Le lavta, tribulations dun luth autour de la mer Ege

Nicolas Elias

Giri
Ege kylarnda endam eden alglar arasnda, buzukiden ud, tanbur ve saza uzanan yldzlar geidi iinde lavta [stanbul lavtas] biraz soluk kalr. Bir zamanlar stanbulun mzikli elencelerinde son derece popler olan bu alg zamanla sahne gerisine dm ve snrl bir mzisyen evresi dnda hafzalardan silinmitir. Bundan hareketle Osmanl

mparatorluunda bir dnem parlam baka alglar gibi sonunda yok olup gittii dnlebilir ; ancak bu bir yanlg olur. Lavta gnmzde Egenin her iki kysnda da sekin mzisyenlerin elinde yeniden hayat buluyor. stanbul mzik geleneinin paras olan lavta bu kentte varln hep srdrm olsa da, hem stanbul hem de zellikle yakn bir gemite tannd Yunanistanda grd bu artc ilgi karsnda merak duymadan edemiyoruz. Bu makalenin bu dorultuda birka amac var : Haksz yere ihmal edilmi bu algnn tarihine gz atarak hafzalarda ki yerini tazelemek, Yunanistan ve Trkiye arasnda son dnemde gelien ilikilerin incelenmesine katkda bulunmak, ve bir yzyl boyunca lavtann stanbuldan Atinaya uzanan srad yksnn ardnda saklananlar anlamaya alarak bir gelenein, Osmanl makam mziinin gelecei zerinde dnmeye tevik etmek

1. Lavta ve imparatorluk : Osmanl mparatorluunda lavtann yks

Kkenleri Konuyla ilgili bilgilerin azlna ve aratrmalarn durumuna baklrsa, lavtann kkenlerine inmek etin bir itir. ne srebileceimiz ilk tespit coraf niteliklidir : Osmanl ncesi Trk geleneinin miras olan saz veya Ortadou kkenli ney, ud ve kanundan farkl olarak, stanbul kentine zg bir alg olan lavta, beiini olduka ge (belki 20. yzyl sonlarnda) terk edecektir. Bugn bilinen biimiyle Bizans dneminden beri varolduu

yolundaki varsaym bir kenara brakrsak, bu algnn ortaya kmasna ve gelimesine elverili ortam hazrlayan Osmanl stanbulunun be yz yldr. Walter Feldman1 lavtann ortaya k ile udun kayboluu arasnda bir paralellik kurar. Lavtann yks udun, daha ok da brakt boluun etrafnda rlr. stanbula 15. yzyl Osmanl fatihlerinin eyalar arasnda gelen ud, sonraki yzyllarda giderek gzden decek ve Osmanl sanat mziinin ba algs iln edilen tanburun ykseliiyle birlikte kentten yok olacaktr2. Lavtaya ilk kez bundan bir yzyl sonra, lavta ve kemne-i rm eliinde bir Osmanl beyini elendiren iki mzisyen ile bir arkcy resmeden 18. yzyl sonlarna ait bir minyatrde rastlanr3. Udun Suriye ve Msrdan karak stanbula geri dn ise bu algnn sonunu hazrlar : bir kuaktan dierine, mzisyenler bu yeni algy benimserler ve lavta 20. yzyl sonlarna kadar geri dnmemek zere stanbulu terk eder.

Bununla birlikte, her iki alg da tn ve grn bakmndan arpc benzerlikler tasa da, udun lavtay etkilemi olmas uzak bir ihtimaldir. Lavtann akrabalarn daha ok Ege Adalar dolaylarnda, genellikle viel (geleneksel adyla lyra ; adalarn ounda sonralar yerini kemana brakmtr) ile det yapmak iin kullanlan bir lt tr olan Yunan laouto geleneinde aramalyz. Dolaysyla, minyatrde resmedilen lavta ve kemne-i rm
4

ikilisi

lavtann gzden dne kadar varln srdrm ve bir anlamda tm Egede popler olan lyra/laouto ikilisinin kentli versiyonunu oluturmutur. Bu iki algnn Yunanca adlar da bu varsaym dorular : ve , yani stanbul ( kent ) ltu ve liri.

Walter Feldman, Music of the Ottoman Court: Makam, Composition and the Early Ottoman Instrumental

Repertoire, Berlin, VWB, 1996, s. 133.

2

Trkiye'de udun son tasvirlerinden birine I. Ahmed dnemine ait (1590-1616) bir albmde rastlanr. Bu iyi

bilinen resimde ud, hareminde bir asilzadeyi elendiren kadn engi topluluunun paras olarak grlr. [...] 17. yzyl ortalarndan sonra ise Trk kaynaklarnda ud ve udlere gnderme yaplmaz. Idem.
3 4

Blent Aksoy, Avrupal Gezginlerin Gzyle Osmanlilarda Musiki, Istanbul, Pan Yaynclk 1994, p. 277. Kemne-i rm, klasik Trk mzii ile mkemmel biimde btnletikten ve lavta ile arasndaki balar

tmyle kopardktan sonra, gnmze klasik kemene olarak gelmitir.

Ykselii

stanbullu bu ikili, grne gre ilk zamanlar elence mziinin tesine pek geememi, sanat mziinin kaplar onlara kapal kalmt. Yine de iki ortak sarayda keke (Harem danslar) ve ince saz (oda mzi) gibi hafif repertuvarlarla beeni topluyordu. Eski alglarn zerindeki zengin ilemeler de (birinin zerinde padiahn mhr bulunmaktadr) buna tanklk eder. Ancak icra ettikleri mzikler, Pera meyhanelerinden ve kentin popler kesimlerinden dn alnm, saraya ait olmayan trlerdi.

Kemene-i rmi/lavta ifti baarsnn doruuna 19. yzyl sonlarna doru, Rum cemaatinden gelen nemli mzisyen ailelerinin elinde ve yine bu meyhanelerde eriti. Kayt imkn bulunmadndan, Osmanl mzik tarihinde lavtac sfatyla ebedleen nemli mzisyenlerin bu dnemden gnmze yalnzca isimleri ulamtr. Osmanl sanat mziinin asil biimlerini kullanarak yaptklar bestelerle isimlerini Osmanl repertuvarna yazdrm olan drt mzisyen Lavtac Andon, Lavtac Civan, Lavtac Hristos ve Lavtac Ovriktir 5. Bu bestecilerin eserleri bize deerli bilgiler veriyor : Hristiyan besteciler asndan son derece verimli olan bu dnemde, yalnzca tm Rum mzisyenler lavta (ardndan ud) ya da kemeneyle birlikte anlmakla kalmyor, bu iki alg en azndan kamusal alanda bu cemaatin tekelindeymi gibi grnyor. Lavtann bir Trk stadn ellerinde ksa sreli de olsa Osmanl sanat mzii repertuvarna ykselmesi iin, 20. yzyl balarn ve Osmanl geleneinin son stad Tanbur Cemil Beyi beklemek gerekecekti. Lavta ve kemeneyi Rum mzisyenler araclyla kefeden usta tanbur yorumcusu Cemil Bey6, bu alglar repertuvarna dahil etti ve bunlarla kayt yapt. O dnem iin bir ayrcalk olan bu kayt, lavtann 20. yzyldaki ilk ve ender kaytlarndan biridir.

5 6

simlerden sonuncusu olan Lavtac Ovrik Ermenidir. Kemeneyi Rum arkada stad Vasilaki vastasyla tandn ve ondan rendiini gvenilir kaynaklardan

reniyoruz, ama lavtayla ilgili herhengi bir bilgiye sahip deiliz. Vasilaki yukarda saydmz Lavtaci Andon, Lavtaci Civan et Lavtaci Hristosun arkada olduundan, bu algy da ayn yolla tanm olmas mmkndr, ama buna ilk kez sarayda rastlam olmas daha muhtemeldir.

Bu cesaret rnei, lavtann son gsterisiydi : stanbullu Rumlarn ounun gidiinin ardndan Rum kemeneci hanedanlar 7 birbirini izler ve Cemil Beyin at yoldan sanat mzii alanna szarak bu trn en nemli unsurlarndan biri haline gelirken, lavta gelenei doruk noktasnda yok oldu ve bir kuak sresinde yerini uda brakt. Bu ani terkediliin pek ok aklamas olabilir : lavta/kemene iftinin daha geni (kanun ve vurmal sazlar da iine alan) halk orkestralarnda siliklemesi, mikrofonun gelii ve bunun sonucu olarak bavurulan aktarma sistemi, Fastan Suriyeye halkn gzdesi olan udun rekabeti Ancak, bunlardan hibirisi tam olarak tatmin edici deildir ve yeni bir toplumsal ve mzikal ortam karsnda bir algnn modasnn birdenbire geebileceini kabul etmemiz gerekir. Kemene ile oluturduu ikilinin dnda kalnca, yerel mzisyenlerin lavtaya ilgisi giderek kaybolmu ve alg kamusal alandan silinmitir. Bu unutulmann ardndan, lavtann maceras 20. yzyl sonlarna kadar klasik Trk mzii kulisleriyle snrl kaldysa da, bu algnn Osmanl mparatorluu ile iie gemi ve stanbul Rum cemaatine ayrlmaz biimde bal tarihi, Yunanllarn hayal dnyasna ulamay bildi. Bylece lavta bambaka bir diyarda zel bir yank bularak umulmadk bir gelecee sahip oldu.

Gelecee doru

Lavtann gzden dmeden nce Tanbur Cemil Bey taradndan sahiplenilmesi, pek ok bakmdan zerinde durulmay hak eden bir olaydr, nk alg bu sayede farkl bir tarihe sahip olmu ve sessizce gelecee intikal edebilmitir.

Kemene gibi lavta da Cemil Beyden nce hafif ve marjinal bir alg olarak biliniyordu. Dolaysyla, elik rolnde skp kald halk ii meyhanelerden8 kp da Osmanl sanat mziinin en nemli isimlerinden birinin solo icra ettii bir algya nasl dntn merak etmemek elde deil. Burada sz konusu olan halka zg bir algnn toplumsal
7 8

Son kuan en nemli ismi stad Alekos Bacanostur. En azndan Egeli benzeri laoutonun bugn stlendii rol budur.

ykseliinden ok, sanat mziinin daha geirgen olduu bir dneme rastlamasdr. Geleneksel destek mekanizmalarnn padiah, eitimli sekinler ya da suf cemaatleri9 zayflamas ile birlikte, bu mzik trnn coraf, toplumsal ve biimsel snrlar bulanklamt. Selefleri dzenli olarak sarayda ve mevlev tekkelerinde boy gsterirken, Cemil Bey mziini meyhanelerde ve yeni alan konser salonlarnda icra etmeyi deniyordu10. Ksa sre iinde kendi sanat mziklerini batrarak yerine klasik Bat mziini koyacak olan Osmanl sekinlerinin ycelttii gemiten kopu fikri karsnda, Cemil Bey baka bir k yolu aryordu : Sanat mziinin halk kkenlerine inerek, Avrupadan gelen biimlere itibar etmeden yenilenmek.

ok ynl, daha ritmik ve teknik bakmdan daha az talepkr bir alg olan lavta, bu tr bir estetik anlayna uygundu ve Cemil Beyin tanburun abartl slubundan kurtulmasn salad11. Cemil Bey kentin yeni merkezinde, hanedanlk sarayn Topkapdan Domabaheye, yani eski kentten yeni kente tayan bir tr modernlik anlayn da yakalamaya alyordu. Ancak bunu yaparken geleneksel ereveye dokunmuyor, klasik biimleri koruyor, makam dzeninden ayrlmyordu. Yalnzca tarz, soluu popler mziin cokulu tarzna doru kayyordu.

Bu dnm elbette lavtann tarz ve fiziksel zelliklerinde byk deiiklikler pahasna gerekleti (gnmzdeki tanbura yaklaan yaps byk olaslkla Cemil Beyin eseridir). Popler lavta/kemene ikilisinin makamlarn glgede brakarak, gnmze yalnzca lavtann bu Osmanl sanat mzii sololarnn ulam olmas elikili bir durumdur. Bunun sonular ise daha da elikilidir : Tanburla eit muamele gren lavta, bu karlatrmaya dayanamad ve bu byk aabey ile rekabeti kaldramad. Kemene yayl sazlar perdesinde
9

Cemil Beyin olu Mesut Cemil, babasnn saraya davet edildii bir konser srasnda padiahn uyuyakaldn

anlatr. stadn saraydan uzaklamasna neden olan bu olay, yeni yneten snf ile mesenlie dayanan bu sanatlar arasndaki kopuun kesin olduunu mkemmel biimde gsterir. Mesut Cemil, Tanbri Cemilin Hayt, Ed Kubbealt Neriyt, 2002 (ilk bask : 1947), s. 54.
10

Eklektik bir mzik adam olan Cemil Bey, almn Edirnedeki gre msabakalar srasnda duyduu ve

ingenelerle zdeletirildii iin hor grlen zurnay renecek kadar ileri gtrecektir.
11

Lavta Cemil Beye atfedilen bu modernliin yalnzca kk bir parasdr. Bu modernlik Cemil Beyin alg

seimlerinde ve bestelerinde olduu kadar, o dnemde geerli olan kurallar ykan tanbur icra tarznda da ortaya kar.

ortaya kan boluu doldururken12, lavta fazlalk konumuna dt. Bylece, sanat mzii karsnda marjinal bir alg iken, sanat mzii iinde nemsiz bir alg haline geldi.

2. Muhafaza ve yeniden dou

Klasik Trk mziinin kozasnda

Cumhuriyetin kuruluundan sonra klasik Trk mzii olarak anlmaya balayan Osmanl mziini sarsan gelimelere ramen (bir dnem radyolarda yaynlanmas bile yasaklanacakt), lavta yok olmad. Ona ileriki yllarda, Cemil Beyin olu Mesut Cemil ve en tannm rencilerinden biri olan Refik Fersann ellerinde yeniden rastlyoruz. Her iki isim de stadn izinden giden usta tanbur yorumcularyd. Lavtann stanbuldaki icrasn gnmze kadar belirleyen de bu izgidir : stadn yaratt hayranlk ve onun yapt kaytlar13 zerinden kuaktan kuaa aktarlmtr.

Hatta ilk anda biraz tuhaf grnse de, cumhuriyetin kuruluunu izleyen sarsntlarn lavtann muhafazasn kolaylatrd fikrini ileri srebiliriz. Szl mzik geleneinin yokolmaya balamas ile birlikte, mzisyenler umutsuzca bilinen son stadn kaytlarna sarldlar ve bu kaytlar bir anlamda kanun mertebesine ykseldi. Bu sayede lavta da stadn kaytlar iindeki snrl yeriyle orantl olarak kendisine gsterilen ekingen ilgiden yararlanarak unutulmaktan kurtuldu. Bununla birlikte, lavtann 20. yzyldaki macerasn izlemek, pek de kazanlacak bir bahis deildir. Lavta icras kuaktan kuaa aktarlarak gelimi olmaktan uzak, Cemil Beye sayg duruu biiminde yaplan ksm alntlarla snrl kalma benzer. 20. yzylda lavtann izini kesintisiz olarak srmeye olanak tanyan tek bir kaynak vardr : Mesut Cemil Beyin uzun zaman grev yapt stanbul Radyosu. Babasnn ald
12

Fatihlerin antalarnda stanbula gelen ve saraydaki ranl mzisyenler tarafndan icra edilen ran kkenli

kemne, bir sre viola damore ile rekabet ettikten sonra (byk olaslkla hayvan derisinden yaplma titreim tablasnn Boazn rutubetine dayanamamas nedeniyle) terk edildi. Sonralar yerini Cemil Bey aracl yla tannan kemene (kemne-i rm) ald.
13

Tanbur Cemil Beyin zengin kayt koleksiyonu iinde lavtann yeri yalnzca kaytla snrldr.

(ancak kendisine retmedii) bu mzik aletini ge de olsa benimseyen Mesut Cemil Bey, onu ara ara kullanm ve o sralar stanbul Radyosunda gen bir mzisyen olan Kenan avklya retmitir. Bugn artk emekliye ayrlm olan avkl ise bu miras kimseye aktarmam ve bu algy radyonun dar ortamnn dna karmaya almamtr. yleyse, stanbul Radyosu koridorlarna skm bu algnn gnmze kadar aktarln nasl kavramalyz ?

ncelikle lavtann artk Pera meyhanelerindeki elenceleri ya da Cemil Beyin bilge modernliini canlandrmaktan ok, korunmas gereken bir miras olarak alglandn belirtelim. Belli bir mziksel manta olduu kadar bir belge arivi oluturma amacna da hizmet eden bir kurum olan, memur mzisyenlerin grev yapt stanbul Radyosunun kendine zg ileyi biimini de anlamamz gerekir. Bu kurum yzyl boyunca lavta iin koza vazifesi grm, ancak yalnzca el altndan dolamasna izin vermiti. Eer artc biimde ve dolambal yollardan Egenin kar kysnda, Yunanistanda beklenmedik bir n kazanmasayd, kendisini bekleyen olduka donuk bir gelecek olacakt.

stanbuldan Atinaya

Lavtann Yunanistana gelii kemene, ud ve kanunun aksine, olduka yeni bir olaydr. Zira 1920li yllarda Rum topluluklarnn g srasnda lavta zaten iyice gzden dmt. Ayrca metal telli alglara ve tampere llere merakl olan dnemin Atina mzik evrelerinin onu pek de ho karlamayacaklar yolunda bir tahmin de yrtebiliriz. Atinaya nl arkc Roza Eskenazinin elikisi Lambros Leondaridisin parmaklar arasnda ulaan kemene de buraya yerlemeyi baaramam, stadn ardndan kaybolup gitmiti14. Dolaysyla, Yunanistann lavtaya kucak amas iin 20. yzyln sonlarn ve yabanc bir mzisyenin aracln beklemek gerekecekti.

Lavtann tarihi burada da kiisel bir tarihle rtr ve kalcln ncelikle tek bir insann, Yunanistanda yaayan ve geleneksel Yunan mziinin dnyada yeniden douunda

14

Dou kkenli alglarn o dnemde maruz kald kmseme, ancak bugn uyandrdklar hayranlkla boy

lebilir.

nemli rol oynayan isimlerden biri olan rlandal mzisyen Ross Dalynin giriimine borludur. 1980li yllarda stanbulda bulunan Daly15, can ekimekte olan algy kefetti ve hem tarihi, hem de potansiyeli karsnda etkilenerek Atinaya getirdi. Lavta burada Dalynin rencilerinden byk ilgi grd.

Ross Dalynin yetitirdii ve bugn otuzlu yalarnda olan bu gen kuak mzisyenler (aralarnda virtoz Sokratis Sinopoulos ne kar) lavtann tannmasn ve birka yl iinde hi olmad kadar byk bir n kazanmasn salad. Gnmzde Atinada (Yunan Halk Mzii alglar Mzesi) ve Selanikde (Makedonya niversitesi) eitimi verilen lavta, dzenli olarak sahnelerde ve televizyonda boy gsteriyor. Snrl bir mzik evresinde kalmakla birlikte, dier alglar kadar popler olmasa da, yalnzca ikin mzikal niteliklerine balanamayacak kadar badndrc bir hzla eski saygnlna kavuuyor. stanbulda modas tmyle gemi, hatta hor grlen bir alg, Atinada nasl byle birdenbire herkesin beenisini kazanabilir ?

Lavtann eski deerine kavumasn, Osmanl mirasnn Yunan algsndan geerek yeniden deerlenmesi sreci iinde yorumlamak gerekir. Mzikal adan, bu sre iki ynl bir hareketin sonucudur : Bir yandan rebetikonun Anadolulu kkenlerine, dier yandan Bizans an geleneine yneli. Bu iki ynl hareket, baz mzisyenleri stanbula ve Osmanl sanat mzii ile birlikte Rum cemaatinin bu mzie katksn kefe srklyor. Bu hareket iinde lavta rastlantsal bir sonu deil, gl bir asimilasyon arac ola rak karmza kyor. Kkenleri stanbul Rum cemaatine uzanan, Ege adalarnn tipik lt/viel ikilisinin16 paras olan bu alg, bir anlamda Osmanl mirasna giri kaps oluyor. Ayrca bu konumu stanbulda gzden dt lde gleniyor ; Rumlara zg olmakla bbrlenebiliyor. Derin uyuukluundan kurtulan ve farkl usuller gerektiren ritmin hakimiyeti, oksesli yaklam Yunan laouto gelenei ile beslenen lavta, belki de ilk rolne geri dnerek n plana kyor ; hem Osmanl mziini Yunanistana tayor, hem de Yunanl mzisyenlere bu stanbul gelenei iinde bir yer hazrlyor.

15 16

Dalynin kendi ifadesi. Baka alg gelenekleri nefesli/vurmal ya da yayl/vurmal alg ikilileri (zurna/davul, kemene/davul)

zerine kuruludur.

Atinadan stanbula ?

Lavta, Yunanistanda yeniden yerlemesine kar tepki olarak, stanbulda da daha ok varlk gstermeye balad. Bunda ncelikle lavtann son stadlaryla (Kenan avkl) tanmak, ustalarndan ders almak, tarihini aratrmak ve zellikle lavta imalatlarna sipari vermek iin stanbula gelen Yunanl mzisyenlerin etkisi var. Bu sayede yeni ilikiler (yukarda tanmladmz hareket erevesinde ve elbette yalnzca lavtayla snrl kalmayan ilikiler) ve tesadf ibirlii frsatlar douyor. Bunlar arasnda, Derya Trkan (kemene) ve Sokratis Sinopoulosun (kemene, lavta), eski lavta/kemene ikilisini Egenin iki yakasndan ortak arklar etrafnda yeniden canlandran Istanbuldan Mektup17 adl rnek tekil edecek bir albm kayd sresince bulumalarn sayabiliriz. Tarihsel imajn arkasnda, lavta iin yeni bir corafya oluuyor : laouto usulleriyle zenginleip daha popler repertuvarlara dalarak, Cemil Beyden bu yana mzisyenlerin kendisini tanburun glgesinde brakmay setikleri klasik Trk mziinin cenderesinden kurtulabilir. Klasik gelenein yandalarndan bazlar elbette bu konuda daha hassas olacaklardr. Bu mzisyenlerden zellikle bir tanesi, tanbur Murat Aydemir, lavta iin bu gelenein iinde bir yer aryor (hafif repertuvar) ya da onu tanburun glkle yer bulduu daha batllam mziklere doru bir kpr olarak kullanyor, alt mzik okulunda tutkuyla lavta dersleri veriyor, kayt zerine kayt yapyor ve lavta iin bir metod hazrlyor. Ksmen kemiklemi bir gelenein iinde yeni yollar amakta olan lavta, bylece yeniden bir yzyl sonra Cemil Beyin arad modernlie dokunuyor.

Bununla birlikte, stanbulda saygnl artm ve kaydadeer sayda mzisyen tarafndan alnarak yeniden merak uyandrmaya balamsa da, gerekte ud ve tanbur arasnda esas yerini bulmakta hl zorlanyor. Yunanistanda stanbul lavtas (politiko laouto) adyla geni ve engin Anadolu repertuvarnda meru bir yer edinmiken, Trkiyede bir mzik tryle btnleememenin skntsn yayor. Cemil Bey ise lavta iin elikili b iimde hem referans, hem kefil, hem de snrlayc oluyor. Lavta hl ounlukla tanbur yorumcular tarafndan icra ediliyor ve klasik Trk mziinde ikinci snf alg olarak kullanlyor. Ve klasik
17

SINOPOULOS Sokratis & TRKAN Derya, Letter from Istanbul, Golden Horn Records, Istanbul (Trkiye),

2001 [GHP 015-2].

gelenekten yetime mzisyenlerin bu algy yeni memleketi olan Yunanl komuya gnderirken sergiledikleri umursamazlk, arpc bir gerei ortaya koyuyor : Yunanistann yirmi yl gibi ksa bir sre iinde lavtay sahiplenmi olmas.

3. Bireyler oluyor : Lavtann son durumu zerine notlar

Osmanl mirasnn yeniden deer kazand daha genel bir sre iinde Yunanistana tanan lavtann durumu, son yirmi ylda hi tartmasz byk deiikliklere urad. Bu sre ve lavtann el deitirmesi konusunda da birka sz sylememiz gerekir.

Ortak bir dil Lavtann Yunanistana yerlemesi meselesini tm boyutlaryla kavramak iin, blgede iki farkl mzik sistemi ve dolaysyla iki farkl fretaj sisteminin bulunduunu hatrlatmamz gerekir : 1) Gitar, buzuki, laouto gibi alglarda bulunan tampere sistem (yzyllardr Avrupada kural haline gelmi olan oksesli mzii mmkn klan bu sistem, Yunanistana geni lde hakimdir ve Trkiyede de yaygnlamaktadr), 2) tampere olmayan entonasyonlu makam sistemi, en gelimi ifadesini tanburun fretajnda bulur (komaya yakn aralklar), ama sazda da uygulanr (eyrek tonluk aralklar).

Anadoluda son derece olaan bu tampere olmayan entonasyonlar, stanbula doru dnen Yunanl mzisyenlerin balca uralarndan biri haline geldi : Yunanistanda (hemen hemen) kaybolmu olan bu sesleri, stanbul makam sistemine dnerek yeniden kazandrmak istiyorlard. Zor bir hedef ! Geleneksel Yunan ltlar ie yaramyordu, nk gereken entonasyon inceliini veremiyordu. Bu dorultuda, lavta soruna are oldu : tanburunkine gre yaplan fretaj18 klasik Trk makam sisteminin zellii olan entonasyonlar yakalamaya olanak tanyor, stelik bunu rahatlkla grlecek biimde yapyordu (Yunanistann yolunu tutmu olsalar da, fretlenmemi udda, kanun ve neyde bu mmkn deildir). Ross Dalynin lavtay Yunanistana getirirken ona ncelikli olarak bitii rol de buydu19.

18 19

Byk olaslkla Cemil Bey tarafndan denendiinden beri. Dalynin kendi ifadesi.

Lavta araclyla Egenin kar yakasna geen aslnda bir dildir : stanbula zg makam sistemi ortak bir dil haline gelmitir. Ancak bu al-veri hereye ramen snrldr. Bu dilin anadil olmad Yunanistanda ne dereceye kadar renilebilecei ve kullanlabileceini de grmek gerekir.

ok amal bir alg

Balangta kemene ile oluturduu ikiliden koparlan lavta, Tanbur Cemil Beyin etkisiyle tanbura yaknlamt. Oysa, Yunanistana yerlemesi bu akrabaln da kopuu anlamna geliyordu : Lavta burada popler laouto gelenei izgisine yerleecekti. Yerel ve canl bu gelenek, Trk mzik gelenei alannda Trk ve Yunanl mzisyenleri ayran uurumu kapatmaya olanak tanr. Bylece farkl sesler ayn algda buluur : tuede kesinlii, ses ve tnda mutlak denetimi arayan ve lavtay solist roln stlenecek, ama elbette biraz daha zayf (lavta tanburun olanaklarna sahip deildir) bir tanbura yaklatran Trk mziinin sesi ve ritmik vurgular arttran, dalma eilimi gsterse de makam mziinin zelliklerini koruyarak (ses, entonasyonlar) laouto tns etrafnda eklemlenen bambaka bir ses. Tarzlar arasndaki bu farkllklar, ne kadar ufak olurlarsa olsunlar, Cemil Beyin yaratt trden bir dnme tanklk ederler ve lavtann vatan deitirme srecinin merkezinde yeralrlar.

Yunan ulusal alannn retilmesi

Bu farkl yerel dinamikleri doru anlayabilmek asndan, birbirleriyle etkileim halinde olan iki farkl gereklii birbirinden ayrmak nemlidir : - Trkiyede (stanbulda) : Cumhuriyete gei srecinde karalanm ve gerek devletin muhafazakrl, gerekse halkn grece ilgisizlii nedeniyle zarar grm olmasna ramen canl bir yerel gelenek. - Yunanistanda : Kentli geleneksel mzik evrelerinin yrtt, belirli bir Trkiye algsna dayanan, ncelikle yerel mzik alann geniletme arzusuna hizmet eden ve kesinlikle herkesin farkl derecelerde ele ald asimptotik bir hareketten ibaret olmayan bir aratrma.

Yunanl ve Trk mzisyenler arasndaki en byk fark da ite buradadr. ounlukla ok gen yalardan itibaren konservatuvarda eitim gren Trk mzisyenlerin aksine, Yunanl

mzisyenler iin Osmanl mziine vkf olmak, bu mzie ve stanbula gtren, ama burada ender olarak duran bir yolun var noktasdr. zellikle geleneksel mzikler ya da sanat mzikleri konusunda baz tereddtlerimiz olmasna ramen, mzikal alkanlklar belirleyen (ya da koruyan) ekonomik koullar da (yerel mzik piyasas ve devlet kurumlar) hesaba katmamz gereklidir ; tpk byk bir gelenein merkezi (stanbul) ile evre (bu durumda Yunanistan) arasnda sregiden ve evreye merkez tarafndan yutulmamak iin farkllamay dayatan g ilikilerini inkr etmememiz gerektii gibi

yleyse, stanbuldan Atinaya gei Yunanistanda klasik Trk mziinin aynen yeniden retilmesi sonucunu dourmaz. Aksine, unutulmu bir repertuvarn (Anadolu Rum arklar) lavta etrafnda yeniden hayata dnmesi anlamna gelir. Bu repertuvar hem Ege -ar ilikilerin zemini, hem de Yunanistann ulusal zellii olarak karmza kar. Burada yaanan, tpk kalp sisteminin ileyiini andran bir tr kltrel sourma dr : Yabanc bir unsuru zmsemek zere kltrel snrlarn almas (diastolik aama), kopyalama ve al-veri, ardndan, yabanc unsur sindirildikten ve zmsendikten sonra snrlarn kapanmas ve zgn bir kimlik oluturmak amacyla ayrmc bir yaklamn gelitirilmesi (sistolik aama).

nemsiz bir alg

Son olarak, tm bu srecin ardnda yer alan ve elikili bir biimde artc sessizliini koruyan algnn kendisinden sz edelim. Giri blmnde de belirttiimiz gibi, lavta stanbul geleneinde nemsiz bir algdan baka bir ey deildir. Ancak, bu ihmal edilecek bir zellik deildir. Her ikisi de lt ailesinden olan, tnlar hemen ayrdedilen, srekli sahnelerde ve medyada boy gsteren, zihinlerden silinmeyen ve kendi lkelerinde ulusal alg mertebesine erimi saz ve buzukiyi ele alalm. Tam da bu zellikleri nedeniyle, Trkiyede buzuki (Buzuk Orhan) ya da Yunanistanda saz (Periklis Papapetropoulos) icras kesin olarak tanmlanm bir erevenin dna kamaz. Dolaysyla, gelenein arl altnda ezilen, ulusallama (folklorizasyon) girdabna kaplan bu ltlar, kpr ilevini yerine getiremezlerdi. Ulusal ilgiden uzak olan lavta ise, gmrklerden farkedilmeden geebildi.

Bu sreci akla kavuturmak adna olmasa, makalenin sonunda konumuzun nemsizlii zerinde durmak anlamsz olurdu. Ancak, lavta tam da byle nemsiz bir alg olduu iin stanbul ve Atina arasnda rahata yolculuk edebiliyor !

Sonu niyetine
nce bir saptama yapalm : Lavta bir mzik geleneinin, stanbul makam mziinin durumuna ikin olarak baldr. nemsiz de olsa, maceras bu stanbul geleneinin pek ok ynn Osmanl mparatorluundan gnmze dek aydnlatr : Osmanl kentinin farkl coraf ve mzikal blgeleri arasndaki karmak ilikiler (saray mzikleri ; meyhane mzikleri ; tekke mzikleri ; ilk konser salonlarnda alnan mzikler) ve lavtann aralarnda gelitii (ya da gelimedii) ayn dilin ok sayda farkl lehesi ; kayt teknikleriyle gerekleen devrim ve tm nirengi noktalarnn kaybolduu bir ortamda yaratt kutuplamalar ; Yunanistandan ksmen zmsenmesi ve stanbulda yeni bir merak gibi yeniden ortaya kmas Bu son nokta elbette daha fazla ilgi hak ediyor. Lavtann Yunanistanda Osmanl mirasnn nasl karland ile ilgili aratrmalara katks kendisi gibi nemsiz de olsa, bugnk baarsn bu durumu hesaba katmadan anlayamayz. Trkiyede de yank bulan hayal rn bir gemi (lavta Osmanl stanbulunun kozmopolitliine kinaye olabilir mi ?) etrafnda yaplanan bu sre, hem ideolojik atma, hem de al-veri zemini olarak stanbul geleneine yeni olanaklar sunuyor. Lavta da bu olanaklar arasnda, baka topraklara uzanan bir arac konumunda bulunuyor.

Birbirleriyle i ie geen bu farkl ykler (modernlik, miras, al-veri), kou ve devamllklar iaret ederek gelenek kavramn yeniden dnmeye olanak tanyor. Sylemin ustadan renciye aktarma, yani meke byk nem atfettii bir alanda, lavtann belirgin deil dolayl bir soy zinciri olduunu fark ediyoruz. Sylemde sonradan retilen bir yeniden canlandrma deil, derin bir incelemeyi hak eden yeni aktarm arac, ses kayt teknii yoluyla gerekleen (gerek Yunanistanda rebetiko, gerek Trkiyede Cemil Bey, gerekse randa santur iin geerli) gerek bir aktarm. Lavtann durumu ayrca herbiri birer kopuu ifade eden kiisel parkurlarla biimlenmitir : Kalplam ortamndan kaan ve sekin

mzii ihmal ederek en farkl mzikal ortamlarda (meyhaneler, gre msabakalar) gezinen Cemil Bey ; folkloristlerin geleneksel Yunan mzii zerindeki tekelini tek bana kran ve onlar Trkiyeye aan ikonoklast mzisyen Ross Daly. Dilin modernlii ya da dolambal yolu olan lavta

Bu estetik ve stilistik kopular gn na karmak, gelenei ykmak anlamna gelmez. Aksine, onu olanca karmakl, oulluu, tutarszl ve istikrar iinde daha yakndan kavramamz salar. Bylece gelenek doru bir izgiden ok, balangta birbi rine benzemeyen ama bir ey paylaan (gemie bak gibi) bir merkezler topluluuna benzer. Bu dnceyi daha da ileri gtrebiliriz : Lavta kopulara ramen deil, kopular zerinden gereklemitir. Bu algnn stanbul makam mziinin tarihinde belirleyici olan kriz anlarnda ortaya kmas, mzik gelenei iindeki yerini tekrar dnmeye tevik ediyor. Edgar Morinin szlerini tekrarlamak gerekirse (Bir kriz kuram iin20), bir sistemin tkanmas sistemin kendi iinden gelen [bir gle] bilin altna itilmi olan olanaklar ya da gerekleri aa karr . Bir mzik ortamnda dolanan nemsiz bir alg olarak lavta da, snrlardan kurtulmak ve yaayan tm geleneklerin nefes almasn salamak iin kriz anlarnda ortaya kan bu tr olana temsil ediyor.

20

Edgar Morin, Sociologie, Editions Points, 1994 (ilk bask : 1984), s. 181.