BR ETHNOS OLARAK KRTLER TANIMLAMASININ TARHYAZIMINDAK KULLANIMI VE AKTARIMI

R VE CYRT: BR ETHNOS OLARAK KRTLER TANIMLAMASININ TARHYAZIMINDAK KULLANIMI VE AKTARIMI Akhamenidler Hanedanlnn nasyadaki Pers mparatorluu egemenliine, gen Makedonya Kral skenderin nderliinde yaplan kapsaml bir seferle ve yrtlen savalar sonucunda (Granikos, Issos, Gaugamela) bakent durumundaki Persepolisin alnp yamalanmas ve yaklmas ile M.. 330 ylnda son verilir (Diodoros, Bibliothekes Historikes, XVII 21-73; Curtius Rufus, Historiarum Alexandri Magni Macedonis, V 6-7; Arrian, Anabasis, I 13-16; II 6-11; III 9-15. 18). Hindistan Seferi sonrasnda Kral Byk skenderin Babylondaki ani lm (Diod. XVII 117; C. Rufus, X 4-5; Arr. VII 26), henz merkezilememi ve kurumlamam olan geni bir corafyaya sahip imparatorluun, bu corafik-politik g alanlar itibar ile blnmesini ve hatta btnyle dalmasn gndeme getirmitir. Bu dalma ve blnme tehlikesinin bagstermesinin dier bir nemli nedeni, Makedonya Hanedanl iinde tahta geebilecek yetkin ve kabl grebilen bir kiinin bulunmamas ve g sahibi komutanlarn kendi aralarnda bir kii zerinde anlaamamasndan kaynaklanyordu (Diod. XVIII 2). Geici olarak imparatorluun ynetimini elinde bulunduran Perdikkasn ldrlmesinden (Diod. XVIII 36, 5) sonra M.. 320 ylnda yaplan paylam gerei Babylon Satrapl, ncesindeki Baktria (bugnk Afganistan) egemeni Spitamenesin kz Apama ile evli olan (Arr. VII 4, 6) generallerden Seleukosa braklr (Diod. XVIII 39, 6. Ayrca kr. 3, 4). Daha sonra dier gl generallerden Antigonosun ran ve Mesopotamya zerinde tehdit oluturmas sonucu Seleukos, Msrdaki Ptolemaiosa snmak zorunda kalr. Antigonosa kar bu birleik glerin M.. 312 ylnda Gazada yaplan savatan zaferle kmalar ile birlikte Seleukos Babylona geri dner (Diod. XIX 90-91). Bu geri dn tarihi, ayn zamanda Seleukoslar Hanedanlnn da kuruluu saylr ve sonrasndaki zaman (takvim), bu tarihi balang alr. Sonrasndaki yllarda ran ve Baktriadaki mevcut satraplklar kendine balayan Seleukos, Hindistan ah ile de anlamak suretiyle doudaki snr ve egemenlik sorunlarn ncelikle zme kavuturur. Bu gvenceden sonra asl hedefine ynelen Seleukos, Ptolemaios ve Lysimakhos ile birlikte ve Hindistandan edinmi olduu filler aracl ile M.. 301 ylnda psostaki savata Antigonos glerini ar bir yenilgiye uratr (Diod. XXI 4). Bu zafer sonucunda Kappadokya ve Kuzey Suriyeyi de kapsayan geni bir blge Selekuslarn denetimine girer. zleyen yllarda, bir yandan Ptolemaioslar ile Suriye zerine olan anlamazlklardan kaynakl savalarla ( Diod. XXI 5-6) geirilirken dier yandan imparatorluun yaplandrlmasna da arlk verilir. Bu arada daha nceleri mttefiki olan Lysimakhos ile de hem ailevi ve hem de egemenlik konusunda sorunlar belirmeye balar. Lysimakhosa kar M.. 281 ylnda Kurupediondaki zaferinden sonra Kkasyann byk bir blm de Seleukosun egemenliine geer. Bu sayede yeterince glenen Seleukos Nikator (Muzaffer), Hellespontosu (anakkale Boaz) geerek Trakyay ve asl yurdu olan Makedonyay da egemenlii altna almak suretiyle Byk skenderin ksa sreli imparatorluunu yeniden oluturma niyetindedir. Ancak Avrupa topraklarna ayak bastktan hemen sonra, Msrdaki taht kavgalarndan dolay bizzat kendisine snm olan beraberindeki Ptolemaios Keraunos tarafndan katledilir (Appian, Syriake, 62, 329-330; Justinus, XVII). Bylelikle Seleukos adyla zdelemi olan imparatorluk da ar bir darbe almtr. Seleukoslar egemenliinin bu sarsnts, tarihi gelimelerin, artk Msrdaki Ptolemaioslar ile henz yeni palazlanmakta olan Bergamadaki Attaloslarn lehinde olumasn salyordu. Mevcut alan, blge ve kentlerin savunulmas ve korunmalar ile daha ok i sorunlarla uraan Seleukoslar, Kral III. Seleukosun (M.. 225-223) bir subay tarafndan katledilmesi ile yeniden bir sarsntya urarlar ( Polyb. IV 48, 7-9; V 40, 6).

Kral tahtna, henz genlik anda olmasna ramen III. Seleukosun kardei (III.) Antiokhos geer. Kendisini, stlenmi olduu brokrasi iinde deneyimli ama karlkl rekabet iinde bulunan danmanlar desteklemektedir. zellikle Suriye zerindeki egemenlikte Msrdaki Ptolemaioslar ile rekabet devam etmekte idi ve gemi yllarda birok alan ve kent kaybedilmiti. Bu nedenle dpolitikadaki ilk giriim olarak bu alan ve kentlerin tekrar alnmas ngrlyordu. Ancak imparatorluun dousunda bagsteren bir isyan hareketi, merkezi gcn bu niyetini geri bir tarihe braktrr. syan, Med satrap ve komutan Molon liderlii ila Pers satrap ve komutan kardei Aleksandrosun desteinde yrtlmektedir. Molonun askeri gcn, Byk Mediann halk gleri oluturmaktadr. Zagros Dalarn ap Tigrisin (Dicle) dousu ile Erbil gneyindeki zengin Apolloniatis Blgesini (bugnk Sleymaniye kenti ve evresi) hemen denetimine alan Molonun isyan ordusunun asl gcn, kendisine sadk olan ve

arlkl olarak sapanc olarak etkili olan Kyrtioioluturuyorlard (Polyb. V 52, 5). lk aknlarla merkez glerinin datlmasndan sonra isyanclar, Babylonun ve Mesopotamyann dier nemli ehir ve yerleimlerini de alrlar. Bu arada Molon, kendi adna ve Kral olarak sikke darpna da balar. Molonun bilinen bu darplarnn zerindeki bir monogram, ordusundaki bu Kyrtioi gleri ile ilikilendirilmitir. Bu gelimeler zerine endielenen Antiokhos, bizzat komutay stlenmek suretiyle harekete geer. Molonun bu isyan, Kral Antiokhos komutasndaki askeri birlikler ile M.. 220 ylnn baharnda tamamyla yenilgiye uratlr. Ar yenilgi zerine Molon ve kardei Aleksandros intihar etmeyi yelerler. Molonun isyan ordusunda yeralan isyanc askerler ve gler, Kral Antiokhos tarafndan affedilirler ve atam olduu bir generalin komutasnda blgelerine geri gnderilirler ( Polyb. V 54). Bununla da yetinmeyen Antiokhos, komutasndaki askeri gle Byk Media ile snr olan satraplklara ve yerel beyliklere kar bir saldr gsterisinde bulunur. Bu yerel beyliklerden en gls, Karadeniz (Pontus) ile Hazar Denizi (Hyrkanik) arasnda kalan blgedeki halklar zerinde egemen olan Artabazanestir. Bu ksmen dalk ve ksmen verimli vadilere sahip blgede arlkl olarak svari olmak zere olduka sava halklar yaamaktadr. Bunun yansra blge, bir sava iin gerekli her trl imkana da sahiptir. Pers egemenliinden beri otonom bir konumda bulunan bu blgeye, skender tarafndan da fazlaca dokunulmamtr. Antiokhosun blgeye kar olan seferini renen ilerlemi yataki Artabazanes, artlarn Kraln belirlemi olduu bir bar antlamasn kabul etmek suretiyle blgenin bu konumunu yine korumasn salar (Polyb. V 55, 6). Antiokhos, Ptolemaioslar ile Suriye zerindeki egemenlik konusundaki sorunlar belirli lde zme baladktan sonra M.. 212-205 yllar arasnda hanedanln kurucusu Seleukos Nikator gibi yeniden imparatorluun kuzey ve dousuna ynelir. Ksmen sava ve ksmen uzlama yolu ile yerel beylikleri kendisine balad gibi ok sayda askeri yardm g ve sava iin gerekli mali kaynak, malzeme, ara-gere ve logistik destek toplayarak yeniden imparatorluun batsna dner. Bu arada Ptolemaioslar Kkasyann ky kentlerini ksmen denetimlerine almlarken Bergamadaki Attaloslar, artk Kkasyadaki Helen kentlerinin hamisi konumuna ulama abasndadrlar. Nitekim dier bir g faktr durumundaki Roma, Attaloslarn bu yeni roln, Anaktada Makedonyaya ve Kkasyada ise Seleukoslara kar destekliyordu. Makedonya Kral V. Filip glerinin M.. 197 yl yaznda Thessaliyadaki Kynoskefalaide Roma tarafndan yenilgiye uratlmasndan sonra Romallar, ar artlar ieren bar antlamasn dikte ettirirler (Polyb. XVIII 25-26; Livius, XXXIII 7-10, 7). Bylelikle Seleukoslar kendilerini, artk Helenlerin ve Makedonyallarn yegane mirass bir g olarak gryorlard. Kkasyadaki duruma belirli lde hakim olduktan sonra III. Antiokhos, Efesten kuzeye doru denize alr ve karadan daha nce ilerlemi birlikleri ile Hellespontta buluur. lk aamada Trakyadaki kent ve yerleimler denetim altna alnr ( Liv. XXXIII 38, 8-14; App. 1, 3; 6, 21-22). Antiokhosun Helen kentlerinin iilerine dorudan bu mdahalesi, Makedonya ile birlik antlamas ve szde Hannibali desteklemesi iddias Roma ile kar karya gelmesini kanlmaz klmtr. Thermopylai yaknlarnda yaplan savata Antiokhos gleri ar bir yenilgiye urarlar ve bunun sonucunda Avrupa zerindeki haklarndan vazgemek durumunda kalan Antiokhos, ordusunun dier birliklerinin konulu bulunduu Kkasyaya dnmek zorunda kalr. Scipio Kardelerin komutasndaki Roma ve Bergama Krall askeri gleri ile Seleukoslar gleri arasnda Manisa yaknlarnda 190 ylnda yaplan ve Seleukoslarn ar yenilgisi ile sonulanan sava ( Liv. XXXVII 39-44; Just. XXXI 8; App. 3, 157-37, 190), artk gelecekteki gelimeler iin de belirleyici olmutur. Bu savata Seleukoslar saflarnn d kanatlarnn her birinde sapanc olarak Kyrtioi ve oku olarak ise Elemlardan oluan kark drt bin kiilikli birer kuvvet bulunuyordu ( Liv. XXXVII 40, 9. 13). Bu yenilgi zerine daha sonra 188 ylnda yaplan antlama gerei III. Antiokhos, Kkasyann Toros Dalarna kadar olan blgesini Bergama Krall lehinde terk etmek zorunda kalr (Polyb. XXI 45; Diod. XXIX 11; Liv. XXXVIII 38; App. 38, 197-39, 205). Roma ile Makedonya arasndaki sorunlar, V. Filipin olu Kral Perseus dneminde yeniden alevlenir. Bu 171-168 yllar arasndaki savalarn ilki, Kallinikosta yaplr. Bu savata Romaya destek veren Bergama Kral II. Eumenesin saflarnda, Cyrtii halkndan yz kiilikli bir askeri g bulunuyordu (Liv. XLII 58, 13-14). Bunlar, dier iki yz kiilikli Galatl (Keltler) svarilerle birlikte Roma ordusunun merkezinde ve seme svari birliinin hemen nne konulandrlmlardr. Daha da dikkate deer nokta, Eumenesin yardmc birlikleri (auxiliis Eumenis) olarak bu glerin dorudan Bergama Kral ile ilikilendirilmeleridir (Liv. XLII 58, 13). Belirtilen tarihi olaylarda belirli derecede rol alp ilgili yazl kaynaklarda sz konusu edilen veya Cyrtii kimlerdi? Asl yaam, iskan ve hareket alanlar nerede idi? Yukarda belirtilen kaynaklarda bu sorulara sadece snrl yantlar bulunmaktadr. Eer Polybiosun belirttikleri dikkate alnrsa, bu halkn Byk Med lkesinde ve kuzeyindeki Media Atropatene olarak adlandrlan blgelerde iskan eden, yaayan bir rani-Med halk topluluu, gurubu, kabilesi olduu anlalr. Bu gr, III. Antiokhosun Molon isyann bastrmasndan hemen sonra bu iki lke ve blgeye sefer dzenlemesi, yeniden denetim altna almas ve bu blgelerdeki gleri askeri birliklerine katmas ile ilikili belirtilenlerle de ( Polyb. V 55 und X 27; App. 3, 11) dorulanmaktadr. Ancak bu halktan oluan askeri gcn Bergama Kral II. Eumenesin hizmetine nasl girmi olduu konusunda kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Bu durumda bir ka olas gr sz konusu olabilir: Bu savalar, Manisa yaknlarnda 190 ylndaki sava srasnda, beliren gidiat zerine saf deitirmi ya da yenilgi zerine esir edilmilerdir. Dier bir olaslk, sava yenilgisi zerine ve sonrasndaki antlama gerei Toroslarn tesine ekilen III. Antiokhos birliklerinden ayrlan bu savalar, Kkasyann belirli blgelerinde Galatllar gibi kendi balarna buyruk halde akn ve yamaclkla geinmeye ve yaamaya balamlardr. Baka bir seenek, Bergama Kral Eumenes, gereksinme zerine bu savalar Byk Med veya Media-Atropateneden paral asker olarak toplam olmasdr. Ancak son seenein ok nemli bir artnn olmas gerekirdi: Bu savalar, kendi sava yetenek ve teknikleri asndan bir ordudaki boluu dolduruyor ve bu zelliklerinden dolay da aranyor olmalydlar. Sapanc birlikleri daha ok engebeli arazide ilerleme veya ak muharebe srasnda engebeli arazilerde kar gleri ve zellikle de svari birliklerini bezdirmek ve pskrtmek iin yan kanatlardan harekete geirtiliyorlard. Bunun yansra bir kentin kuatlmasnda veya savunulmasnda da sapanclar etkili olabiliyorlard. Sapan ile atak ve saldrda bulunmak, daha ok doaya bal yaayan halklarn bir zellii idi (Polyb. X 29, 5. 30, 7). Bu nedenle Akhamenid, Diadokhlar ve onlardan Seleukoslarn askeri birlikleri iindeki sapanclar, arlkl olarak krsal-dalk blgelerde yaayan halklardan oluturuluyorlard (kr. Hdt. VII 225; Xen. Anab. III 3, 6-20; 4, 2-4. 15-18. 25-26; Diod. XVII 110, 2; XVIII 16, 4-5. 72, 6; XIX 14, 5. 21, 3. 27, 5. 69, 1. 82, 3; C. Rufus, III 9, 1-11; IV 14, 5; V 8, 4; VIII 12, 2; X 4, 3). Bu belirlemeden de hareketle, Kyrtioi/Cyrtii savalarndan geleneksel olarak okuluk ve sapanclk alannda yetkin olanlar, Byk Med ve Media Atropatanenin dalk blgelerinde yayor olmalydlar. Ancak sapanclar, yazl kaynaklarda hi de ncelikli olarak anlmazlar. Cyrtii birliinin Livius tarafndan Bergama Kralnn yardmc g olarak tanmlanm olmas, farkl bir duruma iaret etmektedir. Kallinikos Savanda Galatllar ile birlikte seme svari birliklerinin nnde yeralm olmalar, piyade sapanc birlii olduu konusunda kukular yaratmaktadr. Bu savalarn

da svari olmalar (kr. Polyb. V 55, 8) ve sapann yansra ok ile ilk saldrda bulunmalar gerekirdi (kr. Arr. III 11, 5). Daha sonra kanlmaz olarak sng veya klla yakn mesafeli savaa giriyorlard. Bylelikle kar glerin ilk saldrlarnn hedefine, ayn zamanda bu srad yardmc gler yerletiriliyorlard. Ancak bu n birliklerin telef olmasndan sonra gerilerindeki seme birlikler saldrya geiriliyorlard. Bu kural ve taktik, en azndan Kallinikos Sava iin geerli idi. Baka bir balamda, Kyrtioi zerine daha ayrntl bilgiyi, Liviusun ada olan Amasyal Strabondan reniyoruz. Media Atropatane lkesini anlatrken Strabon (XI 13, 3), Kyrtioi ile birlikte (A)mardoi, Kadousioi ve Tapuroi halklarn lkenin dalk kuzey blgesinde yaamakta olduklarn ve bunlarn gebe ve yamac ( ) olduklarn belirtir. Bu halklardan Kyrtioi ve (A)mardoidank halde ve ayn tarzda Zagroslarda, Pers lkesinde ve Ermenistanda da yaadklarna deinir (Strab. XI 13, 3 ve XV 3, 1). Zagroslar ile ilikili olarak Strabonun bu belirttikleri, daha ncesinde Polybios tarafndan da dolayl olarak sz konusu edilmiti. Ona gre Kyrtioi, Apolloniatisin gerisindeki dalk blgelerin sakinleridirler. Marc Antoniusun M.. 36 ylnda henz Media Atropatanede hezimetle sonulanan Partlara kar seferinde de yer alm olan Romal Legat Q. Delliusun anlatm olduklarna dayanarak Strabonun gebe ve yamac olarak karakterize etmi olduu Kyrtioi ve blgenin dier halklar, Polybios (V 44, 4. 55, 8) tarafndan olduka yetenekli savalar olmakla ( ) veya bu blgeler (Byk Media ve Media Atropatane), yetenekli savalarn okluu ( ) ile tanmlanmtrlar. Dier gebe ve yamac olarak anlan kabilelerin de daha ok sapanclk ve okuluk alannda yetkin olduklarn, yazl kaynaklar baka balamlarda da belirtmektedirler ( Kossolar iin: Strab. XI 13, 6; XVI 1, 18; Mardlar iin: Plutarkh, Lucullus XXXI, 5 ; Curt. Ruf. V 6, 17 f.). Bilinen ve belirtilen kaynaklara gre Kyrtioi/Cyrtii, arlkl olarak Med lkesi (Byk Media ve Media Atropatane) olmak zere, Ermenistan ve daha gneydeki Pers lkesine kadar yaylan geni corafik bir alanda yayor ve hareket ediyorlard. Bu belirlemeden hareketle bunlarn rani-Med bir halk gurubu olduu ve bu adlar, yaam tarzlar, zellikleri ve sfatlar ile Pers mparatorluunun son bulmas ile ilk kez tarih sahnesinde belirmeye ve dolaysyla tarihi kaynaklarda anlmaya balanmlardr. Kyrtioi, Byk skenderin arkada ve komutanlarndan Nearkhosun belirtmi olduu drt yamac kabile arasnda saylmaz (bkz. Strab. XI 13, 6). Arriann Erbil yaknlarndaki Gaugamela muharebesinde yer alan ayn yaam tarzna sahip olduklar bilinen ve ayn blgelerde yaamakta olan Mardoioku birliinden daha erken Helen kaynaklarda (Aiskhylos, Herodot ve Ksenofon v.d.) olduu gibi sz etmesine karn Kyrtioiethnosuna dair herhangi bir bilgi aktarmam olmas da (III 8, 3-6 ve 11, 3-7), bu gr kuvvetlendirmektedir. Byk skender sonrasndaki i savalar ve daha sonra Roma ile olan savalar, yerli halklardan daha ok yardmc kuvvetler gerektiriyorlard.Kyrtioi/Cyrtii ve benzeri halklar, yaam tarzlar itibar ile sava olduklar kadar sava iin gerekli her trl aktif insan gcne (ok elilik zeine: kr. Strab. XI 13, 11) logistik donanm ve materyale de (at ve katr gibi) sahip bulunuyorlard. Med lkesinin bu glerinin kendilerine zg politik-askeri olarak belirgin talep ve beklentilerinin olmad anlalmaktadr. Tam aksine, bal olduklar yerel beylerin, satraplarn ve imparatorluk kurma ve yayma amacndaki Hellenistik Dnem krallarnn yerel ve blgesel boyutlu savalarnda, bakalarnn emir ve hizmetinde ve yine bakalarnn politik istem ve amalar dorultusunda yaamlarn cesurca ortaya koyuyorlard. Ardowan i Kullo (E. I.)