AKINCILAR

ekil 29- Bir aknc tasvri

AKINCILAR
aknc beyi, ubeyi, deli, serdengeti, dalkl, fedai, gaza, ganimet, Penik Kanunu, evlad- fatihan, Babailik, Battalname, Danimendname, Saltukname, mistisizm

Aknc, keif, yama veya tahrip amacyla yabanc devlet arzilerine seferler dzenleyen hafif svr birliklerine verilen asker bir isimdir. Aknclar sava zamanlarnda ordudan nce dman arzisine girerek, orduya yol aar ve kurulmas muhtemel pusular bozard. Aknlar, katlan aknc saysna gre isimler alrd. 100 kiiden az akncyla yaplana "ete", 100den fazla kiiyle yaplana harmlik, aknc beyinin kumandas altnda yaplana ise, akn denirdi. Fethedilecek yerlerde keif, yldrma, tahrip ve klavuzluk amacyla hnn izniyle akn dzenlenmesi gebe kableler iin bal bana bir yaam tarz olan yama ve apul geleneklerinden treyen ok eski bir treydi. Trk devletlerinde u ad verilen snr blgelerine yerletirilen byk aknc beylerine

ubeyi denilirdi. Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu Devletlerinin nemli bir politikas, kurulu aamasnda insan gc olarak dayandklar youn gebe kitleleri ulara kaydrmak; reislerini de ubeyi yaparak ikili bir kimlikle devlet bnyesine almakt. Erturul Gz ile olu Osman Bey de aret beyleri iken ayn zamanda Seluklu Sultanlnn birer ubeyi olmulard. Rumeli fetihleri balaynca Trk asll genler aknc yazldlar. lk aknc beyleri Evrenos ve Kse Mihaldir. Orhan Gz zamnnda dim piyde ve svr askerlerinin tekline kadar hep aknclar kullanlmtr. Osmanl ubeyliinin ksa srede devlet hline gelmesi de, aknclar syesinde olmutur. Akncln bir ocak eklinde kurulmasnda Evrenos Beyin byk emei olmutur. Akncla kabul edilmek ok zordu. Bunun iin dorudan doruya beyin rzs gerekirdi. Zr kt bir aknc, birliin mahvna sebep olabilirdi. ok sratli intikal, seri hareket, hrikulde svrlik, fevkalde silahrlk bu iin olmazsa olmazlarndand. Bz istisnlar hricinde aknclk, babadan oula geerdi. Aknc olabilmenin artlarndan birisi de, Osmanl Trk olmakt. Devirmelerin devletin her kademesine, hatt sadrzamla kadar, ykselebilme imkn varken, aknc olmalar imknszd. Bir aknc aday; imam, ky kethds veya drst birini kefil gstermek zorundayd. Aknc beylerinin yetkileri ok genitir, onlar istediklerini ocaa alr istemediklerini de ocaktan karabilirlerdi. Dvn- hmyun bu ilere hi karmazd. ok gvenilen aknc beyi byk bir salhiyete shipti, emirleri dorudan doruya pdiahtan alrd. lk zamanlar aknc beylerinin ou, Osman Gznin yoldalar olan kumandanlarn ocuklaryd. Aknc ordu birlikleri dier ordu ocaklar gibi komuta kademesine blnrd. Her on akncy onba; yz akncy suba; bin akncy da, binba komuta ederdi. Bu komuta zincirini, btn kuvvetlerin banda olan aknc beyi tanmlard. Aknc beylerinin rtbeleri sancakbeyi seviyesindeydi. Aknc eri, yzlerce def cann ortaya koyduu iin, dier birok ocan subayndan bile imtiyazlyd. Aknclar ierisinde fed, dalkl, serdengeti, deli, azep, gnll, beli gibi ahs ve grup isimleri vard. Kk rtbeli aknc zbitlerine toyca veya tavie denirdi. Aknclar, srekli ordu birliklerine dhil deildir. Rumelide serhat boylarna yakn yerlerde yaayan aknclar, snr blgelerinde prz karan dman memleketlerine n basknlar tertipleyerek onlar ypratrlard. Silah ve techzatlar uygun olmadndan, aknclar kale kuatmasna katlmazlard; ancak aknc fedlerinden serdengetiler, kuatlm kaledeki dmann arasna dalarlard. Aknclarn en yiitleri dalkl ve serdengeti ad ile anlrd. Bunlar aknclarn fed ksmlaryd. Bu fedlerin dman iine dalmak ve mahsur bulunan (kuatlm olan) bir kaleye girmek gibi ok zor grevleri vard. Bu yiitlerin ounun byle bir vazfeden geri dnme ihtimalleri azd. htiyar Cezzar Ahmed Paa karsnda ilk yenilgisini tadan Napolyonun u szleri, Osmanl askerini anlamak asndan mnidardr: Osmanl askerini dalkl olmaya mecbur edecek kadar sktrmak el vermez, bir kere dalkl olmay gze alm birka yz adam meydana karsa, malup olmamak mmkn deildir. Aknc gruplar ierisinde en ilginci deliler ad verilen gruptur. Dman grnce det deliye dnen bu grubun mensuplarn kimse durduramazd. Ordu ile sefere itirak ettiklerinde, savan en n safnda yer alr ve dmana ilk onlar saldrrd. Bu gruptan olanlar bzen hibir silah kullanmaz, sdece kendilerini savunmak iin yanlarnda bulundurduklar kalkanlarla dmann ierisine dalar, kendilerine yaplan kl hamlelerini kalkanlaryla savuturup, mermere vurarak sertletirdikleri o koca elleriyle dmann yznde imekler aktrrlard. Topu topu bir avu deliyle ba edemeyen dman, geride kendi saysna yakn Trk ordusunu grnce panie kaplr ve birer ikier kard. Bu delilerin bir ksm eyersiz ata biner, bir ksm da akama kadar ellerini mermer gibi sert cisimlere vurarak nasr balatrd. Kat kat nasr balam bu eller, dman iin kltan daha tsirli bir silah olurdu. Deli adyla anlan bu svrler, XV. yzyl sonlarndan tibren istihdam edilmilerdir.

nceleri sdece Avrupadaki snr boylarnda kullanlan deliler, bayrak ad altnda altmar kiilik ocaklara ayrlrd. Balarndaki kumandanlarna deliba denirdi. Delibann altnda gnll aas ve blk aas gibi zbitler vard. Deli svrsi olmak isteyen, cesretiyle kendini ispatlamak zorundayd. XVI. yzylda kurt, srtlan, pars gibi vahi hayvan derilerinden yaplm elbiseler giyen delilerin, atlar da aknclarnki gibi evik ve dayanklyd. Delilerin silahlar ise, aknclarnki gibi kl, kalkan mzrak, balta ve bozdoand. Aknclar, ordunun genellikle be gnlk mesfe ilerisinde yol alrlard. Bir dman ordusuna dalmak gerektii zaman, bu vazfeyi yapacaklar ordudan ayrlr, dman vurmak cap eden yere kadar giderler, n ve iddetli ekilde dman saflarna dalarlard. Bunun netcesinde dman arr ve bozguna urard. Dmann iktisd ve mnev yapsn alt st ederek savan kazanlmasnda nemli rol oynayan aknclarn akn taktii yleydi: Aknc ordusu belirli blmlere ayrlr, ayrlanlar da daha kk birliklere blnerek yollarna devam ederdi. Sefer yaplacak lkede her birliin ele geirecei ehir ve kasabalar nceden kararlatrlr, dnte birlikler gene belirli yerlerde, fakat daha nce ayrldklar mevkilerde olmamak zere birleerek, vatan topraklarna dnerdi. Bu durum dman lkesini korku ierisinde brakrd. Kasrgalar gibi esip geen aknclarn, ne zaman, nerede ortaya kacaklar hakknda yzlerce sylenti kard. Aknclarn atlar hzl, dayankl ve sratli olanlardan seilirdi. Aknclar sefere karken yanlarnda drt-be at gtrrler, yorulan atlar konak yerlerinde brakarak, hz kaybetmeden yollarna devam ederlerdi. Uzun mesfeleri, ksa srede koabilecek ekilde yetitirilen ve birok meziyeti olan akn atlarnn eskisi kadar yetitirilememesi, bu tekltn zayflama sebeplerindendir. Fetihler dneminin sona ermesi ve duraklama devrinin balamas ile aknclar grlmez olmutur. Devlet tarafndan aknclarn isimlerini, ekllerini ve tmara (topraa) ship olanlarn listelerini gsteren bir defter tutulurdu. Defterler iki nsha hlinde tanzim edilir, bunlardan biri merkezdeki defterhnede, dieri de aknclarn bulunduklar eylet veya sancaklarn kadlklarnda muhfaza edilirdi. Bylece herhangi bir yolsuzlua meydan verilmezdi. Her akn sonunda ehit veya malllerin yerine, kuvvetli genler aknc olarak kaydedilirdi. Aknclara tahsis edilen bir maa yoktu. Elde ettikleri ganmetin 1/5ini penik (humus) vergisi olarak verdikten sonra, kalanlarla geimlerini tmin ederlerdi. Bzlarnn ise tmarlar (ileyebilecekleri topraklar) vard.

Ganmet Malup edilen kfirlerden harpte zapt edilen silahlar, binek hayvanat, kleler ve btn dier tanabilir mallardr. Ganmetin bete drdn, bilfiil harbe girmi olsun veya olmasn, muhrebede hazr olan askerler arasnda taksim edilmesi cap eder. Muhrebede bir dman ldren onun zerinde bulunan btn techzt alabilir. Atllar piydelerin aldklarnn misli (ancak Ebu Hanife'ye gre ikidir) fazla hak talep edebilirler. Geri kalan bete biri Allah'a ittir. Enfal Sresinin 42. yetinde bu ok ak bir ekilde aklanmaktadr. Mslmanlar tarafndan zorla zapt ve fethedildii hlde Mslman olmayan eski shibinin elinde braklan veya hriten Gayrimslim vatandalara mlk olarak verilen yhut sulh ile fethedilip de bir vergi karlnda Gayrimslim halka terk olunan arzilerden alnan hara (ad altnda alnan vergi), slam lkesinde yaayan Gayrimslimlerden, korunma karl alnan cizye, yabanclardan alnan hediyeler ve harpsiz olarak elde edilen sulh bedelleri de slam devletinin gelirlerindendir. Bu gelirler, Mslmanlarn menfaati olan snrlar koruma, yol, kpr yapm ve tmiri, asker ilelerinin geimini salama, devlet mmurlarnn ve ilim ile uraanlarn maalarn deme gibi yerlerde harcanrd. Rikz ad verilen mdenler ile bulunup karlan haznelerin ve harp netcesinde dmandan alnan ganmetlerin muayyen bir ksm fakirler, kimsesiz yetimler ve borcunu deyemeyen borlulara sarf edilirdi.

Vris brakmadan lenlerin mallar, velsi bulunmayan maktullerin kan bedelleri, shibi bulunmayan yitik mallar, shibi bilinmeyen terk edilmi ocuklarn ve velsi olmayan fakir ocuklarn nafakalarna, tedv cretlerine, tehiz ve tekfinlerine, hastahnelere sarf edilirdi. -Ganmetlerin Taksmi Halkna kar sava alan bir lke, ya sulh yoluyla, ya da savamak sretiyle zorla fethedilir. Mslmanlar, bir yeri sulh yoluyla fethettikleri takdirde hem o zamanki devlet bakan, hem de ondan sonra devlet bakan olacak ahs, anlama artlarna uymak mecbriyetindedir. Arziler, anlamay kabul eden kar tarafn elinde braklr. Byle bir yerin arzisi zerine anlama artlarna gre bir vergi konulmamsa, o arzi r suyu ile (yamur, dere, kuyu, eme) sulanyorsa, r zerine; hara suyu (fetih ncesi shiplerinin at kanal suyu) ile sulanyorsa, hara zerine anlama yaplr, buna gre vergi alnr. Mslmanlarn Gayrimslimlerden savaarak elde ettikleri arziler hakknda u hkmler geerlidir; devlet bakan bu hkmlerden herhangi birini tatbik etmekte serbesttir. 1) Arziyi eski shipleri elinde brakr, kendilerine dier ganmet mallarndan barnabilecekleri miktarda mal verir. Arzilerinden hara, kendilerinden de cizye alr. Hz. mer Irak' fethettiinde byle yapmtr. 2) Fethettii blge ahlisini oradan karr, yerlerine hriten getirilen Gayrimslimler yerletirilir. Bu tr arzi, "hara arzisi" diye adlandrlr. 3) O belde ahlisi kendi istekleriyle Mslman olduklar takdirde, arzileri kendilerine braklr veya o arzi gnmler (ganmeti hak eden muhripler) arasnda taksim edilir. Reslullah'n fethedilen Hayber arzisi hakkndaki uygulamas byledir. 4) Bir ksm gzler arasnda taksim edilir, dier ksm da hazne masraflarna karlk devlet iin alkonulur. Bu ekilde ahliye verilen veya gzler arasnda taksim edilen arziye "r arzi" denilir.

Fotoraf 43- Hayber Kalesi, Medne / Sud Arabistan

5) Herhangi bir taksmat yaplmakszn btn arzi, Mslmanlar adna devlet tarafndan muhfaza edilir. Byle arziye "memleket arzisi, mr veya emr arzi" denir. mam Mlik'e gre savaarak fethedilen arziler, gnmler arasnda taksim edilmez; devlet tarafndan vakf olarak muhfaza edilir. Elde edilen harac Mslmanlarn, cihat, mescit, kpr gibi masraflarna sarf edilir. mam fi'ye gre byle arziler dier ganmetler gibi be ksma ayrlr. Bunlardan bir ksm devlet haznesine, bete drd ise mchitlere taksim edilir. Hanef mezhebine gre gzler arasnda taksmt yaplmasna karar verilen arziler, dier ganmet mallar oranna gre taksim edilir. Ganmetlerden menkul (tanabilir) mallarn taksmi: Ganmet mallarnn bete biri Allah'a (yette geen bu ifde, teberrken zikredilmitir), reslne, onunla akrabal bulunanlara, yetimlere,

yoksullara ve yolculara ittir (el-Enfal, 8/41). Yolculardan maksat, yolda paras kalmayanlardr. Geriye kalan bete drd ise muhriplere taksim edilir. Muhriplerden piyde olanlar bir, svr olanlar ise iki hisse alrlar. Kumandan da bir fert gibi hisse alr. Bizzat harbe katlanlar hisse ald gibi bunlara yardm iin hazr bulunan erler, sava sahasnda bulunduklar hlde hastalk ve benzeri zr nedeniyle savaa katlmam olanlarla, ganmet mallar henz slam yurduna getirilmeden evvel vefat eden muhriplerle cihda yardm eden kadnlara, ocuklara, klelere, zimmlere ganmetten, gzlerin paylarndan daha az bir miktar verilir. Buna "razh" denilir. Ganmet mallarnn taksminden sonra geriye kalan mal (taksmi mmkn olmayacak) kadar az bir miktar ise velyy'l-emr tarafndan fakirlere datlr. Ganmet mallarn taksim edene "shib-i mekasm, emr-i ksmet" denir. Bu mmur isterse, taksimdeki glk nedeniyle, ganmet mallarn satar, elde ettii paray taksim eder. Bu taksim, velyy'l-emr'in izni olmadka yaplamaz. Dman lkesi fethedilmedii hlde elde edilen ganmetin bete biri ayrldktan sonra geriye kalan komutan tarafndan muhriplere taksim edilir. Ganmet mallarndan az da olsa bir ey almak, bu mallardan daha taksim edilmeden hynet yoluyla bir ey almak byk gnahtr. Buna "gull" denir. Ganmet toplayanlardan biri ganmet mallarndan bir eyi telef etse demez; mam fi'ye gre ise der. Muhriplerin, Gayrimslimlerin yurdunda, denizlerinden kardklar balk ve benzeri eyler ile karada elde ettikleri av hayvanlar, mdenler, hazneler ganmet malndan saylr. Muhriplerin, slam diyr ile kfr diyr arasnda bulunan ormanda velyy'l-emr'in izniyle kesip slam yurduna gtrdkleri aa, ganmet mallarndan saylr; mancnk ve gemi yapm iin kesilenler ise ganmetten saylmazlar. Ganmet mallar, slam yurduna gtrlmeden taksmi yaplmaz. Harp hlinde de taksmat ciz deildir. fi, Hanbel, Mlik ve Zhir mtehitlerine gre bu taksim, dman yurdunda da yaplabilir. Ganmet mallar slam diyrna hkmete tanmas mmkn deil ise, mchitler arasnda geici olarak taksim edilir, onlar vstasyla slam yurduna tanr, tekrar hepsi bir yerde toplanr. Esas taksim bundan sonra (ilk taksme gre) yaplr. Muhripler taksmattan nce ganmet maln satamazlar; yenilip iilecek cinsten olanlardan istifde edebilirler, fakat saklayamazlar. Silah, elbise, at gibi mallardan da geici olarak istifde edilebilir, sonra taksmta tbi tutulur. Taksmattan evvel dman lkesinde len muhribin vrislerine ganmetten bir ey verilmez. Ancak slam yurduna dndkten sonra ve ganmetin taksminden evvel len muhribin mraslarna ganmetten hissesi verilir. mam fi ve dierlerine gre, dmann malbiyeti kesinlik kazandktan sonra len muhribin vrislerine ganmetten hissesi verilir. Enfal Sresinin 41. yetinde de belirtilen Hz. Peygamber'in hissesi onun veftndan sonra sz konusu deildir. Abdlmuttalib oullarnn hisseleri de yoktur. Bu hisseler tammen devlet haznesine braklr; devlet kanalyla da fakir yetimler ile dier miskinler ve parasz kalm yolculara harcanr. Bu hususta dier mezhepler deiik gr ileri srerler. Velyy'l-emr veya komutan lzum grrse fazla bir pay veya muayyen bir para vermek sretiyle mchitleri harbe tevikte bulunabilir. Buna "tenfil" denir. Sava esirleri hakknda yaplacak ilem Sava netcesinde elde edilen esirler hakknda velyy'l-emr serbesttir. Bu esirlerden fiilen savaa katlanlar ldrebilir; kle ve criye yapabilir; slam zimmetinde eman vererek hepsine hrriyetini verebilir; slam esirleriyle dei toku yapabilir. Arap mriklerinin esir erkekleri ise ya slm' kabul ederler ya da ldrlrler. Evz, Hasan bn Muhammed et-Temm, Hasan el-Basr, Hammd b. Sleyman gibi mtehitlere gre esirleri ldrmek ciz deildir. ldrlmelerinin ciz olduunu ileri sren mtehitler, bu konuda gereine gre hareket etmede velyy'l-emrin serbest olduunu sylerler. Mslmanlarn eline esir dmeden evvel Mslman olan ise sdece kle yaplr. Dmana it kleler, Mslman olarak slam lkesine iltic etseler veya Mslman olduktan sonra bulunduklar lke Mslmanlar tarafndan zapt edilse ya da Mslman olmakszn slam ordusuna iltihak etseler, derhl hr olurlar. Dmandan alnan esirler hakknda kleletirme karar verilince bunlarn (dier ganmet mallar gibi) bete biri devlet btesine it olarak ayrlr, geriye kalan ganmetler arasnda paylarna gre taksim edilir. Bu durumda klelerin ldrlmesi ciz deildir. Esiri, taksimden evvel ldren bir mchide sdece tzir cezs verilir,

kefret ve diyet detilmez. Komutan, isyan etmeleri veya taraflarnca kurtarlma ihtimalleri olmadka, esirleri ldrmeye yetkili deildir. Bir yetki devlet bakanna ittir. Esir edilen kadnlar, ocuklar ldrlmez. Esir edilen kadnlar slam yurduna getirilince eski kocalaryla nikh ilikileri kesilmi olur. Kocalar da kendileri gibi esir olan kadnlarn nikhlar devam eder. Bakma muhta olan esir ocuklar, esir analarndan ayrlmazlar. Haneflere gre esirleri karlksz salvermek ciz deildir. mam fi hri, dier mezhepler de ayn grtedir. Ekonomik artlar zorlamadka esirleri para karl zd etmek Haneflere gre ciz deildir. mam fi bu grte deildir. Dmandan alnan esirler, Mslman esirlere mukbil deitirilebilir. Buna "mfdatu'l-ser" denir. Esir den Mslmanlar para, silah, hayvan karl kurtarmak cizdir. slm' kabul eden bir esir, Mslman esir karlnda deitirilmez. "Artk elde ettiiniz ganmetten hell ve temiz olarak yiyin" (el-Enfl, 8/69). Allah'n insanlar iin takdir ettii rzkn en hell olanlarndan biri ganmet mallardr. Sava ganmet iin yaplmaz; Allah'n kelmn yceltmek, slm' hkim klmak ve kfrn galebesine son vermek ve slam adletini baka lkelere gtrmek gibi ulv gyeler iin yaplr. Byle bir gyenin gereklemesi iin meydana gelen savata lenlere Allah ehit sfatyla cenneti nasip ederken; sa olan gzlere de gsterdikleri gayrete bir ltuf olarak, dmandan alnan ganmetleri hell klmtr. Gemi mmetlere ganmetten istifdeye izin verilmezken bu ltuf Muhammed'in mmetine takdir edilmitir.

Penik Knnu Osmanl asker trihinde, nemli yeri bulunan ve kapkulu piydesinin mhim bir blmn tekil eden yenierilere men olan "Acemi Oca", Sultan I. Murat zamnnda Kadasker andarl Kara Halil ile Karamanl Kara Rstem'in tavsiyeleri sonucu ortaya kmt. Hoca Sdeddn Efendi'nin bildirdiine gre bu uygulama, Sultan I. Murat'n devr-i saltanatnda 1361/62 trihindeki Zara'nn fethi ile balamtr. Devlet adna ve "Pencik Knnuna gre alnan esirler, Yenieri Ocana asker yetitirmek iin Gelibolu'da kurulmu bulunan Acemi Ocana gnderiliyor ve yevmiye 1 Aka cretle Gelibolu ile ardak arasnda ileyen at gemilerinde hizmet gryorlard. Bir mddet sonra bunlar, Yenieri Ocana alnyorlard. Fakat bu esirler, frsat bulduka kap memleketlerine gittikleri iin bu sistem deitirildi. Savalarda esir edilen kk yataki Hristiyan ocuklar, evvel Anadolu'daki Trk kyllerinin yanna verilerek (Trk'e vermek) az bir cretle hizmet ettirilmeye baland. Geri bu ocan, Rumeli Ftihi Sleyman Paa zamnnda, bizzat kendisi tarafndan savata esir alnan Hristiyan ocuklar ile balad belirtilmekte ise de ocan gerek mnda messeselemesi, yukarda belirtilen ekilde olmutur. Szlk mnsyla bete bir demek olan "pencik"; harplerde ele geirilen esirlerden, askerlikte kullanlmak zere bete birinin alnmas demektir. slam hukkunun ganmetlerle ilgili vaz etmi olduu prensiplerinden domu olan "pencik", Osmanl Devleti'nin ilk kurulu yllarnda uygulanmyordu. Harpler sonunda ele geen dier ganmetler gibi esirler de gzlere taksim ediliyordu. Gzler, hisselerine den esirleri, slam hukku gereince istedikleri ekilde istihdam edebiliyor, istihdam yeri olmayan da onlar satabiliyordu. Osmanllarda Acemi olan iki ekilde alnrd. Bunlardan biri savalarda elde edilen erkek esirlerin bete birinden (pencik), dieri de Osmanl vatanda olan Hristiyan ocuklardand. Savalarda elde edilen esirlerin asker olarak alnmasyla ilgili "Pencik Knnu" tertip edilmiti. Buna gre alnan esir olanlara "Pencik Olan" ad verilmiti. Elde edilen bu esirler, "Penciki" denilen mmur tarafndan tespit edilir, bunlardan 10-17 yalar arasnda olan erkek esirlerden vcuta kusursuz ve salam olanlar devlete 300 Aka karl satn alnrd. Bylece Acemi Ocana ilk efrat, Pencik Knnu ile toplanmtr. Bu sistemin gelimesinde byk lde rol bulunan Kara Rstem de Gelibolu'da Pencik Vergisini (Resm-i Pencik) toplamakla grevlendirilmiti. Pencik olanlarnn, Anadolu'daki Trk iftilerinin yanna verilmesi, aradaki deniz sebebiyle kamalarna engel olmak iindi. Bununla berber, zaman zaman bz esir ocuklarn Avrupa'ya kat grlyordu. Esirlerin, Trk

iftilerinin yanna verilmesi ile ilgili knun hakknda kaynaklarda farkl trih ve zamanlar verilmektedir. Bu cmleden olarak Srpsnd Sava, Edirne'nin fethi ve Bilecik tarafna yaplan ilk aknlarda olduuna dir rivyetler bulunmaktadr. Cz bir cretle Trk iftisinin yanna verilen acemi olanlarna ok az bir cretin verilmesi, onlarn "ben pdiah kuluyum" deyip iftlik shibine kafa tutmamas iindi. Acemi olanlar, ziraat ilerinde altrldklar gibi ksa zamanda Trke ile birlikte slm-Trk rf ve detlerini de reniyorlard. Bylece yeni hayata intibak ettikten sonra 1 Aka gndelikle Acemi Ocana kayt ettiriliyorlard. Burada bir mddet hizmet grdkten sonra yevmiye 2 Aka karl Yenieri Ocana gnderiliyorlard. Yldrm Bayezit dneminin sonlarna kadar belirtilen ekilde devam eden bu usul, Ankara Sava'ndan (1402) sonra fetihlerin durmas ve i karklklarn ba gstermesi yznden byk lde tatbik edilemez olmutu. Kapkulu Ocaklarndaki kadro eksikliini gidermek iin baka bir reye bavurmak gerekiyordu. Bu sebeple Rumeli'ndeki Hristiyan tebaadan muayyen bir knunla ve "Devirme" ismiyle mnsip sayda Hristiyan ocuu alnmasna karar verildi. Ankara Sava'ndan sonra Osmanl fetihleri durmu, bz yerler Bizans ve Srplara terk edilmilerdi. Gerek elebi Mehmet zamnnda, gerekse olu Sultan II. Murat'n ilk devirlerinde Rumeli'de fthat yaplamad iin esirlerden istifde edilememiti. Bunun zerine Osmanllardan nceki Trk ve slam devletlerinde uygulanmam olan yeni bir usul ile devletin, Hristiyan tebaas olan ve yalar uygun ocuklarndan sdece bir tnesinin Osmanl Ordusuna alnmas kararlatrld. Bylece Hristiyan vatandalarn ocuklarndan asker devirmek iin bir "Devirme Knnu" yrrle konuldu. Bu yeni knunla, batanbaa Gayrimslim olan Rumeli halk, tedrc srette Mslmanlatrlacakt. Mslmanlatrlan bu insanlarla da Osmanl Ordusu kuvvetlenecekti. Bylece devlet, bu syede Mslman nfsunu koruma gibi bir hedefe de ulam oluyordu. Gerek Mslman nfsu oaltma, gerekse harplerde kendisinden istifde etme bakmndan iki ynden faydal olan bu Devirme Knnu, Pencik Knnu ile asker almann yerine gemiti. Zten Pencik Knnu da eski nemini kaybetmeye balamt.

XVI. yzyl sonuna doru saylar 40.000e ulaan aknclar; 1595 ylnda Koca Sinan Paann Eflakta Prens Mihale yenilmesi zerine Tunann te yakasnda kalan Tuna Kprsnde Eflak Voyvodasnn top ateine yakalanan aknclardan sa kurtulan olmad. Bunun sonucunda aknclk trihe kart. Aknclarn yerini serhat kulu denen snr boylarndaki tmarl siphler ald. Akn dzenleme grevi ayrca Krm Hanlarna da verildi. Aknc ad 1826 ylnda resmen ortadan kalkmtr. Aknclar yama gyesiyle dman iine giren ve talanla hayatlarn geiren bir topluluk deildi. Onlar, kendilerine kl ekmeyene kl ekmez, aman dileyene dokunmazlard. Serhat topraklarnda yaayan aknclarn pek ou, Avrupa ve Balkan dillerini bilen, ayn zamanda bilgili ve kltrl insanlard. Yakaladklar esirlerden aldklar bilgileri merkeze iletirlerdi. Balarndaki beylerin nderliinde snr muhfazasna alrlard. Bulunduklar topraklar korumakla birlikte gelebilecek saldrlara ve tehditlere kar caydrc bir g konumundaydlar. Avrupallarn sonraki asrlarda kurduu zel komando birliklerini aknclardan ilham alarak oluturduuna dir rivyetler vardr.

Fotoraf 44- Aknc mezarlar, Budapete / Macaristan

Aknclar dman topraklarna girecekleri zaman, kademeli olarak birka blme ayrlr, ilk kuvvetin karsna mukvemet eden bir dman karsa, arkadakiler yetiip ona yardm ederdi. Aknclarn hcumlar n ve sert olduundan, hemen her zaman dman kuvvetlerini sarsp datrd. Ayrca ordunun yolu zerindeki hubbat muhfazasn salamak, esirler vstasyla dmandan haber toplamak, kpr ve geit gibi yerleri emniyet altnda tutmak da aknclarn vazfeleri arasndayd. Bir harektn akn saylabilmesi iin binli kadroyla ve aknc beyinin komutasnda yaplmas gerekirdi. Yz akncnn eylemine harmlik denirdi. On aknc ete ya da potera adn tard. etelerin penik ykmll yoktu. Barta iftliklerde oturan aknclar aknc beyinin buyruunu alr almaz onun yanna giderlerdi. len akncnn yerini olu, olu yoksa akrabas alrd. Aknlarn ad aknc beyinde ve stanbulda bulunan ktk niteliindeki defterlere geirilirdi. Aknc beyini devlet tyin ederdi. Aknclk babadan oula geen bir sreklilik iinde mr boyu srdrld. Gerektiinde ocaklara yetenekli genlerden yeni aknclar alnrd. Bu nemli kumandanlk uzun sre Mihalolu, Evrenosolu, Turahanolu ve Malkoolu gibi nl aknc ilelerinde kalm ve babadan oula intikal etmitir. Mihalolu, Sofyada; Evrenosoullar Arnavutlukta; Turahanoullar Morada; Malkooullar da Silistre dolaylarnda bulunurlard. Osmanlda aknclar, merkez idreye bal deildi, snr boylarnda ocaklar hlinde teklatlandrlmt. Her mntkann kumandan ayryd ve aknclar mensup olduklar sllenin ismiyle anlrd. Aknclar, batan neyi kabul ettiklerini ok iyi biliyor, lmle kol kola hayatlarn devam ettiriyor ve bunu srf Allah rzsn kazanmak uruna yapyorlard. Aknclar, gnllerindeki ak ve heyecanla kendilerini devletin milletin ve dinlerinin beksna adam, gerektiinde cann vermekten ekinmeyen hak fedleriydi. Gnlnde bu ak ve heyecn tututurabilen insan, cihd en byk ideali hline getirir ve bu uurda lmeyi cana minnet bilir. Kalemiyle cihda itirak eden yazardan, doruluu hl diliyle anlatan Mslmann yapt cihda kadar, eitli cihat ekilleri vardr. Aknclar da hakszl hak bilen dmanla yaka paa olmay tercih etmiler ve bunun netcesinde peygamberlikten sonra mertebelerin en by olan ehitlii talep etmilerdir. Aknclar Hazreti Hamza ve Hazreti Aliyi pr olarak grrlerdi. slam gerektiinde silahl mcdeleye cevaz vermitir ama bu konuda birok art belirlemitir. Mslmanlarn din, nesil ve mallarnn mdfaa edilmesi, dnce hak ve hrriyetlerinin korunmas,

yaplan karlkl anlamalara uyulmamas, Mslmanlara ve onlarn himyesinde bulunanlara zulmedilmesi, bu hususlardan sdece bzlardr. Aknclarn aknlar Hz. Peygamber dnemindeki seriyyelere benzetilebilir. Gerektii yerde dmana fiilen kar koyma, halkn can ve mal gvenliini koruma ve bu uurda savama, aknclarn vazgeilmez hayat tarzyd. Osmanl, Hazreti Peygamberin: Ne zulmediniz ne de zulme uraynz. szn kendine iar edinmiti. O kimsenin hakkna tecvz edip, kimseyi ezmezken; ezilmemeye, zulme uramamaya da dikkat ediyordu. Bunun iin pyitahtta ordu sava iin hazrlanrken, hafif svr birlii olan aknclarla zaman kazanlyor, n basknlara kar teyakkuzda olunuyor ve snr muhfaza ediliyordu. Aknclardaki ruh hlini anlamak, Kuran- Kermin eitli yerlerinde geen, Malnzla ve cannzla cihat edin. yetini kavramaya baldr. iftilerin ellerindeki tohumlar topran altnda rmeyeceine inandklar ve ellerindeki tohumlar tereddt etmeden topran barna sap beklemeye durduklar gibi, aknclar da yapm olduklar gzel ilerin karln mutlak greceklerine inandklarndan, hayatlarn Hakk korumaya ve lkelerini savunmaya adamlardr.

Evld- Ftihan
Osmanl mparatorluunda Balkanlar ve Rumelinin fethine katlan beylerin evlatlarna dayanan teklta verilen addr. 1335 Ylnda Sleyman Gz'nin Karesi Beyi olmas ile zamnnn nl Kay beyleri Hac lbey ve Gz Evrenos Bey ile Trakya'nn fethini balatan Osmanllar tm Trakya, Makedonya ve Bulgaristan' fethetmilerdir. Buralara Anadolu'dan getirilen Trkler yerletirilmeye balanmtr. Osmanl ordularnn ilerlemelerine n hazrlk aknlar yapyorlar ve istihbrat salyorlard. Balkanlardaki savalarda en ok kayp veren "Evld- Ftihan" askerleri olmutur. 1846 ylnda Selnik Mrine yazlan bir emirle Evld- Ftihan teklt greceli olarak ortadan kaldrlm olmasna ramen gnlllk essyla 1923 ylna kadar fiilen devam etmitir. Teklatlanma tammen eski Trk aknc beylerinin tmar essna dayanmakta olup her ne kadar Osmanlda aristokrasi olmad sylense de, eski bey soyundan gelenlerin liderliinde (komutasnda), eski tmar alanlar (tmar kyleri) ierisinde, asker toplayarak gnlllk esasl bir teklatlanmadr. Balkan Savandan sonra nfus mbdelesine kadar eteler eklinde igle kar direnie devam etmilerdir. Knunnmede; Yrk tifesi teden beri Devlet-i liyyenin gzide ve cengver, itatli, ferman dinleyen askerlerinden olup, eski seferlerde kffar ile yaplan harplerde, kendilerinden iyice yararlk ve yz aklklar grldnden, bu tifeye Evld- Ftihan ad verilmitir denilmektedir Evld- Ftihan, Anadolu'dan youn olarak Karamanoullar Beylii topraklarndaki Konyar Sar Yrklerden g etmilerdir. Osmanllar Karamanoullar topraklarndan g ettirdikleri Trkleri, Balkanlara ve Rumeli topraklarna dank bir ekilde yerletirmilerdir. Bylece Anadoludaki aretler arasnda kan dvs bitmi ve Balkanlar Trkletirilip slamlatrlmtr. Kendilerine "Evld- Ftihan" denilip, 1691'de yeniden rgtlenen Yrk ve Tatarlarn merkez veya kylerinde yaadklar Rumeli birimleri (sancak, kaz) unlardr: Ahyolu, Avrathisar, Aydos, Babada, Babaeski, Balk, Bereketli, Budan, Burgaz (Bulgaristan), Cuma Pazar, alayk, ardak, aramba, atalca, rpan, irsen, Demirhisar, Dimetoka, Doyran

(Makedonya), Drama, Dupnie, Edirne, Eribucak, Ereli, Eski Cuma, Eski Zara, Ferecik, Filibe, Gmlcine, Hacolupazar, Hasky, Htuneli, Hayrabolu, Hezargrad, Hrova, Hseyinli, slimiye, tip, psala, Karada, Karaferye, Karailyasl, Karasu Yenicesi, Kalemeriye, Karinbt, Karlova, Kavak, Kavala, Krklareli, Kzanlk, Kzlaa Yenicesi, Kozludere, Langaza, Lofa, Malkara, Mangalya, Meri, Misoti, Osman Pazar, Pazargh, Pravadi (Bulgaristan), Pravista, Radovite, Ruskasr, Rusuk, Saray, Selnik, Selvi, Serez, Silistre, Sultanyeri, umnu, Tatar Pazar, Tekfurgl, Tekirda, Trnova, Tikve, Tuzluk, Uzuncaova, Uzunkpr, Ustrumca, Vardar Yenicesi, Vize, Vodina, Yahl, Yanbolu, Yenipazar, Yeni Zara, Yerkpr, Zitovi.

Gaz
Gz kelimesi, szlkte, hcum etmek, savamak, yamalamak; din urunda cihat etmek mnsna gelen gaznn ism-i fili olup savata baar kazanan kumandanlara, hatt hkmdarlara eref unvn olarak verilmitir. Gz kelimesi Kuran- Kermde bir yerde oul olarak yer almakta, baka bir yerde de m yoluyla ehitlikle birlikte zikredilerek vlmektedir. Ancak Kuranda bu anlamda daha ok mchit kelimesi gemektedir. Hz. Peygamberin ehitlik ve gzliin fazletleri hakkndaki szleri gzliin deerini arttrm velrsem ehit kalrsam gz dstrunun ortaya kmasna vesile olmutur. slam fthtnda bu prensibin birinci derecede rol vardr. Kuran- Kermde kfirlere ve mnfklara kar cihat etmeleri yolunda Mslmanlara emir verilmi, cihat edenlerin kurtulua erenler olduu sylenerek cennetle mjdelenmilerdir (Tevbe Sresi, yet: 86,88, 89). Kuran- Kermde gaz veya gzlik yerine cihat ve mchit kelimeleri gemektedir. Hz. Muhammedin bu iki sfatla ilgili vc szleri de gzliin deerini artrmtr. rnein; Ebu Hreyre, Reslullahn bu konuyla ilgili yle buyurduunu rivyet etmitir; Kim gazve yapmadan ve gaz yapmay temenni etmeden lrse nifaktan bir phe zerine lm olur . Ebu mame ise bu konuda Reslullahn; Kim bizzat gazveye katlmaz veya bir gznin ilesini hayrl bir ekilde himye etmezse, Allah Kymet Gnnden nce ona bir musbet ulatrr. dediini buyurur. lk Mslmanlar mer mzeretler dnda hepsi harbe gittiklerinden bu unvnn verilmesine gerek grlmemitir. nk her Mslman gz diye tbir edilmitir. slam Hkmdarlar da fertler gibi savalara itirak ederler ve gz unvnn alrlard. Fakat sonralar bilhassa pdiahlar savalara itirak etmeden kazanlan savalar dolaysyla bu unvn almaya balamlardr. Hkmdarlarn teki siysal ve asker unvanlar arasnda Keh fel-guzat velmegz benzeri nitelemelere de yer verilirdi.

lk Gzler
Gzlik gelenei, Anadoluda slam hilfeti ile Bizans arasnda ve Orta Asyada amanist Trklerle Mslmanlar arasndaki savalarda asker hudut teklatlar olarak ortaya km olup, blge sugur, avsm, uc ve ribat terimleriyle tannyordu. Anadolu Seluklu Devletinin kmesi devrinde popler olan gzlik, daha ilk Anadolu ftht esnsnda mevcut bir sosyal kurum idi. Dolaysyla Trkler arasnda bu zmrenin bir mzisi olmalyd. lk dnem slam trih kaynaklarnda bzen genel olarak btn Mslman ordusunu ifde iin kullanlan gzler tbiri, genellikle daha dar ve zel bir mn tar. Horasan ve Mvernnehir gibi Trklerin youn olarak yaad corafyada, Smnoullar zamnnda bu gzlerin bulunduu bilinmektedir. Orta an klasik savalar ve karklklar esnsnda, isizlik ve ekonomik zorluklardan dolay geimini savalarda elde ettikleri ganmetlerle salayan, sdece snrlarda deil nemli kent merkezlerinde de etkili bir toplumsal snf dim olmutur. Hkmetler ve hkmdarlar da bu sava snfa sras gelince ihtiya duyup, cretli asker

olarak onlardan yararlanma yoluna gittikleri gibi, bzen bu gc arkalarna alarak konumlarn muhfazaya almlardr. Daha VIII. yzyl sonlarnda Badatta Abbs Hnednnn i mcdelelerinden istifde ederek kuvvetlenen ve ehri haraca keserek vergi toplayan ayyarlar tekltnn bir benzeri, X. yzylda Mvernnehirde gzler teklt olarak bilinmektedir. Daha nce de randa buna benzer kurulular vard. Smnoullar devrinde Horasan Gzleri, snrlardaki kfirlere, yni putperest Trklere kar cihat ettiklerinden dolay dn bir unvan olarak gz lakbn almlardr. Bunlar sayca da nemli olduundan teklatlar devlet tarafndan resmen tannmaktayd. Bunlarn reislerine Beyhak gibi ada trihiler, sipehsalar- gziyan, reisl-fityan, ayyarlarn ba gibi isimlerle anmlard.

Trklerde Gaz Gelenei

Bz kaynaklarda unvan olarak geen alp kelimesi gz kelimesinin Trke karl olarak kabul edilebilir. Trklerin slmiyete girmesinden sonra bzen alpgz biiminde sylenen bu kelime, tasavvuf cereyanlarnn tsiriyle alp-eren eklinde de kullanlmtr. Trklerin hkim olduu corf sahalarda bu unvan eski alardan beri kullanlmtr. Bz Trk soylar da kendini onun neslinden gelmi sayyorlard. Altay, Abakan, Kazak, Krgz lehelerinde sylenen hikyelerde Alp veya Alp adn tayan birok kahraman vardr: Alp Karaga, Alp-Salay, Kuzgun-Alp, Kantay-Alp gibi zellikle Ouzlar arasnda Alp kelimesi ok kullanlmaktayd. Trklerin gebe hayt srd ve henz slmiyeti kabul etmedii dnemlerde yaratt kahraman tipleri ile slmiyeti kabul edip yerleik hayata getikten sonra meydana getirdikleri tipler birbirinden farkl olmutur. Bunlardan birinci dnemde meydana getirilen kahraman tiplerine alp, ikinci dnemde meydana getirilenlere ise alp-eren ad verilmitir. slmiyetten nce meydana getirilen alp tipinin ideali, Ouz Kaann ifdesiyle: Kn tug bolgl kk kurkan yang gkyznn adr, gnein ise tu olduu cihan hkimiyetidir. Trkler tarafndan slmiyetin kabul edilmesiyle yeni bir kltr sahasna girilmi ve bu slm kltrn etkisiyle de idealde bir deime tezhr etmitir. Artk Trkler ideal olarak, sdece kahramanla dayanan bir cihan hkimiyetini deil, hkim olacaklar yerlerde slmiyetin yaylmasn benimsemilerdir. Bylece bu ideali gerekletirmek iin alan alperen tipi ortaya kmtr. Alp-eren tipinde, mnev g madd gce stnlk salam durumdadr. Cesret, kuvvet ve savataki mahretlerini din yolunda kullanan bu kiilere Anadoluda gz ad verilmeye balanmtr. Bunlarn en byk ideali gzlik mertebesine ulamak, yni slmiyetin ilk dneminde slmiyeti yaymak isteyen kahramanlar gibi gazlarda bulunmak olmutur. Alp ve alp-eren tiplerinin en belirgin zelliklerinden birisi de bunlarn bilgelik zelliine ship olmalardr. Trklerin kahramanlklarnn anlatld eserlerde bilgelik vasfn vermeleri onlarn bilgiye ve bilgelie verdii nemi gstermektedir. Alpler devri, Anadolu muhitini yle youn bir kahramanlk havas ile doldurmutur ki, Acem (ran) mneviytnn bozucu tsiri altnda kalan Seluklu Hkmdarlar bile, kendi saraylarnda Ouz Tresine ve eski cengverlik ananelerine ballktan vazgememilerdir. Sultanlarn ava kmas, Ouz Beyleri ile birlikte top ve evgan oynamas, silahrlk ve okuluk tlimleri yapmas Ouz Tresi gereklerindendi. Orta Asyann trih alpleri, alp-erendi artk. Yiitlik, bahadrlk duygularn gelitiren slmn cihat anlay, Ermeni-Rum ve dier Hristiyanlarla yaplan savalardan dolay diri duruyordu.

O dnemin Trkmenlerindeki kadn anlay bile farkl idi. Muhkem yrekli, gl pazulu, gayretli, iyi at, huss libas, yay ve iyi bir kl, yri bir muvfk (sdk arkada) shibi olan alpler, kadnda da benzeri zelliklerin bulunmasn istiyorlard. Alpliin alp-erenlik, gzlik ekline dnmesi, cevherin slmla yorulmasndan baka bir ey deildir. Alplik duygusunun gzlik mefkresine yerini brakmas ideal yap ile ilgilidir. Gzlik, fetihler gerekletirmek, slmiyeti yaymak, adlet datmak, dman hortlatmak ve Allahn adn-nn yceltmek amacndakilerin ad olmutur. Alplik ile yorulan kahramanlk duygusu daha ulvi hedeflere ynelmitir. Elbette onlarn ruh yaplarnda esen yce duygularla dolu frtna yaknlarnda, elerinde de esecektir. Trklerin asl baars cesur tutumlarnda gizlidir. Byk milletimiz bu kudretini her toplumda az ok rastlanan, cesretinden ziyde, o cesretin kltr ve beer hislerle kaynamasnn mahsl olan kahramanlndan almaktadr. Eski trihimizde alpler, slm amzda gzler ite bu orijinal Trk kahramanlnn trih veskalarla tespiti mmkn olan tiplerdir. Trkler slamlkla ilk kez snrlarda karlam ve inanlar o zamandan imdiye kadar snr slamlnn ve snrda oturanlarn mchit ve sde dninin kendisine zel niteliklerini korumutur. Trkler, dier birok ulustan farkl olarak, slamla zorlanmadlar; onlarn slaml, hibir zorlama ya da tbiiyet belirtisi de tamaz. Gzlik Mslman-Trk kahramanlarnn byk ideali olmutur. Hz. Muhammed ve ilk slam kahramanlarnn dillere destn olmu gazlar gibi gazlarda bulunmak Trk Mslmanlarnn gnllerini dolduruyor ve gnllerde byk ve devaml gaz ruhunu yaatyordu. slam mnndan karanlkta kalm lkelere bu mnn nrunu gtrmek bu uurda kfirlerle savamak mnsndaki gzlik bu asrn kahramanlar iin ayn man nrunda ehit olmak gibi byk bir mazhariyet bilinmektedir. slam ncesi Trk toplumunda kahramanlk ve cengverlik geleneinin ayr bir yeri ve deeri vardr. Bu dnemin alp kiisi, hayvanclk ve avclkla geinen toplumun insandr. Haytnda avcln ve aknn nemi byktr. Aknclk onun iin byk bir nem tar. Malna, srsne ve yurduna gz diken dmana kar koymak, vahi hayvanlar yenmek zorunda olan bu insan iin, beden gc hayvanlar ve dmanlar zerinde kuraca stnlk, en yce deerdir. Destanlar dneminin alp kiisi, bizde elde bulunan edeb eserler tarafndan ierisinde bulunduu artlar gerei iten ok da dnk, aktif bir tip olarak tantlr. slam ncesi dnemden balayarak, kahraman, yiit, zorlu, cesur, g anlamlarnda kullanlagelen alp kelimesi edebiytmzda ahs ad olarak getii gibi, bir sfat ya da bir unvan ve kable teklt ierisindeki bir asker zmresine verilen aslet ad olarak da kullanlr. Alpler, Orta Asya Trklerindeki kahramanlk geleneine baldr. Kutadgu Biligde, Dvn- Lugt etTrkte, XIII. ve XIV. yzyllarda yazlm lgatlerde sk geen bu kelime, bilhassa Ouzlar arasnda daha ok yaygndr. Kagarl Mahmud, Trklerin byk hkmdr olan, ranllarn Afrasiyab dedikleri menkbevi kahraman Alp-er Tungadan bahseder. Yusuf Has Hcib de eserinde mehur Trk Beyleri arasnda Alp-er Tungadan bahsetmitir. Birok Trk kablesinde kendisine mensupluk iddisnda bulunduklar bu Trk kahramanna alp unvnnn verilmi olmas, X. yzylda Karahanllar devrinde hl yaayan eski bir Trk geleneine dayanmas bakmndan nemlidir. Trkler gibi Asya ve Avrasya bozkrlarnn etin ve dim bir mcdele hayt geiren Moollardan Trkeye geen baatur (bahadr) da alp anlamndadr. Trkede ayn mny ifde eden skmen kelimesi de vardr ki dmann harp saflarn yaran, sken demektir. Osmanllardaki sekban teklt ve Cell zorbalklar dneminde halk arasnda sekban rgtlenmeleri olarak grlen bu isim, bugn hl Anadoluda semen diye kullanlmaktadr. Orhun ve Uygur alfabeleri, Krgz mezar talarnda alp kelimesi sk geer. Mesela: alp kaan ermi, kl alp kaanndan adrulu bedriniz (gl alp kaanmzdan ayrl verdiniz), kannz yoklayur kada alpiniz karganur (Hnmz yok oluyor karde, alpliiniz lnetlenir). Gktrklerin atlarnn gzlerine bile alp denilirdi. Kltiginin bindii bir atn Alp-alc adnda olduu Orhun Kitbelerinde geer, kahraman atlarna byle isimler verilmesi Trklerde eski bir dettir.

Gazneli, ran, Anadolu Seluklular topraklarnda, beylikler zamnnda erkek ad ve liderlik unvn olarak oka kullanlmtr. Gazneli Devletinin kurucusu Alp Tegin, Seluklu Devletinin ikinci hkmdr Alparslan olduu gibi Osman Beyin dedesi Gndzn de unvn alp idi. Alp lik, Alp Melik, Alp Karaca, Alp nan, Alp Tekin, Osman Gznin kardei Gndz Alp rnek olarak verilebilir. Osman ve Orhan Beylerin maiyyeti arasnda alpler ounluktadr. Turgut Alp, Konur Alp, Hasan Alp, Saltuk Alp gibi gzlerden farkl olduklar bellidir. Herhlde gzlik tarkasna uymay istememilerdir. slm kutsal sava, Osman ve onun gibi bu uta, gaz serhaddinde savaan alpler ve alp-erenleri harekete geiren kutsal ideolojidir. nceleri Aygut Alp, Turgut Alp, Konur Alp, Hasan Alp, Aka Koca, Samsa avu gibi u liderleri bamsz hareket etmilerdir. Daha sonra ise Osman Gz ile birlikte gaz faaliyetlerinde bulunmulardr. Turgut Alp; Osman Gznin en yakn arkadalarndandr. Osman Gz Bilecikin fethiyle megul olurken Turgut Alpi de negln fethine gndermitir. negln idresi de Turgut Alpe verilmitir. negl yresi Turgut li eklinde anld. Turgut Alp, Bursann kuatlmas ve fethedilmesinde bulunmutur. Turgut Alp, negl yresindeki vellerden Geyikli Babaya balyd. Saltuk Alp; Osman Gz tarafndan nn Beyi tyin edilen Orhan Beyin hizmetine Kse Mihal ile birlikte verilmitir. Aygut Alp; lk fetihlerinden tibren Osman Gznin yannda yer alan naml yiitlerden biridir. Osman Gz Aygut Alpe nn kalesini dirlik olarak vermitir. Son olarak zmitin fethinde grev almtr. Koyunhisar Savanda baarl olmulardr. Samsa avu; Erturul ve Osman Gznin silah arkadalarndandr, Osmanl Devletinde avu unvnn kullanan ilk kiidir. 1317de Orhan Gz ile sefere karak znik yolu zerindeki Karatekin Hisarnn fethinde bulundu. Orhan Gz fetihten sonra Samsa avuu kalenin komutanlna atad. Samsa avu bundan sonra gzleriyle znik zerine aknlarda bulunmutur. Kalenin fethine kolaylatracak faaliyetlerde bulunmutur. 1330da Bizans ile yaplan Palekanon Meydan Muhrebesine katlmtr. Konur Alp; smi Orhan Gz ile birlikte katld Akyaz ve Kocaeli zerine dzenlenen seferde geer. Osman Gz gaz hareketlerinin bana Orhan Beyi getirirken en nl ve gvendii kumandanlarn da ona yolda etmitir. Gz Mihal (Kse Mihal); Bizans mparatorluunun hudut kalelerinden Bilecikin dousunda yer alan Harmankaya ve havlisinin beyidir. Osman Gznin Eskiehir Beyi ile yapt muhrebede kar tarafta bulunan Kse Mihal esir edilmitir. Osman Bey, Kse Mihali yiitlii ve cesretinden dolay affetmitir. Kse Mihalin srekli Osman Gz ile berber olduu ve gzlerin her hizmetini Harmankaya halknn grd vurgulanmaktadr. 1313te dnini terk ederek Mslman olup Abdullah adn almtr. slmiyeti kabul etmesiyle Osman Gz ona hilat giydirmitir. kpaazdenin Rum Gzleri dedii savalarn bir tarkat olmalyd. Yoksa neden bzlarna gz derken, alpleri ve Trkmen Beylerini ayr sayacakt. Alpler yzeysel de olsa Mslmandlar ama bamsz olarak savamay meslek edinmilerdir. Osmanl Beyliinin kurulu srecinde ilk saflarda onlar grlr. Osman Gz negl Turgut Alpe vermiti. Beyler, alplere fevklade tibar etmilerdir. ehzdeler onlara emnetti. Osman Gz, Karacahisar Germiyan saldrsndan korumak zere olu Orhan sefere yollarken yanna Saltuk Alpi, Konur Alpi ve Kse Mihali katmtr. Gerekte alpler, beyler iin o denli nemlidir ki Konur Alp lnce Orhan Bey onun sancan, olu Murata vermitir. Alp denilen bu savalarn din gayretinden ziyde, beye antla balanp, savata cesret gstererek nam salmak, para, ganmet, esir ve tmar topra elde etmenin kaygsndaydlar. Trklerin geni Asya bozkrlarnda ok eski zamanlardan beri geirdikleri etin ve mcdeleci hayat artlarnn, kahramanlk ve savalk geleneklerinin Trk haytnda yerlemesinde byk etkisi olmutur. Asrlarca ok geni corf sahalarda birbiri ardnca batp kan byk gebe imparatorluklar kuran ve ifti, ehirli halk ile meskn byk devletleri hkimiyetleri altna alan bu atl gebeler, her eyden ok asker teklta ve kahramanlk seciyelerine kymet verirlerdi. Gebelikten kp yerleik hayata geen, hatt ehirlerde yerleen Trkler bile asrlarca bu kahramanlk geleneklerine bal kaldlar. Trklerin kurduklar eitli devletlerin dim asker bir karakter tamas, gaz ve cihat essna dayanan slam dninin Trkler arasnda yerlemesi, Seluklulardan beri trih seyrin Trkleri hep bir mcdele ortam ierisinde bulundurmas, kahramanlk, alplk geleneklerini asrlarca canl bir ekilde devam ettirmitir. eitli Trk kollarnn halk edebiytnda, hikye ve

destanlarnda, ataszlerinde, ksaca ahlk dnceleri yanstan btn eserlerinde bunu grmek mmkndr. slmiyetten nceki Trk alpleri, slmiyetin cihat ve gaz mefhumlar Trkler arasnda yerletikten sonra, nce alp-gz, yni Mslman-Trk kahraman mhiyetini almlar, tasavvuf cereyn ve eitli sf tarkatlar halk arasnda yerleince de alp-erenler, yni sava derviler ekline girmilerdir. Bunlar bilhassa Hristiyan lkeleri ile bitiik snr lkelerinde, serhat blgelerinde yni ularda grlr. Alpler eski Trk kable tekltnda, kable reisinin etrfnda zellikle savalarda, kahramanlklar ve yararllklar ile ykselmi fertlerden mrekkep, bir nevi imtiyazl bir snf tekil etmilerdir. Bu gebe aristokrasinin teekklnde belki soy da etkili olmakla berber, ferd meziyet bu mertebeye ykselmede birinci artt. Daha ocukluundan beri avlarda, aknlarda, cenklerde kahramanlk gstermeyenler bu snfa giremezlerdi. Bir kahraman ne kadar tehlikeli, cretli iler yaparsa, ne kadar ok dman ba keserse, kable iindeki karizmas o derece yksek olurdu. Bat Anadoluda Bizans snrlarnda yaayan aretler arasnda da durum byleydi. Osmanl ftht, Mslmanlk snrlarn Balkanlar iine ilerletince, Kprlnn alpler devri dedii bu devrin btn zelliklerini orada da hemen hemen ayn ekilde kendini gstermitir. Bu devrin kadnlar da genellikle ayn mterek karakteri tarlard. Cihat ve gaz kahramanlarn bnyesinde barndran Mslmanln, Trkler arasnda yerlemesinden sonra da yiitlik ve cengverlik gelenei, Trkler arasnda asrlar boyu canl bir biimde srdrlmtr. Trk toplumunda kahramanla srekli olarak deer verilii bir rastlant deildir. Gerek hayvancla ve avcla dayal dnemde, gerekse Mslmanln kabulnden sonraki dnemde, Trkler hemen her zaman byk imparatorluklara komu olmu ve alp olmadklar takdirde kolaylkla yok edilebilme tehlikesiyle kar karya kalmlardr. Ksacas alplk gelenei, Trk toplumlarnn hayat artlarnn bir gereidir. Dman alpi atndan tanr, alpin at zrhldr. Osmanllarda at zerinde siphlik, soyluluk artyd. Gayrimslim rey ata binemezken, Balkanlarda Hristiyan svr askerler soylu saylp tmar verilmiti, Beyler arasnda en deerli peke attr. Efsnev Ouz geleneinden ok, Anadoluda var olan ve gebe ortamna uygun, atllarn oluturduu asker bir zmrenin, gzlerden daha ncelikli geldiini savunanlar da vardr. Buna gre, yaya olarak savaan gzlerden farkl olarak alpler attan inmezlerdi. Osmanllarn baar kazanan, fetihler yapan asl sava unsurlar da bunlard. Kez Osmanl atllar ierisinde bunlarn ncelikleri vard. Ancak bunlarn zamanla yerini gzlere brakt anlalmaktadr. Belki de o yzden kpaazde gzler tekltndan bahsederken, alplerin tekltndan bahsetmez. Zr XV. yzylda eserini yazd zaman ehir kltr, atl gebe ve u kltrne oktan hkim olmutu. Alplik zmresi Anadolu Seluklu mparatorluunun kmesi devrinde deil, daha ilk Anadolu ftht esnsnda mevcut olan sosyal bir teekkld. Gzler, Ege Blgesinde yerleen Trkmenlerdir. Bunlar sonradan Efe veya Zeybek adn almlardr. Hepsi muhrip, silahl ve cesur insanlardr. Erturul ve Osman Gz, gzler alayna mensuptur. U blgelerine gelen gebe Trkmenlerin yannda, Anadoludaki Mool zulmnden usanan yerleik halk arasndan da ok sayda insan olduu bilinmektedir. Bu g hareketleri srasnda Orta ve Dou Anadoluda yerleik olarak yaayan tccar ve esnaf gruplar ile sanatkr ve iftilerin bir ksm da batya g ederek oradaki ehir, kasaba ve kylere yerleiyorlard. Bylece Bat Anadoludaki Trkmen Beyliklerinin iktisd yaps da teekkl ediyordu. Orta Anadoludaki bu tccar, sanatkr ve esnaf gruplarnn Bat Anadolu u blgelerine giderek faaliyet gstermelerinde, Anadoluda byk bir dn ve siys nfza ship olan Ahlik tekltnn olduka mhim bir rol olmutur. Bu Ahlik tekltnn yan sra ilk Osmanl trihilerinden kpaazdenin belirttii Gziyn- Rum, Bacyn- Rum ve Abdaln- Rum gibi zmreler de ulardaki Trkmenlerin siys ve iktisd haytnda olduka etkili olmulardr.

Byk ehirlerde kuvveti ve mhiyeti tibryla bir ehir teekkl olan bu zmre ayyarlar, attarlar, gzler tekltndan baka bir ey deildir. kpaazde bu teekkl ile gzleri birbirinden ayr olarak zikretmek sretiyle tammyla kelimelere aldanmtr. Eer o alplerle Ahleri ayrsayd phesiz doru olurdu. Ah teklt yalnz ehirlerde deil kylerde, ularda da vard. Alpler teklt ile de temas ederek ona da deindii iin hem Ah hem alp sfatlarn tayan her iki zmreye birden mensup olan kimseler de bulunmaktadr. Ahlik teklt, gerek bal bulunduu prensipler ve gerekse, ortaya koyduu faaliyetler ile fertlerin eitim, sosyal ve ekonomik durumlar ile alkadar olmutur. Asyann muhtelif yerlerinden gelerek Anadoluya yerleen Trklere, hem yerleimlerinde ve yeni hayata adapte olmalarnda ve hem de kolayca i ve meslek edinmelerinde kendilerine yardmc olmutur. Anadolunun ve yeni fethedilen yerlerin Trklemesinde mhim roller oynam, i gvenliin salanmasnda byk hizmetlerde bulunmutur. 1361 trihine kadar, ordu kurulmadan nce veya ordunun dman kuvvetleri karsnda zayf ve yetersiz kald durumlarda, ahiler silahlar ve atlar ile sava meydanlarna komulardr. Ah birlikleri kadar, bu teklta ye olmamalar netcesi kurmu olduklar Bacyn- Rum rgtne ye olan kadnlar da sava srasnda Osmanl Ordusunda hizmet grmler, erkeklerle omuz omuza arpmlardr. Osmanl devrinde Seluklu devrinin gzleri ile gebe savalar arasnda fark kalmam, ayn ruh ve grle birlemilerdi. Bu da Osmanl devrinde tasavvufun btn unsurlar slam cihd ve Trk mefkresi ierisinde kaynatrmas ile mmkn olmu ve bylece Trk-slam Nizm- lem ve cihan hkimiyeti mefkresini en ileri derecede kuvvetlendirmitir. Trkistanda balayan, Seluklular, Dnimendliler devrinde gelien ve genileyen gzlik ananeleri daha derin bir man ve haytiyetle canlanmt. Trkmenlerin mcdele gcne slam mefkresi ekleniyor; Mslman gzleri ile Trklerin alpleri ve alp-erenleri birleiyor ve bu ikinci zmrede tammen dn bir hviyet kazanyordu. Osmanllar ve gaz yapan Trkler artk her tarafta limlere medrese, eyhlere zviye ve imret in ediyor; ilim ve tasavvuf tam bir kaynama hline gelmi bulunuyordu. Bu sebepledir ki, Seluklu Sultanlar iin gzlik unvn ndiren kullanld hlde, ilk devir Osmanl sultan ve beyleri hep gz sfat ile anlyordu. Bylece artk Osmanl Sultanlar gz ve ordular da gzler olmu ve hibir devirde dn ve asker kuvvet arasnda bu derece kaynama ve birleme vuk bulmamtr. Ah byklerinden eyh Edebali Eskiehire yerleerek snr gzlerini ve aknclarn savaa tevik etmitir. Osmanl Devletinin kuruluu srasnda ahilerle berber alp-erenler denilen Baba Tarkatna mensup gzlerin de yardm grlmtr. Orhan Gz bunlara zviye ama msadesini vermitir.

Babalik Baba lyas ve mridi Baba shak Kefersud'nin ortaya att bir Trk mezhebidir. Gerekte ise btn dinleri birletirme iddisyla ortaya atlan bir dindir. Btn dnyya yaylarak genellemitir. amanizm'den izler tayan Babalik Mezhebi, Anadolu Trkleri arasnda taraftar bulmutur. Babaler, baba veya resul olarak andklar Baba lyas'n peygamber olduuna inanrlard. XIII. yzylda Anadolu Seluklu Devleti'ni hayli uratran Baba shak, aslarak dam edilmitir. Babaliin, Veflik, Kalenderlik, Haydrlik ve Yesevlik olmak zere drt heterodoks tarkat mensbunun teklatlayp ynettii, byk ounluuyla Trkmen zmrelerini iine alan, senkretik bir dn ideoloji kullanmasna ramen, dn deil, sosyal-siys bir hareket olduunu kabul etmek daha doru olabilir. Bektliin bu mezhepten tredii sylenebilir. Abdallk, epnilik, Haydrlik, Kalenderlik ve Kzlbalk ya da Tahtaclk olarak da tanmlanan Alevlik zerinde de tsirleri grlen Babalik sonunda Bektlik iinde

erimitir.

Osman Gz ile alpler, garipler yhut esiri Kse Mihal arasndaki sadkat ba, ant imek (kanlarn bir kartrp imek, kan kardei olmak) mersimi ile gerekleiyordu. Alpler arasnda anda (ant) Avrasya halklar arasnda sava birliini, nkerlii oluturan riteldir. Ganmet ve fethedilen topraklar, ant ile ndere bal olan alpler ve nkerler arasnda yurtluk olarak paylalyordu. Trk alp tipinin bir zellii de savata lmeyi eref kabul etmesidir. in kaynaklarnda da getii zere, Orta Asyadan beri Trkler hastalanp yatak-dekte lmekten utanrlard. Savata lmek onlar iin bir onur saylrd. k Paaya gre alp her eyden nce cesur, korkusuz kii olmaldr. Alplk dmandan korkmama, dman korkutarak nnde dize getirme bylece de askerin dayana olmakla mmkndr. zellikle byle bir ideal insan, alp tipinin netcesinde Trkler cihan devleti kurmay, yni ftht, kendi hayat gyelerine dntrebilmilerdir. Osman Gz ile mttefik olarak seferler yapan Gz Mihal, Abdurrahman Gz gibi gz unvanl yoldalar yannda, Konur Alp, Saltuk Alp, Turgut Alp adl kumandanlar da bulunmaktayd. Halil nalck, kpaazdenin naklettii eski bir menkbnmeye dayanarak, Osmann yannda yarar yoldalar olarak, alpler ve gzler yannda bir de Moollara it bir terim olan nkerden bahseder. Osman Gz dneminde nkerlik, alplik gibi, nemli bir kurum olarak grlmektedir. Nker kurumu, Osmanlnn gelime anda kul sistemine vcut vermitir. Yenieriler, bey kullar (gulm- mr), tmarl siphlerin hizmetkr gulamlar hep nker, maiyyet askeri durumundadrlar. te Osman Gz, nemli baarlar kazanp karizmatik bir babu durumuna gelince nkerler, alpler, gzlerle birlikte onun yakn yoldalar oldular, hizmetine girdiler. nemli makamlar igal eden ve bu unvn tayanlarn neslinden gelen bir aristokrasi zmresi uzun dnem varln srdrmtr. Orta Asya bozkr imparatorluklarnda alpler ve nkerler, soylu ilelerden gelen kumandanlardr. Bunlar beye bir antla bal, lmne sdk, kendileri gibi nl alplerle akn ve gazlara katlan savalard. Kprl, yar gebe Trkmenler olarak aklad u blgesi Trklerinde Orta Asya Trk gelenek ve inanlarnn kuvvetle yaad dncesindedir. Osmanl menkbnme geleneinde Osman Gz, Kay Boyuna mensup bir yar gebe aretinin beyi olarak takdim edilir. k Paann alp tasvri, Osman Gz ve onunla birlikte savaan yolda alplarn, genellikle Anadoludaki ulardaki gzlerin tasvridir. Bu alp veya gz tasvrini, Battalnme, Dnimendnme, Dede Korkut gibi Anadolu destanlarndaki kahraman tasvrine etir.

Battalnme VIII. yzylda Emev - Bizans savalarnda n kazanan Arap komutan Battal Gz'nin efsnev yaam evresinde oluan halk yksdr. Battal Gz ile ilgili menkbeler, henz yaad srada halk arasnda yaylmaya balamtr. Daha sonra bilinmeyen bir yazar bunlar toplam, Hal Seferleri srasnda oluan baka menkbelerin de katlmasyla Zt'l-Himme (veya Z'l-Himme) adyla anlan bir Arap halk yks olumutur. Bu kitapta Battal Gz ancak ikinci blmde ortaya kar. Birinci blmde ise onunla ilgili menkbeler Bakomutan Mesleme bin Abdlmelik'in arkada Sahsah'n bandan gemi gibi anlatlr. Ayrca Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki savalar konu edinen Bizans halk yks Digenis Akritas'n da Battalnme ve Zt'l-Himme ile benzer ynleri vardr. Trke Battalnme'nin XI. yzyl sonlar ile XII. yzyl balarnda yazld sanlmaktadr. Zt'l-Himme ile Battalnme arasnda konu benzerlii vardr. Ama Battalnme'nin bu yaptn dorudan evirisi ya da uyarlamas

olmad iki metnin karlatrlmasndan anlalmtr. Battalnme'nin Trk halk yklerinin geleneksel yaps ve anlatm zelliklerine uymamas, onun Zt'lHimme'den ayr (bugn kayp) baka bir metnin evirisi ya da uyarlamas olabilecei dncesini de glendirmektedir. Battalnme'deki olaylar da Zt'l-Himme'de olduu gibi Malatya ve evresinde geer. VIII. yzyldaki Arap Bizans savalarn, IX. yzylda Malatya'da kurulan Arap Emirliinin Bizans Ordularyla yapt savalar, X. ve XI. yzyldaki bz trihsel olaylar da iine alan ve bunlar Battal Gz'ye ml eden Battalnme, slam dninin Anadolu'da yayl ile ilgili ilgin izler tamaktadr. ykde anlatld biimiyle Battal Gz stn nitelikleri olan, gl, zeki, bilgili ve usta bir savadr. Hz. Muhammed tkrn, ona ulatrlmak zere bayrakdr Abdlvehhab Gazi'ye emnet etmi, o da bunu uzun yllar saklayarak Battal Gz'ye ulatrmtr. Bu yolla her dili konuan, stn yetenekler kazanan Battal Gz, kei klna girerek Hristiyanlar arasnda rahat rahat dolar. slam dnini yaymak iin savaan Battal Gz'ye ayrca Dahhak, Rstem ve Hz. Hamza gibi eski ve nl savalarn silahlar da ulatrlmtr. Battalnme'de ve bugn Anadolu halk arasnda dolaan menkbelerde Battal Gz, XII. yzylda Malatya yresinde de egemen olan Dnimendlilerin snr boylarndaki savalarda yiitlikler gsteren bir kahraman olarak betimlenmitir. Battalnme'nin dzyaz ve manzum olmak zere birok yazmas bulunmaktadr. Bunlardan en eskisi 1436/37 trihli dzyaz metindir. Bilinen tek manzum Battalnme ise XVIII. yzyl dvan irlerinden Drendeli Ktipzde Bakay (.1785) tarafndan kaleme alnmtr. 1769/70'te yazlm bu yapt 7 bin beyitten olumaktadr. Battalnme, Menkb- Gazavt- Sultan Seyyid Battal Gz (1870, 6 cilt; yb Seyyid Battal Gz, 1966 - 1970, 6 kitap, yay. haz. M. Faruk Grtunca) adyla baslmtr. Hasan Kksal'n konuyla ilgili Battalnmelerde Tip ve Motif Yaps (1984) adl bir incelemesi vardr.

Dnimendnme Anadolu'nun fethini ve bu mcdelenin kahramanlarn anlatan, XII. yzylda szl olarak ekillenen, XIII. yzylda yazya geirilen slm Trk destanlarndandr. XI. yzylda yaam Trk devlet adam Melik Dnimend Gazi'nin haytn, savalarn, Anadolu'daki bz ehirleri fethini ve eitli kermetlerini anlatmaktadr. Dnimendnme'de hikye edilen olaylarn trih gereklere uygunluu, kahramanlarnn yaam Trk beyleri olmalarndan, Anadolu corafyasnn gerek isimleriyle anlmasndan dolay uzun sre trih kitab olarak nitelendirilmitir. Krolu metni destn adyla anlmakla ve bz destn niteliklere de ship olmakla birlikte XX. yzylda Anadolu'dan derlenen rnekleri daha ok halk hikyesi geleneine yakndr. Anadolu'da hikyeci klar tarafndan 24 kol hlinde anlatlr. -Dnimendnme'nin ncelemesi Dnimend Gz Destn'nn yazln aamada incelemek gerekmektedir. Eser, ayr mellif tarafndan farkl yzyllarda kaleme alnmtr. lk olarak, Mevln bn-i l tarafndan II. zzeddn Keykavus zamnnda, yine onun emriyle 1244/45 trihinde tlif edildii tahmin edilmektedir. Bugn elde bulunan Dnimend Gz Destn nshalar, Tokat Kalesi Dizdr rif Ali tarafndan, Mevln bn-i l'nn tlif ettii eser yeniden kaleme alnarak vcut bulmutur. kinci konusunda da kesin bir trih yoktur. Ancak birok aratrmac 1360/61 trihinde, yni I. Murat devrinde kaleme alnd konusunda birleir. Eserin nc safhas ise XVI. yzyl trihilerinden Gelibolulu Mustafa Al'nin Mirkat'l-cihd'dr. Gelibolulu, ad geen eserini, rif Ali'nin kaleme ald Dnimend Gz Destn'nn nshalarndan birini esas alarak yazmtr. Hem trih olaylarn hem de metinlerin yazya geirilii asndan Dnimend Gz Destn, Battal Gz Destn ve Saltk Gz Destn zincirinin ikinci halkasn oluturur. Dnimend Gz Destn, Battal Gz

Destn'nn tamam olduunu, Battal Gz ve gaz arkadalarnn ebediyete intikal ettiini bildiren cmlelerle balar. Eserin imdiye kadar on dokuz nshas tespit edilmitir. rif Ali'nin kaleme ald Dnimend Gz Destn, Ouzcann Anadolu'da hkim duruma getii yllarda yazlmtr ve olduka sdedir. Dnimend Gz Destn, on yedi meclisten oluan byk bir eserdir. Eserde bulunan meclisler mstakil olmakla berber birbirinin devm niteliindedir. Yni konular hep birbirini tkip etmektedir ve meclislerin tamm bir btn oluturmaktadr. Batan sona kadar nazm-nesir i ie olan eser, bu ynyle incelendiinde trnn dier rnekleri olan Battal Gz Destn ve Saltk Gz Destn'ndan farkllk gsterir. Bata Paris olmak zere, eserin bz nshalar Dnimend Gazi'nin Malatya'dan fetihler yapmak iin k trihini, Hicr 360 yl, Recep aynn bir Cuma gn olarak gsterir. Bu, Mld Takvimde 971 ylna rastlar. Bu trihte Malatya'dan Trklerin sefere ordu karacak kadar nfsa ship olmad ikrdr. Bu yanllk Muallim Cevdet ve dier bz nshalarda gn ve ay ayn olmakla berber Hicr 460 olarak dzeltilmitir. Bu trih ise Mld Takvimde 1068 ylna rastlamaktadr. Bu, bn-i l ve rif Ali'nin yazd eserlerde de 460 getiini dndrmektedir. 1068 trihi gereklere de uymaktadr. Bundan sonra destanda hi trih gemez. Ancak eserde zaman, vak ve mekn ilikileri mellif tarafndan ustalkla gsterilmitir. Bu ilikiler iyi bir incelemeye tbi tutulduunda zaman ve trihlerin geree uyup uymad konusunda aratrma yaplabilir. Eserin sonunda, Seluklularn tahtnda Sultan Rkneddn'in bulunduu kaydedilmitir. Bu da trih olarak 1262 ile 1266 yllar arasna rastlamaktadr. Dolaysyla destn yaklak 200 yllk bir dnemi iermektedir. Dnimend Gz Destn'nda olaylarn getii rivyet edilen meknlarn tammnn gerek olduu sylenebilir. Dier Anadolu destnlar Battal Gz Destn ve Saltk Gz Destn'nda olduu gibi efsne ve masal lkelerine ya da meknlarna rastlanmaz. Yer isimleri incelendiinde olaylarn tammnn Anadolu'da getii grlr ve byk bir ksm da trih olaylarla uyumludur. Malatya'dan fetihler yapmak iin harekete geen Trk Ordusu; Kayseri, Ankara ve Kastamonu izgisinin kuzeyinde kalan ve Karadeniz'e kadar olan ksm fetheder. Destn, bu blge ierisinde bulunan ehirleri ve dier bz yerleri eski ve yeni isimlerle kaydetmekle gnmze ulatrmtr. Bu corafya iinde kalan Sivas, Tokat (Dkiyye), Kayseri (Kayseriyye), Kastamonu (Kastamonuyye veya sneboliyye), Bolu (Boliyye), orum (Yankoniyye), Gmenek (Sisiyye), Amasya (Amasiyye ve Harana), Canik, Osmanck (Eflanus), Ankara (Engriyye veya Mmriyye), Gmhacky (Gm ehri), Niksar (Harsanosiyye), Karahisar, Zile (Karkariyye), Turhal (Kaan), Malatya (Malatiyye), ankr (Mankuriyye), Sinop (Sinobiyye), Samsun (Samiyye), Anadolu (Rum) bizzat hdiselerin getikleri yer veya yerler olarak deflarca zikredilir. Bu corafya dnda kalan stanbul (Kostantiniyye)'un zaman zaman zikredilmesi, burann Trkler tarafndan fethedilmesi haylinin trih seyrinin bir parasdr. Zaman zaman daha da ayrntya inilerek bu ehirler iinde bulunan ve olaylarn getii yerlerdeki kale ve kylerin isimlerini verir. zellikle Tokat ve Tokat'a yakn olan yerlerde olan olaylar anlatlrken ok ayrntya inilir ve meknlarn tasvirlerini yapar. Yalnzca Tokat'a mahsus olan bu ayrnt, mellifin bu blgeden olmasna veya buralar iyi tanmasna balanmaktadr. Ayrca bu blgede bulunan akarsular, dolaysyla Kzlrmak ve Yeilrmak' eski ve yeni isimleriyle zikreder. Horasan, Badat, Halep ve am ise Trklerin iliki ierisinde bulunduu meknlardr...

Saltuknme XIII. yzyl alp-erenlerinden olan ve Rumelinin Trklemesinde byk rol bulunan Sar Saltuk'un efsnev haytn anlatan Anadolu Trk destanlarndan biridir. Eserde, Sar Saltuk'un menkbelerinin yan sra, dnemin nemli kiilerinin menkbeleri ve bu kiilerin Sar Saltuk ile olan mnsebetleri de anlatlmaktadr. Ftih Sultan Mehmet'in olu Cem'in (sonradan Cem Sultan ismiyle trihe geecektir) ehzdelii esnsnda verdii tlimat zerine Enes Rm tarafndan kaleme alnan Saltuknme yedi senelik bir alma sonucunda Trk szl geleneinden toplanarak 1480 ylnda tamamlanm ve kitaplatrlmtr. Ayrca yazya geirilmi ilk

Nasreddn Hoca hikyesini iermektedir. Saltuknme yeni Trk harfleriyle tam metin olarak yayma kr Halk Akaln tarafndan hazrlanmtr. Bu alma 1987-1990 yllarnda Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan cilt olarak yaymlanmtr. Kemal Yce'nin halk edebiyt bakmndan inceledii almas da dizinin drdnc kitab olarak yer almtr.

(Ayrca bkz. "EYH BEDREDDN / eyh Bedreddn Hakknda Farkl Bir Gr")

Eski Osmanl menkbnmesinde, k Paa dedikleri aziz, teki ulem arasnda saygyla anlr. Krehirde grkemli trbesi, bugn de bir ziyretghtr. O, Arap ve ran kltr etkisindeki Ortodoks Mslmanlarn deil, alp-erenlerin, daha ok Trkmenlerin pridir. Ouz Kaan Destnndan da anlald gibi kahramann alpl, k Paann tasvri ile ayndr. Atla, silahla birlikte Trk kahramanlarnn gkten inmesi alpliin Tanr vergisi olduunu sylemeye imkn verir. Bu mnda alplik tanr vergisi olan hak kl (dervilik) ile ayn paraleldedir. Orta a mellifleri ok vakit Trk Ordusunun smsnda kural yaratan, dnyy nizama sokan, yolunu aranlar cezlandran bir kuvvet grrler. Birok metinde Trk Ordusunu Tanr Ordusu gibi takdim olunmas ideolojisi de alpliin hkmranlkla birlemesi sonucudur. Ayn fikre, Orhun Kitbelerinde ve Kagarl Mahmudun eserinde de rastlanr: Tanr devlet gneini Trklerin burcunda yaratt, felein arkn da onlarn mlkne uygun ekilde evirir. Tanr onlar Trk deyip ard, dny mlkne onlar hkim etti. Onlar zamnenin hkimleri olarak seti.. Kagarl, Peygamberin hadislerine dayanarak Trklerin hkmranlnn uzun sreceini syler. Bu ise klasiklemi Trk fthtnn yansmasdr. Trklerin savalk zellikleri slam bilginlerinin de dikkatini ekmitir. Bu ideoloji, baka milletlerde Trk Ordusunun Tanr gazab gibi kavranmasna imkn vermitir. Sahih hadis klliyatlarnn hepsinde Hz. Peygamberin Trkler ve Trk Ordusu hakknda birok hadsi verilir. Mesela Peygamber, Araplarn Trklerle savaaca vakti kymetin kopaca vakit olarak bildirir. nk hakkn bekisi olarak hret kazanm (slmiyetten nce Tanr nizmn koruyan kuvvet) Trklerle yaplacak herhangi bir kanl sava kymete bedeldi. Buna gre de Hz. Muhammed deflarca onlar size dokunmadka Trklere dokunmayn derdi. Trk Ordusunun Tanr gazab olmas fikri, sistemli bir ekilde Trklere komu olan btn halklarn urunda kendine yer edinmitir. Avrupa rivyetlerinde Atillann Tanrnn emriyle Avrupallar cezlandrmaya geldii dncesi de grlr. Osmanllarn Balkanlardaki seri harekt, Britanya Adasna korku salm, skolstik Avrupa bunu da Tanr gazab olarak nitelemitir. Trk Ordusunun Tanr gazab olduu dncesi, Tevratta zekilin szleri ile de tasdiklenir. Mehmet Kaplan, alplikten alp-erenlie gei merhalesini, gzliin mistik dnceyle btnlemesi olarak aklar. Gebe atl Trkn ideal insan tipi alp idiyse Trk tasavvuf dncesinin ideal insan tipi de gz-dervitir. Yni alp-erenlik, Trk tarkatlarnda artk dervilik mhiyetindedir. Fark, alpte fizk gcn, dervite ise mnev gcn hkim olmasndandr. Derviler de kl alp dvr, bir avu mritleriyle kaleler fetheder, dni yayarlard. Ancak onlarn klc sembolik tahta kltr, derviin balca gc, mistik olulardr. Alplik kurumunun dervilie dnmesi merhalesini ksmen kendinde aksettiren Dede Korkut Destanlarnda gz-erenler, alp-erenler, kelime birlemesi ile birlikte Ouz (Horasan) Erenleri trih stlh da iletilmitir. Alplik kurumunun tarkat terimi mns kazanan, kendinden geip Hakka tapan, fena fillah makmn ap bek-billh olan erenlik kurumuna tam gemesi Osmanl Devletinin merkezilemesini tamamlad XV. ve XVI. yzyldr.

Mistisizmin Gzler zerindeki Etkisi

nancn ve alp-eren dervilerin uyandrdklar heyecnn rol byktr. Bir ara tasavvuf Anadoluda terk-i dny ve miskinlik felsefesi hlini almken, Bizansa kar fetihlere girien Trkmenler yeni hamlelere kalknca, tasavvuf da ferd mcdele yerine bir inan cihdna, mitsizlik de canlla dnmt. Artk ilh kudret, slm ve mill ykselie vsta oldu. Anadoluya gelen eyhler, babalar ve derviler, elde kl gazlara katlyordu. Trkistanda balayan, Seluklular ve Dnimendliler devrinde gelien gzlik gelenekleri, zten Trklerde ve Yrklerde kat dincilik yerine amanvri cokulu inan psikolojisi hkim olduundan hzla yaylyordu. Anadolunun fethinde alp-erenleri, gzleri zemin hazrlayc olarak deerlendirmek mmkndr. Horasandan ve Balkanlardan gelen bu inan ve heyecan dolu derviler hem bir misyonerdiler hem de ellerinde kl, Trk-slam lksn yayan nclerdir. Konar-gerlikten yava yava yerleik hayata geen ve gemeyen Trkmenleri coturmular, devletin ordularnn nnde veya onlarn hareketinden bile nce dman saflarna akn etmilerdir. Hristiyan yerli halk da etkilediklerinden birok yerlerin savasz elde edilmesini salamlardr. slmiyetin yayl, Trklerin bu sahaya ekilmesi Anadolu ve Rumelinin Trkleip slamlamasnda hep bu ulu kiilerin rol vardr. Ahmed Yesevnin mnev ordusu olmasayd Anadolu nasl bir Trk-slam diyr olurdu. Her ehirde sultanlarn kabirlerinin yanlarnda yer alan Somuncu Babalar, Helvac Babalar, Yazmac Babalar, Geyikli Babalar, Ak emseddnler, Molla Hsrevler, Grnler, Kemal Paalar, Hasan Canlar, Hoca Efendiler, binlerce gzler ve Horasan Erenleri ve Fatma Baclar, Hala Sultanlar bu yurdun Mslman Trk yurdu olduunun ak hitleridir. Osmanl Devletinin kuruluu srasnda dalgalar hlinde Anadoluya gler yapld anlalmaktadr. Abdal Murad, Alaca Hrkal, Bursann fethine katlan gzlerin susuzluunu gidermek iin ayran datan Doulu Baba, bunlardan baka ad pek az duyulmu olan Yegn Gz, Kaplan Gz, Mehmed Dede, Seluk Gz, Lleli ve Yalnz Dede kardeler, Esemen Baba ve Esenli eyh ve ad duyulmam pek ok derviin ayn sralarda Anadoluya gelmi olmalar bunu gstermektedir. Osmanoullar bu gzlerden dier Trk beyliklerinden ok daha iyi yararlanmlardr. Essen Osman Beyde gz unvanlyd. Ahler, Baba shak, Taptuk, Barak Baba, Yunus Emre, Hac Bekt- Vel gibi slmn tasavvuf zmresinden olan, hl Orta Asyann folklorik aman motiflerini de tayan alperenler, Osmanoullarnn ilk dzenli ordu kuruluunda da rol oynamlardr. Osman Gznin eyh Edebalinin damad oluu ve onun evindeki rys da bu geleneklerin nemini gsterir. Anadoludaki dank Trkmen glerini kazanma ve ortak dmana yneltme iini de Horasan Erenleri yklenmitir. Alp-erenlerin psikolojik etkileri yannda, siyset, organizasyon ve ynlendirme ustalklar da nemlidir. Bu ateli tarkat propagandaclar manlarn bu tze kuvvetlere alamaya ve onlara hkmetmeye pek abuk muvaffak oldular. slam dni ile mnsebetleri gevek olan bu gebe kitleler, bkmak ve usanmak bilmeyen bu tarkat mritlerine derhl sammiyetle balanyorlar ve temsil ettikleri tarkat man ile benimsiyorlard. Bu balanma ve benimseme, onlara ok yksek menfaatler vaat ediyordu ve bu vaadin tahakkuku da fazla gecikmiyordu. Bu gz-derviler emirleri altna giren kitleye evvel yegne gye olarak cihat ve l-y Kelimetullah umdelerini alyor ve sonra bu umdelerin gereklii iin lzm gelen bilgi ve tecrbeyi veriyor, yolu gsteriyor, teklatlandrp sevk ve idre ediyorlard. Alp ve Abdal gibi unvanlar tayan bu mritler, evvel Bizans topraklarn harben igal ediyor ve sonra oralarn slm-Trk topra, drlsulh hline getirmek iin muazzam bir faaliyete giriiyorlard. Trihin en dikkate yn hdiselerinden biri olan bu faaliyet, byk bir enerji ve cematle en mspet ekilde ve az zamanda netce veriyordu. Trk dervi gzleri bir ehri, bir memleketi fetheder etmez derhl bir ksm oraya yerleiyor, kalan ksm ise daha ileriye doru yryordu. Arkadan dim tze kuvvetler geldii ve en ateli kuvvet en ileriye sevk edildii iin, bu yryn ard kesilmiyordu. Bu tze kuvvetler, Trk milletinin en mteebbis tabakasn tekil ettikleri, yerlerini yurtlarn terk ederek l-y Kelimetullah akna gaz ve ehdet aradklar iin trihteki mevkileri Amerikan piyonerlerinden stndr.

Ordularn nnden giden, genelde derbend olarak isimlendirilen ve stratejik bakmdan neme ship sarp meknlara yerleip oralar mar ve iskn eden, oralarn enlenmesine vesile olan derviler bir nevi istihbrat teklt vazfesi de grmektedirler. Yerletikleri yerler stratejik neme ship olduundan bu insanlar gerek gzetleyerek, gerekse bulunduklar yerden geen insanlarla konuarak her trl bilgiyi alabilmekte ve bunu beylerine iletmektedirler. Osmanl Devletinin daha sonraki yllarda Balkanlara almasnda bu tr yerleim yerlerini tercih etmeleri gerek haber alma bakmndan, gerek fethedilen yerlerin iskn ve mr bakmndan ve gerekse yerli halkla kurulacak mspet diyaloglarn devlete salayaca avantaj bakmndan ordularn nnde bir nc kuvvet zellii arz eder. Zaman ierisinde yerletikleri yerlere tekke ve zviyelerini de kuran bu dervi gruplar, Osmanlnn madd ve mnev gelimesinde nemli roller oynamlardr. Bu zviyeler, ya kendileri tarafndan ya da beyler tarafndan yaptklar fetihlere karlk olmak zere, topraklar kendilerine vakfediliyor ve bu ekilde orada yerleiyorlard. Birok adan yozlaan Anadolunun yerli Rum halknn arasna yepyeni bir misyon ve dnce yla giren bu insanlar, faaliyetleri ve yaaylaryla slam dninin en gzel temsilcisi olmulardr. Osmanl belki de asl fethi bu dervilerin, dn, sosyal hayatta temsil etmekte gsterdikleri baaryla salamtr. Bu insanlar diyaloga getii insanlar zerinde meydana getirdikleri tsirlerle ordularn yapamayaca asl fethi, gnl fethini gerekletirmilerdir. Bylelikle mar, iskn, nakil ve emniyetle birlikte yeni bir devletin ikblinin salam olmasnda ve sosyal hayatta kaynama iin nemli olan inan birliine byk katklar salamtrlar. Bat Anadolu, XIII. yzyl boyunca youn Trkmen glerine sahne olmutur. Bat Anadoluya gelen bu gebe ve yerleik unsurlarn arasnda ok sayda ulem ile eyh, dervi ve babalar da bulunuyordu. Bylece asker ve iktisd gcn yannda bu eyh ve derviler, ulardaki Trkmen Boylarnn mnev hayatlarnda nemli rol oynuyorlard. Nitekim bu dervi ve babalar, Trklerdeki eski alp-erenlik geleneini gzlie dntrerek snrlardaki savalar gazya tevik ediyorlard. Bylece ularda, Hristiyan Bizans topraklarna kar dzenlenen seferlerde gaz ve cihat ruhu n plana kyordu.