu Han ve hem de Baycu Noyan ayr ayr karyorlard. Vezir Isfahanl emseddinin lm haberini duyan Batu Han, ie kart ve len vezirin mallarnn iadesi ile sulularn cezalandrlmasn istedi. Bunun zerine Batu Hann desteini alan Isfahanl yandalar hak aramaya baladlar. Bunlar ancak para datlarak yattrla bilindi. Ancak bir kere devlet brokratlar arasnda guruplamalar, ekimeler balamt. Bu kargaa mali reformlarn yaplmasn nledi. Bir yandan yksek maalar, bir yandan da sk sk gelip giden Mool elilik heyetleri arlama masraflar Anadolu Seluklu devleti hazinesini eritiyordu. Anadolu Seluklu devleti, Moollara 1,2 milyon dirhem hara verirken, bir elilik heyeti 600 bin dirheme mal olabiliyordu. Ancak karm ve birbirine dm brokrasinin bir ey yapacak hali yoktu. imdi Moollarn atamalara karmas ile ortaya yeni bir durum daha kmt. Yeni atanan yksek devlet grevlilerine hem maa ve hem de ikta verilmeye baland. Bylece eyaletler datlr oldu. Bu da devletin merkezi yapsn bozdu.

50

 Sultan ynetimi, 1254, 55

Anadolu Seluklu devletinde, sultan ynetimi devam ederken, devlet adamlar daha st kademeye geebilmek iin birbirinin kuyusunu kazyor, Mool hanlarna armaanlar vererek stat kazanmaya alyorlard. Anadolu ilerine hem Batu Hann ve hem de Baycu Noyann karmas ileri daha da kmaza sokuyordu. Bir birinin, bir dierinin eli heyetleri geliyordu. Bir onun adam, bir dierinin adam bir eyler talep ediyordu. Btn kargaay dengeleyip devleti ayakta tutan, sultann da Atabeki olmu olan Celaleddin Karatayd. Ama 1254 ylnda Celaleddin Karatay ld. Karatay, Grek kkenli, azadedilmi bir kleydi. Kuvvetli bir olaslk ile Keykavus zamanndan balayarak, kesin olarak Keykubat zamanndan beri Sultann grevlileri arasnda bulunuyordu. Drst bir kiiydi. Hizip kurmam, kiisel menfaat peinde komamt. Rum Seluklu devletinde ok etkin olmu bir kiiydi. Bu srada sfahanl emseddinin yandalar, Batu Han ile birlik olarak entrikalar eviriyorlard. Uygulamada bunlar devlet st kademelerine gelmenin yollarn buluyorlard. Zaten artk Rum Seluklu Devleti st kademe memurlar sanki Seluklu devleti hkmran bir devlet deilmi gibi Mool fermanyla belirleniyordu. Karatay btn zor koullara ramen bir yandan Seluklu Devletinin btnln koruyor, bir yandan da aman Moollara kar devletin Mslman niteliini devam ettiriyordu. Karatay vakflar da kurdu. Bu dnemde kurulan vakflar, devlet dzensiz olduundan ve iyi almadndan, gvencesini arkasn slama dayamaktan alyordu. 1254 ylnda Konyada kk Karatay medresesi yapld. Karatay, Mool isteklerini dzenli tutmaya almt. Moollarn istedii hara, Mool ordusunun bakm ve dier Mool istekleri dzensizdi. Kimin ne zaman ne isteyecei belli deildi. Karatay, Moollara eli olarak yollad ran asll Fahreddin Ali kanal ile isteklerin belirlenmesine ve bir yerde dondurulmasna alt Celaleddin Karatayn lmnden ksa sre sonra 3 karde ynetimi sona erdi. AlaeddinKeykubat, Karakuruma Byk Hann yanna giderken yolda lalas hadim Muslih tarafndan zehirlenerek ldrld (1254). zzeddin Keykavus Dou Roma yanlsyd. Daylar Kir Haye ve Kir Kedidin etkisi znik Rum altndayd. Hatta onun mparatorunun kz ile evlendii bile ileri srlr. Bu arada ileride Bizans mparatoru 51

Mihail VIII Paleologos

olacak olan Mihail Paleologos Konyaya snd. Sultan zzeddin Keykavus da onu ordu komutan, beylerbeyi yapt. Mihailin kardei de Emir-i meydan oldu. Ahi Evran (eyh Nasriddin) ve ahileri Moollara kar Trkmenden yana olduklarndan olsa gerek, taht kavgasnda zzeddin Keykavusun yann tutmulard. Bunun acsn ileride Ahi Evran can ile deyecekti. Buna karlk Rkneddin Kl Arslan, Mool yanlsyd. zzeddin daha nce de Sultanlk yaptndan, hemen devletin nemli kademelerine kendi adamlarn yerletirdi. Bu durumda Kl Arslan sarayda bir tutuklu durumuna dmt. O da kendi yannda olan baz askeri komutanlarn yardm ile kaarak, Kayseride sultanln ilan etti (1254). ki karde arasnda yaplan grmeler bir sonu vermeyince iki karde arasnda sava kt. Kl Arslanla zzeddin Keykavus arasnda yaplan sava da Keykavus kazand. Kl Arslan tutsak edilerek Burgulu kalesine hapsedildi. Anadolu Seluklu Tahtnda II. zzeddin Keykavus tek bana kalmt. 1254 ylnda znik mparatoru III. oannes Dukas Vatatzes ld. Son yllarn sara nbetleri yznden ok zor geirmiti. Vatatsezin iki olu vard. Ordu ve soylu snf byk oul Theodorosun mparator olmasn kabul etti. Annesi Laskaris ailesinden geldiinden yeni mparator Theodoros Laskaris adn kulland. Nikaiann (znik) imparatoru Theodore II Laskaris, I. Theodorosun torunu, III. oannes Dukas Vatatzesin oluydu. yi bir asker ve edebiyat olarak yetimiti. Bir sre tahta ortak olduktan sonra babasnn lm zerine 1254te tek bana imparator olmutu. Anadolu Seluklular ile ittifak yeniledi. II. Theodoros, babas gibi sara hastasyd ve lkesini kesin bir mutlakyetle ynetiyordu. Soylularn imtiyazlarn kabul etmiyordu. En yakn danman Georgios Muzalondu. Yeni Patrik Arsenios, kiliselerin birlemesi fikrine scak bakmyordu. Theodoros Laskaris Moollar ile iyi ilikiler kurdu. Bylece Moollar Dou Roma snrlar dnda tutabildi. 1255 balarnda Trakya ve Makedonyay istila eden Bulgarlara kar baarl iki sefer dzenledi ve onlar antlama yapmaya zorlad (1256). Kz Mariay Epeiros (Epir) despotu Mihaelin olu Nikephoros ile evlendirdi (1256). Bu evlilie karlk Dyrrhachium (Dra, Arnavutluk) ve Servia (Yunanistanda) kentlerini istemesi zerine Mihail ile kan sava devam ederken ld. Moollarn nnden kaarak Anadoluya gelen Trkler, buradan Rum ve Ermeni topraklarna saldrarak geimlerini salyorlard. Mara civarna yerlemi bulunan Aaeri Trkmenleri de Suriye, Halep ve ukurovada yol kesmeye, kervan soymaya, yolcular ldrmeye balamlard. Aaeri Trkmenleri Ermeni hudutlarna kadar yaylp, birka yl buralar ellerinde tuttular. ranl tarihi Reideddin, Aaerilerin Ouzlardan olduklarn, ormanlarda yaamaya balaynca bu ad aldklarn yazmt. Bugnk Tahtaclar, Aaerilerin ardl kabul edilirler. 1255 ylnda Rubruklu Williama atfen Anadolu ap ticaretinin San Sirolu Nikolo adl bir Cenoval ile Molinisli Bonifacio adl bir Venediklinin tekelinde olduu bilinmektedir. Anlalan Seluklu devleti iki rakip Cenova ve Venedik arasnda ap ticaretini datarak, tekel olumasn nlemitir.

52

Meng Han Bat lkelerine girin dedi

Constantinopolisin Latinler tarafndan igalinden sonra Bizans felsefesi yeni akmlara maruz kald. Bu dnemde Yeni-Platonculuk gerileyerek, yerine Ortodoks Skolastii hakim oldu. znikli Nikephoros Blemmydes (1197 1272) ok ynl bir dnrd. rencileri arasnda Vatatzesin olu II. Theodoros Laskarisde bulunmutu. Bir el kitab eklinde Eisagogike Epitome (Kk Giri) adl eserini yazd. Babasndan sonra Bizans mparatoru olan II. Theodoros Laskaris de edebiyat, fizik, matematik, teoloji ve felsefe ile uram olan bir kiiydi. Btn bunlarn sonucu olarak Bizans felsefesi Aristo etkisinden kurtulamamt. Bu etki altnda, tarihi Georgios Pakhymeres bir eser yazarak, Aristo felsefesini toplu halde ve baarl bir ekilde anlatmt. Btn Mool Hanlklar ve hatta dnya deiirken, aatay Hanl ok muhafazakard. Bir kere lke Cengiz kanunlarna sk skya bal olarak ynetiliyordu. Seferler ve i kavgalar lkeyi ok ypratmt. Tarm, ticaret ve zanaat neredeyse tamamen kyordu. Bu tarihte oradan geen seyyah Willem van Rubroek yle yazyordu: Eskiden bu ovada byk ehirler varm, ama bugn Tatarlara otlaklar amak iin yklmlar . Rum Seluklu tahtnda tek kalan zzeddin Keykavus devlete yeniden ekidzen vermeye alyordu. Mara ormanlarna yerlemi ve ekyalk yapan Aaeri Trkmenlerine kar cezalandrma seferi dzenledi. Bu srada, Anadolu Seluklu devletine srekli eliler yollayarak, anlama d para ve mal almaya alan Baycunun istekleri artk kaale alnmyordu. Emir-i dad Fahreddin Ali, Karatay dneminde Karakuruma Byk Mool Han Mengnn yanna yollanmt. Fahreddin Ali geriye, Baycununkine benzer haksz istekleri yasaklayan bir emirle geri dnd. Buna gvenen Anadolu Seluklar da artk Baycunun isteklerini kaale almyor ve tehditlerine aldrmyordu. Ancak, Anadolu Seluklular Aaeri seferinde iken, Baycu uyarmadan, byk kuvvetlerle Anadoluya girdi. Bu, aslnda, Byk Mool Han Mengnn politika deiikliinin bir sonucuydu. Byk Han Bat slam lkelerini ele geirme karar almt.

53

Avrupada sanayi ve ticaret geliiyor

Hansa ve ticaret yolu

1150 yllarnda balam olan Almanlarn Douya doru ilerlemesi, aman dininin Avrupadaki son kalntlarna eriti ve onlar deitirdi. Prusyallara, Finlere ve Litvanyallara sa inanc zorla dayatld. Bunu Germen kkenli dinsel ve askeri tarikatlar aracl ile yaptlar. Fethedilen topraklarda tarm kolonileri kurma eklinde organize oluyorlard. Manastrlar ve prensler, yeni fethedilen topraklara Alman kylsn ardlar. Kitle halinde gler oldu. Eskiden ssz olan bu topraklarda birden nfus patlamas yaand. Tabii tarmsal grnm de tmyle deiti. Eskiden adacklar eklinde Slav kylerinin bulunduu bu topraklarda imdi ileri bir tarm ara ve tekniine sahip, ortak yapda, byk kyler eklinde kurulmu Alman kolonileri vard. Alman kolonilemesi sadece askeri, dini ve tarmsal planda kalmad. Teknisyenler, madenciler ve tccarlar da geldiler. Bu kolonileme ve insan akn, eski ufak kasabalarn byyerek kentlemesine neden oldu. Ticaret ekonomisi balad. Kent pazarlar kurulmaya balannca, kyler de kentlere balanm oldular. Bylece ortaya kan ticaret merkezleri tamamen Germen yapdayd. Germenler bylece gelip, Moollarn egemen olduklar bozkra dayandlar. Bu denli byk bir Germen g ve beraberinde gelen ticaret Slav sosyal yapsn deitirdi. Geni Dou Avrupa topraklarnda buday ekiminin yaplabilmesini salad. Baltk denizinde balk avcln gelitirdi. Tabii bunun Bat Avrupa ekonomisine yapt faydalardan biri de balam olan tarmsal durgunluu gidererek, ticaretin tekrar canlanmasna katkda bulunmu olmasyd. Avrupa toplumunun zenginleen kesimlerinin, kaliteli, renkli ynl dokumalara kar talepleri iyice artmt. Buna karlk iyerleri Flandr ovasnda toplanm ve Batnn tand ilk byk sanayi kentleri de orada kurulmutu. Kuma retiminin byk bir blm uzak lkelere ihra 54

edilmek zere retiliyordu. Tabii denetim tccarlarn eline gemiti. Bu tccarlar sadece kuma satan tccarlar deildiler, her tip ticareti birlikte yapyorlard. Tccarlarn kendi tezgahlar vard. Ayrca kk esnafa para ba i veriyorlard. Kk esnaf da yannda yar a yar tok, her trl gvenceden mahrum iiler altryordu. 1250 yllar geldiinde, Flandr kentlerinde mevcut sosyal eitsizlik ve ok kt alma koullar grevlere yol at. Flandr ovasnda almakta olan fuarlar, bir liman kenti olan Brugesde topland. Bruges kenti artk deiik yerlerden gelen tccarlarn buluma yeriydi. Brugesden mallar deniz yolu ile Kuzey Denizine alyordu. Ama deniz yolu Hansallarn ve talyanlarn elindeydi. Hansa, Almanlarn deniz kysndaki liman kentlerinin i blgelerdeki tarm rnlerini satabilmek iin kurduklar bir birlikti. Balangta bu kentlerin tccarlar arasndaki bir birlikti. Ksa srede Baltk ticaretini ellerine geirdiler. Hansa gittike byd, 1250 yllarna gelindiinde artk bir tccarlar birlii olmaktan km, bir kentler birliine dnmt. Merkezi de Lubeckdeydi. Hansa gidebildii her yere ringa bal, bal, krk gibi Kuzey rnleri, Germen i blgelerinde yetien buday, tuz ve arap gibi rnleri tayordu.

Kuzey limanlarndan yaplan deniz tamacl sadece Hansann elinde deildi. talyan denizci kentleri de devreye girmilerdi. Venedik ve Cenova, hatrlanaca gibi sadece kuzey limanlarndan tama yapmyorlard. Akdeniz ve Karadeniz ticaretinin byk bir ksm onlarn 55

elindeydi. Ayrca Karadenizden Byk Okyanusa kadar uzanan Mool devleti kurulunca, eski ipek yolu ve Uzak Dou ile ticaret canlanmt. talyan tccarlar Mslmanlarla ve ine kadar her yer ile ticaret yapyorlard. Venedik ve Cenova gemileri, Afrika kylarnda, Kuzey denizinde, Akdenizin ve Karadenizin her yerindeydiler. Ancak deniz tehlikeliydi. Kendisi zaten tehlikeli olduu yetmiyormu gibi bir de hi azmsanmayacak korsan tehlikesi vard. Byk sermayelerin bu tehlikelerin eline braklmas, tccarlar rahatsz ediyordu. Riskleri azaltacak zmler aranmaya balanmt. Geliecek olan btn teknik gelimeler ite bu tehlikeleri nlemek amacna dnk olacakt. Venediki, bu zengin ve ihtiaml tccar kent cumhuriyetini byk tacirler denetliyordu. Bunlar gemi yapm tekelini de ellerine almlard. Venedik koruyucu gemiler yapt. Ticaret gemilerini konvoy haline getirdi ve bunlar koruyucu gemiler eliinde toplu olarak sefere soktu. Zarar halinde sermayeyi koruyabilmek iin de, gemi ve gemi mallarna olan ortaklklarn saysn arttrdlar. Bylece tccar bana den risk de azalm oldu. Cenovada ise Venediktekinden ok daha bireysel bir yap vard. Burada sigortann ilk ekilleri ortaya kt. Gemiler ve mallar ok yksek faizli borlara karlk tutuldular. Sermaye sahipleri, ticarette ustalam kiiler ve denizcilikte ustalam kiiler, talyan denizci kent devletlerinde bir araya gelmilerdi. Gete olsa, bunlara, kentlerdeki burjuvalar da katldlar. Burjuvalarn katlmas ile ortaya hem daha byk sermayeler kt, hem sanayinin katks balad ve hem de bankaclk iin iine sokuldu. Bunun sonucunda bankalar krallara bor verecek kadar gleneceklerdi. XI. yzyldan balayarak, mal ve para dolam hzlandka, enflasyon da ona elik etmeye balamt. 1180 ile 1260 yllar arasnda Normandiyada tarm rnleri fiyatlar %50 artt. Bu srada kentleme hzla sryordu. Kentlere devasa katedrallerin yapm da sryordu. Btn bu gelimeler meslek rgtlerinin tekilatlanmas sonucunu getirdi. Tekilatlar temsil ettikleri mesleklerin almalarn dzenlemeye baladlar. alma srelerini, alma yntemlerini dzenliyor, rnn kalitesini denetliyor, rekabeti azaltp, ustalar arasnda eitlii salyorlard. Yn yetitiricilii krsal kesimi alt st etmiti. ngilterede d satm yle artt ki hem senyrler ve hem de kyller, buna yetimeye altlar. Doymak iin deil, kar amacyla yaplan tarm krsal kesime yeni bir ekil veriyordu. Toprak artk srekli deil, birka yllna kiralanmaya balad. Bylece kirac vadesi geldiinde topra terk ediyordu. Bu da toprak sahibine topran yeniden deerlendirme imkan veriyordu. Ayrca toprak artk rn karl deil nakit karl kiraya verilmeye balanmt. Bunun yan sra tarmla ilgili eserler yazlmaya, tarm bir bilim haline getirilmeye baland. Topran tekrar deer kazanmas, yeniden topraa olan yatrmlar arttrd. Senyrler, hem kendi paylar olan topraklarn daha iyi deerlendirilmesini denetlemeye baladlar. Hem de kimi haklarn satmaya giritiler. Yaplan yeni szlemelerde ise kyller eskiden beri kendilerini zora sokan angaryalardan kurtulmaya alyorlard ve de kurtulmaya baladlar.

56

Bat Avrupada Sosyal Deiiklikler

Burjuvalar

Bat Avrupada deien ekonomi beraberinde sosyal deiimi de getirdi. Kyller paraya kavuunca paray harcamaya da baladlar. Bu arada senyrler aldklar vergileri de arttrmlard. Kaynaklarnn yetersizlii, harcama ve vergi art ile birleince kylleri bor almak, topraklarnn bir ksmn rehin etmek, hatta onlar topraklarndan vazgemek durumunda brakt. Bylece kyller zenginlere teslim olmular ve kmlerdi. Bu durumun hukukunu da eski Roma hukukunu inceleyen meslekten hukukular zdler. Kyly yeni bir servaj hukuku iine soktular. Bu yenisi aslnda eskisine pek benzemiyordu. Yenisine gre kyllere efendileri istedii kadar angarya ykleyebilir ve smrebilirdi. Baz kyller bu servaj cenderesinin iine sokuldular. Cendereye girenlerin saylar Kara Avrupasnda pek fazla deildi, ama ngilterede kyllerin byk ounluu bu cenderenin iindeydi. Btn bu gelimelere ramen, Kyllk talya ve ngilterede skmken, dier Bat Avrupa lkelerinde gelirini arttrmann yolunu bulmutu. Kara Avrupasnda kyllerin durumundaki bu hissedilir iyileme, toplumlarn hafzalarna kaydedilecek kadar grlmemi bir eydi. Kyllerin arasnda ufak bir gurup, sonradan grme denilecek kadar ok zenginlemiti. Bunlar rnlerini satarken dierlerinden daha hnerli davranp, ufak bir sermaye sahibi

57

olmulard. Sonra bir yolunu bulup, komusunun topraklarndan rant elde etmilerdi. yice fakirlemi valyelerin topraklarn satn almlar, bir ky aas olup kmlard. Bu sonradan grmeler, kylerde kalm nemsiz soylularn kzlar ile evlendiler. yle veya byle, bir yolla, kibar takm iine girmeyi baarmlard. Burjuvalar, XII. yzyln ortalarndan itibaren kentlerde egemen bir kast oluturmulard. Ticari risklere kar kendilerini tanmazla koruma altna almlard. Burjuvalar, en karl ileri, en uzak mesafelere yaplan ticaretti. Ayrca para ticaretini de inisiyatiflerindeydi. Kurup, balandklar meslek kurulular, dier meslek kurulularn ve zellikle zanaatkarlarnnkini denetimleri altna almt. Bu kurulular kent toplumunun iradesini ve isteklerini belirliyordu. Giderek ortak sorunlarn ynetimini slendiler. En zengin burjuvalar, en gl olan meslek kurulularnda yeydiler. En gl meslek kurulular kanal ile belediye hizmetlerini denetler oldular. Bununla da yetinmediler, en yksek kent yneticiliklerini ellerine geirdiler. Parasal g, siyasi gce dnyordu. Meydana gelen ekonomik gelime eski soylu snfnn aleyhine olmutu. lk etkilenenler valyelerdi. Eski atalarnn yaamyla uyuamamaya baladlar. Krsal yaam yerine toplantlar ve saraylar tercih eder oldular. Ancak bu tip kent toplantlar ok atafatl giyinmeyi icap ettiriyordu ki bu da byk paralara mal oluyordu. Askeri donanm da gelimi, karmaklam ve pahalanmt. Kaleler ve surlar tahtadan taa dnerken, onlar ykacak silahlar da geliiyordu. Byk senyrler atolarn tatan yapmaya baladlar. Kk soylular da atalarndan kalma iftliklerinin evresine bir ukur kazp, kuleler ekleyip, iftliklerini kuvvetlendirmeye altlar. Btn bu gelimelerden sonra bedava asker bulmak gittike zorlayordu. Artk cretli askerlik a balamt. cretli askerlik XII. Yzyln son zamannda yaygnlamaya balad. Bu asrn sonuna gelindiinde ise btn Bat ordular cretli askerlerden olumu olacakt. Btn bu anlatlan deiiklikler para istiyordu. Hem de nakit para istiyordu. Nakit kullanm iyice yaygnlat. Kzlara eyiz olarak bile toprak yerine nakit verilmeye veya nakit verilmesi kar tarafa istenmeye baland. Kiliselere balar toprak veya tanmaz mlk yerine nakit para ile yaplr oldu. Artk herkesin ve tabii bu arada valyelerin srekli nakit paraya ihtiyalar vard. Senyrler asndan gelir de gider de nakitti ama gider ok daha fazlayd. valyeler durmadan ak veriyorlard. Eskiden ihtiyac olan senyr einden dostundan bor bulabilirdi. Halbuki imdi herkes zor durumda olduundan bor kiliselerden, burjuvalardan ve baz prenslerden elde edilebiliniyordu. Sonunda bor alp deyemeye deyemeye senyrlerin (valyelerin) kredileri bitti. Onlar da mal varlklarn para para devretmeye baladlar. Bu mlkleri zengin burjuvalar ile zenginlemi kyller (sonradan grmeler) satn alyorlard. Soylularn gittike yoksullamas tepki oluturdu. Toprak varlnn korunmas iin nlemler geliti. Eskiden miras ayn miras kategorisindeki miraslar arasnda eit paylatrlyordu. Bu usulden vazgeilerek, en byk para en byk ola braklmaya baland. Ayn sonucu veren bir dier uygulama da btn kk kardelerin din adamlna veya dinsel yaama adanmalaryd. Soylularn fiili olarak zengin kyllerden ve burjuvalardan farksz hale gelmesi, soylularn psikolojik olarak farkllk yaratmaya almalarna neden oldu. Kkenlerini belirten iaretler tar ve bunlar daha fazla ortaya karr oldular. Giyimlerini farkllatrarak, baz yerlerde baz renkleri tekellerine bile aldlar. Bu gidi sonunda silah tama hakknn kstlanmasna kadar vard. Artk sadece soylular silah tayabiliyorlard. Asiller, snflarnn bilincindeydiler ve bunu paradan ok kan bana balyorlard.

58

Sosyal deiiklikler iki nemli noktada younlamt. Bunlardan birincisi soylu olmayan birilerinin (burjuvalar) zenginleip, ykselmesiydi. Ama ortada bu ykselii benimseyecek ve onaylayacak bir iktidar yoktu. Bunlar byle siyasi bir destei arar oldular. kinciler ise yoksullaan soylulard. Bunlar artk hizmetlerini satla karmlard ve gl olanlar bu hizmetleri satn alabiliyorlard. Daha nce de grdmz gibi zenginleip, glenen ama iktidardan yoksun olan halk, mevcut ynetim biiminden memnun deilse, merkezi ynetime yeil k yakar. Dier yandan yoksullamayan ve hala bor bulabilen ve askerleri sayesinde dediini dikte ettirebilenler krallard. Yukardaki gelimeler onlara yarad. Batnn siyasi yaps deimeye balad. imdiki ulusal devletlerin ekirdekleri oluuyordu. 1250 yllarna gelindiinde Fransa kralnn egemenlii iyice glenmiti. Paris fikir dnyasnda saygn bir yer edinmeye balam, bu da kralln kuvvetlenmesini desteklemiti. Fransa kral Saint Louis olabildiince adil davranyor ve davranlmasn rgtlemeye alyordu. Onun bu tutumu da Fransa krallarnn glenmesine katk yapt. 1250 ylnda Alman mparatoru II. Frederik (Frederich, Friedrich) ld. Arkasnda tam btnleememi ve karklklarla dolu lkeler brakmt. iddet ve i sava balad. Bu i savalar 20 yl kadar srecek ve Alman imparatorluunu tamamen datacakt.

59

Avrupada eitim ve sanat geliiyor

Papalk, retim kurumlarn desteklemi ve onlarn bamszlamasna yardm etmiti. Ama bu kurumlar (niversiteler) denetlemek de istiyordu. Papalk, himayesindeki iki tarikattan Dominikenlerden ve Fransiskenlerden ok yararlanmt. zellikle Engizisyonun yrtlmesinde bu tarikatlarn rol bykt. Papalk bu tarikatlar imdi de retime kanalize ediyordu. zellikle ilahiyat retimi bu tarikatlarn eline geti. Hatrlanaca gibi renimde, Hristiyanlk ncesi Yunan felsefesi byk etki yapmt. Papalk uzun zamandr bu pagan dedii etkiden kurtulmaya alyordu. retimi ele geiren tarikatlar, bu byk soruna saldrdlar. Bu youn aba iki nemli sonu verdi. Bir ksm Platoncu bir dnceye doru yneldi. Bir ksm da Aristo felsefesini Hristiyan dogmasna uydurdu. Thomas Aquinas (1225 1274), Aristo mantn Hristiyanlkla birletirenlerden biri ve en nemlisidir. Aslnda niversiteler, Romann dayatmak istedii disipline yle uslu uslu boyun emiyorlard. Pariste 1233 1257 yllar arasnda, Laik hocalar, bakaldrp Dominikenlerle Fransiskenlere verilmi olan krslerin saysn azaltmak istediler. Dominikenler ve Fransiskenler niversite d bir disiplinin dmen suyunda gitmekle sulanyordu. Mcadele nesiller boyunca devam etti ve Pariste balayan mcadele ngiltereye de geti. imdi niversitelerde Papaln veya piskoposluklarn gznn iine bakmayan hocalar da vard. Papaln houna gitmeyecek fikir klar olumaya balamt. Burjuvalarn eitim grd din d okullar gittike yaygnlayordu. Bu yaygnlama okuma ihtiyacnn artmas ile de destekleniyordu. valyelerin eitimi zorunlu grmeleri anlatlmt. Bu srada devlet organlar da btn devletlerde bymt. Katip, noter, okuma yazma bilen memur says ciddi bir ekilde artyordu. Kitap ise ender ve zor bulunan bir nesne olmaktan

60

kmt. Byk niversite merkezlerinde, renci ihtiyacna cevap vermek zere, baz insanlar yaz kopyalamay meslek olarak yapmaya balamlard. Daha nce de anlatld gibi edebiyatta dz yaz ne kmt. Roman okuma yaygnlamt. Edebiyatta zellikle Fransa ykselmiti. Fransann bu ykselii dier sanat dallarnda da kendini belli ediyordu. Mzikte Parisli ustalar, ok sesli aratrmalar ilerletmiler, ortaya yeni mzik trleri koymulard. Ama daha da nemlisi, Kuzey Fransada Gotik sanat domutu. Gotik sanat domu ve kentlerin sanat olmutu. O, burjuvalarla birlikte ykseliyordu, ykselirken de krsal kesimdeki manastrlar glgeleniyorlard. Kemerler sivrilmi ve her ey yksee doru trmanmaya balamt. Heykeller hala kutsal temalar iliyorlard. Ama Tanrnn ycelik ve sevecenlii vurgulanmaya balanmt. Bylece ifadelere bir yumuaklk, scaklk geldi. Konular da dnyadaki tm varlklara doru kayyordu. Fantastik eserler artk yaplmaz olmutu. Heykelin gereine uygun yaplmas tercih ediliyordu. Heykel duvardan koptu, bamszlk kazand. Gotik, Paristen balayp btn Avrupaya yayld. Ancak etki Kuzeye, ngiltere ve Almanyaya daha youn giderken, Gneye Roma etkisindeki topraklarda daha snrl kald. talya ise gemi geleneinden kopamazd, orada kendine zg bir sanatn kmas kanlmazd. talyada hala yabanc estetik etkisine girmemi ve eski Roma sanat geleneklerini srdren blgeler vard. Buralardan balayarak, antik biimler btn talyada yeniden dodular. talyada bazilika tarznda kilise yapm hep srmt, buna sslemede de eskiye benzer bir tarz tekrar kendini gstererek ilave oldu. Hatrlanaca gibi II. Frederikin (Fredrich, Friedrich) kafasnda Sicilya yeni kurulacak bir imparatorluun merkeziydi. Burada antik heykel yeniden dodu. Bu srada Toscanada eski sandukalardaki ta oyma eserler ile ikonografi birlikte yorumlanmaya balamt. Bu hareket asrn sonunda resme de srayacaktr. Resim aslnda tamamen Dou Roma sanatlarnn etkisi altndayd. Mozaikler, bu tarihlerde, hala Dou rneklerine benzer tarzda yaplyordu. Bu srada Romada baz mozaiki ve freskiler, tekrar eski Yunandaki harekete dnmeye altlar. Hristiyanlk ile Dou Roma sanat donuk, hareketsiz ve yavan bir hal almt. Bu harekete dn eilimi az sonra Giottoyu karacakt. Giotto ve adalar, bu dnemde kuralc ve simgesel resim kurallarn ve tekniini terk ederek nesnelerin doal halleriyle resmedilmesi anlayna ynelmilerdir. Dini bak asndan kurtulmaya balamlardr, insan merkezli bak asna ynelmitir. Rnesans dneminde resme perspektifi yava yava geiren ressamdr. .

61

Thomas Aquinas

Thomas Aquinas

Bat Hristiyanlnn nemli bir dnr olan Thomas Aquinas (1225 1274), Hristiyanla kalc katkda bulunmutur. Aquinas, Augustinus ile Yunan felsefesinin sentezini yapmaya almtr. On ikinci asrda, pek ok Batl bilim adam, spanyaya gelmiti. Burada, Mslman bilimi ile karlamlard. Batl bilim adamlar, Mslman ve Yahudi bilim adamlarnn da katks ile spanyada mevcut olan byk entelektel birikimi tercme etmeye, benimsemeye balamlard. Bu byk tercme tasars iinde, Platon, Aristo ve dier antik filozoflarn eserlerinin Arapa evirileri Latinceye tercme edilmiti. Bu eserler, Kuzey Avrupa halklarnn kullanmna sunuluyordu. evirmenler sadece eski Yunan

62

eserlerini tercme etmediler, bni Rtn eserleri, Mslman bilim adamlarnn eserlerini ve tp yazlarn da Latinceye evirdiler. Ortada enteresan bir ikilem vard. Orta Douda, Hristiyanlar Hal seferleri ile slam ykmakla urayor, spanya'da ise Mslmanlar, Hristiyanlarn bat uygarln oluturmasna yardmc oluyorlard. Thomas Aquinas, zellikle, bni Rtn Aristo yorumundan etkilenmiti. Teslis gibi srlarn aklla kantlana bilineceine inanmyordu. Ona gre Tanrnn gereklii ile Tanr hakkndaki insan retilerini birbirinden ayr mtalaa etmek gerekiyordu. Tanr insan akl ile kavranlamazd. Thomas Eninde sonunda insann Tanr hakknda btn bildii, Onu bilmediini bilmektir diyordu. Zaten Tanr Musaya Ben neysem Oyum dememimiydi? Aquinas, filozoflarn Tanrs ile Hristiyanlarn Tanrsn da birletirmiti. Tanry bir varlk olarak dnyordu. Tanrnn varlk olmas bir biim belirlemiyordu, burada ama, Tanrnn kendi olmasyd. Aquinas, byle dnmesine ramen, Tanr tartmasna, varl, doa felsefesinden hareketle aklamakla balamt. Bu ise insanlara Tanr tartlabilirmi gibi bir izlenim veriyordu. Tanr'nn varln kantlamak iin be kant sralyordu. . Aristonun ilk hareket kabul. . Sonsuz etkiler dizisi olmayaca, bir balang olmas gerei. . bni Sina tarafndan savunulan, bir Zorunlu Varlk olmasn gerektiren olaylar. . Aristonun ileri srd, mkemmellik hiyerarisinin tepesinde yer almas gereken mkemmellik. . Evrende gzlemlediimiz dzenin tesadf eseri olamayaca. Bugn, bir kant olarak alglanamayan bu be kant, Katolik ve Protestanlkta ok nemli bir yere sahip olmutur. Thomasn kulland lk neden , Zorunlu neden gibi terimler, Tanrnn bildiimiz gibi bir varlk olmadn fakat bildiimiz varlklarn varlk nedeni ve gerekesi olduu bilgisini veren terimlerdir. Geni halk kitleleri, Aquinasda ki ayrma vakf olamam, sadece Tanrya varlklarn en ycesi diye bakmlardr. Bu da, Baty biimsel bir Tanr dnmeye itmitir.

63

Hac Bekta Veli

Hac Bekta- Veli, Anadolunun Trklemesi ve slamlamasnda ve genel olarak Trklerin Anadoludaki dini, sosyal ve kltrel hayatlarnda ok nemli rol olan kiilerden biridir. Kendinden sonra adna izafeten Bektailik tarikat ve tekilat ortaya kmtr. 13. Yzyln ilk yarsnda Mool etkisiyle veya baka nedenlerle baz dnrler Horasandan kalkp Anadoluya gelmilerdir. Anadolu Alevilii bu kiilerin abalar ile olumutur. Bu erenler, daha sonraki yllarda, Horasan Erenleri diye anlacaklardr. Bu Trkmen babalar arasnda Hac Bekta Velinin nemli bir yeri vardr. Elimizde Hac Bekta Velinin doum tarihini kesin olarak bildiren kaynak bulunmamaktadr. Doum ve lmne ilikin pek ok deiik tarih verildiinden, biz bunlarn iinde kendi

64

aklmza en uygun gelenini setik. Hac Bekta- Veli hakkndaki bilgilerimiz, aa yukar lmnden 200 yl sonra, muhtemelen Uzun Firdevsi tarafndan yazlm olan Vilayetname adl esere dayanr. Ahmet Yesevinin dergahnda yetimi olan Horasan erenlerinden Hac Bekta- Velinin asl ad Muhammed bin brahim Ata, mahlas Bektatr. Baba ad brahim, annesi Hatem veya Hatme Hatundur. 1209 ylnda Horasann Niapur ehrinde doup 63 yanda (1271 ylnda) lmtr. Hac Bekta- Velinin doum ve lm tarihi ile yaad dnem hakkndaki farkl kanaatler gnmze kadar devam edip gelmitir. Baz nemli kaynaklarda Hac Bekta Velinin doum ve lm tarihleri olarak 1242 ile 1337 vermektedirler. Yaygn olan kanaate gre okul ana geldii zaman babas, Bekta Ahmet Yesevinin halifelerinden Lokman Parendeye teslim etmitir. Lokman Parendenin himayesinde ve Yesevilik retisi altnda yetien Bekta, iyi bir eitim almt. Burada matematik, astronomi, felsefe renmitir. Anadoluya geldikten sonra hayatnn byk bir ksmn Sulucakarahykte (Hacbekta) geiren Hac Bekta- Veli mrn de burada tamamlamtr. Hac Bekta dier btn Alevi pirleri gibi Peygamberin damad Aliye balama abalar sonucu, soy ktkleri tekil edilmitir. Hac Bekta- Veli, ksa zamanda Anadoluda tannarak byk rabet grd. Bu srada Anadolu'da Ahilik Tekilat iin de alt. Gerek Akpaazadenin verdii bilgilere, gerekse Eflakinin Ariflerin Menkbeleri adl eserinde Hac Bekta Veli iin syledii, Baba Resuln has halifesiydi szne dayanan baz aratrmaclar, Hac Bekta Velinin, on nc yzyln balarnda, bazlarna gre Baba lyas, bazlarna gre de Baba shak tarafndan dzenlenen ve uzun sren Babai syanna katldn iddia ederler. Yani Hac Bekta Velinin Seluklu ynetimi tarafndan 1240 ylnda Krehir civarnda bastrlan ve elebalar idam edilmi olan Babailer syann aktif olarak katldn sylenmitir. Kendisi de Trkmen babas olan Hac Bekta Velinin Baba lyas, Baba shak ve dier Trkmen babalaryla iyi ilikiler iinde olmas doaldr. Ancak onun Babailer syanna katlm olmas zayf bir ihtimaldir. Hac Bekta Velinin yaamn ayrntlarna kadar anlatan Vilayetnamede bu konudan hi bahsedilmemektedir. Btn tarikatlar, amanizmden gelen bir alkanlkla keramete ve tarikat bykleri ile ilgili menkbelere byk nem vermilerdir. Bu yzden Hac Bekta- Velinin de gerek hayatnn dnda bir de efsanevi kiilii ve bu hayatn kerametlerle sslenmi blmleri vardr. Hac Bekta- Veli hakknda bilgi veren en eski kaynaklar arasnda yer alan Vilayetname ve dier birok eserde dile getirildii gibi, Hac Bekta- Veliye olaanst gler atfedilmektedir. Kendisinde olan manevi gten kaynaklanan ve kendisine ait kerametler olarak da gsterilen bu rivayetlerden bazlar unlardr: Hnkar Hac Bekta- Veli, istedii anda dalar yrtp, talar, kayalar konuturmaktadr. Bir anda birok yerde grnebilmekte, ok uzun mesafeleri ok ksa zamanda kat edebilmektedir. Bast yerde kayalar un gibi ezilmekte veya bast talarda ayaklarnn izleri kalmaktadr. Yklan duvarlar eliyle dorultmakta, btn gemileri kurtarmaktadr. Susuz yerlerden su fkrtmakta, dua ve himmetiyle olmayacak eyler vuku bulmaktadr. Yerine gre gvercin ve ahin olup silkinince insan ekline dnmekte, dar ve susam yapra zerinde namaz kld rivayet edilmektedir. Yrtc ve vahi hayvanlar zararsz hale getirdii, lleri dirilttii, denizde batmadan yrd, suyu kan haline dntrd haber verilerek yapamayaca hibir eyin olmad inanc dile getirilmeye allmaktadr. Bylece kendisine olaanst bir g atfedilmektedir. Hac Bekta- Velinin evli olup olmad, Bektailer arasnda ihtilaf konusu olmutur. Bu yzden Bektailer, Hac Bekta- Velinin evli olduu grn kabul eden elebiler kolu ve

65

evlenmedii grnde olan Babaan (Babalar) kolu olmak zere iki gruba ayrlmlardr. elebiler, Hac Bekta- Velinin dris Hocann kz Fatma Nuriye veya Kadnck Ana (Kutlu Melek) ile evli olduunu kabul etmekte, bu evlilikten Seyyid Ali Sultan, dier adyla Timurta adl bir ocuk dnyaya geldiini, kendilerinin de bu soydan olduklarn iddia etmektedirler. Babaan (Babalar) kolu ise Hnkar Hac Bekta- Velinin hi evlenmediini, mcerret kaldn, dnyadan da mcerret olarak gtn iddia etmektedirler. Bunlar Pirin nesli evlilikten doan bel evlatlar tarafndan deil, burun kanndan meydana gelen yol evlatlar kanalyla devam ettii gr ve inancndadrlar. Bu guruba mensup olan insanlar kendilerinin Pir Hac Bekta- Veli hazretlerinin yol evlad olduklarna inanrlar. Yukarda da belirtildii gibi, Hac Bekta- Veli evlenmemitir; dnyadan da mcerret olarak gmtr. diyen Babaan kolu mensuplarna gre, Hac Bekta- Veli, Sulucakarahyke geldii zaman dris Hocann evine konuk olmutur. dris Hocann hanm Kadnck, kendisinin birok kerametlerine ahit olduu iin, Hnkar elini ykasa veya abdest alsa o suyu hemen imeyi adet edinmitir. Bir gn abdest alrken Pirin burnu kanad. Kadnck alkanlkla bu suyu iti. Durum Hnkara malum oldu. Kadnck geri dndnde Bir yudumunu bile dkecek yer bulamadm, bu yzden o kan itim dedi. Hac Bekta- Veli, Kadnck, sen bizden umduun nasibi aldn. Senden iki olumuz dnyaya gelecek, onlar yurdumuzun bekisi olacak, halkn 70 yandakileri onlardan 7 yandakinin elini psnler, dnya bozulsa onlar srtlar zerine yatsnlar, hi zahmet grmesinler dedi. Bu gurup mensuplarna gre bugn Hac Bekta- Velinin evlad olarak bilinenler, Pirin Kadnck Anadan gelen nefes (yol) evladdr. elebilere gre Bu iddia ve anlatmlar Pirin lmnden yaklak 215 yl sonra 1552de Dedebabalkla beraber ortaya atlmtr . elebiler slam dininde evlilie verilen nem ile Peygamber, Ali ve Ehlibeytin de evlenmi olduklarn dile getirerek slamda mcerredlik (evlenmeme) yoktur, evlenmek vardr. demektedirler. htilafl olan bu konu; gnmze kadar akla kavumam, her iki gr de devam edip gelmitir.

66

Bektailik

Hac Bekta Velinin ncinsen de incitme Her ne ararsan kendinde ara szleri onun hogrsn ortaya koymaktadr. Szleri ile btn insanl sevgi, bar ve kardelie arm Dmannn bile insan olduunu unutma sz ile de insana verdii deeri ortaya koymutur. Hac Bekta Velinin erh-i Besmele isimli eseri genellikle ilahi merhamet ve hogr konusunu ilemektedir. Onun limden gidilmeyen yolun sonu karanlktr. mesaj da gelecek iin k tutmaktadr. Eline, diline, beline sahip ol ilkesi toplumun birliinin ve dirliinin korunmasnda ok nemli bir ilke olmutur. Hac Bekta Velide Allah ak ve sevgisi ile insan sevgisi ve hayvan sevgisi birbirinden ayrlmaz bir ekilde vard. nsanln ancak XX. Yzylda, stelik de ou kez politik amalarla kulland insan sevgisi ve insan haklarn, Mevlana ve Yunus Emre gibi Hac Bekta Veli de XIII. Yzylda, stelik insanlarn neler ektiini grdmz bir dnemde, en iten duygularla, dile getirmitir. Dini kurallara ball, manevi gc, Ehlibeyt sevgisi, zekas ve sarslmaz inancyla Hac Bekta Veli kitleleri etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir. Oturduun yeri pak et, kazandn lokmay hak et diyerek temizlik, drstlk, almak ve helal kazan konusunda tavsiyede bulurken ykcla, zulme, smrye ve tembellie kar da tavrn ortaya koymutur. Ayaa kalkarsan hizmet amacyla kalk, Eer konuacaksan, hikmet ile konu, Ve oturacan zaman, sayg ile otur! Toplumda birlik ve dirliin salanmasn, insanlarn kalplerine sevgi hissinin dolup, dier duygulardan daha ar basmasn, insanlarn karde gibi yaamasn istemitir. Bu istek Gelin canlar bir olalm mesajnda net olarak verilmitir. Bir olalm, diri olalm, iri olalm diyerek Hac Bekta Veli birletirici, yapc, hogr sahibi, sevgi dolu byk bir mutasavvftr. Hac Bekta Veliye ait olduu ileri srlen baz eserler vardr. Bunlardan bazlarnn Hac Bekta Veliye ait olduu kesinlik kazanmasna ramen, bazlar hakknda hala kesin bir ey syleme imkan olmamtr. 67

Hac Bekta Velinin en nemli ve en hacimli eseri Makalat tr. Makalat; eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat gibi drt kapdan, her kapnn da on makamndan bahseder. Burada kaplar sraldr ve birinden dierine geilir. Makalatta tasavvuftan, kalbin anlamndan, dnya nimetlerinden ve arzulardan uzaklamadan, bilgelikten ve sevgi ile beslenen dostluktan bahsedilerek insan vlmekte, kendisine verilen nimetler anlatlmaktadr. Makalatn ilgi eken en nemli hususu, dncelerin Kuran ayetlerine ve Peygamberin hadislerine dayandrlm olmasdr. Baz blmlerde konular sadece ayetler zikredilerek anlatlmaya allmtr. Eserde Hac Bekta Veli, insanlar abidler, ahitler, arifler ve muhipler olmak zere drt gruba ayrarak incelemektedir. Makalatta insann hem Allaha, hem de dier canllara kar grevleri aklanmakta, bu dnyada huzuru ve teki dnyada mutluluu elde etmenin yollar gsterilmektedir. Hac Bekta Velinin bilinen bir dier nemli eseri de erh-i Besmele dir. Bu risalede Hac Bekta Velinin ilahi merhamet ve hogr konusundaki dnceleri vardr. Hac Bekta Veli bu risale ile bize Bektailiin engin hogr ve sevgisinin Kuran ve Snnetle olan ilikisini aklamaktadr. Faydal szler anlamna gelen Fevaid ve iki sayfa kadar bir yer tutan athiye de Hac Bekta Velinin bilinen eserlerindendir. Dini, ahlaki ve tasavvufi konular ihtiva eden Fevaid, Farsa bir eserdir. Eserin hac Bekta Veliye ait olup olmad tartmaldr. Bundan ayr olarak Fatiha Tefsiri , Hac Bektan Nasihatleri , Makalat- Gaybiyye ve Kelimat- Ayniye de ona isnat edilen eserlerdir.

68

Drt Kap

Hac Bekta Veli retisi hakknda bir fikir sahibi olabilmek iin Makalata bir gz atmakta fayda vardr. Hac Bekta Veli Makalatta slam dininin iman, ibadet ve ahlak konularna yer vermi, ele ald konular ayet ve hadislerin nda ve onlarla destekleyerek incelemitir. yi bir Mslman olabilmek ve Allahn rzasna erebilmek iin dikkat edilmesi gereken hususlar drt ana balk ve her birini de on alt balk halinde sralam, kendi slubu ile de drt kap krk makam olarak ifade etmitir. Birinci kap eriat kapsdr. Bu kapda slam dinini kabul etmek, Muhammedi Peygamber olarak sevip saymak, Ehlibeyte de ayn saygy gstermek, Aliyi sevgi ve hogrnn sembol olarak grmek esastr. Bu aamada Tanr-insan balants renilir. Buras iyi ile kty, yanl ile doruyu birbirinden ayrmay renerek ekilcilikten ze, yzeysellikten derinlie geitir. Buna Hac Bekta Veli yel yani hava demitir. eriatn On Makam unlardr: man etmek; lim renmek; eriata uymak (Namaz klmak, Oru tutmak, zekat vermek, gc yeterse hacca gitmek ve gaza etmek); Helal kazan kazanmak ve ribayi (faiz) haram bilmek; Nikah kymak (evlenmek); Hayzn (adet dnemi) ve nifasn (losa) ciman (insi mnasebet) haram bilmek, onlara yaklamamak; Snnet ve cemaat ehli olmak; efkatli olmak; Temiz yiyip temiz giyinmek; Emri bil maruf ve nehyi anil mnkerdir. kinci kap tarikat kapsdr. Buna erdemli olabilmek de denilebilinir. Burada Tanry, kendini ve evreni tanmak iin insann iindeki ate, ak saz eline alr. Hac Bekta Veli buna od yani ate demitir. Tarikatn On Makam unlardr: Mritten el alp tvbe etmek (Tarikatn, tasavvuf yolunun ilk makam, bir ustaya can gnlden balanp, tvbe etmektir. Tvbe, can gnlden olan pimanlktr ve mutlaka yaplmaldr. Tvbe ederken gzya dkmelidir. Tvbeyi kabul edecek Allah- Tealadr. Tvbe ettikten sonra Allaha tevekkl etmelidir); Talip ve mrit olmak (kinci makam, renci olmaktr); San sakaln ve elbiselerini temiz tutmak; Mcahada da gynmek (nefsine sz geirmek); Hizmet etmek; Korkmak, ekinmek; Haktan mit kesmemek; Doruluk ve ibret zere olmak; Ak, sevgi, safa ve fakirlik zere olmaktr.

69

nc kap marifet kapsdr. Bu kapya akl, ilim ve adalet kaps da diyebiliriz. Burada ama mkemmele doru gelimektir. Tanr, insan ve evren lemesini akl, ilim ve adalet ile zmler. Bu leme birbirinden ayrlmaz bir btndr ve Enel Hak ifadesi ile belirtilir. nsan, gzlem ve deney ile duyumsayp, anlamaldr. Bilimi kullanarak doru dnmeli, retmeli ve yeni bilgi salamaldr. Yaratc, insan ve evren btnln kavramaldr. Burada Alevi inanc ile Snni inan arasndaki nemli bir fark ortaya kmaktadr. Alevilikte ve Bektailikte bir btn olan tanr, insan ve evren kavram, Snni inanta birbirinden ayr kavramlardr. Alevilikte bu inann ritelleri olarak Cem halkas, semah gibi ayin ritelleri vardr. Marifetin On Makam unlardr: Edep; Korku; Kanaat; Sabr; Utanmak; Cmertlik; lim; Miskinlik (gsterisiz yaamak); Marifet; Kendini bilmektir. Hac Bekta Veli bu makama su demitir. Marifet kapsndan geenler su gibi akkan olurlar. Aydnlanmlardr. Temizdirler. Artk kalp dna kmlardr. Drdnc kap Hakikat kapsdr. Burada dier kapdaki retiler birleir. Tanr, insan ve evren btnlemesi gerekleir. Kamil insan artk bir btnn parasdr. Btne sevgi ile bakar. Korkunun yerini sevgi alr. Artk ne korkar ve ne de korkutur. evresine mutluluk saar. Ben, sen, onun yerini biz alr. Yaam gzelletirmeye katk verir. Onun iin Alevilikte amin deil hu denir. Onun iin ld deil hakka yrd denir. Hakikatin On Makam unlardr: Toprak olmak (alakgnll olmak); Yetmi iki milleti bir grmek ve kimseyi ayplamamak; Eline geenle yetinmek; Dnyada her eyin kendisinden emin olmas, gven duymas; Her bir i iin mlkn sahibi Allaha gvenip yalnz ondan yardm ve baar dilemek; Sr tutmak; Seyri Sluk; Kendinden sadr olan kerametleri saklamak; Mnacat; Cenab- Allaha (alap tealaya) ulamaktr. Hac Bekta Veli Hakikat makamna toprak demitir. Toprak denme nedeni topran iinde havay, atei ve suyu barndrarak btnl salamasdr. Hac Bekta Veli XIII. yzylda Anadoluda sufiliin bel kemiini tekil eden ve Ahmet Yeseviye dayanan bir tasavvuf anlaynn ve sufi inancnn ba temsilcilerinden birisidir. Bu yukarda anlatlanlar Mani Dini Kurallarna ok uymaktadr.

70

Bektailiin yaylmas

Seluklu ynetiminin resmi dil olarak Farsay semesine karn Anadoluda Trkler Trkeyi kullanmaya devam ediyorlard. Bektailer; gerek dinsel trenlerini, gerekse sanatlarn z Trke ile dile getiriyorlard. Yunus Emrenin iirlerini Mevlana gibi Farsa deil de Trke yazmas, bu yaklamn sonucudur. XIII. Yzylda Anadolu Alevi Trkmenleri balarna kzl klah geirip savalara yle katlrlard. Velayetnamede iki yerde de Hac Bektan bana kzl renkli sark sard yazldr. Bu onun kendini Alevi Trklerle bir grdnn bir iaretidir. Bektailik Hac Bekta Velinin ilke ve prensipleri dorultusunda ve adn alarak kurulmutur. Bektailik fetihler yoluyla Anadolu snrlarn aarak Balkanlara kadar yaylmtr. Geni kitleleri bnyesinde barndran bir tarikattr. Ayrca Hac Bekta Veli, Yenierilik gibi nemli bir askeri tekilatta Pir olarak kabul edilmi, onun ilke ve prensipleri bu tekilatta yaatlmaya allmtr. Hac Bekta Velinin dervileri Anadolu ve zellikle Rumeliye dalarak onun retisini yaymaya almlardr. Bektailik Rumeli ve Balkanlarda byk bir rabet grmtr. amanizm, Manizm ve slamn prensiplerini harmanlayan ve yorumlayan Hac Bekta Veli Anadolunun slamlamas ve Trklemesinde nemli rol oynamtr. zellikle bir Hristiyanlk merkezi olan Kapadokyaya yakn bir yerde yerlemi ve bu konum blgenin Trkleme ve slamlamada nemli olmutur. Hac Bekta- Velinin kurulu devrinde olan Osmanl Devleti'nin salam temeller zerine oturmasnda byk hizmetleri oldu. Osmanl ynetimi, balangta Alevi-Bektai kesimle gayet iyi geinmi ve devletin gelitirilmesinde onlar kullanmtr. Daha sonra bu ittifak bozulacak ve Yavuz Sultan Selim dneminde de toplu katliamlar balayacaktr. Sultan Orhan zamannda temelleri atlan Yenieri Ordusu nun Sultan Murat zamannda kurulduu en rabet gren grtr. Yenieri Ordusunda Bektai dedeleri dua ederek, askerlerin srtlarn svazlarlard. Hac Bekta- Veli'yi kendilerine manevi pir olarak kabul eden Yenieri Ordusu, manevi hayatn ve disiplinini ona balad. Hac Bekta- Veli, asrlarca Yenieriliin piri, stad ve manevi hamisi olarak bilindi. Bu ballk ve muhabbet, Yenierilerin sulh zamanndaki talimleri ve harplerdeki gayretlerinde olumlu sonular verdi. Btn bunlar, halk ile 71

Yenieriler arasndaki yaknl kuvvetlendirdi. Yenierilerin; " Allah, Allah! llallah! Ba ryan, sine pryan, kl al kan. Bu meydanda nice balar kesilir. Kahrmz, klcmz dmana ziyan! Kulluumuz padiaha ayan! ler, yediler, krklar! Glbank-i Muhammedi, Nur-i Nebi, Kerem-i Ali... Pirimiz, sultanmz Hac Bekta- Veli..." diyerek savaa balamalar ve Bektai tarikatna girmeleri adet haline geldi. Hac Bekta- Velinin dncesinde, insana kymak byk bir gnahtr. Cihat veya gaza denilen sava ise, insann kendi nefsiyle yapt savatr. Bektai dncesinde en byk dman, insann iinde bulunan kt arzular, kt dncelerdir. te bunlarn tepelenmesi bir insan iin birinci grev saylmtr. Bu byle iken, Osmanllar tarafndan Hac Bekta- Velinin saldrgan bir ordu olan Yenierilerin piri kabul edilmesi, bir ironidir. Hac Bekta Velinin halifeleri, onunla birlikte Horasandan Anadoluya gelmi olan Sar Saltuk Dede Rumelinde, Abdal Musa Sultan Elmalda, Karaca Ahmet Sultan stanbulda ve Akhisarda, Aka Koca Akyazda, Barak Baba Bigadite, Hzr Samut Bozokta Yozgatta, Sultan ca Eskiehirde, Hacm Sultan Uakta, Taptuk Emre Sakarya blgesinde, Geyikli Baba Bursada inanlarnn, geliip kk salmas iin almlardr.

72

Hahainlerin sonu, 1256

Bohralar

Mool Hal ortak hareketi gereklememiti. Bununla birlikte, Mool kurultay Ortadouya hakim olma ve denizlere kma karar vermiti. Bunun iin Haailerle, Badat Halifelii ortadan kaldrlacakt. Ermeni Kral Hetum plann gelimesine ciddi katklarda bulundu. Bu srada Mool Byk Hakan Karakurumda oturan Mengyd (Mngke). Badat saldrsn Mngkesiye Ermeni Hetum nermiti. Byk Hakan bu neriyi kabul edince, Hlagu Han byk bir ordu ile hareket etti. Hlagu Han, Cengiz Hann en kk olu Tuluyun olu ve iktidardaki Mengnn erkek kardeiydi. Bir vali olarak rana geldi. Hlagu Han (1256 1265) ilk ran Mool hkmdardr. Hlagu Han, ran Moollar Hanln veya lhanllar kurdu. Byk Hann ine ynelmesinden beri, Mool yksek kademesi arasnda Budist dini bir eit kibar dini olmutu. Hlagu Han da Budistti. Ancak kars banaz bir Hristiyand. Bu nedenle Hlagu kendini Hristiyanlara yakn hissediyor ve Mslman dmanl yapyordu. Moollar uzun sredir ran ve Azerbaycandan teye gemiyorlard. Anadolu Seluklular gibi vassal lkeler Batu Hann denetimine braklmt. Ama politika deimiti. Byk Han kardei Hlagu Han Batnn ele geirilmesi ile grevlendirmiti. Hlagu kalabalk bir ordu ile geldi ve kendine yerleme yeri olarak, Baycunun asker ve atlar ile yerletii Azerbaycann Mugan otlaklarn seti. Baycuya da Azerbaycan boaltp, asker ve atlar ile Anadoluya gitme emrini verdi. Azerbaycann Meraga, Arran, Mugan gibi zengin ve gzel otlaklarna Moollar yerleince, Trkmenler buralar terk etmek zorunda kalmlard. Azarbaycanda uzun sredir yurt tutmu Trkmenler batya akarken, yerine Mool ordusu iinde yeni Trkler geliyordu.

73

Baycunun Anadoluya gitmekte sava bir amac yoktu. Sadece ordusunun srekli olarak Anadoluda konaklamasn istiyordu. stenen buydu ama arkadan gelecekler de vard. Bu durum Seluklu devleti kaynaklarnn ykmna neden olacakt. Mool babular, Anadolu Seluklu yneticilerinin aleyhine olarak yetki sahibi olacaklard. Moollar Seluklu i ilerine daha fazla karr olacaklard. Hahainleri ciddi bir tehdit olarak alglayan Hlagu Han, Hahainler zerine yrd. 1256 ylnda Alamut kalesini ele geirdi ve ykt. Nizari smaililerin pek ou Afganistana, Himalayalara, Sinde katlar. Hindistanda bir ksm oraya daha nce gelmi olan smaililerle birleerek Bohralar ad altnda yaadlar. Gizli de olsa hala olduklar sanlmaktadr. Bir byk kol da Pencapta Hocalar ad altnda var olmutur. Aa han nderliinde ada smaililerin dayand temel Hocalar tarikatdr. Yani Hahainler soyundan gelmektedirler. Hlagu Han Bat ve rana vali atannca, Baycu Noyan bu durumdan holanmamt, Mugandaki ordugahtan ayrlmak zorunda kalmt. Baycu Noyan Anadoluya geldi. Anadolu Seluklu devletinden yaylak ve klak istiyordu. Bu srada Anadolu Seluklu devletinde Ermeni ve Trk isyanlar vard. Seluklular gebe Trklerle urayorlard. Baycu Aksaraya kadar ilerledi. Seluklu ileri gelenleri, epey bir sre ne yapacaklarna karar veremediler. Savaacaklar myd, yoksa Baycuya yaylak ve klak verecekler miydi? Sonunda Vezir zzeddin Muhammedin srar ile savamaya karar verdiler. Aksaray yaknlarnda Sultan Han blgesinde yaplan sava Moollar kazand (Ekim 1256). Rum Seluklu ordusundaki Hristiyan askerlere beylerbeyi Mihail Paleologos komuta ediyordu. Anadolu Seluklu Sultan II. Alaeddin Keykavus ailesi ve yaknlar ile Konyadan ayrlp Alanyaya ekildi. Mool ordusu Konyay yamalamaya geliyordu. Saray Kahyas (staddar) Nizameddin Ali, byk abalarla halktan altn toplayp, bunlar Baycu Noyana vererek, onu Konyay yamalamaktan vazgemeye ikna etti. Ancak, Konya kent surlar ykld. Bulgar Kral Mihail Asen, Trakya ve Makedonyada geni araziler igal etmiti. znik kral Theodoros Laskaris, Bulgarlar zerine 2 sefer dzenleyerek Bulgarlar geri pskrtt (1256). 1256 ylnda Anadoluda Mardinde Hatuniye medresesi yapld. Anadoluda imar ve eitim devam ediyordu. 1256 ylnda Avusturya Dkaln nde gelenleri tarafndan, lkedeki karkl gidermek iin Bohemya Kral Ottokar Premysl arld. Ottokar Premysl birok miras arasnda baarl olan kii oldu. Politikas, asilleri bastrrken, kentlerdeki burjuvaziyi desteklemeye ynelikti. Bu zelliiyle sevildi, Habsburglar zamannda bile uzun sre Viyanallarn aklnda kald.

74

Altnordu, 1256, 57

1256da Batu Han ldnde ona ait topraklarn snrlar Kpak Bozkrn (Det-i Kpak), dil'in aa ve orta havzasn, Seyhun ve dil rmaklar arasndaki Aral Gl yresini, Kafkaslarn Azerbaycan'a kadar olan kesimini kapsyordu. Lehistan (Polonya) ve Lituanyay vergiye balamt. Batu Hann yerine nce olu Sartak geti Sartak kendine din olarak Hristiyanl semiti. Ancak ok ksa bir saltanattan sonra bir cinayet sonucu ld. Yerine Batu Hann kardei Berke Han geti. Berke Han (1257 1266), slam dinini benimsedi ve Moollarn bir baka kolu olan lhanllarla (ran) savat. Hristiyanlk iktidarda ok ksa sre kalmt. Artk bu topraklara Altnordu topraklar deniyordu. Altnordu devleti zaman iinde Byk Mool mparatorluundan bamszlaacakt. (Altnordu) Altnorda ad Moolcada adr demek olan " Orda " kelimesinden gelir. Hanlarn ordugahnda han adrnn zeri altn kaplama olduu iin, bu adra " Altnorda " deniliyordu. Zamanla bu kelime Trkede " Altnordu " ekline brnd. Altnordu devleti en az 1 yzyl boyunca baarl ve mreffeh bir devlet olmutur. Bir yandan slamiyet yaylyordu, bir yandan da konuulan dil olarak Trke Moolcann yerini alyordu. 1257 yl geldiinde, Memluk emiri Aybek kars everddrn fedaileri tarafndan ldrld (Nisan 1257). Aybek bylece Devletin bandan ekilince, ileri gelen Memluk emirleri Aybekin olu Nureddin Aliyi hkmdar ilan ettiler. 75

Nureddin Alinin Msr tahtna kmas, emirler arasndaki elikileri bitirmemiti. Emirler birbirlerine girdiler. Suriyedeki Bahriye emirleri iki defa Msra saldrp, taht ele geirmek istediler, ancak baarl olamadlar. Bu srada Moollar Irak ele geirip, Suriyeye ynelmilerdi. Moolistann merkezinde Byk Han Meng Hand. Meng Han, gedey ve aatay uluslarnn bandaki hanlar ldrterek, yerlerine o soylardan baka kiileri geirtti. Bu Meng Hann Altn Soya yaptklar hi Cengiz Hann isteklerine uymuyordu. Mool uluslar iinde Meng Han Byk Han yapan Batunun ulusu tam bamsz bir devlete dnmt. Altn Ordu devleti artk Cengiz Han Mool devletinden kopmutu. Fransz kral Byk Hana mektup yazd. Meng Hana Fransz kralnn mektubunu misyoner Rubruk gtrd. Fransz kral Moollarn Hristiyan olmasn istiyordu. Meng Hann cevab hi de Fransz kralnn bekledii gibi deildi. lmsz tanrnn buyruu udur: Gkte tek Tanr, yeryznde tek hkmdar vardr. O da Tanrnn olu Cengiz Handr. Hatrlanaca gibi Meng (Mnge), Gyk Hann (Gyk Han) kardeiydi. Bir dier kardeleri de Kubilayd. Kubilay inde Songlara kar savayordu. Song Mool savalar uzun ve etindi. Anadoluda ise Baycu Noyan, II. zzeddin Keykavusu yanna artt. Korkan Keykavus, znik Rum devletine snd. Bunun zerine Baycu, Rkneddin Kl Arslan hapisten kararak, Konyada tahta oturttu (Mart 1257). Kl Arslann Sultanln ilannda n ayak olanlardan pervane Nizameddin saltanat naibi, Muineddin Sleyman da pervane oldu. Bundan sonra Muineddin Sleyman Pervane ad ile anlacakt. Pervane, Rum Seluklularnda lke topraklarnn defterini tutan, has ve iktalara ait kararlar dzenleyen divann badr. Pervane, Kseda savandan sonra Baycu ile anlama yapan vezir Mhezzibddin Alinin oluydu. Moollarla ve zellikle Baycu ile aras iyiydi. Moollar ona gvenmekteydiler. Bu son savatan nce de sava deil bar yanls olmutu. Bu srada Hlagu Han Badata Halifenin zerine yrmeye karar vermiti. Hlagu Han Badat seferine karken, Baycu Noyan da bu sefere katlmt. Baycunun Anadoludan ayrlmasn frsat bilen II. zzeddin Keykavus znik Rum mparatoru II. Theodorus Laskaristen ald 3.000 Frenk askeri yardmla Mays 1257 tarihinde Konyaya gelerek Seluklu tahtna oturdu. Yardm karl II. Theodoruse birka kale vermiti. Pervane ise yanna Rkneddin Kl Arslan alarak Kayseriye gitti. Konya Keykavusu sevinle karlam, enlik ve merasim yapmt. Rkneddin ise Kayseride barnamayarak, Pervanenin ikta olan Tokata ekildi. Ancak ilerleyen Anadolu Seluklu askerleri nnde orada da barnlamad. Altnordu devletinin alaca vergi 1257 tarihinde tm Rus topraklarndaki nfus Tatarlar (Trkler) tarafndan saylarak belirlenmiti. Bu saymda din adamlar yani Bakire Meryem ile sa peygambere hizmet edenlerin tm saym d braklmt. 1257 ylnda Hlagu Han, Badat seferinden nce arkasn emniyete almak istedi. Moollar haaileri (Hahainleri) tehdit olarak alglyorlard. Hlagu, btn Hahain kalelerini

76

yktrd, topluluu yok etti, yakalad mritleri ldrtt. Byk bir krm oldu. Alamuta giden tarihi Cveyni, ktphanede bulduu sapk kitaplar (onlara gre sapk) yakt. Bylece Hahain hareketi bitti. Hahain hareketi Seluklularn baa kamad bir eylemdi. Ayn zamanda Seluklular mcadele tercihlerini Hallar yerine Hahainler iin kullandklarndan da, Hahain hareketi Hallarn iine gelmiti. Hlagu Han oturaca yer olarak, Moollarn atlarn otlatabildikleri ve Trk Boylarnn bulunduu Azerbaycann Tebriz ve Meraga kentlerini seti.

77

Moollar Halifeyi ldryor, 1258

Moollarn Badat' ele geirmesini anlatan minyatr

1258 ylnda Badat Abbasi halifelii Moollar tarafndan yok edildi. Hlagu Han halifeden teslim olmasn istediinde, Halife Mustasm, eer kendisine saldrrsa Allah'n gazabna urayacan syledi ve teslim olmay reddetti. Birok kaynak Halife'nin saldr iin yeterli nlem almadn yazar. Ordusunu glendirmedi. Badat' evreleyen surlar tahkim etmedi. Aslnda, en yapmamas gerekenleri yapmt. Hlaguyu kzdrmt. Bu Hlagunun kuatma iin arad mazeretti. Abbasi ordusu, batdan saldran Mool kuvvetlerinin bir ksmn geri pskrtmeyi baard fakat sonraki arpmalarda yenildiler. Moollar Dicle Nehrindeki setleri ykarak Abbasi ordusunu tuzaa drdler, askerlerin neredeyse tamam kltan geirildi ya da bouldu. Daha sonra ehir kuatld ve birka gn iinde de ehri evreleyen surlarn tamam Mool ordusunun kontrolne girdi. Mustasm anlama teklif etti fakat kabul edilmedi. Moollar 13 ubatta ehre girdi ve ehir bir hafta boyunca yamaland, halk katledildi. Burada byle, ksaca yamaland derken, aslnda ok ackl olaylara iaret etmi oluyoruz. Irza gemeler, annesinin karnnda ocuklar ldrmeler, eitli akla gelmez ikenceler, yani Moollarn bir ehri ele geirmesi demek, herkesin isteyerek koarak biran nce lme kavumaya alaca bir sre demekti. Kamaya alanlar yakalanp ldrld. l says hakknda tahminde bulunmak olduka g olsa da deiik yaklamlar var. Bazlar yaklak 90.000 kadar olduunu savunurken, Mslman tarihi Abdullah Wassaf birka yz bin veya daha fazla Badatlnn ldrldn

78

tahmin ediyor. Hlagu Han, zamann Fransa kral IX. Louise mektubunda ordusunun yaklak 200.000 kiiyi ldrdn sylemektedir. Cami, saray ve hastaneler yamaland ve yok edildi. Halife yakaland ve ldrlmeden nce halknn katledilmesi ve ehrinin talan edilmesi izletildi. Bozkr kltrne gre asil kan yere akmamalyd. Bu yzden Halife keeye sarlp atlar tarafndan inetilerek ldrld. Bir olu hari tm oullar da ldrld. Badat'n yama edilirken sergilenen vahet Mool tarihinin de en acmasz olanyd. Baz tarihiler in ehirlerinin de Badatla ayn kaderi paylat sylerler fakat bunlar belgelenmemitir. Bundan yzyllar sonra bile Badat terkedilmi, harabe ehir grnmnden kurtulamad. Tm bu anlatlanlar Hlagunun Mool hanlar arasnda niye en korkulan ve en byk kan dkclerden olduunu aklamaktadr. Moollar Badat ele geirince sadece halkn krmamlard. Smerlerden beri Mezopotamyay meskun ve kalknm bir blge halinda tutan kadim su kanallarn da tahrip ettiler. tye o zamandan beri Mezopotamya seyrek nfuslu bir l olarak kalmtr. Hlagu Han halifeyi ldrtm, Snni krm yaptrmt. Korunabilenler Hristiyanlar ve iilerdi. iiler hzla Moollar ile doal mttefik durumuna gelmilerdi. Hlagu Badatta Nasturilere bir saray ve bir kilise verdi. Dou Hristiyanlar Hlaguyu kurtarc gibi bekliyorlard. Halifenin Moollarca ldrlmesi o zamann dnyasnda ok byk bir etki yapt. Herkes bunu konutu, sonularn irdeledi. Halifenin lmnden sonra Hlagu Hann Halep Melikine yazm olduu mektup Mool dnce tarzn ifade etmesi bakmndan nemlidir. Moollarn slam ile i ie girmesinden bu yana 25 yl gemiti. imdi Moollar slam hakknda ok daha fazla bilgiye sahiptiler ve hatta ilerinde bazlarnn Mslman olmas veya Mslmanla temayl duymas balamt. Melikl Nasr bilsin ki, Badat zerine yryp Tanrnn klc ile burasn aldk. Ve sahibinin (Halifenin) yanmza ararak iki soru sorduk. Sorularmza cevap vermedi, bundan dolay Kuranda Tanr hibir kavmin elindeki nimeti bu kavim kendi kendisini bozmaynca almaz dedii gibi, kendisinin yapm olduu iler yznden bizim affmza layk olamad. Bundan sonra Tanrnn buyurduu gibi, her ne yaptlarsa cezasn buldular. nk biz Tanrnn kuvveti ile kaldk ve onun kuvveti ile muvaffak olduk ve olmaktayz. Hi phe yoktur ki, biz Tanrnn yeryzndeki askerleriyiz; Kendisi gazaba uratmak istedii kimselerin zerine bizi gnderir. Hadiseler size ibret ve szmz size nasihat olsun. Nice kimseleri yok ettik. Nice ocuklar anasz braktk, yeryznn stn deitirdik, alt st ettik. Size kamak, bize de kaanlar yakalamak der. Sizin iin bizim klcmzdan kurtulmak yoktur. Siz nerede bulunuyorsanz bulunun, oklarmz size yetiir. Atlarmz her attan ziyade koar ve oklarmz btn siperleri deler, klcmz indii yere yldrm gibi iner, akllarmz dalar gibi salamdr, saymz ise kavimler kadar oktur. Bizden aman dileyen selamete erer, bizimle savaa yeltenenler, sonunda piman olurlar. Siz bize kafir diyorsunuz, biz size fask diyoruz. Biz btn ileri tedvin ve takdir eden Tanr tarafndan size musallat edildik. Yeryznn Bat ve Dousu bizim elimizdedir, hibir yere kaarak kurtulamazsnz.

79

Palaiologoslar, 1258 - 60

Constantinopolis'in alnmas ansna sikke

1258 ylnda znik imparatoru II. Teodoros Laskarisin lm zerine tahta alt yandaki olu oannes Laskaris kt. Kral naipliini, dnemin en nemli znikli komutan VIII. Mihail Palaiologos (Anadolu Seluklu Beylerbeyi) getirildi. Mihail, znike dnmeyi Konya Ortodoks piskoposunun aracl ile salamt. znik devletinin kuvvetlenip, Latin mparatorluunu ufak bir blgeye hapsetmi olmas Sicilya Kral Monfredin, Epiros Kral II. Mihailin ve Akhaia Kral Guillame Villehardouinin aralarnda bir ittifak kurmalarna neden oldu. Srp Kral onlara katld. VIII. Mihail Palaiologos kardei oannes komutasndaki bir orduyu mttefiklere kar yollad. 1259 sonbaharnda znik ordusu mttefikleri Pelagonia Vadisinde perian etti. Mihail Palaiologos, ksa sre iinde oannes Laskarisi saf d ederek, kendini mparator ilan etti (1259 1260 znik, 1261 1282 Bizans mparatoru). Sultan zzeddin Keykavus, devletde sz sahibi olan ve cihat isteyen koyu Mslmanlarca tevik edilerek, halk kafir Moollara kar direnmeye aryordu. Moollarn nnden kaarak Anadoluya snan Trk kabilelerine gveniyordu. Bunlar Moola dmandlar. rnein Baycu, Hlagunun yanna Badat kuatmasna giderken, Krtler ve Trkler beraberce geitleri tutarak Moollarn yolunu kesmilerdi. Keykavus bu Krt ve Trklerden asker toplanmasn istedi. zzeddin Keykavusu emrindeki Grekler de tevik ediyor ve znik ordusundan yardm geleceini sylyorlard. Krt kkenli eyh Adi, Yezidi dinini tekrar canlandrmt. Keykavus eyh Adinin oullarna Malatya ve Harput yneticiliklerini verdi. Bunlar, Moollar karsnda baarl olamadlar. O zaman Keykavus, Malatyaya komutan Ali Bahadr yollad. Ali Bahadr, Aaerileri yanna alarak Moollarla savat. Ancak sonunda lenler ve azalanlar Aaeriler oldular.

80

Artk Anadolu nerede ise tek bana Keykavusun denetimine girmiti. Kl Arslan ise Erzincanda Mool askerlerin yardma gelmesini bekliyordu. Rkneddin Kl Arslan beklerken elinde kalan bu tek eyalet olan Erzincan komutanlarna ikta etmeye balad. Ayrca dier topraklar eline geitike, zzeddin Keykavusun emirlerinin iktalarn, kendi emirlerine, zel mlk olarak verecei szn verdi. Bylece miri toprak rejimini ortadan kaldran bir gelime balam oldu. Bu srada Hlagu Badat alp, Halifeyi ldrtmt. Kl Arslan ile Pervanenin bekledii yardm yollad. Bayan Noyan 1.000 atl ile Erzincana geldi. Pervanenin askeri de o kadard. Bu 2.000 kiilik kuvveti Keykavusun bir komutan yendi. Pervane cann zor kurtarp, kapa Erzincana att. Yardm iin tekrar Hlaguya giden Pervane, bu sefer, Alncak ve Kadagan Noyanlarn ynetiminde 10 bin kiilik bir kuvvetle geri dnd. Kl Arslan ve Pervane Mool askerleri ile birlikte ilerlemeye baladlar. Niksar teslim oldu. Tam Konyaya yrnecekken Karakurumdan Byk Hann emri geldi. Hatrlanaca gibi bir Anadolu Seluklu heyeti Karakuruma Byk Hann yanna giderken yolda Alaeddin Keykubat lmt. Bununla birlikte heyet yoluna devam etmi ve Karakurumda, byk Hann yannda, 4 sene kalmt. Kurulda hem Keykavusun ve hem de Kl Arslann yandalar vard. eitli grme ve karar deiikliklerinden sonra Byk Han Meng, Anadolu Seluklu devletini iki karde arasnda paylatrma karar verdi. Bu kararda Anadoluda olup, bitenler de etkili olmutu. Kl Arslan ve Pervane tam Konyaya yryecekken, Baba emseddin, Byk Hann kararn getirdi. ki karde arasndaki snr Kzlrmakt. Sivastan Bizans snrna kadar olan topraklar zzeddin Keykavusa, Sivastan Erzuruma Mool snrna kadar olan yerleri Kl Arslana verdi. Kararn Hlagu Hana onaylatlmas gerekiyordu. ki Sultan karde beraber Hlagu Hann karsna ktlar. Hlagu karar onaylarken harac da kesti. Seluklular her yl Moollara 1 milyon 200 bin dirhem, 500 at ve katr vergi vereceklerdi (Austos 1258). Ama bunun yannda Hlagu Sultanlara hazineden bor veriyordu. Sultanlar 5 er milyon dirhem bor aldlar. Bu yeni bir smr yoluydu. Ayrca Anadoluda Mool askerleri duracakt ve bunlarn masraflarn Sultanlar stleneceklerdi. Bundan sonra Mool askerlerinin giderini karlamak iin Moollardan yeni borlar alnd. 1259 ylnda Mool basks altnda iyice gten dm olan Anadolu Seluklu devletinin durumundan faydalanan Trabzon Komnenoslar Sinopu ele geirdiler. Eyll 1259 ylnda Hlagu Han Suriyeye doru harekete geti. nc olarak Nayman KitBugay yollamt. Nusaybin, Urfa ve Harran hemen alnd. Her yeri yeni bir korku kaplamt. Suriye direnmeyi brakarak teslim oldu Msrda, ortak d dman olan Moollar karsnda birleme ihtiyac dier elikileri bastrd. Emirler toplanarak, Nureddin Aliyi tahttan indirip, Seyfeddin Kutuzu Kasm 1259 da hkmdar ilan ettiler. Bu yl Meng Han ld. Bundan sonra da Tuluy soyu iinde, kardeler arasnda iktidar mcadelesi balad. indeki byk karde Kubilay, acele bir kurultay toplayarak ordusuna kendini Byk Han setirdi. Karakurumdaki kk karde Ark Baa da kendini Han ilan etti. Kardeler arasnda taht savalar balad.

81

Hulagu Han ve kars Dokuz Hatun

Bu srada Moollar Suriyeyi istila ettiler. Moollarn Suriyeyi igali srasnda Kilikya Ermenileri hem Moollar ile ibirlii yapmlar ve hem de onlar Suriye aleyhine kkrtmlard. Ermeni Kral Hetum, ordusu ile Moollara katld. Anadolu Seluklu Sultanlar da bu seferde Hlagu Hann yanndaydlar. Bylece 1260 ylnda Haleb ve am Eyyubilerini Moollar tabiiyetleri altna aldlar. Haleb alndktan sonra 6 gn yama ve Snni Mslman kym yapld. Ermeni Kral Hetum, Haleb Ulucamiini elleri ile yakt. Ermeniler ve Antakya prenslii, Eyyubilerin daha nce onlardan aldklar kale ve kentleri tekrar geri aldlar. Daha dorusu, Moollar verdi. Halebten sonra Hama ve am teslim oldu. am Hristiyanlar slamdan alma gsterileri yaptlar. Hallarla birlikte kentte dolap, Mslmanlarn zerine arap dktler. Camilerde an alnd. Baz camiler kiliseye evrildi. Mool istilas ile daha nceki Trk istilasnn hibir ortak noktas yoktur. Trkler slam dnyasn istila etmeden nce, kle asker olarak slam lkelerinde altklarndan halk tarafndan tannyorlard. Ayrca Trkler gelmeden nce Mslman olmulard. Bylece Trk igali yine de tandk bir slam igaliydi. Moollar ise aman dinindendi ve halk tarafndan hi tannmyorlard. Moollarn slam topraklarn igalleri yakc ve ykc oldu. Defalarda vurguladmz gibi, bu istila o kadar vahiyane idi ki, asrlarca unutulamad. Mslman kentlerin byk bir blmnn nfusu tamamen deiti. Kentlerin yerli halk yok oldu. Pek ok yerde nfus yaps tamamen bakalat. ran, Mezopotamya ve Anadolu, indeki Byk Mool Hakanna bal olan, lhanl devletini oluturmutu. lhanl devleti Moollarn bir alt devletiydi. Ona bal olan yerlerin bir ksm dorudan balyd, bir ksm da vassal olarak balyd. slam ile Moollar arasndaki snr, Ermeni Kilikyadan balyor ve eski Altn Hilali tam ortadan blyordu. Moollar Anadolu

82

ile Arap dnyasnn arasna girerek, Anadoluda zaten mevcut olan ran etkisini kuvvetlendirmi, buna kar Arap etkisini iyice kesmiti. Moollar zaten yklmakta olan Hahailii yani bir tarikat ykmlard. Mslman Halifeliini de ykmlard. Son dnemlerde Halifelik gsz bile olsa, Mslman dnyann birliini simgeliyordu. Bundan sonra Msrda gstermelik bir halifelik kurulacak ama kimse halifelik makamn eskisi gibi ciddiye almayacakt. Moollar ele geirdikleri topraklardaki doal sosyal ve siyasi gidii durdurmu, yeni bir yne evirmilerdir. Moollar ve Hallar nerede ise yan yana gelmilerdi. Bu fiziksel yaknlamay i birlii iin kullanabilirlerdi ama olmad. Moollar Msra yaklamlard ama aralarnda imdi l vard. Atlarn Suriyede otlatacak yeterli otlak bulamyorlard. Moollar Macaristanda ki duruma dtler. Atlarn dinlendirmek ve ikmal yapmak iin geri ekilmeleri gerekiyordu. Hlagu, Suriyede bir Mool vali ve 20.000 asker brakarak ayrld. O gider gitmez de bu kuvvet yok edildi. Bu srada Anadoluda Karamanllarn banda Kerimddin Karaman vard. O da babas gibi tarikat mensubuydu. Karamanllar Kilikya Ermeni devleti zerine srekli aknlar yapyorlard. Anadolu Seluklu hkmdar IV. Kl Arslan, Karamanllarn bu aknlarndan etkilenerek, onlara Larende (Karaman) kalesini verdi. Anadolu Seluklu devletinde Konya Keykavusun bakenti, Tokat Kl Arslann bakentiydi. Baba emseddin her iki sultannda veziri olarak btnl koruyordu. 1260 ylnda vezir lrken ardnda ok byk bir bor brakt. Vezir lnce iki karde arasndaki eliki artt. Her ikisi de ayr ayr vezirler atadlar. Keykavusun veziri, Konya zenginlerinden Fahreddin Aliydi. Rkneddin Kl Arslann ise Pervaneydi.

83

Mesnevi

Mevlana ile Selahattin Zerkub on yl bir arada oldular. Selahattin'i ldrme giriimleri oldu ve bir gn Selahattin Mevlana'dan " bu vcut zindanndan kurtulmak iin izin istedii " rivayeti yayld, gn sonra da Selahattin ld (1258). Selahattin, cenazesinin alayarak deil, neyler ve kudmler alnarak, sevin ve evk iinde kaldrlmasn vasiyet etmiti. stedii gibi oldu. Selahattin'in lmnden sonra, yerini Hsamettin elebi ald. Hsamettin'in babas, Konya yresi ahilerinin reisiydi. Onun iin, Hsamettin Ahi Trkolu diye anlrd. Varlkl bir kiiydi ve Mevlana'ya mrit olduktan sonra btn servetini onun mritleri iin harcad. Beraberlikleri Mevlana'nn lmne kadar on yl srd. Hsamettin elebi ayn zamanda Vezir Ziyaettin tekkesinin de eyhiydi. slam tasavvufunun en nemli ve en byk yapt olan Mesnevi-i Manevi (genellikle yalnz Mesnevi diye anlr) Hsamettin elebi araclyla yazlmtr. Bir gn birlikte sohbet ederlerken elebi bir konudan yaknd ve " mritler ", dedi, " tasavvuf yolunda bir eyler renmek iin ya Hakim Senai'nin Hadika (Bahe) adl kitabn okuyorlar ya Attar'n

84

lahiname 'sini, Mantk-ut-Tayrn (Ku Dili) okuyorlar. Oysa bizim de eitici bir kitabmz olsayd herkes bunu okuyacak ve ilahi gerekleri ilk elden renecekti ". Hsamettin elebi szn bitirirken, Mevlana gen dostuna bklm bir kat uzatt, Mesnevi'nin nl ilk 18 beyti yazlmt ve hoca, mridine yle diyordu: " Ben baladm, gerisini sen yazarsan ben sylerim ". Bu alma yllar boyu srd. Yapt, 25.700 beyitten oluan 6 ciltlik bir btnd. Tasavvuf retisini ilgi ekici ykler araclyla anlatyor, olaylar yorumlarken tasavvuf ilkelerini aklyordu. Mesnevi bittii zaman artk epeyce yalanm olan Mevlana yorgun dm, ayrca sal da bozulmutu. 17 Aralk 1273'te de ld. Celalettin Rumi adnn da belirttii gibi Mool istilasndan sonra tm mrn Anadoluda geirmiti. ldnde tm Konya kenti, herhangi bir din ayrm olmakszn cenazesine katlmt. Mevlana, slam dinini, iir, sanat, raks, mzik yoluyla yorumlayan kiidir. Dnerek yaplan Mevlevi dans, duygusal bir younlama rn olarak ortaya kmtr. Sufi kendi evresinde dnerken, fena halini tadp, nefsinin, dansnda eridiini hisseder. Fena hali beeri sfat ve zelliklerden syrlarak, ilahi vasf ve zelliklere kavuma halidir. Mevlanann sanatsal ve kendine zg yorumu, slam ve slam d btn insanlk tarafndan benimsenmi, esin kayna olmutur. Mevlana yzyllardr etkisini, canlln yitirmeyen byk bir ozan ve dnce adam niteliini muhafaza etmektedir. Kiinin inan ve dnce zgrlne deer vermi, btn insanlar sulu, susuz, Mecusi, putperest, kara, sar, efendi, kle diye ayrm yapmadan saygya ve sevgiye armtr. Bu ar, din Zerdt rahipler ve rk ayrmna kar bir grmn sergilese de, Mslmanlk dnda ki tm din ve mezhepleri, Tanrdan, Mslmanla nazaran, daha uzak kabul etmitir. Dinin gereklerini yerine getirmeyen Mslmanlar iin lm uygun bulur. Trkleri ve Hintlileri ktlerken, ak ve insan sevgisinden bahseder. Bu tip ikili yoruma neden olabilecek elikileri badatrmak zordur. Mevlana tam bir vahdet-i vcut (varlk birlii) savunucusudur. Ona gre, her varlk Hak'n ayr bir tecellisidir. Yaratlmlara uygulanan her eylem aslnda Yaratan'a uygulanyor demektir. Onun iin, soyut bir Allah sevgisi yerine, somut bir sevgi, yani Hak' halkta ve halk Hak'ta sevmek gerekir.

85

Mevlana biimci deildi, her trl kstlamann karsndayd. Edep, vefa, sabr, eitim gibi ahlak kavramlarnn gerek anlamn aramay ve insanlara bunu retmeyi i edinmiti. Ona gre, asl konu " insan "d. Din, felsefe, ahlak, insan daha mutlu etme yolunda gelien aralard. Bu aralara taklp kalmak, gelimeyi ve gelime hzn kesecek yanl davranlard. Doru olan, geree giden yolu bulmakt ve bu yol, " ak " tan geerdi. Bu sevgi, hogr ve vefa kavramlaryla desteklenmeli, beslenmeliydi. Mevlana iin, szn ettii bu ak anlatlmaz, yaanr; yaayarak renilirdi. Bu nedenle, bir gn kendisine " ak nedir efendim " diye soran bir rencisine " Ben ol da bil " yantn vermiti. Mevlana'nn ilkelerinden ve slam inancna getirdii yorumdan Mevlevi tarikat dodu ama Mevlana bir tarikat kurucusu deildi. Mevlevilik onun lmnden sonra olu Sultan Veled ile halifesi Hsamettin elebi'nin birlikte hazrladklar bir rgtlenmeye gre kurulmutur iirlerinde rint bir air olarak eriat snrlarn amtr. Ama buna ramen genel hatlar ile eriat adamyd. Mesnevisinde Kuran yorumlamtr. Genel kannn tersine ok ho grl biri de deildi, rnein felsefe yaplmasn yasaklamtr. Toplumun st snflar olarak eyhleri, ermileri, padiahlar ve zenginleri kabul eder. Halk ve kyller ise toplumun en alt katmanndadrlar. Bu alt toplum katmannda yaananlar hi de iyi eyler deildir. Mevlana iktidardaki snflarn bir temsilcisi olduundan retisi yallar, konaklar, saraylar ve sekinler arasnda yaylmtr. Ama yine de dier sufi tarikatlara nazaran ok daha fazla kent halkna dnktr ve kent halk tarafndan daha yaygn olarak tutulmutur. Mool istilasna, Mslmanlar arasnda, Allahn kullarna verdii bir cezas gibi baklmt. Bu srada da pek ok insan Allaha olan inancn kaybetmiti. Mevlanann retisi ite bu cezaya slami bir tepkidir. Ama ayn zamanda mistiklerin Tanrsnn Sufi olmayan sradan insanlar arasnda da yaylmasna yardmc olmutur. Kendinden nceki Sufiler gibi Mevlana da kainat Allahn adlarnn bir tecellisi olarak gryordu. Bu adlarn bazs, gazap veya iddetti. Ama bir ksm da merhamet gibi kutsal yapnn doasnda olan niteliklerdi ifade ediyordu. Mistik olmak isteyen kii, Allahn yaknln, sevgi ve gzelliini kazanmalyd. Bunun iinde dier hususlardan arnmak gerekiyordu. Bu arnmay gerekletirebilmek iin, dervi srekli mcadele yapmalyd (cihat). Mesnevi, insan iindeki gerei, ak bulmaya aryordu. Ego insanlar kr ediyordu. Egosundan kurtulan kii yaltlmlktan kurtularak, btn varlklarn temelinde yatan eyle bir olurdu. Ancak buna ramen Allah kiiye zel bir deneyimdi. Bu nedenle bakalarnn Allah kavramna sayg gstermek gerekirdi. Allahtan bahsetmenin doru yolu diye bir ey yoktur. Tapmann da doru yolu yoktur. Senin iin yanl olan, onun iin dorudur Birine bal olan brne zehir olur. Mevlana evlerinin byklklerine bakarak Rum Seluklu toplumunu snflandrmt. Bu snflandrmada Zanaatlar, tacirlerden ve dilerden sonra geliyorlard. Yani olduka alt tabakadandlar. Mevlevilik aristokrat bir tarikatt. Mevlevilie alnan esnaf eletiri konusu yaplyordu. Bir Emir mehur Pervaneye Mevlanay ekitirmiti:

86

 Mevlanann mritleri acayip insanlardr. ou aa tabakadan ve zanaat sahibidirler. Etrafnda kent ileri gelenleri yok gibidir. Her nerede bir terzi, bir bakkal varsa onun mritliini kabul ediyor. Buna ve benzeri eletirilere Mevlanann karl, nl Sufilerin zanaat olduklarn hatrlatmaktr. Ey kahpenin kardei! Bizim Mansur Halla deil miydi? eyh Ebubekr-i Buhari, dokumac deil miydi? u teki Kamil insan camc deil miydi? Bu szler zerine Pervane ve dier Emirler, balarn ap tvbe ettiler.

87

Mevlevilik

Mevlevilik olarak anlan tarikatn kuruluu, Mevlana'nn lmnden sonra gerekleti. Mevlana'nn istei gerei, lmnden sonra yerine, halifesi Hsameddin elebi gemiti. Onun da 1284'te lmesinden sonra Mevlana'nn postuna olu Sultan Veled (12261312) oturmutur. Sultan Veled lnceye kadar bu makamda kalm, bu arada birok eser yazm, Mevleviliin esaslarn ve kurallarn yerletirmitir. Ayrca Konya dnda da Mevlevihanelerin almasna nclk etmitir. Mevlana'nn olu Sultan Veled'in kurduu Mevlevilik, zellikle onun olu Ulu Arif elebi (12721320) dneminde yaylacaktr. Zaman iinde Mevleviler, Anadolu ve Rumeli'de geni bir Mevlevihane a oluturacaklardr. Mevlevilie gre tasavvuf eitiminin amac insann kendini bulmasn salamak, nefsini zayflatmaya ve ldrmeye almak, paraya klelikten kurtulmak, Tanrsal olmayan varlklardan arnmak, Tanr'y bulmak, onun iinde erimektir. Bunun yolu da onun kendisini mridi (yani yol gstericisi) ya da eyhine tabi klmas, onun tm isteklerini kabul etmesi, onun szn dinlemesi, dahas ona itaati Tanr'ya ve Peygambere itaat, ona (eyhe) kar kmay Tanr'ya ve Peygambere muhalefet bilmesidir. Bu nedenledir ki Mevlana'nn, Mevleviliin kurucusu saylan olu Bahaeddin Veled yle diyordu: " eyh yeryznde Allah'n halifesidir. Mademki her ey Hak'tandr ve ona dneceiz, o halde biran nce dnmek ve mesafeyi ksaltmak iin bir eyhe tabi olmak gerekir. Allah, yeryzne nebileri, insanlar hidayete yneltmek ve dalaletten kurtarmalar iin gnderilmitir. eyh ve nebiler ayn durumdadrlar. Allah, eyh suretinde Allahlk eder." Mevlana'ya gre tasavvufun amac insan olgunlatrmak, onu insan- kamil (kusursuz insan) haline getirmektir. Bunun iin insann ile ekmesi ve eitli skntlara katlanmas gerekir.

88

Bu nedenle Mevlevi adaylar; sema dnmeyi, ney almay ve ilahi okumay rendikten, tarikat eitimi aldktan, 1001 gn sreyle meydanclk, amarclk, bulaklk, sofraclk, kandilcilik, yataklk, trbedarlk gibi hizmetleri yerine getirdikten, belli bir sre hcrede ile kardktan sonra tarikatn saflarna kabul edilirler. Egemen snflarn (feodal ve burjuva mlk sahiplerinin) bir tarikat olan Mevleviliin ile ekme ve skntlara katlanma anlaynn Sufi tarikatlarnn pek oundan farkl olduunu belirtmek gerekir. Mevlana'ya gre gerei arayan kiinin dnyadan, dnya nimetlerinden kamasna gerek de yoktur. nk dnya Tanrnn tezahrdr. O yle demektedir: "Bizde riyazet yoktur. Yolumuz batanbaa yaay yoludur. Huzur ve Bartr." Ancak yaam pratikleri Mevlana'nn ve Mevlevi tarikatnn tepe noktalarnda yer alanlarn dnya nimetlerinden hi de kamadklarn gstermektedir. Mevlana iin lm, yeniden doma ve gerek var olutur. O, " Tanr erlerince lm, Tanr'y grmektir." demektedir. Ona gre, biz dnyaya gelmeden nce zgr ve mutlu bir hayat yaayan, ancak bu dnyaya gelerek bedenin tutsa olan ruh, bedeni terk ederek tekrar eski mutluluuna kavuabilir. Mevlana bu dncesini yle dile getiriyor: " Dnya zindannda ve tabiatn kuyusunda hapis kalp beden sandnn esiri olan insan ruhu, birden bire Tanr'nn ltfu ile kurtulup kendi aslna ular." " Bu alem, sizin canlarnzn hapishanesidir; uyann o tarafa gidin. Zira o taraf sizin sahranz, mesire yerinizdir." (Mesnevi I, s. 525) Bu nedenle Mevlana lm olayna " ortalama " insandan farkl yaklamaktadr. " Ortalama " insana gre lm, onun var oluunun bitimi ve dolaysyla kural olarak korku verici olaydr. Genelde tasavvufa ve zelde Mevlevilie greyse lm, ncesiz ve sonrasz gerek olan Tanr ile buluma ve sonsuz yaama kavumadr. Onun iin Mevlana lm eb-i aruz, yani sevgili ile buluma an olarak nitelendirmitir. Dolaysyla tasavvufa bal insann amac, bu dnyada iken Tanr'yla mistik iletiime gemek, ona yaklamak, yreini Tanr sevgisiyle doldurmak, bylece en azndan ruhsal olarak sonsuz yaama kavumak ve Tanr'nn iinde erimek iin gereken hazrlklar yapmaktr. Bunun yolu kiinin yani mridin eyhinin yardmyla kendi benliine, gnlne ynelmesidir. Mevlana yle der: " Cannn iinde bir can var, o can ara!/ Dann iinde bir hazine var, o hazineyi ara!/ A yryp giden sufi, gcn yeterse ara;/ Ama darda deil, aradn kendinde ara!" (Rubailer I, s. 43) Burada yaplmak istenen, bir yandan da fiziksel alma, halvete ekilme yoluyla snanan mridin riyazet (az yeme-ime yoluyla nefsi krma) ve ibadetle arndrd yreine Tanr'nn yerlemesini salamaktr. Mevleviliin simgesi saylan sema, ite bu Tanr'yla birleme, onun iinde erime eyleminin nemli bir esidir. Mevleviler semahanelerde; rebab, zurna, nakkare ve baarat adl

89

alglarla yaplan mzik ve okunan iir eliinde olduu yerde dnmek suretiyle sema yaparken kendilerinden getiklerine ve Tanr'ya yaklamakta olduklarna inanrlar. Bu erevede Mevlana, tasavvufu yle tanmlamaktadr: " Tasavvuf ak ve vecdle ilahi vuslata erimektir. Can ve beka alemidir ". Burada ak ve vecd ile ilahi vuslata ermekten kast, seven ile sevilenin birleerek tek bir vcut haline gelmesidir; bir baka deyile tasavvufun z Tanr'ya duyulan aktr. nsan ancak Tanr'ya akla ulaabilir Mevlana'nn Hristiyan din adamlar, esnaf ve zanaatkarlaryla rahat bir iliki iinde olmu olmas, onun baz yklerinin erotik bir nitelik tamas, Mevlevilerin arap iebilmeleri, mzik ve iir yapmalar, raksetmeleri ve dier gzel sanatlarla uramalar, kadn-erkek ilikileri konusunda liberal denebilecek bir tavra sahip olmalar, banaz Mslmanlarn saldrlarna uramalarna sebep olmutur. Bu zellikleri, Mevlana ve Mevlevilerin, banaz Mslmanlar tarafndan Kuran'n ve slam'n ilkelerine aykr konumda ve sapkn kiiler olarak alglanmalar iin fazlasyla yeterli olmaktadr. Gerekten de Mevleviler Ortodoks Mslmanlardan farkl olarak varln birlii anlayn savunmakla ve ayinlerinde musiki ve sema'ya yer vermekle kalmamlardr; onlar resme de kar kmam, dahas iire, mzie, hattatla ve genelde gzel sanatlara ilgi gstermilerdir. Osmanl mparatorluu dneminin birok nl divan airi Mevlevidir. " Mevlevi tekkeleri, tarikat faaliyetlerinin yan sra bir sanat ve kltr kurumu gibi alm, batan beri birok air, yazar ve bestecinin yetitii merkezler olmutur ". (Mevlevilik) Tabii btn bu farkl ve zgn yanlar, " lml " ve entelektel bir Snni tarikat olan Mevleviliin slam'n genel erevesinin dna kt anlamna gelmemektedir. Zaten Mevlana da, " Canm bedenimde olduka Kuran'n kuluyum, seilmi Muhammed'in yolunun topraym. Birisi, szlerimden bundan baka bir sz naklederse; ondan da ikayetiyim ben, bu szden de ikayetiyim " ya da " Tpk bir pergel gibi; bir ayam eriatta sabit olduu halde, teki ayamla btn kainat dolarm " deyileriyle bunu dorulamaktadr. Sultan Veled'den itibaren Mevleviliin bir tarikat haline gelmesiyle birlikte Konya'daki merkez tekke eyhlii babadan ola ya da ailenin byne gemeye balad. Zamanla merkez tekke eyhlii makamna oturan kiiye elebi ad verilir oldu. Tarikatn eyhi nceleri, makamda oturan kii tarafndan belirlenirken bunlar daha sonra nde gelen tarikat yneticilerinin onayyla atanmaya, hatta bazen padiahlarn iradesiyle saptanmaya balad.

90

Madalyonun br Yz

Mevleviliin, rtlmek istenen bir yz daha vardr. Burada o cephesi konu alnacaktr. Mevlevilik, Babailiin aksine, ehirlerde oturan yksek ve zengin snflar okayacak bir yol tutmutur ve tarikat prensiplerini Snnilik ile uzlatrmaya alarak, bir taraftan medreselerin, dier taraftan da siyasi otoritenin desteini kazanmtr. Mevlana'nn ve Mevleviliin, egemen snflarn ezilen ve smrlen snflara tevekkl, kulluk, teslimiyet ideolojisi ve siyasetini benimsetme, onlarn honutsuzluk ve fkesini bakaldrmalardan uzak uhrevi kanallara aktma becerisi nemlidir. Burada, eserlerinden baz rneklemeler yaparak, madalyonun br yzne bakmaya sz edilmesi pek de allmam olan Mevlanann dier tarafn gstermeye alacaz. Halkn byk ounluunun Seluklu sultanlarnn, yerel askeri beylerin, byk tacirlerin, Mool igalcilerinin boyunduruu altnda ezildii ve smrld, alk, evsizlik ve yaam gvencesizliiyle yz yze olduu koullarda Mevlana gnn gn etmekte, iir yazmakta, sema yapmakta, ders vermekte ve zaman zaman da dzene isyan eden insanlar yermekte, onlara atmaktadr. Birok Trkmen ve Anadolu halk Seluklu yneticilerine, Mool istilaclarna kar savarken, Mevlana onlara, btn bu gelimelere srtlarn dnmelerini " geici " olan bu dnyaya bo vererek br dnya iin hazrlk yapmalarn neriyordu: " Dnya zindannda ve tabiatn kuyusunda hapis kalp beden sandnn esiri olan insan ruhu, birden bire Tanr'nn ltfu ile kurtulup kendi aslna ular " (Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkbeleri I, s. 424). " Bu alem, sizin canlarnzn hapishanesidir; uyann o tarafa gidin. Zira o taraf sizin sahranz, mesire yerinizdir " (Mesnevi I, s. 525). 91

Mevlana ve onun tarikat dnyay zindan, br dnyay mesire olarak grmekte ve insann esas aba ve dikkatini Tanr'yla birleme, onun varlnda erime ura zerinde younlatrmas gerektiini ileri srmektedirler. Onlarn halka, insanlara mesaj, bu dnyada balarna gelen felaketlere, ektikleri aclara aldrmamalar ve sabretmeleri, hallerine kretmeleri ve kurulu dzene kar kmamalar olmutur. Mevlana daha da ileri gitmekte, sabrn kii iin bir huzura kavuma, ibadet, Tanr'y dnme ve anma demek olduunu, " yaratk "tan, yani bu balamda yneticilerden ikayet etmenin " Yaradan "dan ikayet etmek anlamna geldiini sylemektedir. Ona gre insan haline kretmediinde memnuniyetsiz, yoksun ve zntl olaca gibi haline kretmesi halinde nimetleri artacak, gnl zenginleecek ve Tanr'ya yaklaacaktr. Onun u szleri, bu yaklamn ak bir biimde dile getirmektedir: " Yaratktan ikayet, Yaratandan ikayettir. " (Mektuplar, s. 136) " Seni Hak'tan baka eylerle megul eden dostlarnsa, hakikatte dmanndrlar. " (Mesnevi IV, s. 96) " Sabret, zira sabrla glk ortadan kalkar. Sabr, ferahln anahtardr. " (Mesnevi III, s. 1848) Peygamber: Eer sen Tanr'dan cennet istiyorsan, hi kimseden bir ey isteme Eer kimseden bir ey istemezsen, cennetin ve Tanr'nn yznn senin olacana kefilim , buyurdu." (Eflaki I, s. 438) Mevlana'nn ezilenlere bir de nasihati vardr. nsan halinden ikayet etmemelidir. nk " Yaradann herkese yapabilecei grevi vermitir . ikayet Tanrnn takdirine kar durmaktr. (Fihi Ma-Fih'i s. 49) Bylece Mevlana, kk bir aznln toplumun tepesinde yer alrken, kalabalk ve fakir ounluun ala, yoksullua ve zulme mahkum edilmesini " ilahi iradenin bir sonucu olarak " grmek ve gstermek suretiyle var olan dzeni kutsamaktadr. Bu ounlua, var olan dzene kar kmann Tanr'ya ve onun iradesine kar kmak olduunu eserlerinde tekrar tekrar sylemektedir. Mevlanay her cephesi ile derinlemesine inceleyenler Mevlevilerin Kurulu dzeni ayakta tutmak iin aba harcadklar konusunda hemfikirdirler. zetle: " Mevlevilik zellikle Snni evrelerinde gelimi olup Mevlevi dervileri er-i erife daima riayetkar olmulardr. Kulluk kavramnn ilenmesi de Mevlevi tekkesinin esas ii olagelmitir. Elden geldike kul ol, padiah olma Grlebilecei gibi, sevgi, hogr, bar ve kardeliin simgesi olarak sunulan Mevlana ve Mevlevilik, devlet ve dzeni Tanrsal bir aylayla sslemeye alyor, ezilen ve smrlen ynlara bu devlet ve dzen nnde secdeye gelmeyi ve onlara gnll olarak " kulluk etmeyi tlyordu. Kendisi de toprak ve maddi zenginlik sahibi olan Mevlana'nn -ve tabii onun izleyicilerinin- bu tlere uymayan ve dzene isyan edenler iin verdikleri yargysa kesindi. rnein Mevlana, Seluklu tarihisi Kerimeddin Aksarayi'nin etrak- napak (temiz olmayan Trkler), etrak- mtegallibe (igalci Trkler) diye nitelendirdii Trkler, yani dnemin Trkmen diye bilinen gebeleri ve yoksul kylleri iin yle diyordu:

92

" Yapm iin Grek iileri, ykm iin ise aksine Trk iileri almak gereklidir. Zira dnyann yapm Greklere zgdr. Ykm ise Trklere ayrlmtr. Tanr evreni ilk kez yaratnca, ilkin tasasz kafirlere can verdi... Onlar talarn zirvelerinde, tepeler zerinde birok kent ve kaleler ykselttiler... Ama Tanr ileri yle dzenledi ki, yava yava bu yaplar yklmaya yz tuttular. O zaman Tanr, grdkleri btn yaplar, sayg duymadan, acmasz yksnlar diye Trkleri yaratt. Trkler yktlar ve hala ykyorlar. Kyamet gnne kadar bunu yapacaklar. Sonunda Konya'nn yklmas, adaletsiz ve acmasz Trklerin elinden olacak..." Mevlana Celaleddin'in olu Veled elebi ise, Sultan Mesut'a Trkmen krm nerir. elebi, can korkusundan maaralara, dalara ve ormanlara kap gizlenen alem ykc Trklerin acmakszn tmnn ldrlmesini tler: Onlar yle ok zarar vermilerdir ki, ahm sakn sen onlara acma; halkn yaamasn istiyorsan onlarn tmn kurban et. " Geree sayg, Mevlana'nn bu saptamasnda kk de olsa bir doruluk pay olduunu teslim etmeyi gerektiriyor. Sosyo-ekonomik koullar ve yaam biimleri gerei srekli hareket halinde olan ve esas itibariyle hayvan besleyen ve hayvanlarn klaklardan yaylaklara gtrp getiren tm dier gebe halklar gibi Trkmenler de yama ve talan yapmlardr. Yerleik yaama ve tarma ilgi gstermeyen Trkmenlerin tarmsal ya da snai rn gereksinimlerini trampa yoluyla karladklar gibi, gebe yaamnn doal durumu saylan yama yoluyla karladklar bir gerektir. Hatrlanaca zere Anadolu Seluklular Hristiyan topluluklarna ve Bizans'a kar sava ve onun bir paras olan yamay " gaza " gerekesiyle merulatrmakta ve tevik etmekteydiler Mevlana sadece gebe Trklere deil kyllere de tepeden bakar. " Kyl ile ehirlinin Hikayesinde yle demektedir " Kye gitme, ky, adam ahmak bir hale sokar. Akl nursuz, fersiz bir hale getirir. Ey seilmi temiz adam, Peygamberin szn dinle; kyde yurt edinmek, akln mezardr. Kyde sabah akam bir gn kalan kiinin akl bir ay yerine gelmez, tam bir ay onun ahmakl gitmez... Kyde bir ay kalan kii, nice zaman bilgisiz ve kr kalr." Mesnevi, Cilt III, s. 41) Dnyann birok yerinde olduu gibi Anadolu Seluklularnda da kyn ve kylnn kentten ve kentliden daha geri olduu dorudur; ancak Mevlana'nn bu szlerini onun genel dnce sistematiiyle birlikte ele aldmzda, burada dnrmzn kyl ynlarna kar nerede ise dmanlk seviyesinde besledii kkseme duygularn dile getirmekte olduunu grrz. Anadolu tarihine ilikin aratrmalaryla tannan Fuat Kprl Mevlevilik hakknda u isabetli saptamay yapmtr: " Musiki, sema, iir gibi vastaya istinaden Mevlevilik, Anadolu'nun Acem harsna meftun (ran kltrne tutkun) ehirlerinde ve yksek mehafilde (evrelerde) daima taraftarlar bulmu. slam sanayi-i nefisesi (gzel sanatlar.) Mevlevi tekkelerinde her zaman mevki-i rabet kazanm, Mevlevi eyhleri de mevcut olan nizam- siyasi ve itimainin (siyasal ve toplumsal dzenin) muhafazasna ve hkmet merkezinin idame-i nfuzuna (etkisinin srdrlmesine) alarak siyasi-dini kyamlardan daima uzak durmulardr. Osmanllar zamannda Msr, Suriye, Irak ve Azerbaycan'dan balayarak ta Pecs'e (Macaristan) kadar her tarafta Mevlevi zaviyelerinin inkiaf ve mahdut baz zamanlar istisna edilmek partiyle

93

Mevleviliin hkmet tarafndan asla takibata maruz kalmamas, onlarn siyaseten bu drst hatt hareketlerinden mnbaistir. (ileri gelmektedir) Mevleviler, daha Celaleddin Rumi'den balayarak Trkmen babalarna fena bir gzle bakmlar, onlar kendilerine rakip grmler; Mool istilasn mteakip onlara aleyhtar bir vaziyette bulunmak iin bir aralk Karamanllara kar bile Moollarn hakimiyetini tercih etmilerdir." Gordlevski, XIII. yzylda Kalenderiler, Rufailer gibi bir dizi Batni mezheplerin yaygnlatn anlattktan sonra szlerini yle srdryordu: Ama Mevleviler, Mevlana Celaleddin Rumi'nin izleyicileri, zenginlikleri ve etkileriyle tm dierlerini geride brakyordu. " Bir yandan yerel geleneklerden yararlanarak, te yandan Irak'tan gelen akma kaplarak, Celaleddin Rumi dinsel ayin danslar uygulamaya koymutu; bu danslar Konya'da saray evrelerini sarm, Mevleviler de bu ekilde glerini pekitirmilerdi. Bol akam yemei eliindeki ayin trenleri, Konya da sk sk Celaleddin'in sanatna vurgun bir topluluu bir araya getiren erkan tarafndan dzenleniyordu Mevlana, 1243'den sonra Anadolu'nun gerek efendileri haline gelmi olan Moollar iin yle diyebiliyordu: " Bana Tatarn yaptklarndan deil, Tatar ceylannn gbeinden sz et! Tatarn talan ettii her ey tanrnn hazinesine girmi olur. Tatar dnyay savala ykt, ama yklan yerde tanrnn definesi bulunur; ne diye gnlmz skalm. Kayseri'de on binlerce Ahi ve Trkmen'i ldren Baycu Noyan, ikinci defa Anadolu'yu istila ettiinde Konya'ya da gelmiti. Bu geliinde Mevlana ile grmeler yapm ve Mevlana Baycu Noyan ile grtkten sonra, ehre gelerek Baycu Noyan'n evliyaullahtan olduunu Konyallara telkin etmeye almtr. Ahmet Eflaki Dede Menakibu'l-Arifin adl eserinde bunu yazmaktadr. " Mevlana'nn buna benzer bir iddiay Cengiz Han iin de dile getirdiini gryoruz. Dnya tarihinde Fir'avn ve Nemrut'tan sonra en gaddar ve kan dkc devlet adam Cengiz Han'dr. Mevlana Cengiz Han'n bir maaraya ekildiini orada 10 gnlk itikaftan sonra Allah'tan mesaj aldn ve bu mesaj aldktan sonra Harezmahlar (Maveraunnehir ile Horasan aras) lkesine yrdn ve baarlarnn buradan kaynaklandn iddia etmektedir. Bu iddiasn Fihi Ma fih adl eserinde (M.E.B. basks, s. 101-103) dile getirmektedir. " Hlagu Han iin de buna benzer bir iddiada bulunmaktadr. Mevlana Moollarn putperest olduklarn fakat oruca byk bir nem verdiklerini ifade ettikten sonra Hlagu Han'n Badat' kuattn bir trl ehre giremediini sonra btn ordularna emir vererek atlarna gn sreyle yem ve su vermemelerini askerlerin de oru tutmalarn emrettiini syler. Atlarn tuttuu bu orucun yz suyu hrmetine Cenab- Allah'n Badat'n fethini Hlagu Han' myesser kldn bildirir." (Menakibu'l-Arifin) Moollar destekliyordu. Moollarla mcadele halinde olan Karamanoullar niin kendileriyle olmayp Moollardan yana olduunu sorduklarnda yle cevap vermitir: Biz dervileriz. Bizim nazarmz Allah'n iradesine baldr. O iktidar kime verirse biz de onun tarafn tutarz demitir. (Menakibu'l-Arifin, II, s. 925-926) Tartmal da olsa Mevlanaya atfedilen ve onun hogrsnn snrszln vurgulamak iin kullanlan arsn hatrlarsak:

94

"Gel, gel, ne olursan ol, yine gel/ ister kafir, ister Mecusi, ister puta tapan ol yine gel/ bizim dergahmz, mitsizlik dergah deildir/ yz kere tvbeni bozmu olsan da yine gel . Kim yaparsa yapsn bu ar devrin koullarna uygundu. Hatrlarsak, Trkmenler Mslmanl grece yakn bir gemite, yani X. yzylda, esas olarak Arap slam ordularnn kl zoruyla ve henz yzeysel bir tarzda benimsemilerdi. Gebe nitelik ve geleneklerini daha uzun sre devam ettireceklerdi. Ayrca, Anadolu Seluklu devletinin esas dayana olan bu Trkmen kitleleri hala byk lde slamiyet ncesi amanist dinsel alkanlk ve inanlarnn etkisi altndaydlar. Anadolu, slam daha yumuak, esnek ve daha az Ortodoks bir biimde yorumlayan ve nemli bir ksm Orta Asya, ran, Mezopotamya, Kafkaslar ve Anadoluda yeeren Sufi tarikatlarnn tabii ki bu arada Mevleviliin de gelimesi ve etkili olmas iin uygun bir corafya idi. Zenginletii lde Trkmen kitlelerine daha da ok yabanclaan Seluklu egemen snf da (ran'n yan sra) Bizans'n ve Hristiyan kltrnn ve yaam biiminin etkisi altnda bulunuyordu. Doan Avcolunun aktardna gre: Tahta kmadan nce, rehin, srgn ya da konuk olarak Bizans'ta bulunan Seluklular, doallkla Konya'ya Hristiyan-Rum kltryle beslenmi olarak dnyorlard . Birou Hristiyan kadnlarla evlenen Seluklu prens ve sultanlarnn bazlarnn gizli Hristiyan olduuna ilikin sylentilerin yaygn olduunu anlatan yazar szlerini yle srdrmektedir: " Doallkla dinsel hogr, Seluklularn ayrc zellii oluyordu; hi deilse onlar yobazlktan uzaktlar ". Buna, kmsenmeyecek sayda Rum kkenli sivil ve asker yneticinin Anadolu Seluklu devletinin hizmetine girmesini ve st dzeylerde grev yapmalarn ekleyebiliriz. Anadolu gerek yneticileri ve gerekse halk ile genelde yobazlktan uzakt. Mevlana da ayrm yapmadan onlara sesleniyordu " Gel, gel, ne olursan ol, yine gel/ ister kafir, ister Mecusi, ister puta tapan ol yine gel/ bizim dergahmz, mitsizlik dergah deildir/ yz kere tvbeni bozmu olsan da yine gel.. Hogr bu topraklarn ve bu topraklarn halknn hakkyd ve bundan kamak zordu. Server Tanilliden alntladmz szler ile madalyonun dier yzn de zetle ortaya koymaktadr. " Mevlana, iirlerinde, rint bir air olarak, eriat llerini zaman zaman aarsa da, temelde bir eria adam olarak kalmtr. zellikle Mesnevi'de bir Kuran yorumcusudur. yle, denildii gibi, hogrden yana da deildir; tam tersine felsefeyi yasaklar. Sonra, inanlar dnda kalan btn dinleri ve mezhepleri Tanr'dan uzak sayar; Mslman olup da dinin gereklerini btnyle yerine getirmeyenlerin bile ldrlmelerini uygun bulur. Din ve mezhep ayrm yannda rk ve ulus ayrm da yapar; Trk' ve Hintliyi ktler. Onun ak' ve insan sevgisi'nden sz ederken bunlar gz nnde tutmal. Toplumda en yukarda grd, eyhler, ermiler, padiahlar, varlkllardr; alt katta ise halk ve kyller vardr ve ktler onlar. Bu yanlaryla, tipik bir egemen snfn sanatsdr. yle olduu iin de, Mevlevilik, bir burjuva tarikat' olarak, saraylarda, konaklarda ve sekinler arasnda yaylp desteklenecektir.

95

Moollar Ortadouda durduruluyor, 1260

Moollarn Suriye seferine Ermeniler ve Antakya, Trablus Hallar da katlmt. Bu nedenle Moollarn Suriye seferi bir Mool Hal ibirlii olarak dnlebilinir. imdi, Haleb ve am Eyyubilerini Moollar tabiiyetleri altna aldktan sonra, btn emirler ve halk Memluk hkmdar Seyfeddin Kutuzdan Mool istilasn durdurmasn bekliyordu. Suriyedeki Bahriye Memluklar devlete kar kskndler, Kutuz ilk i olarak bunlarn devletle barmasn salad. lhanl Han Hlagu Han, Mool korumas altna girmesi iin Msra bir ltimatom verdi. Memluklu Sultan Kutuz ltimatomu ret edip, gelen eliyi ldrtt. Bu tarihi bir dnm noktasyd. Sonra da ordusu ile Moollar karlad. Kutuz, Gazzedeki kk Mool kuvvetini ezdi. Sonra Hallardan gei izni istedi. Bu srada Sayda kontu Julien, bir Mool birliine saldrm ve Suriye seferlerinde Moollar yneten Kitboann yeenini ldrmt. Moollar Sayday yamaladlar. Akka baronlar Msr ordusunun Moollara kar savamak zere topraklarndan geiine izin verdiler. Ayncalut ky civarnda Kit-Buga (Kitboa) komutasndaki Moollarla yaplan sava ok iddetli oldu. Zafer Memluklularnd (Eyll 1260). Bu savata Mool ordusu ilk defa dalarak kamak zorunda kalmt. Memluklular bir gnde Frata kadar tm Suriyeyi kurtarmlard. am geri alnd. O yl yaplan yeni bir Mool saldrs da durduruldu. am

96

alnnca Hristiyanlar byk bir katliama uradlar. amn Snni Mslman halk, Hristiyanlarn yan sra ii ve Yahudilere de Mool ibirlikisi diye saldrd. Moollar iki tarafl bir alma dnemini balatmlard. Her yerde gc gc yetene gdyordu. Bu sava srasnda kuzey Hallar Moollara yardm ederken, Sayda ve Akka gibi gney Hallar Mslmanlarn yannda yer almt. Sava sonrasnda kaan Mool askerlerinin nemli bir blm Kilikya Ermeni Krallna sndlar. Bunlara Ermeniler misafirperverlik gsterdi. Mool askerlerine Kilikyada at, silah ve para verilerek rahata geri dnmeleri saland. Yeryzn titreten Moollar ilk kez yenilmilerdi. Aslnda sadece Suriyeyi kaybetmilerdi. Ama bu ayn zamanda Msr ele geirme ansnn da bitmesi demekti. Memluklar bu zaferle byk bir saygnlk kazandlar. Dnyada Trk ad o zamana kadar farkl yerlerde farkl armlar yaparken, imdi her yerde Memluklar hatrlatyordu. Bunun sonucunda, slam lkelerinde Trk denilen kiiler daha bir dikletiler. Daha gl hale geldiler. Evvelce, Trkler kle pazarlarnda elleniyor, her kle gibi aa bir yaratk muamelesine tabi tutuluyorlard. Bu zafer onlara da faydal oldu. Aslnda Trke konuan herkese faydal oldu. Kutuz, zaferden sonra Kahireye dnerken Ekim 1260 ylnda Baybars ve arkadalar tarafndan ldrld. Bundan birka gn sonra Bahriyye emirleri toplanarak, Baybars Melikzzahir unvan ile Memluklu Sultan ilan ettiler (1260 1277). Baybars Battal Gazi gibi halk efsanelerine konu olmu bir kiidir. Kpak Trk olarak Sivas esir pazarlarnda, Eyyubi Memluklar arasna katlabilmesi iin satn alnp, yetitirilmiti. Onun Roman halk dilinde yazlmtr ve anonimdir. Fantastik bir eserdir. Binlerce sayfadan olumutur. Kahraman yce, gzel, soylu bir kahraman deildir. Etraf pasakl ve pis bedevilerle ve babo serserilerle evrili biridir. Byk yaplar ve antlar yapmay sever. Yapt antlar pars ve benzeri vahi hayvan figrleri ile ssler. Uzun zamandr Moollar tarafndan tahrip edilmi olan Buhara ve Semerkant yeniden imar ediliyordu. 1260 ylna gelindiinde, bu iki kentin refah seviyesi ykselerek, Mool ncesi durumuna yaklamt.

97

Bizans, 1261, 62

1261 ylnda Ceneviz donanmasnn destei ile Dou Roma mparatoru Constantinopolisdeki Latin kralln devirerek, boazlara hakim oldu. Latin mparatorluu abuk sona ermiti. Kendi gszl, Latin kkenli byk toprak sahiplerinin kaytszl, Dou Roma mparatorluunun mirasna sahip kan ve Anadolu ve Trakyada kurulu olan dier devletlerin varl, yerli halkn yabanc bir kiliseyi dman olarak grmesi ve Trk istilas yklmay kolaylatran unsurlard. Latin mparatorluunu ykan unsurlar, birleik ve koordineli bir aba harcamamlard. Her ey kendiliinden olmutu. Sonunda 1261 ylnda znikte bulunan Palaiologos hanedannn kurucusu VIII. Mihail Palaiologtos Constantinopolisi geri ald. Palaiologoslarn bu yeni Bizansnn eskinin Dou Roma mparatorluu ile bir ilgisi yoktu. Ve hatta Komnenoslarn o kltlm imparatorluuyla bile bir ilgisi yoktu. Artk Morada, Trabzonda zerk devletler olumutu. Brakalm Srplarn ve Bulgarlarn ellerinden ald topraklar, bu devlet Grek topraklarnn tmne hakim olmaktan bile uzakt. Grek devletlerinin bu paralanm yaps da dier bir yandan, Anadoludaki Trk varl karsnda, onlara hibir yaam ans tanmyordu. 1203 ile 1261 yllar arasndaki olaylar, bize, Chroniki Singrafi adl eseri ile Akropolites (1217 1282) anlatmaktadr. 1261 ile 1308 yllar arasndaki olaylar Pakhymerisin Singrafikai Historia adl eserinden reniyoruz. Antalya kontu VI. Bohemund, Moollar ile ibirlii yaparak, Mslmanlara verilen hasarlara yardmc oluyordu. Baybars 1261 ve 1262 yllarnda Bohemundu cezalandrmak iin Antakyay kuatt ise de ele geiremedi. Kilikya Ermeni Krall da Moollar gl iken onun btn nimetlerinden faydalanmlard. imdi iler ters dnp, Moollar yenilirken, Kilikya Ermenileri imekleri de zerlerine ekiyorlard. Mool dostluunun nimetleri bitmi, mihneti balamt. Bu srada Bizans ise cretli Trk askerlerinden oluan ordusunu Peloponnese yoluyordu. Latinlere ait adalarn bir ksm tekrar geri alnd.

98

Badat Abbasi halifesinin lmnden sonra, Memluklar, Abbasi soyundan olup olmad tartmal birini 1261 ylnda Kahirede Halife yaptlar. Baybars, 1258 ylnda yklan Badat Abbasi halifeliini Msrda yeniden kurmutu. Ama Kahirede Halife seilen kii, Memluk Sultanlarnn elinde kukla oldu. Halife, her yeni seilen Sultana sadakatini sunuyordu. Bu Halifeye bir ky ikta bile verilmedi. Bu ikta ok sonralar Sultan Berkuk zamannda verilecektir. Baybars, Halifelii Kahirede tekrar kurduktan sonra, btn Mslmanlarn meru emiri emirlmminin sfatn ald. Baybars, Hallara kar ve Moollara kar slamn tek koruyucusu ve cihat ampiyonu olmutu. Emirlmminin olarak da Mekke ve Medine kutsal kentleri zerinde egemenlik hakk vard. Tekkeler kurdu. Bu tekkeler ok miktarda vakflara sahip, zengin tekkelerdi. Bu tekkelerin dervileri halk cihat fikrine altrmaya baladlar. Daha nce halife Nasr tarafndan rgtlenen kent ftvvet rgtlerine askerlerini soktu. Bylece Mslman dnyay ok ynl olarak Hallara ve Moollara kar savaa hazrlyordu. Baybars Moollara kar Altnordu devleti ile ittifak oluturdu. Altnordu devletinin, Trkistan, Harizm ve Volga ticaret yolu zerindeki topraklarda egemenlii nedeniyle, bu gzergahda Mslman tccarlar ticareti ele geirmilerdi. Mool Altnordu Han Bereke (Berke), Orta Asyal Mslman tccar ve din bilginlerinin etkisi ile Mslman olmutu. Baybars, Altnordu devleti Han Berkeyi cihata yle ard: Mslman olduunuza gre, Tatarlara kar cihat farzdr. Akrabalarnz bile olsa, kafirle savamaktan kanlamaz. Peygamber bile, kendi soyundan olan Kureylilere kar savamad m? Baybars, Altnordu ittifak ile yetinmedi, gl d ilikiler kurmaya devam etti. Baybarsn Kpak ve Kafkas kkenli klelere ihtiyac vard. Bunlar Mool igali altndaki ran zerinden salayamyordu. Baybars boazlara yeniden hakim olmu olan Dou Roma ile anlat. Dou Roma, Memluklara her yl iki gemi dolusu kle almas ve boazlardan gei hakk verdi. Baybars, Sicilyadaki Alman mparatoru ve spanya Aragon kral ile de iyi ilikiler kurdu. Bu srada Hallar temsil eden Papa ve Fransa Kral da ran Moollar ile iliki iindeydiler.

99

Ahiler ve sava derviler ulara gidiyor, 1261

Baba Da

Anadolu Seluklu Sultanlarndan Konya Sultan II. zzeddin Keykavus Moollara daha dorusu kardei Kl Arslana kar bir hareket yapmak iin konjektr ok uygun buluyordu. lk i olarak Moollara denmekte olan har ve bor taksitlerinin denmesinde gevek davrand ve Konyadan Antalyaya gitti. Pervane bu tutumdan yararlanarak Keykavus Msr ile balant kurdu ve Trklerden asker topluyor diye Moollara bilgi verdi. Hlagu, Keykavusu hemen huzuruna ard. Keykavus, paray toplayp gitmekte biraz gecikince de Hlagu Han 10 bin atl ile Anadoluya geldi. 1261 yaznda Anadoluda srekli bulunan Mool komutan Alncak, Keykavus zerine 100

yrd. Keykavus veziri Fahreddin Aliyi uzlama zemini bulsun diye yollad. Ancak Moollar ve Pervane ona lkenin yarsnn deil, tmnn veziri olmasn nerdiler. Fahreddin Ali de bunu kabul etti. Bu durumda Keykavus Konyadan Antalyaya kat. Kl Arslan da Konyada tm lkenin tahtna oturdu (Austos 1261). Keykavusun hazinesine Hlagu adna Alncak el koydu. Bu srada Antalyadaki Keykavusu Memluk Sultan Baybars Msra aryordu. Keykavus gitmedi ve komutanlar Ali Bahadr ve Uurlu asker toplayarak savaa hazrlandlar. Fakat yaplan sava yine kar taraf kazand. Keykavus da ailesini alarak, gemi ile Constantinopolisin yolunu tuttu. Bizans Memluklara tercih etmiti. Keykavus Constantinopolise gitmeden nce Baybarsa eliler yollayarak, Anadolunun yars zerindeki tasarruf haklarn Baybarsa devretti. Bylece Memluk Sultan bu arazileri istedii kiilere ikta verebilecekti. Keykavus, Msra kendi turas ile mhrlenmi bo katlar da yollamt. Keykavus lkesini Msr ile paylamaya hazrd ama kendi Bizansa gitmeyi tercih ediyordu. Bizans onun ikinci eviydi. Moollar II. zzeddin Keykavusu destekleyen Trkmenlere kar srek avna balamlard. Bu meyanda Krehirde Ahi Evran (Nasirddin) de ldrld. Btn kentlerde Moollara kar kan esnaf, ahiler ldrlyordu. Savac ve kalabalk debbag ahileri de katledildiler. Ahilere ait zaviyeler Mevlevilere verildi. Bunun zerine ahiler de uzak blgelere, ulara g ettiler. Mool basks sonucu Trkmenler, Abdallar ve ahiler Moollarn eriemeyeceini dndkleri yerlere gitmilerdi. Ulara gidenler arasnda, Krehirden eyh Edebali, Abdal Musa da vard. Keykavus Bizansa kaarken, onu destekleyen 40 kadar Trkmen obas da Bizansa snmt. Bizans onlar Dobrucaya yerletirdi. Hatrlanaca gibi Dobrucada Baba Saltukun zaviyesi vard. Bunlara Sar Saltukun Trkmenleri dendi. Bunlar Baba Da blgesine yerleip, Altnordu hkmdar Nogayn korumasna girdiler. Paul Witteke gre, bu Trkmen gurubu, Keykavusa ballklar nedeniyle Keykavus/Gagavus adn almlardr. Tabii bu Trkmenlerin heteredoks bir slam dinine taraf olduklarn sylemeye hacet yoktur. Osmanllardan sonra da, heteredoks gelenekten gelen Dobruca Abdallarn Balkanlardaki balca faaliyet merkezi olacaktr. 1261 ylnda Denizli evresindeki baz Trk Beylerinin Anadolu Seluklular tarafndan cezalandrlmas zerine, srann kendilerine de gelebileceini dnen Karamanlar Zeynelhac ve Bonsuz kardelerin ynetiminde 20.000 kiilik bir kuvvet ile Konya zerine yrdler. Pervane Muineddin Sleyman, Gevele nnde Karaman kuvvetlerini karlad. Yaplan sava Pervane kazand. Zeynelhac ve Bonsuz esir edilerek Konyaya gnderildi ve orada idam edildiler. Denizli (Ladik) ve evresinde isyan eden Trklerin banda U Beyi unvan da tayan Mehmet Bey vard. Bu isyanla Mehmet Bey bamszln ilan etmi oldu. Kurulan Ladik (Denizli) Beyliiydi. Bu tarih civarnda Karaman Beyi de ld yerine emseddin Mehmet Bey geti. emseddin Mehmet Bey birka defa zerine yollanan Seluklu ve Mool kuvvetlerini yendi. Mehmet Bey, Anadoludaki Moollara kar tam bir bamszlk bayra amt.

101

1261 ylna geldiimizde, Finike ve Meri (Fethiye) taraflarnda Menteoullar Beylii kurulmutu. Bu beylii kuran Trkmenlerin Alanyadan deniz yolu ile buraya geldikleri tahmin edilmektedir. Buraya yerleen Trkler korsanlk yapyorlard. Anadolu artk fiilen iki siyasi blgeye ayrlm olarak dnlmelidir. Bir taraf lhanllarn ve onun emrindeki Anadolu Seluklu devletinin hkm geerken dier yanda Trklerin hkm altndaki Bat vard. Bat utu. Burada, Gazi sava beyler, gaza veya yama savalar yapyorlard. Bu beyler merkezi hkmete vergi vermiyorlard. Ularda Trk toplumu ok karkt. Merkezden kaan siyasi muhalifler, derviler, rafziler, maceraclar oradayd. Genellikle kentler eriat hukuku ile ynetilen Sunniler iken u mistikti, gebe rf hkm sryordu, epik bir edebiyat vard. Bizans mparatoru VIII. Mihail Palaiologos hem Trkleri bu havaliden karmak istiyordu ve hem de yaplan korsanlklardan bkmt. Olu Andronikos komutasnda bir orduyu blgeye yollad. Ancak Menteoluna bal Trkler, Aydn ve Gzel Hisar alarak, buralardaki Bizans varlna ciddi bir darbe vurdular. Bu sralarda Beylie adn veren Mente Beyden sz ediliyordu. Bu srada aatay tahtna Organa Hatunun yeeni Algu (1261 1266) geti. Ancak esas yneten Algu ile evlenen Organa Hatundu. Algu aatayn torunu idi ve aatay hanl hanedannn esas kurucusu Odur. Dominikenlerden Albertus Magnus (1206 1280) almalarn Aristonun Arapadan yaplan tercmelerine dayandryordu. Aristo ve dier filozoflarn eserleri Latince olarak var olmalyd, ama neredeydi? Bu nedenle, onlar nce Eski Grekeden Sryaniceye, oradan Arapaya, oradan da Latinceye yaplm tercmelerinden izleniyordu. Acaba son hali aslna ne kadar uygundu?

102

Anadolu lhanl vassal, 1262 - 63

Aslnda Anadolu ile lhanllar vergi alabilmek iin ilgilenmekteydi. Anadoluya ba edirdikten sonra, sra vergi almaya gelmiti. Vergi iin tarmn iyi durumda olmas ve ticaretin ilerlemesi gerekmekteydi. Terr yaratan lhanl kurulu dzenden yana oldu. lhanl ne denli byk vergi alrsa alsn, Seluklu hakim zmresinin kar da kurulu dzenden yanayd. Bylece, lhanl Seluklu egemen snf ittifak domu oldu. Seluklular lhanllardan bor kredi aldlar. Ahiler de kurulu dzenden ve kent ekonomisinin korunmasndan yanaydlar. Bylece Trkmene kar geni bir cephe olutu. Ama bu cepheye ramen, Mool istilas, Anadoluda Trkmen yerleimini olumlu etkiledi. Mool nnde kaan Trkmen, Anadoluya geldi. Bat ve Azerbaycandaki Trkmenler Batya gtler. Konya Seluklu sultanl zayfladndan, ulardaki Trkmenlerin hareket serbestisi artt. Marmara ve Egede geni Trk blgeleri olutu. Hatta bu srada, Bat Anadolu, i Anadoludan daha fazla Trkleti. Batda Hristiyan nfus azald. lhanllar iiliin yaylmasnda da etkili olmulardr. Hulagu Han, nl bilgin Tusi aracl ile iilerle ittifak yapmt. Snnilie kar iilii korumu ve glendirmiti. Ali evlatlar vergiden muaf tutulmutu. Olcaytu han ise ii olmu ve ii yanl politika izlemitir. Seluklu bu Trklemeye kar kyorlard. Ermeni Seluklu, Mool - Seluklu ittifak her frsatta Trkmeni ezmeye alyordu. Alanyadaki Ahmetin Trkmenleri, Denizli ve 103

Dalamandaki Mehmet bey Trkmenleri, Karamanoullar, Maradaki Aaeri denen ormanc boylar, Erzurum ve Bayburttaki emsettin Mehmet in Trkmenleri hep ayn biimde ezildiler. Bylece 1262 ylna gelindiinde, Anadoluda Pervane dnemi balamt. Mevlana Celalettini Rumi ondan Ulu Pervane, Kutlu Ulu Pervane diye bahsederdi. Tarihiler derler ki Kurt ile Kuzu birlikte su iebilecekleri kadar Asayi berkemald . Pervane, Mool ordusunun da destei ile Trkmen karklklarn nledi. Trkmeni krmakta, in usul, Trk Trke krdrma metodu kullanld. Germiyanllar, Baba shak kalntlarna kar, Doudan alnp Ktahyaya yerletirildi. Germiyanllarn bir Trk-Krt karm olmalar mmkndr. Burada Germiyan ad bir gurubun addr ve balarndaki ailenin ad deildir. Ynetici aile nceleri Aliir adn kullanmtr. Bizans, daha nce Anadoluya geirdii Peenek Trklerine ilave, Balkanlardan gebe Kuman (Kpak) Trklerini getirip, Egeye yerletirildi. Grc kral, Kafkaslardan Erzuruma kadar Hristiyan Kuman Trklerini Trkmene kar kard. Trkmen hep olduu gibi yine can pazarndayd. Ancak Pervane dneminde asayi hibir zaman tam olarak salanamad. 1262 ylnda Bizans mparatoru Mikhail Paleologos, zzeddin Keykavusa ok kt davranyordu. O sralarda Palaeologosun aras aatayllarla almt ve bu nedenle lhanllarla i birlii yapyordu. Palaeologosun kt davranmas yetmedi, Keykavusu hapsettirdi (1262). Bizans kaynaklar Keykavus ve komutanlarnn bir darbe ile Bizans tahtn ele geirmeye altklarn yazar. Mikhail Paleologos kendine yollanan Memluklu elilerine de kt davranyordu. Sonunda Bereke Han, 20 bin kiilik bir orduyu Balkanlara yollad. Balkanlarda baz kentler Bizansn elinden alnd. Bu arada zzeddin Keykavus da kurtularak, Krm kylarna gitti. Burada kendine verilen dirliklerle yaad. Denizli Beyi Mehmet Bey, Mool Hakan Hlagu Hana yaklamak istiyordu ancak arada, bir trl, gven hissi tesis edilemedi. Mehmet Bey Hlagu Hana kardei lyas, damad Aliyi ve akrabas Trk Beyi Sevin Beyi eli olarak yollad. Vergiyi dorudan Hlagu hana deyeceini bildirip, bamszlk istedi. Hlagu Han bu ilk bamsz Anadolu Beyliinin isteini ho karlamad. Anadolu Mool askerlerine Mehmet Beyi cezalandrma grevi verdi. Savatan nce Mehmet Beyin damad Ali Bey Mool tarafna geti. Sonunda Dalaman ovasnda yaplan sava Mool kuvvetleri kazandlar. Denizli Beyi Mehmet Bey de Konyaya gtrlrken yolda ldrld. Yerine kendisine ihanet eden damad Ali Bey geti. Denizli Beylii Seluklulara tabi olarak yaad. 1262 ile 1277 yllar arasnda IV. Kl Arslan Anadolu Seluklu tahtndayd. Ancak onun zamannda ve ondan sonra gelen III. Gyaseddin Keyhsrev dneminde esas iktidarda olan Pervane Mineddin Sleymand. Devletin tm yksek kademelerine kendi adamlarn atayarak devlet zerinde tam bir hakimiyet kurdu. Kendi iin tehlikeli grd kiileri de Keykavus hesabna fitne yaratyorlar diye Moollara ihbar ve teslim ederek ldrtt. Pervanenin en nemli yardmcs vezir Sahip Ata Fahreddin Aliydi. Fahreddin Ali, Pervaneden sonra da Anadolu Seluklu devletini ayakta tutmaya devam edecekti. Ayrca Fahreddin Ali kurmu olduu hayr kurumlar ile de nldr. Bu nemli devlet adamnn ocuklarna, 1262 ylnda Ktahya, Sandkl, Akehir ve Beyehir has olarak verilmiti. Ayrca onlar U Beyi ilan da edilmilerdi. Fahreddin Alinin torunlar imdiki Afyonkarahisar ve evresinde Sahip Ata Oullar Beyliini kuracaklardr. 1262 ylnda Sinopta Muineddin Pervane medresesi yapld.

104

Moollar

Anadoluda nceleri Malatya ve evresinde grlen Germiyanl aireti, Anadolu Seluklu devletindeki yukarda bahsedilen i mcadeleler sonunda Batya doru g ederek Ktahya civarna geldiler. Germiyan airetinin Ouzlarn Afar boyundan geldikleri veya Harezmli olduklar hakknda rivayet vardr. Cahen gibi baz tarihiler de Germiyanlarn bir Trk Krt karm olduunu dnrler. Topluluktaki Krtler giderek Trklemitir. Germiyanlarn evresindeki dier Trk oymaklarnn Germiyanlara iyi gzle bakmadklar da rivayet edilir. Bu eliki asrlarca devam etmitir. 1263 ylnda Karaman Beylii, sauria (el) ve Silifke blgelerine aknlar dzenliyor, Ermeni ordusu ile arpyordu. Karaman Beyliinin amac toprak kazanmak deil, geimini salamakt. Bu dnemde Anadoluda her yerde Mool birlikleri vard. Seluklu ordusu nerede ise kalmamt. Moollar borlarn tahsil edebilmek iin Anadolu Seluklu devletine vezir unvan ve yetkisinde bir temsilci atadlar. Hlagu Hann ilk temsilcisi ranl Mutezdi. Mutez yllk harac topluyordu. Vezir Baba emseddinin lrken byk bor brakt anlatlmt. Moollara olan bu bor denemediinden Kastamonu, Aksaray ve Develi gelirleri Muteze brakld. Bylece Moollar Anadolu Seluklular zerinde mali bir yaptrm ve denetim kurmulard.

105

Moollar aras sava, 1262 - 65

At stnde Abaka Han

lhanllarn Memluklara malup olmas srasnda Hlagu Han yoktu. 1262'de Hlagu hakimiyetindeki blgeye dnd fakat yokluundaki malubiyetlerin intikamn alma frsat bulamad. Batu Han'n lm zerine Altnordu Devleti'nin tahtna kan Berke Han (Bereke Han) Mslmand ve Badat kuatmas yznden Hlaguyu cezalandrmaya ant imiti. Badat yamalanmasndan sonra Berke Han, Byk Mool Han Meng Hana mektup gndererek Badat'ta olanlardan tr tepkisini dile getirdi. Mesajn Meng Han'a lmnden nce ulap ulamad bilinmiyor. Mektupta Berke Han " Hlagu tm Mslman yurtlarn yok etti ve Halifeyi ldrd, Allah'n izniyle dkt onca masum kann hesabn soracam " diyordu. Hlagu Han ordusunu toplayp Ayn Calut yenilgisinin intikamn almak zere sefere kt srada Berke Han, Nogay Han komutasndaki ordusunu lhanllar zerine gndermiti. Bunun zerine Hlagu Han seferden vazgeip kuzeye dnd. Nogay Han tarafndan bozguna uratld. Bu Mool ordular arasndaki ilk savat ve imparatorluk birliinin bozulmasnn ak gstergesiydi. Bu sava srasnda, iki taraf da, birbirinin tccarlarn ldrtt. Yaplan ticarete ve kentlemeye vurulan bir darbeydi. Ticarete vurulan bu darbeye Hlagu Han kar bir hamle yapt. 1264 ylnda Ermeni Kral Hetum ve Pervane, Hlagunun kads huzurunda, Konya Erelisinde karlkl yemin ederek mttefik oldular. Hem Seluklular ve hem de Ermeniler Moollara vassaldlar. Trkmenleri dizginlemek isteyen Seluklular ile Kilikya Ermenileri arasndaki bu anlama yava ve g 106

olmutu. Ama g olduu kadar akllcayd. Bu anlama Anadolu transit ticaretinin hzla gelimesi sonucunu getirdi. 1264 ylnda Epiros despotluu Bizans mparatorunun yksek egemenliini kabul etti. Altnordu Moollar, Bulgarlarla birlikte Bizansn Balkanlardaki arazilerine korkun bir baskn yaptlar. Bizans ordusu hezimete urad. VIII Mihail lm tehlikesi atlatt. Trakya tmyle tahrip oldu. Anadoluda mimari gelime devam ediyordu. 1265 ylnda Anadoluda Develide Ulu Cami yapld. Altnordu ittifakndan sonra, Memluklular Hal ve Mool ittifakna nazaran daha kuvvetli hale gelmilerdi. 1265 ve 1266 yllarnda Baybars ordusunun banda hareket ederek, Kaysariyye, Yafa, Arsuf, Aslis, Safed ve Remle kentlerini ele geirdi. Akka kentini kuatt ama alamad. Memluklar yani ordu, Msrda bir diktatrlk uyguluyordu. Yerli halk da sonuna kadar smryordu. Ama ynetimde birlii ve dzeni de koruyordu. evre devletler, bu durumda, Memluklarn kendi halkna yapt smry unutuyor, durumlarna gpta ediyorlard. Msr ordusu kendi iinde ok sert bir disipline tabiydi. Bu eliklemi bir orduydu. Moollar durduran Memluklar evrelerindeki Hristiyan hkmranlklarna kar da ho grl deildiler. imdi onlar tek tek ortadan kaldracak, ortada kala kala bir Kbrs kalacakt. Ama o da defalarca dvlecekti. ngiltere Kral III. Henri, 1260 1266 yllar arasnda, srekli askeri seferler yapyordu. Bu seferler srasnda bor ald banker Tapnak valyeleriydi. Bir taraftan da baronlar ve kral ekimesi devam ediyor, senyrler durmadan kraln yetkilerini ufak ufak snrlyorlard. Hatta 1264 ylnda, kralln ynetimi birka aylna baronlarn eline geti. Hlagu Han 1265 ylnda ld. At ve cariyeleri kurban edilerek onunla birlikte gmld. Cenazesi amanist geleneklerine gre yaplan son hkmdardr. Mezar Urmiye Gl'ndeki bir adadadr. En byk olu Abaka Han (1265 1282) yerine geti ve babasnn politikasn devam ettirdi. inde devlet menfaatleri ile Jentrinin menfaatleri iyice ayrlmt. Devlet st kademesine km olan Chia Sih-tao soruna zm getirmeye alyordu. Devlet gereinden byk olan arazileri satn alacakt. Bu tarlalarda, geliri tamamen devlete ait olmak zere retim yaplavakt. Bu para askeri gereksinmeler iin harcanarak, in ordusu kuvvetlendirilecekti. Reformlar yapmak iin Chia Sih-tao almaya balad. Ancak Jentrinin ciddi muhalefeti karsnda kazanma ans varmyd?

107

Rum Seluklu Ynetimi Pervanede, 1266 - 69

Gk Medrese, Pervane Muhiddin tarafndan yaptrlm, Tokat

1266 ylnda Baybars, Kalavun ynetiminde bir orduyu, Moollara yardm eden Ermenileri cezalandrmak iin Kilikyaya yollad. Memluk ordusu Austos aynda, Derbesakda Ermeni ve mttefiklerinin ordusunu malup ederek, ilerledi. Misis, Kozan, Adana ve Tarsus yama ve tahrip edildi. Ele geen ganimet o kadar fazla idi ki bir sr 2 dirheme bile alc bulamyordu. lkesi yaklp, yklrken, Ermeni Kral I. Hetum Moollardan askeri yardm almaya alyordu. Memluklarn bu Kilikya seferi srasnda Hetumun olu Leon da esir dmt. Bu tarihlerde, Anadolu Seluklularnda Pervane de lhanl hkmdar Abaka Handan izin alarak, Trabzon Komnenoslarnn elindeki Sinopu kuatmt. Sinop ksa sre iinde tekrar Anadolu Seluklularnn oldu. Sinopu alan Pervane bu kentin kendine verilmesini IV. Kl Arslandan istedi. Sultan kenti Pervaneye verdi. leride bu emre dayanlarak Pervaneoullar beylii kurulacaktr. Tokat, Niksar Pervanenin iktasyd. Sinop ele geirilince, bu topraklar Pervanenin mal olmutu. Fahreddin Ali ve oullar Ktahya, Sandkl, Gorgarum, Akehir ve Afyon blgesini ikta almlard. Pervanenin ekibinden Hatrolu erafddin Nidenin ynetimini slendi. Pervanenin bir dier adam Bahattin Sahiller Meliki unvan ile Antalya ve Gney deniz 108

eyaletlerinin ynetimini slendi. Kastamonu, Aksaray ve Develi, hatrlanaca gibi, Mool vezir Muteze aitti. Bu paralanmaya akl erdike yani bydke Sultan Kl Arslan kar kyordu. Ama yine hatrlanaca gibi bunu balatan da oydu. Pervane artk elde ettii yetkilerle yetinemiyor, Sultan kendine rakip gibi gryordu. Ayn ekilde Rkneddin IV. Kl Arslanda Pervanenin yetkilerini fazla bulmaya balamt. Her iki tarafl laf tayanlar, ortam kztryorlard. Pervane Sultan nce zehirletmeye alt, sonra da yaynn kirii ile bodurtarak ldrtt (1266). IV. Kl Arslan ldrtmeden nce lhanl Han Abaka Hann iznini almt. Kl Arslan ldnde 28 30 yalar arasnda, ok gen bir Sultand. Kl Arslann yerine Pervane, ok ufak yataki olu III. Gyaseddin Keyhsrevi geirdi. Rkneddin Kl Arslan ksa yaam boyunca, pek ok araziyi zel mlk olarak datmt. Devlet topraklarnn satlmas da gndemdeydi. Toprak satmak devlete gelir getirici bir ilem olarak uygulanyordu. Ama devlet satarak kendini yiyordu. 1259 ylnda bir emire Sivrihisarda bir ky, 1262 ylnda bir baka emire Amasya yaknlarnda bir ky satlmt. 1266 ylnda Altnordu Han Berke (Bereke) ld yerine Batu Hann oullarndan Meng Timur Han geti. aatay hanlnda ise len Algu Hann yerine olu Mbarek ah geti. Hala esas ynetim Organa Hatundayd. Byk Mool Han Kubilay, Mslman olan Mbarek ah tahtan indirerek yerine Barak geirtti. Bizansn Venedik ile ilikileri iyice bozuktu. Bizans bunu, Cenova ile olan ilikilerini iyi tutarak dengeliyordu. Cenovallar 1267 de Galatada bir koloni kurdular. 1267 ve 68 yllarnda Vezir Sahip Ata tarafndan Kayseride Sahibiye medresesi, Sinopta Pervane tarafndan bir cami, Krehir-Kayseri yolunda Kesik Kpr Han yaptrld. Kilikya baarlarnn rzgar ile ve Hallarn birbirlerine dmesinden istifade ederek, Baybars Taberiyye, Akka, Yafa kentlerini ald (1267 68). Bu srada lhanl (ran Mool devleti) Altnordu sava yaandndan, lhanllar kprdayamyorlard. Sra Antakyaya gelmiti, Nisan 1268de kent kuatld ve fethedildi. Bylece Hallarn 1097 ylnda I. Hal seferi ile kurduklar Antakya prenslii tarihe karm oldu. Baybars Hallarla ve Moollarla iyi mcadele etmiti. 1269ylnda Hallarla ibirlii yapan bir Mool ordusunu malup etti. 1269 ylnda Kilikya Ermeni Kral I. Hetum kendi istei ile tahtan ayrlarak, yerine olu III. Leon geti (1269 1289). Bu srada ukurova ve sauriaya gebe Trklerin yama aknlar da devam ediyordu. Orta Asyada da gebeler yine yerleikleri yamalyorlard. Trkistan hakimi gedey torunu Kaydu, 1269 ylnda Talas nehri kysnda bir kurultay toplayarak ekili alanlarn gebelerden korunmas iin tedbirler ald. Cengiz soyundan gelen gebe prensler, hayvanlarn ekili alanlarn dnda tutmaya sz verdiler. 1269 ylnda Tokatta Gk medrese yapmna baland. Yap 1271 ylnda tamamlanacakt. Kuzey Afrikada, Meriniler, Meknes, Fas, Taza ve Sale'yi ele geirdiler. Muvahhitleri zayflatp, 1269'da baehirleri Merake'i fethettiler. Merake'i ele geiren Merini sultan Ebu Yusuf Yakup (1258 1286), lke topraklarn hanedan mensuplar arasnda datt. Askeri kuvvetini arttrp, ulemann desteini alarak, Merini hakimiyetini geniletti.

109

Charles dAnjou ediyor, 1270, 71

Bizans

tehdit

Charles d'Anjou

Constantinopolisin son Latin imparatoru Courtenayl II. Baudouin, diplomasi ve evlilik yoluyla Fransa kral IX. Louisin (Aziz Louis) kardei Charles dAnjou ile ittifak kurmutu. Yetenekli bir diplomat olan Charles dAnjou Papann ars zerine Gney talyaya girdi. Hohenstaufen hanedannn son temsilcileri Manfred ile Konrad yenilgiye uratt, Palermo ve Napoliyi ele geirdi. Nfuz alann Balkanlarn ilerine kadar genileten Charles dAnjou Constantinopolisi tehdit etmeye balad. Charles dAnjou, Constantinopolisten kaan II. Boudouin ile anlamt. Epiros ve Akhaia krallar ile ittifak yapt. Srp ve Bulgarlar da bu ittifaka katldlar. Bizansn durumu ok nazik

110

bir aamaya gelmiti. VIII. Mihail bu g durumdan Fransz kral Aziz Louisnin desteini salayarak kurtuldu (1270). Baybars 1270 ylnda Kbrs almak istemi ancak baarl olamamtr. Bu srada Hlagu lm, yerine olu Abaka gemiti. Antakyann d, Batda yeni bir hal dalgas yaratt. ngiltere kral Kuds iin bir Hal seferi hazrl yapt ama baarl olamad. 1270 ylnda Fransz Kral Saint Louis, ikinci defa Hal seferine kt. Saint Louis, ordusunu Filistine gtrecek olan gemileri bulmakta zorluk ekiyordu. Msrdaki karlarn tehlikeye atmak istemeyen Venedik gemi vermiyordu. Saint Louis de gemileri Marsilya ve Cenevizlilerden temin etti. Bu iler olurken bir Memluk heyeti Cenovada Cenevizler ile mzakereler yapyordu. Saint Louisnin ordusu tam bilinmeyen nedenlerle Kuds yerine Tunusta karaya kt. Hastalk ve frtna Fransz ordusunu perian etti. Fransa Kral Saint Louisde Tunusta ld. Bu arada Alman mparatorluu topraklarnda II. Frederikin lmnden sonra balayan iddet ve i sava Alman kralnn malnn ve haklarnn bile yamalanmasna neden olmutu. te bu genel anari iinde, blgesel gler kuvvetlendiler. lke artk bamsz prenslikler mozaiiydi. Bu prensliklerin, Douya doru gittike topraklar geniliyor, saylar younlayordu. Batda ise danktlar. Ren vadisinde prensliklerden fazla zgr kentler vard. Bu kentler, aralarnda savunma i birlii anlamalar yapmt. Yani Alman topraklarnda Doudan Batya doru giderken hem prensliklerin says azalyor ve hem de topraklar klyordu. Buna karlk bamsz kentler artyordu. Alpler de ise bamsz dal topluluklar oluuyordu. Bu dal topluluklar svire konfederasyonunu kuracaklard. talya ise zgr kentlerle doluydu. Alp tesinde birka prenslik olsa da belirleyici olan kentlerdi. Ama nasl prenslikler birbirine dyorsa, bu kentler de ticari menfaatleri nedeniyle birbirlerine dmlerdi. Her kent kendi iinde snfl toplumdu. Kent ii ekimelerden kap, dier kentlere snan mltecilerin dnde mparatorluk vard. Ancak bu yeni mparatorluk istei, Alman krallar zamanndan biraz farklyd. Germen etkisinden syrlm ve tam Romal olmutu. Papalk ise uzun zamandr, Kilise zerinde mparatorluun stnl ve gdm korkusu iinde yaamt. imdi ise Bat Hristiyan dnyasnda Papaln stnl dncesi gleniyordu. Kendi snr tanmaz ihtiraslar ve Mool babularnn ona gvenmemesi nedeniyle Muinddin Pervanenin durumu sarslmaya balamt. Kendinden baka kimseye sz hakk tanmyordu. Eski Sultan zzeddin kendisinden para istedii iin Fahreddin Aliyi tutuklatmt. Pervane, Fahreddin Aliyi (Sahip Ata) Krma gm olan zzeddin Keykavus ile iliki kurmakla sulayp, Osmanck kalesine hapsettirdi (1271). Bunun zerine Abakaya bavuran Fahreddin Alinin olu sayesinde, Fahreddin serbest braklarak, tekrar vezirlie getirilmiti. Pervaneye Mool temsilcilerine katlanmak g geliyordu. Bunun nedeni Moollara dman olmas deildi. Kendisinin, Rum lkesinde, tek otorite olmasn istemesindendi.

111

ifte Minare Medresesi, Sivas

Bu srada Sivasta 2 medrese birden yaplmaya baland. Biri Sahip Ata (Fahreddin Ali) tarafndan yaptrlan Gk Medrese ve Buriye medresesiydi (1271). lhanl veziri emseddin Cuveyni ise ifte Medreseyi yaptryordu.

112

Nasreddin Hoca

XIII. Yzylda yaad sanlan Nasreddin Hoca mizah bir halk kiiliidir. Mizah, yerici, basit ama arpc ve gerekidir. Ona ait veya atfedilen hikayelere Trklerin olduu her yerde rastlanr. Anadolunun dna tam, randa yerel bir kiilik kazanmtr. Pasifik okyanusundan Atlas okyanusuna kadar her yerdedir. Jean-Paul Roux, Nasreddin Hoca hikayelerine Marsilya ykleri ad ile anlan yklerde bile rastladn sylemektedir. Nasreddin Hocann doduu yer konusunda pek ok iddia vardr. Bu iddialar iinde en fazla kabul greni Eskiehirin Sivrihisar ilesine bal Hortu (imdi Nasreddin Hoca) kynde 1208 ylnda domu olduudur. 1284 ylnda Akehir'de ld. Babas Hortu ky imam Abdullah Efendi, annesi ayn kyden Sdka Hatun'dur. nce Sivrihisar'da medrese renimi grd, babasnn lm zerine Hortu'ya dnerek ky imam oldu. 1237'de Akehir'e yerleerek, Mahmut Hayrani ve Hac brahim'in derslerini dinledi. Bir sylentiye gre medresede ders okuttu, kadlk grevinde bulundu. Onun hayatyla ilgili bilgiler, halkn kendisine olan ar sevgisi yznden, sylentilerle karm, yer yer olaanst nitelikler kazanmtr. Bu sylentiler arasnda, onun Seluklu sultanlaryla tant, Mevlana Celaleddin ile yaknlk kurduu, kendisinden en az yetmi yl sonra yaayan Timur'la konutuu, birka yerde birden grnd bile vardr. Gerek kendisinin, gerek halkn onun azndan syledii Nasreddin Hoca'nn fkralarnda ince anlam, yergi ve alay eleriyle vardr. Anlaldna gre o, Anadolu halknn yaama biimini, gldr esini, alay ve elenme trn, vg ve yergi becerisini dile getirmitir. Nasrettin Hoca fkralarnda sevgi, yergi, vg, alaya alma, gln duruma drme, kendi kendiyle elikiye drme ve ok ince bir hogry bulunmaktadr. O, bunlar sylerken 113

eitli niteliklere brnerek yer alr: bilgindir, cahildir, akgzdr, vurdumduymazdr, utangatr, uysaldr, kurnazdr, akndr, korkaktr, atlgandr. Karsndaki karakterin durumuyla elikili bir nitelik sergiler. Bu zellikler Anadolu insannn, belli olaylar karsndaki tutumunu yanstan, dnce rnlerini oluturur. Fkralarnda halk Nasreddin Hoca'nn diliyle kendi sesini duyar. Nasreddin Hoca, btn fkralarnda, yaanm bir olayla, bir olguyla balantl bir biimde fiilen ortaya kar. Genellikle olaylar halk arasnda geen olaylardr. Nasreddin Hoca fkralarnda eei Karakaann zel bir yeri vardr. Hoca eeinden ayr dnlemez. Karakaan onun tat, binei olduu kadar belirli zellikleri olan bir arkadadr. Yamurlu bir gnde Nasrettin Hoca pencereden dar bakarken komusunun koa koa yamurdan katn grr pencereyi aar : Hey Ahmet Efendi, bir de hac olacaksn rahmetten kalr m? der. Zavall adam eli mahkum srlsklam olur. Ertesi gn hocann komusu hocay yamurdan kaarken grr ve hocaya bir ders vermek ister : Hoca Hoca dn bana diyordun, bugn sen neden rahmetten kayorsun, der. Hoca hi durmadan yoluna devam eder ve komusuna yle cevap verir: Ben rahmetten kamyorum sadece Allahn rahmetine basmamak iin abalyorum. Nasreddin Hoca abdest alrken, bir ayana su yetmemi. Namaz klarken de bir ayan yukar kaldrarak namaz klm. Bunu gren cami cemaati : Hocam bu nasl namaz? diye sormu. Nasreddin Hoca Bir aya abdestsiz namaz, diye cevap vermi.

114

Roger Bacon

Oxford niversitesinde, doa bilimlerine merak veya matematik akyla baz hocalar nesneleri gzlemlemeye baladlar. Bu srada, ilerinden biri olan Roger Bacon (1214 1294) kullanlan yntemin deneysel olmas gerektiini sylyordu. Bacon uzun yllar Pariste kalm ve Fransisken tarikatna girmiti. Bu tarikatta iken Aristotelesin eserlerini yorumluyordu. Bu yorumlar yaparken, deneyler daha cazip geldiinden kendini bilimsel incelemelere verdi. Oxforda dndkten bir sre sonra Albertus Magnus ve Thomas Aquinasa ynelttii saldr niteliindeki eletiriler nedeniyle tehlikeli grlp, ders vermesi yasakland. leri srd grler tutucu evrelerce aza alnacak gibi deildi, tutukland ve 15 yl hapis yatt. zgrlne kavutuktan 2 yl sonra da ld. Roger Bacon, yenilik arayan, ak dnceli, doaya ilgili bir bilim adamyd. Bilimin sonu yok derdi. Her eyin aratrlmas ve irdelenmesinden gerekirse tekrar tekrar ele alnmasndan yanayd. Deneyden daha ilerde bir otorite kabul etmiyordu. Deney, bilimlerin efendisiydi, teki bilimlerde (deneysel olmayanlar) onun hizmetisiydiler. Roger Bacon, Julius Caesar takviminin yanl olduunu fark eden ilk bilim adamdr. Ptolemaios sisteminin eksik yanlarn ortaya karmtr. In yansma kurallarn koymutur. In krlma kurallarn incelemi, kresel ayna yansmalarna dayanarak, gk kuann nasl olutuunu izaha almtr. Roger Bacon, barutun formln Araplardan alm olmasna ramen, uzun sre barutu bulan adam olarak nlenmiti. Bacon ayrca felsefe tann varlna da inanyordu, ama bunu aratrmaya almad. Bacon akl ve iman birbirinden ayran bilim adamlarnn ilklerinden ve en gllerindendir. adalarn cahil olmakla sulamtr. O cahillii otoriteye sayg, gelenee ballk, halkn cahillii, hibirey renmeye ihtiyac olmayan insan tipi olarak drt sebebe balamtr. Bacon insanlk tarihinin en nemli aamalarndan biridir.

115

Pervane Memluk flrt, 1271 - 73

9. Hal seferi 1

Abakann Hallarla takviye edilmi ordusunu, Memluk Sultan Baybars nce Harran ve sonra da Birede bozguna uratt (1271 1272). Moollarn mttefiki olan Ermeni Krallnn bakenti Kozan (Sis) yamalad. Dou ticareti iin byk nemi olan Ayas (Yumurtalk) limanna hcum etti. 1271 ylnda Altnordu Moollar Bizansn Trakya topraklarna, 1264 benzeri bir baskn yaptlar. Trakya, yine, yerle bir oldu. VIII. Mihail imdi, bir yandan Altnordu, bir yandan da Memluklarla anlama zemini aryordu. 1271 ylnda Kilikya Ermeni Kral I. Hetum ld. Yerine olu III. Leon tahta kt. 1272 ylnda ngiltere tahtna uzunbacakl denen I. Edward kt. Babas kral III. Henrynin lm zerine 33 yanda tahta kmt. 1307 ylna kadar ngiltere tahtnda kald. Bu srada Marco Polo Dou gezisini anlatt kitabn yazmt. 1273 ylnda Marco Polonun yazd kitapta Hahainleri Dalar eyhi ve asisinler olarak anlatt. Bu anlatm Bat Avrupada Hasan Sabah bir efsaneye dntrd.

116

Moollara kar 1271 ve1272 elde ettii zaferlerden sonra, Memluk Sultan Baybars Moollar tamamen blgeden geri pskrtmek istedi. Seluklular ve zellikle Karamanoullar ile ibirlii yaparak Anadoluya sefer dzenledi. Anadolu Seluklu devleti, Ermeni krall ve Antakya Latin prenslii gibi Moollarn vassal durumundayd. Baybars kafir Moola kar savarken, Anadolu Seluklu ordular da kafirin saflarnda yer alyordu. Dier yandan da Abaka ile lhanllarn Anadolu politikas deimiti. imdi Abaka Anadoluyu Mool prensleri kanal ile ynetmeye alyordu. Bu prensler kendilerini Sultandan ve Pervaneden ok stn gryor ve Anadolu Seluklu devletine keyfi mdahalelerde bulunuyorlard. Abaka Han Pervaneye de gvenmiyordu. Anadoluda lhanl ajanlar oalmt. Abaka, atalar gibi bir fatih deildi. Bir bar dnemi yaratarak yklan yerlerin yeniden dzenlenmesine olanak tanmak istiyordu. Abakann istei ile akrabas Samagar ve Pervane, Baybars ile hangi koullarda bar yaplabileceini anlamaya alyorlar ve bu konuda temaslar yapyorlard. 1272 ylnda, bir Memluk eli heyeti beraberlerinde Pervane olmak zere Abakay ziyarete gittiler. Ancak anlalan odur ki bar salanamamt. Moollar da Anadolu Seluklu devlet byklerinin Memluklarla anlaarak, kendilerini Anadoludan atmak isteyeceklerinden pheleniyorlard. Pervane, bu pheden yararlanarak Mool prenslerini diskalifiye etmeye alyordu. Bu srada Anadoluda Trkler iyice oalmlard. Artk epni, Bayat, Eymir, Avdan gibi Trkmen boy isimleri tayan ve Trke adlar olan kylerin says epey fazlayd. Abakay ziyareti srasnda Pervane hkmdardan kardei Acay ile Samagar Memluklarla i birlii yapp, Anadoluyu kendi hakimiyetlerine almak istiyorlar diye Abakaya ihbar etti. Bu bir iftirayd. Abaka Acay grevden alacan sylemesine ramen, bu bir trl gereklemedi. Pervanenin istei erteleniyordu. Pervane de zaman getike Acayn bu istekten haberi olacandan korkmaya balad. Bu arada Acayn Pervane zerindeki basklar da artyordu. Mool vergi ve basklar da ok artmt. Bu durumda Pervane Memluk Sultan Baybars ile anlamaya bizzat yanamaya balad. Pervane, dier Beylerin de onayn alarak Baybars 1273 ylndan itibaren defalarca Anadoluya davet etmeye balad. Baybars byle bir ey yaparsa Pervane ona baml olacakt. Bu sz veriyordu. Fakat bu srada Abaka Acay ile Samagar geri ard. Pervane de hemen Baybars ile yapt grmeleri durdurdu. Bu arada Abaka, Anadoluya yeni komutanlar ve noyanlar tayin etmiti. Mevcut konjonktr gerei zaten baka trl de davranamazd. Abaka tayin ettii yksek rtbeli Moollardan Rum lkesinin ynetili biimi ve Muinddin Pervanenin davranlar zerine ayrntl raporlar istedi. Anadolu Seluklu devletinin son dnemlerinde Beyehir ve Seydiehir taraflarnda Erefoullar u beylii kurulmutu. Zamanla Ilgn, Bolvadin ve Akehiri de topraklarna katt. Balangta Beyliin merkezi Gargorumdu. Seyfeddin Sleyman Bey Beyehiri kurdu ve Beyliin merkezini oraya tad. 1273 ylndan nce Mool ordular pek ok defa Hindistan ele geirmeye almlard. Ama Hindistann mthi sca onlar her sefer durdurmutu. aatay Hanlnn yapt en nemli

117

i dou ran (imdiki Afganistan) da ki stlerden hareket ederek Hindistana seferler yapmasyd. aataylar bu seferlerden hi bkmadlar. in nce Hsi Hsia ve Ccenlerde olduu gibi Moollar ile de kolayca ba edeceini sanmt. Ama Song ordusu yetersizdi. in Moollar karsnda her yaplan savata, 1273te yaplan byk savalar da dahil devaml yenildiler. 1273 ylnda Anadoluda Kastamonuda Pervanenin olu Ali medrese yaptrd. Afyonda Ulu Cami, Ahlatta Ulu Trbe yapld. Malatyada Ulu Cami onarld. Sahip Ata hapisten ktktan sonra eitli kltr ileri ile uram, vakflarla ilgilenmi ve bayndrlk almalarna destek olmutur.

Rudolf Habsburg 1

1273 ylnda Germen mparatorluk taht iin yeni bir seim yapld. Bu srada Bohemya kral ve Avusturya Dk Ottokar Premysl, senelerdir srdrd politikalar sonucu lkenin en gl kiisi durumundayd. Yaplan seimi Ottokar Premysl deil rakibi Rudolph (Rudolf) Habsburg kazand. Ottokar Premysl, Rudolph Habsburgun seilmesini tanmad yani kabul etmedi. Papay da kendininkine benzer bir politika gtmesi iin sktrmaya balad. Rudolf Habsburg ile Ottokar Premysl arasnda sk bir mcadele balamt. Marake'i ele geiren Merini sultan Ebu Yusuf Yakup, askeri kuvvetini arttrarak ve ulemann desteini alarak 1273'te Sicilmase'ye sahip oldu.

118

Kiliseleri birletirme abas, 1274, 75

Concil

Charles dAnjounun giriimleri Papalk iin de tehdit oluturuyordu. Papa X. Gregorius ile VIII. Mihail Palaiologos arasnda ise zaten epeydir kiliselerin birlemesi ile ilgili grmeler yaplyordu. Bu grmelere Charles dAnjouya kar ittifak oluturmak amac ile balatlan grmeler de eklendi. Grmeler toplamda 20 yl srmt. Sonunda varlan anlamaya gre Papa, Charles dAnjounun Constantinopolise saldrmasn nleyecek, buna karlk Mihail de Ortodoks Kilisesinin Roma ile birlemesini salayacakt. Bizansta Papann dinsel stnln kabul etmek istemeyenler, Latinlerin siyasal ve kltrel egemenliinin yeniden kurulmasndan korkuyorlard. 1274de toplanan II. Lyon Konsilinde Katolik Ortodoks birlii ilan edildi. Mihail, siyasi nedenlerle birliin srmesi iin mcadele etti. Lyon konsilinden sonra, Papann basks ile Charles dAnjou ve Venedik, Bizans ile mtareke yaptlar. Bizansta iki kilisenin birlemesini istemeyen ciddi bir muhalefet vard. VIII. Mihail bu muhalefeti susturmak iin Patrii grevinden almt. Ancak Lyon konsilinde Papann stnlnn kabul edilmi olmas, batan beri Hristiyanlk konusunda Ortodoksluu en kutsal inan olarak grm olan halkn arna gidiyordu. Muhalefet, isyana doru hzla gitti. Ayn yllarda, lhanl (ran Mool) hkmdar Abaka, Batda kendine mttefik aryordu. Papaya ve ngiltere kralna mektup yollad. 1274 kinci Lyon Meclisinde Mool elileri de bulundular. Burada Mool elileri vaftiz edildiler. Budist Abaka Hristiyan olmaya davet edildi.

119

1274 ylnda Konyada yaayan Sadreddin Konyevi ld. O yazlarn Arapa yazmt. Anadolu Seluklu devletinde Acemce Arapaya nazaran ok daha revata olduundan, Arapa yaz yazan yazar says azdr ve bunlarn iinde en mehuru Sadreddin Konyevidir. Babas Malatyal bir Arap aileden gelmekteydi. afi hukuk dalna mensuptur. Mistizmi ise Muhiddin Arabi tr bir mistizmdir. Sadreddin bu mistizmi, Muhiddin Arabinin Anadoluda yaayan Afifddin Sleyman el-Yasin el-Tilimsani gibi takipileri kanal ile renmiti. mrnn sonuna doru, Sadreddin Konyevinin de n Anadolu snrlarn aarak, tm Mslman lkelere yaylmt. ranl olmasna ramen Iraki diye bilinen bir dier mistik de Fahreddindir. Muinddin Pervane, kendine yakn olsun diye Fahreddini Tokata yerletirmiti. Fahreddin Iraki, Sadreddin Konyevi aracl ile Muhiddin Arabiyi tanm ve onun etkisinde kalmt. Sonra bu kanalla edindii inan sistemini Hindistana yayacakt. 1274 ylnda Konyada Sultan Baybars iin dua ediliyor, halk gsterilerde bulunuyordu. 1274 ve 1275 yllarnda Konyada Sadreddin Konevi Camisi ve trbesi, Ahlatta Hseyin Aa olu Mahmut trbesi yapld. Douda Kubilay Japonyaya saldrd. Yedi yl sren amansz saldrlardan sonra Japonyay ele geirmeye muvaffak olamad (1274 1281). aatay Hanlnda Duva kurnazlkla ve ok alarak iktidar ele geirmiti (1274 1306). Orta Asyada gebe yaam tarz tekrar ne kmt. Moollar ve Trkler kent yaam yerine gebelii tercih eder oldular. XIII. Yzyln ikinci yarsnda li nehrinin kuzeyindeki ovalarda kent yaam tamamen son buldu. Maverannehirde (Nehirler arasnda) aa Seyhun blgesindeki eski Trk kentleri Barkent ve Cendde su tayan sulama kanallar yok edildi. Trkistanda nerede ise iftilik tamamen bitmiti. Kyler boalmt. lkeye egemen olan aatay Hanlar gebe yaam srdryorlard. O srada slam dnyasnn en gzel kenti olduu sylenen Buhara askeri nedenlerle tahrip edildi (1275 1282). Buhara diye bir kent kalmad. Buhara daha sonra tekrar canlanacaktr. Gebelerden yle korkuluyordu ki tarm yapan az sayda insan, tarm hayvan kullanmadan insan gc ile yapmaya alyordu. Gallerde ve skoyada savaabilmek iin, ngiltere kral Uzunbacakl Edwardn halknn desteine ihtiyac vard. Ayrca hazinesini de derleyip, toparlamas gerekiyordu. 1275 ylnda Yahudilere saldrd. ngiliz Yahudileri aleyhine pek ok karar ald. Bunlardan biri de mehur sar yldz stlerinde tamalar kararyd. Edwardn Yahudilere yapt zulm, arkasndaki halk desteini arttrd.

120

Fransada ekillenme, 1275, 76

Fransa Capet Armas

1275 yl geldiinde Fransa krallar drt prenslik hari tm Fransa topraklarna sahiptiler. Flandre, Guyenne, Burgonya ve Bretagne prenslikleri, dilleri ama esas rf ve adet farkllklar sayesinde topraklarn koruyabilmilerdi. Bu prenslikleri snrlar iine alamayan Capetler de unu yaptlar. Feodal ilikileri yani dier senyrleri vassallar haline getirip, kendilerine yeminle balayarak byk bir feodal piramit oluturdular. Bunu sabrla, uzun sre ve srekli uraarak elde etmilerdi. Bylece daha krallk mlkyle dorudan btnlememi soylularn topraklar kuatlm oluyordu. Bu sralarda, Thomas Aquinasn akl ve iman birletirme abalarnn bir ie yaramad ortaya kmt. Salerno okulu, Aristodan esinlenen ama Hristiyanlk tarafndan zmsenmesi ok daha zor olan bni Rtn dncesini yayyordu. Bu dnce Paris okullarna geldi ve yerleti. reti dogma karsnda aklc dncenin tam bamszln savunuyordu. Aklc dncenin bamszl yle ar bast ki, Thomasn akl ile iman birletirme abas yok oldu gitti. Thomas retisinin boaltt yeri az sonra John Duns dolduracakt. Edebiyatta ise, roman, her trl biimsel veya ahlaki baskdan syrlm olarak geree, yalnla ve gzleme dnmt. Bu srada, dinsel kayglardan syrlm bir tiyatro ortaya kmaya balamt. Bir yandan da kk burjuvalarn hislerine tercman olan ve valye deerlerinin kn konu alan bir iir filizlenmeye balamt. Bu yeni iirin en nemli temsilcilerinden biri Jean de Meungd. Jean de Meung, 1275 ylnda Roman de la Rosea uzun bir ek yaparak, btn sosyal nyarglara, btn duygusal karmaalara saldryordu. Saray ahlak, kadna tapma, kan soyluluu onun alay konularyd ve onlar alayc slubuyla ykyordu. Kurduu sistem bni Rtn grleriydi. Roman de la Rose iki yazarl bir romansdr. 1236ya doru Guillaume de Lorris tarafndan yazlan birinci blm 4.058 msradr ve bir an (bu ak airin kendisidir) ryasnda, bir meyve bahesindeki gln temsil ettii sevgilisini elde etmek iin yapt giriimi anlatr. 121

Bu arada karlat Acma, Ak Yreklilik, Gler yz gibi yardmclara ve ekitirme, Kskanlk, Utan, Tehlike gibi engellere de yer verilir. Bu iir, nezaketin en ince kurallarna uygun bir Sevmek Sanatdr. Akc bir slupla yazlmtr ve yapmacklarnda bile bir zariflik vardr. 12751280 arasnda Jean de Meung tarafndan kaleme alnan ikinci ksm, 17.772 msradr ve gerek ilham kayna, gerek slup bakmndan birinciden ok farkldr. Bu ikinci ksm, nerede ise, yergi ile doludur. Jean de Meung birinci blmdeki evre ve kiileri muhafaza eder, ama olayn arasna birok nutuk serpitirir. Meungn yer yer, devrin her trl inancna saldrd, hatta mevcut tanrsal hukuk teorisini ykmak istedii; keilerin agzllne, ahlakszlklarna kar kt ve daha da ileri giderek keilik kurumunu temelden ykmak istedii grlr. Hatta Guillaume de Lorrisin kutsallatrd ak ve kadnlar alaya alr. 1275 ylnda Kilikya Ermeni kral III. Leon, ilerinde kyafet deitirmi Memluk Sultan Baybarsn olduunu sand bir Mslman tccar kafilesini ldrtt. Bunun zerine Baybars Kilikyaya yeni bir sefer yapt. Bu seferde pek ok Ermeni ldrld. Kamak isteyenler denizde bouldu. Yakalanan Mool ve Ermeni kadn ve ocuklar askere datld. Manastrlar basld, papazlar, keiler ldrld. Kentler, kasabalar, manastrlar yakld, ykld. Memluklar saylamaz lde ganimet aldlar. Gneydou Anadoludaki Krtler Mool istilasndan nce Yezidilie yakn bir dini duru iindeydiler. Bu yllara gelirken Adeviyye mezhebi eyh Adi tarafndan Krtler arasnda kuruldu. Bu srada Malatya yresinde yaayan ve bir Trk-Krt karm olan Germiyanlar, bn Batutaya Yezidi Krtler olarak tantlacakt (XIV. Yzyl). Merini sultan Ebu Yusuf Yakup, Fas' baehir yapt ve i ilerini dzenledi. Ebu Yusuf slamiyetin cihat farizasn yerine getirmek iin spanya'ya sefere kt. Deniz ar seferlerle, Grnata'daki Beni Ahmer slam Devletine yardm etti. spanya'da Hristiyanlara kar 1275'te Ecija Muharebesini kazand. Hristiyanlarn byk mit baladklar don Nuno de Lara, Meriniler tarafndan ldrld. spanya'daki Merini kuvvetleri Hristiyanlara kar her an hazr kuvvet brakp, aknlarda bulundular. Bu aknlar, on drdnc yzyln ortalarna kadar srd. inde Chia Sih-tao baaramamt. kard kanunun tatbikine Nankin cvarnda Byk Toprak Sahiplerinin (Jendri) olduu yerden baland. Jendri ondan nefret ediyordu. ldrld. mparator da halledildi. imdi savunmasz in Moollara tamamen gardn drmt. Aslnda frsat olsayd kk Jendri Moollara kar savaacakt. Ama Byk Jendri hemen Moollarn yanna geti. Moollarn tarafna abuk geerek, kendi durumlarn muhafaza edeceklerini sanyorlard. Bu doru bir alglamayd. Moollar nce Jendriyi ynetimden uzaklatrdlar, ama topraklarna dokunmadlar. Bir sre sonra da Jendri yine ynetimdeydi. 1276 ylnda Memluklar Ermeniler zerine yeni bir sefer yaptlar. Memluklara Trkmenler de katld. Onlara kar kan Simbat komutasndaki Ermeni ordusu, Mara yaknlarnda malup oldu. Simbat ve pek ok Ermeni ileri geleni ld. Bu srada Memluk ve Trkmenler de epey telefat vermilerdi.

122

Kiliseye Kar Honutsuzluk

Papa Gregorius VII.

Kilise byk servet sahibi bir kurulu olmutu. ocuklar olmadan lenlerin byk ounluu mallarn Kiliseye balyordu. Gnahkarlar af karl bu tarzda mallarn terke tevik ediliyorlard. Avrupa lkelerinin ounda topraklarn drtte birinden fazlas Kilisenin olmutu. Mal edindike Kilisenin mal edinme hrs artyordu. Heryerde papazlarn iyi kiiler olmad ve para ile mlk peinde kotuklar konuuluyordu. Krallar ve prensler bu mlk balarndan hi holanmyorlard. Topraklar artk gerektiinde onlara asker yollayan feodalleri besleyeceine, manastrlar, rahipleri ve keileri besliyordu. imdi lkelerin topraklar yabanclarn mlkiyetine gemiti. Zaten uzun zamandr piskoposlar kimin tayin edecei konusunda hkmdarlarla papalk arasnda mcadele vard. Bu hak papalkta olursa krallar kendi topraklarna bile hkmedemez olacaklard. Ruhbanlar asker vermedii gibi vergi de vermiyorlard. Onlar paray Romaya yolluyorlard. Ayrca Kilise, din adam olmayanlarn hkmete verdikleri vergiye ilave kendileri iin %10 vergi istiyordu. Papa hkmdarlar aforoz etmek, tebay hkmdara kar itaatten affetmek, hkmdarn halefini kabul veya red etmek haklarna sahipti. Bir milleti topyekun aforoz etme yetkisi

123

olduunu da iddia ediyordu. Byle bir durumda, kilise ayinleri yaplamyor, papazlar kimseyi evlendiremiyor, ller gmlemiyordu. Papalar ellerindeki bu silahlarla btn hkmdarlar dize getiriyor, halklar dehet iinde brakyorlard. Ancak papalar bu silahlar ok sk kullandlar ve bylece etkisini azalttlar. XII. Yzyln sonunda ksa sre iinde skoya, Fransa ve ngiltere aforoz edildi. Papalar ii daha da azdrdlar. Kar olduklar hkmdarlara kar hal seferi amak tehdidinde bulundular. Bu da Hal seferlerinin sihrini ve manevi gcn yok etti. Papa glendike, papazlar da gururlanyorlar, etraflarn aalyorlard. Onlar halkdan koparan, uzaklatran ve sonlarn hazrlayan ite bu kibirdi. XI. yzylda Roma kilisesine bal olan papazlar evlenebiliyorlard. Bu da onlarn halk ile i ie olmalar yolunu ayordu. VII. Gregorius onlar bekarla mahkum etti. Burada papazlar halktan koparp, Romaya daha fazla balamay amalamt. Amaca varld. Kilisenin kendi mahkemeleri vard. Halktan biri, bir rahiple itilafa dse davaya kilise mahkemesi bakyordu. Bunlar adil mahkemeler deildi.

124

Zohar

Hayat aac

Yahudiler arasnda Kabbalaclar tarafndan yazlm en etkili metin bu tarihlerde yazld. Bu ihtiam kitab demek olan Zohar d. Tam bilinmemekle beraber kuvvetli bir olaslk ile 1275 ylnda spanyol mistii Leonlu Musa tarafndan yazlmt. Zohar mistik bir roman gibidir. M.S. III. Yzylda Talmutu Simeon ben Yohainin olu ile birlikte Filistinde dolamalarn kurguyordu. Simeon, rencileri ile Tanr, doa ve insan hakknda konuur. Tanr belirli bir sistematii ret ettiinden, Zoharn da belirli bir sistematii yoktur. Zohar yazar, Muhiddin Arabi gibi dnr: Tanr her mistikte ona has ve kiisel bir tarzda belirir. Bu farklama sonucu Kutsal Kitabn da bir tek yorumu deil, pek ok yorumu vardr. Kutsal Kitabn yorumlanmasnda snr yoktur. Kabbala ilerledike, Kutsal Kitapn anlamlar da katman katman alacaktr. En Sof, ilk Sefirotta (Kether, Hokhma, Binah) kendisini ifade etmeye karar verir. Bu geree O denir. Sefirotlarn ortalarna geldiinde (Hesed, Din, Tiferet, Netsah, Hod, Yesod) Sen olur. Sonunda, Tanr dnyada, akinada belirir ve kendisine Ben der. Burada Tanr kiilemitir. Tanr artk kendini ifade etmektedir. Bu insan asndan mistik yolculua balama dzlemidir. Mistik bir kere kendi derinliklerini anladka, iindeki Tanrnn da bilincine varmaya balar. Bylece mistik gittike kendi benliinden uzaklar, baka aamalara geer. Gerekliin tm

125

yaratlmamtr, sakldr. Ama o ayn zamanda varln kaynadr. te bu sakl gereklie ve varln kaynana bir yolculuktur. Tanr var olan hibir eye benzemedii iin insan onu yokluk olarak kavrar. Bu ilk Sefirottur (Kether Elyon). Dier btn Sefirotlar bundan yani yokluktan karlar. Bu karanlktan n kmas gibi, daha nce grdmz ex nibilo nun mistik bir yorumudur. lk Sefirottan sonra insan snr gelir. Baz Kabbalaclar, sonraki 7 Sefirotun Tanrnn dnyay kurduu gnlere denk geldiini sylerler. Zohar Binah Yce Anne olarak tanmlar. Binah kendinden sonra gelen 7 Sefirotu dourmutur. akina, Talmutta ntr bir kiilikle tanmlanmtr. Kabbalada ise akina Tanrnn dii yndr. lk Kabbalac metinlerden biri olan Babir (yazl takribi 1200), akina ile Gnostiklerin Sophiasn zdeletirmiti. Zohar, akina ile Tekvindeki Adem hikayesini ilikilendirmitir. Adem 7 Sefirota birden tapacana, sadece akinaya tapmay semiti. Adem yaam bilgiden kopararak, Sefirotun birliini ykmtr. Tanr da kaynaktan ayrldndan, Kutsal yaam dnyaya akamaz hale gelmitir. Ancak, Yahudiler Tevrat inceleyerek akinann srgnn kaldrp, dnyay tekrar Tanr ile birletirebilirler. akina dii olunca, fazlas ile erkek olan Tanr kavramna cinsi bir denge gelmi gibidir. Tek Tanrc ahlak anlaynda en ok ne yaplaca bilinemeyen konu ktln ortaya k konusudur. Kabbala bu konuda ktln de Tanrmzda olduunu kabul edemediimiz iin sorun yayoruz der. Ona iimizde tahamml edemezsek uzaa iteriz ki, burada ktl canavarlatrma ihtimali belirir. eytan ite byle bir arpklamadr. Zohar, dier her ey gibi ktln kkn de Tanrda bulur. 5 ci Sefire (Din) Tanrnn sol eli, Merhamet (Hesed) sa elidir. Tanrda dengede olan durum, denge halini srdrrse sorun olmaz. Zohardan sonra Kabbalaclar ktlk zerinde dnm ve sonunda onun ayrlmasnn bir kaza hali olduuna gelmilerdir. Bu tarihlerde, Abraham Abulafia, kendi Kabbalac eserini verdi. Abraham Abulafia (1240 1291den sonra) bir spanyol Yahudisiydi. Abulafia, Tanrnn doas ile uramad. O, Tanr duygusunu kazanmann pratik yollarn arad. Nefes alma, mantra zikri, zel oturular benimseyerek, younlama salayacak bir tr Yahudi Yogas gelitirdi. Abulafia, Tibetli Budist rahipler gibi, Tanry bulmak iin ruhu balayan dmleri zmeyi zorunlu gryordu. Uygulad yntemlerden biri de Tanrnn ad zerinde tefekkrd. Kabbalac Tanrsal adn harflerini farkl kombinasyonlar yaparak somuttan soyuta gemekte kullana bilirdi. Abulafia iin harfler notalar yerine geiyordu. Harflerle oynamak, mzik yapmak gibi bir eydi. Bu sayede Kabbalac hapishaneden kurtulup, ruhun kilidini aar. Abulafia, zihnin mistik yolculuunun bir Kabbala ustas denetiminde yaplmasn n gryordu. renciler bu ustay ruh kaplarn aan kii olarak benimserlerdi. Mistik yolculuk renildike, Kabbalac yeni bir gc ve isel bir deiimi hisseder. Bu baskn bir duygudur ve Tanrdan geliyormu hissini verir. Abulafiann ve ondan sonra gelen mistiklerin, uyguladklar teknikleri bugnk psikoterapi tedavilerine benzetebiliriz. Onlarn aldklar sonular da bir nevi tedavi sonularyd. Bat Hristiyanl, Douda gelimi olan mistiklie benzer bir geliim gsteremedi ve bu konuda geri kald. Dou Roma mparatorluunda ve Mslmanlkta tek Tanrl din hzla geliiyordu.

126

Memluklar Anadoluda, 1275 - 77

Argun Han (Yaya olan)

Msr kendini korumak iin Moollar Suriyede durdurmalyd. Bu nedenle Suriyeyi lhanllara brakamazd. Ayn ekilde bundan daha iyi bir zm daha vard. O da Gney Anadolunun Msrn elinde olmasyd. Toros dalarndan Frata kadarki topraklara hakim olmak Msr iyice rahatlatacakt. Memluklular, Mool dman olduu iin Trklerle (Trkmenler) ve slam dini nedeniyle lhanllara kar olan Anadolu Seluklu din adamlaryla ibirliini gelitirmeye alyorlard. Bu srada Moollar yenilmeye balamlard. Bu yenilgi de Anadolu Seluklu devlet adamlarnn bazlarn Memluklara yaklatryordu. Artan Mool basks ve vergileri bu eilimi kuvvetlendirdi. Tabii Memluk ajanlar da srekli Moollar aleyhine propaganda yapyorlard. 1275 ylnda Abaka kardei Acay tekrar Anadoluya yollamt. Bu Pervane ve dier Seluklu yneticilerini daha ok korkuttu. Baybars 1275 ylnda Kilikya zerine yrd. Trklerin destei Baybarsn yanndayd. ukurovann belli bal kentleri ele geirildi, halk esir edildi. Bu srada Pervane hem Moollar ile iyi geinmeye alyor ve hem de Baybars Anadoluya davet etmeye devam ediyordu. Ancak bu srada lhanllarn da Pervaneye kar gvenleri zedelenmiti. Pervaneyi sk bir gzetim altnda tutuyorlard.

127

Bu srada Pervane Abaka Han tarafndan huzuruna arld. Pervane gitmemek iin zaman kazanmaya alyordu. Abakann olu Arguna nikahlanacak Seluk Hatunu getireceini ve eyizinin hazrlanmakta olduunu bahane ediyordu. Anadoluda Foada yeni ap kaynaklar bulunmutu. Bunu Zekeriya adl bir kii iletiyordu. Foa ap kyda olduundan, tama maliyeti dkt. Bununla beraber ok kaliteli olan Anadolu eski ap yataklarnn nemi kaybolmamtr. Cenovallar hem eski ve hem de yeni apn ticaretini yapyorlard. 1276 ylnda Kayseride dner kmbet (ahcihan Hatun Kmbeti), Amasyada Gk Medrese yapld. Pervane 1276 Maysn da Seluklu prensesi ile birlikte rann yolunu tuttu. Sivasa geldi. Pervanenin has adam olan Hatrolu, belki Pervenenin Abaka Han ile uzlamasndan korkarak, Pervaneden habersiz ve acele olarak Memluk Sultan Baybars Anadoluya tekrar srarla davet etti. Moollar kovmak iin davet edilen Memluk Sultan Baybars daha Suriyede iken, Anadoludaki Mool askerleri tutuklanp, ldrldler. Kayseri Beyi Hatrolu erafeddin Mesut 1276 yl yaznda Baybarsn egemenliini tandn ilan etti. Moollarn kesik balar ile Nidede evgan (polo) oynand. Karaman Trkmenleri de Moollara isyan ettiler. Bu srada Pervane, Fahreddin Ali ve Mool Dner Kmbet komutanlar Meng, Timur, Toku ve Tudavun 30 bin kiilik bir ordu ile Anadoluya dndler ve ayaklanmay ksa srede bastrdlar. Bir kaleye snmaya alan Hatrolu ise kale komutan tarafndan yakalanarak Pervaneye ve Moollara teslim edildi. Hatrolunun mahkemesi Delice nehrindeki Mool klanda yapld. Hatrolu derhal ldrlmeyip, uzun uzun yarglanmtr. Moollar, Baybars ile ilikilerin ne mertebede olduunu anlamaya almlardr. Bu yarglamada sadece sank yarglanmyor, isyan soruturulmuyor, olaylarn ardndaki fiili durum anlalmaya allyordu. Duruma, bir lde, Baybars da aalamaya alyordu. Hatrolu muhakeme edildikten sonra, pek ok Trk beyi ile birlikte idam edildi. Hatrolu muhakeme srasnda Baybars Pervanenin emri ile Anadoluya arttn ve isyann esas nedeninin bu olduunu sylemiti. Moollarn Seluklu devlet adamlarna gveni zaten yoktu, bu ifadeyi dikkate alan Moollar, bundan sonra, Seluklu devlet adamlarna hi gvenmediler (Ekim 1276).

128

Zaten Hatrolu erefeddin Mesut ile Pervane Muinddin Sleymann sk fk olduklar biliniyordu. kisi beraber sk sk Mevlanay ziyaret ederlerdi. Mevlana ile Pervanenin aralar da ok iyiydi. Bunlar hep beraber ziyafetler, ayinler, zel sohbetler dzenlerlerdi. Yani zet olarak Hatrolu Pervaneye ok yakn bir durumdayd. Onun Pervaneden habersiz isyana kalkaca dnlemezdi. inde ise 1276 ylnda Moollar bakenti ele geirip, imparatoru esir ettiler. Song imparatoru yl srgnde yaad. Anadolu isyan olunca, Memluk Sultan Baybars da Anadolu zerine yrd. Kendisini bir Mool ordusu karlad. Elbistan ovasnda yaplan savata Moollar kesin ve ar bir yenilgiye urayp, nerede ise imha oldular (Nisan 1277). Mool komutanlar Toku ve Tudavun Noyan da ller arasndayd. Bu savata, Mool ordusu iindeki Anadolu Seluklu askerleri hem istekli savamamlar ve hem de her frsatta taraf deitirmiler veya esir olmulard. 1277 ylnda Baybars Kayseriye girdi. Kendini Anadolu Seluklu Sultan ilan etti. Kendi adna para bastrd. Karamanl Mehmet Beye Konya evresinde beylik verdi. Mool yanls Hristiyanlar kyma uradlar. Bu srada Pervane, Anadolu Seluklu devletinin imkanlarn tm ile Baybarse kullandrmyor, onu eitli vesileler ile oyalyordu. Pervane, yannda III. Gyaseddin Keyhsrev ve Fahreddin Ali olmak zere Tokata ekilmiti. Burada bir yandan Baybarstan yana grnyor, bir yandan da Abaka Hana balln bildiriyordu. Pervane iki tarafl oynuyordu. Ordusunu beslemede zorlanan ve gvenlik kayglar artan Baybars sonunda Anadoludan ayrld. Anadoluda umduu ilgiyi bulamamt. Bu srada Sivas yresinde nderi Mentee olan bir Trkmen gurubundan bahsedilmektedir. Bu gurup, kuvvetli bir olaslk ile daha sonra Gneybat Anadoluya g ederek Mentee beyliini kuracaktr. Halil nalck, Teke Trkmenleri tarafndan desteklenen bir sahil beyi tarafndan kurulan Mentee beyliinin blgede 1269 ylnda kurulan ilk beylik olduunu sylemektedir. 1276 ve 1277 yllarnda talyada Papa ve Fransa birlikte, Sicilyadaki Alman mparatoruna kar iktidar sava veriyordu. Bu kargaa iine, lhanl Hakan Abaka Batya eliler yollad ise de bir netice alamad. 1277 ylnda Bulgaristanda anti feodal bir kyl ayaklanmas balad. syann banda bir domuz oban olan vailo vard. vailo hem Mool istilasna kar durdu ve hem de boyarlarn malikanelerini ele geirdi. arn ordusu ile yaplan sava vailo kazand. ar ld. arn dul kars ile evlenen vailo kendini Bulgar ar ilan etti. Toprak mlkiyetini kaybedeceklerinden korkan Bulgar boyarlar kendilerine bir Kuman boyarn ar setiler. Bu tip Trk kkenli boyarlar Bulgaristanda ok fazla saydaydlar. Boldur, Balaban, Tocsaba, Cioplan gibi Bodann soylu aileleri Trk kkenli ailelerdir. Kuman Boyar ile vailo arasnda yaplan savata vailo yenildi. Bir sre sonra da ldrld. Byk Trk ve Memluk hkmdar Baybars, Anadoludan dndkten ok ksa bir sre sonra, 20 Haziran 1277 tarihinde hayata gzlerini yumdu. Baybars Memluk devletini salam temellere oturtmu, snrlarn batda Sirenayka, gneyde Nubya, kuzeyde Toros dalarna kadar yaymt. Baybarsdan sonra Bahriye kolundan 21 sultan hkmdar olmu, bu kol 1382 ylna kadar 132 yl devam etmitir.

129

Ticaret talyanlarn

Giovanni Battista Tiepolo

Memluklu rejimi, kendi halkn sonuna kadar smrmesine ve bir ordu diktatoryas olmasna ramen, Nil nehrinin ve uluslararas ticaretin Msra tand kaynaklar nedeniyle varln 300 yla yakn srdrmtr. leride anlatlacak olan Karimi tccarlarnn bunda rol ok fazladr. Yunanllar denizci bir halkt. Ama Dou Roma yerine kurulan Bizans devletinin d ticaretine yabanclar tamamen el koymulard. Bizansn di ticareti Ceneviz ve Venediklilerin eline gemiti. Mool fethi, talyanlara, nce Ege denizi ticaretini Greklerin elinden almak, sonra da Karadeniz ticaretinde tekel kurma imkan vermiti. Bu ticaret, sk sk Venedik ile Cenevizlileri kar karya getiriyordu. Bizans bu elikiden yararlanamad. ki kent devleti arasndaki uyumazlkta, Bizans hep taraf tuttu ve hep de kaybeden tarafta oldu. Constantinopolisin iinde kocaman bir Venedik Mahallesi vard. Galata tamamen Cenevizlilerin kontrolndeydi. Ticaretin talyanlarn eline gemesi, Bizans iin ok zamansz olmutu. Dou Roma mparatorluu tam toprak kaybetmiken ve feodal ilikiler deimiken, ticaretten gelecek olan paraya en ok ihtiyac olduu bir zamanda bana bu gelmiti. Constantinopolisin kent olarak bu yabanclarn elindeki ticaretten hibir yarar salamadn sylemek, tabii ki mmkn deildir. Ancak, imdi btn byk tccarlar yabanclard ve bunlar zanaat retimini de belirliyorlard. Kentin kendi burjuvazisi iyice siliklemi, yok olmaya doru gidiyordu. Bu gelime feodalitenin iine yarad. Zaten Latinler de kendi feodal adetlerini getirip, yerli adetlerle hem hal etmilerdi. Bizansn topraklar artk dankt. Bu topraklar feodallere teslim edilmiti. Byle bir toprak yaplanmasnda merkezi ynetimi kurmak ve srdrmek son derece zordu. Ortada bir ksr dng vard. Gelirleri azalan devlet, hizmetleri toprakla dyor, ama bu gelirlerin daha da azalmas sonucunu getiriyordu. Bizans mparatorlar aresiz kalmlard. Ellerinde kalan ufak topra da has olarak dattlar. Bu usul Batdan

130

renmilerdi ve birlii koruyacan sanyorlard. Ordu oktan paral askerlere teslim edilmiti. Bu paral ordu, parasn alamaynca gidip, Balkanlar yamalyordu. Hatta Atina dukaln bile eline geirmiti. Memluklu Sultan Baybarsn lm srasnda Anadolunun byk bir blm hala Trklerin (Trkmen) kontrolndeydi. lhanl hkmdar Abaka, Rum lkesindeki kontroln tekrar Moollara gemesi iin zm aryordu. Sonunda Trkmenlere kar, lke ynetimi iin nl veziri emseddin Cveyniyi, kardei Kargtay, Rum lkesi veziri Fahreddini ve gen Sultan Keyhsrevi grevlendirecekti. emseddin Cveyni, Alaaddin Ata melik Cveyninin kardeiydi.

Genova-Porta Soprana

131

Trke Resmi Dil, 1277

Konya Kalesi

Daha nce sylendii gibi Trkmen gene can pazarndayd. Moollara isyan eden Hatrolu ldkten sonra isyan bayra Karamanolu Kerimddin Mehmet Beyin eline gemiti. Karamanolu Mehmet Bey Baybarsdan yardm grerek, Ermenek, Mut, Silifke, Anamur gibi yerlerdeki Moollar tamamen imha etti. zerine yollanan Seluklu kuvvetlerini yendi. Erefoullar ve Menteoullar ile ittifak oluturdu. Aksaray zerine yrd ancak buray almay baaramad. Bunun zerine mcadelesini merulatrmak iin zzeddin Keykavusun olu olduunu iddia ettii Gyaseddin (Alaeddin) Siyav yanna getirterek, trenle Seluklu Sultan ilan etti. Karamanolu Mehmet Bey, yannda Siyav, Erefoullar, Menteoullar ve 10.000 kii kadar bir Trk (Ouz, Trkmen) ordusu ile birlikte Konya zerine yrd. Tarihiler buna uun merkeze ynelmesi derler. Konya direndi, kaplarn hemen amad. Sultan Naibi Mikail, kenti Ahi tekilat ile savunmaya alt. Mikail nce Ahilerin yardm nerisini geri evirmiti, ama kenti mdafaa edecek baka kimseyi bulamaynca, mecburi olarak Ahilerle ibirlii yapmt. Mikailin Ahilere olan gvensizlii, kentte asker yokken evlerin baslp, kadn ve ocuklarn kaldrlmas olaylarna dayanr. Bu konuda Mevlana da Mikaile Ahileri ikayet eden bir mektup yazmt. Mays 1277 tarihinde Konya ele geirildi. Trkmen Konyaya girip, ehri yamalad. Tahta Sultan zzeddinin olu olduunu iddia eden Siyavu (Cimri) geirildi. Karamanolu Mehmet vezir oldu. Dier Trkmen beyleri devlet mevkilerini paylatlar. Yeni ynetim Trkeden baka dil bilmediinden, bundan sonra sadece Trke kullanlacan akladlar.

132

1277 yl Mays aynda, Karamanolu Mehmet Bey aya arkl, ba kzl klahl Alevi Trkmenlerin banda Konyay ele geirmiti. Yaynlad fermanda, Bundan sonra; devlet dairelerinde, evlerde, sokaklarda Trkeden baka bir dil kullanlmayacaktr. Aksi hareket edenler idam olunacaktr diyerek, ilk defa Trkeyi Trkiyenin resmi dili haline getirdi. Ama Konyada tm Kent halk Farsa bilmekteydi. Devlet yazmalar ve arivi Farsayd ve Trkeye kolay tercme edilemezdi. Yani Trke uygulamas, pratikte yrmedi. Baybars Anadoludan gider gitmez, Moollar gelerek aldlar. lhanl han Abaka 30 bin kiilik bir ordu ile Haziran 1277 tarihinde Anadoluya geldi. Pervane, Sultan Keyhsrev ve vezir Fahreddin Ali hemen ona katldlar. Elbistandaki sava alannda sadece Mool llerini gren Abaka askerlerine btn kentlerin yama edilmesini ve ele geirilen tm Trklerin ldrlmesini emretti. Kayseri ve Sivas kadlar dahil, Baybars ile ibirlii yapanlarn tm ldrldler. Bulunan Trkler de (Trkmenler veya Mslmanlar) kltan geirildiler. Mool ordusu Konya zerine yrynce, Trkmen Konyay brakp ekildi. Bu yryen ordu iinde Seluklu askerleri de vard. Fahrettin Alinin yannda Germiyan savalar da vard. Onlardan biri Afyonkarahisar evresinde Beylik kurmakta olan Sahip Ata Oullarnn toplad askerlerdi. Vezir Sahip Ata Fahreddin Alinin torunlar haslarn Beylie eviriyorlard. Moollar Kayseriye dnnce, Cimri ve Karamanolu Mehmet tekrar Konyaya dnd. Ama Konya kaplarn amad. Ahiler Konya mdafaasna katldlar. Konyaya giremeyen Cimri ve Mehmet Toroslara ekildiler. Abaka, Pervanenin de kendine ihanet ettii fikrine gelmiti. Anadolu topraklarn kardei Konkurtay Noyana brakp geri dnd. Azerbaycana geri dnerken yanna Pervaneyi ve vezir Fahreddin Aliyi de almt. Abaka Anadoluda byk iddet ve bask uygulamt. Saylar 400 bini bulan esir ald sylenir. Sonradan, iddetten ve ldrmeden vazgemi ve hatta esir aldklarn serbest brakmt. Sonunda yanna sadece Pervane ve onun yardmclar kald. Pervane ve yanndakileri Azerbaycana dnnce ldrtt (Austos 1277). Pervane, Mool gereine ve basksna ramen, eitli entrikalar evirmi olsa bile, devleti 15 yl dzen iinde tutmutu. Onun lmnden sonra devlet sanki sahipsiz kald. Bu arada ldrlmeyen ve Moollarn gvenini kazanm olan Fahreddin Ali, Anadolu Seluklu devletini ayakta tutmaya alyordu. adalar tarafndan Pervane dnemi, Anadolu Seluklu devletinin son altn devri saylr. Bu dnemde Mool smrs artmtr ama transit ticaretin getirisi daha fazla artmt. Hristiyanlar ile ok yakn flrt eden Moollar, ayn zamanda geni bir blgede yol emniyetini salaynca Mool Hristiyan ticareti mevcut ticarete ilave olmutu. Avrupa mallar, Seluklularla mttefik ve Mool vassal olan Ermeni krallnn yumurtalk ve Grks limanlarna geliyordu. Anadoluyu geip rana, Gney Rusyaya ve Bizansa ulayordu. Bu ticaret Anadoluda genel bir refah yaratmasa bile, yneticilerin, tccarlarn, tarikatlarn, zenginlerin ve baz kentlilerin hayat seviyesini ykseltmiti. Bu dnemde zenginlerin daha zengin olduu yaplm olan antlarn saysndan bellidir. Bu zenginlikten pay alanlar da yazlarnda Pervane dnemini ve ve bitirememilerdir. Pervane, Rum lkesinde yaayanlara bir nefes alma, bir kendini toparlama olana vermiti. 1277 ylnda ran Mool han Abaka Han Pervaneyi ldrnce, Pervanenin olu Mehmet Sinopta bamszln ilan etti. Mehmet Beyin aras Moollar ile olduka iyiydi.

133

Anadoludan Vergi Samak, 1277, 78

Torumtay trbesi

1277 ylnda Moollarn Anadoludaki alacaklarn takip eden Taceddin Mutez ld. Taceddin Harzemah Celaleddin Mengberti tarafndan Keykubata eli olarak yollanan eski bir ba kadnn oluydu. Moollar tarafndan alacaklarn takip etmek iin Rum lkesine yollanmt. O da teminat olarak Kastamonu, Develihisar ve Aksaray ikta olarak almt. Taceddin lnce yerine olu Mcirddin Emirah geti. lhanl ehzadesi Konkurtay Noyann Mool ordusu, yannda Kherge Noyan, lhanl veziri emseddin Cveyni, Sultan Gyaseddin Keyhsrev ve Seluklu veziri Fahreddin Ali olduu halde, Karaman zerine yryerek, buradaki Trkleri bozguna uratt. Karamanolu Mehmet, Mut ovasnda yakaland. Ba kesilerek Konyada halka tehir edildi. Karamanolunun kardeleri de ldrld. Bundan sonra epey bir sre Karaman Beyliinden ses seda kamad. Ailenin reisliini Mehmet Beyin kardei Gneri Bey stlendi. Bu gelimeler zerine Karaman ilinin dalk blgelerine snm olan Alaeddin Siyavu (Cimri) harekete geti. Sakarya nehri yaknlarnda Mool ve Seluklu ordusu, Siyavn askerleri ile savaa tututu. Siyav yakalanarak ba kesildi. Derisi yzlp, ii samanla doldurularak, halka tehir edildi (Haziran 1278).

134

Tm bu olaylar srasnda, Ahiler mevcut Feodal dzenden yana tavr almlard. Mool ordusunu, Germiyanl gibi baz airetler de destekliyordu. Ancak bunlarn says ok azd. Cimri tehlikesini ortadan kaldran Seluklu Veziri Fahrettin Ali Mlkn dayana unvann ald. Ama olaylar bitmedi. Srekli ve acmasz bir Seluklu Trkmen hesaplamas srd gitti. Kentlerdeki Trk ileri gelenleri kendilerini Trkmen saymazlard, onlar Rumiydi. Trkmen demek, devletin otoritesini reddederek, karklklar karan gebe Trk demekti. Btn bu savalar srasnda Fahreddin Alinin U Beylii verilmi olan iki olu da lmt. 1278 ylnda Amasyada emir Seyfeddin Torumtay Trbesi ve Afyon-Ktahya yolunda han yapld. Anadoluya gelmi olan nl lhanl veziri emseddin Cveyni, Mool yksek yetkilileri ile birlikte, Anadoluda zellikle mali konularda alnmas gereken tedbirleri kararlatrmaya balamlard. Burada ama Moollarn kendilerine has kurumlarn Anadoluya yerletirmekti. Bir yandan Mool hazinesi korunuyor, bir yandan da Mool babularnn kendi balarna yaptklar para talepleri nlenmeye allyordu. Memluk yenilgisinden sonra Moollarn yenilmezlii bitmiti, imdi sahip olduklar topraklarda organize olma zamanyd. lhanllar artk dorudan tayinler yapmaya balamlard. Seluklularn gc azalrken, Moollarn sorumluluu artyordu. Fahreddin Ali Rum Seluklu veziri oldu. Onun bir arkada III. Keyhsrevin vekiliydi, yani uygulamada Sultann yetkili temsilcisiydi. Bu srada blgede Akkoyunlu kabileleri dolayordu. Onlar, Diyarbakr Eyyubilerine son verdiler. lhanllar vezir, pervane, saltanat naibi, mstevfi (maliye bakan) ad altnda tayin ettii kiiler aslnda vergi iltizamclaryd. Bu drt kii ortak olarak 6 milyon 600 bin dirhem tutan vergiyi Mool hazinesine bulmak ve yollamakla ykmlydler. Topladklar fazla para, onlarn karyd. te bunun iin Anadoluda ikenceler, lmler, esaretler yani zlm grla gidiyordu. imdi Anadolu Mool sorumlusu lhanl ehzadesi Kongurtayd (1278 1284). Tabii ki yetkileri Anadolu Seluklu Sultan III. Keyhsrevden ok ileriydi. Anadoludaki Mool askerlerinin says da artmt. Konyada yal vezir Sahip Ata vard. Hatrlanaca gibi, lhanl Han Abaka, Anadoluya nl veziri Cveyniyi yollamt. O da Seluklu maliyesini Mool sistemine gre dzenledi. Cveyni tamka denilen dolayl kent vergileri uygulamasn Anadoluda balatt. Halbuki Mslman din adamlar bu vergiyi eriata aykr buluyorlard. Anadolu Seluklularnn Moollara ok borcu vard. Cveyni, lkenin bu borlar deyecek gc olup olmadn inceledi. Byle bir olanak yoktu. Onun zerine Erzincan ve evresini, lhanl soyu hesabna, eriata uygun satn alp, hanedann kiisel mlkleri arasna katt.

135

Horlanan Trkler

Anadolu Seluklularnn Trkl horlamasndaki neden, Trkln aalanmas deil, anari kayna saylan gebe hayat biiminin horlanmasdr. Seluklularda Mevlevilik, Hristiyan Mslman yaknlamasn salad ama Trkmeni hor grmekten vazgemedi. Yerleik herkese kap akt, ama gebeye bu alemde yer yoktu. Eflaki, Mevlanann bir duvar yapmnda Trkmen ii kullanlmas konusunda yle dediini yazar: Yapm iin Grek iileri, ykm iin ise Trk iileri almak gerekir. Zira dnyann yapm Greklere zgdr. Ykm ise Trklere ayrlmtr. Tanr evreni ilk kez yaratnca, ilkin tasasz kafirlere can verdi... Onlar talarn zirvelerinde, tepeler zerinde birok kent ve kale ykselttiler... Ama Tanr ileri yle dzenledi ki, yava yava bu yaplar yklmaya yz tuttular. O zaman Tanr, grdkleri btn yaplar, sayg duymadan, acmaszca yksnlar diye Trkleri yaratt. Trkler yktlar ve hala ykyorlar. Kyamet gnne kadar bunu yapacaklar. Sonunda Konyann yklmas acmasz ve adaletsiz Trklerin elinden olacak . Mevlanann byle deyip, demediinden daha nemlisi, o dnemde Kent halknn Trkler hakknda byle dnmesidir. Bu gn Avrupann bize bak asn deerlendirirken, gemite bizim bize nasl baktmz bilmekte yarar vardr. Gelecekte, yaznn devamnda greceiz ki, bu bak as pek deimemitir ve hatta yaylm ve Trkn etiketi durumuna gelmitir. ocuklarn Trk geliyor diye korkutmak sadece Avrupaya mahsus deildir. Anadolu da Trkten korkmutur. Mevlana Celaleddini Ruminin olu Velet elebi, Sultan Mesuta, can korkusu ile maaralara, dalara ve ormanlara kap saklanan Trklerin, acmaszca dnyadan silinmesini nerir: Onlar yle zarar vermilerdir ki ahm, sakn sen onlara acma. Halkn yaamasn istiyorsan onlarn tmn kurban et. te bu Trkmenler, Anadolu Seluklu devleti ykldktan sonra, hem Anadoluda hakimiyetlerini saladlar ve hem de yeniden Bat Anadolunun fethine giritiler. Trkmen, 136

1076 ylndan nce Egeye varm, ama daha nce grdmz gibi, geri pskrtlmt. imdi, ondan 200 yl sonra, yeniden Ege denizine ulatlar. Tarihiler buna Bat Anadolunun 2. fethi diyorlar. Mool basks nedeniyle, Bat ya g iddetlenmiti. Artk sadece Ouzlar deil, Kpaklar, Peenekler, Moollar, aatay, Harzemli gibi eitli guruplar da Anadoluya gelmilerdi. Batda da Trkmen krsal kesimin tmne egemendi. zmit, Amasra, Ereli gibi kentler, Constantinopolisle ancak denizden balant kurabiliyorlard. Bizansn elinde kalan kentler abluka altndayd. Bu dnem kark bir dnemdir. Ykp yakma, yama, g, yer deitirme srp gidiyordu. Ama bu dnem, ayn zamanda Anadolunun Trkleme ve slamlama dnemiydi. Trkmen gazilerle birlikte fetihlere katlan derviler, tekkeler kurdular. Bu tekkelerde, mucizelere dayanan bir propaganda ile Hristiyanlar kitleler halinde Mslman oldular. Bektailik krsal alanda, Mevlevilik zellikle Ahiler aracl ile Kentlerde n planda rol oynad. Anadoluda youn bir slamlama yaanyordu. Hristiyan kalan nfusun da, nemli bir blmnde, ana dil Trke oldu. Dilleri Trke, dinleri Hristiyan olan bu gurup, Cumhuriyetten sonra Rum saylp, mbadeleye tabi tutularak, Yunanistana yollanmtr. Bunlarn bir ksm da daha nce bahsettiimiz Hristiyan Trklerdir. Bu deiim, mbadele, tam bir Trk Grek deiimi deildir. Ortodoks - slam deiimi arlk tamtr. Yaklak 400 yl sren Anadolunun Trklemesi sonucunda iki nemli deiim oldu. Birincisi Ana dilin Trke olmasdr. kinci ise, geni krsal alanlarn tarm arazisinden otlaklara dnmesidir. Seluklu devleti yklr yklmaz, Trkmenler kk kk devletler, beylikler kuracaklardr. Gebe Trkmen bir yere yerleip, beylik kurdumu hemen tavr deitiriyordu. Yamaya kar kp, ticaret ve tarm korumaya alyordu. Bu arada unu da sylemekte yarar vardr. Trklerin Mslmanl kabulnn zerinde epey bir zaman gemi olmasna ramen, kendilerini din savalar sayanlar da dahil olmak zere, Anadolu Trk Mslmanl, Arap, Acem Mslmanlna pek benzemiyordu. Pek ok kii bunu yzeysel Mslmanlk olarak adlandrr. Trk airetleri banazlktan uzak bir Mslmanlk uyguluyorlard. Dinin gerekletirilmesi zor hkmlerine uymuyorlard. Eski aman geleneklerinin zerine bir Mslmanlk cilas ekmi gibiydiler. Trkler hibir zaman dine ar dkn olmamlardr.

137

Moollar Tanmak

Daha nce de defalarca ifade edildii gibi Moollar ve Trkler birbirine benzerler. Ayn topraklarda yaamlardr. Ayn iklimi paylamlardr. Ayn zorluklara gs germilerdir. Ayn dine ve trelere sahiptirler. Kimi Moollar Trklemi, kimi Trkler Moollamtr. Orta Asya Trk ve Moolu hnk demi birbirinin burnundan dmtr. Onlar iki ayr ulus yapan birbirine ok benzeyen dilleridir. Fizik grntlerindeki farklar kimlerle kartklarna bal olarak yer yer ok byk farkllklar gsterebilir ama bu grn belirleyici deildir. Her iki ulusun da Orta Asya tarihleri incelendiinde bu sadece birinin tarihi deil, her ikisinin ortak tarihidir. Hun, Gktrk, Cengiz ve dier devlet ve imparatorluklar byledir. Bu nedenle biz Cengiz imparatorluunu bir Trk devleti gibi ele aldk. Bu bahiste ve bundan sonra Moollar iin anlatlacak olanlar, Trkler iin de ayn olan hususlardr. Fark varsa, bu fark ok kk ayrntlardadr. Moollar ok zor koullarn hkm srd corafyann ocuklar olduklarndan, dnyann neresinde olursa olsun grbz yapda insanlardr. Ata srekli binmenin sonucunda yay gibi olmu bacaklarn zerinde kaln bir beden ve gelimi bir gs vardr. Grleri keskindir,

138

ok eviktirler. Gler yzldrler. ok cesurlardr. Mthi dayankldrlar, bu nedenle eziyet edeceklerse inanlmaz boyutta eziyet ederler. Zeki, kurnaz ve yeni bilgileri kapan bir beyinleri vardr. Et ve st tketicisidirler. kiyi severler ama abucak sarho olurlar.

Altay Atlar

oban olanlar obanlkla, avc olanlar avclkla yaar. Nerede ise hepsi dlger veya demircidir. Kn karda yrmek iin ayaklarna geni tabanl levhalar takar, uzun sopalara dayanarak yrrler. Buz zerinde yolculuk veya avclk yapacaklarsa ayaklarna kemikten yaplma patenler giyerler. Patenli bir avc, buz zerinde koan bir hayvana yetiip, onu vurur. Kulbeleri genellikle arabalarnn zerine monte edilmitir. Bu arabal kulbeleri ile dolar dururlar. Yazn da eteklerine kar, kn ovaya bozkra inerler. Ot nerede, av nerede ise onlar da oraya gitmeye alrlar. Ellerindeki her ey kolay tanabilir haldedir. Konakladklarnda arabalarn daire eklinde dizerler ve bylece ortaya dairesel bir duvar kar. Bylece nerede ise bir kale meydana getirilmi olur. Arabalar sadece adr evlerini deil, varlar yoklar neleri varsa hepsini tar. Arabalar byk gcrtlar iinde yol alrken, aileler, yryemeyecek durumdaki hayvanlar bu arabalara srlar. Arabalarn etraf hayvanlarla ve bunlar gden kk evik atlar ile bu atlara binmi binicilerle evrilir. Moollar ziyafetleri hi karmazlar. Kt ve tutumlu bir yaamdan klan anlardr ziyafetler. Bolluk zamanlarnda et, yourt, sarmsak, soan ve tereya ile beslenirler. Ktlk zamanlarnda ise vez, yaban yemileri ve kkler yerler. kileri kmz denen ve ksrak stnden mayalanarak yaplan bir ikidir. K gelirken k hazrlklar yaplr. Hayvanlar kesilip, etleri kurutulur. St sttozu haline getirilir. ocukluktan balayarak ard veya eftali aacndan ok ve yay yapmn renirler. Okun ucuna kemik veya selvi aacndan ok ucu takarlar. Ok ucuna demir sivrilik taklan oklar tam bir lm silahlardr. Demirciler genellikle ormanlk blgede yaarlar. Ok ularna zehir bulatrdklar zamanlar da olur. Atlarnn zerinde isabetli ve uzaa ok atmay nerede ise 139

yrmeye baladklarnda renmeye balarlar. Daha ocuk yata iken mkemmel at binicisi ve ok atcs olurlar. Yerden kstebek karmasn, pusu kurmasn, a ile balk avlamasn ok iyi bilirler. Avda ve savata kendilerine kpekleri yardm eder. Mool kpekleri savakan, yrtc kpeklerdir. nlenmilerdir. Moollarn konakladklar yerler, zerlerinde uuan alakargalar nedeniyle, ta uzaklardan bellidirler. Gece molalarnda nbetiler ak oynayarak, bozkr efsanelerini veya masallar dinleyerek atelerin etrafnda nbet tutarlar. Moollar deri ve krk giydikleri iin yabanclara gre pis kokarlar. Bu kokuyu hep yle yaadklar iin kendileri hissetmezler. Giydikleri giysilerin ileri de astar olarak krktr, zenginletike krk tilki ve sincap postundan samur postuna doru terfi eder. Daha sonra in, ran ve dier sanayilemi yreleri ele geirince, ynl ve ipekli kumalar giymeye balamlardr. Elbiseleri kuma olunca ve amarlar sk sk deimeye balaynca kokular da bitmitir. Evli kadnlar balarna yksek bir balk takarlard. Balk ynl kumala veya ipek ile rtlrd. Bal rten rt, inlilerin hayvan kuyruuna benzettikleri bir kuyrukla sonulanrd. Moollar iin de sancaklar (bayraklar) ata ruhlarnn topland yerdi. Bu nedenle byk sayg besledikleri sancaklarn her savaa gtrrlerdi. Atlar sadece bozkr otu ile beslenirdi. Ufak ama grbz atlard. ok iyi eitildiklerinden sahiplerinin her istediini yapar, ona tam bir uyum gsterirlerdi. Yani atlar ve Moollar bir btndler. Zrh yerine deri kuanrlard. ln iine yle dalar ve giderlerdi. Susuzlua ve her trl kt koula inanlmaz dayanklydlar. Eyerlerine asl tulumdan ksrak st ier, yaban yemii toplar ve yolda rastladklar av vurarak yerlerdi. At zerinde uyur, ok uzun mesafeleri doludizgin giderlerdi. Yolda yiyecei ve suyu tkenmise, on gn, atlarnn bir damarndan itikleri (belki bir yudum) kanlaryla yaamlarn srdrrlerdi. Bir yudum st tozu onlar gnlerce ayakta tutard. Basknlarda frsat varsa arabalar ile yoksa atlarna atlayp kaarlard. Kaarken geriye dnp isabetli oklar atmalar ok mthiti. Bylece saldran ve kaan Mool arasnda fark olmaz, her durumda savamaya devam ederlerdi. Bu bizim ok nceden beri bahsettiimiz Bozkr taktiiydi. Bunu skitler, Partlar, Trkler ve Moollar uygulamt. Yerleik tarihiler tarafndan Moollarn acmasz olduklar sylene gelmitir. le miydiler? Yerleiklerin neler yaptklarn bilen bizler iin yerleiklerden daha gaddar, daha kan dkc, daha acmasz deildiler. Ama kazanmak iin her eyi yaptklarn sylemek mmkndr. Yamalayp, eyalar talan ederler. Kadn ve ocuklar alp aileleri paralarlar. Otlaklar, tarlalar yakarak byk insan topluluklarn ala mahkum ederlerdi.

140

Mool Sosyal Yaps

Moollar, in Posta Pulu

Mool toplumu, kabilesi iinde gvenli bir toplumdu ama bozkrn kendisi ok gvensizdi. Kabilelerin, boylarn evresindeki btn boylar nerede ise akrabayd. Bu nedenle akraba boylarla evlilik snrlandrlmt. Daha nce de grdmz bu husus, evlenmeyi son derece gletiren bir durumdu. Bu durumda evlilik ancak, evlenilmesine msaade edilen boylarla yaplabilinirdi. Evlenmenin bir yolu kz veya kadn karmakt ki bunun sonu genelde kan davasna dnrd. Aralarnda evlenme yaplmasna msaade edilen boylar arasnda, aileler kendi aralarnda anlaarak evlenme pazarl yaparlard. Anne babalar, ocuklar evlenme yana gelmeden ok nce aralarnda anlam olabilirlerdi. ocuk yata yaplan anlamalar sonucu, erkek nianl mstakbel einin ailesinin yanna giderek orada yaamaya devam ederdi. Son bir hal olarak, bulua ermi gencin kendi, kzn ailesinden kz isterdi. Her durumda da karlkl hediyeler verilirdi. Moollarda ok eli evlilikler yaplrd. Ancak daima birinci ein dierlerinden stn bir durumu vard. Bakadn, kocasndan sonra eer erkek ocuklar ufak ise ailenin bakanlna bile soyunurdu.

141

Ailede olan ocuunun yeri bakayd. ocua ad olarak doum srasnda anasnn gzne arpan ilk eyin ad verilirdi. Btn elerden doan ocuklar karde kabul edilir ve bir arada yetitirilirdi. Bu bir arada yetien ocuklara evlatlk olarak edinilen ocuklar, yetim kalanlar, babs belirsizler, terk edilmi olan ocuklar da katlrd. Evlat edinilen ocuklar dier kardeleri ile hukuken ayn haklara sahip olurlard. ocuklar evleninceye kadar anne ve babalar ile birlikte yaarlard. En ufak oul, ocan koruyucusu kabul edildiinden, evlense bile babasnn adrnda kalrd. Babann lmnden sonra baba adr ve otlaklar kk ola kalrd. Byk olan ise aile iinde zel bir konuma sahip olurdu. Miras oullar arasnda kk olun paylar ktktan sonra paylalrd. Evlatlklar eit saylsalar da mirastan dierlerine gre daha ufak paylar alrlard. Kadn Ev (adr) ilerini grmenin dnda fiilen savalara da katlrd. Bu nedenle erkek kadndan kendini ok daha stn gremez ve kadna isteyerek danrd. Kadnlar dul kalnca, kk ocuklarn vesayetini stlenir, ailenin mallarn serbeste kullanr, hatta savalar bile ynetirdi. Mool toplumunun insanlar bir araya getiren nemli bir messesesi de karlkl kardelik kurumuydu. Daha nce bahsedildii gibi, yeminli karde (kan kardei) yani anda olanlar her koulda birbirlerine yardm etmekten sorumluydular. Andalk kurumu yannda, daha nce de bahsedilmi olan nkerlik kurumu vard. Nkerler, baka bir boydan gelerek hizmete girerlerdi. Ak buduna balanan bu insanlar, isterlerse, hain damgas yemeden baka bir boya geebilirlerdi. Efendilerinin muhafz takmn oluturarak ona yardm ederlerdi. Savalarda en nadide para ve en gzel kadnlar alrlard. Bunlar haberci ve eli olarak da kullanlrd. Ama nkerlerini beslemek, silahlandrmak, giydirip kuatmak beyin sorumluluundayd. Nkerlere bakmak kolay olmadndan, ok sayda nker ancak geliri yksek olan beylerde olabilirdi. Esas gelir kayna savalar ve yamalar olduundan, ok nkeri olan ok sava yapard. Mool toplumu ak budun, kara budun, unagan-bogol ve klelerden oluan snfl bir toplumdu. Kleler, tarihin bu kesitine geldiimizde artk yok denecek kadar az sayda deildi, oalmlard. Sava esirleri, yama sonucu el konulan kiiler, kendi kle olmaya gelen fakir ve hsm olmayan kiiler, yaplan bir hizmet karlnda babasnn minnet duyduu kiiye verdii oullar klelerdi. Baz durumlarda savata yenilen tm bir kabile kleletirilirdi. Kleler miras yoluyla geerler, ancak sahibi tarafndan azat edilirse bamsz hale gelebilirlerdi. Moollarda zel mlkiyet gelimeye balamt. Ama hala otlaklar ve tartmalda olsa srler kabilenin ortak mlkiyetindeydi. zel mlkiyet geliince beraberinde kara buduna mal ve hizmet mkelleflii de gelmiti. Ak budundaki genel eilim, zenginleip, glenerek biran nce bal olduu beyden ayrlarak, bamsz bir boy kurmakt. Bu aileler nce sofra arkadalarnn saysn arttrarak glenip, oalrlar. Sonra kendine yararl olabilecek herkesi etrafnda toplayarak, boydan ayrlp, boyun bir dal gibi kendi bana geliirlerdi. Her boyun veya kabilenin kendi efi vard. Ama akraba kabilelerin federatif olarak birlemesinde, ortak ef kurultayda seimle belirlenirdi. Kimse mr boyu ortak ef olamazd. Neden ortadan kalkp, federasyon dalnca eflik de biterdi. Cengiz Han Moollarn yukarda zetlenen yaplanmasn deitirmitir. mparatorluk Cengiz ailesinin mlk haline geldi. Ortaya mparatorluk prensleri kt. En bata Byk Han (Byk Kaan, Byk Hakan) vard. Ona bal ve vassallar olan prensler geliyordu. Byk

142

Hann prenslerin topraklarn alma hakk vard. Zaten gebe anlaynda toprak blnp datlamazd. Bu nedenle verilen sadece topran kullanm hakk idi. mparatorluk prenslerinin altnda Noyan denen aristokrat savalar vard. Mool siyasi ve askeri organizasyonunun 10, 100, 1000 ve 10.000 lik yaplanmasndan da bahsetmitik. Askeri komutanlarn nitelikleri ve unvanlar, unvan mektubu ile veya levhalara yazlarak resmi olarak belirtilmitir. Marko Polo bu tip unvan levhalarn anlatyordu. 100 adamlk bir birlik karan bir senyrlk, bir altn veya yaldzl bir gm levhaya hak kazanyordu. zeri arslan bayla ssl olan levhada Byk Han anp, kutsayan ve ona kar kanlara beddualar savuran bir yaz bulunuyordu. Levhas olanlar, bir yerden bir yere giderken emsiye tama, bir kimse ile konuurken de gm tahtta oturma haklar vard. En st kademedekiler, imparatorun emri olmakszn posta tekilatn kullanabiliyorlard. Bunlar her sene imparatorluk balarndan da yararlanyorlard

Sharav bogd khan

143

Yunus Emre

Yunus Emre mezar

Trk tarihinin nde gelen kiilerinden olan Yunus Emre'nin hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Bilinenler onun Risalet-n-Nushiyye adl eserini M.S. 13071308 ylnda yazm ve 13201321 tarihinde 82 yanda iken lm olmasdr. Risalet-n-Nushiyye, Nasihatlar Kitab demektir, Aruz vezninde yazlmtr ve Yunusun Divanndan sonra ikinci byk eseridir. Bylece M.S. 12401241 ylnda doduu tahmin edilmektedir. Yunus Emre iirlerinde, ada olarak, Mevlana Celaleddin, Ahmet Fakh, Geyikli Baba ve Seydi Balum'dan bahsetmektedir. Baz kaynaklarda Yunus Emrenin yaad tarihler olarak 1238 1320 yllar arasn vermektedirler. Yunus Emrenin dili ok yalndr. iirleri gnmzde bile rahata anlalmaktadr. Yunus Emre'nin nereli olduu, nerede tahsil grd, nerelerde bulunduu, ne ile megul olduu, nasl yaad hususlar da belli deildir. Kimi Sarky, kimi Karaman doumlu olduunu sylemektedir. Yzyllardan beri halk arasnda yaayan inanca gre ise Yunus Emre Sivrihisar yaknnda Sarky'de domu, iftilikle megul olmu, Taptuk Emre adl bir eyhe intisap etmi, tekkelerde yaam ve velilie erimitir. Anadolu'da on ayr yerde mezar (daha dorusu makam) olduu ileri srlen Yunus Emre, halk arasndaki inanca gre Sarky'de lmtr ve orada yatmaktadr.

144

Bundan sonra Yunus Emre hakknda anlatacaklarmz tamamen szl ve mitsel anlatmlara dayanmaktadr. Ancak, byle hikaye edilmi olmas dnemin dnce tarz ve dini inan konusunda o gnk Anadolu hakknda bilgi vermektedir. Hac Bekta Veli, Rum diyarna geldii srada orada Seyyid Mahmut Hayrani, Celaleddin-i Rumi, Hac brahim Sultan gibi byk mutasavvflar arasnda bir de " Emre " adl kuvvetli velayet sahibi bir eyh vard. Hac Beta'n daveti zerine Rum Erenleri onun yanna geldikler. Ama eyh Emre davete gelmedi. Hac Bekta Veli de Sar smail adndaki derviini gndererek eyh Emre'yi yanna artt. Gelmemesindeki hikmeti sordu. Emre, " Perde arkasndan kan bir elin kendisine nasip verdiini, hazr bulunduu o erenler bezminde Hac Bekta adl hi kimseyi grmediini " syledi. Hac Bekta " O elin bir iareti olup olmadn " sorunca, " Ayasnda yeil bir ben " grdn anlatt. O vakit Hac Bekta elini uzatt. Ayasndaki yeil beni hayretle gren Emre, kendisine evvelce el veren mrit karsnda bulunduunu anlaynca kere heyecanla " Taptuk Emre " dedi ve ad o zamandan sonra Taptuk Emre oldu. O blge kylerinden birinde, Yunus adnda, renperlikle geinen, ok fakir bir adam vard. Bir yl ktlk oldu. Yunus'un fakirlii bsbtn artt. Nihayet birok kehanet ve inayetlerini duyduu Hac Bekta'a gelip yardm istemeyi dnd. Srnn stne bir miktar al (yabani elma) koyup dergaha gitti. Pirin ayana yz srerken hediyesini verdi; bir miktar buday istedi. Hac Bekta ona ltufla muamele ederek, bir ka gn dergahta misafir etti. Yunus geri dnmek iin acele ediyordu. Derviler Pir'e Yunus'un acelesini anlattlar. O da: " Buday m ister, yoksa erenler himmeti mi? " diye haber gnderdi. O buday istedi. Bunu duyan Hac Bekta tekrar haber gnderdi: " sterse o alcn her tanesince nefes edeyim! " dedi. Yunus budayda srar ediyordu. Hac Bekta nc defa haber gnderdi: " sterse her ekirdek saysnca himmet edeyim " dedi. Yunus yine budayda srar edince; emretti, buday verdiler. Yunus dergahtan uzaklat. Yolda yapt kusurun bykln anlad. Piman oldu. Geri dnerek kusurunu itiraf etti. O vakit Hac Bekta, onun kilidi Taptuk Emre'ye verildiini isterse ona gitmesini syledi. Yunus bu cevab alr almaz hemen Taptuk dergahna koarak bana geleni anlatt. O da Yunus'u dergahn odunculuuna tayin etti. Yunus 40 yl bu hizmette bulunduu halde, dergaha eri ve ya odun getirmedi. Uzun yllardan sonra bir erenler meclisi kuruldu. Orada eyhi ile beraber oduncu Yunus hazr olduu gibi, Yunus-i Guyende adl tannm bir ilahici de vard. Mecliste Taptuk Emre'ye cokunluk geldi. " evkimiz var, haydi sen de biraz terennm et! " diye Yunus-i Guyende'ye seslendi. Ama bunu bir ka defa syledii halde Yunus-i Guyende'den hi ses kmad. Nihayet oduncu Yunus'a dnerek: " Haydi, dedi, artk zaman geldi, kilidin ald. Hac Bekta sz yerine geldi, durma syle! " Bunun zerine Yunus'un perdesi yrtlarak, kilidi ald ve arifane nefesler, ilahiler sylemee balad. Hakikate varmak iin geirdii ilekelik devrinde Yunus Emre'nin dergaha hi eri ve ya odun getirmediini fark eden Taptuk Emre bir gn Yunus'a: " Dada hi eri odun kalmad m? " diye sordu. Yunus: " Dada eri odun ok, lakin senin kapna odunun bile erisi yakmaz " diye cevap verdi. Rivayet ederler ki, her nedense, Yunus'a eyhi, krk yl seyahat etmesini emretmi. O da tam krk yl gezip dolatktan sonra tekrar eyhinin dergahna gelmi, " Ana Bac " y bularak eyhin kendi hakkndaki dncesini sormu. Ana Bac da demi ki: " Yarn sabah namaznda, eyhinin yolu zerine yat, eyh senin kim olduunu elbette bana soracak, ben de Ona Yunus diyeceim, Eer, bizim Yunus mu diyecek olursa anla ki, artk ilen dolmutur. " Ertesi sabah Yunus, bu nasihate uyarak yola uzanr. eyhi merak edipte " Bizim Yunus mu? "

145

diye sorunca, Taptukun ayaklarna kapanr ve o gnden balayarak eyhin msaadesiyle hayata yeniden doarak ilahi iirlerini sylemee balar. Salihli kazas civarnda Emre adl, yetmi evlik bir kyde tatan bir trbenin iinde, Taptuk Emre ve ocuklar ile torunlar yatmaktadr. Trbenin eiinde de, bir baka mezar vardr. Bu, Yunus'un birok mezarlarndan biridir. Yunus Emre kap eiine kendisinin gmlmesini vasiyet etmi... eyhini ziyaret edecekler, kendi mezarn ineyerek gesinler diye. Bir baka sylenceye gre Taptuk gzel saz alarm ve Yunus ona saz iin balanm. Yunus uzun sre tekkeye hizmet etmi, sonunda bkm ve kam. Yolda erenlerden yedi kiiye rastlam, yolda olmular. Her akam erenlerden biri iinden geirdii bir ermi adna Tanrya dua ediyor hemen bir sofra geliyormu ortaya. Sra Yunus'a geldii akam o da: Yarabbi, demi, bunlar hangi kulun adna dua ettilerse ben de onun adna yalvaryorum sana, utandrma beni demi. O akam iki sofra birden gelmi. Erenler arp kimin adna dua ettiini sormular. Yunus nce siz syleyin demi. Erenlerde Taptuk'un dervilerinden Yunus diye biri var, onun adna demiler. Yunus bunu duyar duymaz hi bir ey sylemeden tekkeye geri dner ve anabacya eyhin karsna snr. Sylence bize burada tekkede kadnn roln yerini ve nemini anlatr. Anabac der ki: Yarn sabah tekkenin eiine yat. Taptuk abdest almak iin dar karken aya sana taklr. Gzleri iyi grmedii iin bana: Kim bu eikte yatan? diye sorar ben de Yunus, derim. Hangi Yunus derse ekil git, baka bir tekke ara kendine, bann aresine bak. Ama bizim Yunus mu? derse anla ki gnlnden karmam, hala seviyor seni. O zaman kapan ayaklarna, bala suumu de. Yunus Anabacnn dediini yapar, kapnn eiine yatar, ertesi sabah olan olur Taptuk: Kim bu adam? diye sorunca Yunus, der anabac, Taptuk "bizim Yunus mu? diye sorunca Yunus ayana kapanr sevincinden alar. Yunus yeniden tekkeye girer. Bir baka sylentiye gre Yunus Taptuk'un kzn sevdii iin dner tekkeye. Taptuk bilir Yunus'un bunun iin dnmediini. Ama dervilerinin byle bir dedikoduya kulak vermeleri karsnda ne yapsn? Kzn versin mi, vermesin mi Yunus'a? Taptuk, dervilerini yalanc karmamak iin kzn Yunus'a verir. Ama yine sylenceye gre Yunus mrnn sonuna dek bu gzel kza dokunmuyor.

146

Mslmanlarda Mezhep Kavgalar Hi Bitmez

Daha nce de anlatld gibi Seluklular Snni slamn ban ektiler. Horasanda Seluklu devletinin temelleri atlrken, Snni Horasan erafndan yardm ve ibirlii grmlerdi. Halifenin Turul Beyi slamn Sultan olarak tanmas da, Msrdaki Fatmi halifesinin basks sayesinde olabilmiti. Turul Bey, Snni Badat halifesini sadece ar ii Yedi mamc halifenin tehdidinden deil, Badatta egemen olan lml ii Bveyhoullarnn vesayetinden de kurtarmt. On ki mamc mehur din bilgini Ebu Cafer Tusi Badattayd. Turul Bey Badata girince Ebu Cafer orada barnamad. Evi ve kitaplar yakld. Ebu Cafer Tusi kat. Ilml iilik (Oniki mam iilii) Seluklular dneminde geriledi. Kum, Kaan, Sebzevar, Rey gibi belli blgeler dnda etkinlii kalmad. Basklar ve ldrme olaylar sonucu ii bilginler Seluklu egemenlik alanlar dna g ettiler. Seluklulardan nce ayn eyleri Gazneliler de yapmt. ii bni Sina, Gazne lkesinde barnamam, cann zor kurtararak kamt. Firdevsi ii diye jurnal edildiinden, gereken ilgiyi grmemiti. Hatta Firdevsinin cenazesi bile Mslman mezarlna gmlememiti. Seluklularn iilere kar olan bu misyonunu onlardan sonra Harzemahlar da byk bir itiyakla srdrmlerdi. Ilml iiler, sonunda Halifelik iddiasndan vazgemilerdi. Snni halife iin tehlike, bir devlet doktrinine sahip olan Msr halifesinden geliyordu. Msr zaten tarih boyunca Nilin verdikleri nedeniyle zengin topraklard. Msrda kurulan her devlet zengin devlet olmutu. imdi ise ticaret tekrar Basradan kam, Kzldeniz Msr yoluna dnmt. Dier yandan Anadoludaki kargaa da Msrn iine geliyordu. Badat Constantinopolis ticareti, skenderiyeye kaymt. Msr, Dou Roma, talya ve Dou arasndaki ticaretin merkezi oldu. Msr zengindi ve durmadan zenginleiyordu. Ama bu zenginleme bir ideoloji kaymasna sebep oldu. Devletin, servetleri eletiren eitliki gr smen altna itildi. Bu ideolojik kayma ise, baz radikal Yedi mam iilerini hsrana uratt. Mslman topraklarnn pek ok yerinde airler ve filozoflar Msrn zenginliinden ve Msrda yaanan anarisiz ortamdan etkilenerek, gnll olarak Yedi mam iiliinin propagandasn yapmaya, onu slamn tek kurtulu yolu olarak grmeye baladlar (zellikle XI. yzyl).

147

smaili doktrininine yani Yedi mam iiliine Batnilik de dendiini grmtk. Batnilik slamn Yunan felsefesi ve an bilimleri ile btnleerek olumu bir senteziydi. Batnilik, Kurann bilinen anlam dnda Batni yani bir i anlam bulunduuna, i anlamn bilenlerin yani hakikate ulaanlarn eriat ykmllklerinden kurtulduklarna inanyordu. Batnilik ayrca mama ve mezhebin kurucusu olan Aliye tanrsallk atfediyordu. On iki mam iileri (mami) de, Snnilerden farkl olarak mamn tanrsal bir k sahibi olduuna inanrlard (inanrlar). Son mam ortadan kaybolmutur, Mehdi olarak dnecektir. Bu nedenle On iki mam iileri Halifelik iddiasndan vazgeip, Abbasi halifesi ile iyi geinmeye balamlard. On iki mam iileri, mamn yokluunda, mtehit lerin mamlarn retisi dorultusunda eriat inceleyerek, yorumlamalar esasn getirmilerdi. smaililerde (Yedi mam iileri) ise bir taraftan Mehdi beklenirken dier yandan tanrsallam yaayan meru bir mam vard (vardr). Bu tanrsallam mam ok az kiiye grnr. Onu temsil eden hccetler yani mam vekilleri vardr. Hccetler de tanrsalla yakn kiilerdir. smaililerde mam, daha nce yeryzne inmi olan Nuh, brahim, Musa, sa, Muhammed, Ali ve smail olu Muhammed gibi yedi byk peygamberin rekarnasyonudur (yeniden domas). smail olu Muhammed Mehdidir ve br peygamberlerin zerindedir. Batnilerin bilinen eitli kollar vardr. Bunlarn iinde Karmatiler, Bahreynde kleler hari eitliki bir toplum kurmulard. Ayrca Antakya, Tarsus ve Adana civarnda bulunan Nusayriler smaili koludur. Lbnandaki Drziler ve Hahailer de birer koldur. Batni mezhebi kartlar ve zellikle Snniler, Mazdek hareketi ile Batnilii birletirerek, onlarda her ey ortaktr diyerek karalamaya alrlar. ktidarlarn byle belden aa vurma adetleri hep olmutur. Ve halk daima iftiralarla kandrlmaya allmtr. Bunun da dinde takkiye denilen bir izah vardr. smaililik, Allah insanlatrmt (hala yledir). eriat bir kenara atmt. Ama bunu yapabilmek ve geni halk kitlelerine yayabilmek iin ihtilalci bir kadroya ihtiya vard. Bu kadroyu da buldular. Kadro arkasna zengin bir devleti alnca, Abbasi Halifesine bal olan topraklarda da kendine yandalar buldu. smaililik Snnilii sarsmaya balamt. Her ey smailik lehine geliirken birden ortaya Seluklular kmlar ve Snniliin kurtarclna soyunmulard. Seluklular smaili zaferini durduranlard. Badat Abbasi halifelii eitli Mslman akmlar karsnda serbesiyeti bir tutum izliyordu. Hatrlanaca gibi IX. yzylda akla ve felsefeye dayal bir doktrin olan Mutezile, Kuran ve Hadislerin yorumlanmadan olduu gibi kabuln savunan geleneki Hambeli akm karsnda yenilmiti. Fatmi devletinden sonra ise Abbasi halifelii smaili doktrini karsnda skyordu. Snni slam bilginleri, felsefeyi yadsmakla beraber, Mutezilenin aklc yntemlerle getirdikleri yenilikleri, arlklarndan arndrarak benimseme eilimi iine girdiler. Trkistanda Maturidi, Irakta Eari Snni slamn resmi saylabilecek teolojisini gelitirdiler. Bu gelimeler beraberinde resmi bir eitim ihtiyacn da getirdi. Snni Ortodoks din adamlar yetitiren okullar almaya giriildi. Zaten smaililerin Kahirede, bugn el-Ezher adyla tannan byk okullar vard. On iki mam iileri bile Bveyhoullar dneminde Badatta benzer okullar amlard. Bunlar rnek alan Samanoullar ve Gazneliler, Horasanda medreseler amaya giritiler. Ancak medrese ama politikasn yaygn bir devlet politikas haline Seluklular getirdiler. Mehur vezir Nizamlmlk medreseciliin yani eitimin ban ekti. Daha nce anlatld gibi, medreseler, Snni inanlarn yaylmasn ve yerlemesini salamak amac ile btn Seluklu topraklar organize, planl ve programl eitim yapan,

148

zamann en nemli bilginlerinin ders verdii hakiki birer devlet kuruluu hviyeti kazanm kurulular haline gelmilerdi. Buralardan ulema yetiiyordu. Seluklu Snni devleti, smaililie kar hem kalemle ve hem de klla mcadele ediyordu. Buna karlk, Hristiyanla kar hi de sert olmayan bir tutum sergiledi. Hristiyanlk gibi Hanefilik dnda kalan Snni mezheplere kar da yansz bir devlet tarz korundu. Devletin bu tutumuna kar, Hambelilik, zaman zaman dier Snni mezheplere kar kat ve taviz vermez tutumunu sergiliyordu. Kueyrinin olu Ebu Nasr, Badat medresesinde Eari retisini savunuyor ve Hambelilerin kat tutumunu eletiriyordu. Hambeliler kentteki yandalarn galeyana getirerek, medreseyi bastlar. Birok kiiyi ldrdler. Buna kar Halife veziri grevden alnd ve Hambeli efi hapsedildi. Ebu Nasr Niapur medresesine tayin edildi. Hambelilik Seluklarla birlikte inie gemi ve Osmanl dneminde tamamen ortadan kalkmtr. ok sonralar Vehhabilik, Hambeliliin bir kolu olarak ortaya kacaktr. Devlet, Btn Snni mezhepler karsnda eit davranmaya alsa da ta batan beri gelen afi-Hanefi, Snni-ii atmalar yer yer ve zaman zaman olmutur. Ayrca devletin genel tavr dnda kalan tekil olaylar da grlmtr. Bunlarn iinde, Sancarn Gazaliden Hanefileri eletiriyor diye hesap sormas, Habe komutanlarn Rey ve Isfahanda afilere terr uygulamalar ve baz afi bilginleri zorla Hanefi yapmalar saylabilinir.

149

slam Mistizmi

Sufilik, tasavvufa dnp, felsefeye Batnilik girince, varln birlii anlay ile gizlilik birlemi oldu. Bunun tarih iinde nasl olutuu nceki kitaplarda takip edilmiti. Tasavvufun birinci aamas, lmelyakin aamasdr. Burada, din herkesin bildii gibi grlp, uygulanr. kinci aama Aynelyakin aamasdr. Bu aamada grnenden grnmeyene, dinin derinliklerine inilmeye allr. Hakkalyakin aamasnda, gerek amaca ulalr, eriyerek, yok olunup, Tanrda lmszleilir. Badadiye gre bu Tanrnn seni sende ldrp, kendisinde yaatmasdr

150

Din kurumlar ve biimleri daima aklla elimitir. Dinin inanmay art kotuu konular gerek d konulardr. Bu nedenle Batnilii gerek d sayarak yokmu gibi davranlamaz. Din varsa, Batnilikte vardr. Hem tarihi ve hem de gncel bir olgudur. slam Batnilii, aslnda, dinin aklla yaplan bir eletirisidir. Bu eletiri, aka yaplamadndan, tarih boyunca gizlenmi, ona dinsel bir nitelik verilmitir. Batnilikte, esas, Kurann i anlamlarna erenlerin, artk Kurann bilinen, okunan anlamlarn gereksiz bulmalardr. rnein, Batniler iin namazn amac Tanrya yaklamaktr. Bu nedenle, Tanrya yaklam olanlarn namaz klmalar gerekmez. Batniler, dindeki akla aykr unsurlar elemi, yerine aklc yeni inanlar getirmilerdir. rnek olarak evrenin yaradln nasl grdkleri verilebilinir. Evrenin yaradlnda be temel g vardr. Her eyden nce, yaradln balangc ve ilkesi olan vardr. Bu yaratc deildir. Onun istei ile oluum balamamtr. O sadece vardr ve Evrenin oluumu onunla balar. Buna Sabk denir. Sabkn ardndan akl gelir. Akl erkek bir ilkedir. Buna Tali denir. Evreni oluturan nc g, maddenin biim kazanma yeteneidir. Bu dii bir ilkedir. Buna Cedd denir. Evrenin olutuu uzaya, mekana Feth denir. Oluumun gerekleecei zamana da Hayal denir. Evren her eyden nce vardr, onun ne ba ve ne de sonu vardr. Yaratlmamtr, yok olmayacaktr, bir oluum eklinde srp gidecektir. Oluum maddesel bir oluumdur. Ama her ey iki etkinin, etken ve edilgen olarak birbiri ile etkilemesi sonucu oluur. Burada, evrenin oluumu doast glerle deil, doal olaylarla aklanmtr. Aklc bir yol tutmaya alan Batnilik, zamanla hayal gc ve dier dinlerin etkisiyle, enteresan bir inanca varmtr. nce Peygamberin yerine mamlar konmutur. Daha sonra, giderek, mamlarn Tanrsallna inanlmtr. Bylece, aslnda saf, aklc, insan yanls Batni felsefesi, kna ters bir yn tutup, akla aykr hale gelmitir. Bunun temel nedeni inancn, zamanla gizlilik nedeni ile ehil olmayan ellerde kalm olmasdr. Batnilik ve Tasavvufun her ikisinde de ortak pek ok yan vardr. Bazen birbiri iine gemi gibi grlebilinir. Ancak, birbirinden ayr olan yanlar da az deildir. Batnilik ve Tasavvuf arasndaki nemli bir fark Allah ile bir olma tarzndaki farktr. Batnilerde kul, Allah ile birleir. Kul, Allahn varl iinde tamamen yok olunca, onun varl ile var olur ve arada perde kalmaz. Tasavvufun fena ve beka inanc buna olduka benzer. Tanr yolculuuna kan Sufinin varl, fena duranda (fenafillah) yok olur, yani kendi kendi varln yok bilir. Beka duranda ise varln Allahn varl ile bir bilir. Ama hibir zaman kendi Tanr olmaz. Tasavvufular, tasavvufu Tanrya kavuma yolu olarak tanmlarlar. Arapa da yol tarikat demektir. Gelenekiler (Snniler) asndan, Tanr bilgisi edinmenin tek yolu Kuran ve hadislerdir. Tasavvufular bu gre katlmazlar, dinin ak anlamlar bilgisizler iindir derler. Bilgili kiiler iin gizli anlamlar vardr ve ancak byk bilgi birikimine sahip alimlerin yorumlar ile aa kar. Yorum kaps bir kere ald m, eitli bilgilere gre, eitli yorumlarn meydana gelmesi ve bu nedenle eitli tarikatlarn olmas normaldir. Yorum kapsndan geilirken, eriatdan hakikate marifetle geilmektedir. eitli ustalar (pirler), eitli marifetler gsterdiklerinden, tutulacak yollar da oalmtr.

151

Pirlere gsterilen, pirleri zel olarak kutsal bir statye ykselten inan yaylrken, gizli olarak, bir baka retinin olumasna neden oldu. Buna kutb inanc denir. Bu retide, her ey, bir kutbun evresinde dner. Ermiler de bu dn izlerler. Sufi kutblarnn en ileri geleni, Mevlana Celaleddin Rumi (lm 1273) dir. Mevlanann Farsa yazd uzun dini iiri Mesnevi tasavvuf edebiyatnn en nemli eseridir. Asrlarca, Farsa konuulan yerlerde, Kurann yan sra, manevi rehberlik yapmtr. Sufilie giren bir dier e de tmtanrclk (panteizm, evrenin btnn tanr olarak kabul etme) dir. spanyal sufi bnl-Arabi (lm 1240), bu retinin en nemli bilginidir. Mekke Esinleri (Ftuhatl Mekkiye) adl eserinde yle demektedir: nk insan Allah'tan bakasina tapamaz. Allah'tan baskasna tapanlar da itiraf ediyorlar ki bu putlara srf kendilerini Allah'a yaklatrsn diye tapmaktadrlar. Tm putlara gerek ilah temsilen, ona niyabeten taplr. Onlarn taptklar herey uluhiyyete nisbet ettikleri suretten ibarettir. te bunun iindir ki Allah onlarn da rzklarn veriyor, ihtiyalarn karlyor. O suretlere ve putlara tevessl etmelerini de makbul karlyor. Onlarn cisimlere " ilah " demeleri ve cismi ilaha benzetmelerinden dolay onlar hataya drm olsa bile, netice itibariyle o cisimler de vahdetin bir grnts olduundan makamda hataya dmemi olacaklardr. lki Remlede VIII. Yzylda alan tekkeler Seluklu dneminde hzla oaldlar. Mistik doktrinleri ve sufiliin erdemlerini anlatan yaptlar yazld. Tasavvufun Kuran ve snnet gerei olduu ispatlanmaya alld. Kueyriden sonra Gazali sayesinde tasavvuf merulat ve medrese ile tekke uzlat. Tekkelerin halk zerindeki etkisi, ynetimleri rktyordu. Ynetim, tarikatlarla ilgilenmeye balad. Tekkeler yaptrdlar, tekkelere zengin vakf gelirleri baladlar, btn bu yollarla etkin eyhleri yanlarna ekmeye altlar. Seluklar da daha yolun en banda bu gerei duymulard. Niapura giden Turul ve ar Beyler, ulemann yan sra sufi eyhlerin de desteini aradlar. eyh Ebu Saitin elini pp, nnde ayakta durdular. Buna karlk sufi eyhleri de ynetimleri rktmekten kanyorlard. Halka, sadakat duygular alamay tercih ediyorlard. Tasavvufu merulatrma abas beraberinde tekke ve eyhlerin kurulu dzenin bir paras olmas durumunu da beraberinde getiriyordu. Tekkelerin vakflar yolu ile iktidara kul olmasna ilk tepki Horasanda kt. Sufilerin melameti ad verilen bir kesimi, tekke halknn halktan ayr zel kyafetler giymesine ve vakf gelirleri ile geinmesine tepki gsterdi. Melameti kelime anlam olarak, kendini ktleme demekti. Melametiler, gerek tasavvufa (o her neyse) dnmek istiyorlard. Egemenlerin dmen suyuna girilmesine karydlar. Allah yolunda vardklar merhaleleri halka duyurmak istemiyorlard. Bu melametiler ile Allah arasnda bir iti. Srekli alakgnll davranyor, alakgnll olmay vyorlard. Yaptklar iyilikleri ve giderek iyi ynlerini gizleme yolunu setiler. Buna karn giderek kt yanlarn ortaya karp, sergilemek arlna vardlar. Kendilerini herkesten aa grr ve gsterirlerdi. Bu tutum, nefsini aalamak, giderek kendini halka kt gstermeye dnt. Halka kendilerini kt gstermek iin kt eyler yapmaya ve ahlak kurallarn inemeye kadar gidenlerine rastland. Ftvvet rgtlerinin, mistiklere yaklatndan daha nce sz etmitik. Bylece mistikler genlik rgtlerine dayanarak glerini arttrdlar. Ftvvet de bu moral destekle g kazand. Melametiler, genlik rgtleri derken, ortaya resmi ideolojiyi zorlayan ve hatta aan tarikatlar

152

kmaya balad. Bu srada ii-Batni inanlar da tarikatlara szyorlard. Derken ortaya Snni ideolojiye uygun tarikatlar ile ii ve Batni eilimler gsteren eriata aykr saylabilecek tarikatlar gelitiler. Bu sonuncularn iinde, XIII ve XIV. Yzylda Anadoluda geliecek olan ama temelleri XI ve XII yzyllarda randa atlan Abdallar, Kalenderiler, Haydariler, Camiler, emsiler, Ethemiler, Babailer, Taptuklular, Bektailer gibi tarikatlar esas anlamda Melamilikten doan yollard. Sonu itibar ile baklrsa, medreselerin yan sra resmi ideoloji olan Snnilie dayanak yaplmaya allan tekkelerin organizasyonu konusunda ynetim tam baarl olamamtr. Trkler asndan ise, beyleri resmi ideoloji olan Snnilii seip, onlara hizmet ederken, kara budun resmi ideolojiye ters den dinsel akmlar tercih ediyordu. Trkler, youn olarak, Snni ideolojinin egemen olduu Samanoullar devleti dneminde Mslman olmaya baladlar. Seluklu ailesi Snni ve Hanefiydi. Trkler Mslmanlktan nce Mani dinini, Budizmi, Hristiyanl, Yahudilii tanmlard. Ama genel ve ounluk olarak amanist idiler. Bu nedenle Alevilik ve tasavvuf Trklere daha yatkn gelmitir. Trklerin Alevilik ve tasavvuf yoluyla Mslmanlatn sylemek hi yanl olmaz kansndayz. Daha nce grdmz, Hac Bekta Velinin halifesi, Yunus Emrenin emiri Taptuk Emreden sonra Taptuklu yolu ve Taptuklu eyhleri ortaya ktlar. Bu dnemde yaam olan Nideli Kad Ahmet, her eyi mubah sayan Taptuklu Trk eyhlerinden bahseder. Taptuklu eyhlerine bal olanlar am aacna ibadet ederler. lerinde gnee, aya, yldzlara ve doaya tapanlar vardr. Kad Ahmet, Taptuklu topluluunun Karluk Trklerinde grld gibi konuklarna kz, kar ve kz kardelerini sunduklarn ileri srer. Yine ayn kadya gre, Anadoluda Mazdekiler gibi mlkiyeti, kar ve ocuklara sahiplenmeyi yadsyan kabileler vard. Kad Ahmete gre Mslmanlk dna tam byle kabilelerin bazlarnn adlar unlardr: Gkbr oullar, lmin oullar, Turgut oullar. Bunlar gebe kabilelerdir. Eflaki, Anadolu Trklerinin Su Tanrasndan bahsediyordu. Btn bunlardan bellidir ki Trkmen, Mslmanl kaznnca altndan aman dininin kt, ok ince bir kaplamadr. Ama yukarda Anadoludan rneklerini verdiimiz inancn ii ve Batni inanla da bir ilgisi grlmemektedir.

153

Tanr ile Bir Olmak

DNA molekl

Tasavvufularn Hak dedii Mutlak Varlk olan Allah, btn varlklar iine alan Mutlak yi ve Mutlak Gzeldir. Mutlak Gzellik ve Mutlak yilik kendini bilinir klmak istemitir. Yaadmz kainatn grnen hali bu nedenle ortaya kmtr. Ancak grnr olann iinde o grnmeyen de vardr. Yani grnen alem yapsal olarak ifttir. nsan kendini bu grnen alemin iinde bulmutur. Ama o da, bu alemin kendisi gibi ift yapldr. nsanda Haktan gelen gerek ve ebedi bir tarafta vardr. Bu zellii ile nsan Allah ile bir niteliktedir. nsan da mevcut olan bu ilahi z, bilerek veya bilmeyerek, asl kayna ile birlemek ister. Bu birlemeyi salamak isteyen insann evvela benliini yenmesi gerekir. Benlik bir gereklik deildir. Hayaldir. Ama tm ktlklerin de nedenidir. Benlii yenmenin ana yolu Allaha duyulan aktr. Ancak bu ilahi ak sayesinde, insann ruhu kaynana ular, gerek ile birleir. Geree ulaan insan da nereye baksa, her yerde Allah ile karlar. Gkyzndeki yldzlarda, ieklerde, yerdeki karnca da, kurtta her yerde O vardr. nsan bylece Tanr ile kuatlm olur (ki zaten yledir, ama bunu herkes gremez, benlikleri bunu grmeye mani olur). nsan gzlerini iine evirirse, kalbine bakarsa, orada da Allah grr, onun varln duyar. nk artk Allah ile bir olmutur. Haka varmtr.

154

ngiliz Yahudilerine Zulm, 1278, 79

Kutsal Roma Germen imparatorluunda, Rudolf Habsburg ile Ottokar Premysl arasndaki mcadele devam ediyordu. 1278 ylndaki Marchfeld Sava'nda Rudolf von Habsburg Ottokar' yenilgiye uratarak, sorunu Habsburglar lehine zd. Bundan sonra Avusturya ve Steiermark dkleri Habsburglar hanedanndan indiler. Avusturya bundan sonra, I. Dnya Sava sonuna (1918) kadar Habsburg hanedannn ynetiminde kalacaktr. Bu ynetimin 1282 1452 yllar aras, Avusturya Dukalnda Habsburg hanedannn yerleme abalardr. lhanl Hakan Abaka, in kkenli bir Trk Nasturi patrii yapt. Ama Batdan bekledii yardm gelmedi. Bunun zerine o da, yerel Hristiyanlarla yani Ermeni ve Grc krallar ile ibirlii yapt. Hristiyan takviyeli Mool ordusu Frat geip, Halebe geldi. Burada camiler yakld. Abaka Anadoluya kardei Kongurtay ile veziri emseddin Cveyniyi yollamt. Anadolu Seluklu idari sistemi ve mali sistemini Moollarn sistemine benzetmeye alyorlard. Ama Anadoluda huzur kalmamt. lkenin gelirlerine de Moollar el koyuyorlard. 1279 ylnda Krm kylarnda yaayan II. zzeddin Keykavus ld. Anadolu Seluklu tahtnda Rkneddin Kl Arslan tek bana kalmt. 1279 ylnda Konyada Sahip Ata han yapld. Ahlatta Hasan Timur Bugatay ve irin Hatun Trbeleri ina edildi. 1279 ylna gelindiinde ngilteredeki I. Edwardn Yahudilere uygulad zulm artmt. ngilteredeki Yahudi ileri gelenlerinin 300 tanesi Londra Kulesinde idam edildiler. Dier Yahudiler de evlerinde krma uradlar. Yahudilere uygulanan basknn nedeni olarak onlarn kymetli madenlerden yaplma sikkelerin yanlarndan kk paralar kopararak haksz kazan salamalar gsteriliyordu. Edwardn Yahudiler karsnda kazand zaferler onu milli bir kahraman yapt ve arkasndaki destek ok artt.
Rudolf von Habsburg

155

1279 ylnda Memluk tahtna Meliklmansur Seyfeddin Kalavun (1279 1290) kt. Onun ve olunun dneminde nemli i ve d olaylar cereyan etti. Kalavun, Memluk devletini yzyl iin istikrarl bir devlet haline getirmitir. Memluk ordusu bu dnemde de herkesi titreten bir g olma zelliini srdrd. Lyon meclisi (konsili) sonunda, Bizansn Kiliselerin birlemesini ve Katolik kilisesi stnln kabul etmesi sonucu balayan muhalefet artk bir isyan olmutu. mparator VIII. Mihail fikrinde direnerek, sert nlemler alyordu. Epiros Kral Nikephoros, VIII. Mihail aleyhine harekete geip Butrinto liman kentini ele geirdi. Sonra da bu liman Charles dAnjouya verdi (1279). Macaristanda ise bir Kuman kzndan doan, gen kral Laszlo, Kumanlara dayanarak glenmeyi bir daha denedi. Bu krala " Kuman Laszlo " denirdi. Kraln giyinii Kumanlar gibiydi, en yaknnda Kuman delikanllar yer alrd. Soylular, gittike, Kumanlarn glendiini anlamlard ve bunu tehdit olarak alglyordular. Papa'ya bavurdular. Kilise, 1279 ylnda, Kumanlarn topraa yerletirilmesini, geleneklerinden vazgeip, Hristiyan olmalarn karalatrd. Laszlo, bunu kabul etmi grnd. Ama fiiliyata dkmedi. Papa, Laszlo'yu aforoz etti. Kral da buna karlk, Piskoposu hapse att. Macar soylular da, Kral Laszlo'yu hapsettiler. Sonunda Kilise, soylular ve Kral arasnda anlama saland. Ancak, bu sefer, Laszlo'yu kendi komutanlar ldrdler. Kumanlar Hristiyanlat ve Macar topraklarna datld. Kumanlar, Macar halk iinde eridiler. Bundan sonra, feodal Macar devleti, Osmanllarn genilemesine kar, Roma kilisesinin balca kalesi oldu. Balkanlarda ise Rumenler ortaya kmt. Rumenlerin kkeni hakknda nerede ise hibir ey bilmiyoruz. nce Transilvanya ve Karpatlara yayldlar. Daha sonra da Moldavya ve Valakya ovalarn ele geirdiler. Bu sralar, Rumenler Macaristan, Bulgaristan ve Rusya ovasndaki topluluklar arasnda bocalamaktaydlar. Kiliseleri Yunan kilisesine bal olmasna ramen dilleri ve yazlar Latinceydi. Rumenlerin ounlukta olduu topraklarda ne siyasi ve ne de etnik bir btnlk yoktu. in Song imparatoru, yldr Moollarn elinde esirdi. mparator kendini suda boarak intihar etti.

156

Moollar inde, 1279 - 81

Mool mparatorluu

Bu srada Uzak Douda, Mool Han Kubilayn inde Songlara kar yrtt savalar sonucu, Songlar kesin olarak yenilerek ynetimden ekildiler (1279). Kubilayn Moollar gney ini de egemenlikleri altna almlard. Kubilay Yuan hanedann kurarak, tm ine egemen oldu. imdi Moollarn savata kullandklar ykc yntemler yerlerini lkenin sistemli olarak rgtlenmesine, tarmn korunmasna, idari ve sosyal sorunlara zm aranmasna brakyordu. Kubilay her eyden nce tam bir in imparatoruydu. Ynetim grevlerinde inlileri kulland. mparatorluk 34 eyalete blnmt ve bu 34 eyaleti 12 inli bakan ynetiyordu. Bu bakanlar Pekinde her biri kendine ait bir sarayda oturuyor ve her biri bir ie bakyordu. Bu bakanlar eyalet yneticilerini de seiyorlard. Her eyalette bir yarg ve pek ok katipten oluan bir yksek mahkeme vard. Burada askeri sorunlar karara balanyordu. Bu mahkemenin kararlar kesindi sadece mparatorun hkm bu kararlar bozabilirdi. Yerel yarg sistemi epey karkt. Senyrlerin kendi topraklar zerinde yarglama yetkileri vard. Kubilaya gelene kadar, geday (1229 1241), gedayn kars Tregene naibe olarak (1242 1246), Gyk (1246 1248), Gykn kars Oul Kaym naibe olarak (1248 1251) ve Mngke (1251 1259) dnemlerinde bakent Trklerin kutsal lkesi tgendeki Karakurumdu. Kubilay (1260 1294) bakenti Hanbalk (Hann kenti) yani Pekine tad.

157

Sefere gidi

Kubilay dneminde Pekin ile Yang-eu arasnda kanal ama faaliyetleri balad. Eyaletlerin ihtiyalarn belirlemek iin oralara tetkik heyetleri yolland. Ktlk ve salgn hastalk gibi nedenlerle retimi den yerlere geici vergi muafiyeti tannd. Songlarn kurup gelitirdikleri devletin dn verme sistemine devam edildi. Bolluk zamannda alp saklanan tahl ve hayvanlar, ktlk dnemlerinde dn olarak halka datlyordu. Hastaneler, yetim evleri, yallarn bakmn salayan yurtlar, fakirlere parasz yiyecek yardm, saraydan her gn sadaka datlmas gibi pek ok sosyal faaliyet dzenlendi. Bteli yaam devam ediyordu. Kylden alnan vergiye ilaveten tuz vergisi, eker vergisi ve kmr vergisi de alnyordu. Hazine her trl ticari maldan vergi alyordu. mparatorluk tuz vergisi gibi baz vergileri altn olarak alyordu. Ancak devlet kat para basyor ve nakit olarak bu para kullanlyordu. Hatrlanaca gibi kat paray basp, kullanmaya Songlar balamt. gedey bu ilkeyi alarak kullanmt. Kubilay Han, Pekinde bir paralar dairesi kurdu. Kat paray, paralar dairesi karyordu. Kat olarak ipek kurduna yedirilmi dut yapraklarndan yaplyordu. Bu bilet gibi katlar simsiyaht. Deerleri Byklkleri ile orantlyd. zerlerine vurulmu olan imparatorluk mhr onlar resmiletiriyordu. Bu parann kullanm btn imparatorluk uyruklar iin zorunlu hale getirildi. Kullanmayanlara lm cezas verildi. inde kat para artk tam olarak dolamdayd. 1280 ylnda Moollar Hindiine saldrdlar ama baarsz oldular. Kubilay inin eski vassallarnn kendi ynetimine de ba emesini istiyordu. Koredeki Mool ynetimini kuvvetlendirdi. Japonyay fethetmek iin donanmalar yollad. Moollar bu sre zarfnda biri 1274 ve ikincisi 1281'de olmak zere iki defa kuzey Kyuu'ya saldrdlar. Zayf glerine ramen, Japon savalar yerlerini baaryla muhafaza ettiler ve istilaclarn i ksmlara girmelerini nlediler. Her iki saldr teebbsnde de meydana gelen ve donanmalarnn byk ksmn mahveden tayfunlarn peinden, Mool gleri Japonya'dan ekildiler. zellikle 1281 ylnda byk bir tayfun, Kubilayn Japonyaya yollad orduyu yok etmiti. Bunun zerine Kubilay, Japonyaya ordu yollamaktan vazgeti.

158

Mool Japon deniz sava

Samuraylar, at stnde, yaya, silahl, silahsz dv konusunda eitilmilerdi. Ok da kullanrlard. Ancak, 13. yzylda Mool savalar yaandktan sonra, Samuraylarn kl kullanm arlk kazand. Hatta mzrak ve naginata denen ucu kl ekilli mzraklar kullanmaya baladlar. Mool mparatorluunun kurulmas bozkra gven getirmiti. Moollardan nce yzyllarca ihmal edilen eski ticaret yollar tekrar faaliyete geti. Bu yollar zerinden sadece ticaret yaplmyor, o gne kadar iitilmemi servetler de Moolistana doru akyordu. Ne var ki, Moolistan bundan uzun sre yararlanamad, bakentin Pekine kaymas ile birlikte zenginlikler ve ticaret de kuzey ine akmaya balad. Aslnda Cengiz Han Batyla ticaret yapmak istemiti. Ama yollad ticaret heyyetinin Harzemahl bir ynetici tarafndan ldrlmesi zerine Moollarn Batya yry balamt. Moollarla birlikte eski ipek yollar da tekrar alr hale geldiler. inin Moollar tarafndan ele geirilmesinden sonra, fethedilmi lkelerdeki byk topraklarn egemeni olan Mool beyleri, ellerine gemi olan byk servetlere dayanarak, in halkna bor vermeye baladlar. ounluu Mslman olan tccarlar zaten aralarnda bir nevi banka ortaklklar kurmulard. Mool Beyleri bor verme ilemini tccarlar aracl ile yapmay uygun buldular. Bu tefecilikten in halk byk aclar ekerken, en fazla fayday para tccarlar elde ettiler. Ama zengin Mool beylerinin de karlar yabana atlr gibi deildi. in halk donuna kadar soyulmutu. Kubilayn kurduu ve inlileen Yen hanedan inin resmi hanedanlar iine kaydedildi. Yenler ini 1279 ylndan 1368 ylna kadar ynetmilerdir. 1280 ylnda Altnordu tahtna Tuda Meng (1280 1287) kt. Bu srada Kpaklar Mslman olmaya baladlar. Tuda Mengnn tahta kmasnda yeeni Nogay ok nemli bir rol oynamt. Nogay byk bir komutand. Altnordu devletini Balkanlara kadar geniletecek ve o topraklarda tutunacakt.

159

Anadoluda Mool basks giderek artyordu. Kongurtay, Karamanllara ama aslnda btn Trkmenlere kar bir terr estirmeye balad. zzeddin Keykavus Trkler tarafndan sevilen bir sultand. Onun oullar Trkmene dayanarak taht ele geirmeye altlar. Krmdan gelen Keykavusun olu Alaeddini Karamanllar Sultan ilan ettiler. Mool kuvvetleri nnde yenilen Alaeddin Ermeni kralna snd. Bu Alaeddinin daha nce bahsedilen Cimri lakapl kii olup olmad tarihiler arasnda tartlmaktadr. Bu srada Keykavusun byk olu Mesut da taht peindeydi.

Mool mparatorluu

160

Anadolu Tatarlar, 1280, 81

1280 ylnda Krmda yaamakta olan Gyaseddin Mesut, ailesi ve yaknlar ile birlikte Kayseriye geldi. lhanl Han Abakann yanna kt. Abaka da ona Erzurum, Erzincan, Sivas, Diyarbakr ve Harputun ynetimini verdi. Batdaki Trk younluu iyice artmt. XIV. Yzyl banda Denizli blgesinde 200 bin adr, Kastamonuda 100 bin adr ve Ktahyada 30 bin adr Trkmen vard. Uclarda derviler ve Orta Asya gelenekleri egemendi. Trklerin yama akn alkanln Mslmanlarn Gaza olgusu destekliyordu. Alp, Alp-Eren denen savalar kutsal yama ile yayorlard. Etrafta heteredoks derviler dolayordu. Genel olarak bunlara Abdallar deniyordu. Abdallar, Trkmen babalar, Trk toplumuna yn veriyorlard. 1281 ylnda Kay airetinin bandaki Erturul Bey ld. Yerine olu Atman Bey geti. mparatorlua adn veren Osman Beyin asl ad kuvvetli bir olaslk ile Atman Beydir. Bu nedenle bundan sonra Atman ve Osman isimleri kark olarak kullanlacaktr. Atman Bey iyi ve gl bir yneticiydi, Bizans aleyhine topraklarn geniletmeye balad. Osmanl devletinin kuruluu hakknda elde birinci elden kaynak bulunmamaktadr. Osmanl devletinin kuruluu ile ilgili yazlanlar kurulutan 100 150 yl sonra yazlm kaynaklardr. Bu nedenle de doru ve yanl birbirine karmakta, tarih hamasi bir hal almaktadr. Atman Bey (Osman Gazi) Kastamonu beyi obanoullarna balyd. obanoullar Bizansa kar yamay yani Gazay pek sk tutmuyorlard. Osman Gazi ise buna nem verdi. Ve bu sayede etrafnda Trkmen toparlanmas balad. Osman Gaziye katlan Trkmenler iinde kzl balar yani krmz brk giyenler ounluktayd. 1281 ylnda Mool Abakann kardei Meng Timur komutasnda bir ordu Suriyeye girdi. Bu orduda Ermeni askerler ve Ermeni kral III. Leonda vard. Halep ele geirildi, buradaki Mslmanlar kan ve atee bouldular. Halep Byk Camisi atee verildi. Mool ordusuna kar Memluk ordusu kar yrye balad. 1281 sonbaharnda Mool ve Memluk ordular karlatlar. Kalavunda yaplan savata Abakann ordusu 30.000 kiiydi. Buna Grc, Ermeni, Frenklerden olumu 30.000 kiilik bir kuvvet daha katlmt. Yani Humus yaknlarnda Kalavunda yaplan savata Mool taraf 60.000 kiiydi. Zafer yine Memluklarn oldu. Baarszlk sonunda lhanl Han Abaka ld (1282). Abakann yerine Mslman olan kardei Ahmet Tekudar geti. Gyaseddin Mesut Moollar tarafndan gitmesi istenen yere gitmemiti. III. Keyhsrev, Abakadan Mesutun ileri kartrmasn nlemesini istemiti. Ama imdi Abaka lmt. Ahmet Tekudar, Anadolu Seluklu devletini III. Gyaseddin Keyhsrev ve Gyaseddin Mesut arasnda paylatrd. Bu dnemde yeni ittifaklar oluturuldu. Bir yanda Memluklar, Altnordu (Rusya Moollar veya Kpak Hanl) ve aatay Hanl (Maverannehir Moollar) vard. Dier yanda ise lhanllar (ran Moollar) ve Hristiyanlar bulunuyordu.

161

Msr ile bar yapmaya alan lhanl Han Mslman Ahmet Tekudara Memluk Sultannn verdii cevap enteresandr. Bu cevapta Sultan Klaun yle demektedir: Anadoluyu yneten Kongurtayn orada sel gibi kan akttn, halk tutsak ettiini, zgr kadnlar kirlettiini, soylu kadnlar esir pazarnda sattn yazp, bu nedenle bar kabul edemeyeceini bildiriyordu. Ahmet Tekudar Mslmanl yaymaya alt. Papann yollad Fransisken misyonerlerini ldrtt. Nasturi Patrii olan Trk hapse attrd. Bu Ahmetin sonu oldu. Ahmet ldrld lhanl tahtna Budist Argun geti (1284 1291). lhanl Han Ahmet Tekudara kar Argun Han Horasan askerleri ile Kongurtay ise Anadolu askerleri ile ba kaldrm, kazanan Argun olmutu. Anadoluyu elde tutmak zor iti. Trkler (Trkmenler) her yerde ve durmadan problem yaratyorlard. syanlar, yamalar, saldrlar grla gidiyordu. Halbuki Anadolu mali bir smrgeydi. Moollar Anadoluya durmadan daha fazla asker getirdiler. Bylece Anadoluda nemli bir Mool askeri gc birikti. Bu kadar asker de bir araya gelince lhanl i savalarnda Anadolu ordular rol almaya baladlar. Bu dnem kaytlarna gre, Diyarbakr tmeni ile birlikte Anadoluda drt Mool tmeni vard. Her tmeni 10 bin asker olarak dnmek gerekir. Ayrca bamsz hazereler (binlik) bulunuyordu. Anadoluda Seluklu ordusu kalmamt. Mool ordusu da onun yerini almt. Anadolu Seluklu askeri sistemi knce, onunla birlikte ikta sistemi de kt. Zaten hatrlanaca gibi iktann Anadoludaki tarihi ok yeniydi. Anadolunun esas toprak sistemi miri sistemdi. Mool tmenleri Anadoluya kabile zelliklerini koruyarak, kendi soylarndan gelen binbalar ve tmenbalar liderliinde, aileleri ve hayvanlar ile birlikte gelmilerdi. Bu kabile birlikleri en iyi otlaklara yerleiyorlard. Kabile birliklerinin komutanlklar irsi bir tarzda babadan ola geiyordu. Bu Mool kabileleri zaman iinde Anadolu topraklarna balandlar. Bunlara Anadolu Tatar dedi. Onlar da Trkler ve Krtler gibi Anadolunun gezginci guruplarna katldlar. Timur kaynaklar Anadolu Tatarlarna genel ad olarak Kara Tatar Trkmenleri derler. leride bu topluluklardan Samagar, Barmbay, aykazan, avdar adlar Anadolu Beylikleri arasndaki mcadelelerde ska duyulacaktr. Bu Tatarlar zaman iinde topraa yerlemi ve Trklemilerdir. lhanl Han Argun, Mslmanlara kar hasmane bir tavr ald. Devlet grevlerine Yahudi ve Hristiyanlar getirildi. Mali ilerin banda bir Yahudi doktor vard. Doktor, vergi konusunda Yahudileri kayrd gerekesi ile halk arasnda Yahudi dmanlnn artmasna neden oldu. Gyaseddin Keyhsrev, Kongurtay ve Fahreddin Ali ile birlikte, Anadolu Seluklu topraklarnn iki Sultan arasnda blnmesine mani olmak iin lhanl Han Ahmetin huzuruna gitmek zere yola km, ama yeni lhanl Han Argunun huzuruna varmt. Zaten bu srada, Argun Han, Anadolu Seluklu Sultan olarak Gyaseddin Mesutu atamt.
Kuman heykeli, dua

162

Gyaseddin Keyhsrev, Mool ehzadesi Kongurtaya yardm ettii gerekesi ile yakalanarak Erzincana yollanp, hapsedildi. Bu srada Kongurtayda ldrlmt. Vezir Fahreddin Ali, Seluklu Sultanlarnda olan bu deiiklii itirazsz kabul etti. Onun asndan Sultan otorite tamadndan devlette herhangi bir deiiklie yol amyordu. Bu srada Mool (Altnordu) Nogay Hann ordular Bulgaristana girmiti. Daha nce sz ettiimiz Kuman Boyarlndan Bulgar ar olan kii Nogay Hana boyun emek zorunda kalnca, bunu kabullenemedi ve Bulgaristan terk etti (1280 1292).

Kuman heykelleri

163

Kiliseler Birleemiyor, 1281 - 84

Vatikan'da Tren

II. Lyon Konsilinde Papa ile Bizans imparatoru VIII. Mihail Palaiologos arasnda varlm olan anlamann hkmlerini mparator yerine getirmeye alyordu. Bu srada Bizansta hem Ortodoks yanls muhalefet kuvvetleniyor ve hem de diren artyordu. 1281de Charles dAnjounun aday IV. Martinus Papa seilince Bizans ile Papalk arasndaki ilikiler bozuldu. Yeni Papa Mihaili hemen aforoz etti. Charles dAnjou Constantinopolise kar bir sefere hazrlanyordu. Papa IV. Martinus bu hazrlanmakta olan saldry ayrlk Rumlara kar, Kutsal hal seferi olarak nitelendirdi. Bylece Charles dAnjounun Bizansn dousunu ele geirmek iin oluturduu geni ittifak ana Sicilya, talyann kimi blmleri, Eski Bizans imparator hanedan Laskaris yanllar, Baudouin, Fransa ve Venedikin yan sra Papalk da katlm oldu. Bu ayn zamanda Kiliseler aras birlemenin iflasyd. Charles dAnjou ve Bizans mparatoeru Mihail arasndaki diplomatik ekime younlarken, Charles dAnjou ordu ve donanmasn savaa hazrlamaya balad. Fransz General Sully komutasnda Adriyatik kysndaki Berata (Arnavutlukta) bir saldr dzenledi, ama Mihail tarafndan geri pskrtld. Bu arada Mihail, diplomatik giriimleri sonucunda bir sre iin 164

Papaln desteini kazanm, Sicilyadaki Hohenstaufen yandalar ile gizli bir anlama yapmt. Cenovann desteini alm, Manfredinin damad Aragon kral III. Pedro ile gizli bir ittifak kurmutu. 31 Mart 1282de Sicilyada Vesperum Ayaklanmas kt. Charles dAnjounun hkmdarlnn sonu olan bu ayaklanmada Franszlar ldrld. Bylece Bizans, ikinci bir Latin igalinden kurtuldu. Bizans mparatoru VIII. Mihail Palaiologos bundan ksa sre sonra ld. Mihailin Avrupaya ok dikkat sarf etmesi, Osmanllarn Bat Anadolunun tmn ele geirmesine ortam hazrlamtr. Bununla beraber VIII. Mihail Trk aknlarn durdurmak iin Sakarya kysndaki Bizans kalelerini onartm ve nehir boyunca kazklar diktirtmitir. 1282 ylnda Bizans imparatoru VIII. Mihail Palaiologos lnce yerine olu II. Andronikos Palaiologos geti (Taht 1282 1328). II. Andronikos, hzla kmekte olan bir devleti devir almt. Bizans devlet yaps zldke, merkez ile eyaletler arasndaki iliki de geviyordu. Bu gevemeye kar eyalet valiliklerine mparatorun akrabalar atanr olmutu. Palaiologoslarn iktidara gelmeleri soylu snfn zaferiydi. Byk toprak sahiplerinin mlkleri gittike artyordu. Elde ettikleri imtiyazlar ile nerede ise hi vergi demiyorlard. Vergi yk kylnn ve orta snfn srtna yklenmiti. Halk sefalet iinde kvranyordu. Bizans siyasi olarak, mali olarak iyice zayflamt. Bunlarn sonucu olarak askeri olarak da artk zayf bir devletti. Ordu askerini uzun zamandr kyllerden almyor, yabanc paral asker kullanyordu. Mali yap zayfladka, ordu da zayflyordu. Mali kriz karsnda, II. Andronikos, altn parann ayar ile oynuyordu. Bu enflasyonu azdryor, mali yapy daha da bozuyordu. II. Andronikos vergileri arttryordu, halk daha da sefil oluyordu. Devletin elindeki paralarn byk bir ksm komu devletlere Bizansn dedii haralara gidiyordu. Bizansn artk komularn ordusunun gc ile sindirecek hali kalmamt. Yaamn tamamen verdii haralara borluydu. II. Andronikos, babasnn gtt Kilise siyasetinden de iyice ayrlmt. Zaten Kiliselerin birlemesi fiilen ortadan kalkmt. II. Andronikos bu birleme fikrini resmen ortadan kaldrd. Bu srada Bizansda Zelot, Feodal ekimesi artma eilimi gsteriyordu. Zelotlar, Bizansn bir halk hareketiydi. Bizans Latin igalinden kurtulduktan sonra, halk arasnda Zelot adnda (kzgnlar, hrsllar, talep edenler gibi anlamlara gelir) bir rgtlenme olmutu. Bu arada politik arenada Zelotlarla, feodaller (asiller, byk toprak sahipleri veya onlarn partisi) arasnda mcadele alevlenmiti. Zelotlar, len eski Patrik Arseniosu kendilerine bayrak etmilerdi. Zelotlar hem devlete ve hem de kiliseye kar kyorlard. Bu tarihlerde Menteolu beyliine adn veren Mente Bey ld. Ondan sonra Beylie olu Mesut hkmetmitir. Altnordu devleti imdi Rusya topraklar dediimiz topraklar egemenlii altnda tutuyordu. Rus din adamlar veya ruhban snf ve asilleri bu bamllktan memnun grnyorlard. Geleneksel Trk ve Mool hogrs sonucu papazlar vergiden muaftlar, onlardan tek yapmalar istenen Hana dua etmekti. Papazlar verdikleri vaazlarda Tatar devletine bal kalmak konusunda halka nasihat ediyorlard. Tatar devletine boyun emek mutlak bir zorunluluktu. Rus Prensleri Altnordu Hannn vassallarydlar. Sk sk Hann yanna giderek sayg ve ballklarn sunup, paha biilmez hediyeler veriyorlard. Bu prensler hem zerktiler ama bir

165

yandan da Tatar valilerin gzetimindeydiler. Zamanla Tatar valilerden sonra vergi memurlarnn denetimine girdiler. 1284 ylndan sonra Rus prensleri, Altnordu devlet vergi memurlar olmadan vergileri tek balarna toplayacak ve yollayacak ekilde rgtlendiler. Prensler bundan sonra zayfken vergileri yolluyor, kendilerini yeteri kuvvette hissettiklerinde yollamyorlard. 1257 tarihinde tm Rus topraklarndaki nfus Tatarlar tarafndan saylarak, Altnordu devletinin alaca vergi belirlenmiti. Bu saymda din adamlar yani Bakire Meryem ile sa peygambere hizmet edenlerin tm saym d braklmt. 1283 ylnda Anadoluda Siracddin el-Urmevi ld. Sadreddin Konyevinin yaknlarndan olan Siracddin kad olarak byk bir n kazanmt. Onun ardllarndan biri de Safiddin el Hindidir. El Hindi, Hindistanda domu, Yemende yaam, Msrda bulunmu ve bir sre de Rum lkesinde oturmutur.

Katolikler de tren

166

Kamu yarar, 1284, 85

lhanl Han Argun Han, Erzincanda hapis bulunan Gyaseddin Keyhsrevi bodurarak ldrtmt (1284). imdiki II. Gyaseddin Mesut dnemi pek ok gebe Trk bakaldrs ile geiyordu. Argun Han Anadolu Seluklu devletinde asayii temin etsin ve Mool menfaatlerini korusun diye, kardei Geyhatuyu yollamt. Hatrlanaca gibi Mool ordusunu Anadolu Seluklu devleti besliyordu. Rum Seluklu Devleti Hazinesi, bom bo kalmt. Geyhatu ve Moollar Karamanl, Germiyanl, vs Trkler ile ba edemiyordu. Kimin zerine yrse, o ekiliyor, ama baka yerde isyan kyordu. II. Gyaseddin Mesut Trk aknlarndan korunmak iin devletin merkezini Konyadan Kayseriye tamak istedi. ldrlen Sultan III. Gyaseddin Keyhsrevin annesi devletin iki torunu ile Mesut arasnda blnmesini istiyordu. Argun Han bu istei kabul etti. Argun Hann Rumdaki temsilcileri Geyhatu ve Hulagu, Anadoluyu eskiden olduu gibi ikiye blerek, Kayseri bakent olmak zere dou blm Mesuta, Konya bakent olmak zere baty da Keyhsrevin oullarna verdi. Keyhsrevin annesi ancak Trkmenlere dayanarak durumunu gvence altna alabileceini dnd. Bunun iin Karamanoullarn ve Erefoullarn Konyaya ard. Erefoullarna iki torununun naipliini verdi. ki torun 1285 ylnda bir ara tahta da ktlar. Ancak Vezir Fahreddin Aliye mensup bir ordunun gelmesi zerine, Erefoullar topraklarna ekildiler. 1285 ylnda iki kk veliaht katledildiler.

167

Karamanllarn ve Erefoullarnn, eski dmanlar Keyhsrevin oullarna umulan destei vermi olmalar mmkn deildir. Trkmenler hi olmaz ise Mesuta kar kmamlard. Mesut, Trkmenlerin deer verdii zzeddinin oluydu. Seluklular tarafndan Trkmenlere kar Batya yerletirilmi olan Germiyanlar da yeni Sultana karyd. Fahreddinin torunlarnn elinden topraklarn almlard. Fahreddin ise Germiyanlara kar Moollar kullanmaya almt. Ama sonuta en zararl kan Vezir Fahreddinin kendisiydi. lhanl Han Argunun da kars Hristiyand. Olu Olcaytuyu Papa IV. Nicolas ansna Nicolas ad ile vaftiz ettirdi. Argun, bir nceki Han Ahmetin yktrd kiliseleri tamir ettirdi. Papaya kendinin de Hristiyan olacan bildirdi. 1285 ylnda Papaya yazd bir mektupla slamn elbirlii ile yok edilmesini nerdi. Mektup yle bitiyordu: Mslmanlarn lkesi ikimizin arasnda yer aldndan, onlar kuatp, yok edeceiz . Bu srada Fransada krallk iktidarnn nitelii deiiyordu. XIII. Yzyln bandan beri aratrmaclar Roma Hukuku zerinde aratrma yapyorlard. Montpellier okulu hukukular yaplan aratrma sonunda yeni bir egemenlik kavramna varmlard. Bu Kamu yarar idi. Ortak yarar sz konusu olduunda iktidarn zel mlkiyet ilgisi bitiyordu. Montpellier hukukular bu fikirlerini yayyorlard. Ama Fransada ayn zamanda kraln adamlar denen ufak ynetici gurup, kendini iktidarn koruyucusu grmeye balamt. Kraln adamlar kamu iktidar dncesinden etkilendiler. Buradan u sonucu kardlar, krallk snrlar iinde tam egemenlii sadece kral kullanrd. Tabii imperium hakkn kral kullanr derken, onun adna biz de kullanrz demek istiyorlard. Buradan hareketle zaman iinde otorite kraln adamlarna da geti. Ama bu gei veya otorite kullanm, bireysel bir gei deildi, topluca hepsine birden yani onlarn temsil ettii hkmi ahsiyete bir geiti. Bunun sonucu olarak ynetim mekanizmas kendi kendine ilemeye balad. Bu mekanizmay temsil eden hkmet grevlileri kraln kiiliini glgede brakmaya baladlar. Bu yllarda Memluk atllar sk sk Kilikya Ermenilerini cezalandrma aknlar dzenliyorlard. Ermeni topraklar durmadan yamalanyordu. Moollarn Memluklar karsnda srekli yenilmesi, Abaka Hann lm, devam ede gelen Memluk ve Trkmen yama aknlar nedeniyle Kilikya Ermeni kral III. Leon artk Mool yardmndan umudunu kesmi, Memluklu Sultan Kalavun ile anlama yapmann yollarn aramaya balamt. Templier valyeleri bar almalarnda araclk ediyorlard. 1285 Haziran aynda 10 yl, 10 ay, 10 gn ve 10 saatlik bir bar anlamas yapld. Ermeniler Memluk Sultanlna ylda 1 milyon dirhem vergi deyeceklerdi. Ermeniler tutukladklar tm tccarlar serbest brakacak ve mallarn da iade edeceklerdi. Ancak bu anlama uzun srmedi. Kendilerini veya Moollar kuvvetli hissettikleri zamanda Ermeniler anlamay bozdular. Artk Anadolu Seluklu hazinesi tkenmiti. lhanllar Kazvinli Fahreddin adl bir kiiyi Sultan Mesuta sormadan vezir atadlar. Pervane, Sahip Ata ve dierleri de ran kkenliydiler. Ama aileleri uzun zaman nce gelmilerdi ve bu kiiler oktan Anadolu ile btnlemilerdi. Kazvinli ise Anadolu iin tam bir yabancyd. Anadoludan ok daha fazla vergi geliri elde edeceini syleyerek ii almt. Kazvinli Fahreddin cebini abuk doldurmak hevesindeki bir ranl tahsildar kadrosu ile birlikte geldi. Onunla birlikte Anadoludaki zulm ve soygun daha da artt. Kazvinlinin yntemleri keyfiydi, hibir kanuna uymuyordu. Kyller tarlalarn brakarak kamaya baladlar. Vergi gelirleri de artacana dyordu. Konya Ahi lideri Ahmet ah, silahl adamlar dolap, vergilerin okluundan yaknmaya balad.

168

Kilikyaya Trkmen yerleimi, 1286 88

aatay Hanl

skoya kral III. Alexandre 1286 ylnda attan derek ld. 1124 ylnda I. Davitden III. Alexandre lmne kadar sren dnemde skoya ngiltere krallna vassal olarak yaamt. Bu dnemde skoya ve ngiltere krallk ilikileri olduka iyiydi. Ancak bu dnemde, sko krallar kltrel bir deiim geirerek, kendilerini Fransz gibi hissetmeye balamlardr. Bu deiim halka da sirayet ederek, skolar kendi aralarnda ngiliz kltrn takip edip, ngilizce konuanlar ve Fransz kltrn takip edip Franszca konuanlar olarak blndler. Bu dnemde sko krallarna kar pek ok ayaklanma oldu. Ayrca Fransz ve ngiliz yanllar da kendi aralarnda dvtler. III. Alexandren tahta geebilecek ocuu yoktu, hepsi lmt. sko liderler, Alexandre'n 4 yandaki kz torunu Marguerite' (Norve hizmetisi-The Maid of Norway olarak tannr) kralie ilan ettiler. Yandan dolay sko liderler, Marguerite yetiene kadar skoya'y ynetmesi iin geici bir hkmet kurdular.

169

1286 ylnda Karaman Beyi Gneri Bey, Kilikya Ermeni Krall zerine bir yama akn yapt. Olduka byk tahribatta bulundu. Ermeni Kral ve Seluklular durmadan Moollara yaknyorlard. Mool Han Argun Han, Karaman topraklarna bir ordu yollad. Gneri Bey daa kt. Seluklu Mool ordusu Larendeyi tahrip etti. Ksa bir sre sonra Keyhatu Karamanlarn zerine yrd ama Gneri Bey dadayd. Seluklu-Mool birleik ordular bu sefer de dier seferlerde olduu gibi davranyordu. Sonra birden bire bir Trk saldrs oldu. Moollar ani bir hcuma uram ve feleini armlard. Sonra toparlanp etraf yakp, yktlar. Kaan kamt, kimseyi bulamadlar. Birleik ordu geri ekilir ekilmez Karamanlar da geri dndler. 1287 ylnda Altnordu tahtna Tula Buka (1287 1290) kt. Tula Buka aman dinindendi, dolays ile Tuda Meng zamannda balayan Kpaklarn Mslman olmas hareketi, bu Han zamannda durdu. Ama peinden tekrar balayarak, hzland ve 1320 yllarna gelindiinde Kpaklar ounlukla Mslman olmulard. Tula Bukann da tahta kabilmesinde byk komutan Nogay nemli bir rol oynamt.

lhanl gm tabak

170

Bu srada lhanl tahtnda Argun Han vard. Uzun zamandr Bat Hristiyanlar ile lhanllar arasnda eliler gidip, geliyordu. Bunlardan biri olan Rabban auma ilgi elicidir. Rabban aumann ngt Trklerinden olduu sanlmaktadr. Nasturi Hristiyand ve Pekin yaknlarnda domutu. Yksek rtbeli bir papazd. lhanl Han Argun Hann mektuplarn Papaya, Pariste IV. Philippee (Gzel), Bordeauxda ngiltere Kral I. Edwarda (Eduard) gtrmekle grevlendirildi (1287). Rabban gezilerini anlatmtr. Nasl Marco Polo Batya douyu anlatmsa, Rabban da Douya Baty anlatmtr. Bu Trk, Romada kardinallere Moollarn Hristiyan olmasndaki nemi anlatt. Pek ok Moolun Hristiyan olduundan bahsetti. Kuds kurtarmak iin Papann Argun Hana yardm etmesinin nemini belirtti. Nasturi Patrii Fransz ve ngiliz krallar ile de grt. Ama bu iki kral birbirleri ile savamaya hazrlandklarndan, Trk Patrik rana eli bo dnd. 1287 ylnda aatay Han Duva, Pencap yamalad. Anadoluda ise Kazvinli Fahreddin 2 yl vezirlik yaptktan sonra, ileri daha da ktye gtrd iin yarglanp ldrld. Kazvinli yerine geen Ahmet Lakui ondan aa kalmad. Anadolu Seluklu devleti zayflaynca zenginler eitli nedenlerle miri topraklarn bir ksmna el koymulard. Ahmet Lakui, gasp edilen miri topraklar geri alacan syledi. Tm zenginler bakaldrnca da karar Mool valisinin emri ile geri alnd.

Pagan Krall, Burma

171

Bu srada Kubilay Hann ordular Burmada (Myanmar), Pagan Savan kazanarak, Bagana girmilerdi. Bundan nce 250 yl Burmann en byk hkmdarl Pagan Krallyd (1044 1287). Moollar ksa bir sre sonra ekildiler. Onlardan sonra, Pagan krall kendini toplayamad, pek ok kk devletik var oldu. Bunlarn iinde hesaba katlr byklkte olanlara, sras geldike deinilecektir. Moollarla birlikte Burmaya Shan halk da gelmiti. Bunlar Moollardan sonra, ufak devletler iinde olduka derlitoplu bir devlet olan Shan eyaletlerini kurdular (1287 1557). 1288 ylnda Marko Polo Gneydou Asyay ziyaret etmiti. Bu srada Khmer imparatorluu kn eiine gelmiti. ampa (ampa) devleti de ikiye blnmt ama sakin bir dnemdeydi. 1288 yl balarnda, Anadoluda Trkmenler ile Moollar arasndaki mcadele her iki taraf da iyice ypratmt. Karaman, Germiyan, Erefoullar gibi Trk beyleri, Konyaya gelip Sultan II. Mesuta itaatlerini bildirdiler. Kasm 1288 de 40 yldr Anadolu Seluklu devletini yneten ve eitli badirelerden atlatan byk devlet adam Fahreddin Ali ld. Artk Rum Seluklularn dereden geirecek kimse kalmamt. Bundan sonra, Moollar Anadolu Seluklu devletine siyasi, askeri ve mali olarak el koydular. Anadoluya pek ok sayda ranl devlet memuru geldi. 1288 ylnda Tokatta Ahmet paa Camii yapld. 1289 ylndan, III. Leondan sonra Kilikya Ermeni Krall iinde sk sk karklklar kt, krallar deiti. Bu karmaa durumu ukurovann gerek Trkler ve gerekse Memluklar tarafndan igal edilmesini ve Trklemesini kolaylatrd. Afar, Bayndr, Knk, Dgen, Bayat, Beydili, regir boylar, Aaeri ve Varsak airetleri Kilikyaya yerletiler. III. Leondan sonra Ermeni tahtna olu II. Hetum geti (1289 1292).

172

Osman Gazi Beylie doru Gidiyor, 1289

1289 ylnda Kay aireti bandaki Atman (Osman) Bey nn ve Eskiehiri ele geirdi. Bu tarihte etrafna kendinin U Beyi olduunu belirten yazlar yollamaya balad. Atman Bey bamsz hareketlerine balarken Ahilerle de iliki kurmutu. Bu meyanda Eskiehir tburnunda tekkesi olan Ahi eyhi Edebalinin (Ede-Bali) kz Mal Hatun ile evlenmiti. Osman Beyin kaynbabas eyh Edebalinin (l. 1325) Osman Beyin ykseliinde rol byktr. Edebali, Babai eyhi lyas gibi Vefaiyye tarikatndand. Saygdeer bir kiilik olan ve kent gurubu Ahilerin eyhi olan Edebalinin neden kentlerde deil de St ucu gibi bir uda, kendi kesine ekilip yaam olduu enteresandr. Bir dnr olarak Edebali, belki Anadolunun geleceini ularda grmt. Kzn Osman Beye vermesi sayesinde, Atman (Osman) Beyin n sadece Stte deil, Anadolunun ilerine kadar duyulmu oldu. Atman (Osman) Bey arkasna Ahilerin desteini almt. Osman Beyin Ahilerle olan yakn ilikisi ona eyh Mahmut Gazi, Ahi emseddin, Ahi Hasan ve daha sonra vezir-i azam olacak olan andarl Kara Halilin desteini getirdi. Osmanl devletinin ortaya k ve ykselii, yle dendii gibi bir airetin kahramanlk ve ftuhat istei ile izah edilemez. Seluklu ve ran messeselerinin ve buralardaki brokrat kadrolarn Osmanl devletinin olumasnda olmaz ise olmaz bir etkisi vardr. Osman Gazi, ele geirdii yerlerdeki Hristiyan halk hemen korumas altna alyordu. Onlar Germiyanoullar gibi dier beyliklerin yamasna kar korumak gerekiyordu. Bu, Hristiyanlar hogr ile kendi tarafna kazanmann yoluydu. Osmanl, Rum halk korumu, Rum Ortodoks rahiplerinin ayrcalklarn tanmtr. Bu hogrl muamele Osmanlnn hzl yaylnn anahtardr. Tam bir Ahi geleneine uygun olarak, eyh Edebali, Osman Gaziye kl kuandrmtr. Bylece yama savalar daha bir dini vehe kazanmtr. Zaten savalarn gaza uruna yaplyor grnts veya maskesi veya inanml vard. Artk Osmanllar kendilerini Allahn klc sayyorlard. Bunu sanan sadece Osmanllar deildi. Bizansllar ve hatta Martin Luther de ileri tarihlerde bunu byle kabul edecekti. Osmanl Allahn Hristiyanlar cezalandrmak iin Batya yollad felaketti.

173

Osman Gazi, ahilerin yan sra hukukcularn da (fakih) yardmn almtr. Yeni ele geirilen bir blgenin ynetim olarak rgtlenmesinde ahiler ve hukukcular hemen yardm etmektedirler. Hukukcular (fakih) Osman Gazi tarafndan kendilerine vakf tarznda tahsisler yaplarak mkafatlandrlrd. Bu muamekle, yeni hukukcularn Osman Gazi ynetimindeki topraklara gelmesinde tevik edici oluyordu. Bu da brokrasiyi gittike kuvvetlendiriyordu. Atman Bey (Osman Gazi) zamanndan daha nceden beri Trkmenler kylere yerlemeye balamlard. Bu yerleimlerin bir ksmna ky imam tayin ediliyordu. Tayin edilen bu imam, kyn slami kurallara gre ekillenmesini salyordu. Yerleen Trkmen Alevi inanl olmasna ramen sanrz bu imamlar nedeniyle, kyler Snnilemeye baladlar. Hukukular sayesinde Osmanl ynetimi ile Snni slam arasnda bir yaknlama ve i birlii de douyordu. Din adamlarnn (hukuku, fakih), beyliin ve genel olarak beyliklerin rgtlenmesinde danmanlk yapmalar ilk vezirlerin de onlar arasndan seilmesi sonucunu getirecektir. Bunlar arasnda Sinanddin Yusuf ve andarl Kara Halil nemli rneklerdendir. 1289 ylnda Ankarada Ali erefeddin Arslanhane Camii yapld.

174

Hal Krallnn Sonu, 1289, 90

Artk Suriye ve Filistindeki Hal limanlarna Batdan yardm yeteri kadar gelmiyordu. Bat kendi iinde dvmekle meguld. Memluk Sultan Kalavun, durumu deerlendirip, Hal limanlarn bir bir almaya balad. 1289 ylnda Trablus Mslmanlarn oldu. 1291 ylnda Memluklar Akkay ele geirdiler. Bu gelimenin peinden tm valye kurulular ve bu arada Teutonique valyeleri de kutsal topraklar terk ettiler. Memluklara Akkann peinden Sur, Sayda, Beyrut, Cbeyl teslim oldu. Bylece Hallarn 1097 ylndan ba layan hakimiyetleri 200 yl sonra Akka kuatmas 1291 tamamen bitmi oldu. Memluklar Hallara son verirken talyan Cumhuriyetleri olup bitene tepkisiz kalmlard. Hatta 1290 ylnda Cenevizliler Memluklarla bir ticaret anlamas bile imzaladlar. Karlnda skenderiyedeki Notre Dame kilisesini, ticari ve adli haklar elde ettiler. Ayn yllarda Fransa ile Aragon kral savayordu. Aragon Krall ile Memluk Sultanl karlkl bir savunma anlamas imzaladlar. Aragon Kral Memluklardan parasal destek beklemekteydi. 1290 ylnda toplam saylar 2500 civarnda olan Yahudiler ngiltereden kovuldular. Bunlarn mal ve mlklerine el kondu. ngiltere halk rahatlam, ngiliz hazinesi kendine gelmiti. Bu gidenler XVII. yzyla kadar geri dnmediler. Geri dnleri Oliver Cromwellin onlarn geri dnmelerini istemesi ile oldu. ster ngilterede, ister Fransada olsun, ii, kyl ve esnaf gibi halk ile i ie girmi Yahudi topluluklar yoktu. Yahudiler st dzey tccarlard. Bu nedenle de saylar azd. 1290 ylnda Trabzon devletinin bat hudutlarnda Baz Trkler (Trkmen) dalara yerlemilerdi. Bundan birka yl sonra Grc kaynaklar Bayburt ve spir dolaylarnda, ok byk bir Trk gurubuna kar kazanlm bir zaferden sz etmektedir.

175

Avrupa Meclisleri

Meclisler eitli Avrupa lkelerinde birbirinden farkl adlar tayorlard. Latincesi Diaeta idi. Bu meclisler btn lkelerde, ayr ayr salonlarda toplanp, kendi balarna alan ubelere blndler. Bunlara oda anlamna gelen Franszcada Chambre, ngilizcede Chamber, talyancada Camera dendi. Bunlarn says meclisin o lkedeki yapsna bal olarak farklyd. ngiltere ve skoya parlamentolarnda, Kastilya costeslerinde, Macaristan ve Polonya diaetlerinde yalnz 2 oda vard. Biri derebeyi ve yksek ruhbana aitti, dieri kk rtbeli asillerle kent temsilcilerine aitti. Fransz Etatlarnda ise 3 oda vard. Btn Alman devletleri ile Katalonyada da 3 oda mevcuttu. Aragon ve svede 4 oda vard. Aragon ufak asiller ile kent temsilcilerini ayrmt. svede fazladan kyller vard. Bu meclis yaplar XIX. Yzyla kadar byle geldi Sonra btn Avrupa lkeleri ngiltere parlamentosunun yapsn tercih ettiler. Bu meclisler, ancak kral istedii iin varlard. Kral onlar istedii zaman toplantya aryordu. Bu arma bir emirdi. arlanlar masraflarn ceplerinden deyerek toplantya gelmek ve kraln istedii srece orada kalmak zorundaydlar. Bu toplantlar bir hak deil, bir devdi. Odalar ayn kentte toplanyorlard. Oturumlar da ayn zamanda yaplyordu. Tabii kraln toplantlar can istedii zaman durdurmak, meclisleri de fes etmek hakk hep vard. lk balarda bu meclisler sadece kraln treye aykr verdii istisnai kararlar onaylamak iin varlard. Bunun dnda baz yazl kurallar da koydular. ngilizler common law (tre) den farkllasn diye bunlara statute dediler. Trelere gre zel mlkiyet tartmasz dokunulmazd. Kral bu mlkn bir ksmn vergi olarak alrken, mlk sahibinin rzasn almas gerekiyordu. Bu iznin mlk sahiplerinin temsilcilerinden oluan bir meclisten istenmesi daha pratikti. Meclis bu durumda istenen para miktarn uzun uzun tartp, demeye raz olduu paray belirliyordu. Bu belirleme daha sonralar oylama ile yaplr oldu. Bu da meclislerin balca roln belirledi. Doal bir ak olarak, meclisler rza verirken karlnda ikayet tarznda baz tavizler elde etmeye altlar. Baz durumlarda suiistimallere kar yazl vaat almay baardlar. Meclis sadece ngilterede yeni kanun karmay baarabildi. Meclis bir dileke (petition) hazrlyor, bunu kral kabul edince dileke kanun haline getiriliyordu. Dou Avrupa krallklarnda meclis kral anlamaya zorlad. Kral tebaasna sayg gstermeyi kabul etti. lkenin btn grevlerini memleketin asillerine brakmay taahht etti. 176

ngiltere ve skoya tam birleirken ,1290

Caernarfon Kalesi, I. Edward'n sko kalelerinden biri.

1290 ylnda, skoya muhafzlar, sko kraliesi Marguerite ve ngiliz kral I. Edwardn (Edouardn) olunun evlenmesini ngren bir anlama imzaladlar. Bylece iki kralln birlemesinin yolu da alm oldu. Birgham anlamas imzalanrken, skolar, adetleri, kanunlar, haklar, hrriyetleri asndan, skoyann ngiltereden farkl bir lke olarak kalmasnda srarc olmulard. Marguerite, Norve'ten skoya'ya dnerken yolda hastaland ve ld (1290). Onun lm ile Dunkeld hanedan bitti ve sko taht iin 13 aday ortaya kt. Bunlarn iinden Bruce kabilesinden Annandale senyr olan Robert Bruce (gelecekte kral olacak olan I. Robertin byk babas) ve Galloway senyr olan John (Jean) Baliol en nemlileriydiler. ki aile arasnda kacak bir i savatan korkan sko Muhafzlar, ngiliz kral Edward (Edouard) hakem olmaya ardlar. Fakat Edward, bamsz hakem olarak gelmek yerine, byk bir ordu ile sko-ngiliz snrna geldi. Tartmalara zm bulmak iin zerk statde bir lord olarak geldiini syledi. Edward kendi hakimiyetini kabul ettirmek iin, skoyada epey terr yaratt. Bu esnada len skolar arasnda, daha sonra ok nem kazanacak olan William Wallacen babas ve aabeyi de vard. Bu olaydan sonra Wallace ngilizlerden nefret etmeye balad. 1292'de, Edward, John Balliol'u zerk olarak tanmlad skoya'nn hkmdar seti. skoya ngilterenin vassall olmaya devam ediyordu. Bat Avrupa krallarnn gelirleri kendi arazilerinin rnlerinden; pazaryerleri, ayakbast paras gibi resm ve vergilerden; para cezalarndan ve msaderelerden ibaretti. Bunlara krallarn 177

uyruklar olan derebeylerinden istedikleri yardmlar da katmak gerekiyordu. Ancak her eye ramen ordularn giderlerini demeye kaynaklar yetmiyordu. Bu tarihlerden itibaren Fransa ve ngiltere krallar yeni usuller kullanmaya baladlar. Tabalarnn tmnden, ayn tarzda hesaplanan vergi istediler. Bu vergi menkul ve gayrimenkul gelirlerinin bir ksmn kapsyordu. Ayrca bu her iki kral da Yahudileri lkelerinden kovarak, mallarn msadere ettiler. Ayrca ngiltere ihracat zerine ciddi bir vergi koydu. Fransa halk olsun, ngiltere halk olsun bu para toplama usullerini adaletsiz buldular. Buna Latince male tolta (kt toplama) dediler. Bunun zerine ngiltere kral Edward btn kralln mterek rzas olmadka hibir yeni vergi tahsil etmeyeceine dair sz verdi. Yani vergi iin artk Parlamentonun rzas art oluyordu. Fransa krallar ise vergiyi ya tm lkenin veya bir eyaletin Etat meclislerinden istediler. Bunu yaparken de feodal dnemden kalma bir yasaya dayanacaklard. Bu yasa skk haldeki kraln feodal beylerden yardm istemesi hakkn krala veriyordu. Vergi deiik adlar altnda tm lkelerin adetleri iine giriyordu.

I. Edward Aquitaine dk olarak Fransz kral Gzel Philipe vassal

nce devletler, vastal veya vastasz vergilerin hangisini kullanacaklar konusunda, bir sre kararsz kaldlar. Sonra her ikisini de kullanmaya baladlar. lkin anapara ile gelir zerinden sabit bir oran almak amac ile toprak ve evler zerine vastasz vergi kondu. Ancak bunlara deer bimek zordu. Bu nedenle her kent veya ky zerinde denecek olan paray tespit ettiler. Bu parann halka blnmesi ve parann toplanmas iini yerli otoritelere braktlar ve yerli otoriteleri bundan sorumlu tuttular. Bu arada asiller verginin kendi ahsi topraklar zerinde deil, kiraclarn topraklar zerinden tahsil edilmesine raz olmulard. Macaristan ve Polonyada ise asiller kendilerini her trl vergiden muaf ettirdiler. Pazarlarda satlar zerinden 1/10 nispetinde vastal vergi alnyordu. Bu vergi Arapadan spanya kanal ile gelen alcavala dendi. Fransada bu vergi, ok satlan mallarn ve zellikle ikilerin satlarna da uygulanr oldu. Bu vergi mltezimler aracl ile tahsil edildi. Tuzun sat kraln tekelindeydi. Kral bunu da mltezimler aracl ile yapt ve adna

178

Arapadan gelme gabelle dendi. ngiltere ise mallarn limanlar zerinden ihra ettiinden, kolayca ihra mallarna vergi koyabildi. ngiltere kral I. Edward daha nce Galler i de lkesine katmt. Edward hkmet edebilmek iin mali organlar gelitirdi. Bu arada ticaret zaten gelimiti. Edward ondan yararlanarak gmrklerden, ithal edilen araplardan, ihra edilen yn ve deriden vergi almaya balad. Londraya yerlemi olan talyan i adamlarndan borlar ald. Edward ncesi ngiltere krall fakir bir krallkt. Edward onu zenginletirmedi, ama uygulad mali politikalarla da hazineye yk yklemeden politikalarn gerekletirdi. I. Edward krallnn yceliini ilan etmekten holanyordu. Bu nedenle sk sk parlamentolar toplantya ard. Parlamentolara kontluk valyeleri ile kent burjuvalarnn temsilcilerini de ald. Bylece ynetimi yaygnlatrd. Bu ayn zaman da halk ile bir btnleme de getirdi. Ksa sre sonra ngiltere krall Fransa krall kadar gl bir krallk olacakt.

Codex Cumanicus

179

Altnordu devletinin Bat Avrupa ile ilikileri dzgnd. Ceneviz ve Venediklerle ticaret anlamalar imzalam, onlara st vermilerdi. Bundan faydalanmak isteyen Fransisken rahipleri, Ortodoks Kumanlar Katolik yapmaya giritiler. Papazlar Kumanlar iin dualar Trkeye evirdiler. Codex Comanicus adl nl szlk yazld. 1294 ve 1295 yllarnda dinsel Kuman metinleri kaleme alnd. Bunlar 1340 yllarnda tekrar yazlacakt. Bu Trke Kuman klliyat bugn Petrarca kitaplnda muhafaza edilmektedir. 1290 ylnda Hindistanda Delhi tahtna Celaleddin Hallaci kt (1290 1296). Celaleddin Hallacinin esas ismi Firuz aht. Hatrlanaca gibi Hallac Trk kabileleri kimine gre ranlam veya kimine gre Afganlamt. Bir Hallac Trk olan Firuz ah, Delhi saraynda yayordu. Delhi tahtna Celaleddin Hallaci ad ile el koydu. Hallaci hanedan 1320 ylna kadar Delhi Sultanlnda iktidar olacaktr. aatay Hanl Hindistana yama aknlar yapmay (apulculuk, ekyalk, talan) adet haline getirmiti. Bu adet zaten gebelerin genel yaam biimiydi. Bir yandan da Kabilistana yerleen ve yerini salamlayan her topluluk bu karl ii yapard. Aknlarn merkezindeki Delhi, genelde altnlar sayesinde, bazen de askerleri sayesinde kendini bu aknlardan kurtarrd. aatayllarn Hindistan aknlar hibir zaman kalc ve igal edici olamamtr. Delhi Sultan ve beyleri daima kendilerini kurtaracak bir yol bulmulardr.

Delhi Sultanl

180

Bat Avrupada gelime

dinin

alglannda

XIII. yzylda Kilise adamlar ve zellikle alt tabaka ile ilikileri fazla olan Fransiskenler dinin halk tarafndan alglannda deiiklik yapmay tamamladlar. O zamana kadar inananlar ok gl ve her yerde hazr ve nazr olan ve denetleyen bir Tanr ile yine her yerde hazr ve nazr olan ve kendisine ktlk etmeye alan bir eytann varlna inanyorlard. Halk kyamet gnnden korkuyor. Cehennemin tarif edilemez azaplar iine dmekten kurtulmann yollarn aryordu. Aslnda Hristiyanln balangcnda sevgi dolu bir efkat duygusu vard. Bu sevgi ve efkat ki kadnlarn Hristiyanla yaklamasna ve onu benimsemesine yol amt. Kadnlar Hristiyanl ilk benimseyenlerdendiler. Kilise adamlar ve Fransiskenler, ncilden alnma gerek veya sahte rivayetlerden, sann ocukluuna ve Meryemin hayatna ait anlatmlar karmlard. Bunlar yaadklar an yaam tarz ile hemhal edildiler. Bylece ortaya halka sevilen, safdil ve efkatli Hristiyanlk olutu. imdi sert bir yarg olan Tanr arka plana ekilmiti. ocuk Tanr ile Meryem Anann sevimli ehreleri, sevgi haline dnm bir inanc simgeliyordu. Buradan kadn 181

eref mevkiine oturdu. Notre Dame, Madonna, Our Lady, Liebe Frau kadna verilen adlard. Yceltilan bu kadn tpk valyenin hanmna yapt hizmete benzer bir tapnma ile kar karyayd. Bu yeni duygular dini arklar ve halk hikayeleri iin de ilham kayna oldular. Sanat yapt tasvirlerle bu yeni imaj krklyor, yeni imaj sanat yaratcla itiyordu. Dini uygulama usulleri de Avrupallarn arzularna uyuyordu. Ayinler, yortular, rahip elbiselerinin zenginlii ve renkleri, ilahilerin ve arklarn arbal gzellii halk vecde getiriyordu. Hele buna orgun gl ve kulaa ho gelen sesi katlnca durum ilahileiyordu. Vaftiz, komnyon, lmek zere olanlarn vcutlarna ya srlmesi gibi takdis trenleri doast bir hal alyordu. Dualara hastalklar nleyici bir g olarak da baklyordu. Azizlerin mezarlarnn ve emanetlerinin doast bir gc vard. Bunlarn trbeleri hastalarla, ocuk isteyenlerle, eitli dileklerde bulunanlarla dolup tayordu. Dini geitler byl bir kudret edinmilerdi. Bir azizin emanetlerini tayan ssl sandklar sokaklarda dolap, ktla, salgn hastalklara, kurakla ila oluyorlard.

182

Trke ileri kyor, 1290 - 92

Bu srada Anadoluda pek ok Trk kabilesi bamszlamt. Bunun tarih asndan nemli sonular oldu. Trkmenlerin sosyal ve mistik eilimleri sonucunda pek ok tarikat ortaya kt. Bunlarn iinde en nemli iki tanesi, az nce grlm olan Mevlevi tarikat ve Bektailiktir. Mevlevilikten ok daha halk bir tarikat olan Bektailik, Osmanl tarihinde nemli bir rol oynayacaktr. Trkmenler iin Farsa bir ey ifade etmiyordu. Onlar trklerini kendi dillerinde, Trke sylediler. Giderek de mistik iirleri ve kahramanlk yklerini Trke yazmaya baladlar. Anadolu Seluklu devletinin lm yava olmutu. Ama bu uzun sre Trk halknda ulusal bir bilince yol at. Dier taraftan Trk beyliklerinin bamszlklarn elde etmeleri halka yeniden heyecan veriyor ve sonuta gaziler Hristiyan Dou Romaya kar saldrgan bir tutum alyorlard. Hristiyanlar gszd. Anadolunun gbei Moollara ba emiti. Ama kenarlar, dalk blgeler, durmadan Hristiyanlarla didiiyor, Dou Romay oradan buradan sryorlard. Bu srada Bizansta devlete ve kiliseye kar kan Zelotlarla yaplan mcadele yava yava yumuad. II. Andronikos zamannda Bizans manastrlar maddeten ve manen en parlak dnemlerini yaadlar. Paras ve dolays ile ordusu iyice azalm olan II. Andronikos Palaiologos, her yerde sorunlarn dosta zmeye urayordu. Bununla birlikte frsatn yakalarsa savamaktan da geri durmuyordu. rnein 1290 ylnda Teselyaya baarl bir sefer yapt. 1290 yl geldiinde Altnordu tahtna Toktay (Toktoa) (1290 1312) kmt. Kendinden nceki Hanlar gibi onun seilmesinde de byk komutan Nogayn nemli etkisi vard. Zaten, Altnordu devletinin esas efendisi 1280 ylndan beri Nogayd. Hanlar bir bir tahta kyor, ama byk komutan onlara ve devlete hizmet ediyor ve bir anlamda onu himaye ediyordu. Anadoluya lhanllar ordu komutan olarak Samagan Noyan yollamlard. Samagan Noyan, halkn yamalanmasn nledii iin halk tarafndan sevilmeye balamt. Mool genel valisi de Geyhatu idi. Anadoluda iler, halk asndan, yava yava dzelirken, lhanl hkmdar Argun han ld. Yerine kardei Baydu geti. Geyhatu taht Baydunun elinden almaya karar verdi. Geyhatu, lhanl hakan olmak iin byk bir ordu ile Anadoludan ayrld (Temmuz 1291). Geyhatu dncesini gerekletirip, lhanl Han oldu. Bu ayrl, zaten bozuk olan Anadolu ynetiminde bir boluk yaratt ve devlet ynetimi zaafa urad.

183

1291 ylnda Cenoval Jacopo Doria, Vivaldi kardelerden kiralad 2 gemi ile Batya Okyanusa ald. Bu ve bundan sonra gelen Okyanusa alma denemeleri baarl olamad. 1291 ylnda Uri, Schwyz ve Unterwalden kantonlarnn oluturduu orman kantonu temsilcileri bir Federal Beyanname altna imza att. Beyannameye imza atan taraflar, o zamanlar Kutsal Roma Cermen mparatorluunda Avusturya Dkln elinde tutan Habsburg hanedannn hkmne kar karak aralarnda birlemeyi taahht ediyorlard. Buna eski konfederasyon denir imdi, Bat Avrupa kentlerinde kent rejimi daha nce anlatlanlardan ok daha karmak bir hale gelmiti. Bu sralarda Parisin nfusu 250 bin kiiyi bulmutu. Paris bir yana braklrsa, Venedik, Cenova, Floransa gibi byk ticaret merkezleri dahil kent nfusu 50 bin kiiyi pek amyordu. Almanyann byk kentlerinin nfusu 10 ila 20 bin arasndayd. Londra hari byk ngiliz kentleri bu saylarn ok daha altndaydlar. Bu dnem Bat Avrupa kasabalar bin kii kadard. Bununla beraber son asrlar iinde pek ok yeni ehir kurulduundan toplam kentli nfusu ok artmt. Artk surlar kentleri ilerine alamyorlard. Kentler d mahallelere doru yayldlar. Kent nfuslarnn art zanaatkarlar arasnda i blmnn oalmasna sebep olmutu. Zanaatkarlar zel mesleklere blnm ama bunlarn ou ayn lonca iinde kalmlard. Pariste byle vergiye tabi 350 eit meslek saptanmtr. Sultan Mesut Kayseride iken, Karamanoullar Halil Bahadrn komutasnda Konyay kuattlar. Sultan Mesut, Geyhatudan yardm istedi. Geyhatu, Mool ordusu ile geldi. Mentee ili, Karamanoullar ve Trkmenler ok ar bir ekilde cezalandrldlar. Pek ok Trk ld ve ok esir alnd. lhanllar isyankar topraklar yama ettiler (1292). Anonim Seluknamenin arpc anlatm ile Moollar, Konya kapsndan Denizliye dein yle bir terr yarattlar ki, bu blgede alt ay ku umad . 1291 ylna gelindiinde Anadoluda Cevlaki tarikat da yaygnlamt. Bunlara Kalenderi ad da verilir. Bu tarikat XI. yzylda randa balam Niksarl Ebubekir adl bir dervi sayesinde Anadoluya yaylmt. 1292 ylnda Ermeniler iin ok nemli olan Rumkale Memluklar tarafndan ele geirildi. Buradaki 30 binden fazla Ermeni Msra gtrlerek satld, esir yapld. 1292 ylnda II. Hetum kendi istei ile tahttan ekildi. Yerine III. Leonun dier olu III. Toros geti (1292 1294). Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin Mesutun kardei Kl Arslan, Kastamonu obanoullar beyi Yavlak Arslan kendine Atabey yaparak sultanln ilan etmiti. Gyaseddin Mesut zerlerine yrd, ama yenilerek esir dt. Arkadan yetien kuvvetler Sultan kurtardlar, yaplan savata Kl Arslan ve Yavlak Arslan ldler. (1292). Sultan Mesutun kurtarlmasnda emseddin Yaman Candarn byk yararll olmutu. Sultan Mesut Candara Kastamonu ve evresini verdi. Bylece Candaroullar Beylii kurulmu oldu. obanoullar dneminde Kastamonuda bilim ve edebiyat gelimiti. Astronomi, Fizik ve felsefede byk ne sahip olan Kutbeddin irazi, htiyarat- Muzafferi adl eserini Muzafferiddin Yavlak Arslan adna yazarak, ona ithaf etmiti. obanoullar zamannda, Kastamonuda hastane, cami, medrese, zirve ve hamamlar yaptrlmtr.

184

Uta gelimeler, 1292, 93

Argun Hann 1289 da Fransa kral Gzel Philippe yazd mektup

Bu srada Batda U Beyi Osmanda da gelimeler vard. Bu anlatlacak olan olaylarn tam tarihi belli deildir. 1283 ile 1299 yllar arasnda yaanm olmaldr. Karacahisar tekfuru ve kardei, Osman Beye dmand. Osman Bey Karacahisar kentini alp, devletini rgtlemeye balad. Hristiyanlarn terk ettii bo kalan evleri Germiyan beyliinden gelenlere verdi. Kiliselerin bazlarn camiye evirdi. Gelimi bir Pazar kurdu. Bu Pazar Bilecikten bile insan ekiyordu. Osmanlnn komusu gl Germiyan Beyliiydi. Ama O Mool tehdidi altnda Osmanlya kar hareket edebilecek durumda deildi. Bu durumda, Osman Bey ile Moollar arasnda tampon olmutu. Bu ise Osmanly koruyan bir durumdu. Atman (Osman) Beyin Harmankaya tekfuru Kse Mihal ile ilikileri ok dostayd. Tarakl, Gynk ve Sakarya nehri evresinde yerlemi Trkler ile Hristiyanlar da dosta yaamaktaydlar. Atman (Osman) ve Kse Mihal, ortak aknlar dzenleyerek evre halk yamalyor ama canlarna dokunmuyorlard. Halk aknlardan bezmiti ama Osman Gazi kendine ait topraklar iindeki halk da koruyordu. Bu srada Atman (Osman) Beyin Bilecik tekfuru ile olan iyi ilikileri bitti. Tekfurun saraynda verilen bir dnde Osman Beye komplo kurulmutu. Kse Mihal arkadana

185

durumu bildirmiti. Osman Bey kadn klna soktuu birka adamn kaleye sokup, dn elenceleri srasnda kaleyi ele geirdi. Tekfur ldrld. Bilecik ele getikten sonra Osman Bey Bilecikin gelirini eyh Edepali dergahna brakt. Bundan sonra Yarhisara gidildi ve sonradan Nilfer Hatun adn alacak olan Tekfurun kz Atman (Osman) Beyin olu Orhan Beye alnd. Balangta Aygut Alp, Turgut Alp, Konur Alp, Hasan Alp, Aka Koca, Samsa avu gibi sava liderler bamsz hareket ediyorlard. Ancak hangi ef yama aknlarn az telefli, ok verimli yaparsa, onun etrafnda toplanlnrd. Trk tarihi, bilindii gibi, bu rneklerle doludur. imdi de ayns olmu, Alpler ve bamsz efler baarl sava efi Osman Gazinin etrafnda toplanmaya balamlard. 1292 ylnda Altnordu Han Toktay, byk komutan Nogayn vesayetinden kurtulmann bir yolunu buldu. Onu tasfiye ettikten sonra, Nogaya bal boylarn saylmayacak kadar ok kadn ve ocuu kle olarak sattrd. Bu esirlerden Msr Sultan ve Msr emirleri ok sayda kle satn aldlar. 1292 ylnda Britanyada yaayan Kelt bilim adam Roger Bacon (12201292) ld. Hatgrlanaca gibi Bacon, deney yntemini ilk savunan aydnlarndand. Byteci bulan kii olarak tarihe gemiti. Fransisken retisini eletirdii iin Engizisyon mahkemesinde yarglanm ve 15 yl hapis yatmt. Alanya, 1293 ylnda Karamanoullarndan Mecdeddin Mansurun eline geti. Ayn yl Kbrs Kral II. Henry Alanyay almak istedi ise de baaramad. Bundan sonra Alanyada Karamanoullarna bal beyler hkm srmlerdir. lhanl Han Geyhatu msrif bir kiiydi. Argun Han lnce emirler hazinesini yamalamlard. Geyhatu ise geri kalanlar ok ksa srede yok etti. Bu srada hayvanlar ldren bir salgn balamt. Hayvan salgn ve boalm hazine st ste geldi. Giderler alnabilen vergilerle karlanamaz hale geldi. imdi lhanl saraynn uan kua borcu vard. Bu konuda anlatlan aadaki hikaye ilgintir. Geyhatunun sarayndaki yemek ilerini dzenleme grevi bir Yahudi tccara ihale edildi. Yahudiye demeler aylk olarak yaplacakt. Tccar koyun, sr satn alp, alar, kasaplar tuttu. Ancak hazine bo olduundan aylk demeler yaplamyordu. Tccara, alacaklar karl baz eyaletlerin vergi gelirlerini gsteren bono benzeri beratlar verildi. Ancak bunlarn da karlklar yoktu. Sonunda iflas eden Tccar kamak zorunda kald. Ebul-Ferec bu olay yle bitiriyor: Geyhatunun yemei iin kesilecek tek bir koyun bile kalmad Bu koullarda lhanl veziri Sadrddin ar faizler karl borland.

186

Eski nianllk, 1293, 94

Anadoluda oluan 1291 ve 1292 kargaalar zamannda, Halebde bulunan kalabalk Trkmenler de Anadolu snrlar iine girmi ve Sivasa kadar ilerlemilerdi. 1293 ylnda Memluk tahtna Kalavunun olu Meliknnasr Muhammed kt (1293 1294; 1299 1309); (1309 1341). Kubilayn ordular ise Hindiinide ampa ve Annama egemen olmaya alyorlard. Ama tam olarak hakim olamadlar. Gstermelik olarak ampa ve Birmanya inin korumas altna girmi oldu. 1293 ylnda Kubilay ininin Cavaya kar giritii bir seferde in kuvvetleri denize dkld. ini yenen Cava kral Kadiriydi. Bundan sonra Kadirinin iktidar glendi ve Majapahit mparatorluu kuruldu. Kubilay Han ile Pekin, Tunadan, Frattan Byk okyanusa kadar uzanan bir imparatorluun bakenti olmutu. Mool mparatorluu inde oturan Byk Hann yksek otoritesi altndayd. Aslnda eyalet deil ancak mparatorluk denilebilecek byk toprak paralarnn her birini Cengiz soyundan bir Han ynetiyordu. rnein rann banda Kubilayn kardei Hulagu Han (1256 1265) vard. Hulagunun lmnden sonra oullar bu topraklar ynetmeye devam edeceklerdi. 1294 ylnda tahta Kubilayn olu Temur geti (1294 1307). Temur bir Mool Han olmaktan ok bir in mparatoruydu.
Majapahit altn peri

187

1294 ylnda ngiltere kral Edward, vassall skoya kral John Baliolden Fransa kartmas iin askeri kuvvet istedi. Bunu vermek istemeyen skolar bir yandan kraln karar vermesini zorlatran 12 yeli bir sava danma gurubu kurdular, bir yandan da Fransa kral IV. Philippei ngiliz karmas konusunda uyardlar. skoya ve Fransa aralarnda yle bir anlamaya vardlar. Eer ngiltere Fransaya saldrrsa, skoya da ngiltereye saldracakt. ngilterenin skoyaya bir saldrs durumunda ise Fransa skoyaya yardm edecekti. Bu anlamay mhrlemek iin sko kralnn olu Edward Baliol, Fransa kral IV. Philippein yeeni Jeanne de Valois ile evlendi. Bir baka anlama da skoya ile Norve kral II. Eric arasnda imzaland. Bu anlamaya gre, Norve skoyaya 50 bin para altn karlnda, Fransa ngiltere sava boyunca, her sene 4 ay kalmak zere, skoyaya 100 sava gemisi veriyordu. Aslnda Norve, skoya ile Fransa arasndaki bu nianlla karmak istemiyordu. Fransa skoya arasndaki bu anlamaya eski nianllk denir ve 1560 ylna kadar yrrlkte kalmtr. Bu sralarda ngiliz Lanark erifi ile kan problemler nedeni ile William Wallace ngilizlere ba kaldrd. 1294 ylna geldiimizde, Bizans Douyu ve dolays ile Trkleri hala barbar kabul ediyordu. Metokhitese gre douda uygarln snr Sakarya nehrinde son buluyordu. Bunun tesinde ekilsiz vutlar ile insan benzeri yaratklar yayordu. Trkler birer hayvandan farkszdlar. Trkler birer vahi hayvand. Dinleri kfrd de nasl olup fetihten fetihe kouyorlard. Bunun cevabn Trklerin kendileri yle veriyordu : Muhammed peygamberin peinden gidenler ve hak dini uruna savaanlara tabii ki Allah yardm edecekti. te her yerde Hristiyanlar gerilerken, Mslmanlar ilerliyordu. Trkler iin, Trkler imanl, Bizansllar imanszd. Bu srada pek ok Bizansl da Trklerin zaferini slamn faziletine deil, Bizansn gnahlarna balyordu. 1294 ylnda Cenova ile Venedik arasnda sava balad. Bizans bu savaa Cenova yannda katld. Bu yl Bonifacius Papa oldu. Bonifacius Franszlar sevmiyordu. Roma geleneklerine ve Romann yeryzndeki zel grevine inanan bir ihtiyard. Bu yl ad bilinmeyen biri tarafndan bir Selukname yazlmtr. Anadolu Seluklu tarihi kayna olarak kullanlan yazlar arasnda en nemlileri, bu Selukname, 1280 ylna kadar gelen bn Bibinin eseri, 1325 ylna kadar gelen Aksarayinin eseridir. bn Bibi ve Aksarayi devlete yakn kiilerdi. Arivlerden diledikce yararlanmlar ve yksek grevde ok fazla tandklar olmutu. Isimsiz yazarn Konyal bir yazar olma olasl fazladr. Ahi evrelerinden duyduklarndan esinlenerek yazmtr. Yahudi filozof Musa bin Meymunun dnceleri, spanya ve gney Fransadaki Yahudiler arasnda yayld. Gney Fransal bir Yahudi dnr, Levi ben Gerson (1288 1344), Filozoflarn Tanrsn, vahiy Tanrsnn nne geirdi. Tanrnn dnyevi bilgileri yoktu. Bu bir tepki yaratt. Baz Yahudiler, mistizme dndler ve bunlardan Kabbala disiplini geliti. Levi ben Gerson bir astronomi bilginiydi. Yeryznn evrenin merkezi olamayacan ileri srerek Kopernikin ncesinde zemin hazrlamtr.

188

av

Gazan Han ve kars

Geyhatu ynetimindeki lhanl devletinde, lhanl veziri Sadrddin ar faizler karl borlanmt. Sonunda bor ald kaynaklar da kurudu. O da kat para basmaya balad. Kat para inde hzla gelien ekonomi sonucu ortaya kmt. Moollar da ine egemen olunca kat para basmna devam etmilerdi. Kat para inde kr topal gidiyordu. ince ad ile av denen kat paray basacak banknot matbaalar eitli eyaletlerde kuruldular. Bunlara avhane dendi. avhenelerden biri de Diyarbakrdayd. av byk bir reklamla halka sunulmutu. Kat parann fakirlik ve sefaleti ortadan kaldraca, zengin fakir 189

farkn yok edecei ilan edildi. Al-verite av kullanmayanlar derhal ldrlecekti. Bundan byle altn, gm ve madeni para kullanm durduruluyordu. Soylularn giyip, kullandklar dnda, altn ilemeli giysi, altn-gm kap kacak yapm, altn ve gm kullanan her trl zanaat yasaklanyordu. av taklit eden kalpazanlar oluk ve ocuklar ile birlikte ldrlecekler, mallarna el konulacakt. Ancak Ortadouda durum indeki ile ayn deildi. Kat para mali bir iflas sonucu gelmiti. Kimse kat paray paradan saymad. Tm Ortadouda alveri durdu. Durum, mali bir fecaatti. ki ay iinde kat paray tedavlden kaldrmak gerekti. Vezir Sadrddin Mazdekilik ile sulanarak Gazan Han tarafndan ldrld. Bu denemenin tek faydas, inde uzun zamandr kullanlmakta olan aa blok bask biiminin Ortadouya girmesi oldu. Bu ekonomik karklklar Anadoluyu daha da skntya soktu. Bir air Anadolunun durumunu yle anlatyordu: Koyun, kurttan nasl sknt ekerse, Anadolu halknda senin kpeklerinden ayn acy ekiyor Bilginler ekmeksiz, erenler plak, tekkeler eyasz, medreseler dalsz kalm, zenginler fakir dm ve yoksulluk halk perian etmitir. rmcekler bir a kursa, emirler derhal tamga ve topur vergilerini almaya kalkrlar. Trkmenler de her an her yerde basknlar yapyorlar. Bu, halk iin feci durumdu. Bundan karlacak bir sonu da, Mool otoritesinin, Trklere ilemedii ve onlarn hala bildiklerini okuduklardr.

190

lahi Komedi, 1295

Dante ve lahi Komedi

Dante 1295 ylnda bir locaya ye oldu. Bu loca Mason locas veya Tapnak valyeleri locas olabilir. Dante 1265 talya, Floransa doumludur. Engels Dante iin Dante, hem Ortaan son airi, hem de modern zamanlarn ilk airidir der. ok kk yata siyasete girdi. Floransa meclisine ye oldu. Ailesinin gelenei olarak Guelfi partisine yeydi. Parti ilericiler siyahlar , lmllar beyazlar diye ikiye ayrldnda, beyazlarn yannda yer ald. Ancak beyaz, siyah mcadelesini, siyahlar kazannca srgne mahkm oldu. Floransay terk etti. lecei gne kadar bir daha doduu kente dnmedi. talyada kent devletleri durmadan birbiri ile savayorlard. Dante, bu savalara son verme d iinde Ghibelini partisine girdi. talyann VII. Heinrichin egemenliinde birleebilecei umudunu tayordu. Bu srada De Monarchia adl eserini yazd. Bu esrinde hem mparatorluu vyor ve hem de Papal eletiriyordu. Dante din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas iin yani Laik bir anlay iin ok almt. Dante Papalk ruhani kudretin, mparatorluk dnyevi kuvvetin sahipleridirler ve birbirlerinden stn deildirler, derdi. Bu eit iki kuvvetten Kilise Devlet ilerine, mparator da Din ilerine karmamalyd.

191

Dante lahi Komedyasn , Komedya ad altnda yazmt. O zamanlar ackl balayp sonu iyi biten eserlere bu ad verilirdi. Ona lahi lakab, asrlar sonra, dierlerinden ayrmak zere taklmtr. Gotik bir katedral gibi ihtiaml bir eser olan lahi Komedya, Dante tarafndan Latince deil talyanca yazlmt. Bylece talyanca da domu oluyordu. Dantenin ilahi komedisi sembolik bir dil kullanr. Dante lahi Komedide Hakikati aryordu. seyahat yapt. Birinci seyahat cehennemeydi. Bu ok zor bir seyahat oldu. Sonra daha kolay olan Arafa olan seyahati yapt. Orada umut vard. nc seyahatini ise mzik, dans ve k eliinde Cennete yapt. Bu seyahatler srasnda Danteye Akl, Gzellik ve Kuvvet rehberlik ediyordu. Seyahatlerin sonunda ise Dante lahi Nura yani Tanrsal Hakikate kavumaktayd. Danteye gre insan ruhlar Tanrya yaklatka a dnrler ve sonunda da tarifi mmkn olmayan lahi Nur ile birleirler. Dantenin grd lahi Nur bir gen eklindedir. Yani Nurlu deltay grmtr. genin ortasnda kendi yansmas yani insan vardr. nsan Tanrnn parasdr ve Tanr nsann iindedir. nsan kendini yeterince aratrrsa, kendi de var olan srlara erer ve Hakikati Kendinde bulur. Aslnda Dante lahi Komedide Tapnak valyelerinin anlatmtr. Anlatlan onlarn inan, Tapnak valyelerinin gizemli retisidir. Dier bir yandan da lahi Komedide Dantenin btn siyasi tutkular anlatmn iine gizlenmitir. talyada o dnemdeki siyasi mcadele iinde Dantenin dmanlar ki bunlarn iinde Papalar da vard, cehenneme atlrlar. Germen mparatorlar ise talyay birletirecek kiiler olarak yceltilirler.

192

Tek Tanrl Dinler Birbirini Ezer, 1295

Gazan Han, slam'a dnm

randaki Mool ehzadeleri arasnda taht mcadeleleri ve atmalar sryordu. Anadoluda ise bundan faydalanan Trkler, nerede ise her yerde ba kaldrmlard. Anadoluda sosyal, siyasi ve ekonomik yaam gittike daha fazla kntye uruyordu. Halkn acs iyice artmt. lhanl Hakan Geyhatu, safahata ok dknd, inanlmaz para harcyordu. Sonunda devlet hazinesi boald. Bunun zerine lhanllar kat para basmlard. Bu randaki

193

huzursuzluu iyice arttrd. Hlagu Hann torunu Baydu, lhanl tahtna el koydu ve Geyhatuyu ldrtt (1295). Baydu kt bir ynetim gsteriyordu, Argun Hann olu Mahmut Gazan Han da Bayduyu devirerek, lhanl tahtna kt. 1295 ylnda Ermeni ileri gelenlerinin srar ile Kilikya Ermeni tahtna II. Hetum tekrar kt. randaki Moollar Gazan Han (1295 1304) zamannda Mslman olmulard ama Papalk Moollar sayesinde Mslmanlardan kurtulma fikrini yaatmaya devam ediyorlard. Gazan Han Snniydi. Her yeni din sahibi gibi o da ar davranlara sahipti. Kiliseleri yaktrd, Budist rahipleri zorla Mslman yapt, Nasturi Hristiyanlarnn ldrlmesine ses karmad. Bir yandan da Memluklara kar, eskiden beri gelmekte olan Mool politikasn izlemeye devam ediyordu. Bat, kiliseleri yaktrsa bile, Hristiyanlar ldrtse bile, Memluklara kar oluu nedeniyle Gazan Han hala Hristiyanln umudu olarak gryordu. Bunda Ermeni propagandasnn da nemli bir etkisi vard. Ermeni Kral Hetum, Gazan Han slama kar mcadelenin ampiyonu gibi tantyordu. Hetum, Gazan Han kiliselerin yaklmamas ve Hristiyan din adamlarnn ldrlmemesi konusunda ikna etmiti. Gazan Han daha nce verdii bu emirleri geri ald. Hazrlanan brorlere gre, Gazan Han kendini Mslman olmaya aranlarn kellesini uuruyor, Kuds kurtarp, Hallara geri veriyordu. Asrn sonlarna doru, Gazan Han ve vassal Ermeni Kral Hetum birlikte Haleb ve am aldlar. Bu Batda byk bir sevince neden oldu. Ama Gazan Han geri dner dnmez, bu kentler tekrar Memluklara getiler. Moollarda ikta sistemi yoktu. Ancak Gazan Han dneminde, bir lde askeri ikta sistemi yrrle kondu. Ancak bu sistemi Moollar Anadoluda uygulama benzememektedir. Gazan Hann veziri Yahudi kkenli Reideddindi. Reideddin ilk dnya tarihi yazardr. Gazan Han ile Reideddinin Hindistan, Suriye, Yemen, Huristan ve Tebrizde ok byk kiisel arazileri vard. Ayrca Anadoluda da 35 deiik yerde 2720 iftlii bulunuyordu. Anadoludaki iftlikler ok byklerdi. Ama dier yerdekiler ile, toplam byklk olarak, mukayese bile edilemezlerdi. Gazan Han ve Reideddin, zel mlkleri koruyucu kanunlar karmlardr. Mool askeri eflerinin ve st kademe brokratlarnn, tartmal arazileri, kendi veya karlar veya ocuklar adna satn almalarn yasakladlar. Reideddin, kendi mlknn eriata uygun alndn her frsatta tekrarlard. stenen, resmi kiilerin devlet gcne dayanarak zel arazileri kapatmalarn nlemekti. Sonu gelmeyen arazi kavgalarna son vermek iin, bir araziyi 30 yl elinde tutan kiinin arazi sahibi saylarak, tapu verilmesini uyguladlar. Bunun benzerini daha nce Melih-ah yapmt. Ayrca Reideddin dneminde topra dirilten arazinin de sahibi saylrd.

194

Zengin Burjuvalarn Hakimiyeti, 1296

1296 ylnda Gneydou Asyay gezgin eu Ta-kuan gezmiti. Onun anlattklar da 1288 tarihinde oralar gezen Marko Polo ile benzemektedir. Bu srada Birmanyay in Moollar ele geirmilerdi. Bamszln koruyan ve gelimeye devam eden tek lke Dou Cavayd. Dou Cava Hint geleneklerini terk ederek Malezyal bir nitelik kazanyordu. 1296 ylnda lhanl Han Gazan Han Anadolu Seluklu Sultan II. Mesutu tahttan indirdi. II. Gyaseddin Mesutun bu ilk saltanat sresi 13 yl srmt. Bundan sonra 2 yl boyunca Anadolu Seluklu taht bo kald. lhanllar Anadoluyu 4 mali blgeye ayrd. Bu blgelerin hepsinde Halktan insafszca vergi toplanmaya baland. Halkn malna, mlkne el kondu. Gelecek yllara ait vergiler bile pein toplanr oldu. Vergisini deyemeyenler ldrld. Halk yerini, yurdunu terk ederek ge balad. 1296 ylnda, Gazan Han ziyaretten dnen Kilikya Ermeni Kral II. Hetum, ittifak kurmak iin kardei Torosla birlikte Bizansa gitti. Onun yokluunda kardei Simbat taht ele geirdi (1296 1298). Constantinopolisten eli bo dnen Hetum, Kayseri yaknlarnda durdurularak, Simbat tarafndan hapsedildi. Simbatn egemenlii srasnda Memluklar Kilikyaya ordu yollayarak, pek ok kale ve kenti ele geirdiler. 1296 ylnda Bizans mparatoru Karyay Trklerden tamamen temizlemek iin Alexios adl bir komutann emrinde bir ordu yollad. Alexios nce Aydn ele geirip, baz baarlar elde etti. Menteolu Beylii geri ekildi. Ama bir sre sonra elde ettii baarlara gvenen Alexios yanna Trkleri de alarak isyan etti. Ancak bir sre sonra yakalanarak idam edildi. Ondan sonra Karya blgesi tamamen Trklerin eline geti. syan eden komutanlardan biri de Tokat blgesinde bulunan byk Mool komutanlardan Togaard. Bu ayaklanma lhanl Han Gazan Hana karyd ama bir anlamda onu tahtan indirmek iin deil, kendini korumak iindi. Pervanenin oullar Togaarn yann tuttular. Bu isyana kar, Celayir ve Kara Tatar birliklerine dayanan tmen komutanlar Baltu ve Samangar olu Arab, isyan bastrp, Togaar ldrdler. Pervane ailesinden beylerbeyi zzeddin de ldrld. Pervanenin olu Mehmet ise Sinopa ekilip, lhanllarla iyi geinerek cann kurtard. Hindistanda, 1296 ylnda Delhi Sultan Celaleddin Hallacinin yerine AlaeddinMuhammed geti (1296 1316). Onun dneminde Delhi Sultanl ok parlak bir dnem yaamtr. 195

Bat Anadoluda, 1296 yl ile 1304 yllar arasnda Karesi (Karas) beylii ilk defa rgtlendi. Bu yllarda Danmend ailesinden U Beyi olarak batya gelen Kalem Bey ve olu Karas Bey, Bizans kentlerini fethe giritiler. Kalem bey (Bizansllar Kalambis diyor) olu Karas bey, Balkesir merkez olmak zere Mizya blgesini igal etti. Balkesir, bn Batutaya gre Akiraus kentinin yannda imar edilmitir. Balkesiri ellerine geirdikten sonra, bu kenti merkez yaparak Karas Beyliini kurdular. Karas beylii ksa bir sre iinde Sndrg, Bigadi, vrindi, Frt (Susrlk), Aydnck, Altnova (Ayazmend), Bayrami, Ayvack ve Ezine (eski Troyayresini) hakimiyeti altna ald.

Karesi Beylii

Bu yllara gelindiinde, artk, Bat Avrupa kentlerinde, zengin Burjuvalar stnlklerini yerletirmilerdi. Zengin Burjuvalar, orta gelir gurubundan ayran fark da bymt. Bunlarn iinden bazlar, valyelik kanal ile asiller snfna getiler. Daha nce de grdmz gibi zengin burjuvalar bir kast gibi hareket ediyorlard. Kendilerini sonradan grmelere kar da kapadlar. rnein, 1296 ylnda Byk Venedik Konseyi kapatld. Bat Avrupada ise tccar talyan Kentleri ile Kuzey denizindeki kentler arasndaki ilikiler Alpleri geip, Fransa topraklarn kat eden karayollar aracl ile gerekleiyordu. Bu trafiin ok youn olduu yolun zerinde Champagne blgesi vard. Tccarlarn birbiri ile buluma noktas bu blgedeki fuarlarda gerekleiyordu. Champagne fuarlarnda hem al veri

196

yaplyor ve hem de tccarlar arasndaki hesaplar dzletiliyordu. Tacirler yanlarnda nakit para tamamak iin alveri tutarlarn birbirlerinin alacaklarna veya borlarna yazyorlard. Buradan da bu fuarlarda emre yazl senet uygulamas balad. Fuarlarn etkinlii 1296 ylna gelindiinde maksimumuna ulamt. Bundan sonra Champagne fuarlarnn etkinlii azalmaya balayacakt. Tccarlar yerlerine yerlemiler ve baka lkelerde ubeler amlard. Bylece tccarlarn yz yze gelmelerinin gerei kalmamt. Gemi teknolojisi ok ilerlemiti. Bunun sonucunda limanlar arasnda dzenli seferler konmaya baland. Bir yandan da kentleme hzla yaygnlayor ve her kent kendi blgesinin pazar haline geliyordu. Artk her kentin fuar rol oynayaca vakit yaklayordu.

197

Cesur Yrek, 1296, 97

William Wallace

1296'da sko kral Balliol, ngiliz kral Edward'a vergi vermedi. I. Edward sko snr Berwick-upon-Tweed'e saldrd, ok kan dkt. skoya'da yaayanlar kiliselere saklandlar ama orada bile katledildiler. Papa, Edward'n hakimiyetinde olan Gascony'de heyet toplad ve yaptklarndan dolay Edward'a madalya verdi. Edward 1296 Mays aynda skolar Lothian'daki Dunbar savanda malup etti ve Haziran sonunda Balliol'u tahttan indirmek iin Kincardine Kalesi'ni zorlad. Balliol tahttan indirildi. Wallace, 1297'de ngiliz Lonark erifi Sir William Heselrig'i ldrd. Ksa srede Wallace, Ayr'da ngilizlere kar bir sava kazand. syan tam geliirken, rvin'de sko soylular ngiliz koullarn kabul edip, isyann bymesini durdurdular. Bunun zerine Wallace Selkirk gurubundan ayrlarak Stirlingteki Andrew de Moray'n ordusuna katld. Artk Wallace ve Moray kuvvetleri ngilizlere kar ortak dvyorlard. 1297'de Wallace, Stirling Kprs Sava'n kazand. ngilizlerin sayca stnlne ramen, Andrew de Moray ve Wallace liderliindeki skolar, ngiliz ordusunu bozguna urattlar. Earl of Surrey John de Warenne'in profesyonel 300 svari ve 10.000 piyadeden oluan ordusu savamak iin bir kpry gemeye alyordu. Kprnn hasarl olmas askerin yan yana 198

gemesine engel oluyordu. Bu yzden ngilizler kpry geerken, skolar onlarn yarsnn gemesini bekledi ve daha sonra onlar ksa srede yok ettiler. ngilizler geri ekilmeye balad. Fakat kpr arl kaldramaynca kt. Birok ngiliz kprnn altnda kald ve bouldu. skolarn kazand bu ezici zafer ordular iin byk moral oldu. Hugh Cressingham, Edward'n skoya'daki hazine grevlisi savata ld. Andrew de Moray, Stirling Kprs Sava'ndan ay sonra savata ald yaradan dolay ld. ngilizlere kar kazand bir dizi zaferden sonra Robert Bruce, Wallace'i valye ve "skoya'nn koruyucusu ve ordularnn lideri" olarak ilan etti ve Wallace tahttan indirilmi bulunan John de Balliol adna lkeyi ynetmeye balad. Bir yl sonra sko ve ngiliz ordular Falkirk Sava'na kar karya geldiler (1298). Sava ngilizler kazandlar, skolar ok adam kaybettiler. 1298'de, William Wallace, Robert Bruce, Earl of Carrick ve John Comyn of Badenoch'un destekledii skoya'nn Koruyuculuundan istifa etti ve saklanm olarak yaamay kabul etti. Wallace, Fransaya IV. Philippein yardmn salamaya gitti. 1297 de Bizansa kar srekli talan aknlar yapan Srplara kar II. Andronikos, Mihail Glabas komutasnda bir ordu yollad. Srplar Bizans ordusunu yendiler. 1297 ylnda, lhanllara kar, bu sefer, Batu Noyan isyan etti. Ya kk olan Arapn kabile savalar da ona balyd. Karamanoullar Batu ile ittifak yaptlar. Sultan Mesut isyan destekledi. Artk sz konusu olan bir Anadolu ayaklanmasyd. Gazan Han Anadoluya 30 bin kiilik bir ordu yollad. Krehirde yaplan sava lhanllar kazandlar. Batu nce Karamanlara sonra Ermeni krallna snd. Ermeniler, Batuyu idam edilmek zere Gazan Hana teslim ettiler. Bu srada Sultan Mesut da tahtn tamamen kaybetti.

199

1298 yl
1298 ylnda, ran Mool mparatoru Gazan Han tarafndan, bo bulunan Rum Seluklu tahtna II. Gyaseddin Mesutun amcaolu III. AlaeddinKeykubat getirildi. Mool ordu komutanlna da Bayancar Noyan atanmt. Anadoluda III. Alaeddin Keykubatn tahta oturmas ile birlikte 4 mali blge uygulamas da sona erdi. Halk nefes almaya balad. Yeni Anadolu Seluklu veziri Lakui, vergi toplamakla grevliydi. Ancak vergilerin yetersizliini grnce areyi devlet topraklarn zel kiilere satmakta buldu. Bylece miri arazinin ou zel mlk oldu. Bu uygulama sonucunda Aksarayi Anadolunun perian olduunu yazarken, Kazvinli Hamdullah bu uygulama sonucu Anadolunun bayndrlatn yazar. Ayn yl Ermeni tahtna II. Hetum nc defa kt. Konyada Ahi byklerinden Ahi Ahmet ah ok kudretli bir kiiydi. pek tccaryd. Konya ve Kayseride dkkanlar vard. Kardei ldnde cenazeye 15 bin kii katlm ve Konya dkkanlar 40 gn kapal kalmt. Ahmet ah, Konyada zulm yapan bir Mool elisini de kentten kovmutu. 1298 ylnda Moollara yaranmak isteyen bir Seluklu grevlisi, Ahmet ah ldrd. Sultan resmi bir yaz yazarak, Ahilere hakk verdi. Ahmet ahn c alnd. Ahi Ahmet Mevleviler ile srekli takyordu. Mevlevilerin dans ve arklarna, eriatta yeri yok diye kar kyordu. Bir cenaze treninde arkclarn gazel okumasn zorla engellemiti. Mevleviler de Ahi Ahmeti zorba bir kiilik olarak lanse ederlerdi. 1298 ylna gelindiinde inde, eskiden Moollar karsnda ikinci snf olan in halk Moollar ile bir tutuluyordu. in halk Mslman tacirlerin haksz para toplamalarna, borlularn kar ve ocuklarna el konulmasna daha fazla tahamml edemedi. Bir kanunla resmen Mool Beylerinin Mslman tccarlar aracl ile yaptklar tefecilie son verildi. Tabii bu deiiklikleri yapan in halk adna Jendriydi. Bu kanunla borlular tccarlarn elinden kurtarlyordu. Ama pratikte kanun iyi ilemedi. Bunun zerine 1301 ve 1302 yllarnda kanun yenilendi. Tefecilik nlenmeye allrken, ticaret de artk iyice ilerlemiti. Orta inde yelkenliler Yang-se zerinde bir yukar, bir aaya alyorlard. Kubilay Byk Kanal da onartm ve yeniden deniz trafiine amt. Talep karsnda inde ipekli retimi mthi artmt. Her yerden in ipeklisi isteniyordu. Deniz kysndaki btn limanlar gelimi ve bir anlamda ihtisaslamt. Yang-eu, byk bir pirin pazaryd. Hang-eu bir eker ambar olmutu, ayrca Batya doru ipeklileri yolluyordu. Fu-eu baharat ve deerli ta ticaretinde ustalamt. Fu-kienden dnyann her yerine porselenler gidiyordu. Her yerde Arap, ranl, Bat Avrupal, Hintli ve Malezyal tacirler vard. Bunlar kimi zaman inli tccarlarla ekiiyor, kimi zaman ortak hareket ediyorlard. Hindistan ile ticaretten ve Hint baharatndan byk karlar, giderek servetler elde ediliyordu. Kubilay Hann Gney Hindistan racalar ile yapt ticari szlemeler sayesinde in tacirleri de Hindistana gidip, ipekli kuma satyor, baharat, pamuklu ve deerli talar alyorlard. inli olsun, yabanc olsun in ile ticaret yapan btn tccarlar ar zenginlemilerdi. Hepsi prens yaam yayorlard.

200

Byk Kanal, in

1298 ylnda Franklar Anadoluda lhanllara bal olan Sinopa saldrdlar. Bu saldr Frank tccarlarn kervannn Amasya yaknlarnda soyulmu olmas rol oynam olabilir. Bu asr iinde birka ufak olay hari genelde Sinopa nemli bir saldr grlmyordu. Bunda en byk etkenin lhanllarla sk ticari ilikiler iinde bulunan Cenoval tccarlarn Anadoluda cirit atmas olmaldr. Frank donanmas ani basknnda Pervane olu Mesut Beyi esir alp, Kefeye gtrmt. Mesut Bey kurtulmak iin byk bir fidye dedi. 1298 ylnda Anadoluda Beyehirde Erefolu Camii yapld.

201

1299 yl

Bizans mparatoru II. Andronikos Srp kral Mibutin ile bar yapmak iin ok aba harcamt. Nihayet iki devlet arasnda 1299 ylnda bar anlamas imzaland. 1299 ylnda Venedik Cenova sava bitti. ki devlet bar imzalad. Bu bar, donanmas olmayan Bizans ok zor durumda brakt. 1299 tarihinde Kay aireti efi Atman (Osman) Bey, Bizans topraklarna aknlar yapyordu. Karacahisar, Yarhisar, Bilecik ve negl elindeydi. Bu srada Moollarn nnden kaarak gelen Trkler, Osman Beyin topraklarna yerleiyor, kalabalklatka Osman Beyin II. Andronikos Palaiologos gc artyordu. Kay airetinin yerletii Bitinya (Bythinia) topraklar, o zaman dilimi iinde Kaylar iin ok uygun koullara sahipti. Bir kere Anadoludaki btn Mslman din savalar gelerek Kaylara katlyorlard. Kaylar dier beyliklerden farkl olarak Trk beylikleri arasndaki ve Seluklular arasndaki mcadelelelere katlmyor, tm enerjilerini Hristiyan Bizans iin kullanyorlard. Atman (Osman) Beyin etrafna nokerler de toplanmaya balamt. Bizansn Lefke ve adrl tekfurlar da bu nokerler arasna girmiti. Osman Bey Bitinyadaki tek Trk efi deildi. Ancak sonunda ayakta o kaldna gre herhalde gelen Trkleri en iyi yneten oydu. Sylendiine gre, bu gelimelerden sonra Osman Bey, kendi adna hutbe okutup, bamszlk iddiasnda bulunmutur. Bu tarih, genellikle, Osmanlnn kurulu tarihi olarak kabul edilir.

202

1299 1300 yllarnda lhanl Han Gazan Han yeni bir Suriye seferine kt. Ermeni kral Hetum da bu orduya 5.000 kii ile katlmt. Moollar Dmak teslim aldlar. Gazan Hann emrine ramen Ermeniler Mslmanlar, cami ve medreseleri yamaladlar. Ermeniler pek ok Mslman ldrdler. Pek ou da esir alnd. Ancak 1301 ylnda Memluk kuvvetleri kar bir harekat ile Suriyeyi tekrar geri aldlar. 1299 ylnda Bayancar Noyann ordu komutanlna atanmasna kzan, Slemi nce Gazan Hann Memluklara kar yapt sefere katlmad, sonra da isyan etti. Slemi 50 bin kiilik bir ordu ile Anadoluda harekete geti. Bayancar Noyan ve Bokurcu Noyann kuvvetlerini yenerek, her iki Noyan da ldrtt. Sonra Svas kuatt. Ancak lhanl Han Gazan Han, Slemie kar 35 bin kiilik bir ordu yollad. Nisan 1299 tarihinde Mool ordusu Slemii bozguna uratt. Slemi 500 atl ile Suriyeye kap, Memluklara snd. Memluklardan elde ettii kuvvetlerle tekrar Anadoluya dnen Slemi, lhanl kuvvetleri tarafndan Ankarada yakalanarak, Tebrize gtrld. ehir meydannda ar ikencelerle ldrld (Austos 1299). Bu olaylar olurken Sultan Alaeddinve veziri emseddin Ahmet, Slemie katlmam ve Gazan Hann huzuruna karak ballklarn tazelemilerdi. Gazan Han bu ballk gsterisinden memnun olmutu. III. Alaeddin Keykubat Hlagunun kz ile evlendirdi ve tm Anadolunun hakimiyetini verdi. Bylece hukuki adan Anadolu Seluklu devleti yar bamsz bir duruma gelmiti. Rum Sultanl Slemie kar tavr alrken, Trkmenler Slemiten yana tavr koymulardr. Karamanoullar isyan desteklemilerdi. Hatta Slemi Karaman dalarna malik olduktan sonra Gazana isyan etti bile denmitir. Bu arada Osmanllarn da Slemiten yana tavr aldndan bahsedilir. Halbuki Germiyanoullar ile onlara komu olan Varsaklar ve avdar Tatarlar Gazan Handan yana olmulard. Slemi hareketine Trk Babai eyhi Muhlis paa da isteyerek katlmt. Daha sonralar Karamanllar, bu olay Osmanlya hatrlatp, sizi Germiyanoullarnn elinden biz kurtarmadk m diyeceklerdir. Sultan Alaeddin Konyaya gelmiti, ancak O, veziri ve maliye bakan Nasreddin Muhammed, daha nce Moollarn yapt gibi, halk gayri kanuni yollarla soymaya baladlar. Gazan Han randa yapt reformlar ile zel mlkiyeti garanti altna alm, kylye vergi kolayl ve tarm aralar salamt. Bylece retimde ve ekonomide bir rahatlama olumutu. Mali smrge olan Anadoluda ise vezirler smrye devam ediyorlard. lhanllarn atad vezir Nasreddin bir hayduttan farkszd. Yapt zulmn hatt hesab yoktu. Bunu haber alan Anadolu Mool askeri komutan Abuka, Nasreddin Muhammed ve dier sulular ikence ile ldrtt. Halbuki III. Alaeddin Keykubatn durumu da vezirinden farkl deildi. Kad Seyyid Mecdeddini ar servet sahibi olmakla sulayp, ikence ederek mallarn elinden ald. Kad mallarnn yerini syleyince can balanmt ama yaad ikenceler sonucu dayanamayp, ld. Eski elilerden doksan yana yaklam olan Nureddin ahap, 40 bin dinar versin diye rlplak soyulup, kara brakld. Yal adam ld. Daha sonra malnn yerini sylesin diye zengin bir Hristiyan diri diri yakmaya alt. Vahet lhanl Han Gazan Hana ulanca, ondan bir buyruk kt. Sultan yaylakta ve klakta, yaz ve k mevsimlerinde Abuka ile birlikte bulunacak, onun onay olmadan hibir i yapmayacak, bylece halka bir zarar vermesi nlenecektir.

203

Sultan Mool komutan Abukann yanna getirilip, denetim altna alnd. Ama kamaya alt. Yakalanan III. Alaeddin Keykubat ise Gazan Hana yolland. Karsnn efaati zerine ldrlmedi ama Sultanlktan alnd (1301/1302). III. Alaedin Keykubatn azlinden sonra randa srgnde bulunan II. Gyaseddin Mesut ikinci kez tahta karld. 1299 ve 1300 yllarnda aatayllarn Hindistan seferleri devam ediyordu. Kutluk Hace Delhi kaplarna dayand. 1299 ylnda Skede Menteolu Sleyman Bey Camii yapld. 1299 yl byk komutan Nogay ld. Zaten Altnordu han 1292 den beri Nogayn vesayetinden kurtulup, ona ball olan kabileleri diskalifye ediyordu. Bu meyanda Baba Saltukun Trkmenleri de gadre uradlar. Keykavus halknn bir ksm Anadoluya geri dnmeye alt. Byk bir ksm yok edildi. Kalanlar Hristiyan oldu ve Gagavuz adn alarak yerletiler. Bizans Altnordu byk komutan Nogayn lmnden sonra basz kalan savac Alanlar ve Kumanlar Anadoluya getirip, ulardaki Trk gazi beylerinin karsna yerletirdi. Ularda karlkl savac topluluklar birbirini kryordu. Bizans dengeyi salamaya doru gidiyordu.

Gagauz

204

Anadoluda Ktlk, 1300

1300 yl

Epey bir sredir Germiyan Beylii ile Anadolu Seluklularnn aras iyi gitmiti. Bu tarihte ara ald. Germiyan olu Yakup Beyde bamszln ilan etti. Bundan sonra Bizansa ait olan kent ve kasabalar ele geirmeye balad. Tripolisi ald, Alaehiri kuatt. Adna Aliirolu Yakup da denilen Germiyanl Yakup Bey, batda en gl u beyi olarak ortaya kmt. Mevlevi yazar Eflaki tarafndan cahil, kaba, aptal ve kt Trk diye aalansa da aslnda Aliirolu Yakup bey bir gebe efi deildi. Seluklularn ince saray yaamna alm biriydi. Yakup Bey ve ailesi Ktahyada parlak bir saray yaam kurdular. Trk dil ve edebiyatnn gelimesine katkda bulundular. Yine bu yllarda Teke yarmadasnda bir u Beyi olan Dndar Bey, Gller blgesine geerek, burada Hamidoullar Beyliini kurdu (1302 1390). Dndar Bey kendi kurduu beylie dedesi Hamit beyin adn vermiti. Hamidolu beylii Eridir, Yalva, Keiborlu, Uluborlu ve sparta topraklarna hkmediyor, Antalyaya kadar gneye iniyordu. Muinddin Pervane zamannda merkezi Antalya olan ky eyaleti Pervanenin akrabas Bahreddinin hkm altndayd. Bahreddin bir zamanlar Ertokuun egemen olduu yrelerde zerk duruma gelmiti. Muhtemelen onun lmnden sonra yerine geen kimseden Trkmenler kenti almlard. 1300 ylnda Karaman Beyi Gneri Bey lmt. Yerine Karaman Beyin olu Mahmut Bey geti. Bu sralarda Rodostaki Hospitalier valyelerinin henz yerlemekte olduklar yrelerin karsna gelen Milas ve Mulada Mentee Beyliini gryoruz. Yine bu tarihlerde Menteolu Beyliinin banda Mesut Bey vard. Mesut Bey bir donanma ile Rodosa 205

kartma yapp, pek ok kent ve kasabay eline geirdi. Menteeoullar 1426 ylna kadar varl srdrmtr. 1300 ylnda Anadoluda byk bir ktlk balad. Bu ktlk yllar 1333 ylna kadar srecektir. Aksarayi, bu ktlk iin kadnlarn kediler gibi ocuklarn yedikleri nden bahseder. st ste ekirge felaketleri olmutu. Nideli Kad Ahmete gre bu 33 yl iinde Anadoluda yaanan felaketleri anlatmaya on ciltlik kitaplar yetmezler. Baz tarihiler, ileriki yllarda, Anadolu Mool valisi Timurtan Mehdiliini ilan etmesine yol aan olayn bu ktlk olduunu sylerler. 1300 ylnda Sinop Beylii Pervane torunu Gazi elebiye geti. 1300 ylnda papa Bonifacius genel bir af yaynlad. Bu nedenle Romaya byk bir hac akn oldu. Robinson diyorki: papalk hazinesine yle ok para akyordu ki, Saint Pierrein mezar stnde biriken paralar toplamak iin, iki adam krekle durmadan alyordu.

206

Rum lkesi
Anadolu Seluklu devletine gelene kadar, Byk Seluklular dahil, Trkler Orta Douda eitli devletlere hakim olurken, karlarnda ounluk olan bir Mslman nfus bulmulard. Bu nedenle devletler devlet memuru bulmakta zorlanmadlar. Benzer ekilde, Dou Anadoludaki Erzurum, Amid, Van gibi yerlerde Hristiyan nfus fazla olmasna ramen, uzun zamandr devam eden slam hakimiyeti sonucu, devlet kadrolarn Mslman bir devlet iin doldurmak zor olmamt. Halbuki Anadolu Seluklu devleti (Rum Seluklu devleti, Roma Seluklu devleti) byk ounluu nerede ise tm Hristiyan olan bir nfus iinde kurulmutu. Anadolu Seluklu devleti hayat boyunca Rum ve Ermeni nfusun byk ounlukta olduu bir Orta Anadolu devleti olarak kald. Kendi Hristiyan nfusunun dnda evresi Hristiyan devletler ile evriliydi. Mslman lkelere k blgesi olan Halep, Musul ve Amidde kendine hasm devletler olutuunda onlarla mcadele ederek, dier Mslman lkelerle olan balantsn korumaya alt. Anadolu Seluklu devleti bir yandan komular ile mcadele ederken bir yandan da srekli g alyordu. Trkmenler akn akn geliyordu. Dier devletler Trklere genelde bir geit rol oynarken, Anadolu gelip kaldklar yerdi. Btn bu koullar altnda, ismi benzer olsa bile, Byk Seluklu devleti ile Rum Seluklu devleti farkl zellikleri olan devletler oldular. Moollarn geliine kadar Anadoluya gelen Trklerin says ok deildir. Tahmin edilen rakamlar 200 binden balar en u da 1 milyona kadar gider. 1 milyon rakam ok abartldr. Gelen sayy 500 600 bin kabul etmek daha akla yakn olur sanyoruz. Zaten gelen say 1 milyon bile olsa, mevcut Hristiyan nfus iinde ok ufak bir saydr. XIII. Yzyln ortalarnda Mool dneminde blgeden geen Rubruck, Trklerin yerli nfusa orann onda bir olarak vermektedir. Gelen Trkler ulara yani komu Hristiyan devletlerin snrlarna yerletirilirlerdi. Bunlar hem merkezden uzaktlar ve hem de gebeydiler. Halbuki Anadolu Seluklu devleti bir yerleik (kent) devletiydi. Balangta Seluklular kentleri ellerinde bulundurmak iin yeterli askere sahip deillerdi. Kentlerdeki garnizon says 200 300 askeri geemiyordu. Bu sorunu halletmek iin yerli Hristiyan halk silahszlandrarak, ufak bir g ile kontrol kurmaya altlar. Garnizon konulamayan kentlere ise Hristiyan milis gleri iin msaade verdiler. Devlet brokrasisinde alabilmek Arapa ve Farsa bilmeyi gerektiriyordu. Anadolu Seluklular imdiye kadar grld gibi dini taassuptan tamamen uzaktlar. Her konuda Hristiyanlarla birliktelik kurabilirlerdi. Ancak dil bariyeri onlarn devlet memurlarn randan bulmalar zorunluluunu getirdi. Yine de yerli Hristiyanlarn Arapa ve Farsa bilenlerini de kullandlar. Her eye ramen Anadolu Seluklu Sultanlarnn Mslman 207

ynetici salamakta epey glk ektii bellidir. Buna paralel olarak lkede Snni saylacak din adam bulmakta zor olmutu. Din adam yetitiren medreseler Anadolu Seluklu devletinde ge ve yava geliti. Cami yapmlar da gecikmitir. Uzun zaman kiliselerden devirilen camiler kullanlmtr. Baz durumlarda da kiliseler hem kilise ve hem de cami olarak kullanlmtr. Anadolu Seluklu Sultanlarnn byk bir ksmnn adlar zellikle XIII. Yzylda Trk ad deil de, Keyhsrev, Kaykavus, Keykubat gibi ran mitoloji kahramanlarnn adlarn tayorlard. Anadolu Seluklu kent halknn Byk Seluklu Devletine ilgi duyuyordu. Nizamlmlkn yazd eserler okunuyor, retisi kuramsal olarak kabul ediliyordu. Dier yandan pek ok ranl da Rum lkesini ve zellikle Dou Anadoluyu ikinci vatanlar olarak dnyordular. Tarihi takip eden kiiler bunu doal karlarlar. Anadoluya ok miktarda ranl geldi. Bunlar ya Anadolu Sultann ok takdir ettiklerinden veya Moollardan kamak iin geldiler. Moollar da onlarn ardndan Rum lkesine gelince, gene de dier Mslman lkelere gitmek yerine Anadoluda kalmay tercih ettiler. Zaten sadece Anadoluda deil pek ok yerde, rnein Horasanda, Sodda, tarihin pek ok kesitinde, Trk ran karmasna tanklk edilmitir. Bu nedenle de Anadoluda Farsa konuulmu, pek ok yapt yazlmtr. Anadolu Seluklular Hristiyanlarla i ie, gnl gnleydiler. Bu nedenle Hallara kar bir hn da duymadlar. Hallar Anadoludan geerken onlara yaptklar saldrlarn temelinde yama istei ve baka gidecek yerleri olmamas yatar. Yoksa Hallara Hristiyan Mslman rekabeti iinde saldrmamlardr. Buna bal olarak, Hallar ile esas mcadeleyi yrten Zengi ve Eyyubilere yardm da etmemilerdir. Yine bu nedene bal olarak Rum Seluklu Sultanlar iinde Gazi unvan alan grlmez. Danmendler Gazi unvann kullanmlardr ama onlar da Hristiyan dostudurlar. Aslnda Trklerin Hristiyan dostluu karlkl bir durumdur. Ermeniler, Sryaniler ve dier dou Hristiyanlar Seluklu veya Danmend ynetimlerini Dou Roma ynetimine tercih etmilerdir. Sryanilerin Seluklu ynetimine ne kadar yakn olduunu daha nce eitli vesileler ile anlatmtk. Ermeniler de Seluklu ynetimine ok yakndlar. Ermenilerin pek ou Mslman oldu ve slam devletlerinde nemli grevler yaptlar. Trk aknlar ile birlikte baz Ermeniler Kilikyaya gm ve orada zamanla krallk kurmulard. Bununla beraber Ermenilerin byk ounluu Seluklu topraklarnda yayorlard. rnein Erzincan ve Erzurum Ermenilerin ounlukta olduklar Rum lkesiydi. Seluklular Ermeni kilisesine geni zgrlkler tandlar. Ermenilerin hukuksal ilerinin dzenlenmesini kendi kiliselerine braktlar. Vakflarna Mslman vakflar ile e stat verdiler. Ermeniler dinsel haklarndan en geni ekilde faydalanyorlard. Yortular kutlanyor, sokaklarda dini alaylar tertipleniyor, kiliseler anlarn serbeste alabiliyorlard. Dier lkelerden gelen Mslman seyyahlar kentlerdeki meyhaneleri ve domuz srlerini grnce aknla dyorlard. Bir hikayeye gre, Mevlana Konyada bir Ermeni meyhanesinden gelen ney sesi duyunca, meyhanenin kaps nnde, sabah horozlar tene kadar dans etmiti. Sonra da zerindeki giysileri Ermeni genlerine armaan vermiti. O dnemde de Ermenilerden Mevlevi derviler

208

kard. Ermeniler Sultann sadk cemaatiydiler. Ve bu byle Osmanl dneminde de devam edecekti. Ortodoks kilisesine bal Rumlarn durumu Sryani ve Ermenilerden farklyd. Trk aknlar Egeye ve Marmaraya varnca, buralardan ka eklinde byk oranda Rum g oldu. Anadolunun ise zaten nfusu seyrekti. Tm Anadoluda Dou Roma feodalleri byk topraklara sahiptiler. Bunlar Constantinopoliste oturup, arazilerinin getirisini yiyorlard. Feodaller Trklerin geliinden sonra arazilerinden vazgemek zorunda kaldlar. Ortodoksluun nde gelen din adamlar da feodaller gibi Kilise ve manastrlar brakarak Constantinopolise ekildiler. Feodallerin ve din adamlarn yan sra Rum kyller de gtler. Din adamlar Constantinopolise gelince, Dou Roma mparatoru Kayseri, Niksar, Amasya, Konya, ankr, Malatya vs metropolitlerine sanki grevlerinin banda imi gibi haklar tand. Din adamlar da bu haklardan yararlanarak Constantinopoliste kaldlar. Akn yapan Trkler otlak aryor, kle alyordu. Tarlalar bozup, otlak yapyorlard. Yakaladklarn esir alp, esir pazarlarnda satyorlard. Etraf mthi bir dehet sarmt. Bu durumda Rum kyleri boald. Rumlarn kimi adalara, kimi Bakente gt. Dou Roma ordusu ekildike, Rum kyller de ou zaman gnll olarak ordu ile birlikte ekildiler. Bazen de imparator, ordu ile birlikte kyleri boalttrd. mparator Mihail zamannda Kayseri, Sivas ve Amasya boaltlp, burann halk Balkanlara tand. Ancak Hallar gelince i ters dnd. Hallar ve zellikle Dou Roma kuvvetleri, Trkleri ierlere doru srdler. Bu sefer acmasz bir Trk kym balad. Bir kent devleti olan Rum Seluklu devleti, tarma muhtat. Rum kyleri boalnca tarm rnleri de azalmt. Trkler ekip bimeyi bilmiyorlard. Seluklu devleti kaanlar geri dndrmeye ve Rum kylleri kazanmaya byk nem verdi. Bunun iin de kyleri ve kylleri Trklere kar korumaya balad. Trkler Anadoluya geldiler ama topraa yerlemediler. Onlar gebeydi, yle yaamaya devam etmek istiyorlard. Ancak Trkiye Orya Asya deildi. Anadoluda gebelik deimeye balad. Uzun glerin yerini ok uzun olmayan yazlk (yayla) klk gler ald. Deve srleri de artk yoktu, imdi koyun srleri ile birlikte g ediliyordu. O tarihteki tm Hal, Dou Romal, Yahudi, vs tarihiler Trklerden gebe olarak bahsediyorlard. Trkler kentleri ykyor, onlarn yannda veya iinde adrlarn kurup, oturuyorlard. Tarm yapmazlard. Hayvan otlatr, hayvanlar ile birlikte srekli dolarlard. Bu Trkler aman dinindendi. Veya en azndan aman yanlar Mslman yanlarndan daha ar basyordu. Trkler, silahlar ve dier eyalar ile birlikte gmlyorlard. Roma Seluklu devletinin gelirini arttrmak iin tarma nem vermekten baka aresi yoktu. Bu da Trkler yerine Hristiyan kyly semek demekti. Zaten Rum kyller hkmetin ve feodallerin ar ve keyfi basks altndaydlar. Vergi veriyor, angarya ekiyorlard. Ayrca Dou Roma bu kyly Trkmene kar da korumaktan acizdi. iftiler, onlar daha iyi koruyan, daha iyi geim koullar salayan Roma Seluklularna snmalar doald. Bu arada, Trkmen ile Rum ifti arasnda da uzlama iyice ilerlemiti. Baz blgelerde Trkmenler iftileri himaye etmeye balamlard. iftiler ile Trkmenler arasnda yer yer

209

ve zaman zaman ticaret balamt. Bu ticaret her iki tarafn da lehinde geliiyordu. Rumlar ve Trkler birbirlerine yaknlamlard. znik Rum devleti kurulduunda, artk Rum Seluklular Trkmen yamalarn dizginlemeye daha ok nem vermeye balamlard. Bunda muvaffak olmaya baladklar sylenebilinir. Trk blgelerine Trkmen olmayan beylerbeyleri atadlar. Bu beylerbeyler asayii salamak ve vergi almakla grevliydiler. Artk Trkmen devlete daha itaatkard. Bu da hem Rum iftiler ile ibirliini ve hem de kaynamay kolaylatrd. Akpaazadenin yazdna gre, Osmanllar yaylaya karken arlklarn Bilecik Rumlarna brakyorlard. Onlara teleme peynirler, katklar, yalar, kaymaklar, hallar ve kilimler yollarlard. Eskiehir Hamam blgesine kurulan Pazar iki tarafn karlkl ticaret yapt bir pazard, kafirler ve Bilecik kafirlerinin avratlar dahi gelr Pazar ederdi Bu Trk bizimle iyi doruluk ider derlerdi . Bundan sonra kuaklar boyunca Trkler ve Grekler birbirleri ile kendi dindalar ile olduundan daha yakn bir iliki ierisinde oldular. Bu, bugn, bunu okuyanlara ters gelebilir ama Trk ve Grek kardelii ok uzun asrlarca devam eden bir ilikidir. Bakaldran pek ok Bizansl Trklerden yardm istemitir. Bizans tarihinde hem kendi dinlerinden olan ve hem de kuvvetli olan komular Slavlardan yardm istediklerini gsteren bir bilgi yoktur. Anadoludan kamak zorunda olan Trk beyleri de komu ve hkmdarlar Trk olan Mslman lkeler yerine Bizans tercih etmilerdir. Bizans yerine Suriye veya Msr gibi Mslman lkelere gidenlerin says ok azdr. Trkler Rum lkesinde, Diyar Rum nam dier Anadoluda ve hatta etraflar tamamen Hristiyanlarla kapl iken bile, kendilerini Darlislamda olduundan daha rahat hissetmilerdir. Rum lkesi onlara hakikaten vatan duygular vermitir.

Mubadelede Rumlar

210

Ermeni Trk likileri

Ermenilerle Trkler arasndaki ilikiler Trklerle Grekler arasndaki ilikilerden biraz daha deiik ilikilerdi. Ermeni ounluu Dou Anadoludayd. Ermenilerin arkasnda onlar destekleyen siyasi bir g de olmad iin Ermeniler Anadolu Seluklu devlet ynetimlerinde Ortodokslara nazaran silik kalmlard. Ermeniler, Seluklularn kendilerine olan davranndan memnundular ve onlar da devlete sadk kaldlar. Ermeni dini hiyerarisi Anadolu Seluklu devletinde yaamn srdrmeye devam etmiti. Kilise toplantlarna Kayseri, Malatya, Sivas, Niksar, Gksun Ermeni piskoposlar katlyorlard. Bu piskoposlar o kentlerde oturuyorlard. Ermeni ustalar Burdurlu Ermeni, Trk, Sarkayal Krt yaplan yaplarda ve zellikle ta iiliklerinde nemli roller slenmilerdi. Bu arada kervansaray yaptran zengin Ermenilere bile rastlanmaktadr. Monofizitler Hristiyanlar arasnda en ok Araplam olanlard. Anadoluda saylar ok azd. Kendilerini destekleyen siyasi bir g yoktu. Onlar da toplumda sessiz bir yer tutmay yelediler. Aslnda onlar ezmek ok kolayd. Ama onlar bunu gerektirecek her hangi bir davrantan kanyorlard. Monofizitler nce Araplarn sonra da Trklerin Ortodokslar zerinde kazandklar zaferlerden memnundular. Trklerle son derece iyi ilikiler iindeydiler. Trkler kiilerin nasl ibadet ettiiyle ve kime tapld ile ilgilenmiyorlard. Bu banazlktan uzak tutum hem Monofizitlerin ve hem de Ermenilerin iine geliyordu. Anadolu Seluklularnn uyruklar arasnda Roma kilisesine bal olanlar (Katolikler) yoktu. Trkler Roma kilisesine bal misyonerlerin gelip de Ortodoks kilisesi ile Grek halkn etkilemek iin rekabete girimesine ses karmamlard. Ve bunu sakncal da grmemilerdi. IX. Gregori ve IV. Innocent Douya misyonerler yollaynca, bu misyonerleri iyi karladlar.

211

11. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Avcolu Doan, Trklerin Tarihi, Tekin yaynevi . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Barthold V.V., Orta-Asya Trk tarihi hakknda dersler, Trk Tarih Kurumu . Berktay. Halil, mit Hassan, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 1, Osmanl Devletine Kadar Trkler, Cem yaynlar, 1995 . Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963 . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Browning, Robert. The Byzantine Empire. The Catholic University of America Press 1992 . Bury, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923 . Cahen Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, e yaynlar, 1984 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogito, Bizans, Yap Kredi yaynlar 1999 . Cornell T., Matthews J., Roma Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar . De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 212

. Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Nasl Mslman olduk, Cumhuriyet . Ersan Mehmet, Seluklular zamannda Anadoluda Ermeniler, TTK 2007 . Esposito, John. Oxford History of Islam. Oxford University Press 2000 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Farale, Dominique. De Gengis Khan Qoubila Khan : la grande chevauche mongole. Campagnes & stratgies. Paris: Economica. 2002 . Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . nalck Halil, Devlet-i Aliyye cilt 1, Trkiye Bankas 2009 . slam dnyas, iletiim yaynlar . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901

213

. Juvayn, Al al-Dn At Malik, 12261283. Genghis Khan: The History of the WorldConqueror tr. John Andrew Boyle. Seattle: University of Washington Press. 1997 . Kazhdan, Alexander, Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. 1991 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 2, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 2 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar . Petit P., Histoire Generale de LEmpire Romaine, Paris 1974 . Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954 . Portekiz Masonluk tapnak krallar, http://www.masonluk.net/tapinakcilar_masonlar_12.html,

. Rashid al-Din Tabib. A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din's Illustrated History of the World Jami' al-Tawarikh. The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, Vol. XXVII. Sheila S. Blair (ed.). Oxford: Oxford University Press. 1995 . Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy tr. & ed. Thomas Nivison Haining. Oxford, UK 1992; Cambridge, Mass., USA: B. Blackwell. 1991 . Riley-Smith, Jonathan. The Oxford History of the Crusades. New York: Oxford University Press, 1999 . Roma dnyas, iletiim yaynlar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000 . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk

214

. Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevim Ali Prof. Dr., Anadolunun Fethi, Seluklular dnemi, TTK 2000 . Sevim Ali Prof. Dr ve Prof Dr. Erdoan Meril, Seluklu devletleri tarihi,. TTK . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 2001 . Smer Faruk, Dou Anadolu Trk Beylikleri, TTK 1998 . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

215