MNT402U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2814 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1772
KLASK MANTIK
Yazarlar Prof.Dr. Semiha AKINCI (nite 1-3, 5) Prof.Dr. Hasan Ali NDER (nite 4, 6)
Editr Prof.Dr. Semiha AKINCI
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu Uzm. Blent Gezen Dil Yazm Danman r.Gr. Fatma Okumu Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Klasik Mantk
ISBN 978-975-06-1478-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 18.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Klasik Mantn Konu ve Yntemi..........................................

KLASK MANTIIN TANIMI VE KONULARI............................................... MANTIIN LKELER: ................................................................................... zdelik lkesi ............................................................................................... elimezlik lkesi ........................................................................................ nc Halin mknszl lkesi ................................................................. Yeterli Neden lkesi ...................................................................................... MANTIKSAL DNME: AKIL YRTME YNTEMLER:......................... Tmdengelim (Dedktif Akl Yrtme)....................................................... Tmevarm (ndktif Akl Yrtme) ............................................................ Benzeti (Analoji) .......................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 4 4 4 4 5 5 5 6 7 8 9 10 10 11 11
1. NTE
Kavram ve Terim .................................................................... 12

KAVRAM VE TERM ...................................................................................... KAVRAM ETLER...................................................................................... Tek Tek Ele Alnlarna Gre ...................................................................... Tmel, Tekil ve Tikel Kavramlar ........................................................... Soyut ve Somut Kavramlar ..................................................................... Kollektif ve Distribtif Kavramlar .......................................................... Olumlu ve Olumsuz Kavramlar ............................................................. Birbirleriyle likilerine Gre ........................................................................ zlk ve lintilik Kavramlar ................................................................... KAVRAMLARIN ETL GSTERGELER ................................................... Nelik, Gereklik ve Kimlik ........................................................................... lem ve Kaplam ........................................................................................... KAVRAMLAR ARASI LKLER..................................................................... BE TMEL .................................................................................................. TANIM VE BLME ........................................................................................ Be Tmele Gre Tanm eitleri ................................................................ Tanmlanana Gre Tanm eitleri .............................................................. Tanmlanamazlar ........................................................................................... Tanm Koullar ............................................................................................ BLME ........................................................................................................... Blmenin Koullar ...................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. 13 13 14 14 14 14 14 14 14 15 15 15 16 17 19 19 19 20 20 20 21 22 23 24
2. NTE
iv
indekiler
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
25 25 25
3. NTE
nermeler.................................................................................. 26
NERME KAVRAMI ...................................................................................... NERME ETLER ..................................................................................... Yargnn Niteliine Gre nermeler............................................................ Yargnn Saysna Gre nermeler .............................................................. Basit (ya da Kategorik) nermeler........................................................ Bileik nermeler ................................................................................... Bileiklii Aka Belli Olan nermeler ................................................ Bileiklii Gizli Olan nermeler: ........................................................... Yargnn Kipliine Gre nermeler............................................................. NERMELER ARASI LKLER..................................................................... Kar Olma .................................................................................................... Kart nermeler ..................................................................................... Altkart nermeler ................................................................................. Altk nermeler....................................................................................... eliik nermeler ................................................................................... DNDRME .................................................................................................. Dz Dndrme ............................................................................................. Ters Dndrme ............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 27 28 28 28 28 29 29 30 31 32 32 33 33 33 34 34 34 35 36 37 38 38 39 39
4. NTE
Tasmlar (Kyaslar).................................................. ................ 40

TASIM VE KATEGORK NERMELER ......................................................... KATEGORK NERMELERN DEK OKUNULARI............................... Tmel Olumlu nermelerin Okunuu ........................................................ Tikel Olumlu nermelerin Okunuu........................................................... Tmel Olumsuz nermelerin Okunuu ..................................................... Tikel Olumsuz nermelerin Okunuu ........................................................ TASIMLARIN TERMLER, NCLLER, KP, EKL .................................. Tasmn Terimlerinin ve ncllerinin Adlandrlmas................................. Tasmlarn Kipi (Modu) ve ekli (Figr) ................................................... Tasmlarn Kipi (Modu)........................................................................... Tasmlarn ekli ....................................................................................... GEERL TASIMLARLA GEERSZ TASIMLARIN AYIRT EDLMES........... Tasm Kurallarna Uygunluk Testi................................................................ Venn Diyagramlar ile Test .......................................................................... nerme Tiplerinin Venn Diyagramlar le Temsil Edilmesi ................. Tasmlarn Geerli Olup Olmadnn Venn Diyagramlar ile Test Edilmesi.......................................................................................................... Entimemler (Eksiltili Tasmsal karmlar)................................................... 41 42 42 43 43 43 44 44 45 45 45 46 46 49 49 51 54
indekiler
Entimemler............................................................................................... oklu tasmlar (Polysyllogism) ..................................................................... Sorit (Zincirleme Tasm) ............................................................................... Epikeremler (Delilli Tasmlar) ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
54 56 57 58 59 60 61 62 63
Hatal Akl Yrtmeler: Safsatalar (Yanltmacalar) ............ 64

GR .............................................................................................................. SAFSATA (YANILTMACA) ETLER .......................................................... Adam Karalama (Ad Hominem)................................................................... Sen de Safsatas (Ad Hominem tu Quoque) ............................................ Niteliksel Adam Karalama (Circumstantial Ad Hominem) ......................... Ortak Tutuma Bavurmak (Appeal to Common Practice) ......................... nanca Bavurma (Appeal to Belief)............................................................ Grup Basks (Bandwagon) .......................................................................... Duygulara Bavurmak (Appeal to Emotion) ............................................... Korkuya Bavurmak (Appeal to Fear) ......................................................... Yacla Bavurmak (Appeal to Flattery)................................................... Yeniye Bavurmak (Appeal to New) ........................................................... Acndrmak (Appeal to Pity)......................................................................... Gelenee Bavurmak (Appeal to Tradition) ............................................... Btnleme (Birletirme) Safsatas (Fallacy of Composition) ...................... ndirgeme (Blme) Safsatas (Fallacy of Division)...................................... Yanl kilem (False Dilemma) ..................................................................... spatlama Mecburiyeti Safsatas (Burden of Proof) ................................... Kumarbaz Safsatas (Gamblers Fallacy) ...................................................... ncesinde Safsatas (Post Hoc).................................................................... Acele Genelleme (Hasty Generalization) .................................................... Grecelilik Safsatas (Relativist Fallacy) ....................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 65 66 66 66 66 67 67 68 68 68 69 69 70 70 70 71 71 72 72 72 73 73 75 76 77 77 77
5. NTE
Mantk Kurallar ve Uygulamalar........................................... 78

SIK KULLANILAN GEERL IKARIM KURALLARI..................................... KOUL NERMELER, TKEL EVETLEME NERMELER VE TEKL EVETLEME NERMELER ............................................................................. Koul nermeleri ......................................................................................... Tikel ve Tekil Evetleme nermeleri ............................................................ (Modus Ponens Olumlayc Kip).................................................................. Modus Tollens (Deilleyen Kip) .................................................................. Modus Ponens ve Modus Tollens ile lgili Yanltmacalar .......................... nbileenin Deillenmesi....................................................................... Artbileenin Evetlenmesi......................................................................... 79 79 79 80 81 82 82 82 83
6. NTE
vi
indekiler
KOULLU (HPOTETK) TASIM ................................................................... AYRIK TASIM (DISJUNCTIVE SYLLOGISM)................................................ ALTERNATF TASIM...................................................................................... KLEMLER ..................................................................................................... Yapc kilem ................................................................................................. Ykc kilem .................................................................................................. KLEMLERE KARI IKMANIN YOLLARI ................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................
84 85 86 86 87 88 89 91 92 94 94 95
nsz
vii
nsz
Sevgili renciler, Klasik mantk denince aklmza Aristotelesin kurduu mantk gelir. 1970lere gelinceye kadar mantkta herhangi bir deiiklik, ilerleme olmamtr. 1970lerde Modern Mantn ortaya kyla Klasik Mantn zerine yeni baz kurallar eklenmitir. Bu kitaptaki konular yalnzca AF rencileri iin deil ayn zamanda niversiteye giri snavna veya ALES snavna hazrlanan renciler iinde bir klavuz kitap niteliindedir. niversiteye giri snavnda Trke sorularn kolayca cevaplamanz iin nermeler nitesindeki Dndrme ksmn renmeniz faydal olacaktr. Ayrca ALES gibi yetenek sorusu ieren snavlarda da nermeler ve Tasm konular herkesin iini kolaylatracak, doru cevab kolayca bulmanz salayacak konular arasndadr. Mantk genel olarak zek geliimine en ok katks olan bilimdir. lkretimden itibaren mfredatta yer almas analitik-sentetik dncenin gelimesine, Safsatalar blmnde yer alan akl yrtme hatalarna dmememize, zekmzn gelimesine byk katks olacaktr. Bu kitapta yer alan konular srasyla: Mantn Konusu ve Yntemi, Kavram ve Terim, nermeler, Tasmlar, Mantk Kurallar ve Uygulamalar, Safsatalardr. Zevkle okumanz ve faydalanmanz dileklerimle hepinize sayg ve sevgiler. Editr Prof.Dr. Semiha AKINCI
KLASK MANTIK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mantn tanm ve konularn anlatabilecek, Mantn ilkelerini aklayabilecek, Akl yrtme yntemlerini tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aristoteles Organon Leibniz Akl yrtme Dnme Kyas Yeterli neden ilkesi elimezlik ilkesi nc halin olanakszl zdelik ilkesi Tmevarm Tmdengelim Analoji Benzeti
indekiler
Klasik Mantn Konusu ve Yntemi KLASK MANTIIN TANIMI VE KONULARI MANTIIN LKELER: MANTIKSAL DNME: AKIL YRTME YNTEMLER:
Kilasik Mantk
Klasik Mantn Konusu ve Yntemi

KLASK MANTIIN TANIMI VE KONULARI
Mantk biliminin kurucusu Aristotelestir (M.. 384-322), Klasik Mantk denince Aristotelesin kurduu mantk anlalr. Aristoteles, Organon ad altnda yazd alt kitapta mantk konularn incelemitir. Alt kitap unlardr: Kategoriler, nermeler, Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topikler ve Sofistik Deliller. Aristoteles bu kitaplarda terimler, nermeler, akl yrtmeler ve eitli ispat ekilleri zerinde durur. Akl yrtmelerden tasm, Aristoteles mantnn bel kemiini oluturur. Aristotelese gre, zihnin kanunlar ayn zamanda varln da kanunlardr. Bu yzden Aristotelesin mant, metafizii ile yakndan ilgilidir. Aristoteles mant, akl ilkelerini: zdelik, elimezlik, nc halin olanakszln temel alan iki deerli (doru-yanl) mantktr. Aristoteles, mantnda doru dnmenin kurallar zerinde durmu ve akl yrtme yntemlerinden tmdengelime nem vermitir. Aristotelese gre tmdengelim, kesin ve zorunlu sonu veren bir akl yrtme yntemidir. Doru akl yrtme iin nce kavram oluturulur, sonra nerme kurulur ve sonrada bu nermelerden karm yaplr. Akl yrtme, bir nermenin (sonu), baka bir nerme (ncl) kullanlarak doruluunun ispat edilmesidir (blmn ilerleyen ksmnda bunlar tek tek incelenecektir). Bu nedenle klasik mantk birbirine baml alana ayrlr. 1. Kavramlar mant 2. nermeler mant 3. karmlar mant (Tasm) Aristotelesin mantnda temel ald akl yrtme yntemi nedir? SIRA SZDE slam dnyasnda mantk almalar, Aristotelesin eserlerinin Arapaya evrilDNELM mesiyle balamtr. nc yzylda, Organon yorumcularndan Ammonius Saccas, Aristotelesin alt kitabna yine Aristotelesin Retorik ve Poetik adl eserleri S O R U ile Porphyriosun be tmeli konu alan soloji adl eserini de eklemitir. slam mantklar da en bata bni Sina ve Farabi bu dokuz kitab kabul etmi, her birini mantn bir konusu saymlardr. Batda mantk almalar, D Aristotelesin eserKKAT lerinin Latinceye evrilmesiyle balamtr. Aristotelesin Avrupadaki egemenlii Rnesansa kadar devam etmitir. Rnesanstan sonra doa bilimlerindeki gelimeSIRA SZDE ler karsnda, metot olarak Aristoteles mantnn yetersizlii tartlmaya baland. lk defa Petrus Ramus (1515-1572), mant blmlere ayrrken Terim, nerme,
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Klasik Mantk
karm (tasm) blmlerine Metot konusunu ekledi. Baconn ve Descartesin metot sorunlarna dikkat ekmesinden sonra, bilimlerin metodu, mantn en nemli konusu haline geldi. Mantk kitaplarna metot konusunda; ele alnan bilimlerin snflanmas, metotlar, ilkeleri gibi konularn eklenmesi mantn yapsnda bir deiiklie neden olmamtr. Bunun nedeni, bu konularn mantn deil de bilim felsefesinin konular olmasdr. Klasik mantn konularn oluturan terim, nerme, tasm konularnda Ortaada ve Yeniada yaplan almalar, Aristoteles mantna bir katkda bulunmamtr. Mantk biliminin gelimesi, XIX. yzyln ikinci yarsnda balayan sembolik mantk almalaryla olmutur. amzn modern mant, klasik mantn gelitirilmi, geniletilmi halidir.
SIRA SZDE
Klasik mantk ka alana ayrlr? SIRA SZDE

DNELM Mantk, doru dncenin bilimidir. Doru dnce nedir? Doru dnce, akl ve mantk ilkeleri denen ilkelere uygun olarak dnme tarzdr. imdi, yukarda S O doru R U ad geen drt dnce, akl ve mantk ilkelerinin ne olduunu aklayalm.
DNELM S O R U
MANTIIN LKELER:
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
A, A dr eklinde ifade edilir. Bir akl yrtmenin banda bir terime verilen anlam ne ise o akl yrtme boyunca, o terim hep ayn anlam tamaldr. A, Adr ilkesi, SIRA iin SZDE doru dme zihnin uymas gereken ba ilkedir. Bir nesne baka bir nesneye benzeyebilir ama onunla zde olamaz. zdelik ilkesine uymayan bir zihin iin, elimezlik ve nc halin imknszl ilkeleri anlamsz kalr. Aa, aatr AMALARIMIZ nsan, insandr gibi.
zdelikD lkesi KKAT
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
A, A olmayan deildir. Bir ey, ayn zamanda hem kendisi hem baka bir ey olamaz. Zihin, birbiri ile eliik olan iki nermeden birini kabul ederse dierini reddeder. BirTkonuya ayn yklem ayn zamanda ve ayn artlar altnda hem olumlu, ELEVZYO N hem olumsuz yklenemez. Zihin, elimezlik ilkesine dier ilkelerden daha fazla duyarldr. Mesela Btn insanlar lmldr. ve Baz insanlar lml deildir. nermeleri birbiri ile eliiktir. Gnlk hayatta insanlarn bu ilkeye uymayan sz N T E R N EBirisi T lerini duyabiliriz. televizyona karak ocuklarn iddet ieren filmleri ve programlar seyretmesinin iddeti zendirdiini dnmyorum. deyip arkasndan da ok zorba ve iddet uygulayan bir toplum olarak alglanyoruz. Bu kt algy deitirecek, toplumumuzu sakin ve huzurlu gsterecek programlar yapmaya zen gstermeliyiz. derse bu kii kendi syledikleriyle eliiyor demektir. Baka bir rnek verecek olursak alkoll bir srcnn Bu yl byk ve be kk trafik kazasna kartm ama yargcn bu son kazada ehliyetimi alt aylk iptal etmesi tamamen ansszlktand, yoksa ben ok iyi araba kullanrm. demesi belki kendi iinde ok da eliik deil ama akla da uygun deil.
elimezlik lkesi K T A P
nc Halin mknszl lkesi

A ile A olmayan arasnda, nc bir imkn yoktur. Yani, bir nerme ya dorudur, ya yanltr, ikisinin arasnda nc bir hl yoktur. Bizim kitabmzda da bu iki deerli mantk kullanlacaktr. Matematikte ve fizikte, bu iki deerli mantk ile aklanamayan durumlar vardr. zellikle sonsuzluk bahis konusu olduunda baz aklanamayan durumlar olmaktadr. nc halin imknszl ilkesinin evrensel-
1. nite - Klasik Mantn Konusu ve Yntemi
liinden phe edilmeye balanmasyla, ikiden fazla deerli mantklar kurulmaya balanmtr. Lukasiewicz (1920) ilk defa deerli mantk kurdu. Doru, yanl ve ntr. Reichenbacha gre de doru ile yanl arasnda srekli ve sonsuz deerler vardr. Mesela (pi) saysnn ondalk kesirler halinde yazlnda bir yerde durulmaz, seri devam eder. 3.146.....(Mantk; Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s 7)
Yeterli Neden lkesi

Bu ilke, ilk defa Leibniz tarafndan akl yrtme ilkeleri arasnda saylmtr. Hibir yarg, yeterli neden olmadan doru deildir. Bu ilke yeterli neden olmadka hibir olgunun mevcut, hibir yargnn doru olmayacan ifade eder. Bu nedenler ok defa bizce belli deildir. Neden ararken sonsuza kadar gidilemez. Bir nermenin doruluunun nedeni dier bir nermedir. Bu insan lmldr. nermesini Btn insanlar lmldr. nermesi temellendirir. Ayn biimde Bu kuu beyazdr. nermesini Btn kuular beyazdr nermesi temellendirir. Mantk ilkeleri nelerdir?
SIRA SZDE
zdelik ilkesi A, A dr eklinde. elimezlik ilkesi A, A olmayan deildir eklinde. nc halin imknszl ilkesi A ile A olmayan arasnda nc bir hal yoktur eklinde, Yeterli neden ilkesi hibir yarg yeterli neden olmadan doru deildir eklinde ksaca ifade edilebilir.
MANTIKSAL DNME: AKIL YRTME YNTEMLER:

Mantk denince aklmza akl yrtme diyebileceimiz bir tr dnme biimi gelir. Baz felsefeciler mant doru dnme kurallarnn bilgisi veya akl yrtS O R U ve bu akl me bilimi olarak tanmlarlar. Mantk, akl yrtme biimlerini tantlama yrtme biimlerinden hangilerinin geerli ya da geersiz, tutarl ya da tutarsz olduunu belirlemeye, kurallarn bulup karmaya alr. Bir eyin doruluunu, DKKAT baka bir veya daha fazla eye dayanarak ileri srme, akl yrtmedir(C. Yldrm, Mantk;16) rnein, SIRA SZDE Bugn kar yaacak nk hava scakl -5 derece. Bu doru ya da yanl bir akl yrtmedir ve bir eye dayanarak baka bir ey ileri srlmtr. Bu rnekte hava scaklnn -5 olduuna dayanlarak bugn kar yaaca ileri srlmtr. AMALARIMIZ Herhangi bir akl yrtmenin mantksal geerliliini saptamak iin ncelikle karm (tasm) biiminde ifade edilmesi gerekir. Bir tasm en az iki ncl ve sonutan oluur. K T A P 1. Btn insanlar lmldr. 2. Sokrates bir insandr. 3. O halde, Sokrates lmldr. TELEVZYON En ok bilinen ve kullanlan karm rneidir. Burada grdnz gibi ncllerden sonu zorunlu olarak karlmtr ve sonucu ispat etme amac gdlmtr. Bu ayn zamanda tasm rneidir ve tasm konusu 4. nitede detayl olarak ele alNTERNET nacaktr. Burada bahsetmemizin amac akl yrtme yntemlerinden bahsedecek olmamz ve bunlarn her birinin tasm rnei biiminde yani, ncller ve sonutan oluan bir eyi baka bir eye dayanarak ispat etmeye alan yntemler olmasdr. En bilinen akl yrtme yntemleri tmevarm, tmdengelim ve analojidir. Akl yrtme yntemleri nelerdir?
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE
DNELM Akl yrtme: Genel olarak, dnceleri bilinli, tutarl ve amal bir biimde S O R U birbirine balama ilemi. ncl olarak alnan nermelerden mantksal DK KAT karm kurallarna uygun bir tarzda sonu karma ilemi.(Felsefe Terimleri Szl, 14) SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tmdengelim (Dedktif Akl Yrtme)
SIRA SZDE
Genelden zeli karsayan akl yrtme biimi, tmdengelimdir. Bu tr akl yrtme yeni bir bilgi vermez, sadece nclleri ak hale getirir ve tikel hakknda bilgi S O R U verir. Genel bir yasa ya da yargdan yola kt iin tmdengelim denilir. Biri yasa ya da yarg olmak zere en az iki ncl ve bu ncllerden karlmas gereken
DKKAT
DNELM
DNELM Bir eyin doruluunu baka bir veya daha fazla eye dayanarak ileri srme, akl S O R U yrtmedir. DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Klasik Mantk
bir sonutan oluur. Dayand yasa ne kadar doru ve kuvvetliyse o kadar geerli bir akl yrtmedir. Tmdengelimde verilen birka nclden, bir sonu karlr. Bu sonu ncllerde vardr. Sonu, nclleri ne aar ne de ncllere yeni bir ey katar. Tmdengelimin grevi, ncllerde st rtk var olan sonucu aa karmaktr. Yani, tmdengelime bilgimizi arttrc deil, elde olan bilgileri zmleyici bir yntem gzyle bakabiliriz. Biraz nce verdiimiz rnek ayn zamanda tmdengelime de rnek olabilir. 1. Btn insanlar lmldr. 2. Sokrates bir insandr. 3. O halde, Sokrates lmldr. Bir baka rnek verecek olursak; 1. Btn metaller stldnda genleir. 2. Bakr bir metaldir. 3. O halde, bakr stldnda genleir Tmdengelimin en belirgin zellii, ncllerin sonucu dorulad savn tamasdr. Bu savn gereklemesi ile ayn zamanda karm geerli hale gelir. Mantksal geerlilikten yoksun tmdengelim rnekleri de olabilir. rnein; 1. Tm Trakyallar gri gzldr. 2. Einstein gri gzlyd. 3. O halde, Einstein Trakyaldr. Tmdengelim akl yrtmesinde ncller doru olsa da sonucun doru olmad grlyor. Sonu doru olmad iin de mantksal olarak geerli deildir. Trakyal olmann a, b, c... gibi birok ortak zellii paylayor olmas durumunda, bu zelliklerden birine sahip olmak dierlerine de sahip olmay gerektirmez ve tek bir zellie sahip olmak o kiiyi o grubun iine dhil etmez. Ayrca tm Trakyallar gri gzldr tmel nermesi de yanltr. Einstein rastgele gri gzl olabilir ama bu tek zellik Einsteinn Trakyal olmas iin yeterli deildir. Aristoteles klasik mantn iine sadece tmdengelim akl yrtme yntemini dhil etmitir ve tmdengelime nem vermitir.
Tmevarm (ndktif Akl Yrtme)

Tmevarmda ise ncllerden tmel veya tikel bir sonuca varlr. Yani sonu, ncllerle snrl kalmayarak, nclleri aan bir bilgiye bizi gtrr. rnein imdiye kadar gzlemlediim btn kargalar, tm kargalarn belki de ok kk bir blmn oluturur. Bu gzlemlediim kargalardaki bir zellii tm kargalara ykleyerek ve gzlemlediimiz miktar amakta ve mantka yeterli dayanamz olmadan bir sonuca gitmekteyiz. Sylediklerimizi karm biimine getirecek olursak tmevarm daha iyi anlayabiliriz. Gzlediim a1 kargadr ve karadr. Gzlediim a2 kargadr ve karadr. Gzlediim a3 kargadr ve karadr. Gzlediim a4 kargadr ve karadr. Gzlediim a5 kargadr ve karadr O halde, btn kargalar karadr. Bir baka tmevarm rnei verecek olursak: Birok Afrikal ile karlatm. Karlatm btn Afrikallar siyah idi. O halde, btn Afrikallar siyahtr.
Grlyor ki sonu, gzlemleri aan bir nitelik kazanmakta ancak ncllere dayanmaktadr. Bu akl yrtmede ncller, sonu iin bir dayanak salamakta ama sonucu zorunlu klmamaktadr. Sonu, kargalar evreninin tmn kapsamakta ama ncller ancak gzlemleyebildiimiz ok az bir parasndan sz etmektedir. Sonucun doruluu hibir zaman kesin deildir. Gzlemleyebildiimiz dier kara kargalar sonucun doru olma ihtimalini arttrr ama genellemeye hibir zaman kesinlik kazandrmaz. yi bir tmevarmda, rneklemin btn evreni kapsamas gerekir. Bu da olduka zor, hatta imknszdr. Gemi ve gelecekteki tm kargalar gzlemlememiz olanakszdr ama gzlem saymz arttka, tmevarmn doru olma olasl artar. Tmevarmn geerliliinden sz edemeyiz. Yani mantksal olarak geerlilikten yoksun ama bilimsel olarak gvenilir bir yntem olabilir. Tmdengelimi ve tmevarm karlatracak olursak: Tmdengelimde ncller, sonu iin yeterli gerekeyi tar. Tmevarmda ise ncller, sonu iin yeterli gerekeyi tamaz. Sonucun doruluu hibir zaman kesin deildir. Bunun sebebi, tmdengelimde sonucun ncllerle snrl olmasdr. ncllerde gizli olan eyler tmdengelimle ak hale getirilir. Tmevarmda ise sonu, ncllerde verilenden daha fazlasn ihtiva eder. ncllerin ok tesine taar. Tmevarmda ncllerin doruluunu kabul etsek bile sonucun doruluunu kabul etmeyebiliriz. Tmdengelimde ise bu mmkn deildir. Tmdengelimde ncller doruysa sonu da doru ve sonu ncllerden karlyorsa da geerlidir. Tmevarmda ise btn ncller doru olsa bile sonu yanl olabilir. nk sonu daha nce de sylediimiz gibi ncllerle snrl kalmayp, nclleri aan bir nitelik tamaktadr. Yukardaki rnee gre dnecek olursak, bir gn siyah olmayan bir Afrikal ile karlarsam Btn Afrikallar siyahtr. karmm yanl ve geersiz olur. Yani tmevarmda, ncller hibir zaman sonuca kesinlik kazandrmaz, sadece ncller sonucu kuvvetle destekliyor diyebiliriz. Oysaki tmdengelimde geerli ya da geersiz olsun sonu kesindir.
Benzeti (Analoji)
Akl yrtmelerimiz arasnda benzeti veya analojiye dayananlar nemli bir yer tutar. Diyelim ki X ile Y gibi iki kiinin veya nesnenin, a gibi ortak bir zellii var ve X in b gibi baka bir zellii var. ki nesne arasndaki benzerlie dayanarak Y nin de b zelliine sahip olduunu dnmemiz, benzeti veya analojinin temelini tekil eder. Analojiye dayanan akl yrtmelerde, baz ynlerden benzeyen nesnelerin baka ynlerden de benzer olaca gibi bir varsaym gizlidir. rnein, Zeynep ile Glserenin ikisi de ayn takm tutuyor, basket oynamay seviyor, ikisi de iyi resim yapyor. Glserenin macera romanlarn sevdiini biliyoruz. O halde Zeynepde macera romanlarn seviyordur diye dnebiliriz. Bir dier rnek verecek olursak, spanya ve Yunanistan, Avrupa Birlii yesidir. spanyada ve Yunanistanda zeytincilik ok nemli bir tarm geliridir. Ayrca her iki lkede de zm yetiir ve iki lke de denizle evrilmitir. Her iki lkede de ok sayda ada ve adalardan gelen turizm gelirleri vardr. Yunanistan ekonomik kriz vardr, o halde spanyada da ekonomik kriz olmal diye karsamamz analojidir. Ortak zelliklerin says ne kadar fazla ise sonucun doru olma olasl artar. Analojide de tmevarm gibi sonucun doruluu hibir zaman kesin deildir. Benzerlik salayan zelliklerle sonuta var olduu ileri srlen zellik arasndaki iliki ne kadar kuvvetli ise analoji veya benzeti o kadar kuvvetlidir. Akl yrtmeyi tanmlaynz?
SIRA SZDE
Toplu pazarlk: Bir tarafta sendika, dier tarafta da iveren ya da iveren rgtnn yer ald, cret ve alma koullarna ilikin yaplan pazarlk ve grmelerdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
Klasik Mantk
zet
A M A
Mantn tanm ve konularn anlatmak. Mantk, akl yrtme bilimidir. Bir eyin doruluunu baka bir veya daha fazla eye dayanarak ileri srme, akl yrtmedir. Mantk, akl yrtmede geerlik arar. Her akl yrtme geerli deildir. Mantk, akl yrtmede geerlik kurallarn belirleyip, uygulanmasn denetleyen bir bilimdir. Klasik Mantk denilince Aristotelesin kurduu mantk anlalr. Aristoteles, Organon ad altnda yazd alt kitapta, mantk konularn incelemitir. Aristoteles bu kitaplarda terimler, nermeler, akl yrtmeler ve eitli ispat ekilleri zerinde durur. Aristoteles akl yrtme yntemlerinden tmdengelime nem vermitir. Klasik mantk birbirine baml ana konudan oluur. Kavramlar, nermeler ve karmlar (tasm). Mantn ilkelerini aklamak. Doru dnce, akl ve mantk ilkelerine uygun olarak dnme tarzdr. Biz bu kitapta ad geen akl ve mantk ilkesine ek olarak Leibnizin ileri srd yeterli neden ilkesini de ekledik. 1-zdelik lkesi: A, A dr eklinde ifade edilir. Bir nesne baka bir nesneye benzeyebilir ama onunla zde yani ayn olamaz. 2-elimezlik lkesi: A, A olmayan deildir. Bir ey ayn zamanda hem kendisi hem de baka bir ey olamaz. 3-n Halin mknszl lkesi: A ile A olmayan arasnda nc bir imkn yoktur. Yani bir nerme ya dorudur ya yanltr. kisinin arasnda nc bir k yoktur. 4-Yeterli Neden lkesi: Hibir yarg yeterli neden olmadan doru deildir. Bu ilke, yeterli neden olmadka hibir yargnn doru, hibir olgunun mevcut olamayacan ifade eder.
AM A
Akl yrtme yntemlerini tanmak. Akl yrtme yntemleri tmevarm, tmdengelim ve analojidir. Tmdengelim, genelden zeli karsayan akl yrtme biimidir. Biri yasa olmak zere en az iki ncl ve bu ncllerden karlmas gereken bir sonutan oluur. Yeni bir bilgi vermez. Tmevarmda ise ncllerden tmel bir sonuca varlr. Sonu, ncllerdeki bilgiyle snrl kalmaz, nclleri aan bir bilgiye bizi gtrr. Analojinin (benzeti): Aye ile Aslnn a, b, c gibi ortak zelliklerinin olduunu dnelim. Ayenin d gibi bir baka zelliinin olduunu reniyoruz. Bu iki kii arasndaki benzerlie dayanarak Aslnn da d zelliine sahip olduunu dnmemiz analojinin veya benzetiin temelini oluturur.
AM A
Kendimizi Snayalm
1. Mantk biliminin kurucusu kimdir? a. Leibniz b. Porphyrios c. Aristoteles d. Platon e. bni Sina 2. Yeterli Neden lkesi hangi filozof tarafndan ileri srlmtr? a. Leibniz b. bni Sina c. Farabi d. Aristoteles e. Porphyrios 3. Aadakilerden hangisi, akl yrtme yntemi deildir? a. Tmevarm b. Tmdengelim c. Analoji d. Aksiyoloji e. Hipotez 4. Sonutaki bilginin ncllerle snrl kalmayp kiiyi nclleri aan bir genellemeye gtrd akl yrtme hangisidir? a. Tmdengelim b. Tmevarm c. Analoji d. Tasm e. Aksiyoloji 5. X ile Y nin a gibi bir ortak zellii var. Xin ayrca b gibi bir zellii var. Aralarndaki bu benzerlie dayanarak Y nin de b zellii olmal diye dnmemiz hangi akl yrtme yntemidir? a. Tmevarm b. Tmdengelim c. Tasm d. Analoji (benzeti) e. Hipotez 6. A, Adr. Yani, bir nesne baka bir nesneye benzeyebilir ama onunla ayn olamaz eklinde tanmlanan mantn hangi ilkesiaadakilerden hangisidir? a. zdelik lkesi b. elimezlik lkesi c. Yeterli Neden lkesi d. nc Halin Olanakszl lkesi e. Hipotez 7. A, A olmayan deildir. Bir ey ayn zamanda hem kendisi hem de baka bir ey olamaz, mantk ilkelerinden hangisinin tanmdr? a. zdelik lkesi b. elimezlik lkesi c. nc Halin Olanakszl lkesi d. Yeterli Neden lkesi e. Hibiri 8. Genelden zeli karsayan akl yrtme biimine ne ad verilir? a. Tmdengelim b. Tmevarm c. Analoji d. Tasm e. Kyas 9. Eskiehirde birok tatarla karlatm. Karlatm btn tatarlar ekik gzlyd. O halde, btn tatarlar ekik gzldr karm hangi akl yrtme yntemine bir rnektir? a. Tmevarm b. Tmdengelim c. Anoloji d. Axiyoloji e. Hipotez 10. Aadaki hangi akl yrtme yntemi bilgimizi arttrc deil, elde olan bilgileri zmleyici bir yntemdir? a. Tmevarm b. Tmdengelim c. Analoji d. Axiyoloji e. Hipotez
10
Klasik Mantk
Okuma Paras
Cemal Yldrm (1999); Mantk: Doru Dnme Yntemi Kitabndan Mantk reniminden Ne Bekleyebiliriz? s: 29-30, Bilgi Yaynlar, Ankara nl Roma filozofu Epiktetustan mantk dersi alan bir renci Mant ispat bilimi olarak niteliyorsunuz; mantk dersi almann gerekli olduunu ispat ediniz, o halde diyerek hocasn sktrmak ister. Epiktetusun cevab ksa ve ak olur: Peki ispatmn iyi olduunu nasl bileceksiniz? Gerekten verilen bir ispatn iyi ya da kt olduunu mantk renmeden nasl bilebiliriz? Demek oluyor ki, ispatlarn (bunlar ister dedktif karm gibi sk, ister dier akl yrtme biimlerine dayal gevek trden olsun) eletirilmesi, tartlmas veya denetlenmesi iin mantk bilgisine ihtiya vardr. spat, bir nermenin doruluunu baka bir veya daha fazla nermenin doruluuna dayanarak ortaya koymaktr. Mantk bu iki tr nermenin ilikisini inceler; birini doru saydmzda brn doru saymak zorunlu mudur, deil midir? sorusuna cevap arar. Fakat mantn grevi bu kadarla bitmez. Bata matematik olmak zere, felsefe ve dier bilimlerim sonularn eletirme, kavram ve ilkelerini aydnlatma, dayandklar temel varsaymlar gzden geirme iinde mantkn salad zmleyici yntemler son derece etkin ve deerli olmutur. O kadar ki, son yzyl iinde mantk alanndaki byk gelimenin onun bir zmleme arac olarak matematik ve felsefe problemlerine uygulanma ihtiyacndan doduu sylenebilir. te yandan salam bir mantk bilgisinin gnlk pratik sorunlarn zmnde, davranlarmzn bal olduu birtakm inan ve varsaymlarn eletiri yoluyla aydnlatlmasnda etkin bir ara olduu gzden uzak tutulmamaldr. evremizdeki kiilerle zaman zaman dtmz anlamazlklarn kkeninde ou kez kelime ve kavram kargaas vardr. Mantk kiiye ak-seik dnme, dnce ve duygular belirli ve plak bir dille anlatma yollarn gstermekle bir sr yanl anlamalar, gereksiz tartmalar nlemeye yardm eder. Pek oumuz u ya da bu yoldan edindiimiz birtakm inanlara, fikirlere ve bilgilere smsk balyz. Aslnda bunlar ou kez salam bir dayanaktan yoksundurlar. Ne eletiriye, ne de ciddi irdelemeye kar durabilirler. Mantk kiiye bir inan veya yargy doru saymann ne tr koullara bal olduunu gsterir. Bilimlerde olduu gibi gnlk dnmede de ancak yeterince belgelenmi, ya da belgelenme olana tayan dncelere gvenle baklabilir. Bir dnce veya teori ne denli parlak grnrse grnsn, olgularn snavndan gemedike, doru saylmaz. Mantkl dediimiz kii her eyden nce u iki geree smsk baldr: 1-Tutarl olmak; baka bir deyile, birbiriyle elien veya badamayan dnce, inan veya savlara yer vermemek. 2-Yeterince ve gvenilir yoldan belgelenmemi hibir sav, hipotez veya kuram doru kabul etmemek, ayn ekilde yeterince belgelenmi yarg veya savlar karsnda u ya da bu nedenle ayak diremek. Tutarllk ve olgusal kantlara sayg mantkl olmann bata gelen iki kouludur. Mantk bu gerekleri aklkla ortaya koymakla kiisel ve sosyal saysz sorunlarn zmne olanak salayabilir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. d 4. b 5. d 6. a 7. b 8. a 9. a 10. b Yantnz yanl ise Klasik Mantn Kuruluu ve Alanlar blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mantn lkeleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Akl Yrtme Yntemleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tmevarm blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Analojiyen blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise zdelii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise elimezlik lkesini blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tmdengelimi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tmevarm blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tmdengelim blmn yeniden gzden geiriniz.
11
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tmdengelimdir. Aristotelese gre tmdengelim, kesin ve zorunlu sonu veren bir akl yrtme yntemidir. Sra Sizde 2 temel alana ayrlr: Kavramlar, nermeler ve karmlar. Sra Sizde 3 zdelik, elimezlik, nc halin olanakszl ve yeterli neden ilkesidir. Sra Sizde 4 Tmevarm, tmdengelim ve analojidir. Sra Sizde 5 Mantk, akl yrtme bilimidir. Bir eyin doruluunu baka bir veya daha fazla eye dayanarak ileri srmek, akl yrtmedir. Mantk akl yrtmede geerlik arar. Her akl yrtme geerli deildir. Mantk, akl yrtmede geerlik kurallarn belirleyip, uygulanmasn denetleyen bir bilimdir.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Grnberg, Teo; Felsefe ve Mantk Yazlar, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 2005. Hodges, Wilfrid; Logic, Penguin Books, England, Middlesex, New York, 1977. Irving, Copi; Introduction to Logic, Macmillan Pub. Co.Inc, New York, London, Sixt edition, 1982. Mantk, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara, 1988, Komisyona Yazdrlmtr. ner, Necati, Klasik Mantk, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi Yaynlar, no 191, 6. Basm, Ankara, 1991. ner, Necati, Grnberg, Teo; Mantk 1 (Liseler in), Emel yaynevi, Ankara, 1994. Yldrm, Cemal; The Study of Deductive Reasoning, ODT, Fen ve Ed. Fak. Yaynlar, no:11, 1981 Yldrm, Cemal; Mantk: Doru Dnme Yntemi, Bilgi Yaynevi, 3.Basm, Ankara, 1999.
2
Amalarmz
Kavram lintilik Eitlik Be tmel Terim Tikel Ayrklk zdelik Tekil Nelik Tam giriimlik elimezlik Somut Gereklik
KLASK MANTIK
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kavram ve terim arasndaki ilikileri kurabilecek, Kavramlar aras ilikileri aklayabilecek, Kavramlarn eitli gstergelerini tanyacak, Be tmeli aklayabilecek, Tanm, blme ve eitlerini anlatabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Porphyrios aac Yeterli sebep ilkesi Olumlu Kimlik Uzak cins Blme Olumsuz lem Cins Tr zlk Kaplam Tanm Ayrm
indekiler
KAVRAM VE TERM KAVRAM ETLER KAVRAMLAR ARASI LKLER BE TMEL TANIM
Klasik Mantk
Kavram ve Terim
Kavram ve Terim
KAVRAM VE TERM
Kavram bir eyin, objenin zihindeki tasarmdr. Buna fikir, dnce de diyebiliriz. Kavram, dil ile ifade edilirse terim adn alr. Yani, kavramlarn szle ifade edilmesi terimdir. Mantkta terim, kendi bana bir anlam ifade eden en kk birimdir. Kavram, nasl ki bir objeye iaret ederse; terim de bir kavrama iaret eder. Kavramlar genel olduundan, tek bir varln zihindeki tasarm olan hayalden farkldr. Kavram genel, hayal ise zeldir. Kavramn genel olmas demek objenin u veya bu niteliini tamamas demektir. rnein kedi hayali, bir kedinin hayalidir; rengi, duruu, davran ile belli bir kedinin, grr gibi zihinde canlanmasdr. Kedi kavram ise geneldir; ierisine btn kediler girer. Kedi kavram bir snf ifade eder. erisine saysz, btn kediler, her cinsi girer. Aa, ku, iek, at, masa, insan gibi kavramlarn her birinin zihnimizde genel bir tasarm vardr. rnein ku un zihnimizdeki genel tasarm; kanatl, uan, ten, hayvan ve canl oluudur. Terim ve szc ise biimde ilikilendirebiliriz. Bir terim bazen bir szckten oluur. Mesela at, kedi, aa, insan gibi. Bazen bir terim birden ok szckten oluabilir. Mesela Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi be szckten oluur ama kavram says tektir; nk zihinde tek bir fakltedir. Bazen bir deyi szck olduu halde dilde bir anlam tamad iin terim deildir. u, o, ile, ve, ki gibi sfat ve balalar szcktr ama terim deildir. Kavram ve terim arasndaki fark aklaynz.
SIRA SZDE
Soyutlama yoluyla elde edilen kavram, ortak zellikleri paylaan bir nesneler kompleksinin veya sz konusu nesnelerin paylat ortak zellik ya da niteliklerin psikolojik ya da zihinsel tasarmna karlk gelir. (Ahmet Cevizci, Felsefe Terimleri Szl, s: 226)
SIRA SZDE
KAVRAM ETLER
Bir kavram, gsterdii nesne ya da olaylarn var olduu eitli durumlara gre farkl konumlarda olabilir. Kavram eitleri, ayn zamanda terim eitlerini de ifaS O R U de eder. Kavramlar, tek tek ele alnlarna ve birbirleriyle ilikilerine gre iki grupta incelenebilir:
DKKAT
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
14
ekil 2.1
Klasik Mantk
Kavram eitleri
1-Tek Tek Ele Alnlarna Gre 1-a Tmel, Tekil ve Tikel Kavramlar 1-b Somut ve Soyut Kavramlar 1-c Kollektif ve Distribtif Kavramlar 1-c Olumlu ve Olumsuz Kavramlar
2- Birbirleriyle likilerine Gre 2-a zlk ve lintilik Kavramlar
Tek Tek Ele Alnlarna Gre

Tmel, Tekil ve Tikel Kavramlar
Eer kavram, bir snfn tmne iaret ediyorsa tmel kavramdr; ehir, insan, aa gibi. Eer kavram, tek bir bireye iaret ediyorsa tekil kavramdr; stanbul, Emine gibi. Kavram, bir nermede zne olarak kullanld zaman tikel olur; baz ehirler, baz insanlar gibi.
Soyut ve Somut Kavramlar

Eer kavram, bir varla veya nesneye iaret ediyorsa somut kavramdr; aa, insan, yeil gibi. Eer kavram, bir olu tarzn ifade ediyorsa soyuttur; insanlk, drstlk, gzellik gibi.
Kollektif ve Distribtif Kavramlar

Bireyler grubunu ifade edip de grupta gerekleen kavramlar, kollektif kavramlardr; ordu, sendika gibi. Yine bireyler grubunu ifade edip de bireyde gerekleen kavramlara da distribtif kavramlar denir; asker, ii gibi. Ordu, bir grubu ifade eder. Bireylerinden birine Bu ordudur. diyemeyiz. Asker terimi de bir grubu ifade eder. Bu grubun herhangi bir bireyine Bu askerdir. diyebiliriz; asker teriminin gereklemesi, o grubun bireyinde olur.
Olumlu ve Olumsuz Kavramlar

Bu kavram ayrmn ilk defa ngiliz mantks De Morgan yapmtr. nsan olumlu bir kavram, insan olmayan olumsuz bir kavramdr. Bylece bir kavram ifti, btn varl ifade eder.
Birbirleriyle likilerine Gre

zlk ve lintilik Kavramlar
Her nermede bir yklenen kavram, bir de yklenilen kavram vardr. Bir kavram baka bir kavrama yklendiinde, yklenen kavram yklenilenin znn iinde ise, yani varl onun varlna bal ise, yklenilen kavram yklenen kavrama oranla zlktr. nsan akll hayvandr. nermesinde akll hayvan insana (yklenen) oranla zlktr. Akll hayvan (yklenilen) kavram insann zsel zelliidir.
2. nite - Kavram ve Terim
15
Eer yklenilen kavram, yklenenin zne deil de ilintisine girerse, ona da ilintilik denir. nsan alayandr. nermesinde alama kavram, insann z ile ilgili olmad iin, insana oranla ilintilik denilir. Tekil ve genel kavramlara birer rnek veriniz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
KAVRAMLARIN ETL GSTERGELERD N E L M Nelik, Gereklik ve Kimlik

Tmel bir kavramn yalnz zihindeki bireyleri dikkate alnrsa buna, nelik denir. Her kavramn bir nelii vardr. Nelik, bir kavramn ne olduunu gsterir. Nelik olD K K A olarak T masayd bir kavramla ne anlatmak istediimiz anlalamazd. rnek insan, kedi, aac verebiliriz. Tmel bir kavramn zihin dndaki bireyleri dikkate alnrsa buna gereklik denir. Her kavramn nelii vardr ama her SIRA kavramn SZDE gereklii yoktur. Mesela mitolojik varlklar anlatan kavramlarn nelikleri vardr; fakat, onlarn zihin dnda karl olan bireyler bulunmadndan gereklii yoktur. ApolAMALARIMIZ lon, Zeus, Pegasus veya melek, dev gibi. Bu gibi kavramlarn anlamlar vardr. Bu anlamlar onlarn neliklerini verir; ama, bu kavramlarn gereklikleri yoktur. Gereklii olan bir kavramn zihin dnda gsterdii gerekliklerden birisi belirtilirse K T A P bu da o kavramn kimlii olur. Kimlik, bir kavramn kime iaret ettiini gsterir. Tahir, Harun ya da evimin bahesindeki am aac gibi kavramlarn iaret ettii bir nesne ya da varlk vardr.
TELEVZYON
S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
lem ve Kaplam
Bir kavram, iine ald bireylere iaret ederse, o bireyler o kavramn kaplamdr. Nalaca TERNE T kedi kavrnein kedi kavramnn iine ald bireyler siyam, tekir, Van, vb. ramnn kaplamna girer. Eer kavram iine ald bireylerin ortak nitelikleri, zelliklerine iaret ediyorsa o nitelikler de kavramn ilemini tekil eder. Erol, Fatma, Yonca, Hasan gibi bireyleri duyarllk, aklllk, glclk gibi nitelikler insan klar. te bu nitelikler de insan kavramnn ilemini tekil eder. lem ve kaplam birbirleri ile ters orantldr. Biri artarsa dieri azalr. rnein am kavramndan aa kavramna geerken, kaplam artar, ilem azalr. Aa kavram kaplamna am aacndan daha fazla aa cinsi alr: Mee, dut, kavak, nar, kiraz vb. am aacnn da ilemi aa kavramndan fazladr. nk aa kavram amn btn niteliklerini iine almaz, aa kavramnn zellikleri btn aa trlerinde bulunan ortak zelliklerdir. Genel olarak ele aldmzda kedi kavramnn ilemini varlk, canl, hayvan gsterir. Canl kavramnn kaplamnda yer alanlar hayvan, kedi, tekir olur. lem ve kaplama birer rnek de siz veriniz.
SIRA SZDE
Genelden zele gidildike ilem, zelden genele N TERNET gidildike kaplam artar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
16
Klasik Mantk
Kavram eitlerini ematik olarak gsterecek olursak:

ekil 2.2 Kavram eitleri
Tekil Kavram Hasan Aye Yonca
Genel Kavram nsan
Tmel Tikel Tm nsanlar Baz nsanlar Soyut ve Somut Kavramlar Somut: nsan Soyut: nsanlk Kollektif ve Distribtif Kavramlar Kollektif: Aa Distribtif: Orman Olumlu ve Olumsuz Kavramlar Olumlu: Vicdanl Olumsuz: Vicdansz zlk ve lintilik Kavramlar nsan kavramna gre zlk, konuan; ilintilik, keman alan
Nelik, Gereklik, Kimlik: Nelik Gereklik Kimlik Kaf da Kedi Mika Dev Da Toros Da Ruh Elma Amasya elmas Gl Papatya Alman papatyas Yukardaki nelii olan kavramlardan yalnzca gln gereklii vardr. Kafda, ruh, dev gibi kavramlarn nelii vardr ama gereklii yoktur.
SIRA SZDE
Nelii olup gereklii SIRA SZDEolmayan bir kavram rnei de siz veriniz.
N E L Mdrt trl ilikiden birisi olabilir. Bu drt trl iliki: Eitlik, ayKavramlar D arasnda rklk, tam giriimlik, eksik giriimliktir. Eitlik: Kavramlardan her biri dierinin tm bireylerini iine alyorsa aralarnS O R U da eitlik vardr. Bu ilikiyi ekille gsterirsek: DKKAT
DNELM S O R U
KAVRAMLAR ARASI LKLER
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
17
Ku ten
Her ku tendir. Her ten kutur.
Ayrklk: Kavramlardan biri, dierinin hibir bireyini iine almaz ise aralarnda ayrklk vardr.
Hibir ku kedi deildir. Ku Kedi Hibir kedi ku deildir.
Tam Giriimlik: Kavramlardan yalnz biri, dierinin tm bireylerini iine alyorsa aralarnda tam giriimlik vardr.
Hayvan Ku Baz hayvanlar kutur. Btn kular hayvandr.
Eksik Giriimlik: ki kavramdan her biri, dierinin baz bireylerini iine alrsa aralarnda eksik giriimlik vardr.
Ku
ten
Baz kular tendir. Baz tenler kutur.
SIRA SZDE iek-Gl kavramlarnda yukarda bahsettiimiz drt tr ilikiden hangisi vardr.
BE TMEL
SIRA SZDE
Porphyrios, soloji adl eserinde kavramlarn snflamasn Be Tmel ad altnda incelemi ve be tmel, mantklarca klasik mantn konular arasnda ele alnO R U mtr. Porphyrios, bu eserde Aristotelesin cevher (tz) ile ilgiliSgrlerini sistemli hale getirmitir. Aristotelese gre tek tek nesneleri bilmek iin, o nesneler hakkndaki ortak zellikleri belirleyen genel kavramlar bilmek gerekir. Bitki kavramDKKA T n bilmiyorsak grdmz nesnenin bitki olup olmadn bilemeyiz. Aristotelese gre, tekilin bilinmesi ancak tmeli bilmekle mmkndr.
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
18
Klasik Mantk
Be tmelin anlalabilmesi iin Porphyrios Aac olarak adlandrlan emayla balanmas yerinde olur.
ekil 2.3
Porphyrios Aac Cevher (Varlk)
Cismi olmayan
Cismi olan
Cansz
Canl
Duygusuz (bitki)
Duygulu (hayvan)
Aklsz
Akll (insan)
Ayrm, ayn cins ierisinde bulunan trleri birbirinden ayran niteliklerdir.
Be tmel unlardr: Cins, tr, ayrm, zglk, ilinti. Cins: Kaplam ve ilem bakmndan tanmlanr. Cins, ortak zellikleri olan iki kavramdan kaplam daha fazla olandr ve altnda trlerin sraland eydir. Cins, gereklikleri eitli olanlardan Bunlar nedir? diye sorulunca verilen cevaptr. rnein Balk, kedi, at, ku nedir? diye sorulduunda cevab Hayvandr. olur. Hayvan bir cinsin ifadesidir. Cins, ilem bakmndan bir nitelikler yndr. Cins, yakn cins ve uzak cins diye ikiye ayrlr. Bir trn dorudan bal olduu hemen stndeki cinse yakn cins, dierlerine uzak cins denir. Yukardaki emadan rnek verecek olursak duygulunun (hayvan) yakn cinsi canl, cismi olandr. Uzak cinsi ise cevherdir (varlk). Tr: Gereklikleri ayn olan birok eye Bunlar nedir? diye sorulunca verilen cevaptr. Tahir, Teoman, Harun, Zeynep nedir? sorusuna nsandr. diye karlk verilir. Tr, ayn zamanda ortak zellikleri olan iki terimden ilemi daha fazla olan kavramn ya da cinsin altnda sralanan eydir. rnein ku cinsinin trne papaan, saka, sere vb. girmektedir. Tr de zel tr ve greli tr olmak zere ikiye ayrlr. zel tr, cins olmayan ve baka trlere blnemeyen trdr. Tr olduu gibi cins de olabilen, trlere blnebilen tre de greli tr denir. Yukardaki emada insan zel tr, canl greli trdr. Ayrm: Tr iinde cinsi gsteren karakter veya karakterler btndr. Ayn cins ierisinde bulunan trleri birbirinden ayran niteliklerdir. Porphyrios aacna gre akl, insan duygulu cinsinden ayran niteliktir. Ayrm da uzak ayrm ve yakn ayrm diye ikiye ayrlr. Bir tr uzak cinsindeki ortaklarndan ayryorsa uzak ayrm, yakn cinsindeki ortaklarndan ayryorsa yakn ayrmdr. rnein hareket etmek insann uzak, hayvann yakn ayrmdr.
19
Yukarda akladmz bu tmel, ze aittir. Aada aklayacanz zlk ve ilinti ise ilintiye aittir. zglk ve linti: Bir tre birtakm sfatlar ilinti olur. Eer bu sfatlar yalnz bir tre ait ise zglk, eitli trlere ait ise ilinti denir. rnein glmek insann zldr, uyumak ise ilintisi. nsann varl ikisine de baml deildir. Bu yzden bu iki tmel ilintiye aittir.
zglk, yalnz bir tre ait olan nitelik; ilinti ise birok trde ortaklaa bulunan niteliktir.
TANIM VE BLME
Yeniada balayan yntembilim almalar ile klasik mantn tanm ve blme konular nem kazanmtr. Tanm da blme de kavramn belirtilmesiyle ilgilidir. Tanm bir kavramn ilemini, blme ise kaplamn belirtir. Her iki ilem birbirini tamamlar. Tanm: Tanm, bir eyin ne olduunun belirtilmesidir. Bu ilem, dil aracl ile olur ve bir yarg bildirir. Tanm, Nedir? sorusunun yant olan nermedir. Tanm, Aristotelesin ifadesi ile zn aratrlmasdr. Tanm, her ne kadar kavramlarn anlamn belirleme ilemi ise de mantk, tanmn oluturulmasndaki koullarla ve tanmn bu koullara uygun olup olmad ile ilgilenir. Klasik mantklar tanm ikiye ayrmtr: zle ilgili tanm ve ilinti ile ilgili tanm. zle ilgili olan tanm, daha doru tanmdr. Kavramn yerini aka belirtip dierlerinden ayrr. lintiye ait olan tanm da kavramn niteliklerini bildiren bilgiler verir. slam mantklar zle ilgili ve ilinti ile ilgili tanmlar tam ve eksik diye ikier ikier ayrarak, tanm drde ayrrlar. Bu drt tr tanmn aklamas ise daha nce grdmz be tmele gre olur.
Be Tmele Gre Tanm eitleri

zle ilgili tam tanm: Bir terimin yakn cinsi ile yakn ayrmndan yaplan tanmdr. nsan konuan hayvandr., tanm gibi. Hayvan insann yakn cinsi, konuma ise yakn ayrmdr. zle ilgili eksik tanm: Bir terimin uzak cinsi ve yakn ayrm ile yaplan tanmdr. nsan konuan cisimdir. diye tanmlamak gibi. Konuan insann yakn ayrm, cisimdir ise uzak cinsidir. linti ile ilgili tam tanm: Bir terimin yakn cinsi ve zgl ile yaplan tanma denir. nsan glc hayvandr. gibi. Hayvan insann yakn cinsi, glclk ise zgldr. linti ile ilgili eksik tanm: Bir terimin yalnz ilintileri veya uzak cinsi ve ilintisi ile yaplan tanmdr. nsan uyuyan cisimdir. gibi. Uyuyan insann ilintisi, cisim uzak cinsidir. Yalnz ilintilerine bir rnek verecek olursak, Ku beslenendir. Beslenen kuun ilintisidir. Grlyor ki tanmlar aklanrken, be tmel esas alnmtr. Be tmele gre tanm eitlerine birer rnek de sizler veriniz.
SIRA SZDE
Bir kavramn tanm, Porphyrios aacn gz nnde bulundurarak, o kavramn yerini tayin etmektir.
Tanmlanana Gre Tanm eitleri
SIRA SZDE
Klasik mantklar, tanm bir de tanmlanana gre snflandrmlardr. Bu adan iki tr tanm vardr: S O R U Gerek Tanm Adsal Tanm Bat mantklarna gre Gerek Tanm nesnelerin tanmdr. Bir eyin neden DKKAT ibaret olduunun tantlmasdr. Gerek ya da nesne tanm hem nelii hem de gerSIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
20
Klasik Mantk
eklii olan, gerek varlklar konu alan tanmdr. Bu tanm, tanmlanan belirler. Duyularmzla algladmz, bizim dncemiz dnda da varlk gsteren gerek nesnelerin tanmdr. Yani hem gereklii hem de nelii olan bir kavramn tanmdr. Kaplam belli olmasndan dolay, gzlem ve deneye dayanarak kavramn ilemi belirlenir. Bu nedenle evrensel, genel geer tanmdr ve bir gereklii iaret eder. nsan tanm, suyun tanm, kuun tanm vb. gerek tanmdr. rnein Su, iki hidrojen ve bir oksijenden oluan cisimdir. gibi gzlem ve deneye dayal tanmdr. Adsal tanm ise zihin dnda varl olmayann tanmdr. Yani nelii olan ama gereklii olmayan bir kavramn tanmdr. Dnsel varlklar iin yaplan tanmdr. Gerekte bulunmayan Zmrdanka kuunun tanm adsal tanmdr. Byle tanmlar keyfidir ve bu tanm tanmlayan, zihindeki hayale gre belirler. Mesela ben zmrdanka kuunu yeil renkli, uzun kuyruklu, siyah gzl tanmlayabilirim. Benim zihnimdeki zmrdanka byle bir kutur ama bir dier kii kendi hayaline gre yapabilir. Mesela Bilim, gen, dev gibi gereklikleri olmayan kavramlarn ancak adsal tanm yaplabilir.
SIRA SZDE
Nesnelerin tanmn yukardaki hangi tanm yapabilir? SIRA SZDE

D N E L Myaplamaz ancak betimlemesi yaplabilir. Mesela duygularn taBaz eylerin tanm nm yaplamaz. rnein ak, nefret, kin, renk, nee gibi duygularn tanm yaplamaz. Bu gibiS duygular ancak kiisel deneyimlerimizle tannabilir. Bu yzden ancak O R U betimlenebilirler. Bir kre, yeilin tanm yaplamaz. Porphyrios aacn hatrlarsak, kategorilerden en stte bulunan cinslerin tanm da yaplamaz. lemsel tanm, cinDKKAT se gre yaplr ve en stte olann cinsi olamayacana gre tanm da olamaz. Varlk gibi kavramlarn tanm yaplamaz. Zaman, mekn, birlik, okluk da bu tr taSIRA SZDE nmlanamazlardr. Bunlar baz benzetmelerle anlalabilir. rnein mekn, mesafeye ait btn belirtiler ktktan sonra geriye kalan eydir diye betimleyebiliriz.
DNELM Zaman, mekn, birlik, okluk ve duygularn tanm yaplamaz. S O R U
Tanmlanamazlar
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tanm Koullar
Tanm tam olmaldr. Tanm yaplann btn bireyleri tanmn iine girmeli, dhilK olmayanlar darda braklmaldr. Yani tanmda tanmlanmas gere T A P ken bir baka birey kalmamaldr. Bir eyi kendisinden daha ak olmayan baka bir eyle tanmlamamaldr. Tanmda ksr dng olmamaldr. Yani, bir eyin bilinmesi kendisine bal TELEVZYON olan bir eyle tanmlanmamaldr. Tanm, tanmlanan bir zne ile tanmlayan bir yklemden oluan elikisiz bir nerme olmaldr. NTE R N ok E T geni, ne ok dar olmaldr. Tanm, ne
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
BLME
Tanm, bir kavramn ilemini belirlemek zere yaplyordu. Blme de bir kavramn kaplamn belirlemek iin yaplr. Yani kaplam belli kurallara gre paralara ayrma ilemidir. Tanm ve blme bylece birbirini btnler. ki tr blme vardr: 1Bir btnn unsurlarna ayrlmas, 2-Bir btnn tikellerine blnmesidir. 1- Bir btnn unsurlarna ayrlmasnda, blmler blnenden ayrlr. Btn dediimiz ey farkl blmelerden yaplm bir btndr. rnein suyun blnmesinde su, kendisini oluturan hidrojen ve oksijene blnr. Blmlerin her biri btnden farkldr.
21
2- Bir btnn tikellerine blnmesinde, blmler ile blnen birbirinden ayr deildir. Yalnz, blnen blmlerden daha geneldir. Mantk asndan asl blme, bu tr blmedir. rnein izginin doru izgi ve eri izgi diye ikiye blnmesi; genlerin dar, geni, dik al genler diye e blnmesi bu tr blmedir.
Blmenin Koullar
1- Blme tam olmaldr. Blnenin kaplamna giren hibir ey blme d braklmamaldr. Bu art her iki eit blme iin geerlidir. 2- Blmlerden biri, blnenin ayn veya ona aykr olmamaldr. Bu koul, ikinci tr blme iin geerlidir. rnein izgi ya doru olur ya eri olur, blmesi dorudur, ama izgi ya doru ya daire olur, blmesi yanltr. Blme ne iin yaplr?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
22
Klasik Mantk
zet
A M A
Kavram ve terim arasndaki ilikileri kurmak. Kavram, bir eyin zihindeki tasarmdr. Kavram dil (sz) ile ifade edilirse terim denir. Mantkta terim, kendi bana bir anlam ifade eden en kk birimdir. Kavram, nasl ki bir objeye iaret ederse, terim de bir kavrama iaret eder.
A M A
AM A
Kavramlar aras ilikileri aklamak. Kavramlar arasnda drt tr ilikiden birisi olabilir. Bunlar; eitlik, ayrklk, tam giriimlik, eksik giriimliktir. Kavramlardan her biri, dierinin tm bireylerini iine alyorsa aralarnda eitlik vardr. Kavramlardan biri, dierinin hibir bireyini iine almamsa ayrklk vardr. Kavramlardan yalnz biri, dierinin tm bireylerini iine alyorsa aralarnda tam giriimlik vardr. ki kavramdan her biri, dierinin baz bireylerini iine alrsa aralarnda eksik giriimlik vardr. Birbirleri ile ilikileri bakmndan kavramlar aras zlk ve ilintilik ilikisi vardr. Her nermede bir yklenen, bir de yklenilen kavram vardr. Bir kavram baka bir kavrama yklendiinde, yklenen kavram yklenilenin znn iinde ise yklenilen kavram, yklenen kavrama oranla zlktr. Eer yklenilen kavram yklenenin zne deil de ilintisine girerse, ona da ilintilik denir.
Be tmeli aklamak. Be tmel cins, tr, ayrm, zglk ve ilintidir. Be tmeli anlamak iin, ncelikle Porphyrios aacn iyice inceleyiniz. Cins: Ortak zellikleri olan iki kavramdan, kaplam daha fazla olandr ve altnda trlerin sraland eydir. Yakn ve uzak cins diye ikiye ayrlr. Tr: Gereklikleri ayn olan birok eye Bunlar nedir? diye sorulunca verilen cevaptr. Tr de zel tr ve greli tr diye ikiye ayrlr. Ayrm: Tr iinde cinsi gsteren karakter veya karakterler btndr. zglk ve ilinti: Bir tre birtakm sfatlar ilinti olur. Bu sfatlar yalnz tre ait ise zglk, eitli trlere ait ise ilinti denir.
A M A
A M A
Kavramlarn eitli gstergelerini tanmak. Nelik, gereklik, kimlik: Tmel bir kavramn yalnz zihindeki bireyleri dikkate alnrsa buna nelik denir. Tmel bir kavramn zihin dndaki bireyleri dikkate alnrsa buna gereklik denir. Gereklii olan bir kavramn zihin dnda gsterdii gerekliklerden biri belirtilirse bu da o kavramn kimlii olur. lem ve kaplam: Bir kavramn iine ald bireylere iaret ederse o bireyler, o kavramn kaplamdr. Eer kavram, iine ald bireylerin ortak niteliklerini iaret ediyorsa o nitelikler de kavramn ilemini tekil eder.
Tanm, blme ve eitlerini anlatmak. Tanm, bir eyin ne olduunun belirtilmesidir (ilem). Tanm da zle ilgili tanm ve ilintiyle ilgili tanm diye ikiye ayrlr. Be tmele gre de tanm: zle ilgili tam tanm, zle ilgili eksik tanm, ilintiyle ilgili tam tanm ve ilintiyle ilgili eksik tanm diye drde ayrlr. Tanm, tanmlanana gre de ikiye ayrlr: Adsal tanm ve gerek tanm. Tanmn be koulu vardr. Bir de tanmlanamazlar vardr. Baz eylerin tanm yaplamaz. Blme de bir kavramn kaplamnn belirlenmesidir. Kaplam belli kurallara gre paralara ayrma ilemidir. ki tr blme vardr: Bir btnn unsurlarna ayrlmas. Bir btnn tikellerine blnmesi. Blmenin de iki koulu vardr.
23
Kendimizi Snayalm
1- Kavram nedir? sorusunun cevab aadakilerden hangisidir? a. Kavram, bir objenin dilsel ifadesidir. b. Kavram, bir hayalin tasvir edilmesidir. c. Kavram, bir objenin zihindeki tasarmdr. d. Kavram, objenin u ya da bu niteliini tar. e. Kavramn tanm yoktur. 2- Aadakilerden hangisi, kavram tr deildir? a. Tmel b. Tikel c. Somut d. Eksik e. artsz 3- iek ve papatya kavramlar arasnda aadaki ilikilerden hangisi vardr? a. Eitlik b. Ayrklk c. Tam giriimlik d. Eksik giriimlik e. Dngsel 4- lemle kaplam arasnda, aadaki ilikilerden hangisi vardr? a. Birbiriyle doru orantldr. b. Birbiriyle ters orantldr. c. lem ve kaplam arasnda bir iliki yoktur. d. lem ve kaplam birbirini tamamlar. e. Dngsel 5- Hibir at insan deildir. ve Hibir insan at deildir. nermelerinde, kavramlar arasnda hangi tr iliki vardr? a. Eitlik b. Ayrklk c. Tam giriimlik d. Eksik giriimlik e. artsz 6- Aadakilerden hangisi, tanmn kurallarndan deildir? a. Bir tanm, tam ve eksiksiz olmaldr. b. Bir tanmda, ksr dng olmamaldr. c. Bir tanmda, tanmlanandan daha ak olmayan deyimler, belirsizlikler olmamaldr. d. Bir tanmda, ya olumsuz ya da olumlu bir kavram bulunmaldr. e. Tanm ne ok geni, ne ok dar olmaldr. 7- Aadakilerden hangisi, Be Tmele gre tanm eitlerinden biri deildir? a. zle ilgili tam tanm b. zle ilgili eksik tanm c. Gerek tanm d. linti ile ilgili eksik tanm e. Tanmsz 8- Aadakilerden hangisi Be Tmele girmez? a. Cins b. Ayrm c. Kaplam d. zglk e. lem 9- Aadakilerden hangisi, blmede dikkate alnr? a. Kaplam dikkate alnr. b. lem dikkate alnr. c. Btnn eit blnmesi dikkate alnr. d. Parann eit blnmesi dikkate alnr. e. Btnn paralara ayrlmas dikkate alnr. 10- Aadakilerden hangisinin tanm yaplabilir? a. Zaman b. Mekan c. Birlik d. Su e. Nefret
24
Klasik Mantk
Okuma Paras
Teo Grnberg; Mantk ve Gereklik, Felsefe ve Felsefi Mantk Yazlar kitabndan 367-368. Mantk Nedir? Mantk, hem yntem (alet, sanat, teknik) hem de bilim olarak ele alnmtr. Yntem olarak mantk, doru dnmenin veya daha ak olarak doru (geerli) akl yrtmeler yapmann yntemidir. Bilim olarak mantk ise yntem olarak mantn bilimi, yani akl yrtmelerin doruluunu (geerliliini) salayan kurallar ortaya koyan yntembilim (metadoloji) daldr. Bu yntembilim dalna meta-mantk (metalojik) denir. Mantk terimi yalnz yntem olarak mantk anlamnda kullanlrsa, meta-mantk yerine Mantk Bilimi terimini kullanabiliriz. mdi akl yrtme, verilen yarglardan (ncllerden) sonu olarak bir yarg karma ilemi demektir. Yarg, gereklik hakknda bir iddia niteliinde bir dnme edimidir. Gereklik, var olan somut veya soyut nesneler demektir. Yarg, nerme ile dile getirilir. Bir yarg veya onu dile getiren nermenin doru olmas, yarg veya nermenin ortaya koyduu iddiann ilgili gereklie uygun olmas, yanl olmas ise iddiann gereklie uygun olmamas demektir.* Doru ile yanla doruluk deerleri denir. Gereklik hakknda doru bilgi, bir yarg veya nermenin doruluunun gvenilir ve yeterli gerekeler, belgeler veya kantlara dayanarak saptanmas demektir. nsann gereklie erimesi, gereklik hakknda doru bilgi edinmesine baldr. Akl yrtme karm** ile dile getirilir. Her karm, nclleri dile getiren nermeler ile sonucu dile getiren nermeden oluur. ncller ile sonu arasnda o halde veya ayn anlama gelen bir deyim bulunur. Bir akl yrtmenin veya onu dile getiren karmn geerli olmas, sonucun ncllerden zorunlulukla kmas demektir. Akl yrtmelerin ve karmlarn doru olmalar, sz geen anlamda geerli olmalar demektir. Eer sonu ncllerden zorunlulukla kmazsa, karm geersiz (deductive), sonucu ncllerden olaslkla kan geersiz akl yrtmeler ve karmlar da tmevarml ***(induktif) olarak nitelenir. *Aristotelese gre var olmayann var olmadn veya var olann var olduunu sylemek doru, buna karlk var olann var olmadn veya var olmayann var olduunu sylemek yanltr. (Bkz. Aristoteles, Metafizik IV Kitap, 7. Blm, 1011b 25-27) Kr. T. Grnberg, Epistemik Mantk zerine bir Aratrma (ODT Yaynlar, 1971), s 22-35. ** Bkz. Lise ve Dengi Okullar in Mantk, MEGSB yaynlar, 39, 10. Basl 1986, s 58-59. ***Bkz. A.E. s 53-55. Tam tmevarm (ekle bal tmevarm) tmevarml deil, tmdengelimli bir karm biimidir. Eksik (byltc) karm ile analoji ise tmdengelimli karm biimleridir. Eksik tmevarmn genel biimi tam tmevarmn genel biimi a1F dir ve a1G dir. a1F dir ve a1Gdir. anF dir ve anG dir anF dir ve anG dir O halde olaslkla her F, G dir. Her F ya a1 ya...ya an dir. O halde her F, G dir. Analojinin genel biimi a1F dir ve anG dir. an+1 F dir. O halde olaslkla an+1 F dir. Matematikte kullanlan tmevarm, tmevarml deil, tmdengelimli bir karm biimidir. Nitekim matematiksel tmevarmda sonu, ncllerden zorunlukla kar. Tmevarm mant da tmdengelimli mantn tmevarm sorununa ynelik bir daldr.
25

1. c 2. d 3. a 4. b 5. b 6. d 7. c 8. c 9. a 10. d Yantnz yanl ise kavramn tanmna tekrar baknz. Yantnz yanl ise kavram eitlerine tekrar baknz. Yantnz yanl ise kavramlar aras ilikilere tekrar baknz. Yantnz yanl ise ilem ve kaplam konusuna tekrar baknz. Yantnz yanl ise kavramlar aras ilikilere tekrar baknz. Yantnz yanl ise tanmn kurallarna tekrar baknz. Yantnz yanl ise be tmele gre tanm eitlerine tekrar baknz. Yantnz yanl ise be tmele tekrar baknz. Yantnz yanl ise blmenin tanmna baknz. Yantnz yanl ise tanmlanamaz terimlere tekrar baknz. Sra Sizde 5 Tam giriimlik vardr. Btn gller iektir. Baz iekler gldr. Sra Sizde 6 1-zle ilgili tam tanm: Ku uan canldr. Uan yakn ayrm, canl yakn cinsidir. 2-zle ilgili eksik tanm: Ku uan cisimdir. Uan yakn ayrm. Cisim uzak cinsidir. 3- linti ile ilgili tam tanm: Ku tc omurgaldr. tc kuun zgl, omurgaldr yakn cinsidir. 4-linti ile ilgili eksik tanm: Ku beslenendir. Beslenen kuun ilintisidir. Sra Sizde 7 Gerek tanm yapabilir. Gerek tanm ayn zamanda bir nesne tanmdr. Sra Sizde 8 Bir kavramn kaplamn belirlemek iin yaplr. Yani, kaplam belli kurallara gre paralara ayrma ilemidir.

Sra Sizde 1 Kavram, bir eyin zihindeki tasarmdr. Terimse kavramn dil (sz) ile ifade edilmesidir. Sra Sizde 2 Eer kavram, tek bir bireye iaret ediyorsa tekil kavramdr. Samsun, Emine gibi. Kavram, bir nermede zne olarak kullanldnda tikel kavram olur. Baz ehirler gibi. Sra Sizde 3 Bir kavram, iine ald bireylere iaret ederse o bireyler, o kavramn kaplamdr. Mesela aa kavramnn kaplam am, mee, nar, vb. dir. Eer kavram, iine ald bireylerin ortak niteliklerine iaret ediyorsa bu nitelikler, o kavramn ilemidir. Mesela am, nar, mee gibi bireyleri aa yapan ortak nitelik gvde ve dallarnn, yapraklarnn olmas olabilir. Sra Sizde 4 Cin, ruh ve eitli masal ve mitoloji kahramanlar rnek olabilir.

Aknc, Semiha, reyen, Mehmet (editrler); Mantk, Anadolu niversitesi Yayn no:942, Ak retim Fakltesi Yayn no:512, Eskiehir, 1996. Batuhan, Hseyin, Grnberg, Teo; Modern Mantk, MEB Basmevi, 3. Bask, stanbul, 1971 Cevizci, Ahmet; Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2003. Grnberg, Teo, Onat, Adnan, Batuhan, Hseyin; Modern Mantk ve Uygulamalar, MEB Basmevi, stanbul, 1974. Grnberg, Teo, Felsefe ve Felsefi Mantk Yazlar, YKY, stanbul, 2005. ner, Necati; Klasik Mantk, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara, 1970.
3
Amalarmz
nerme Olumlu Olumsuz Nitelik Kiplik Koullu Tikel Tmel Nedenli
KLASK MANTIK
Bu niteyi tamamladktan sonra; nermenin tanm ve yapsn aklayabilecek, nerme trlerini ayrt edebilecek, nermeler aras ilikileri kurabilecek, Dndrme yapmay ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ekli zgl karmal Snrlandrcl Basit Bileik Zorunlu Dndrme Ayrklk
indekiler
NERME KAVRAMI NERME ETLER NERMELER ARASI LKLER DNDRME
Klasik Mantk
nermeler
nermeler
NERME KAVRAMI
nerme, en az iki veya daha fazla terimden yaplm szdr. nerme, iinde en az bir yarg ve doruluk deeri tayan szdr. Tekrar tanmlayacak olursak nerme, en az iki terimden oluan ve doruluk deeri tayan yarg cmlesidir. Dilek, nlem, soru ve emir cmleleri nerme deildir, nk dilek, emir, soru gibi szler anlamldr ama bir yarg bildirmediklerinden ve bir doruluk deeri tamadklarndan dolay nerme olamazlar. Yani nallah ie girerim. gibi dilek cmlesi, Aman Allahm! gibi nlem cmlesi, Yarn snav var m? gibi soru cmlesi, ayn altn kapat. gibi emir cmlesi nerme deildir. Bu cmleler ne bir yarg bildirir ne de doru ya da yanl gibi doruluk deeri tarlar. Aristotelese gre de nerme, Bir ey hakknda bir ey kabul eden veya inkr eden szdr. (Organon; Birinci Analitikler, s:3) Kar beyazdr., nsanlar lmldr., Erol alkandr. gibi ifadeler nermedir. Bu szler yarg bildirir ve doru ya da yanl deeri alabilirler. Yani nerme bir yarg olduuna gre bir nermede bir yklenen bir de yklenilen ve ba vardr. Kar beyazdr. nermesinde kar yklenilen, beyaz yklenen, dr da badr. Yani her nerme, zne+yklem+balatan oluur. nsanlar lmldr. nermesinde insanlar zne, lml yklem ve dr da balatr (zneyi ykleme balar). nermeler doruluk deeri tar demitik. nsanlar lmldr. nermesi lml olmayan bir insana rastlamadmz srece doru deeri tar. nsanlar lmszdr. nermesi de yanl deeri tar. nermeler; 1. Gerektirdii yarg says, 2. Yargnn nitelii, 3. Yargnn nicelii ve kiplii (tarz) bakmndan eide ayrlr. Eer nerme tek bir yargy gerektiriyorsa buna basit nerme, yklemli nerme veya kategorik nerme denir. Birden fazla yargy gerektiriyorsa bileik nerme denir. Bir basit nerme rnei de siz veriniz.
SIRA SZDE
nerme, iinde en az bir yarg, doruluk deeri tayan, en az iki terimden oluan szdr. Dilek, soru, emir gibi szlerden ayrlr. Bu gibi szler anlaml olabilir ama nerme deildir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
28
Klasik Mantk
nerme eitlerini ematik olarak gsterecek olursak:

ekil 3.1
nerme eitleri
Yargnn Niteliine Gre nermeler
Yargnn Kipliine Gre nermeler
Olumlu Olumsuz nermeler nermeler
Yargnn Saysna Gre nermeler
Yaln Mmkn Zorunlu nermeler nermeler nermeler
Basit nermeler
Bileik nermeler
Bileiklii Ak Olan nermeler
Bileiklii Gizli Olan nermeler
Koullu nermeler
Balantl nermeler
Nedenli nermeler
Ekli nermeler
zgl nermeler
karmal nermeler
Karlatr- Snrlandrc mal nermeler nermeler
NERME ETLER Yargnn Niteliine Gre nermeler

Olumlu ve Olumsuz nermeler: Bir nermede bir yklenen, bir yklenilen ve bir de ba vardr demitik. Bu ba, iki taraf birbirine yaklatrr veya uzaklatrr. Yani bu ba, bu iki taraf arasnda bir iliki bulunduunu veya bulunmadn gsterir. Bir iliki bulunduunu gsterdii duruma olumlu, bir iliki bulunmadn gsterdii duruma olumsuz nerme denir. Kar beyazdr. nermesi olumludur, nk dr eki ile kar ve beyaz birbirine yaklatrlm ikisi arasnda bir ba bulunduu ifade edilmitir. Kar beyaz deildir. nermesi ise olumsuzdur. deildir balac ile kar ve beyaz terimleri birbirinden uzaklatrlmtr.
SIRA SZDE
Gk mavidir. nermesinde ka yarg bulunur, olumsuzunu yaznz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yargnn Saysna Gre nermeler

DNELM
Basit (ya da Kategorik) nermeler

Basit nermelere yklemli nermeler veya kategorik nermeler denir. Bu tip nerS O R U melerde ba kaldrld zaman iki tarafta birer terim kalr. Kar beyazdr. nermesinde dr ba kaldrld zaman, kar ve beyaz terimleri kalr. Yklemli (kateDKKAT gorik) nermelerde tek yarg vardr ve zne+yklem+balatan oluur. Kar beyazdr nermesinde kar zne, beyaz yklem, dr da badr. Basit nermeler niSIRA bakmndan SZDE telik ve nicelik drde ayrlr. Tmel olumlu nermede eer nermenin znesi (konu) tmel ise, yani zne olan terim bir snfn tmn iine alyorsa, ona tmel nerme denir. Her S (zne),
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
3. nite - nermeler
29
Pdir (yklem). Btn anneler deerlidir., Btn politikaclar yalancdr., Btn insanlar onurludur. birer tmel olumlu nerme rneidir. Tmel olumsuzu da Hibir insan lml deildir. dir. Tikel olumlu nerme ise zne olan terimin bir snfn bir ksmn iine almasdr. Baz insanlar doktordur. nermesi gibi. Tikel olumsuz nermede Baz insanlar doktor deildir. dir. Tekil nerme ise znenin tek bir bireyi gstermesidir. Aye alkandr., Ahmet zekidir. birer tekil olumlu nerme rneidir. Tekil olumsuzu da Ahmet zeki deildir., Aye alkan deildir. gibi nermelerdir. Eer zne nicelik belirtmiyorsa byle nermelere belirsiz nermeler denir. Bilgin filozoftur., nsan lmldr. gibi nermeler belirsiz nermelerdir. Bir de karmak nermelerden bahsedebiliriz. zne ve yklemi tek tek terimlerden oluan basit nermelerde bazen zne ve ykleme aklayc fikirler eklenir. Bu tr nermeler karmak nermelerdir. Babas tarafndan martlan Aye, alkandr. Aye alkandr. nermesi Babas tarafndan martlan ifadesi ile bir nitelik kazanmtr. Bu gibi nitelik kazandrc szlere yardmc cmle denir. Annesi tarafndan ok sevilen Teoman uslu bir bebektir, Teyzesi tarafndan zlenen Yonca ok zekidir. nermeleri de birer karmak nerme rneidir. Her bir nerme trne bir rnek vererek gsterecek olursak: Tmel olumlu: Btn kular tcdr. Tmel olumsuz: Hibir ku tc deildir. Tikel olumlu: Baz kular tcdr. Tikel olumsuz: Baz kular tc deildir. Tekil olumlu: Roma bakenttir. Tekil olumsuz: stanbul bakent deildir.
Bileik nermeler
Birden fazla yargy gerektiren nermeye bileik nerme denir. ki ya da daha fazla nerme ve, veya, ise ancak ve ancak gibi eklemlerle birbirine balanr. Bileik nermelerde bileiklii aka belli olanlar ve bileiklii gizli olanlar diye ikiye ayrlr. Bileiklii aka belli olanlarn ekil bakmndan iki basit nermeden olutuu ve iki yargy ierdii belli olur. Bileiklii gizli olanlarn bileik olduklar yalnzca anlamlar ile belli olur.
Bileiklii Aka Belli Olan nermeler

Drde ayrlr: Koullu nermeler: Bu tr nermelerde yarg bir koula balanmtr. Koullu nermelerde ba kaldrld zaman, iki tarafta birer kk cmle kalr, yani birer yarg kalr. Yamur yaarsa sokaklar slanr. nermesi koullu nermedir. Sokaklarn slanmasnn koulu yamurun yamasdr. Sa yani ise eklemi kaldrldnda, bir tarafta yamur yaar, dier tarafta sokaklar slanr cmlecikleri kalr, yani birer yarg kalr. Yukardaki nermede yamur yaar nbileen, sokaklar slanr artbileen, sa da badr. Bir dier rnek verecek olursak: Aye alrsa (ise) snfn geer. Aye alrsa nbileen, snfn geer artbileen, sa (ise) ise badr. Koullu nermeler de bitiik koullu ve ayrk koullu diye ikiye ayrlr. Bitiik Koullu nermeler: Eer koullu nermede nbileen ile artbileen olumluda birleip, olumsuzda birlemediine hkmolunuyorsa buna bitiik koullu nerme denir. Bir yargnn gereklemesi dier yargnn gereklemesine baldr. Gne doarsa iekler aar. nermesinde gne doar n koulu ile iekler aar art koulu ise ba ile birletirilmitir. Yani ikisinin bir arada olduu bildirilmitir. Bu nerme olumlu bitiik koullu nermedir. Aye alrsa snfn
30
Klasik Mantk
geer. nermesi de olumlu bitiik koullu nermeye bir rnektir. Gne doarsa iekler aar deildir. nermesinde gne doar nbileeni deildir olumsuzlama eki ile iekler aar artbileenden uzaklatrlm, yani ikisinin bir arada bulunmamas ile hkmolunmutur. Bu nerme olumsuz bitiik koullu nermedir. Ayrk Koullu nermeler: Bu nerme trnde nbileen ve artbileen birbirinin seenei durumundadr. Olumlusunda iki tarafn ayrlmasna hkmedilir, olumsuzunda ise iki tarafn ayrlmasnn yok edilmesi ile yargya varlr. veya, ya, ya da eklemleriyle kurulan bu nerme trnde, bileenlerden biri kendi varl ile dierini geersiz klar. Buna tekil evetleme nermesi de diyebiliriz. Hava ya aktr ya kapal.. Ya Anadolu niversitesini ya da Ege niversitesini kazanacam. Bu tr nermelerde taraflardan biri dorudur. Ya birincisi dorudur veya ikincisi. Bileenlerden biri varlyla dierini geersiz klar. Bu nermeler ayn zamanda olumludur. Olumsuz ayrk koullu nermeye bir rnek verecek olursak Bir ey ya metal olmayan ya ta olmayan deildir. nermesinde taraflarn ayrlmalarnn yok edilmesi ile hkmolunmutur. Yani Say ya tektir ya ifttir. nermesinde olduu gibi ya biri ya dieri dorudur diyemeyiz. ki taraf her zaman ayr olmaz, beraber olduklar zaman da olabilir. Yani ikisi birden doru olabilir. rnein yukardaki rnekte iki taraf cama uygulayacak olursak, cam hem metal olmayan hem ta olmayandr. Balantl nermeler: Birbirini kabul ya da inkr balac ile balanan birok zne veya yklemden yaplan nermelerdir. Bunlara da tmel evetleme nermesi diyebiliriz. Teoman ve Ender alkan ve zekidir. Yani Teoman alkandr+Teoman zekidir+Ender alkandr+Ender zekidir oluyor. Ne Aye ne de Ahmet zekidir. Mantk ve matematik reticidir. Sebepli (nedenli) nermeler: Neden bildiren bir kelime ile (nk, yani) birbirine bal iki nermeyi gerektiren nermelerdir. Bu nerimlere karm da diyebiliriz. Mantk bilimseldir nk akla dayanr. Hasta olacaksn nk kendine iyi bakmyorsun. Ekli nermeler: Ama, fakat, mamafih, lakin gibi kelimelerle yaplan nermelerdir. Para ak satn alabilir ama sal alamaz. Herkes snava geldi lakin o gelmedi.
Bileiklii Gizli Olan nermeler:

Bu tr nermelerin bileiklii ekil bakmndan belli olmaz, anlamlarndan iki nerme gerektirdikleri anlalr. Bileiklii gizli nermeler zgl, karmal, karlatrmal ve snflandrc nermeler olmak zere drde ayrlr. zgl (exclusive) nermeler: Yklemin yalnz bir konuya ait olduu belirtilen nermelerdir. Ancak, yalnz gibi kelimeler kullanlr. Yalnz Yonca Tp Fakltesini kazand. Basit nerme gibi grnen bu nerme u iki yargy iine alr. 1. Yonca Tp Fakltesini kazand. 2. Dierleri kazanamad. Baka bir rnek verecek olursak; Ancak insan keifler yapabilir.
3. nite - nermeler
31
Bu nerme de insann keif yapabileceini dier varlklarn yapamayacan ifade eden iki yarg ierir. Bunu da keif yapabiliyorsa insandr eklinde ifade edebiliriz. karmal (exceptive) nermeler: Konunun bir ksmn ya da konunun kaplamna giren bireylerin bir ksmn darda tutarak, konunun btn hakknda hkm vermek suretiyle yaplan nermelerdir. Ben hari herkes niversiteyi kazand. nermesinde Ben niversiteyi kazanmadm. nermesi gizli olarak vardr. Yani btn ben olmayanlar niversiteyi kazand. Seninle arkadalm hari hibir arkadalmda bu kadar mutlu olmadm. nermesi de Seninle arkadalmda mutlu oldum. nermesini ierir.
SIRA SZDE Bu hamama yalnz kadnlar girebilir nermesi hangi tip nermeye girer.
SIRA SZDE
Karlatrmal nerme: En, daha szckleriyle yaplan, bir fikri karlaDNELM trma ile ifade edilen nermelerdir. Bu yzden iki yargy iine alrlar. Emine, Yoncadan daha zekidir. nermesi Yonca zekidir. ve Emine daha S O R U zekidir. yarglarn ierir. Snf gemenin en iyi yolu almaktr. nermesi de snf gemenin baka yollar da vardr. nermesini iinde barndrr. DKKAT Aclarn en by evlat acsdr nermesi de Baka aclar da vardr. nermesini iinde barndrr. Blm 4de ikili yklemlerle yaplan nerme rnekleriyle SIRA SZDE yaplan karmlara da dikkat ediniz. Snrlandrc nermeler: Yklemin belirttii zelliin belli bir zamanla snrlandrld nermelerdir. Bir ey yle olmaya balad veyaAMALARIMIZ byle olmay brakt denildiinde iki yarg verilmi olur. Birisi o eyin bahsedilen zamandan nceki hali, dieri sonraki halidir. ki yldr Eskiehire hzl trenle gidiliyor. nermesi iki yargy K T iine A P alr; birincisi Eskiehire hzl trenle gidiliyor. ve ki yl nce Eskiehire hzl trenle gidilmiyordu. nermesini ierir. Eskiehirspor son matr galibiyet alamad nermesi T de gaE L Eskiehirspor EVZYON libiyet alamad ve Eskiehirspor ma ncesine kadar galibiyet alabiliyordu. nermelerini ierir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yargnn Kipliine Gre nermeler
NTERNET
NTERNET
Kip: Tarz, tavr, varlk durumu. Bir eyin var olma, ortaya kma ya da sunulma tarz. Bir eyin zorunlu, aktel ya da olanakl olmas durumu.(Felsefe Terimleri Szl, s:233)
Bir nermede bazen konu ile yklem arasndaki iliki bir kaytla kaytlanr ki bu kayda nermenin kiplii denir. Kiplik, bir yarg zerine verilen yargdr. zne ile yklem arasndaki iliki bir deiiklie tabi tutulduuna gre, kiplikli bir nermede iki yarg bulunur. Yarglardan birisi, dieri hakknda verilmi yargdr. Zorunlu olarak A, B dir nermesi kiplikli bir nermedir. Zorunlu olarak gne doar. nermesinde iki yarg vardr. Gne doar. ve zorunludur. Burada zorunludur yargs, gne doar yargs zerine verilmi ve gne doar nermesinde zne olan gne ile yklem olan doar arasndaki iliki, zorunlu kelimesiyle bir kayda tabi tutulmutur. Aristoteles kiplik kelimesini aka kullanmam ancak nermeler adl kitabnda zorunlu, olumsal, mmkn ve imknsz nermelerden bahsetmitir. Ortaa Bat Mantklar, Aristotelesten esinlenerek drt eit kiplik kabul etmilerdir; zorunlu, olumsal, mmkn, imknsz. Teomann insan olmas zorunludur. Teomann canl olmas olumsaldr.
32
Klasik Mantk
Kipsel nermeler kategorik nermelerden farkl olarak, yalnzca zne ile yklem arasndaki belli bir ilikiyi dile getirmekle kalmayp, zneyle yklem arasndaki sz konusu ilikiyle ilgili iddiann nitelii, dayana konusunda da bilgi verir.(Felsefe Terimleri Szl, s 234)
Teomann doktor olmas mmkndr. Teomann lmsz olmas imknszdr. Mmkn nermeler, yklemde belirtilen zelliin belli koullar altnda olaslk dhilinde olduu belirtilen nermelerdir. Mmkn nermelerin doruluu birtakm koullara baldr. Ahmetin niversiteyi kazanmas mmkndr. nermesi gibi, yklem birtakm koullara bal olarak gerekleir ya da gereklemez. slam dnyasnda ilk mantklar, trl kiplik kabul etmilerdir; zorunlu, mmkn, imknsz. Sonradan slam mantklar drt eit kiplik kabul etmilerdir: zorunluluk, devam, imkn, fiil. Gne doduu srece devaml olarak gndz olur. nsan yaad srece devaml olarak yalanr. Her ku bilfiil uucudur. Her renci bilfiil snava girer. Gnmz mantk kitaplarnda genellikle kiplikli nermeleri yaln, zorunlu, mmkn diye e ayrrlar. Yaln nerme (kipliksiz) znenin yklemi deney ve gzlemle ispatlanm bir biimde kendisinde tad ifade edilen nermedir. Gl bir bitkidir. yaln nermesinde deney ve gzlemle gln bitki olup olmad saptanr. Bu nermede gln bitki olmas durumunda doru, bitki olmamas durumunda yanl deeri alr. Ya bu deveyi gtmeli SIRA SZDEya bu diyardan gitmeli. nermesinin hangi tr olduunu yaznz.
Ntemel E L M nerme biimi olduunu grmtk: Tmel olumlu (A), TDaha nceDdrt mel olumsuz (E), Tikel olumlu (I), Tikel olumsuz (O). Bu nermeler arasnda ne tr ilikiler kurulabileceini bu blmde greceiz. Bu drt tr nermeler arasnS O R U da kar olma ve dndrme olmak zere iki biimde iliki kurulabilir. Blm 4de bu nermelere neden A, E, I, O dendii ayrntl biimde aklanyor. DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
NERMELER ARASI LKLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE Ayn terimlerden yaplm iki nerme ya nicelik ya nitelik veya hem nicelik hem nitelik bakmndan birbirinden farkl iseler, bu iki nerme arasnda kar olma durumu vardr. Bu koullar altnda iki nerme birbirine ya kart tr ya eliik tir AMALARIMIZ veya altktr. K T A P
Kar Olma
ekil 3.2
K T A P
Kar Olum Karesi Tmel Olumsuz (E) Kart E
Tmel Olumlu (A)

TELEVZYON TELEVZYON
A
NTERNET NTERNET
Altlk
Altlk
ELK
I Tikel Olumlu (I)
Kart
O Tikel Olumsuz (O)
3. nite - nermeler
33
Kart nermeler
znesi ve yklemi ayn olan iki tmel nerme nitelik (olumlu-olumsuz) bakmndan farkl ise buna kart nerme denir. Aadaki nermelerde, nermelerin niteliklerinin nasl deitiine dikkat ediniz. Doru bir tmel nermenin kart, daima yanltr. Yanl bir tmel nermenin kart, bazen doru bazen yanltr. imdi bunun nasl olduunu rneklerle grelim: Eer tmel olumlu doru ise tmel olumsuz yanl olur. Btn insanlar lmldr. Doru. (Tmel olumlu) Hibir insan lml deildir. Yanl. (Tmel olumsuz) Eer tmel olumlu yanl ise, tmel olumsuz doru veya yanl olabilir. Btn insanlar drt ayakldr. Yanl. (Tmel olumlu) Hibir insan drt ayakl deildir. Doru. (Tmel olumsuz) Btn insanlar doktordur. Yanl. Hibir insan doktor deildir. Yanl. Btn insanlar kutur. Yanl. Hibir insan ku deildir. Doru. Eer tmel olumsuz yanl ise, tmel olumlu doru veya yanl olabilir. Hibir ku, kanatl deildir. Yanl. Btn kular kanatldr. Doru. Hibir insan doktor deildir. Yanl. Btn insanlar doktordur.
Altkart nermeler
znesi ve yklemi ayn olan iki tikel nerme nitelik (olumlu-olumsuz) bakmndan farkl iseler, bunlara altkart nermeler denir. Eer tikel olumlu doru ise, tikel olumsuz doru veya yanl olabilir. Baz insanlar doktordur. Doru. Baz insanlar doktor deildir. Doru. Baz insanlar lmldr. Doru. Baz insanlar lml deildir. Yanl. Eer tikel olumsuz doru ise, tikel olumlu doru veya yanl olabilir. Baz insanlar doktor deildir. Doru. Baz insanlar doktordur. Doru. Baz insanlar lmsz deildir. Doru. Baz insanlar lmszdr. Yanl. Eer tikel olumlu yanl ise, tikel olumsuz dorudur. Baz kediler iki ayakldr. Yanl. Baz kediler iki ayakl deildir. Doru. Eer tikel olumsuz yanl ise tikel olumlu dorudur. Baz insanlar canl deildir. Yanl. Baz insanlar canldr. Doru.
Altk nermeler
znesi ve yklemi ayn olan iki nerme yalnz nicelik bakmndan farkl olup, nitelik bakmndan ayn olursa bu iki nerme birbiri ile altktr. Eer tmeller doru iseler altklar olan tikeller de dorudur. Btn insanlar lmldr. Doru. Baz insanlar lmldr. Doru. Hibir insan ta deildir. Doru. Baz insanlar ta deildir. Doru.
34
Klasik Mantk
Eer tmeller yanl iseler onlarn altklar olan tikeller bazen doru bazen yanltr. Btn insanlar drsttr. Yanl. Baz insanlar drsttr. Doru. Hibir insan doktor deildir. Yanl. Baz insanlar doktor deildir. Doru. Btn kediler iki ayakldr. Yanl. Baz kediler iki ayakldr. Yanl. Eer tikeller doru ise, bunlarn altklar olan tmeller bazen doru bazen yanl olabilir. Baz insanlar lmldr. Doru. Btn insanlar lmldr. Doru. Baz insanlar doktor deildir. Doru. Hibir insan doktor deildir. Yanl. Eer tikeller yanl ise onlarn altklar olan tmeller de yanltr. Baz insanlar lmszdr. Yanl. Btn insanlar lmszdr. Yanl.
eliik nermeler
znesi ve yklemi ayn olan iki nerme, hem nitelik hem nicelik bakmndan birbirinden farkl iseler bu nermeler birbiri ile eliiktir. Bu durumda tmel olumlu ile tikel olumsuz, tmel olumsuzla tikel olumlu nermeler eliiktir. eliik nermelerden birisi doru ise dieri yanltr. Btn insanlar lmldr. Doru. Baz insanlar lml deildir. Yanl. Hibir kedi iki ayakl deildir. Doru. Baz kediler iki ayakldr. Yanl. Baz insanlar doktordur. Doru. Hibir insan doktor deildir. Yanl. Baz insanlar doktor deildir. Doru. Btn insanlar doktordur. Yanl.
DNDRME
Bir nermeyi dndrme, onun niteliini bozmadan yklemini zne, znesini yklem yapmaktr. Bylece anlamca e deer, ayn doruluk deerine sahip yeni bir nerme yapmaktr. Bu suretle doruluk deeri aratrmalar daha rahat yaplabilmektedir. Dndrme, dz dndrme ve ters dndrme diye ikiye ayrlr.
Dz Dndrme
Bir nermenin olumlu ve olumsuzluuna ve doruluk deerine dokunmadan yklemini zne, znesini yklem yapmaktr. Tmel olumlu bir nermenin dz dndrmesi tikel olumlu olur. Btn insanlar lmldr. Baz lmller insandr. Tikel olumlunun dz dndrmesi tikel olumlu olur. Baz balklar memelidir. Baz memeliler balktr. Tmel olumsuzun dz dndrmesi tmel olumsuz olur. Hibir insan ta deildir. Hibir ta insan deildir.
3. nite - nermeler
35
Tikel olumsuzun dz dndrmesi olmaz. Dndrmede birinci nerme doru ise ikinci nermenin de (dndrlm nerme) doru olmas gerekir. Hlbuki tikel olumsuz nerme dndrldnde bu koul her zaman gereklemez. rnek verecek olursak: Baz insanlar ta deildir. Doru. Baz talar insan deildir. Doru. Ama aadaki rnekte doruluk deerinin dndrmede korunmad, deitii grlyor: Baz aalar am deildir. Doru. Baz amlar aa deildir. Yanl. Dz dndrme iki aksiyoma dayanr: 1. Olumlu nermelerde yklem daima tikeldir. Yani yklem terimi datlmamtr. Her insan lmldr. nermesi, insanlarn baz lmllerden olduunu syler. Baka bir deyile lmllerin bazlarn yada bir ksmn insanlarn oluturduunu sylyor. 2. Olumsuz nermelerde yklem tmeldir nk olumsuz nermede zne, yklemin btn kaplamnn dnda braklmtr. Yani datlmamtr. Blm 4e baknz. Hibir insan srngen deildir. nermesinde, insan srngenler snfnn dnda braklm, yani yklem olan srngen tmel olarak alnmtr. Bu aksiyomlar tmel ve tikel olumlu nermelerin dndrmelerinin neden tikel olduunu, tmel olumsuz nermenin dndrmesinin de neden tmel olduunu aklar. Tikel olumsuz nermenin dz dndrmesinin doruluk deerini deitirdii, SIRA SZDE bu yzden de dz dndrmesinin olamad bir rnek de siz verin.
SIRA SZDE
Ters Dndrme
DNELM
DNELM S O R U
Bir nermenin olumlu ve olumsuzluuna dokunmadan, znesinin kart halini (tmleyenini) yklem, yklemin kart halini (tmleyenini) zne S Oyapmaktr. R U Tmel olumlu nermenin ters dndrmesi yine tmel olumlu olur. Her papatya beyazdr. DKKAT Her beyaz-olmayan papatya olmayandr. Tm insanlar lmldr. SIRA SZDE Tm lml olmayanlar insan olmayanlardr. Tikel olumlu nermenin ters dndrmesi olmaz; nk, ters dndrmede de nermenin e deeri bulunmaya allr. Oysa tikel olumlu nermeyi ters dnAMALARIMIZ drme yaptmzda e deeri kmaz. Tmel olumsuz nermenin ters dndrmesi tikel olumsuz nerme olur. Hibir papatya beyaz deildir. K T A P Baz beyaz olmayan papatya olmayan deildir. Tikel olumsuz nermenin ters dndrmesi tikel olumsuz olur. Baz aalar mee deildir. TELEVZYON Baz mee olmayan aa olmayan deildir. Yaln nermelerin drt tr (tmel: Olumlu-olumsuz, tikel: Olumlu-olumsuz) zerinde yaplan dz dndrme ve ters dndrme ilemlerini aadaki izelgedeki gibi zetleyebiliriz. NTERNET
Yaln nerme Btn Sler, P dr. Hibir S, P deildir. Baz S ler P dir. Baz Sler P deildir. Dz Dndrmesi Baz Pler, S dir. Hibir P, S deildir. Baz Pler, Sdir. Dz dndrmesi yoktur. Ters Dndrmesi Btn P olmayan, S olmayandr. Baz P olmayan S olmayan deildir. Ters dndrmesi yoktur. Baz P olmayan S olmayan deildir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
36
Klasik Mantk
zet
A M A
nermenin tanm ve yapsn aklamak. nerme, en az iki terimden yaplm, doruluk deeri ieren, en az bir yarg bildiren szdr. Dilek, dua, soru, emir cmlelerinden ayrlr. Bu tr cmleler anlaml olabilir ama bir doruluk deeri tamadndan ve bir yarg bildirmedikleri iin nerme deildir. Kar beyazdr., Ahmet alkandr., Yamur yaarsa yerler slanr. gibi cmleler en az bir yarg bildirdikleri ve doru ya da yanl olabildikleri iin nermedirler. nerme trlerini ayrt etmek. nermeler 1- Yargnn niteliine gre, 2-Yargnn saysna gre, 3-Yargnn kipliine gre ana eitte incelenir. Yargnn niteliine gre nermeler 1-Olumlu, 2-Olumsuz diye ikiye ayrlr. Yargnn saysna gre nermeler basit nermeler ve bileik nermeler olmak zere iki ana gruba ayrlr. Basit nermeler de tmel olumlu, tmel olumsuz, tikel olumlu ve tikel olumsuz diye drde ayrlr. Bileik nermeler ise nce bileii ak olan nermeler ve bileii gizli olan nermeler diye ikiye ayrlr. Sonrada bileii ak olan nermeler; koullu, balantl, nedenli, ekli nermeler olmak zere drde ayrlr. bileii gizli olan nermeler ise; zgl, karmal, karlatrmal, snrlandrc olmak zere drde ayrlr. yargnn kipliine gre nermeler; zorunlu, mmkn, imknsz, olumsal olmak zere drde ayrlr.
A M A
nermeler aras ilikileri kurmak. Bu blmde drt temel nerme tr arasnda ne gibi ilikiler kurulabilecei gsterildi. liki biimlerini sralayacak olursak; kar nermeler, alt kart nermeler, altk nermeler, eliik nermeler olmak zere drt tr iliki kurulacan gryoruz. Dndrme yapmay ifade etmek. Dndrme yapmak, nermenin niteliini bozmadan yklemini zne, znesini yklem yapmaktr. Dndrmede dz dndrme ve ters dndrme diye ikiye ayrlr. Dz dndrme bir nermenin olumlu-olumsuzluuna, doruluk deerine dokunmadan yklemini zne, znesini yklem yapmaktr. Ters dndrme ise bir nermenin olumlu-olumsuzluuna dokunmadan znesinin kart halini yklem, yklemin kart halini zne yapmaktr.
AM A
A M A
3. nite - nermeler
37
Kendimizi Snayalm
1. En az iki terimden oluan, doruluk deeri tayan ve yarg bildiren cmleye ne ad verilir? a. Szck b. Cmle c. nerme d. Kiplik e. Kyas 2. Aadakilerden hangisi, nerme eitleri arasna girmez? a. Yargnn nitelii b. Gerektirdii yarg says c. Yargnn kiplii d. Yargnn geerlilii e. Yargnn saysna gre 3. Yargnn nitelii neyi ifade eder? a. Gstergesini b. Karmakln c. Olumlu-olumsuzluunu d. Yalnln e. Basitliini 4. Aadakilerden hangisi karmak nermedir? a. Ahmet alkan ve zekidir. b. Arkadalar tarafndan sevilen Ahmet alkan ve zekidir. c. Gne doarsa iekler aar. d. Yamur yaarsa yerler slanr. e. Aye yaramazdr. 5. Aadakilerden hangisi, bitiik koullu nermedir? a. Gne doarsa hava aydnlanr. b. Say ya tektir ya ifttir. c. Para mal satn alabilir ama ak asla satn alamaz. d. Yalnz Ahmet ev devini yapt. e. Aye alkandr. 6. Aadakilerden hangisi, karlatrmal nermedir? a. Aye alkandr. b. gndr bu yol trafie kapal. c. Yalnz Aye ev devini yapt. d. Aye Ahmetten daha alkandr. e. Filozoflar bilim adamdr. 7. Aadakilerden hangisi, bileiklii gizli nermeler eidine girmez? a. zgl nermeler b. karmal nermeler c. Koullu nermeler d. Snrlandrc nermeler e. Karlatrmal 8. Aadakilerden hangisi yargnn kiplii bakmndan bir nerme eidi deildir? a. Olumsuz b. Zorunlu c. Mmkn d. Olumsal e. mknsz 9. Aadakilerden hangisi, kipliin tanmdr? a. Yklemi karmak olan nermelerdir. b. Bir yarg zerine verilmi yargdr. c. Fakat, mamafih gibi kelimelerle yaplm nermelerdir. d. Hem zne hem de yklemi karmak olan nermelerdir. e. elikili nermelerdir. 10. Btn insanlar lmldr. nermesinin eliii aadakilerden hangisidir? a. Baz insanlar lmldr. b. Baz insanlar lml deildir. c. Baz lmller insandr. d. Btn insanlar lml deildir. e. Btn lmller insandr.
38
Klasik Mantk
Okuma Paras
Stephen F. Barker; Mantksal Yasalarn Nitelii, eviren Cemal Yldrm, Mantk: Doru Dnme Yntemi, Bilgi Yaynevi, Ankara, s:227. 3-Mantksal yasalar aklmzn ileyiini mi yanstmaktadr? Mantk yasalarn, zek ya da akl denen ruhsal yetilerimizin alma ve ileyiini betimleyen, dnme srelerimizi yanstan genellemeler olarak yorumlayan filozoflar da kmtr. Bunlara gre, p ve p-deil biimindeki nermeler yanltr; nk insan akl doas gerei elikiyle badamaz; istesek de tutarszlklar benimseyemeyiz. te yandan, p ya da p-deil gibi mantksal dorular benimsemek ruhsal bir zorunluktur; tersi dnlemez. Baka bir deyile, bu gre gre, mantk yasalar ruhsal yasalardr; mantk, psikolojinin bir alt blmdr. Tutarll aramak ya da elikiden saknmak salkl dnmenin bata gelen zelliidir. Bu bakmdan, mantk yasalarn dnme yetimizin doasnn bir gerei saymada gerek pay olabilir. Ancak bu mant psikolojiye indirgemeyi gerektirmez. ki disiplin arasnda temel bir fark vardr. Psikoloji, ruhsal sre ve davranlar betimleme ve aklama abasnda olan olgusal bir bilimdir; mantk ise betimleyici deil normatif bir almadr; olgulara bakmakszn doru, tutarl ya da geerli dnmenin kural ve ltlerini koymaya alr. Mant, nasl dndmz deil, geerli karmlarn biimleri ilgilendirir. Mantk, p ya da p-deil biimini alan nermelerin doru olmadn sylediinde, dnme yetimizin zelliinden deil, nermelerin kurulu biiminden sz etmektedir.

1. c 2. d 3. c 4. b 5. a 6. d 7. c 8. a 9. b 10. b Yantnz yanl ise nerme tanmna tekrar baknz. Yantnz yanl ise nerme eitlerine tekrar baknz. Yantnz yanl ise yargnn niteliine gre nerme eitlerine tekrar baknz. Yantnz yanl ise karmak nerme nedir blmne tekrar baknz. Yantnz yanl ise bitiik koullu nermelere tekrar baknz. Yantnz yanl ise karlatrmal nermelere tekrar baknz. Yantnz yanl ise bileiklii gizli olan nermeler blmne tekrar baknz. Yantnz yanl ise yargnn kiplii bakmndan nerme eitlerine tekrar baknz. Yantnz yanl ise kiplik nedir tanmna tekrar baknz. Yantnz yanl ise eliik nermelere tekrar baknz.
3. nite - nermeler
39

Sra Sizde 1 Basit bir nerme rnei de siz veriniz, olumsuzunu yaznz. Aye alkandr. bir basit nermedir ve olumsuzu da Aye alkan deildir. nermesidir. Sra Sizde 2 Gk mavidir. nermesi ka yarg ieriyor ve olumsuzunu yaznz. Bir yarg ieriyor ve olumsuzu da Gk mavi deildir. nermesidir. Sra Sizde 3 Bu hamama yalnz kadnlar girebilir. nermesi hangi tr nermeye girer? Bileiklii gizli olan nermelerden zgl nermelere girer. Yklemin yalnzca bir konuya ait olduunu gsteriyor ve yalnz, ya da, ancak gibi terimlerle ifade ediliyor. Sra Sizde 4 Ya bu deveyi gtmeli ya bu diyardan gitmeli. nermesi hangi tr nermedir? Ayrk koullu nermedir. Bileenlerden biri dierinin alternatifi durumundadr. Sra Sizde 5 Tikel olumsuz nermenin dz dndrmesinin olamadna bir rnekde siz veriniz. Baz iekler papatya deildir bir tikel olumsuz nermedir ve doru deeri alr. Dz dndrmesini yaparsak. Baz papatyalar iek deildir. nermesini elde ederiz. Bu nerme yanl deeri alr ve dndrmenin esasna aykrdr.

Aknc, Semiha, reyen, Mehmet (editrler); Mantk, Anadolu niversitesi Yayn no:942, Ak retim Fakltesi Yayn no:512, Eskiehir, 1996. Batuhan, Hseyin, Grnberg, Teo; Modern Mantk, MEB Basmevi, 3. Bask, stanbul, 1971 Cevizci, Ahmet; Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2003. Grnberg, Teo, Onat, Adnan, Batuhan, Hseyin; Modern Mantk ve Uygulamalar, MEB Basmevi, stanbul, 1974. Grnberg, Teo; Felsefe ve Felsefi Mantk Yazlar, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul, 2005. Mantk (Lise ve Dengi Okullar iin); Komisyona Yazdrlmtr, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988. ner, Necati; Klasik Mantk, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, no:191, 6. Basm, Ankara, 1991. ner, Necati; Klasik Mantkta Modalite, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt XV, 1968. ner, Necati, Grnberg, Teo; Mantk 1, Emel Yaynlar, Ankara, 1999. Yldrm, Cemal; Mantk: Doru Dnme Yntemi, Bilgi Yaynevi, 3. Basm, stanbul, 1999.
4
Amalarmz

KLASK MANTIK
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tasmn ne olduunu ifade edebilecek, Tasmn eklini ve kipini belirleyebilecek, Tasmn geerli olup olmadn, tasm kurallarna uygunluklarna bakarak test edebilecek, Tasmlarn geerli olup olmadklarn Venn diyagramlar ile test edebilecek, Entimemleri standart tasmlara evirebilecek, oklu tasmlar kurabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tasm Kip (Mod) ekil (Figr) Venn Diagramlar Soritler (Zincirleme Tasmlar) Epikeremler (Delilli tasm) Entimemler (Eksiltili Tasmsal karmlar) Aristoteles Soritleri Goclenius Soritleri
indekiler
TASIM VE KATEGORK NERMELER KATEGORK NERMELERN DEK OKUNULARI TASIMLARIN TERMLER, NCLLER, KP, EKL GEERL TASIMLARLA GEERSZ TASIMLARIN AYIRT EDLMES
Klasik Mantk
Tasmlar (Kyaslar)
Tasmlar (Kyaslar)
TASIM VE KATEGORK NERMELER
Tasmlar, mantk tarihinde zerinde en ok allm karmlardr. lk kez Aristoteles tarafndan incelenmitir. Tasmlar gnlk yaamda sk sk kullanrz. Tasm tr karmlarn zellikleri: 1. kisi ncl, biri sonu olmak zere nermeden olutur. 2. Tmel veya tikel kategorik (basit) nermelerle (nermeler blmnde grdmz A, E, I, O tipi nermelerle) kurulur. 3. Her tasm sadece ve sadece terim (aada greceimiz gibi kk, orta) ierir. Kategorik nerme, iki terim (nesne kmesi) arasndaki ilikileri ifade eden nermelerdir. se biri zne dieri yklem olan iki kme ya da kategori -rnein, insanlar (kmesi ya da kategorisi) ile lmller (kmesi ya da kategorisi)- arasnda iliki olduunu veya olmadn iddia eden nermelerdir. Kategorik nermelerin bir nitelii ve bir de nicelii vardr. Nitelik, iki kme arasnda iliki olup olmadn gsterir. nerme, iliki olduunu ileri sryorsa olumlu; olmadn ileri sryorsa olumsuzdur. Nicelik ise zne teriminin uyguland nesnelerin tmnn m yoksa bir ksmnn m sz konusu olduunu gsterir. Kategorik nermeler nitelik bakmndan olumlu ve olumsuz, nicelik bakmndan tmel ve tikel olmak zere ayrlrlar ve 4 tr nerme vardr. rnein, zne terimi insan, yklem terimi de lml olsun. Bu iki terimle Btn insanlar lmldr. Baz insanlar lmldr. Hibir insan lml deildir. Baz insanlar lml deildir. olmak zere drt nerme elde ederiz. Bu nermelerin tiplerini mantklar harflerle gsterirler. Olumlu nermeleri gstermek iin Latince ben evetliyorum (tasdik ediyorum) anlamna gelen AFFIRMO szcnn ilk iki sesli harfinden birincisi, A, ile tmel olumlu nerme tipini, ikincisi, I, ile tikel olumlu nerme tipini gsterirler. Olumsuz nermeleri gstermek iin de yine ben deilliyorum (reddediyorum) anlamna gelen Latince NEGO szcnn iki sesli harfinden birincisi, E, ile tmel olumsuz nerme tipini, ikinci sesli harfi olan O ile de tikel olumsuz nerme tipini gsterirler. 1. Kategorik nermeler nasl nermelerdir? 2. A, I, E, O harfleri nereden gelir?
SIRA SZDE
Tasmlar, A, E, I, O tipi kategorik nerme ile kurulan ve terim ieren karmlardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
42
Klasik Mantk
imdi, yukardaki nermelerdeki zne terimi olan insan yerine S (zne anlamna gelen subject szcnn ba harfi) ile yklem terimi olan lml yerine de P (predicate szcnn ba harfi) koyarak nermeleri ieriinden soyutlayp, biimini (formunu) karrsak u nerme tiplerini elde ederiz:
A : Btn Sler Pdir. I : Baz Sler Pdir. E : Hibir S, P deildir. O : Baz Sler, P deildir.
Tmel ve tikel nermelerin dnda, znesi (Ali, Atatrk, Ben, Sen, O, Trkiyenin birinci cumhurbakan, Gne, Dnyann uydusu, Bugn, 29 Ekim 1923, 2012nin yedinci ay gibi) tek bir nesnenin, zamann, durumun ad olan tekil nermeler de vardr. Veli insandr. nermesinde olduu gibi. Tasmlarda tekil nermeler de tmel nermeymi gibi ilem grr. Bunun iin rneimizdeki Veli terimi, Veli ile zde olan btn eyler kmesini gsterir. Veli insandr. nermesi ile Veli ile zde olan btn eyler insandr. nermesi ayn anlama gelir.
SIRA SZDE
znesi tekilSIRA olanSZDE nermeler tmel olarak nasl ifade edilir?

NELM A, E, I, O D tipi nermeleri deiik biimlerde okuyabiliriz. Dolaysyla gnlk konumalarmzda ve yazlarmzda eitli biimlerde ifade edilmi kategorik bir nerS O R U meyi standart biimlerine indirgeyebiliriz.
DNELM S O R U
KATEGORK NERMELERN DEK OKUNULARI
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Niceleyicilerin gnlk dilde birok eanlamls vardr. rnein, tmel olumlu nermelerde kullandmz btn niceleyicisi ile nicelediimiz bir S zne terimini, ayn SIRA zere SZDE birok deiik biimde niceleyebiliriz. Dolaysyla standart olaanlama gelmek rak Btn Sler Pdir. eklinde ifade ettiimiz A tipi bir nermeyi ok eitli biimlerde okuyabiliriz: AMALARIMIZ Slerin tm Pdir. S olan eylerin tm Pdir. Slerin Pdir. K hepsi, T A P S olan eylerin hepsi Pdir. S olan her ey Pdir. Her T S, Pdir. EL EVZYON Slerin her biri Pdir. Her bir S, Pdir. Ne ki Sdir, o Pdir. N TS ER N E (ayn T Bir ey ise zamanda) Pdir. P olmayan S yoktur. eliiini deilleyerek de syleyebiliriz: Baz Slerin P olmad doru deildir. P olmayan Slerin var olduu doru deildir: Bir S bile yoktur ki P olmasn. Hatta ou zaman niceleyici kullanmayz: Sler Pdir.
Tmel Olumlu nermelerin Okunuu DKKAT
4. nite - Tasmlar (Kyaslar)
43
Tikel Olumlu nermelerin Okunuu

Baz niceleyicisi yerine ayn anlam veren baka niceleyici szckler de kullanabiliriz. Fakat bir noktaya dikkat ekmek yararl olur. Mantk dili biraz ayrntdan yoksundur. rnein gnlk dilde, Slerin ounluu, Slerin byk bir ounluu, Slerin (en azndan) yardan (bir) fazlas, Slerin n tanesi, birka S, Slerin birka gibi daha ayrntl niceleyiciler kullanrz. Fakat mantk dilinde bunlarn hepsi ayrntlar hesaba katmayan ve standart olarak en az bir anlamnda yorumlanan baz szc ile ifade edilir. Baz Sler Pdir. Kimi Sler Pdir. Slerin kimileri Pdir. Slerin bir ksm Pdir. Bir ksm Sler Pdir. En az bir S vardr ki o Pdir. En az bir ey vardr ki o Sdir hem de Pdir. Hem S hem de P olan eyler vadr. eliiinin (Enin) deillemesi ile de ifade edebiliriz: Hibir Snin P olmad doru deildir. P olmayan Slerin var olmad doru deildir.
Tmel Olumsuz nermelerin Okunuu

P olan hibir S yoktur. Bir ey S ise, o P deildir. Btn Sler P-olmayandr. Ne ki Sdir o P deildir. eliii olan tikel olumlunun (Inn) deillemesi eklinde de ifade edebiliriz: P olan Slerin olduu doru deildir. Hem S hem P olan eylerin olduu doru deildir. Bir tek ey bile yoktur ki hem S hem P olsun.
Tikel Olumsuz nermelerin Okunuu

Kimi Sler P deildir. Slerin kimileri P deildir. Slerin bir ksm P deildir. Bir ksm Sler Pdir. P olmayan en az bir S vardr. En az bir ey vardr ki o Sdir fakat P deildir. Hem S olup da P olmayan eyler vardr. eliiinin (Enin) deillemesi ile de ifade edebiliriz: Btn Slerin (her Snin / tm Slerin / Slerin tmnn / Slerin hepsinin) P olduu doru deildir. Her S, P deildir. nsanlar sz konusu olduunda, tmel niceleyici olarak, rnein, herkes, bir kimse, her kim ki, kim olursa olsun, hi kimse; tikel niceleyici olarak -zellikle imal konumalarda- bazlar, kimileri, birileri gibi ifadeler de kullanrz.
44
Klasik Mantk
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Aadaki nermeleri SIRA SZDEtipik A, E, I, nermelerine dntrnz: a. Akll olmayan baz insanlar vardr. b. Trkiyenin bakenti, byk bir ehirdir. E L yenmez. M D Neti c. Her kuun d. Bir yemek lezzetli ise imanlatr. e. Hi kimse deildir. S O masum R U f. Hem ku hem deve olan eyler yoktur. g. lml olmayan insanlarn olduu doru deildir. DKKAT h. Aye, gzeldir. i. Bir ksm insanlar dedikoducudur. SIRA SZDE j. Bazlar caz sever.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yukarda tasmlarn ikisi ncl birisi sonu olmak zere kategorik nerme ile kurulduunu syledik. imdi tasmlara bir rnek verelim ve tasmn zelliklerini o rnekten hareketle K T A Pgsterelim. Btn canllar beslenirler. Btn hayvanlar canldr. yleyse, beslenirler. T E Lbtn E V Z Y Ohayvanlar N
TASIMLARIN TERMLER, NCLLER, KP, EKL AMALARIMIZ
Tasmn Terimlerinin ve ncllerinin Adlandrlmas

Her tasmda terim vardr. Kk sonucun N T Eterim, RNET znesi, byk terim yklemidir. Orta terim, sonuta gemez ncllerde iki kez geer.
ncllerden sonucun yklem terimini ieren, byk; zne terimini ieren, kk ncldr.
Grld gibi karmmzda kategorik nerme vardr. Bunlardan ilk ikisi ncl N Tgetirir, E R N E T ncs de sonutur. Tasmda, sonu nermesinin znesine leri meydana rneimizde hayvan-, kapsam yklem terimininin kaplamndan daha dar olduu iin, kk terim; yklemine -rneimizde beslenir-, kaplam zne teriminin kaplamndan daha geni olduu iin, byk terim; ncllerde geen, fakat sonuta gemeyen terime de -rneimizde canl-, kk terim ile byk terim arasnda balant kurmaya arac olduu iin, orta terim denir. Kk terimi S, byk terimi P, orta terimi de M (medium szcnn ilk harfi) ile gstermek adettir. ncllere de iinde getii terime gre adlar verilir. inde byk terimin getii ncle byk ncl, kk terimin getii ncle de kk ncl denir ve standart bir tasmda byk ncl birinci, kk ncl de ikinci srada yazlr. Yukardaki rnek tasmda terimlerin yerine harfleri koyarsak, tasmmzn yapsnn yle olduu grlr: Btn Mler Pdir. Btn Sler Mdir. yleyse, btn Sler Pdir. (a) Aadaki tasmn byk, kk ve orta terimleri nedir? (b) Byk ncl ve kk nSIRA SZDE cl hangileridir? (c) Bu tasm standart ekle sokmak iin ne yapmak gerekir? Her kral insandr. DNELM Her insan yanlabilir. yleyse, her kral yanlabilir.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
45
Tasmlarn Kipi (Modu) ve ekli (Figr)

Tasmlarn Kipi (Modu)
Tasmn kipi, tasmda geen ncllerin tipine gre belirlenir. rneimizdeki tasmn hem birinci (byk) ncl, hem ikinci (kk) ncl hem de sonucu A tipi nermelerdir. Byle tasmlarn kipi, AAA olarak gsterilir. rnek 1: (E) Hibir P, M deildir. (A) Btn Sler, Mdir. (E) yleyse, hibir S, P deildir. Bu karm byk ncl E, kk ncl A, sonucu da E tipindedir. Dolaysyla byle tasmlarn kipi de EAE olarak gsterilir. rnek 2: (E) Hibir P, M deildir. (I) Baz Sler, Mdir. (I) yleyse, baz Sler P deildir. Bu karmn byk ncl E, kk ncl I ve sonucu da O tipindedir. Dolaysyla byle tasmlarn kipi de EIO olarak gsterilir. Elimizde 4 tip nerme (A, E, I, O) ve her tasmda da ikisi ncl, bir sonu 3 nerme getiine gre, mmkn kiplerin says 43 = 64tr.
Tasmlarn kipi tasm oluturan nermelerin tiplerinin byk nclden balayarak sra ile yazlmasyla elde edilir. 64 mmkn kip vardr.
Tasmlarn ekli
Tasmlarn ekli orta terimin ncllerindeki konumu (nk orta terim sadece ncllerde geer) tarafndan belirlenir. Bir tasmda orta terimin 4 mmkn konumu olabilir: Aaadaki tabloda grld gibi, orta terim (1) byk nclde zne, kk nclde yklem olabilir (I. ekil); (2) hem byk ncln hem kk ncln yklemi olabilir (II. ekil); (3) hem byk ncln hem kk ncln znesi olabilir (III. ekil) ve (4) byk ncln yklemi, kk ncln znesi olabilir. I. ekil M-P S- M S-P II. ekil P- M S- M S-P III. ekil M -P M -S S-P IV. ekil P- M M -S S-P
Daha kolay aklda tutmak iin orta terimleri bir izgi ile birletirerek yle bir ekil elde edebiliriz:
1 2 3
Aadaki tasmn ekli ve kipini syleyiniz? Hibir insan tanr deildir. Her kral insandr. yleyse, hibir kral tanr deildir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
Yukardaki rnek 1de ve rnek 2de verilen tasmlar ikinci ekildendir. S O R U

DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
46
Klasik Mantk
GEERL TASIMLARLA GEERSZ TASIMLARIN AYIRT EDLMES

Tasmlar eitli yntemlerle test edilebilir. Geerli tasm kurallarna uygunluklarna baklarak veya Venn diyagramlar ile test edilebilirler.
Mmkn kiplerin says 64 idi ve imdi 4 tane de ekil olduundan mmkn tasm kalplarnn says 64*4 = 256 olur. Fakat bu kalplarn tm geerli deildir. 15 tanesi hem tmel nermelerin varlksal hem hipotetik (modern) yorumu altnda -yani koulsuz olarak - geerlidir. ncllerin tmel, sonularn tikel olduu 9 tanesi de sadece tmel nermelerin varlksal yorum altnda -yani koullu olarak- geerlidir. Hipotetik ve varlksal yorum iin bkz. s.10 Bir tasmn geerli olup olmadn nasl test edebiliriz? Bunun birok yolu vardr. Fakat biz iki tanesi zerinde duracaz: (1) Tasm kurallarna uygun olup olmadn incelemek ve (2) Venn Diyagramlar ile test etmek.
Tasm Kurallarna Uygunluk Testi

Yukarda tasmlarn zelliklerinden bahsederken 3 zelliini belirtmitik: A, E, I veya O tipi nermeden olutuunu, bunlardan ikisinin ncl, birisinin sonu olduunu, iinde terim getiini belirtmitik. Bir tasmn geerli olabilmesi iin baka baz kurallara da uygun olmas gerekir. Bu kurallardan bazlar tasmda geen terimlerin datm ile bazlar nermelerin nitelii ile bazlar da nicelii ile ilgilidir. Terimlerin datm ile ilgili olanlar unlardr: 1. Orta terim en az bir kez datlm olmaldr. Terimlerin Datlm Olup Olmamas: Bir nermede zne veya yklem teriminin datlm veya datlmam olmas, o terimin bize iaret ettii nesneler kmesinin btn yeleri hakknda m yoksa bir ksm hakknda m bilgi verdiine baldr. Eer terim, kmenin btn yelii hakknda bilgi veriyorsa, datlmtr; yeliin sadece bir ksm hakknda bilgi veriyorsa, datlmamtr. Bir terimin datlmam olmas da baz yelerine iaret ediyor olmas demektir. Bunu nasl anlayacaz? zne terimini tmel nermelerde datlm - nk A tipi nerme zne snfnn yelerinin tmnn yklem snfnn iinde olduunu, E tipi nerme de zne snfnn tm yelerinin yklem snfnn dnda olduunu bildirir- tikel nermelerde datlmamtr - nk zaten sz konusu olan zne snfnn baz yeleridir. Yklem terimi ise olumsuz nermelerde datlmtr - nk bu nermeler zne teriminin btn yelerini (E tipi nermelerde) veya baz yelerini (O tipi nermelerde) yklem teriminin gsterdii kmenin tmnden dlar- olumlu nermelerde ise datlmamtr - nk bu nermelerde bize yklem kmesinin btn hakknda deil, bir ksm hakknda bilgi verir. Bunu bir tablo ile yle gsterebiliriz:
zne A E I O Btn Sler Pdir Hibir S, P deildir Baz Sler Pdir. Baz Sler P deildir Datlm Datlm Datlmam Datlmam Yklem Datlmam Datlm Datlmam Datlm
Tmel nermelerde zne, olumsuz nermelerde yklem datlmtr.
imdi kurala dnersek, bu kural bize, tabloya gre, orta terimin ya bir tmel nermenin znesi ya da bir olumsuz nermenin yklemi olmas gerektiini syler. Bunu yle de ifade edebiliriz: Bir terim btn veya hibir niceleyicilerinden sonra geliyorsa veya deildirden nce geliyorsa, datlm, aksi takdirde datlmamtr. Btn polisler silahldr. Btn bekiler silahldr. yleyse btn bekiler polistir.
47
Silahl orta terimi olumlu nermelerin yklemi olduundan datlmamtr. Dolaysyla tasm geersizdir. Buna datlmam orta terim yanltmacas denir. Baz aalar amdr. nermesinde hangi terimler datlmtr? SIRA SZDE 2. Bir terim, sonuta datlm ise ncllerde de datlm olmaldr. DNELM Btn kediler drt ayakldr. Baz kpekler kedi deildir. S O R U yleyse baz kediler drt ayakl deildir. Bu tasmda, byk terim drt ayakl sonuta datlm fakat byk nclde datlmamtr. Buna meru olmayan byk ncl yanltmacas D K denir. KAT Btn kular hayvandr. Btn havyanlar hareket eder. SIRA SZDE yleyse btn hareket edenler kutur. Bu tasmda da sonuta datlm olan kk terim hareket edenler, iinde getii kk nclde datlmamtr. Buna da meru olmayan kk ncl yaAMALARIMIZ nltmacas denir. Tasmda geen nermelerin nitelii ile ilgili kurallar da unlardr: 3. ki olumsuz nclden bir sonu kmaz (ya da ncllerden K T A P en az biri olumlu olmaldr). Hibir kedi ciere hayr demez. Baz kpekler kedi deildir. TELEVZYON yleyse baz kpekler ciere hayr demez. (Her iki ncl olumsuzdur.) 4. ncllerden biri olumsuzsa sonu da olumsuzdur ve sonu olumsuzNTERNET sa ncllerden biri olumsuz olmaldr. Btn renciler insandr. Baz kzlar renci deildir. yleyse baz kzlar insandr. (Kk ncl olumsuz olduu hlde sonu olumludur.) 5. ncllerin ikisi de olumlu ise sonu da olumlu olmaldr. Btn metaller paslanr. Baz madenler metaldir. yleyse baz madenler paslanmaz. (ncller olumlu sonu olumsuzdur.) Tasmda geen nermelerin nicelii ile ilgili kurallar da unlardr: 6. ki tikel nclden bir sonu kmaz. Baz metaller deerli eylerdir. Baz deerli eyler, sala yararldr. yleyse, baz metaller sala yararldr. 7. ncllerden biri tikelse sonu da tikeldir. Baz srngenler k uykusuna yatarlar. Btn kertenkeleler srngendir. Btn kertenkeleler k uykusuna yatarlar. Son olarak tmel nermeler hipotetik olarak yorumlanrsa u kural da ekleyebiliriz: 8. (Tmel nermeler hipotetik olarak yorumlanrsa) Her iki ncl de tmel ise sonu tikel olamaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
48
Klasik Mantk
Klasik mantkta tmel nermelerin zne terimlerinin gsterdii en az bir nesnenin var olduu varsaylr. Modern mantkta ise tmel nermeler hipotetik olarak yorumlanr.
Tmel nermelerin varlksal ve hipotetik yorumu: Klasik mantk, tmel nermelerin zne terimlerinin gsterdii kmelerin bo olmadn, var olan en az bir eye uygulandn varsayar. Bu varsayma gre Btn Sler Pdir. (rnein, Btn iekler gzeldir.) nermesi, Slerin (ieklerin) var olduunu ima eder. Fakat peri, dev, Marsta yaayan insanlar, gibi baz mitolojik veya hayali varlklar gsteren terimler de vardr. Varlksal yoruma gre periler, devler kmelerinin bo olmad varsaylr ve rnein, Btn periler gzeldir. nermesinden En az bir ey vardr ki onlar peridir ve gzeldir anlamnda Baz periler gzeldir. nermesi meru olarak karlabilir. Modern mantkta ise tmel nermelerin, zne terimlerinin dolu veya bo olduu konusunda bir ey ima etmedii kabul edilir, yani hipotetik olarak yorumlanr. Bu yoruma gre Btn Sler Pdir. nermesi (rnein, Btn periler gzeldir), Bir ey S ise, Pdir (Bir ey peri ise, gzeldir) anlamna gelir. S olan eylerin (peri olan eylerin) var olup olmad konusunda ise bir ey belirtilmez. Tmel olumsuz nermeler de ayn ekilde Bir ey S ise P deildir. eklinde yorumlanr. Yani bu yorumda, tmel nermelerin zne ve yklem terimlerinin var olan bir eyi gsterip gstermedii konusunda bir varsaymda bulunmayz. Modern mantk tikel nermeleri (I ve O tipi nermeleri) varlksal olarak yorumladndan, bu nermelerin yorumu konusunda klasik mantk ile modern mantk arasnda herhangi bir fark yoktur. Btn insanlar nermesi hangi yorum altnda Baz insanlar lmldr. SIRA lmldr. SZDE nermesini ierir?
D N E L Msonra kurala dnelim. Bu aklamadan Btn memeliler hayvandr. Btn aslanlar S O R U memelidir. yleyse baz aslanlar hayvandr. Bu tasmda ncllerden Btn aslanlar hayvandr. nermesi sonu olarak DKKAT kar. Tmel nermeler varlksal olarak yorumlanrsa, Btn aslanlar hayvandr nermesi Baz aslanlar hayvandr. nermesini ierir. - nermeler ksmndaki karSIRA SZDE tlar karesinde de grlebilecei gibi ikinci nerme birinci nermenin altdr. Yani tasm geerlidir. Fakat hipotetik yorum altnda tmel olumlu nerme tikel olumlu nermeyi iermediinden tasm geersizdir.) AMALARIMIZ Bu kurallar uygulayarak standart bir tasmn geerli olup olmadna karar verebiliriz. Daha pratik K T bir A Pyntem olarak, 256 mmkn tasm tipinden bu kurallarn testinden gemi olanlar yle bir liste ile sralayabiliriz. (* iareti ile iaretlenmi olan karmlar varlksal yorum altnda geerlidir ve yanlarnda belirtilen terimin en az bir yesi olmaldr.) TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
I. ekil AAA
NTERNET
II. ekil EAE

NTERNET
III. ekil IAI AII OAO EIO AAI* (M) EAO* (M)
IV. ekil AEE IAI EIO EAO* (M) AAI* (P) AEO* (S)
EAE AII EIO
AEE EIO AOO EAO* (S) AEO*(S)
EAO* (S) AAI* (S)
49
Dolaysyla bize bir tasm verildiinde o tasmn kipini (yani byk ve kk ncln ve sonucunun tipini) ve eklini (orta terimin ncllerdeki konumunu) tespit edip yukardaki listede var olup olmadna bakabiliriz. Aadaki tasmlarn eklini, modunu belirtiniz ve geerli tasmlarn uymalar SIRA SZDE gereken kurallara uygun olup olmadklarn test ediniz. a. Btn makineler nedensel yasalara gre alan eylerdir. Btn insanlar nedensel yasalara gre alan eylerdir. D N E L M yleyse, btn insanlar makinelerdir. b. Doruluu kiiden Kiiye deien btn yarglar zneldir. S O R U Hibir ahlaksal yargnn doruluu kiiden kiiye deimez. yleyse, hibir ahlaksal yarg, znel deildir. DKKAT c. Btn siyasetiler ok Para kazanrlar. Btn siyasetiler Kurnazdrdr. SIRA SZDE yleyse btn kurnazlar ok para kazanrlar. d. Hibir drst insan Kt deildir. Hibir egoist drst deildir. AMALARIMIZ yleyse hibir egoist kt deildir. e. Btn yldzlar k kaynadr. Hibir Gezegen Ik kayna deildir. K T A P yleyse hibir gezegen Yldz deildir. f. Yavrularn canl douran btn hayvanlar Memelidir. Btn leoparlar yavrularn canl doururlar. TELEVZYON yleyse baz leoparlar memelidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N ederken T E R N E T nce tasTasmlarn geerli olup olmadn Venn diyagramlarn ile test mn ncllerini Venn diyagramlar ile temsil ederiz, sonra da sonucun diyagramda otomatik olarak kp kmadna bakarz. Eer sonu otomatik olarak km ise tasm geerlidir, kmamsa geersizdir. Bu test ynteminde bilmemiz gereken iki ey vardr: Diyagramda (1) nclleri temsil etmek, (2) sonucun kp kmadn grebilmek.
Venn Diyagramlar ile Test
NTERNET
nerme Tiplerinin Venn Diyagramlar le Temsil Edilmesi

Kategorik nermelerde S ve P (zne ve yklem) olmak zere iki terim olduundan ve nermeler de bu terimler arasndaki ilikiler hakknda bir iddiay dile getirdiinden Venn diyagram, her terimi bir daire ile temsil eder ve evreni 4 blgeye ayrr
1 P olmayan Slerin bulunabilecei alan, 2 P olan Slerin (fakat ayn zamanda S olan Plerin) bulunabilecei alan, 3 S olmayan Plerin bulunabilecei alan, 4 ne S ne de P olan eylerin bulunabilecei alan gsterir. Drt tip nermeyi Venn diyagramlar ile temsil edebiliriz:
50
Klasik Mantk
1. A tipi nerme iin Venn diyagram Btn Sler Pdir.

S P S P
ekil A
ekil B
Bu nerme, btn Slerin Pnin iinde olduunu, Pnin dnda S olmadn ileri srer. Dolaysyla (ekil Ada ) Slerin iinde bulunabilecei dairenin S dnda kalan ksmnn bo olduunu saa yatk izgilerle gsteriyoruz. [Snin iinde kalan ksmnda herhangi bir Snin olup olmad ise dediimiz gibi, tmel nermelerin yorumuna baldr. Eer varlksal benimsemisek, Snin bo olmadn gstermek iin, 2 alanna ayrca bir x iareti koyacaz (ekil B).] 2. E tipi nerme iin Venn diyagram Hibir S, P deildir.
S P S P
ekil A
ekil B
Bu nerme P olan S yoktur (ayn zamanda S olan P yoktur) der. Dolaysyla bu nermeyi temsil eden Venn diyagramnda (ekil A) P olan Slerin (ayn zamanda S olan Plerin) bulunabilecei alann bo olmas gerekiyor. Bu alann bo olduunu da saa eik yatay izgilerle tarayarak gsteriyoruz. [P olmayan Slerin var olup olmad ise tmel nermelerin varlksal veya hipotetik olarak yorumlanp yorumlanmamasna baldr. Eer varlksal yorumu benimsemisek, Snin bo olmadn gstermek iin 1 alanna ayrca bir x iareti koyacaz (ekil B).] 3. I tipi nerme iin Venn diyagram Baz Sler Pdir. Bir I nermesi iki ey ileri srer: (1) En az bir S vardr ve (2) o ayn zamanda Pdir. Dolaysyla, bu iddiay Venn diyagramnda hem Slerin hem de Plerin bulunabilecei alana -burada hem S hem P olan en az bir ey vardr- anlamnda bir x iareti koyarak temsil edeceiz. (nerme bize P olmayan Slerin var olup olmad konusunda bir ey sylemedii iin S kmesinin Pnin dnda kalan blgesini ntr olarak brakacaz.)
S P
51
4. O tipi nerme iin Venn diyagram Baz Sler P deildir. O tipi bir nerme bir nerme de (1) en az bir S P Snin var olduunu ve (2) bu Snin P olmadn ileri srer. Bu iddiay da diyagramda Snin P dnda kalan ksmna, 1 alanna, o blgenin bo olmadn gstermek iin bir x iareti koyarak temsil edeceiz. (nerme bize P olan Slerin var olup olmad konusunda bir ey sylemedii iin bu blgenin dn, 2 alann bo brakacaz.) imdi tasmlar Venn diyagramlarnda nasl test edeceimizi grelim.
Tasmlarn Geerli Olup Olmadnn Venn Diyagramlar ile Test Edilmesi

M
1 2 5 S 3 6 4 7 P
Tasmlarda terim [-byk (P), kk (S) ve orta (M) terimler-) olduu iin bir tasmn geerli olup olmadn test etmek iin Venn diyagramn terimi temsil eden daire ile kurulur. Evren 8 farkl blgeye ayrlr.
1 alan ne S ne de P olan Mlerin bulunabilecei alan; 2 alan S olan, fakat P olmayan Mlerin bulunabilecei alan; 3 alan hem S hem P olan Mlerin bulunabilecei alan; 4 alan P olan fakat S olmayan Mlerin bulunabilecei alan; 5 alan ne M ne de P olan Slerin bulunabilecei alan; 6 alan P olan fakat M olmayan Slerin bulunabilecei alan; 7 alan ne S ne de M olan Plerin bulunabilecei alan; 8 alan ne S, ne P ne de M olan eylerin bulunabilecei alan gsterir. Yukarda da dediimiz gibi bir tasmn geerli olup olmadn Venn diyagram ile test etmek iin (1) tasmn ncllerini diyagramda temsil etmek ve sonra da (2) diyagramda tasmn sonucunun kendiliinden temsil edilip edilmediine bakmaktan ibarettir. Sonu, otomatik olarak temsil edilmise tasm geerlidir; temsil edilmemise tasm geersizdir. rnek 1: M Btn Mler Pdir. Btn Sler Mdir. yleyse, btn Sler Pdir. imdi birinci ncl Mnin P dnda -yani, 3 ve 4 dnda- kalan ksmnn -yani 1 ve 2 nin- bo olduunu gstermek iin saa eitik izgilerle tarayarak gstereceiz. (1, 2, 3,... Yukardaki ilk terimli Venn diyagramndaki gsterdikleri alanlar gsterir.)
52
Klasik Mantk
kinci ncl de Snin M dnda -yani 2 ve 3 dnda- kalan ksmnn -yani 5 ve 6nn- bo olduunu gstermek iin saa eik izgilerle tarayacaz. imdi diyagramda sonu nermesinin otomatik olarak temsil edilmi olup olmadna bakalm. Sonu nermesi bize btn Slerin P olduunu, yani Snin P dnda kalan ksmnn 5 ve 2nin- bo olduunu sylyor. Diyagramda bu ksmlar saa yatk izgilerle taranmsa tasm geerlidir; taranmamsa geersizdir diyeceiz. Taranm m? Evet hem 5 hem de 2 blgesi taranm. yleyse geerlidir.
M
rnek 2: Btn Pler Mdir. Btn Sler Mdir. Btn Sler Pdir.
Birinci ncl M dnda Plerin olmadn sylyor. yleyse, 6 ve 7 blgelerini saa yatk izgilerle tarayacaz. kinci ncl M olmayan Slerin olmadn sylyor. yleyse 5 ve 6 blgelerini saa S P yatk izgilerle tarayacaz. Tarayalm. Sonu, otomatik olarak km m? Yani S, dairesinin P dnda kalan ksm 5 ve 2- saa eik izgilerle taranm m? Hayr; nk 5 taranm fakat 2 taranmam. yleyse tasm karm geersizdir. imdi, tikel nermelerle tasmlara rnek verelim.
M
rnek 3: Baz Mler P deildir. Btn Mler Sdir. yleyse baz Sler P deildir.
Bir tasmda ncllerden biri tmel ise tasmn diyagramdaki temsiline tmel nerme ile balamak kolaylk salar. nk tikel nermeler bize en az bir elemann var olduunu syler ve biz de bunu x iareti ile iaretleyerek gsteriyoruz. Fakat diyagrammzda bir daire, S P 4 blgeye ayrlmtr. Tikel nerme var olduu sylenen eylerin dier iki terimin dnda veya iinde olduunu syler. ki olaslk ortadan kalkar. Fakat iki olaslk daha kalr. Bunu akla kavuturmak iin tmel nerme ile ie balamak gerekir. rneimizde birinci ncl tikel olumsuz ve P olmayan en az bir Mnin olduunu sylyor. Biz de o Myi gstermek iin P dndaki alana bir arp iareti koyacaz Fakat o alan da 1 ve 2 olmak zere ikiye ayrlm. arpy nereye koyacaz? Belli deil. kisine de koysak olmaz; nk belki sadece bir tane P olmayan M var. Eer nclleri temsil iine ikinci (kk) nclden balarsak, S dnda kalan M blgesini tarayacamz iin, belki 1 ve 2 den biri taranm olur ve biz de x iaretini nereye koyacamz bilebiliriz. kinci ncl 1 blgesinin taranmasn gerektiriyor. Birinci ncl de P dnda kalan en az bir Mnin olduunu sylyor. kinci ncl 1 ve 4 blgelerinin taranmasn gerektirdiinden M, 2 veya 3 blgelerinde olabilir. Fakat 3 blgesi de P iinde yer aldndan o M, kesinlikle 2 blgesindedir ve oraya bir arp iareti koyacaz.
53
imdi diyagrama bakalm. Sonu -yani Baz Sler P deildir. nermesi- temsil edilmi mi? Diyagram bize P dnda kalan en az bir Snin var olduunu sylyor mu? Evet. 2 blgesinde Pnin dnda Mnin iinde yer alan 2de bir arp iareti var. yleyse, ncllerden sonu geerli olarak kyor ve tasm geerli.
M
rnek 4: Hibir M P deildir. Baz Mler Sdir. yleyse, baz Sler P deildir.
Birinci ncl bize P olan Mlerin olmadn, yani 3 ve 4 blgesinin bo olduunu sylyor. O blgeleri saa eik izgilerle tarayacaz. Taradk. kinci ncl S blgesinin iinde yer alan en S P az bir M olduunu sylyor. Bu nerededir? Bu ya 2 blgesindedir ya da 3 blgesinde. Fakat birincil ncl gerei 3 blgesi taranm, orada olamaz. yleyse 2 blgesindedir ve oraya bir x iareti koyacaz. imdi bakalm. Sonu nermesinin gerektirdii gibi, P dnda fakat S iinde bir x iareti var m? Evet. 2 blgesi Snin iinde fakat Pnin dnda ve bir x iareti var. yleyse, ncllerimiz Baz Sler P deildir nermesini zorunlu olarak gerektiriyor.
M
rnek 5: Hibir M, P deildir. Btn Sler Mdir. Baz Sler P deildir.
Bu tasmn zellii, ncllerinin tmel, sonucunun ise tikel nerme olmasdr. Eer S terimi bosa bu sonu kmaz. Bo deilse kar. ncllerimizi diyagramda yerletirelim. Birinci ncl M ve Pnin kesitii blgenin S P (3 ile 4n) bo olduunu sylyor. Dolaysyla o blgeleri saa eik izgilerle tarayacaz. kinci ncl, M dnda S yoktur diyor. Dolaysyla S dairesinin M dnda kalan ksmn da saa eik izgilerle tarayacaz. imdi bakalm sonucun dedii gibi P olmayan S var m? S ile Mnin kesitii alanlardan 3 taranm, yani bo. Fakat 2 taranmam, dolaysyla bo olduu kesin deil. Fakat x iareti de olmadndan dolu olduu da kesin deil. Dolaysyla hipotetik yoruma gre bu tasarm sonucu kmaz. Fakat varlksal yoruma gre S bo kme olmadndan en az bir Snin olmas gerekir. O S de ancak 2 blgesinde olabilir. Dolaysyla varlksal yorum gereince 2 blgesine bir x iareti koyarsak, sonu kar.
54
Klasik Mantk
rnek 6: Baz Mler P deildir. Btn Sler Mdir. yleyse, baz Sler P deildir.
nce ikinci (kk) nclden balayalm. Bu ncl M olmayan S yoktur dediine gre S dairesinin M dnda kalan ksmn (5 ile 6y) saa eik izgilerle tarayacaz. Birinci ncl de P olmayan en az bir Mnin var olduunu sylediine gre, bu Myi Pnin dnda bir yerde -yani, 1 veya 2de- x S P iareti ile gstermemiz gerekiyor. Fakat x iaretini nereye koyacaz? 1e mi, 2ye mi? Belli deil. ncller bizi bu konuda zorlamyor. Her iki alana da koyabiliriz. Dolaysyla sonu ncllerden zorunlu olarak kmyor. Sonu olarak, tasm geerli deildir.
SIRA SZDE
Sra Sizde 8de SIRA verilen SZDE tasmlar Venn diyagramlar ile test ediniz.
DNELM S O R U Entimemler, tasm oluturan nermelerden birinin veya ikisinin ifade edilmedii D K K Atasmlardr. T
Entimemler (Eksiltili Tasmsal karmlar)

DNELM
Entimemler
S O R U Gnlk yaamda karmlar yaparken, genellikle karmn btn ncllerini ifade etmeyiz. Bazen de zellikle sonucu sylemek sknt yaratacaksa, nclleri sylemekle yetinir, sonucu karmay hitap ettiimiz insanlara brakrz. te bir ncllerDKKAT den birinin veya sonucun veya her ikisinin ifade edilmedii fakat ima edildii karmlara entimem denir. Byle karmlarda ifade edilmeyen nermeler tamamlanaSIRA SZDE rak, yani aka ifade edilerek, entimemler, standart karm biimine konabilir. Entimemler ifade edilmeyen nermeye gre, deiik adlar alr. Bir entimem, byk ncln ifade edilmemise birinci dereceden, kk ncl ifade edilmemise ikinAMALARIMIZ ci dereceden ve sonu ifade edilmemise nc dereceden entimemdir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
rnek 1: K T A P Btn diktatrler hrsl insanlardr. Dolaysyla, btn diktatrler merhametsizdir. (Gnlk dilde ayn karm genellikle nce sonu sonra da ncl ifade edileTELEVZYON rek dile getirilebilir: Btn diktatrler, merhametsizdir; nk btn diktatrler hrsl insanlardr.) Bu rnekte, sonu Btn diktatrler merhametsizdir. nermesi nclden Btn diktatrler hrsl insanlardr. nermesinden kmaz. kabilmesi iin tasNTERNET mn kk terimi olan diktatr ile byk terimi olan merhametsizi birbirine balayacak bir ncl, yani byk terimin ifade edildii ncl, byk ncl eklememiz gerekir. Bu da Btn hrsl insanlar diktatrdr. nermesidir. Byk ncl ifade edilmedii iin, entimem birinci derecedendir. Bu ncl ifade ederek entimemi standart bir tasm haline getirebiliriz: Btn hrsl insanlar diktatrdr. Btn diktatrler hrsl insanlardr. Dolaysyla, btn diktatrler merhametsizdir.
55
Ayn bu tasmda, kk ncl ifade etmeyerek ikinci dereceden bir entimem elde ederiz (Keli parantez iindeki nermeleri ifade edilmemi varsayalm) Btn hrsl insanlar diktatrdr. [Btn diktatrler hrsl insanlardr.] Dolaysyla, btn diktatrler merhametsizdir. Sonucu ifade etmezsek entimem nc dereceden olur: Btn hrsl insanlar diktatrdr. Btn diktatrler hrsl insanlardr. [Dolaysyla, btn diktatrler merhametsizdir.] Gnlk yaamda entimemleri sk sk kullanrz. Birka rnek daha verelim: rnek 2: Bu tedavi bana yararl oldu; [yleyse] sana da yararl olur. (Gnlk yaamda genellikle keli parantezler iinde verilen ifadeyi de karrz.) Bunu Bana yararl olan her tedavi sana da yararl olur. ncln ekleyerek standart ekle dntrebiliriz. Bana yararl olan her tedavi sana da yararl olur. Bu tedavi bana yararl oldu. Dolaysyla, bu tedavi sana da yararl olur. Sonu olarak sylemek istediimiz ey, hitap ettiimiz kiinin houna gitmeyecekse veya nezaket kurallar asndan uygun kamayacaksa veya cezai sorumluluk getirecek bir ey ise genellikle ifade edilmez. rnein, rnek 3: Syledii ile yapt birbirini tutmayan herkes sahtekardr. Bu adamn syledii ile yapt birbirini tutmuyor. [Dolaysyla, bu adam sahtekardr.] (Keli parantez iindeki sonu ifade edilmediinden, entimem nc derecedendir.) rnek 4: Bazen balama gre tek nermeli entimemler de olabilir. rnein, bir siyasi parti daha ok oy almak iin sylemini baarl siyasi partinin sylemine yaklatryorsa byle yaparak, onun istedii sonucu alamayacan ima etmek iin Bir eyin [siyasi partinin] asl varken, kimse onun taklitini almaz [yani onun taklitine oy vermez] deriz. Bir A partisinin kendisi varken Ay taklit eden B partisi oy alamaz. [A partisinin kendisi var.] (Herkesin bildii varsaylan olgu) [yleyse, Ay taklit eden B partisi oy alamaz.] (ima etmek istediimiz dnce.) rnek 5: Eer hitap edilen kiiler Daha beyaz yapan deterjan en iyi deterjandr nermesine inanyorlarsa, reklamc sadece reklamn yapt deterjann daha beyaz ykadn sylemekle yetinebilir ve sonucu karmay hitap ettii kiilere brakarak alak gnlllk de yapm olur.
56
Klasik Mantk
[Hangi deterjan daha beyaz yaparsa o deterjan en iyi deterjandr.] (izleyicilerin zihnindeki ncl) D deterjan daha beyaz yapar. (Reklam) yleyse, D deterjan en iyidir. (fade edilmemi ncl insanlarn iyi deterjan konusundaki yarglarna pek uymaz. nk renklileri de beyazlatan deterjan iyi deildir. zleyicilerin inancn Beyazlar daha beyaz, renklileri daha parlak yapan deterjan en iyi deterjandr. nermesi daha iyi ifade eder. Reklamc da D deterjan beyazlar daha beyaz, renklileri daha parlak yapar demekle yetinir.)
SIRA SZDE
10
DNELM S O R U
oklu tasm, birden ok DKKAT tasmdan oluur. Tasmlar dizisinde bir nceki tasmn sonucu bir sonraki tasmn SIRA SZDE ncln oluturur ve son tasmnki hari, sonular ifade edilmez.
SIRA SZDE ifade edilmemi nermeyi bularak standart tasmlara eviriniz. Aadaki entimemleri 1. Ruhun lml olup olmad problemi metafizik bir problem olduundan zlemez. 2. Hintliler et yemezler; nk vejeteryanlardr. DNELM 3. Nobel Edebiyat dln aldna gre Orhan Pamuk byk bir yazar olmal. 4. Hor grme boynu bkk garibi, bir derdi vardr.
S O R U
oklu tasmlar (Polysyllogism)

Bir tasmn sonucu, bir sonraki tasmn ncl olursa bir oklu tasm oluur. SaDKKAT dece sonuncu tasmda sonu ifade edilir, nceki tasmlarda ifade edilmez. Sonucu bir sonraki tasmn ncl olan tasma ntasm (prosyllogism) denir. ncllerinSIRA SZDE den biri, bir nceki tasmn sonucu olan tasma da arttasm (episyllogism) denir. rnek 1: SalaAMALARIMIZ zararl her ey mr ksaltr. Sigara imek sala zararldr. [yleyse sigara imek mr ksaltr.] (ifade edilmez)
K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
mr ksaltan her ey yasaklanmaldr. [Sigara imek mr ksaltr.] (ifade edilmeyen nceki tasmn sonucu) T E L sigara E V Z Y O yasaklanmaldr.] N [yleyse, (ikinci tasmn sonucu ifade edilmeyen) Yasaklanmas gereken hibir ey ocuklara gsterilmemelidir. [Sigara yasaklanmaldr.] (ikinci tasmn ifade edilmeyen sonucu) N T E R N E ocuklara T yleyse sigara gsterilmemelidir. Bu tasmlardaki keli parantezler iindeki ifadeleri kaldrrsak bileik bir tasm elde etmi oluruz. Sala zararl her ey mr ksaltr. Sigara imek sala zararldr. mr ksaltan her ey yasaklanmaldr. Yasaklanmas gereken hibir ey ocuklara gsterilmemelidir. yleyse sigara ocuklara gsterilmemelidir. Byle tasmlarn geerli olup olmadn test etmek iin oklu tasm, onu meydana getiren tasmlara ayrp ve her birinin geerli olup olmadn test etmeyi gerektirir. oklu tasmdaki her basit tasm geerli ise oklu tasm da geerlidir.
NTERNET
57
Aadaki oklu tasm bileenlerine ayrnz. fade edilmeyen sonu ve nclleri parantez SIRA SZDE iine alnz. Btn yrtc hayvanlar etoburdur. DNELM Btn aslanlar yrtc hayvanlardr. Hibir inek etobur deildir. yleyse, hibir inek aslan deildir. S O R U
11
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sorit (Zincirleme Tasm)
Soritler (soritin anlam yn demektir) oklu tasmlardr. Soritlerde de (1) sadece en son tasmn sonucu ifade edilir ve (2) ncller, birbiri ardna gelen iki nSIRA SZDE cl ortak bir terim ierek ekilde dzenlenir. Aristoteles soritleri ve Goclen soritleri olmak zere iki tr vardr.
I Aristoteles Soritleri Btn Alar Bdir. Btn Bler Cdir. Btn Cler Ddir. Btn Dler Edir. yleyse, btn Alar Edir. II Goclen Soritleri Btn Dler Edir. Btn Cler Ddir. K T A P Btn Bler Cdir. Btn Alar Bdir. yleyse, btn Alar Edir.
TELEVZYON AMALARIMIZ
DKKAT
DKKAT Soritlerde art arda gelen ncller ortak bir terim ierir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Birinci yapdaki soritleri Aristoteles bulduu iin onlara Aristoteles soritleri denir. Aristoteles soritlerinde birinci ncl (rneimizde Btn Alar Bdir. nermeNTERNE T ardk iki si), sonucun zne terimini ierir -yani sorit kk ncl ile balarve nermenin ortak terimi nce yklem, sonra zne olarak geer. (Aadaki sorit, bir Aristoteles soritidir.) Aristoteles soritlerine rnek: Btn kpekler memelidir Btm memeliler hayvandr. Btn hayvanlar sevimlidir. Btn sevimli eyler deerlidir. yleyse, btn kpekler deerlidir. Aristoteles soritlerine siz de bir rnek veriniz.
SIRA SZDE
NTERNET
Dier sorit trne ilk kez Rudolf Goclenius dikkat ektii iin onlara Goclen N E L Mierir -yani soritleri denir. Goclen soritlerinde ilk ncl sonucun yklemDterimini byk ncl ile balarve ardk iki nermenin ortak terimi nce zne, hemen ardndan yklem olarak geer. S O R U Goclenius soritlerine rnek: Btn sevimli eyler deerlidir. Btn hayvanlar sevimlidir. Btm memeliler hayvandr. Btn kpekler memelidir yleyse, btn kpekler deerlidir. Goclenius soritlerine siz de bir rnek veriniz.
DKKAT
12
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P

DNELM
13
TELEVZYON S O R U
TELEVZYON S O R U
58
Klasik Mantk
Epikeremler (Delilli Tasmlar)

Epikerem ncllerinin biri ya da her ikisi gerekeli olan oklu tasmlardr. Her ncl gerekeleriyle birlikte bir entimem oluturur.
Bir epikerem, ncllerinden biri veya her ikisi gerekeli olan tasmlardr. Gerekeli ncl(ler) gerekesi ya da gerekeleri ile birlikte bir entimem oluturur ve ncl, entimemin sonucudur. ncllerden her ikisi de gerekeli ise bu tr epikeremlere ift epikerem, sadece birisi gerekeli ise tek epikerem denir. Epikeremde akl yrtme, entimemlerin sonular zerinden ilerler. ncllerin genel formu yledir: A, Bdir; nk A, Cdir. Soritlerde bir nceki tasmn sonucu bir sonraki tasmda ncl oluyordu. Epikeremde ise entimem eklindeki iki tasmn sonular epikeremin ncleri oluturur. rnein, Her yalan gvensizlik yaratr; nk her yalan, geree uygun olmayan bir szdr. (Entimemde ifade edilmemi ncl: Geree uygun olmayan her sz, gvensizlik yaratr.) Her dalkavukluk, bir yalandr; nk her dalkavukluk gerein arptlmasdr. (Entimemde ifade edilmemi ncl: Gerein her arptlmas bir yalandr.) yleyse, dalkavukluk gvensizlik yaratr. Burada birinci ncl u tasmn sonucudur: [Geree uygun olmayan her sz, gvensizlik yaratr.] (ifade edilmemi ncl) Her yalan, geree uygun olmayan bir szdr. yleyse, her yalan gvensizlik yaratr kinci ncl ise u tasmn sonucudur. [Gerein her arptlmas bir yalandr.] (ifade edilmemi ncl) Her dalkavukluk gerein arptlmasdr. yleyse, her dalkavukluk, bir yalandr. Genel yapsn yle gsterebiliriz: Her M, Pdir; nk her Q, Pdir (ve her S, Qdur). Her S, Mdir; nk her S, Rdir (ve her R, Mdir).] yleyse, her S, Pdir. Epikeremlerin geerli olup olmadklar basit tasmlar gibi test edilir.
SIRA SZDE
14
Bir epikerem rnei de siz veriniz. SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
59
zet
A M A
Tasmn ne olduunu ifade etmek. Tasmlar ikisi ncl biri sonu olmak zere A, E, I, O tipinden kategorik nerme ile kurulan ve kk, byk ve orta olmak zere terim ieren karmlardr. Tasmn eklini ve kipini belirlemek. Sonucun znesine (S) kk terim, yklemine (P) byk terim, ikisini birbirine balayan ve iki nclde geen terime de orta terim (M) denir. Byk terimin getii ncle byk ncl, kk terimin getii ncle de kk ncl denir. Standart bir tasmda byk ncl birinci, kk ncl ikinci ncldr. Tasmn kipi, onu oluturan nermelerin tipi, ekli de orta terimin ncllerdeki konumu tarafndan belirlenir. Tasmn geerli olup olmadn, tasm kurallarna uygunluklarna bakarak test etmek.. Tasm kurallarna gre, matematiksel olarak mmkn olan 256 tasm tipinden 15 tanesi koulsuz olarak 9 tanesi de tmel nermelerin varlksal yorumlanmas -yani, nermenin terimlerinin bir nesneyi gsterdiinin varsaylmas- halinde geerlidir.
AM A
Tasmlarn geerli olup olmadklarn Venn diyagramlar ile test etmek. Verilen bir tasmn geerli olup olmadn geerli tasm kurallarna uygun olup olmadna bakarak veya Venn diyagramlar ile test edebiliriz. Entimemleri standart tasmlara evirmek. Gnlk yaamda bir tasm oluturan nermeleri her zaman tam olarak ifade etmeyiz. nermelerinden bazlar ifade edilmemi tasma, entimem denir. fade edilmeyen nerme byk ncl ise entimem birinci dereceden, kk ncl ise ikinci dereceden, sonu ise nc derecedendir. Eksik olan ncl ekleyerek entimemi standart bir tasma dntrebiliriz. oklu tasmlar kurmak. Birden ok tasm birinin sonucu dierinin ncl olacak ekilde oklu tasmlar kurabiliriz Soritler en ok bilinen oklu tasmlardr. Epikeremler, nclleri entimemlerin sonular olan tasmlardr.
A M A
AM A
AM A
AM A
60
Klasik Mantk
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, tasm tr karmlar iin yanltr? a. ki ncl, bir sonu nermesinden oluur. b. terim arasnda iliki kurulur. c. Sonucun znesini ieren ncl, kk ncldr. d. Orta terim, ncllerde gemez. e. nce byk, ncl yazlr. 2. Btn kular kanatldr. Btn kargalar kutur. yleyse btn kargalar kanatldr. Yukardaki tasm iin aadakilerden hangisi yanltr? a. Kipi AAAdr. b. I. ekildendir. c. Byk ncl, birinci ncldr. d. Kk terimi kargadr. e. Byk terimi kutur. 3. Btn Almanlar Avrupaldr. Btn Berlinliler Avrupaldr. yleyse btn Berlinliler Almandr. Yukardaki tasm, hangi geerli tasm kuralna aykrdr? a. ncllerden biri tikelse sonu da tikel olmaldr. b. ncllerden ikisi de olumlu ise sonu da olumlu olmaldr. c. Orta terim, en az bir kez datlm olmaldr. d. Bir terim, sonuta datlm ise ncllerde de datlm olmaldr. e. ncllerden biri olumsuz ise sonu da olumsuz olmaldr. 4. I. Btn Sler Pdir. II. Hibir S, P deildir. III. Baz Sler Pdir. IV. Baz Sler P deildir. Yukardakii nermelerde, terimlerin datlml ile ilgili aadakilerden hanisi dorudur? a. I ile IIIde P terimi datlmtr. b. I ile IIde S terimi datlmtr. c. II ile IIIde S terimi datlmtr. d. II ile IIIde P terimi datlmtr. e. III ile IVde P terimi datlmtr. 5. Ali drst bir insandr; dolaysyla ona gvenebiliriz Yukardaki entimemde ifade edilmeyen nerme, aadakilerden hangisidir? a. Ali insandr. b. Ancak drst insanlara gvenebiliriz. c. Btn drst insanlara gvenebiliriz. d. Her gvenilir insan drsttr. e. Ali gvenilir biridir. 6.
M
Yukardaki Venn diyagramnda, hangi nerme temsil edilmemitir? a. Baz Pler S deildir. b. Baz Mler S deildir. c. Baz Mler P deildir. d. Baz Sler Pdir. e. Hibir M P deildir. 7. Her cisim, dalabilir. Her canl bir cisimdir. Her kedi bir canldr. yleyse, her kedi dalabilir. Yukardaki karm iin, aadakilerden hangisi dorudur? a. Bir epikeremdir. b. Bir modus ponenstir. c. Bir modus tollens rneidir. d. Bir sorittir. e. II. ekilden bir tasmdr. 8. Aadakilerden hangisi, tmel nermelerin varlksal yorumunun anlamn verir? a. Tmel nermelerin, zne teriminin gsterdii en az bir ey vardr. b. Tikel nermeler, varlk iddias ierir. c. Tmel olumlu nermelerin yklemi datlmamtr. d. Tmel olumsuz nermelerin znesi de yklemi de datlmtr. e. Tmel olumlu ve tmel olumsuz nermelerden en az biri yanltr.
61

M
1. d
1 2 5 S 3 6 4 7 P
2. e
9. Yukardaki Venn diyagramnda 4 blgesi, hangi nermeyi temsil eder? a. Hem M hem S olan fakat P olmayan eyleri b. Hem M hem P olan fakat S olmayan eyleri c. Hem S hem P hem de M olan eyleri d. Hem S hem P fakat M olmayan eyleri e. Ne S ne P olan Mleri 10. Aadakilerden hangisi, tmel bir nerme olarak ifade edilemez? a. ki ayakl atlarn var olduu doru deildir. b. lml olmayan canllarn var olduu dorudur. c. renci olmayan genlerin var olduu doru deildir. d. Her aacn kkleri olduu dorudur. e. Birey kare ise o drt kenarldr.
3. c 4. b 5. c 6. a
7. d 8. a 9. b
10. c
Yantnz yanl ise Tasm ve Kategorik nermeler ksmn, Tarm Terimlerinin ve ncllerinin Adlandrlmasn ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tasmlarn Terimleri, nclleri, Kipi, ekli ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tasm Kurallarna Uygunluk Testi altndaki kurallardan 1e baknz. Yantnz yanl ise Tasm Kurallarna Uygunluk Testi altndaki kurallardan 1e baknz. Yantnz yanl ise Entimemlere baknz. Yantnz yanl ise Tasmlarn Geerli Olup Olmadnn Venn Diyagramlar ile Test Edilmesi ksmnda terimli Venn diyagramlarnn blgeleri ile ilgili verilen bilgileri yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Sorit Tr karmlarla ilgili ksm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tasm Kurallarna Uygunluk Testi ksmnda 8e baknz. Yantnz yanl ise Tasmlarn Geerli Olup Olmadnn Venn Diyagramlar ile Test Edilmesi ksmnda terimli Venn diyagramlarnn blgeleri ile ilgili verilen bilgileri yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kategorik nermelerin Deiik Okunular ksmn yeniden okuyarak bu nermeleri karlatrnz.
62
Klasik Mantk

Sra Sizde 1 (1) Biri zne dieri yklem olan terim ya da iki nesne kmesi arasndaki ilikileri ifade eden nermelerdir. (2) A ile I evetliyorum anlamna gelen AFFIRMO szcnden, E ve O da deilliyorum anlamna gelen NEGO szcnden gelir. Sra Sizde 2 rnein, Ali insandr. nermesi Ali ile zde olan btn eyler insandr. eklinde tmel olarak ifade edilir. Sra Sizde 3 a. Baz insanlar akll deildir. (O) b. Trkiyenin bakenti ile zde olan btn eyler, byk bir ehirdir. (A) c. Baz kularn eti yenmez. (O) d. Btn lezzetli yemekler imanlatr. (A) e. Hibir insan masum deildir. (E) f. Hibir ku deve deildir. (E) g. Btn insanlar lmldr. (A) h. Aye ile zde olan btn eyler gzeldir. (A) i. Baz insanlar dedikoducudur. (I) j. Baz insanlar caz sever. (I) Sra Sizde 4 (a) Byk terim sonucun yklemi (yanlabilir), kk terim sonucun znesi (kral) ve orta terim (sonuta gemeyen ncllerde iki kez geen insandr. (b) Byk ncl byk terimin getii ncl (2. ncl), kk ncl de kk terimin getii ncldr (1. ncl). (c) Byk ncl 1. ncl, kk ncl 2. ncl yapmak gerekir. Sra Sizde 5 ekli 1. ekil, kipi EAE Sra Sizde 6 Hibiri. nk tikel olduu iin zne datlmam, olumlu olduu iin yklem datlmamtr. Sra Sizde 7 Varlksal yorum altnda. nk, Hipotetik yorum altnda, birinci nerme Bir ey insan ise o ey lmldr. demektir. nsan olan eylerin var olup olmad konusunda herhangi bir iddiada bulunmamaktadr. Baz insanlar lmldr. nermesi ise, En az bir ey vardr ki o ey hem insan hem de lmldr. demek olduundan bir varlk iddias ileri srmektedir. Dolaysyla tmel nerme insan olan eylerin var olduu iddiasn iermezse, birinci nermeden ikinci nerme karlamaz. Sra Sizde 8 a. II. ekil, Kip AAA Datlmam orta terim yanltmacas b. I. ekil, Kip AEE Byk terim nclde datlmam, sonuta datlm: Meru olmayan byk ncl yanltmacas
c. II. ekil, Kip AAA Kk terim nclde datlmam, sonuta datlm: Meru olmayan kk ncl yanltmacas d. I. ekil, Kip EEE e. II. ekil, Kip AEE f. I. ekil, Kip AAI ncllerin ikisi de olumsuz. Kurallara uygun Tmel ncllerden tikel sonu kmaz kuralna aykr fakat leoparlarn olmas halinde (varlksal yorum altnda) kurallara uygun.
Sra Sizde 9
N
a. Tasmn sonucuna gre M dnda kalan ? iaretli alannda taranmas gerekirdi. Fakat ncller orann taranmasn gerektirmemi. Dolaysyla ncller sonucu gerektirmiyor. Tasm geersiz. b. Sonuca gre ? iaretli blgenin taranmas gerekirdi. Fakat ncller gerektirmemi. Dolaysyla ncllerden sonu geerli olarak kmaz. c. Sonucun kmas iin ? iaretli blgenin de taranm olmas gerekirdi. ncller taranmasn gerektirmedi. Dolaysyla ncller sonucu gerektirmiyor.
?
A S D
?
K P

D
63
?
E K
d. ncller ? iaretli blgenin taranmasn gerektirmedi. ncller sonucu gerektirseydi, taranmas gerekirdi. e. Sonuca gre G ile Ynin kesitii alann taranmas gerekir ve ncller taranmasn gerektirmi. Dolaysyla tasm geerli.
Y
Sra Sizde 11 Btn yrtc hayvanlar etoburdur. Btn aslanlar yrtc hayvanlardr. [Btn aslanlar etoburdur.] [Btn aslanlar etoburdur.] Hibir inek etobur deildir. yleyse, hibir inek aslan deildir. Sra Sizde 12 Dldl bir attr. Her at drt ayakldr. Her drt ayakl bir hayvandr. Her hayvan bir canldr. yleyse, Dldl bir canldr. Sra Sizde 13 Her drtgenin ialar toplam 360 derecedir. Her drt kenarl bir drgendir. Her kare drt kenarldr. yleyse her karenin ialar toplam 306 derecedir. Sra Sizde 14 Her baarl insan mutludur; nk her baarl insan evresinde sevilir. Her kendine gvenen insan baarl olur; nk kendine gvenen insanlar yeteneklerini tam olarak kullanrlar. yleyse, her kendine gvenen insan mutlu olur.
G Y
f. Sonuca gre ile Mnin keitii daire iinde x bulunan alanda en az bir nesnenin olduunu gsteren bir x iaretinin olmas gerekir. Fakat ncller bunu gerektirmiyor. Eer M L L(epoar) teriminin gsterdii bir nesnenin var olduunu varsaylrsa, yani Btn Leoparlar yavrularn canl doururlar nermesi varlksal olarak yorumlanrsa bir x koyabiliriz. Tasm geerli olur. Sra Sizde 10 1. fade edilmemi ncl: Hibir metafizik problem zlemez. Tamamlanm entimem yle bir tasm olur: Hibir metafizik problem zlemez. Ruhun lml olup olmad metafizik bir problemdir. yleyse, ruhun lml olup olmad problemi zlemez. 2. fade edilmemi ncl: Hibir vejeteryan et yemez. Tamamlanm entimem yle bir tasm olur: Hibir vejeteryan et yemez. Btn Hintliler vejeteryandr. yleyse, hibir Hintli et yemez. 3. fade edilmemi ncl: Nobel Edebiyat dln alan herkes byk bir yazardr. Tamamlanm entimem yle bir tasm olur: Nobel Edebiyat dln alan herkes byk bir yazardr. (fade edilmemi ncl) Orhan Pamuk Nobel Edebiyat dln ald. yleyse, Orhan Pamuk byk bir yazardr. 4. fade edilmemi ncl: Dertleri olan hi kimse horgrlmemelidir. Dertleri olan hi kimse hor grlmemelidir. Btn boynu bkk gariplerin bir derdi vardr. yleyse, hibir boynu bkk garip hor grlmemelidir.

Audi, Robert (editr) 1999. The Cambridge Dictionary of Philosophy. Second Edition Cambridge: Cambridge niversity. Press. Grnberg, Teo, Onart, Adnan ve Batuhan, Hseyin. 1976. Modern Mantk ve Uygulamalar. nc bask. stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Grnberg, Teo, Onart, Adnan. 1976. Mantk Terimleri Szl. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Hurley, Patrick J. 2006. A Concise Introduction to Logic. Nineth edition. Belmont, CA.: Thomson Wadsworth Jevons, W. Stanley. 1918. Elementary Lessons in Logic: Deductive and Inductive. New York: Macmillan. Keynes, John Neville. 1900. Studies and Exercises in Formal Logic. London: Macmillan. ner, Necati. 1991. Klasik Mantk. Altnc bask. Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. Salmon, Wesley C. 1973. Logic. Second edition. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Stebbing, Susan L. 1961. A Modern Elementary Logic. Methuen, London: University Paperbacks.
5
Amalarmz

KLASK MANTIK
Bu niteyi tamamladktan sonra; Saldr safsatalarn aklayabilecek, Otoriteye bavurmak trnden safsatalar ifade edebilecek, Duygulara bavurmak ile ilgili safsatalar aklayabilecek, artma safsatalarn tanyabilecek, statiksel hata trnden safsatalar aklayabilecek, Tartmal sebep tr safsata rneini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Safsata Yanl Akl Yrtme Kategori Hatalar Kyaslama Hatalar Gelenek nan statiksel Hata Duygulara Bavurma Otoriteye Bavurma Tartmal Sebep Saldrya Bavurma
indekiler
Klasik Mantk
Hatal Akl Yrtmeler: Safsatalar (Yanltmacalar)
GR SAFSATA (YANILTMACA) ETLER
Hatal Akl Yrtmeler: Safsatalar (Yanltmacalar)

GR
Bu blme kadar mantksal akl yrtmeleri yani tmevarm, tmdengelimi ve analojiyi rendiniz. Mantkla ilgili kavram eitlerini, nerme ve nerme eitlerini, tasm trlerini grdnz. Bu bilgilerinizle, gnlk hayatta yaplmamas gereken ama oka karlatmz hatal akl yrtmelerin farkna varmanz ve kendinizi de yapmaktan alkoymanz gerekir. Hatal akl yrtme ya da safsata, bir dnceyi ortaya koyarken ya da anlamaya alrken yaplan yanl karmlardr. Hatal akl yrtmeler veya ksaca safsatalar eitli nedenlerle yaplr. Bu nedenler arasnda karsndakini artma, dili iyi kullanmama, duygu smrs yapma, acelecilik, zensizlik, yanl genelleme yapma, nyarglar, batl inanlar, yetersiz bilgi, akl yrtme kabiliyetimizin yanl ynde kullanlmasdr. Safsatalar (yanltmacalar) ilk bakta ikna edici grnen ama yakndan bakldnda kendilerini ele veren sahte karmlardr. Safsata, genel olarak tanmlayacak olursak, akl yrtmedeki yanllardr. Genellikle tmevarm ya da tmdengelim biiminde olur. Tmevarm ve tmdengelim hakknda daha nce bilginiz olduu iin, bunlar size tekrarlamayacaz. Ayrca, mantk bilmeyen bir insan da safsatalarn farkna varabilir. Akl yrtme yntemlerini bilmeniz, karm emasn daha iyi anlamanz ve bir hatal akl yrtmeyle karlatmzda daha abuk farkna varmamz ve bir dnceyi ortaya koyarken ayn hatalara dmememizi salar. Safsatalar, karmn anlam ile urar. Kullanlan dildeki belirsizlik, ok anlamllk, kavramlarn ve gramerin yanl kullanlmas, bir fikrin ve olayn yanl ifade edilmesi, yanl anlama, konu dna kma, batl itikatlar, inanlar, kulaktan dolma yanl bilgiler nedeniyle ortaya karlar. Doru bir akl yrtme iin ifadenin ak, seik ve anlalr olmas gerekir. Safsatalarda ifadeler herkes tarafndan anlalr olmaz. Anlalr olsa da eitli kandrma, artma taktikleri uygulamak iin yaplyor olabilir. Bu blmde, gnlk hayatta daha sk karlatmz safsata trleri zerinde duracaz. Saylar 60 kadar olan ve daha da oaltlabilecek safsatalardan 20 tanesini ele alacaz. Safsata nedir?
SIRA SZDE
Safsata akl yrtmedeki yanllar yani, hatal akl yrtmelerdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
66
Klasik Mantk
SAFSATA (YANILTMACALAR) ETLER

Adam karalama, Sen de ve Niteliksel Adam Karalama safsatalar, saldr safsatas trnden diye adlandrlabilir.
Adam Karalama (Ad Hominem)

Saldr safsatas grubuna girer. Adam karalamada iddiaya deil de iddiay ortaya atan kiiye saldr yaplp ktleyerek iddiann yanll ileri srlerek yaplr. ddiann o kiinin karakteriyle ya da hareketleriyle alakalandrlp, yanllnn ileri srlmesi safsatadr. Aadaki biimde olur: 1. A kiisi X iddiasnda bulunuyor. 2. B kiisi Ann kiisel zellik veya davranlarna saldryor. 3. O halde, Ann iddias yanltr. rnekle gsterecek olursak; 1. Ahmet: Bana gre krtaj yanltr. 2. Mehmet: Sen yle sylersin nk yobazn tekisin. 3. O halde, krtaj yaptrmak yanltr. Veya; 1. Aye: Bana gre enflasyonu drmenin tek yolu kemerleri skmaktr. 2. Aylin: Sen yle sylersin nk isiz ve parasz tembelin tekisin. 3. O halde, enflasyonu drmenin tek yolu kemerleri skmaktr iddias yanltr. Bu rneklerde grdnz gibi, bir kiinin iddiasn bu iddiaya kar bir iddiada bulunarak deil, o kiinin karakterine veya hareketlerine saldrarak yanl olduunu kantlamak istiyor.
Sen de Safsatas (Ad Hominem tu Quoque)

Bu safsata da saldr safsatas trne girmektedir. Sylem eylem elikisi de diyebliriz. Bir kiinin iddias ya da syledikleri hareketleriyle eliiyor diye iddiann yanl olduunu sylemektir. Aadaki gibi gsterilir. 1. A kiisi bir iddiada bulunuyor. 2. B kiisi Ann iddiasnn doruluunun Ann davranlaryla elitiini sylyor. 3. O halde, Ann iddias yanltr. rnekle gsterecek olursak: A kiisi bir dernekte konferans veriyor. 1. Ahmet: Sigara imek ktdr, eitli hastalklara yol aar, hibir zaman sigaraya balamayn, iiyorsanz hemen brakn. 2. Aye: Evet ben de kanser olmak istemiyorum, sigara imeyeceim. 3. Ahmet: Hadi bir ara verelim, darya kp birer sigara ielim. 4. Aye: Ahmet sigara itiine gre sigara imek kt bir ey olmamal. Mesela, Alinin elinde hamburgerle ve zerinde deri ceketiyle arkadalarna hayvanlarn krk, derisi ve eti iin kesilmesinin ahlaki olarak yanl olduunu sylemesi de Sen de safsatasna girer. Syledikleri inandrc olmaz ve hayvanlarn krk ve derisi veya eti iin yok edilmeleri ahlaki olarak yanl deilmi gibi bir izlenim yaratr.
Niteliksel Adam Karalama (Circumstantial Ad Hominem)

Saldr tr bir safsatadr. Bir kiinin iddiasnn yanl olduunu dair delil ileri srmek yerine, o kiinin etnik gemii, politik tutumu, dini gr gibi niteliklerine saldrarak iddiasnn yanl olduunu ileri srmektir. Aadaki biimde gsterilebilir:
5. nite - Hatal Akl Yrtmeler: Safsatalar (Yanltmacalar)
67
1. A kiisi X iddiasnda bulunur. 2. B kiisi Ann bu iddiay kiisel niteliklerinden dolay yaptn iddia eder. 3. O halde, X iddias yanltr. Veya; 1. A kiisi X iddiasnda bulunur. 2. B kiisi Ann niteliklerine saldryor. 3. O halde, X iddias yanltr. Niteliksel adam karalama, bir safsatadr nk bir kiinin nitelikleri bir iddiann yanl olduunu ispat etmek iin kant olarak gsterilemez. Bir iddiann yanl olduunu gstermek iin ancak iddia hakknda kant gstermemiz gerekir. rnek olarak: 1. Ahmet: Yeni vergi yasas ekonomik bymeyi arttracak. 2. Mehmet: Ahmet bunu syler nk o bir hkmet yanls. 3. O halde, Ahmetin iddia ettii yeni vergi yasasnn ekonomik bymeyi arttraca yanltr. Veya; 1. Ali: Allah vardr nk Kuranda Allahn var olduu yazyor. 2. Aye: Ali byle syler nk o bir imam. 3. O halde, Alinin syledii yanltr. Safsatalarn ortaya k nedenleri nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bu safsata, otoriteye bavurma tr safsatalara aittir. Bir iddiay kabul ettirmek iin, byk ounluun ortak bir davran olduu gerekesine dayanarak iddiann S O R U doru olduunu sylemedir. 1. X herkesin ortak bir davrandr. 2. O halde, X doru, kabul edilebilir, akla uygun, ahlakidir.D K K A T rnek olarak; 1. Snavda kopya ektim nk btn snf kopya ekti. SIRA SZDE 2. O halde, kopya ekmek doru, kabul edilebilir, ahlakidir. Bir baka rnek verecek olursak; 1. Kadn erkek eitlii iyi bir ey olabilir ancak herkes kadnlara daha az maa AMALARIMIZ veriyor. 2. O halde, biz de kadnlara daha az maa verebiliriz. Bu rneklerde yanl bir davran, ounluun ortak tutumu diye K T A P doru gsterme davran grlmekte.
Ortak Tutuma Bavurmak (Appeal to Common Practice) DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
nanca Bavurma (Appeal to Belief)
TELEVZYON
TELEVZYON
Bu safsata da otoriteye bavurma safsatalar trne girmektedir. Bir iddiann doruluunu, insanlarn ounun ona inandn savunarak kantlamaya alma hatasdr. Aadaki biimde gsterilir. NTERNET 1. nsanlarn ou Xin doru olduuna inanyor. 2. O halde, X dorudur. rnek olarak; 1. Tanr vardr nk Amerikallarn % 85i Tanrnn varlna inanyor. 2. O halde, Tanr vardr.
NTERNET
68
Klasik Mantk
Bir baka rnek verecek olursak; 1. ki imek kt deildir nk iki ienlere sorulduunda ounluu iki imenin keyifli olduunu sylyor. 2. O halde: ki imek kt deildir.
Grup Basks (Bandwagon)

Grup basks da otoriteye bavurma trne giren safsatalardandr. Mahalle basks da diyebiliriz. Bir iddiay kabul ettirmek iin deliller ne srmek yerine, bir grubun veya iinde bulunduu grubun basksn ne srme hatasdr. Aadaki biimde gerekleir: 1. P kiisi grubu tarafndan X iddiasn reddetmesi iin bask altna alnyor. 2. O halde, P kiisinin X iddias yanltr. rnek olarak; 1. Aye, insanlarn refahlar iin ok almalar gerektiini sylyor. 2. Grup arkadalar bunun faist bir sylem olduunu ve onu gruptan karacaklarn sylyorlar. 3. Bu yzden, Aye gruptan atlmamak iin iddiasndan vazgetiini sylyor. Baka bir rnek verecek olursak: 1. Ahmet, klasik mzii ok sevdiini ve klasik mziin dier mzik trlerinden daha kaliteli olduunu sylyor. 2. Ali, klasik mzii yal insanlarn beendiini ve bu grupta pop mziin sevildiini sylyor. 3. Bu yzden, Ahmet evet haklsnz, galiba en iyi mzik pop mzik diyor.
Duygulara Bavurmak (Appeal to Emotion)

Duygularla ilgili safsata trndendir. Bir kiinin iddiasnn doruluunu kabul ettirmek iin insanlarn duygularyla oynamasdr. Aadaki biimde gerekleir: 1. Holanlan veya arzu edilen duygular X ile uyumaktadr. 2. O halde, X dorudur. rnek olarak; 1. Bu arabay aldnzda dnyann en gl ve kskanlan erkei siz olacaksnz. 2. Ahmet gl ve kskanlan bir erkek olmay arzulamaktadr. 3. O halde, bu arabay aldnda gl olacaktr iddias dorudur. Bir baka rnek verecek olursak, televizyonda yaplan bir ampuan reklam bu ampuann kullanlmasyla salarn grleeceini ve parlayacan iddia eder. Salar dklen ve bu yzden zlen bir kii, yaplan ampuan reklamnn gerekleri sylediine inanmak ister ve ampuan alr. Veya zayflama haplarnda olduu gibi ayda 6 kilo zayflataca sylenen bir ila, buna inanmak isteyen iman ve zayflamak isteyen bir kiinin duygularyla oynayabilir ve iddiann doruluuna inanlp satn alnabilir.
Korkuya Bavurmak (Appeal to Fear)

Duygularla ilgili safsata trne girer. Bu safsata da duygularla ilgilidir. nsanlar korkutarak iddiasnn doruluunu kabul ettirme hatasdr. Aadaki biimde gerekleir: 1. Y iddias korku yaratmak amacyla ileri srlr. 2. O halde, X dorudur, (Genellikle Xin Y ile bir ilikisi yoktur.)
69
rnek olarak; 1. Tanrnn varlna inanmalsn. 2. Tanrnn varlna inanmazsan cehennemde yanarsn. 3. O halde, Tanrnn varlna inanmalyz. Bir renci, retim yesine bu dersten A almas gerektiini sylyor. Ofis saatinde odanza urayp notumu renmek isterim, bu arada simdi dekan olan dayma urayacam derse, bu da korkuya bavurmak safsatasna girer. retim yesine daysnn dekan olduunu syleyip, korkutacan ve A alabileceini dnmektedir.
Yacla Bavurmak (Appeal to Flattery)

artma safsatalar arasnda saylabilir. Yaclk yaparak iddiasnn doru olduunu kabul ettirmeye alma. Yaclk iddiasn kantlamak iin bir delil oluturmasa da oluturaca kansnda olma hatasdr. Aadaki biimde gerekleir: 1. A kiisine B kiisi tarafndan yaclk yaplyor. 2. B kiisi X iddiasnda bulunuyor. 3. O halde, X iddias dorudur. rnek olarak; 1. Aye: Hocam, imdiye kadar aldm en iyi felsefe dersi bu. 2. Aye: Bu dersten A almam gerekiyor. 3. Bu yzden Aye A almas gerektii iddiasnn gerekleeceini dnyor. Veya baka bir rnek verecek olursak: Bu Plato yorumunu daha nce hibir hoca yapmamt ve benim iin ok aklayc ve aydnlatc oldu. Siz byk bir dehasnz hocam. Bu arada aklma gelmiken devimi sizin yorumunuz zerine hazrlyorum ama srem bitti. Bana biraz daha sre verebilir misiniz? diyen bir renci de bu kadar yaclktan sonra iddiasnn kabul edileceini dnr.
Yeniye Bavurmak (Appeal to New)

Bu safsata da duygulara bavurmak trnden safsatalardandr. Bu safsata, yeni olan bir eyin daha iyi olduu hatasn ierir. Bir ey yeni olduu iin daha iyi veya dorudur safsatasdr. Aadaki biimde gerekleir: 1. X yenidir. 2. O halde X dorudur veya iyidir. rnek olarak; 1. Bu bilgisayar IBMin en yeni modelidir. 2. O halde bu bilgisayar iyidir. Baka bir rnek verecek olursak; 1. Pontax ampuan yeni formlyle kt, salar koparak dklmelere kar kuvvetlendirir. 2. O halde Pontax ampuan iyidir. Bazen de araba reklamlarnda Yeni tasarlanmtr, bu yzden eskisinden daha iyidir. diye reklam yapldn duyarz. Hlbuki daha yeni oka reklam yaplan bu yzden de ok satlan bir cep telefonunun patlad haberleri gelmeye balamtr. Duygularla ilgili iki safsatay yaznz.
SIRA SZDE
Bir eyin yeni olmas her zaman o eyin eskisinden daha iyi olduunu gstermez. Yeni fikirler de her zaman eskisinden daha doru olmaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
70
Klasik Mantk
Acndrmak (Appeal to Pity)

Bu safsata da duygularla bavurmak trnden safsatalardandr. Bir kiinin iddiasn dorulatmak iin karsndakinde acma duygusu yaratmaya almasdr. Acma duygusu yaratmak iin, ileri srd iddiasn, gerek iddiasyla yer deitirtir. Bu safsatadr nk acma duygusu yaratmak, iddiasn dorulatmak iin bir delil tekil etmez. Aadaki biimde gerekleir: 1. P iddias acma hissi yaratmak niyetiyle ileri srlyor. 2. O halde C iddias dorudur. rnek olarak; 1. Umarm almalarm isteklerinizi karlyordur. 2. Bu ie ok ihtiyacm var nk anneannem hasta. 3. O halde almalarm istekleri karlyordur. Bir dier rnek; 1. Bu dersten A almam gerekiyor. 2. A alamazsam bursumu kaybederim. 3. O halde bu dersten A almam gerekiyor.
Acndrarak bir iddiada bulunmak, bu iddiay doru yapmaz.
Gelenee Bavurmak (Appeal to Tradition)

Bu safsata da otoriteye bavurma trnden safsatalardandr. Bir iddia veya ey sadece eski, denenmi, geleneksel olduu iin dorudur hatasdr. Baz durumlarda doru olabilecek bu durumu, btn olaylara uygulamak hatadr. Aadaki biimde gerekleir: 1. X eski veya gelenekseldir. 2. O halde X doru ya da daha iyidir. rnek verecek olursak; 1. Tanrnn varlna inanyorum. 2. nsanlar binlerce yldr Tanrnn varlna inanyor yoksa niye bu inan bugne kadar srsn ki? 3. O halde Tanr vardr. Veya baka bir rnek verecek olursak; 1. Douda bir kyde, kadnlarn aileleri tarafndan eskiden beri eya gibi parayla satlmas gelenekselmi. 2. Kadn haklar konusunda ok ilerlemeler kaydettiimiz halde gnmzde byle eyler nasl temellendirilir anlamyorum. 3. O halde, geleneksel olduu iin kadnlar para ile satmak dorudur. Kadnlarn satlmas kadn haklar kanunundan eskidir. Veya; 1. Demokrasi ile ynetilmek iyidir. 2. Biz uzun yllardan beri demokrasiyle ynetiliyoruz. 3. O halde demokrasi iyidir. Eskiye bavurmann baz durumlarda doru olduunu syleyebiliriz. rnein arap retiminde eski arabn daha iyi olduu sylenebilir. Daha uzun sre fermente edilmitir ve bu araba daha iyi bir zellik katabilir.
Btnleme (Birletirme) Safsatas (Fallacy of Composition)

Kategori hatalar trne giren safsatalardandr. Btnn kendisini oluturan paralarla ayn zellie sahip olduunu karma hatasdr. Aadaki biimde gsterilir: 1. X btnn meydana getiren paralar A, B, C zelliklerine sahiptir. 2. O halde X btn de A, B, C zelliklerine sahiptir.
71
rnekle gsterecek olursak; 1. Atom renksizdir. 2. Kediler atomlardan oluur. 3. O halde kediler de renksizdir. Veya baka bir rnek verecek olursak; 1. Eskiehirspor takmndaki her bir oyuncu yldz oyuncudur. 2. O halde Eskiehirspor yldz bir takmdr. Veya; 1. Sodyum ve klor, salk iin zararldr. 2. O halde sodyum ve klorun birleimi olan tuz da salk iin zararldr. New Yorka gittim ok gzeldi. Demek ki Amerika ok gzel bir lke.
ndirgeme (Blme) Safsatas (Fallacy of Division)

ndirgeme safsatas da kategori hatalar trne giren safsatadr. Btn iin doru olan bir zellik veya iddiann, btnn paralar iin de doru olacan dnme hatasdr. Aadaki biimde gsterilir: 1. Xin btn A, B, C zelliklerine sahiptir. 2. Xin her bir paras da A, B, C zelliklerine sahiptir. rnekle gsterecek olursak; 1. Elimdeki top mavidir. 2. O halde bu topu oluturan atomlar da mavidir. Baka bir rnek verecek olursak; 1. Aye byk bir apartmanda oturmaktadr. 2. O halde Ayenin dairesi de byk olmal. Veya; 1. Tuzu gvenle yiyebiliriz. 2. O halde tuzu meydana getiren sodyum ve kloru da gvenle yiyebiliriz.
Yanl kilem (False Dilemma)

Yanl ikilemi artma safsatalar trnde sayabiliriz. Baka seenekler olduu halde karsndakini iki seenekten birini semeye zorlamak yoluyla yaplan hatadr. Aadaki biimde gsterilir: 1. Ya X dorudur veya Y dorudur. (kisinin de yanl olduu durum olabilir.) 2. Y yanltr. 3. O halde X dorudur. Her ikisinin de yanl olduu bir durumda, birinin yanl olmasndan dierinin doru olduu sonucunu karamayz. rnekle gsterecek olursak; 1. Ya Hristiyansn ya da ateist. 2. Ateist deilsin. 3. O halde Hristiyansn. Baka bir rnek verecek olursak; 1. Ya komnistsin ya da faist. 2. Faist deilsin. 3. O halde komnistsin. Veya gnlk hayatta birbirimizi iki seenekten birine zorladmz durumlar vardr. Beni sevmiyorsan benden nefret ediyorsun demektir veya Ya bana karsn ya da yanmdasn. Ya lkeni sev ya da terk et gibi szler iitmiizdir.
72
Klasik Mantk
spatlama Mecburiyeti Safsatas (Burden of Proof)

spatlama mecburiyeti safsatas da artma trnden safsatalardandr. spat ykde diyebiliriz. Bir iddiann yanllnn ispatlanamam olmas, dolays ile doru olduunu ya da doruluunun ispatlanamam olmas, dolays ile yanl olduunu ileri srmektir. Yani, bir ey aksi ispatlanamad srece dorudur varsaymna dayanr. Aadaki biimde gsterilir: 1. X iddias A yanyla ileri srlrken B yannn ispatlanmas istenir. 2. B yan Xin yanl olduunu ileri srer nk Xin ispat yoktur. rnekle daha ak biimde gsterecek olursak; 1. Tanrnn varl ispatlanamamtr. 2. O halde Tanr yoktur. Baka bir rnek verecek olursak; 1. Hayaletlerin olmadn ispatlayamazsn. 2. O halde hayalet vardr. Bir baka rnek; 1. Bilim adamlar uzaydaki kara deliklerin varln ispat edemiyorlar. 2. O halde kara delikler yoktur.
Kumarbaz Safsatas (Gamblers Fallacy)

Kumarbaz safsatas istatiksel hata safsatalar trndendir. Bir olayn gemite nadir gereklemi olmasna dayanarak, gelecekte daha yksek ihtimalle ortaya kabileceini dnme hatasdr. Aadaki biimde gerekleir: 1. X olur. 2. Xin olmas ncekilerden bamsz olmayarak uzun vadede veya orta vadede olaca beklenmekteydi. 3. O halde X gerekleecektir. Kumarbazlarn on be kez yaz geldikten sonra on altnc kez tura geleceini iddia etmekten dolay olan hatadr. rnekle gsterecek olursak; 1. Yaknda spor lotodan alt tutturacam. 2. Her hafta spor loto oynuyorum, imdiye kadar kazanamadm. 3. O halde kazanma ihtimalim artt, yaknda kazanacam. Buna kumarbazlar (Due Effect) diyorlar. Yani imdiye kadar gereklemedi, bu yzden bundan sonra gerekleecek beklentisi. Hlbuki iki at arasnda bir balant yoktur. nce yaz gelmesinin sonrakinin tura gelmesiyle bir alakas yoktur. Yz kere veya daha fazla da yaz gelebilir. At yarlarnda da bir atn bir sene boyunca koulardan %60n kazanm olmas son kouda da kazanaca manasna gelmez ama kumarbazlar son tanesini kaybettii iin bu yzden (Due) bundan sonra kazanaca yanln yaparlar. Loto veya piyangoda da imdiye kadar kaybettiklerinden, kazanmak iin due yani bir eit gereke oluturacak diye dnebilirler. Bu tr iddialar olaslk teorisi ile badamayan iddialardr.
ncesinde Safsatas (Post Hoc)

Bu safsata tartmal sebep trne giren safsatalardandr. Ondan sonra, yleyse, ondan dolay demektir. Szde sebep safsatas da diyebiliriz. Batl itikatlarmzla ilgili bir safsatadr. Bir olayn olmasnn, bir zaman sonra baka bir olaya neden olduu sonucunu karmaktan doan bir hatadr. Aadaki biimde gerekleir:
73
1. A olay B olayndan nce olur. 2. O halde A, Bnin sebebidir. rnekle gsterecek olursak; 1. Arkadamn kedisi elimi trmalad. 2. Bir hafta sonra atelendim. 3. O halde atelenmemin sebebi arkadamn kedisinin trmalamasdr. Atelenmeye genellikle virsler sebep olur. Kedi trmalamasyla virslerin alakas yoktur. Baka bir rnek verecek olursak; 1. Ahmet: Ara snavlardan kt notlar aldm. 2. Kz arkadam bu kaza hediye etti ve bu kazakla girdiim btn snavlardan iyi not aldm. 3. O halde bu kazak uurlu geldi ve notlarmn iyilemesine neden oldu. Mesela Ayeye bir mektup gelir ve mektupta Bu mektubu 10 kiiye gnderirsen bana talih kuu konacak ama gn iinde gndermezsen eitli ktlklerle karlaacaksn. yazmaktadr. Aye mektubu bir kenara atar. Bir hafta sonra buzlu yolda yrrken aya kayar ve dp bacan krar. Hastaneden kar kmaz mektuplar oaltr ve 10 kiiye gnderir. ki olayn birbiriyle alakas olamayaca halde, bacan krmasnn sebebi olarak mektuplar gndermemesi olarak grr.
Acele Genelleme (Hasty Generalization)

Bu safsata da istatiksel hata tr safsatalarna girer. ok az bir rnee dayanarak acele genelleme yapmaktr. Yetersiz rnek safsatas veya acele tmevarm da denebilir. Aadaki biimde gerekleir: 1. P topluluundan ok kk bir rnek olan S alnr. 2. P topluluundan alnan S rneine dayanarak C sonucu karlr. rnek olarak Fransada Sarkozynin bir Roman vatanda bir Fransz ldrd diye btn Romanlar sulayp snr d etmesini verebiliriz. Baka bir rnek verecek olursak; 1. Bir feminist olan Aye erkeklerden holanmaz. 2. O halde btn feministler erkeklerden holanmaz. Baka bir rnek verecek olursak; Ahmet doktora yapmaya Amerikaya gider. Gittii gn okulun bahesinde iki albino sincap grr. Ailesiyle telefonda konuurken onlara Amerikada sincaplarn beyaz olduunu syler ki beyaz sincap Amerikada ok ender olarak grlen bir eydir. Acele genellemeye bir rnek de siz veriniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Grecelilik Safsatas (Relativist Fallacy)
Bu safsata otoriteye bavurmak trnden safsatalara girebilir. Sbjektif safsata olarak da adlandrlabilir. Bir kiinin bir iddiay sadece bakalar iin doru olabileceS O R U i ama kendisi iin doru olmadn syleyerek reddetmesi durumudur. Aadaki biimde gerekleir: 1. X iddiasnda bulunuluyor. DKKAT 2. A kiisi Xin bakalar iin doru olabileceini ama kendisi iin doru olmadn sylyor. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DNELM
DNELM Grecelilik safsatas da otoriteye bavurmak tr safsatalara girer. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
74
Klasik Mantk
3. O halde A kiisi Xi reddetmekte hakl bulunduunu kantlam saylyor. Bir rnekle gsterecek olursak; 1. Aye egzersiz yapmayan insanlarn salksz olduunu sylyor. 2. Ahmet bu senin iin doru olabilir ama benim iin yanl diyor. 3. O halde Ahmet egzersizi reddetmekte hakl olduunu dnyor. Baka bir rnek verecek olursak; 1. Ahmet: Senin pozisyonun eliik ve kabul edilemez. 2. Aylin: eliki sizin egosantrik, takntl mantksal dnyanzda kt olabilir ama benim iin iyidir. 3. O halde benim eliik pozisyonum iyidir.
75
zet
A M A
Saldr safsatalarn aklamak. Adam Karalama, Sen de, Niteliksel Adam Karalama safsatalardr. Hepsindeki ortak nokta iddiaya deil de iddiay yapan kiiye saldrmaktr. rnein Aristoteles Mutlu yaadm demek iin erdemli yaamalyz. diyor. Ahmet de arkadana Bo ver sen Aristotelesi o zaten pasakl ve sinirli adamn tekiymi. diyor. O halde Aristotelesin iddias yanltr trnden yaplan yanl akl yrtmelerdir. Otoriteye bavurmak trnden safsatalar ifade etmek. Ortak tutuma bavurmak, nanca Bavurmak, Grup Basks, Gelenee Bavurmak, Grecelilik gibi safsatalardr. Hepsindeki ortak nokta iddiann ret edilmesi iin bir kii, grup, aile, gelenek, inan gibi iddiayla alakasz eyleri kant olarak gsterilmesidir. nsanlarn ou, bir kii, grup, eskiden beri tartmakszn kabul ettiimiz inanlar, gelenek greneklerin, ounluun davran gibi etkilerin iddiay reddetmek iin kant olarak gsterilmesidir. Dedem krmz et yemenin salkl olduunu sylerdi, o halde krmz et kolesterol yapmaz tr yanl akl yrtmelerdir. Duygulara bavurmak ile ilgili safsatalar aklamak. Duygulara Bavurmak, Korkuya Bavurmak, Yeniye Bavurmak, Acndrmak tr safsatalardr. Hepsindeki ortak nokta iddiay reddetmek veya kabul ettirmek iin duygularmzn bir biimde acndrarak, korkutarak, etkileyerek iddiann iine ekilmesidir. Annem hasta derse devam edemedim beni final snavna aln yoksa okuldan atlacam, bursumu kaybedeceim. veya zayflamak isteyen iman birine hi etki etmeyecek, pahal ve zararl bir hap Bununla ayda 10 kilo verirsin. diye kandrp bir rn satmak gibi hatalardr.
A M A
artma safsatalarn tanmak. Yacla Bavurmak, Yanl kilem, spatlama Mecburiyeti tr safsatalardr. Hepsindeki ortak nokta iddiann ret veya kabul iin karsndaki kiiyi artp yanla dmesini salamaktr. Ya komnistsin ya kapitalistsin. gibi baka bir seenek yokmu gibi bir seime zorlamak, yaclk yaparak davrannn kt olmadn kantlamaya almak, ispatlama zorluu olan veya cahillikten ispatlayamadn bir iddiay doru kabul ettirmeye almak gibi artmacalardr. statiksel hata trnden safsatalar aklamak. Kumarbaz Safsatas, Acele Genelleme tr safsatalardr. kisindeki ortak nokta istatistikleri dikkate almamasdr. statistiklere bakldnda Fransada Franszlar ldren Fransz says Fransz ldren Roman saysndan fazladr ama Sarkozy baka nedenlerle belki de Romanlardan holanmad iin veya acele genelleme yapp tek bir Roman vatandan yapt ktl Romanlarn tmne genelleme hatas yapp snr d etmitir. Bu tr safsatalar bir iki rnee dayanarak yaplan genelleme hatalardr. Tartmal sebep tr safsata rneini aklamak. ncesinde safsatasdr. Baka rnekleri de vardr ama biz kitabmzda sadece bir tr tartmal sebep safsatas ele aldk. Bir olayn ncesinde olan bir baka alakasz olayn o olay etkilediini dnme yanldr. ounlukla, batl inanlar bu tre girer. rnein Nkleer silahlar Amerikann kefinden nce yoktu, o halde nkleer silahlarn sebebi Amerikadr. trnden yaptmz akl yrtme hatalardr. Batl inanlara da bir rnek verecek olursak: Kara kedi grmek uursuzluk getirir derlerdi. Dn bir siyah kedi grdm, kaza yapmamn sebebi bu olsa gerek. trnden inanlarmz da bizi hatalara gtrr.
A M A
A M A
A M A
A M A
76
Klasik Mantk
Kendimizi Snayalm
1. Gne tutulmasndan sonra deprem oldu, o halde depremin nedeni gne tutulmasdr rnei aadakilerden hangi safsataya rnektir? a. Adama saldrmak b. ncesinde safsatas c. Ortak tutuma bavurmak d. Sen de safsatas e. Acele genelleme 2. Uzayllarn dnyay ziyaret etmediini ispatlayamazsn, o halde ziyaret ediyorlar rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. Yanl ikilem b. Duygulara bavurmak c. spatlama mecburiyeti d. Acele genelleme e. Korkuya bavurmak 3. Freud bilinaltmzda id, ego, sper ego srekli atma halindedir diyor. Bo ver sen Freudu o zaten cinsel sapn tekidir rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. Adama saldrmak b. ndirgeme safsatas c. Btnleme safsatas d. nanca bavurmak e. ncesinde safsata 4. Ya sev ya terk et rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. ncesinde safsatas b. nanca bavurmak c. Grecelilik safsatas d. Yanl ikilem e. ndirgeme Safsatas 5. Anadolu niversitesi, letiim Bilimleri Fakltesi ok byk bir bina, o halde bu binann snflar da byk olmal rnei aadaki hangi safsataya girer? a. Yeniye bavurmak b. ndirgeme safsatas c. Btnleme safsatas d. Acele genelleme e. Grecelik safsatas 6. nsanlarn ou belediye otobslerine binerken sraya girmiyor, o yzden benim de sraya girmemem yanl deil. rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. Ortak tutuma bavurmak b. Duygulara bavurmak c. Yanl ikilem d. Grup basks e. Gelenee bavurmak 7. nsanlarn yalan sylemesi sana gre yanl olabilir ama bana gre yanl deil rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. nanca bavurmak b. Duygulara bavurmak c. Grecelilik safsatas d. spatlama mecburiyeti e. ndirgeme safsatas 8. Bu bilgisayar en son model, bunu satn alrsan herkes tarafndan kskanlacak ve gl olacaksn rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. Duygulara bavurmak b. ncesinde safsatas c. Grup basks d. Yeniye bavurmak e. Grecelik safsatas 9. Ders kitaplarnda yazanlarn hepsi dorudur, yanl dersem retmen beni snfta brakr rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. Korkuya bavurmak b. Duygulara bavurmak c. Yeniye bavurmak d. ndirgeme safsatas e. Grecelik safsatas 10. Bir haftadr kar yayor, bu yzden yarn hava gneli olacak rnei aadakilerden hangi safsataya girer? a. Btnleme safsatas b. Kumarbaz safsatas c. Acndrmak d. Korkuya bavurmak e. Duygulara bavurmak
77

1. b 2. c 3. a 4. d 5. b 6. a 7. c 8. d 9. a 10. b Yantnz yanl ise ncesinde safsatasn tekrar alnz. Yantnz yanl ise spatlama Mecburiyeti safsatasna tekrar alnz. Yantnz yanl ise Adama Saldrmak safsatasn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Yanl kilem safsatasn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise ndirgeme safsatasna tekrar alnz. Yantnz yanl ise Ortak Tutuma Bavurmak safsatasn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Grecelik safsatasn tekrar alnz. Yantnz yanl ise Yeniye Bavurmak safsatasn tekrar alnz. Yantnz yanl ise Korkuya Bavurmak safsatasn tekrar alnz. Yantnz yanl ise Kumarbaz safsatasn tekrar okuyunuz.

Nizkor.org/features/fallacies Alev Alatl Sitesi/ Safsatalar Safsatalar.org

Sra Sizde 1 Safsata akl yrtmedeki yanllardr. eitli sebeplerle yaplan akl yrtme hatalardr. Sra Sizde 2 Karmzdaki kiilerin kandrmas, artmas, kavramlarn ve gramerin yanl kullanlmas, dildeki belirsizlik, ok anlamllk, konu dna kma, batl inanlar, kategori yanllar, bilgi sahibi olmama, korkularmzdr. Sra Sizde 3 Korkuya bavurmak ve acndrmaktr. Bir kiiyi korkutarak istediimizi yaptrmaya almak ve kendimizi acndrarak istediimizi yaptrmaya almaktr. Sra Sizde 4 Birok trokyal ile karlatm. karlatm btn trakyallar mavi veya yeil gzlyd. O halde btn trakyallar mavi yada yeil gzldr karmnda bulunmak acele genellemeye bir rnektir. Trakyada yeil gzl kadar siyah, kahverengi ve ela gzl insanda bulunmaktadr.
6
Amalarmz

KLASK MANTIK
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bir koul nermesinde gerekli koulun ve yeterli koulun ne olduunu ve aralarndaki ilikileri belirtebilecek, Yaygn olarak kullanlan geerli karm kurallarnn adlarn syleyebilecek, Verilen bir karmn hangi karm kuralnn bir rnei olduunu belirtebilecek, Bu karmlara benzeyen fakat geerli olmayan karmlar (yanltmacalar) fark edebilecek, kilemlerden kanma yollarn ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modus Ponens Modus Tollens Koullu Tasm Ayrk Tasm Alternatif Tasm Yapc kilem Ykc kilem Koul nermeleri Tikel Evetleme Tekil Evetleme kilem
indekiler
SIK KULLANILAN GEERL IKARIM KURALLARI KOUL NERMELER, TKEL EVETLEME NERMELER VE TEKL EVETLEME NERMELER KOULLU (HPOTETK) TASIM AYRIK TASIM (DISJUNCTIVE SYLLOGISM) ALTERNATF TASIM KLEMLER KLEMLERE KARI IKMA YOLLARI
Klasik Mantk
Mantk Kurallar ve Uygulamalar
Mantk Kurallar ve Uygulamalar

SIK KULLANILAN GEERL IKARIM KURALLARI
Bu blmde gnlk yaamda sk kullanlan baz karm kurallarn ve bu kurallarla ilgili sk sk yaplan yanllar vereceiz. Bunlar tipik karm kurallar olduu iin, mantklar bunlara zel adlar vermilerdir. Bazlarnn adlar Latinceden gelir. Bu karm kurallar unlardr: Modus Ponens Modus Tollens Koullu Tasm Ayrk Tasm Alternatif Tasm Yapc kilem Ykc kilem
KOUL NERMELER, TKEL EVETLEME NERMELER VE TEKL EVETLEME NERMELER

Bu blmde greceimiz karm kurallar, koul nermeleri, tikel ve tekil evetleme nermeleri kurulduundan, bu nerme trleri ile ilgili ksa bir aklama yapalm.
Koul nermeleri
nsanlarn akl yrtmelerinde koul nermelerinin nemli bir yeri vardr. Bir koul nermesi, belirli bir eyin olmas (rnein, yamurun yamas) hlinde bir baka eyin olacan veya olmas (rnein, yerlerin slanmas) gerektiini ifade eder. Gnlk yaammzda bir ey olunca bir baka eyin olduunu gzleriz. rnein, imek akmasnn ardndan gk grlemesinin geldiini birok kez tecrbe etmiizdir. Tekrar eden bu tecrbelerin belirli bir aamasnda ikisi arasndaki ilikiyi imek akarsa gk grler, nermesi ile ifade ederiz. imein akn grdkten sonra, gk grlemesini bekleriz. Bilimlerin amac da inceledikleri olgular alannda bir olay grubu ile bir baka olay grubu arasndaki ilikileri kefetmektir. Bilimsel aratrmalarn amac, tmel veya istatistiksel yasalar kefetmektir. Tmel nermeler aslnda koul nermeleridir. rnein, Btn insanlar lmldr. demek, bir ey insan ise o ey lmldr demektir. Btn metaller stlnca genleir nermesi de Bir ey metal ve stlmsa ve o ey genleir. demektir.
80
Klasik Mantk
Bir koul nermesinde, rnein A ise B nermesinde A n bileen, B de art bileendir. n bileen, art bileenin olduunu iddia ettii ey iin yeterli koulu ifade eder. Ann olmasnn Bnin olmas iin yeterli koul olduunu, yani ne zaman A olsa Bnin de olduunu iddia eder. Bunu eitli biimlerde ifade edebiliriz. rnein; B olur, yeter ki A olsun. A olmas kouluyla / halinde B. A olur, ancak B olursa. ayn anlama gelir. Eer koul nermemiz doruysa yeterli koulun olmasndan gerekli koulun olduu sonucunu karabiliriz. Koul nermesinin art bileeni, nbileenin zorunlu ya da gerekli koulunu ifade eder. A ise B nermesi, Ann olmas halinde Bnin de olmasnn zorunlu olduunu ileri srer. Bunu Bsiz A olmaz. veya B, Ann olmazsa olmaz kouludur. veya Ann olmas iin Bnin olmas arttr. veya A iin B gereklidir. diye de ifade edebiliriz. Fakat Bnin olmasnn birok yeterli koulu olabilir. rnein, yerlerin slanmas iin yamurun yamas, yeterli koullardan sadece biridir. Belediyenin arazznn sulamas veya su borularnn patlamas da yerlerin slanmas iin baka yeterli koullar oluturur. Dolaysyla A ise B nermesi doruysa Bnin olmasndan Ann olduu sonucunu karamayz.
SIRA SZDE yeterli ve gerekli koullar hangi eler ifade eder? Bir koul nermesinde
A ise B nermesinde A, B iin yeterli koul; B de A iin gerekli kouldur. Yeterli koulun varlndan gerekli koulu karabiliriz, fakat gerekli koulun varlndan yeterli koulu karamayz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Tikel ve Tekil Evetleme nermeleri

Tikel evetleme nermesi bileenlerden en az birinin doru doru olduunu iddia eder. Fakat dier bileenin ya da bileenlerin de doru olabilecei iddiasn da ieS O bir R U tikel evetleme nermesi bileenlerinden hibiri doru olmazsa rir. Dolaysyla yanltr. Tikel evetleme ekleminin Trkedaki tipik karl veyadr. Tekil evetleme nermeleri de tikel evetleme nermeleri gibi, bileenlerden en DKKAT az birinin doru olduunu iddia eder. Fakat tikel evetleme nermeleri bileenlerden her ikisinin de doru olma ihtimalini dta brakmazken, tekil evetleme nerSIRA SZDE meleri bileenlerden en ok birinin doru olabilecei iddiasn da ierir. Baka deyile, tikel evetleme nermesi bileenlerden en az birinin doru olduunu iddia ettii halde, AMALARIMIZ tekil evetleme nermesi, bileenlerden en az ve en ok -yani sadece ve sadece- birisinin doru olduunu iddia eder. Dolaysyla bir tekil evetleme nermesi bileenlerinden ikisi de yanl veya ikisi de doru ise yanltr. Tekil evetleme ekleminin tipik karl ya ... ya da ... eklemidir. K Trkedeki T A P Fakat balama gre gerek veya gerekse ya ... ya da ... eklemleri tikel evetleme olarak da tekil evetleme olarak da yorumlanabilir. rnein, Okulun bahesi kare veya dikdrtgen TEL E V Z Y O N eklindedir. dediimizde, bir ekil hem kare hem dikdrtDNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tikel evetleme nermeleri bileenlerinden en az birinin fakat belki de daha ounun K olduunu T A P iddia eder. doru Tekil evetleme nermeleri ise bileenlerinden sadece ve sadece birinin doru olduunu T E L E V Ziddia Y O Neder.
NTERNET
NTERNET
6. nite - Mantk Kurallar ve Uygulamalar
81
gen eklinde olamayacandan bunu tekil evetleme nermesi eklinde yorumlamak doru olur. Fakat bu eklemler, tekil evetleme eklemi anlamnda kullanldnda yanna parantez iinde ikisi birlikte deil ifadesini eklemek anlam netletirir.
SIRA SZDE Tekil evetleme ile tikel evetleme nermelerinin iddialar arasndaki fark nedir?
(Modus Ponens Olumlayc Kip)
SIRA SZDE
Koullu nermelerle kurulan karmlardan biri, belki en ok kullanlan modus Ponens olarak bilinen karm kalbdr. Bu karmda ncllerden biri koul nerS O yani R U yeter koumesidir. Dier ncl de koul nermesinin nbileenini evetler, lun yerine geldiini iddia eder. Koul nermesinin artbileeni (koul nermesinin zorunlu koulu) sonu olarak karlr. Ana yaps yledir: DKKAT AB A yleyse, B (ncl) (ncl) (Sonu)
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Burada, Ann veya Bnin tek bir nerme olmas gerekmez. Onlarn yerine duAMALARIMIZ rumun karmaklna gre birden ok nerme konabilir. rnein, A yerine p q; B yerine r s nermelerini koyabiliriz. Byle yaK olan T Abir P karm elparsak u nermelerle bir modus ponens kuralnn bir rnei de ederiz: (p q) (r s) (p q) yleyse, r s rnek 1: Yamur yayor ise yerler slanr. Yamur yayor. yleyse, yerler slanacak.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
rnek 2: Bu karm modus ponens formunda ise bu karm geerlidir. Bu karm modus ponens formundadr. yleyse bu karm geerlidir. Modus ponens tipi karmlar, gnlk yaamda ok kullanlr. Koul nermesi, nbileende belirtilen koul yerine geldiinde artbileende belirtilen durumun ortaya kaca ifade edilir. Eer nbileenin iddia ettii durumun ortaya ktn gsterirsek, artbileende belirtilen durumun ortaya km olabileceini ya da kacan syleyebiliriz. Diyelim ki trafik kanunu Hz limitini aan srcye 62 lira para cezas ile cezalandrlr. diyor. Bunu yle okuyabiliriz. Bir src 90 kilometreden hzl giderse 62 lira para cezas ile cezalandrlr. Varsayalm ki radar, Alinin hz limitini atn tespit etti. O zaman. ncl olarak unu ekleyebiliriz. Ali hz limitini at. ki nermeden u nermeyi karabiliriz. Ali 62 lira para cezas ile cezalandrlacak.
Modus Ponenste koul nermesinin nbileeni evetlenir. Artbileen sonu olarak karlr.
82
Klasik Mantk
rnek 3: Bir src hz limitini aar ve radar onu tespit eder ise polis ona 120 para cezas yazar. a srcs hz limitini at ve radar onu tespit etti. yleyse, polis a srcsne 120 para cezas yazacak.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Bir Modus Ponens biimine uygun bir karm da siz kurunuz.
DNELM
Modus S O Tollens R U tr karmlarda, ikinci ncl koul nermesinin artbileenini deiller, D K K sonu A T olarak nbileen karlr.
Modus Tollens (Deilleyen Kip)

ncllerden biri koul nermesidir. Dier ncl, koul nermesinin artbileenini (nbileen iin zorunlu koulu) deiller ve koul nermesinin nbileeninin deilS Oyeterli R U lemesi (B iin koulun olmad) sonu olarak karlr. Genel biimi: A B DKKAT B A.
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
rnek 1: Ali bir aslan ise Ali drt ayakldr. AMALARIMIZ Ali drt ayakl deildir. yleyse, Ali bir aslan deildir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
rnek 2: Ate varsa oksijen de vardr. Oksijen T Eyok. LEVZYON yleyse ate de yok. rnek 3: TERNET ok kar N yaarsa uak seferleri iptal edilecek. Uak seferleri iptal edilmedi. yleyse ok kar yamad.
NTERNET
SIRA SZDE
Modus tollens tipi karmlara bir rnek de siz veriniz. SIRA SZDE
DNELM Modus ponens ve modus tollens kalbna benzeyen kandrc iki yanltmaca vardr. Bunlar nbileenin deillenmesi ve artbileenin evetlenmesi yanltmacalardr. S O R U
DNELM S O R U
Modus Ponens ve Modus Tollens ile lgili Yanltmacalar
nbileenin Deillenmesi
DKKAT
SIRA SZDE
nbileeninDdeillenmesi yanltmacasnda, ikinci ncl koul nermesinin nbileKKAT enini deiller, sonu olarak da artbileenin deillemesi karlr. Genel yaps yledir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AB A B.AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
83
rnek 1: Yamur yaarsa yerler slanr. Yamur yamad. yleyse, yerler slanmad. Bu karm geersizdir. nk ncller doru, sonu yine de yanl olabilir. Koul nermesinde nbileen (Yamur yaar.), artbileen (Yerler slanr.) iin yeter koulu ifade eder. Fakat yerlerin slanmas iin yamurun yamas yeterli koullardan sadece biridir. Belediyenin arazznn yerleri sulamas veya su borularnn patlamas da yerlerin slanmas iin yeterli kouldur. Dolaysyla ncllerden sonucu karamayz. nk yamur yamasa da yerler slanm olabilir. Aadaki karmda daha aktr. rnek 2: Eer Ankarada yayorsan Trkiyede yayorsun. Ankarada yaamyorsun. yleyse, Trkiyede yaamyorsun. Bu karmda ncller doru olduu halde, sonu yanltr. Dolaysyla karm geersizdir. rnek 3: Elektrikler giderse karanlk olur. Elektrikler gitmeyecek. yleyse karanlk olmayacak. Bu karmda da ncller doru, sonu yanl olabilir. nk karanlk olmas iin, ampuln patlamas veya sigortann atmas da yeterlidir. rnek 4: Dnyada insan haklarna sayg gsterilirse, mutsuzluk azalr. Dnyada insan haklarna sayg gsterilmiyor. yleyse, dnyada mutsuzluk azalmaz. Bu karm geerli gibi grnr. Fakat deildir. nbileeni deilleyen karmlar neden hataldr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM Artbileenin evetlenmesi yanltmacasnda ikinci ncl koul nermesinin artbileenini evetler, sonu olarak da nbileenin evetlenmesi karlr. Bu yanltmacann S O R U genel yaps yledir:
Artbileenin Evetlenmesi
DNELM S O R U
AB B A
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
84
Klasik Mantk
Aadaki rnekte, bu karm kalbnn rneklerinin geerli olmad aka grlr. rnek 1: Ate var ise oksijen de vardr. Oksijen var. yleyse ate var. Bu karmda ncller doru, fakat sonu yanl olabilir. Bunun nedeni, bir koul nermesinde artbileenin yeterli koulu deil, gerekli koulu oluturmasdr. Oksijenin varl ate iin gereklidir, fakat yeterli deildir. Yeterli olmaynca artbileenin olduunu syledii durum gereklemise nbileenin olduunu ileri srd durum gereklemi olabilir de olmayabilir de. rnek 2: Deprem olursa insanlar lr. nsanlar ld. yleyse deprem oldu. Bu karmda ncller doru sonu yanl olabilir. Zorunlu koulun olmasndan yeterli koulun olduu sonucunu karamayz. rnek 3: Bu iek gne grmezse yapraklar sararr. Bu iein yapraklar sarard. yleyse bu iek gne grmedi. Bu karm geersizdir. nk iein yapraklarnn sararmasnn gne grmeme dnda daha birok nedeni olabilir.
SIRA SZDE
Bir koul nermesinin artbileenini evetleyerek nbileeni sonu olarak karan karmlar geerli gibi grnr fakat deildir.
SIRA SZDE Artbileeni evetleyen karmlar neden geersizdir?
DNELM S O R U
KOULLU (HPOTETK) TASIM

Hipotetik tasmda her iki ncl ve sonu koul nermeleridir. (Hipotetik denmesinin nedeni, koul nermelerine hipotetik nermeler de denmesidir.) S O Ryledir: U Genel yaps AB B C DKKAT AC
SIRA SZDE
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
rnek 1: SGK ilalarda katk payn artrrsa baz kanser hastalar katk payn deyemeAMALARIMIZ yecek. Baz kanser hastalar katk payn deyemezse ilalarn alamayacaklar ve lecekler. K T A P yleyse, SGK ilalarda katk payn artrrsa baz kanser hastalar ilalarn alamayacaklar ve lecekler.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
85
rnek 2: Parti ii ekimeler devam ederse, iktidara gelemeyiz. ktidara gelemezsek, partiden kopmalar olur. yleyse, parti ii ekimeler devam ederse partiden kopmalar olur. rnek 3: Suriyede rejim deimezse, Arap lkeleri ile Trkiye arasnda bir ii kuak oluacak. Arap lkeleri ile Trkiye arasnda bir ii kuak oluursa, Trkiyenin Ortadouda etkisi zayflayacak. yleyse, Suriyede rejim deimezse, Trkiyenin ortadouda etkisi zayflayacak. Bir koullu tasm rnei de siz veriniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Aada tikel veya tekil nermelerle kurulan iki karm biimini greceiz
DNELM
DNELM
Ayrk tasmda bir tikel S O R U evetleme nermesinin bileenlerinden biri deillenir, dieri sonu olarak karlr.D K K A T
AYRIK TASIM (DISJUNCTIVE SYLLOGISM)

S O R ncl U Ayrk tasmda ncllerden biri tikel evetleme nermesidir. Dier ise tikel evetleme nermesinin bileenlerinden birinin yanl olduunu iddia eder. Yani bileenlerden birini eler ve tikel evetleme nermesinin dier bileenin doru olduDKKAT u sonucu karlr.
rnek 1: Ahmetin arabasn ya Mustafa ya da Mehmet almtr. Mustafa almam. yleyse, Ahmetin arabasn Mehmet almtr. Genel yaps yledir: AB A B AB B A.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Bir tikel evetleme nermesinin bileenlerinden N dierinin TERNET biri evetlenirse, yanl olduu sonucu karlamaz.
Bu karm biiminde bileenlerden birinin doru olmasndan dierinin yanl olduu sonucu kmaz. nk tikel evetleme nermesi en az do N Tbir E R Nbileenin ET ru olduunu iddia ediyor. Dolaysyla ikisi de doru olabilir. Tikel evetleme nermelerinin bileen says ikiden fazla olabilir. Yukardaki rnekteki tikel evetleme nermesi Ahmetin arabasn ya Mustafa ya Mehmet ya da Hasan almtr. da olabilirdi. O ikinci ncl Mustafa ihtimalini elediinden sonu olarak Ya Mehmet ya da Hasan almtr nermesi karlrd. rnek 2: Fikret ya teist ya deist ya ateist ya da agnostiktir. Fikret ateist deildir. yleyse, Fikret ya teist ya deist ya da agnostiktir.
86
Klasik Mantk
rnek 3: Eski mdrn lm ya intihar ya suikasttr. Yaplan incelemeler intihar olmadn gsteriyor. yleyse eski mdrn lm suikasttr.
SIRA SZDE
Bir ayrk tasm rnei SIRA SZDE de siz veriniz.

DNELM Alternatif tasm, ayrk tasm gibidir. Fakat alternatif tasmn ncllerinden biri tekil evetleme nermesidir. Yani bileenlerden sadece ve sadece biri dorudur. Bu neS O R U tasmda ikinci ncl tekil evetleme nermesinin bileenlerindenle, bir alternatif den birini evetlediinde dier(ler)i deillenmi olur; birini deillediinde dier(ler)i evetlenmi olur ve dier bileen(ler)in deillemesi veya evetlenmesi sonu olarak DKKAT karlr.
DNELM S O R U
ALTERNATF TASIM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE rnek 1: Sen ya ay imek istiyorsun ya da kahve (ikisini birlikte deil). Kahve AMALARIMIZ imek istiyorsun. yleyse, ay imek istemiyorsun.
K T A P
TELEVZYON
Bu karmdaki ya ...ya da ... eklemini tikel evetleme eklemi olarak yorumlaK T A P saydk bu sonucu karamayz. nk bir insan hem ay hem de kahve imek isteyebilir. Tekil evetleme eklemi olarak yorumladmzda ise sonu geerli olarak kar.
TELEVZYON
NTERNET
rnek 2: Bu helikopterin dmesi ya sahiden bir kaza ya da bir sabotaj (ikisi birlikte deil). Elimizdeki sabotaj ihtimalini glendiriyor. N T Ebulgular, RNET yleyse, helikopterin dmesi bir kaza olmayabilir. rnek 3: Ya hayatm kendim planlayacam ya da bakasnn benim hayatm planlamasna frsat vereceim (ikisi birlikte deil). Hayatm kendim planlayacam. yleyse, bakasnn benim hayatm planlamasna frsat vermeyeceim.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
kilemler tartmalarda SIRAamaza SZDEsrklemek rakibi iin kullanlr. nclleri iki koul ve bir tikel evetleme nermesinden oluur.
Aadaki karmlardan SIRA SZDE hangisinde ya ... ya da ... eklemi tekil evetleme eklemi olarak yorumlanmazsa karm geersiz olur? 1. Seimden ya A partisi birinci parti olarak kar ya da B partisi. N E Lparti M B partisiDbirinci kamayacak gibi grnyor. yleyse A partisi seimden birinci parti olarak kacak. 2. Ya A partisi ya S O R da U B partisi yzde on barajn geer. A partisi yzde on barajn geti. yleyse, B partisi yzde on barajn geemedi.
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE iki seenek arasnda kaldmz zaman, ikileme dtmkisi de ho olmayan z syleriz. Trkede Ya krk katr ya da krk satr. veya Aa tkrsen sakal, yukar tkrsen byk. deyimleri byle durumlar tasvir eder. kilemler, sk sk AMALARIMIZ
KLEMLER
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
87
tartmalarda rakibi amaza sokmak iin kullanlr. Tartan taraflardan biri rakibe Ya A olacak ya da C olacak. eklinde tikel evetleme veya tekil evetleme nermesi formunda (Ya A ya da B nermesini iki biimde de yorumlanabilir) iki alternatiften birini semek zorunda olduunu, fakat her iki alternatifin de naho sonulara gtreceini -yani aa tkrsen sakal yukar tkrsen byk durumunun kanlmaz olacan- kantlamaya alr. kilemler genel olarak ncl bir sonutan oluur. ncln birisi eklinde bir tikel ya da tekil evetleme nermesidir. Dier ikisi nbileenleri ve olan koul nermeleridir. Tikel evetleme nermesi ya koul nermelerinin nbileenlerini evetler ya da artbileenlerini deiller. nbileenlerini evetlediinde, bileenleri koul nermelerinin artbileenleri olan bir tikel evetleme nermesi sonu olarak karlr. Byle ikilemlere yapc ikilemler denir. Tikel evetleme nermesi koul nermelerinin artbileenlerini deillediinde bileenleri koul nermelerinin nbileenlerinin deillemeleri olan bir tikel evetleme nermesi sonu olarak karlr. kilemlerde tikel evetleme nermelerinin iki bileeni vardr. Fakat bileenler daha ok olabilir. Tikel evetleme nermesi bileenli olursa ierirse lem-rnein, bir ey ya (1) siyahtr ya (2) beyazdr ya da (3) gridir-, drt bileenli olursa drtlem -rnein: Ya (1) ABye gireceiz ya (2) Karadeniz ekonomik ibirliini kuracaz ya (3) ABDye daha ok yaklaacaz ya da (4) tek bamza kalacaz-, daha ok e ierirse oklem elde ederiz. kilemler tikel veya tekil evetleme nermeleri ile ortaya konabilecei gibi retorik soru cmleleri, koul nermeleri, soru cmleleri ile de ortaya konabilir. (1) Retorik soru -yani sorann muhatabndan cevap beklemedii, cevab kendi iinde olan soru- eklinde olabilir. rnein, ocuklar dindar olmasnlar da tinerci mi olsunlar? Bu soru muhatabn nne dindar olmak ve tinerci olmak zere iki seenek sunar. Muhatap bunlarn ikisini de istemeyecektir. Fakat muhtemelen tinerci olmasn hi istemeyecektir. Sonu olarak ikilemi ortaya atan konumacnn savunduu seenee, dindar olma seeneine, raz olacaktr. (2) Ayn ikilem koul nermesi ile de ifade edilebilir. rnein, ocuklar dindar olmazlarsa tinerci olurlar. Bu nbileeni olumsuz koul nermelerinin tikel evetleme nermeleri olmalarn yle aklayabiliriz: Doruluk tablosunda A B nermesi ile A B nermesi ayn durumlarda ayn doruluk deerlerini alrlar, yani iki nerme edeerdir. Dolaysyla bu nerme (3) Soru nermesi eklinde olabilir. rnein, Krk katr m istersin yoksa krk satr m? Bu muhatabn krk katrdan veya krk satrdan birini semek zorunda olduunu ifade eder. Krk katrn sonucu da ktdr, krk satrn sonucu da. Siz de bunlara birer rnek veriniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM Yapc ikilemde, yukarda belirttiimiz gibi, tikel evetleme nermesi, koul nermelerinin nbileenini evetler, yani nbileenlerden en az birinin doru olduunu S O R U en az birinin ileri srer. Sonu olarak da koul nermelerinin artbileenlerinden doru olduu, C D, karlr. DKKAT
Yapc kilem
10
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
88
Klasik Mantk
Genel yaps yledir: Ya A olacak ya da B olacak. A olursa C olacak B olursa D olacak yleyse, ya C olacak ya da D olacak. Bu karm sembolik olarak yle gsterebiliriz: AB AC BD CD rnek 1: Ya nkleer santaller kuracaz ya da fosil yaktlarla alan santrallere devam edeceiz. Nkleer santral kurarsak nkleer kaza olasln artracaz. Fosil yaktlarla alan santrallere devam edersek uluslar aras piyasalarda rekabet gcmz azalacak. Sonu olarak ya nkleer kaza olasln artracaz ya da uluslararas rekabet gcmz azalacak. Yapc ikilemler karmak ve basit olmak zere ikiye ayrlr: Eer koul nermelerinin artbileenleri farkl ise (yukardaki rnekte olduu gibi) ikilem karmaktr; artbileenler ayn ise ikilem basittir. rnek 1deki ikilem, karmak yapc ikilemdir. Basit ikilemin genel yapsn yle gsterebiliriz. AB AC BC C (Normal olarak C C kmas gerekir. Fakat egllk kuralna gre C C, Cye edeerdir.) rnek 2: Determinizm ya dorudur ya da yanltr. Determinizm doru ise irade zgrl yoktur. Determinizm yanl ise irade zgrl yoktur. yleyse, irade zgrl yoktur. kilemlerde A A eklindeki totolojik (her durumda doru olan) nermeleri anmak gereksiz grlebilir. Bu rnekte birinci ncl kaldrlabilir.
SIRA SZDE
11
Basit yapc ikileme ve karmak yapc ikilemlere birer rnek veriniz. SIRA SZDE
D N E Lkoul M Ykc ikilem de nermelerinin artbileenleri farkl olmaldr. Ama nbileenleri ayn da olabilir farkl da. Eer koul nermelerinin nbileenleri farkl ise ikilem, karmak ikilemdir ayn ise basit ykc ikilem. S O R ykc U
DNELM Ykc ikilemde tikel evetleme nermesi koul nermelerinin S O R U deiller. artbileenlerini
Ykc kilem
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
89
Basit ykc ikilemde ncllerdeki koul nermeleri ayn nbileenden iki sonu kacan ileri srer. Basit Ykc kilem AB AC B C A Bunu yle okuyabiliriz: A olursa hem B olur hem de C olur. Fakat B veya Cden en az biri olmayacak. yleyse A olmayacak. rnek 1: Onun baarl olabilmesi iin sabrl olmas gerekir. Onun baarl olabilmesi iin zeki de olmas gerekir. Fakat o ya sabrl deildir ya da zeki deildir. yleyse, o baarl olamaz. Karmak ykc ikilemin ana yaps da yledir. AB CD B D A C rnek 2: Mehmet basiretli bir insan olsayd, tehlikeyi fark ederdi. Tecrbeli bir insan olsayd, tehlikenin stesinden gelirdi. Fakat Mehmet ya tehlikeyi fark etmedi ya da tehlikenin stesinden gelemedi. yleyse, Mehmet ya basiretli deil ya da tecrbeli deil. Basit ykc ve karmak ykc ikilemlere birer rnek veriniz.
SIRA SZDE
Karmak yapc ikilemlerde koul nermelerinin nbileenleri farkldr.
Basit ykc ikilemlerde koul nermelerinin nbileenleri ayn, artbileenleri farkldr.
DNELM kilemler geerli karmlar olduundan nclleri doru kabul edince sonucu da doru kabul etmek gerekir. Dolaysyla ikilemlere kar kmak iin ncllerden en S O R U evetleme iki az birinin doru olmadn gstermek gerekir. ncller de bir tikel de koul nermesinden oluur. Tikel evetleme nermesini rtmeye ikilemin boynuzlar arasndan kama yolu, koul nermelerini rtmeye de ikilemi boyDKKAT nuzlarndan yakalama yolu denir. (1) Boynuzlar arasndan kama yolu. kilemdeki ncllerden tikel evetleme SIRA SZDE nermesi, mevcut seenekleri sunduunu, baka seenek olmadn ima eder. Tikel evetleme nermesi nc halin imkanszln gsteren A A gibi bir nerme deilse, genellikle bir nc hal mevcut olabilir. rnein,
KLEMLERE KARI IKMANIN YOLLARI
12
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
stanbula ya uakla ya da otobsle gideceksin. Uakla gidersen ok para deyeceksin. K T A P Otobsle gidersen ge kalrsn. Dolaysyla ya ok para deyeceksin ya da ge kalacaksn.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
90
Klasik Mantk
Bu ikileme itiraz etmenin birka yolundan biri, tikel evetleme nermesine itiraz etmektir. Buna da stanbula gitmenin baka yollarnn olduunu gstererek itiraz edebiliriz. rnein, aratrdk tren yolu ile gidebileceimizi grdk. O zaman, sadece iki deil, en azndan nc bir seenek olduunu ileri sreriz ve sonular olumsuz iki seenekten birini semek zorunda olmadmz syleriz. (2) Boynuzlarndan tutma yolu: kilemlere boynuzlu tasm da denir. Koul nermeleri ikilemin boynuzlarn oluturur. kilemlerden koul nermelerini rterek kurtulma yoluna da ikilemi boynuzlarndan tutma yolu denir. Bu da nbileenin olmasnn artbileenin olmasn gerektirmediini gstermek demektir. Yukardaki rnekte rnein, Uakla gidersen ok para dersin nclne erken rezervasyon yaptrlrsa ok para denmeyebileceini syleyerek itiraz edebiliriz. Yine otobsle gitmenin gecikmeye ya da fazla gecikmeye neden olmayaca da gsterilebilir. kilemlerden kurtulmann bir nc yolu daha vardr. Buna da kar ikilem oluturma yolu denir. (3) Kar ikilem oluturma: kilemler genellikle bardan bo tarafn gsterir. Bardan dolu tarafn gsteren bir ikilem kurabiliriz. Bunun klasik rnein, olunu politikaya girmemesi iin ikna etmeye alan anne ile annesini ikna etmeye alan olun ikilemleridir. Anne olunu, politikaya girmemesi iin yle bir ikilemle ikna etmeye alr: Politikada ya doruyu syleyeceksin ya da yalan syleyeceksin. Doru sylersen insanlarn nefretini kazanacaksn. Yalan sylersen tanrlarn nefretini kazanacaksn. yleyse, ya insanlarn nefretini kazanacaksn ya da tanrlarn. Oul da annesini politikaya girmesinin yararl olacana yle bir kar ikilemle ikna etmeye alr: Politikada ya doruyu syleyeceim ya da yalan syleyeceim. Doruyu sylersem tanrlarn sevgisini kazanacam. Yalan sylersem insanlarn sevgisini kazanacam. yleyse, ya tanrlarn sevgisini kazanacam ya da ya da insanlarn.
SIRA SZDE
13
DNELM S O R U
Aadaki ikileme hangi yollarla kar klabilir: SIRA SZDE Hava scak olursa terleyeceiz. Hava souk olursa yeceiz. D NELM Hava ya scak olacak ya da souk olacak. yleyse, ya terleyeceiz ya da yeceiz.
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
91
zet
A M A
Bir koul nermesinde gerekli koulun ve yeterli koulun ne olduunu ve aralarndaki ilikileri belirtmek. Koul nermelerinin nbileeni yeter koulu, artbileeni gerekli koulu ifade eder. A ise B gibi bir nermede A, B iin yeter koulu, B de A iin gerekli koulu oluturur. Yeter koulun olmasndan gerekli koulun olduunu, gerekli koulun olmamasndan yeter koulun olmad sonucunu karabiliriz. Yaygn olarak kullanlan geerli karm kurallarnn adlarn sylemek. Modus ponens, Modus tollens, koullu tasm, ayrk tasm, alternatif tasm, (Karmak ve Basit) Yapc kilem, (Karmak ve Basit) ykc ikilem ok kullanlan karm kurallardr. Modus Ponens ve Modus tollensin ncllerinden biri koul nermesidir. Verilen bir karmn hangi karm kuralnn bir rnei olduunu belirtmek. Verilen bir karmn hangi kuraln bir rnei olduu, karmn ana yaps belirlendikten sonra grlebilir.
A M A
Bu karmlara benzeyen fakat geerli olmayan karmlar (yanltmacalar) fark etmek. Modus ponens ve modus tollensle ilikili hatal karmlar (yanltmacalar) nbileeni deilleme ve artbileeni evetleme olarak bilinen yanltmacalardr. kilemlerle ilgili olan da yanl ikilem yanltmacasdr. kilemlerden kanma yollarn ifade etmek. kilemlerden kamann yollar ya tikel evetleme nermesinin alternatifleri tketmediini gstermek (ikilemin boynuzlar arasndan kamak), koul nermelerinde nbileenin artbileeni gerektirmediini gstermek (ikilemi boynuzlarndan tutmak) veya bir kar ikilem kurmaktr.
AM A
AM A
A M A
92
Klasik Mantk
Kendimizi Snayalm
1. A ise B gibi bir koul nermesi iin aadakilerden hangisi yanltr? a. A, B iin yeterli kouldur. b. B, A iin gerekli kouldur. c. B olmadan Ann olmayacan iddia eder. d. A olmadan Bnin olmayacan iddia eder. e. A olursa Bnin de olacan iddia eder. Determinizm doruysa gemite davrandmzdan farkl biimde davranamazdk. Fakat gemite davrandmzdan farkl biimde davranabileceimize inanyoruz. yleyse determinizm yanl olmal. 2. Yukardaki karm iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Modus ponens karm kalbnn bir rneidir. b. Modus tollens karm kalbnn bir rneidir. c. nbileeni deilleme yanltmacasnn bir rneidir. d. Artbileenin evetlenmesi yanltmacasnn bir rneidir. e. Koullu bir tasmdr. zmir suikast baarl olsayd Atatrk lrd. Atatrk ld. yleyse, zmir suikast baarl oldu. 3. Yukardaki karm iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Modus ponens karm kalbnn bir rneidir. b. Modus tollens karm kalbnn bir rneidir. c. Artbileenin evetlenmesi yanltmacasnn bir rneidir. d. nbileeni deilleme yanltmacasnn bir rneidir. e. Koullu bir tasmdr. stihbarat ya srail verir ya da Amerika Fakat stihbarat srail vermez. yleyse, istihbarat Amerika verdi. 4. Yukardaki karm iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Yapc ikilemdir. b. Ykc ikilemdir. c. Modus ponens rneidir. d. Modus tollens rneidir. e. Ayrk tasm rneidir. Tanr ya vardr ya da yoktur. Tanr varsa, cehennem de var. Tanr yoksa, cennet de yok. yleyse ya cehennem var ya da cennet yok. 5. Yukardaki karm iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Karmak yapc ikilemdir. b. Basit yapc ikilemdir. c. Basit ykc ikilemdir. d. Karmak ykc ikilemdir. e. Geersiz bir karmdr. (1) Tanr ya vardr ya da yoktur. (2) Tanr varsa, cehennem de var. (3) Tanr yoksa, cennet de yok. (4) yleyse ya cehennem var ya da cennet yok. 6. Yukardaki karma aadakilerden hangisi uygun bir itiraz olur? a. (1) nermesinin btn alternatifleri tketmediini ileri srmek. b. (2) nermesinin yanl olduunu ileri srmek. c. (3) nermesinin yanl olduunu ileri srmek. d. (4) nermesinin ilk nermeden geerli olarak kmayacan ileri srmek. e. (2), (3) ve (4)de cehennem ile cenneti yer deitirmek. (1) Paran oksa da derdin ok. (2) Paran yoksa da derdin ok. (3) Paran ya ok ya da yok. (4) yleyse derdin ok. 7. Yukardaki karm iin aadakilerden hangisi yanltr? a. Basit yapc ikilemdir. b. Basit ykc ikilemdir. c. En uygun itiraz 3 nolu ncle kar kmak olur. d. Geerli bir karmdr. e. tiraz olarak (1)in yanl olabilecei ileri srlebilir.
93
Mutluluk iin ruh sknetinin olmas gerekir. Ruh skunetinin olabilmesi iin de gelecek endiesinin olmamas gerekir. yleyse, mutluluk iin gelecek endiesinin olmamas arttr. 8. Yukardaki karm iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Bir modus ponens rneidir. b. Bir modus tollens rneidir. c. Geersiz bir karmdr. d. Ayrk tasmdr. e. Bir koullu tasm rneidir. 9. Aadakilerden hangisi, Sevmiyorsan terk et. ile ayn anlama gelir? a. Ya sev ya terk et. b. Hem sev hem terk et. c. Hem sevme hem terk etme. d. Ne sev ne terk et. e. Sevme ama terk et. Byle giderse iimiz kt olacak. Fakat byle gitmeyecek. yleyse iimiz kt olmayacak. 10. Yukardaki karm iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Modus ponens karm kalbnn bir rneidir. b. Modus tollens karm kalbnn bir rneidir. c. nbileeni deilleme yanltmacasnn bir rneidir. d. Artbileenin evetlenmesi yanltmacasnn bir rneidir. e. Koullu bir tasmdr.
94
Klasik Mantk

1. d 2. b Yantnz yanl ise Koul nermeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nce, ikinci ncl Fakat gemite davrandmzdan farkl biimde davranabilirdik. eklinde okuyunuz. Yine de yanl ise Modus Ponens ve Modus Tollens karm Kurallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Artbileen Evetlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ayrk Tasm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kilemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kilemlere Kar kma Yollar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kilemler ve kilemlere Kar kma Yollar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Koul nermelerinin Deiik fade Biimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ikilemlerin farkl cmlelerle ortaya konu biimlerini yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise modus ponens, modus tollens ve onlarla ilgili yanltmacalarn yapsn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 5 nk bir koul nermesinde artbileen iin deillenen yeterli koulun dnda baka yeterli koullar da olabilir. Evi stmak iin kalorifer yeterli olduu gibi, elektrik sobas da yeterlidir. Sra Sizde 6 Zorunlu koulun olmas yeterli koulun olaca anlamna gelmez. Sra Sizde 7 Mantk renirsem daha iyi akl yrtrm. / Daha iyi akl yrtrsem daha yksek not alrm. / yleyse, mantk renirsem daha yksek not alrm. Sra Sizde 8 Aylin snava annesiyle veya babasyla gelecekti. / Annesiyle gelmemi. / yleyse babasyla gelmi. Sra Sizde 9 (1) nolu karmda ikinci ncl bileenlerden birini deilledii iin hem ayrk tasmda hem de alternatif tasmda geerlidir. (2) nolu karmda ikinci ncl birinci ncln bileenlerinden birini evetledii iin karmn geerli olabilmesi iin birinci ncln tekil evetleme nermesi olarak yorumlanmas gerekir. Sra Sizde 10 (1) Asmayalm da besleyelim mi? (2) Kzn dvmezsen dizini dversin. (3) Darbe mi eriat m? Sra Sizde 11 (1) Basit yapc ikilem rnei: ller ya sadece yok olacaklar ya da ldkten sonra daha iyi bir yaam srecekler. / ller sadece yok olacaklarsa, lm korkulacak bir ey deildir. / nsanlar, ldkten sonra daha iyi bir yaam sreceklerse, lm yine korkulacak bir ey deildir. / yleyse, lm korkulacak bir ey deildir. (2) Karmak yapc ikilem rnei: Eer sansr savunursak, ifade zgrln kstlam oluruz. / Sansr savunmazsak, ocuklar zararl mesajlara maruz brakm oluruz. / Sansr ya savunacaz ya da savunmayacaz. / yleyse, ya ifade zgrln kstlayacaz ya da ocuklar zararl mesajlara maruz brakacaz.
3. c 4. e 5. a 6. e 7. b
8. e
9. a
10. c

Sra Sizde 1 Bir koul nermesinde yeterli koulu nbileen, gerekli koulu artbileen ifade eder. Sra Sizde 2 Tikel evetleme nermeleri en az bir bileenin doru olduunu iddia ederken, tekil evetleme nermeleri en az ve en ok bir bileenin doru olduunu iddia eder. Sra Sizde 3 Sabrl olursan kazanrsn. / Sen sabrlsn. yleyse sen kazanrsn. Sra Sizde 4 Eer suu o ileyseydi en azndan davranlarnda baz deiiklikler olurdu. / Fakat davranlarnda hibir deiiklik yok. / yleyse suu o ilemedi.
95

Sra Sizde 12 (1) Basit ykc ikileme rnek: Sigara iersem param gider. / Sigara iersem salm da gider. / Ben paramn veya salmn gitmesini istemiyorum. / yleyse, sigara imeyeceim. (2) Karmak ykc ikileme rnek: Melih samimi olsayd bin dereden su getirmezdi. Melih mert olsayd, dncelerini aka sylerdi. Fakat o bin dereden su getirdi veya dncelerini aka sylemedi. yleyse ya o samimi deil ya da mert deil. Sra Sizde 13 (1) Boynuzlar arasndan kalabilir: Hava bahar havas da olabilir. (2) Boynuzlarndan tutulabilir: (a) Hava scak olursa glgede veya serin bir yerde durabiliriz, ince giyinebiliriz terlemeyiz veya (b) hava souk olursa kaln giyiniriz. (3) Kar ikilem kurulabilir: Hava scak olursa snacaz. / Hava souk olursa serinleyeceiz. / Hava ya scak olacak ya da souk olacak. / yleyse ya snacaz ya da serinleyeceiz. Grnberg, Teo, Onart, Adnan ve Batuhan, Hseyin. 1976. Modern Mantk ve Uygulamalar. nc bask. stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar. Hurley, Patrick J. 2006. A Concise Introduction to Logic. Nineth edition. Belmont, CA.: Thomson Wadsworth Jevons, W. Stanley. 1918. Elementary Lessons in Logic: Deductive and Inductive. New York: Macmillan. Keynes, John Neville. 1900. Studies and Exercises in Formal Logic. London: Macmillan. ner, Necati. 1991. Klasik Mantk. Altnc bask. Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. Salmon, Wesley C. 1973. Logic. Second edition. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Stebbing, Susan L. 1961. A Modern Elementary Logic. Methuen, London: University Paperbacks.

MNT402U

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MNT402U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editr Prof.Dr. Semiha AKINCI

Klasik Mantn Konu ve Yntemi..........................................

Kavram ve Terim .................................................................... 12

Tasmlar (Kyaslar).................................................. ................ 40

Hatal Akl Yrtmeler: Safsatalar (Yanltmacalar) ............ 64

Mantk Kurallar ve Uygulamalar........................................... 78

Klasik Mantn Konusu ve Yntemi

Klasik mantk ka alana ayrlr? SIRA SZDE

zdelikD lkesi KKAT

nc Halin mknszl lkesi

1. nite - Klasik Mantn Konusu ve Yntemi

Yeterli Neden lkesi

MANTIKSAL DNME: AKIL YRTME YNTEMLER:

Tmdengelim (Dedktif Akl Yrtme)

Tmevarm (ndktif Akl Yrtme)

1. nite - Klasik Mantn Konusu ve Yntemi

1. nite - Klasik Mantn Konusu ve Yntemi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. nite - Klasik Mantn Konusu ve Yntemi

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

2- Birbirleriyle likilerine Gre 2-a zlk ve lintilik Kavramlar

Tek Tek Ele Alnlarna Gre

Soyut ve Somut Kavramlar

Kollektif ve Distribtif Kavramlar

Olumlu ve Olumsuz Kavramlar

Birbirleriyle likilerine Gre

2. nite - Kavram ve Terim

KAVRAMLARIN ETL GSTERGELERD N E L M Nelik, Gereklik ve Kimlik

Kavram eitlerini ematik olarak gsterecek olursak:

Tekil Kavram Hasan Aye Yonca

Genel Kavram nsan

KAVRAMLAR ARASI LKLER

2. nite - Kavram ve Terim

Her ku tendir. Her ten kutur.

Hibir ku kedi deildir. Ku Kedi Hibir kedi ku deildir.

Baz kular tendir. Baz tenler kutur.

Ayrm, ayn cins ierisinde bulunan trleri birbirinden ayran niteliklerdir.

2. nite - Kavram ve Terim

Be Tmele Gre Tanm eitleri

Tanmlanana Gre Tanm eitleri

Nesnelerin tanmn yukardaki hangi tanm yapabilir? SIRA SZDE

DNELM Zaman, mekn, birlik, okluk ve duygularn tanm yaplamaz. S O R U

2. nite - Kavram ve Terim

2. nite - Kavram ve Terim

2. nite - Kavram ve Terim

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

nerme eitlerini ematik olarak gsterecek olursak:

Yargnn Niteliine Gre nermeler

Yargnn Kipliine Gre nermeler

Olumlu Olumsuz nermeler nermeler

Yargnn Saysna Gre nermeler

Yaln Mmkn Zorunlu nermeler nermeler nermeler

Bileiklii Ak Olan nermeler

Bileiklii Gizli Olan nermeler

Karlatr- Snrlandrc mal nermeler nermeler

NERME ETLER Yargnn Niteliine Gre nermeler

Gk mavidir. nermesinde ka yarg bulunur, olumsuzunu yaznz. SIRA SZDE

Yargnn Saysna Gre nermeler

Basit (ya da Kategorik) nermeler

Bileiklii Aka Belli Olan nermeler