Toplumsal Cinsiyet Calismalari

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2312

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1309
TOPLUMSAL CNSYET
ALIfiMALARI
Yazarlar
Prof.Dr. Fatmagl BERKTAY (nite 1)
Prof.Dr. Yldz ECEVT (nite 2)
Prof.Dr. Ayfle GNDZ HOfiGR (nite 3)
Prof.Dr. Belks KMBETOLU (nite 4)
Prof.Dr. Eser KKER (nite 5)
Arfl.Gr.Dr. Halise KARAASLAN fiANLI (nite 5)
Prof.Dr. Glriz UYGUR (nite 6)
Yrd.Do.Dr. F. rem ALAR (nite 6)
Glnur ELK (nite 7)
Prof.Dr. Yldz ECEVT (nite 7)
Prof.Dr. Serpil SANCAR (nite 8)
Editrler
Prof.Dr. Yldz ECEVT
Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Prof.Dr. E. Nezih Orhon
Yrd.Do.Dr. D. Alper Altunay
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Gnnur Tuba Trksavafl
Dil Yazm Danflman
Okt. Sevgi alflr Zenci
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Toplumsal Cinsiyet alflmalar

ISBN
978-975-06-0986-2
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Feminist Teoride Almlar ....................................................
GRfi ..............................................................................................................
FEMNST BLNCN GELfiME SREC .......................................................
SANAYLEfiME, MODERNLEfiME, ULUS-DEVLET VE FEMNZM ..............
Yeni Feminizm ve Kz Kardefllik...............................................................
Kz Kardeflliin Sorgulanmas ..............................................................
POST-MODERN DNEMDE FEMNZM......................................................
Hak Eflitliine Vurgu: Liberal Feminizm ......................................................
Bedene ve Cinsellie Vurgu: Radikal Feminizm .........................................
Snfsal Farklla Vurgu: Marksist Feminizm...............................................
Uzlafltrc Bir Yaklaflm: Sosyalist Feminizm ...............................................
SORULAR, BLNMELER.............................................................................
Evrensellik le Yerellik Arasndaki liflki ya da Feminizmin eliflkileri .....
Farkllklara Duyarln Sonular: Feminist Teoride Yeni Almlar..........
Maddeci Feminizm .......................................................................................
Toplumsal nfla Feminizmi............................................................................
POST-MODERN YAKLAfiIMIN ELEfiTRS ..................................................
Ataerkil Sisteme Karfl Mcadeleden Vazgeilemez ....................................
Farkllklarmzla ve Onlara Ramen Birlikte .............................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
5
6
7
8
9
9
10
11
11
13
14
15
16
16
17
18
19
20
21
21
22
23
Emek ......................................................................................... 24
KADIN EME LE LGL SOSYOLOJK ALIfiMALARIN GELfiM .........
EV-/KARfiILIKSIZ KADIN EME LE LGL TARTIfiMALAR ...............
EV- /KARfiILIKSIZ KADIN EMENN ZGLLKLER ......................
CRETL KADIN EMENN ZGLLKLER............................................
Emek Piyasasna Katlm ..............................................................................
Sektrler ve flkollar Temelinde Yatay Ayrflma .........................................
fl Yeri inde Dikey Ayrflma .......................................................................
cretlerde Toplumsal Cinsiyet Fark............................................................
Enformel (Kayt Dfl) stihdam ve Ksmi Zamanl alflma .......................
CRETL KADIN EME LE LGL KURAMLAR........................................
cretli Kadn Emei Konusunda Klasik Sosyolojik Kuramlar ....................
nsan Sermayesi Kuram ..............................................................................
Marksist ve Marksist Feminist Kuramlar ......................................................
Harry Braverman ve Vasfszlaflma.........................................................
Yedek Sanayi Ordusu Kuram................................................................
Marksist Paral Emek Piyasas Kuram .................................................
Radikal Feminist Yaklaflmlar ......................................................................
kili Sistemler Kuram ..................................................................................
25
26
27
28
29
30
30
31
31
32
32
33
34
34
34
35
36
36
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
TEKNOLOJK DEfiMELERN KADIN EME LE LfiKS ......................

KRESELLEfiMENN KADIN EMENE ETKLER.......................................
EKONOMK KRZ DNEMLERNDE KADIN EME .................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...........................................................
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................
3. NTE
Kalknma ................................................................................... 50
GRfi ..............................................................................................................
KURAMSAL YAKLAfiIMLAR ..........................................................................
Kalknmada Kadn Yaklaflm ......................................................................
Klasik Modernleflme Yaklaflmna Gre Kalknmada Kadn.................
Kalknma ve Kadn Yaklaflm ................................................................
Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma Yaklaflm ..........................................
Kadn evre ve Kalknma Yaklaflm .....................................................
Kalknma ve Kadnn Glenmesi Yaklaflm .......................................
KALKINMADA TOPLUMSAL CNSYET POLTKASI ..................................
KIRSAL KALKINMA VE KADIN ....................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras 1 ...........................................................................................
Okuma Paras 2 ...........................................................................................
Okuma Paras 3 ...........................................................................................
4. NTE
51
51
52
52
56
58
59
60
60
61
64
66
67
68
68
69
69
70
Afetler ....................................................................................... 72
AFETLER SONRASI KADINLAR VE ERKEKLER ..........................................
TOPLUMSAL CNSYETE DUYARLI YAKLAfiIMLAR GELfiTRMEK...........
AFETLERN ETKLERNN ARAfiTIRILMASI .................................................
AFETLERE LfiKN ARAfiTIRMALAR GENEL BR BAKIfi ...........................
AFETLERN ETKLER VE SONULARI........................................................
AFETLERDE ALE, YAKIN EVRE LfiKLER .............................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
38
39
41
43
44
45
46
46
47
73
77
80
81
84
87
90
91
92
93
94
94
Medya ........................................................................................ 96
MEDYA VE KADINLAR ARASINDAK LfiKY TANIMLAMAK................. 97
KADIN OKUR VE ZLEYCNN AfiAILANMASINA
MKAN TANIMAMAK ................................................................................... 99
HABERSZ BR DNYADA BIRAKILMAK ................................................... 101
ORTA SINIF KADINLIIN YCELTMNN
indekiler
BR ARACI OLARAK REKLAM......................................................................

MEDYADA ALIfiAN KADINLARIN KONUMU ...........................................
TRKYEDE MEDYADA ALIfiAN KADINLARIN DURUMU.....................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
105
106
109
112
113
114
115
115
116
fiiddet ........................................................................................ 118

GRfi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL CNSYET VE fiDDET ............................................................
Toplumsal Cinsiyete Dayal fiiddet...............................................................
TOPLUMSAL CNSYETE DAYALI OLARAK
KADINA YNELK fiDDET .........................................................................
KADINA YNELK fiDDET VE HUKUK.....................................................
Hukukun Kadna Ynelik fiiddete Yaklaflm ..............................................
Kadna Ynelik fiiddete Dair Belirli fiiddet Trleri
erevesinde Hukukun Yaklaflm ...............................................................
Ev-i fiiddet.............................................................................................
Tecavz....................................................................................................
Namus Cinayetleri .........................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ..............................................
123
126
126
128
128
130
132
135
136
137
137
138
139
Cinsellik ve Beden ................................................................... 140

GRfi ..............................................................................................................
BEDENN TARHSEL SERVENNE BAKIfi .................................................
Beden Konusu Neden ne kt? ................................................................
GZELLK POLTKALARI ............................................................................
Beden Direniflin znesi Olabilir mi? ...........................................................
CNSELLK VE KTDAR ..............................................................................
Sermaye Olarak Beden .................................................................................
Bekret, Vajinusmus ve ktidarszlk ............................................................
MODERN TIBBIN KADIN BEDENNE YAKLAfiIMI ....................................
Tbbilefltirme (Medikalizasyon) ....................................................................
Kadn Bedeninin Dourganla Hapsedilifli ................................................
Kullanfll Kadn Bedeni .............................................................................
zet................................................................................................................
Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
6. NTE
119
119
120
141
142
143
144
147
148
149
151
154
155
157
160
161
162
163
164
165
166
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
Erkeklik ..................................................................................... 168

MODERN TOPLUMLARDA CNSYET FARKLARI VE
TOPLUMSAL KTDAR LfiKS ..................................................................
Toplumsal Eflitsizlikler, Cinsiyet Farklar ve Toplumsal
ktidar liflkileri Arasndaki liflki ..................................................................
Modern Toplumlar ve Cinsiyet Farklar Rejimi..........................................
ERKEK EGEMEN TOPLUM ...........................................................................
Egemen Erkeklik Deerleri Toplumsal Dzenin Devamn Salar ............
Erkeklik: Biyolojik Yap m Kltrel/Toplumsal nfla m? .........................
Egemen Erkeklik Nedir? ..............................................................................
Egemen Erkeklik Karflsnda Farkl Erkeklikler Mmkn m? ..................
Egemen Toplumu Nasl Tanmlayabiliriz? ..................................................
Farkl Erkeklik karlarnn flbirlii: Hegemonik Erkeklik Dzeni ...........
ENDSTRLEfiME, ERKEK EME VE MODERN ERKEKLK......................
Endstriyel retim, Erkek Kas Gc, Aile Reislii ....................................
Modern Aile: alflan Erkek ve Ev Kadn ..................................................
Kapitalizmin alflma Ahlak ve alflarak Kendini Yaratan Erkek ............
BEDENN CNSYET VE ERKEKLK............................................................
Modern Tbbn Erillii...................................................................................
Erkek Bedeni ve Bedensel zgrlk .........................................................
Eril ktidarn Pratii: Bakma-Baklma liflkisi ...............................................
Erkek Homososyallii ve Erkek Cemaatleri ................................................
Erkek Sporlar Eril Bedenin nflasnda Nasl bir Rol Oynar?.....................
Sporun Eril erii, Erkek Bedeni-Kadn Bedeni Arasnda
Nasl bir Hiyerarfli Kurar?..............................................................................
ERKEKLK VE fiDDET LfiKS ...................................................................
fiiddet Erkeklere Mahsus Bir zellik midir? ................................................
Eril fiiddet Her Erkein Yararna mdr? Connell ve
Ataerkil Pay Tartflmas ................................................................................
Eril fiiddetin Kurumsal Temeli Var mdr? ..................................................
Eril fiiddetin Yaygn Tr: Aile i fiiddet ..................................................
ERKEK EGEMENLNN DEfiEN YZ .................................................
Erkekliin Krizi mi? .......................................................................................
Endstri-Sonras Kapitalizmde Hane, Piyasa ve Cinsiyet
liflkilerinde Deiflimler .................................................................................
Irklk, Yabanc Dflmanl .......................................................................
SONU...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
169
169
169
170
170
171
171
171
172
173
174
175
175
175
176
177
177
177
178
179
179
180
180
181
181
181
182
183
184
186
186
187
189
190
191
191
nsz
nsz
Toplumsal Cinsiyet alflmalar kitab, uzaktan eitim ile sosyoloji eitimi alacak renciler iin hazrlanmfltr. Bu kitap son otuz senede toplumsal cinsiyet konusunda yaplan alflmalar birok deiflik alandan rneklerle okuyucularn dikkatine sunmay hedefler.
Feminist teori ve hareketin geliflim srecini izleyebileceiniz birinci nite, kitaba bir bafllang yapma amacn taflr. Bu nite araclyla modernist ve post
modernist yaklaflmlar karfllafltrabileceksiniz ve kadnlar aras farkllklarn feminist teori iinde yol at sonular renebileceksiniz. kinci nite sizi kadnlarn
cretsiz (karfllksz) ve cretli emei ile tanfltracak. Bu nitede kadn emeinin
zglln aklayan feminist yaklaflmlar bulacaksnz. Ayrca kadn emei ile
kreselleflme ve kriz iliflkilerini de kurabileceksiniz. nc nite yardmyla kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini ve toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin kalknmay nasl etkilediini fark edeceksiniz. Kitabn drdnc nitesi
size afetler srasnda kadn ve erkeklerin farkl zedelenebilirlik durumlar yafladklarn gsterecek. Beflinci niteyi okuduunuzda medyann toplumsal cinsiyet
eflitsizliini pekifltirmek iin izledii yollar hakknda farkndalk kazanacaksnz.
Altnc nite hukukun toplumsal cinsiyete dayal fliddete karfl yaklaflmn anlayabilmeniz iin size yol gsterecek. Yedinci niteyle bedenin siyasal bir zne olduunun ve kadn bedeni zerinde kurulan iktidarn etkilerinin farkna varacaksnz.
Sekizinci nite cinsiyet farklarnn modern toplumlarda ortaya kard egemen
erkeklik deerlerini zmlemenize katk salayacaktr. Her nitenin sonunda
yer alan zet, Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm blmleri okuduunuz konular
anlamanza yardmc olacak, kendinizi snamanza olanak tanyacaktr.
Toplumsal Cinsiyet alflmalar kitabnn nitelerini yazan, Prof.Dr. Fatmagl
Berktaya, Prof.Dr. Belks Kmbetoluna, Prof.Dr. Eser Kkere, Prof.Dr. Glriz
Uygura, Prof.Dr. Serpil Sancara, Do.Dr. Ayfle Gndz Hoflgre, Yrd.Do. Dr.
rem alara, Arfl.Gr.Dr. Halise Karaaslan fianlya ve Glnur Elike emeklerinden dolay teflekkr borluyuz. Ayrca kitabn tasarmna katklarndan dolay Yrd.
Do.Dr. D. Alper Altnaya ve basm ifllerinde alflan A..F. Dizgi Birimine teflekkr ederiz.
Editrler
Prof.Dr. Yldz Ecevit
Yrd.Do.Dr. Nadide Karkner
vii
TOPLUMSAL CNSYET ALIfiMALARI
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Feminist teori ve hareketin geliflim srecini ifade edebilecek,
Modernleflme sreleri ile feminizm arasndaki iliflkiyi kavrayabilecek,
Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori iinde yol at sonular
aklayabilecek,
Post-modern feminist yaklaflmn elefltirisini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal cinsiyet
Ataerkil sistem
Kz kardefllik
Eflitlik/farkllk
Post-modern feminizm
Maddeci feminizm
Kesiflimlilik
Toplumsal infla feminizmi
Sylemsellik
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Feminist Teoride
Almlar
GRfi
FEMNST BLNCN GELfiME
SREC
SANAYLEfiME, MODERNLEfiME,
ULUS-DEVLET VE FEMNZM
YEN FEMNZM VE KIZ
KARDEfiLK
POST-MODERN DNEMDE
FEMNZM
POST-MODERN YAKLAfiIMIN
ELEfiTRS
Feminist Teoride Almlar

N
GRfi
A M A
Feminist teori ve hareketin geliflim srecini ifade edebilmek.
Daha nce de nemli ipular olmakla birlikte 19. Yzyldan itibaren flekillenen feminist bilin, 1) kadnlarn baml bir toplumsal grup olduklarnn ve bu gruba dahil olmak nedeniyle hakszla uramfl olduklarnn farkna varmalarn; 2) baml konumlarnn doal deil, toplumsal/kltrel olarak belirlenmifl bir olgu olduunu anlamalarn; 3) bu durumun deifltirilmesi iin bamsz mcadele hedeflerinin
ve stratejilerinin tanmlanmasn; 4) hedeflere ulaflmak asndan kadnlar aras dayanflma duygusunun ve pratiklerinin oluflturulmasn; ve nihayet 5) gelecee iliflkin alternatif bir vizyon gelifltirilmesini ierir. Baflka bir deyiflle, feminizm, kadnlarn srf kadn olduklar iin, yani cinsiyetleri nedeniyle maruz kaldklar bask ve kstlamalara karfl, bu hakszlklar telafi edecek talepler etrafnda mcadele ve direniflin rgtlenmesini ifade eder ve bu mcadeleyi toplumun maddi koflullarndan
zihinsel kalplarna dek uzanan genifl bir yelpazeye yayar.
FEMNST BLNCN GELfiME SREC

Kadnlar ok uzun bir sre ve hala ataerkil sistem ve kurumlar iinde toplumsallafltklar, yzyllar boyunca eitimden yoksun brakldklar, ekonomik olarak da
erkeklere baml klndklar iin bu bilincin ve farkndaln geliflmesi ancak ok
sayda zorlu engelin afllabilmesine bal oldu. Belki de en baflta, bu toplumsallaflma sreleri iinde ister istemez isellefltirdikleri zihinsel/tinsel aflalk ve bamllk duygusunun afllmas gerekiyordu. nk binlerce yldr sren ve kadn ikincillefltiren ataerkil sistem, btn toplumun derinlerine ifllemifl durumdayd.
Burada, ataerkil sistemin (patriarki) anlam zerinde durmak gerekir. Ataerkil sistem, bir cins olarak toplumda kadnlarn ezilmesi sonucunu douran kurumsal ve kltrel dzenleme ve uygulamalar belirtir ve genel olarak kullanldnda
erkek iktidarn ifade eder. Ancak bu, ataerkil sistemin rgtlenmesinin ve uygulanmasnn tarihsel ve kltrel olarak farkllk gsterdii gereini ortadan kaldrmaz. Aksi halde, tarih dflna dflmek ve bu kavram cinsiyetilik ile eflanlaml
kullanmak tehlikesiyle karfllafllr. Ataerkil sistem dendiinde, yalnzca kadn emeinin deil, ayn zamanda kadn cinselliinin, bedeninin ve dourganlnn denet-
Feminist dflncenin en
nemli nclerinden olan
Mary Wollstonecraft (17591797), cinsiyet eflitliinin bir
insan hakk olduunu
savundu ve kadnlarn afla
konumunun o zamana dek
ne srld gibi akldan
daha az pay almalarndan
deil, toplumsal olarak
erkeklere baml
olmalarndan
kaynaklandn vurgulad.
Mary Wollstonecrafta gre

var olan toplumda
kadnlarn duygusallklar
ve zayflklar krklenip
kadnln, narinlik,
edilgenlik ve bamllk ile
zdefllefltirilmesi onlar
afla konumda tutmaya ve
ev iine hapsetmeye yarar.
Kadn Haklarnn Savunusu

adl nc yaptnda
Wollstonecraft, bir yandan
kadnlarn akl sahibi bilinli
varlklar olduklarn ve
dolaysyla erkeklerle eflit
haklara sahip olmalar
gerektiini savunurken, bir
yandan da klasik liberal
erevenin tesine geerek
cinsiyet eflitliinin
gerekleflmesi iin
toplumsal bir deiflimin
gerekli olduunu vurgulad.
lendii bir toplumsal sistem kastedilmektedir. Bu sistemde esas olarak korunan erkek karlar olmakla birlikte, sistem, erkeklerin iradesinden bamsz nesnel bir
gereklik olarak var olur. Ataerkil aile biimi de, baba/erkek otoritesine ve soyuna dayal ve esas olarak mlkiyetin babadan meflru oula gemesini gvence altna alan aile biimidir. (Berktay, 2009: 24.)
Kadnlar bu sistemde bamsz bir biimde dflnebilmek, yazabilmek ve eyleyebilmek iin, her fleyden nce kendilerine ve birbirlerine Tanr karflsnda eflit insan varlklar olduklarn kantlamak durumundaydlar. O nedenle, kadnn ruhu
var mdr, yok mudur diye tartflan kilise kurullarnn, din adamlarnn ve filozoflarn karflsna kadn, insandr sloganyla kyorlard. zellikle din iinden yrtlen tartflmada, Bat Hristiyan Orta anda Azize Theresa gibi kadn mistiklerin
ifllevi, kadnlarn Tanr ile erkek dolaym olmakszn, kendi adlarna Konuflabileceklerini, iletiflim kurabileceklerini, ve kutsal olan kendi bildiklerince kavramsallafltrabileceklerini ve bylelikle kadnlarn da zerk insan varlklar olduunu kantlamak oldu. Bu, gnmzn feminist felsefecilerinin, kadnlarn dflnen zneler olduunu kantlama abalarn andran bir durumdu. Ayn dnemlerde, din dflnda baflka bir grup kadn da, annelik otoritesine snarak gene ayn talebe sahip
kt. Toplumdaki annelik rol, kadnlar glendiriyor ve ataerkil uygulama ve dflncenin en azndan bir blmne direnme cesareti veriyordu. Bat Orta anda,
kadnlarn deerinin vurgulanmasn salayan Meryem Ana kltnn yaygnlaflmas, her iki kadn grubunun da taleplerine ve zlemlerine yant niteliindeydi.
Hayatn kalemiyle kazanan ilk kadn yazar olarak bilinen Christine de Pizan,
daha 14. Yzylda kadn haklarn savunan Kadnlar Kenti (La cit des Dames)
adl kitabyla kadnlarn duygularn dile getirmiflti: Hibir gnah kadnnki kadar
byk deildir diyorlar ama, kadnlar adam ldrmezler, kentleri yakp ykmazlar, halk ezmezler, topraklar yamalamazlar, kundaklk yapmazlar, sahte szleflmeler dzenlemezler. Kadnlar flefkatli, nazik, yardmsever, alakgnll, saduyulu varlklardr.
Ancak anneliin yceltilmesi ataerkil ereve iinde kalyor ve ona meydan
okuma nitelii taflmyordu; nitekim bu yaklaflm, 19. Yzylda evdeki melek imgesinin yaygnlaflmasna ve bylelikle kadnn evdeki rolnn daha da pekifltirilmesine yol at. Ne var ki, buna karfl da giderek daha fazla kadn, deiflen ekonomik koflullarn ve eitim olanaklarnn artmasyla, kolektif bir grup olarak kadnlarn annelik ve aile ile deil, kiflilikleri ile tanmlanmas gerektiini dflnmeye
bafllad. Zaten dnem de, Aydnlanmann zerk birey kavramnn ykseldii dnemdi ve Mary Wollstonecraft gibi feminist ncler, kadnlarn bamllnn biyolojiden, yani doadan deil, toplumdan kaynaklandn ve toplumsal/kltrel/eitimsel engeller aflld zaman kadnlarn zerk bireylere dnflmelerinin
mmkn olacan savunuyorlard.
Hakszla uramfllk bilinci ile kadnn bamllnn ve bunu meflrulafltrmak
iin kullanlan kadn doas denen fleyin doal deil de, toplum iinde belirlenmifl bir olgu olduu bilinci elele geliflmekteydi. Ne var ki, kadnn afla konumunu deifltirmek iin mcadele etmek asndan kritik olan kadnlar aras dayanflma duygusunu ve pratiklerini gelifltirmek, binlerce yldr ataerkil egemenlik tarafndan blnerek ynetilmifl olan bir grup iin hi de kolay deildi. Aradan geen
bunca zamana ve bunca mcadelelere ramen, ne yazk ki, bu dayanflmann salanmas ve kadnlar arasndaki farkllklarn ortak bir paydada buluflularak afllmas, hl ok zor olmaya devam ediyor.
1. nite - Feminist Teoride Almlar
SANAYLEfiME, MODERNLEfiME, ULUS-DEVLET VE

FEMNZM
N
A M A
Modernleflme sreleri ile feminizm arasndaki iliflkiyi kavrayabilmek.
Feminist bilincin geliflimi asndan merkezi nemde bir aflama, kadnlarn ekonomik bamszlk iinde yaflamalarna olanak salayan toplumsal ve ekonomik deiflimlerin gerekleflmesiydi. Sanayileflme ve modernleflme sreleriyle balantl
olan bu geliflmeler sonucunda anne ve ocuk lmlerinin azalmas, insan mrnn uzamas ve belki daha da nemlisi kadnlarn iflgcne katlmnn salanmasyd. Bylelikle, feminist bilincin geliflmesinin nkoflullarndan biri olan, kadnlarn salt dourganlk ve annelik nitelikleriyle tanmlanmamalarn mmkn klacak
biimde evlilik dflnda ekonomik bir alternatife sahip olmalar gerekleflti. Bu koflullar gerekleflmeden, kadnlarn ataerkil egemenlie alternatif yaflam ve varolufl
biimlerini tahayyl edip kavramsallafltrmalar ve bu hedef iin mcadeleyi rgtleyip kendi aralarnda dayanflma kurmalar mmkn deildi. Dayanflma, hak talep edebilen bilinli bireylerin ve topluluklarn, etkin znelerin, yani kendisi iin
insanlarn (per se una) ortaya kmasn ve bunlarn kendi karlar ve talepleri etrafnda rgtlenebilmelerini ierir.
Dolaysyla, feminist dayanflma ve rgtlenmenin koflullarnn, ancak, 19. Yzyln sonlarna doru ortaya kmfl olmas bir rastlant deildir. Bu dnem, kadnlarn artan istihdamna ve eitim olanaklarnn genifllemesine paralel olarak alternatif bir vizyon gelifltirmelerine tank oldu. Zaten 17. Yzyldan itibaren kadnlar
asndan en nemli konu eitimdi; kadnlar, annelik ifllevleri dolaysyla grevleri
olan, ocuklar daha iyi eitebilmenin yolunun kadnlarn kendilerini eitmekten
getiini dile getiriyorlard. 19. Yzylda ise ayn hak talebi, ulus-devletlerin geliflmesine paralel olarak, daha iyi yurttafllar yetifltirmek iin analarn eitilmesi biimini ald. Ancak kadnlar sadece ulusun analar olmakla yetinmeyerek bizzat
kendi yurttafllk ve zerk insanlk taleplerini ne srdler ve siyasal oy hakknda
billurlaflan kamusal hak mcadelesine girifltiler. Ne var ki, mlksz erkeklere oy
hakk tanyan eril burjuva egemenlii henz mlk sahibi orta snf kadnlarna bile oy hakk tanmayarak erkek egemenliinin btn ayrmclklardan daha derin
olduunu bir kez daha gzler nne serdi. rnein Fransada 1789, 1848, 1870
devrimlerine canla baflla katlan kadnlarn payna oy hakkndan mahrum kalmak,
politika yapmaya kalktklar ve bylece kadnlk erdemlerini unuttuklar gerekesiyle giyotine yollanmak, ya da ev kadnl rolne geri dndrlmek dflt. Batda kadnlarn oy hakkna kavuflmas, nemli lde, ancak I. Dnya Savafl sonrasnda ve savafltaki fedakrlklarnn artk onlarn rfltlerini ispat ettiklerini gsterdii gerekesiyle mmkn oldu. Ama bir Fransada veya svirede kadnlarn
bunun iin daha da uzun sre beklemesi gerekti!
Modernleflme, sanayileflme ve ulus-devletin geliflmesiyle kadnlarn SIRA
mcadelesinin
ykselSZDE
mesi arasnda hem olumlu, hem de olumsuz bir iliflki vardr. Bu durumu nasl aklarsnz?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yeni Feminizm ve Kz Kardefllik
N
AM A
Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori iinde yol at

sonular aklayabilmek.
Oy hakknn kazanlmas, bir sreliine sanki hedeflere ulafllmfl gibi bir yanlgya ve dolaysyla kadn hareketinde bir durgunlua yol atysa da, zellikle
1960larda daha ziyade beden, cinsellik, toplumsal cinsiyet rolleri ve iflblm
zerinde duran ve bunlar sorgulayan nemli bir yeni ykselifle tank olundu. Yeni feminizm ya da kinci Dalga Feminizm ad verilen bu dnem, dnyann hemen
her yerinde kadnlarn taleplerinin yaygnlaflmasna, kadn tarihinin arafltrlmasna ve dnfltrc bir vizyon olarak feminist teori ve pratiin ykselmesine yol
at. Dneminkiflisel olan politiktir slogan, salt kamusal alanda eflitlik deil,
zel alanda ve cinsiyete dayal iflblmnde da dnflm talebini ifade ediyordu ve bu hedefe ulaflmak iin nerilen ortak mcadele politikalarnn zeminini,
btn kadnlarn ortak bir ezilmifllie maruz kaldklarn ve dolaysyla karlarnn da ortak olduunu ima eden kz kardefllik kavram oluflturuyordu. Bu ynyle, 1960l yllardan itibaren geliflen feminizm teori ve uygulamas daha nceki feminizm biimlerinden farklyd ve kadnlarn bask karflsndaki kardefllii anlayflndan hareket ediyordu; kadnlarn, kadn olarak ortak karlarn savunan
bu hareket, erkek egemenliine karfl gl bir muhalefet oluflturmay baflarmflt.
Feminist muhalefet, 1970lerin sonlarndan itibaren akademiye de yansd ve edebiyat arafltrmalarndan sosyal tarihe ve sosyal politikaya dek birok disiplini etkiledi; ayn zamanda ok sayda kadn merkezli inisiyatifin ve projenin (zellikle
yayn, retim etkinlikleri, konferanslar, forumlar vb.) hayata geirilmesine yol
at. nemli bir dier sonucu ise, Kadn alflmalar ad verilen yeni bir disiplinleraras arafltrma alannn ortaya kmasyd.
Kz kardefllik dflncesi, hiyerarfli ilkesine de bir meydan okumay ifade etmekteydi. Bu dflnceye gre, ataerkil bir toplumda erkek egemenlii, yapsal bir
bl ve ynet politikasyla gvence altna alnr. Kadnlar, cinsiyeti ekirdek aile
iine hapsedilerek ve hiyerarflik eril yapnn genel ilkesine baml klnarak hem
birbirlerinden koparlarak blnrler, hem de kadn olarak ortak ezilmiflliklerine
iliflkin kolektif bir bilin kazanmaktan uzak tutulurlar. Bu durumun stesinden gelebilmek iin yafladklar ortak deneyimleri ve erkek egemen dzene karfl duyduklar hoflnutsuzluu paylaflmalar gerekir. Nitekim dnemin zellii olan kz
kardefllik gldr slogan, bu iki noktay da iermekteydi. Kz kardefllik kavram,
kiflisel deneyimin deerinin ve statsnn bir yeniden tanmlamasn ierir. Kiflisel
olan, siyasal olana dnflr; yani kadnlarn ezilmesi olgusunun, zel deneyimlerin anlatlmas araclyla zmlenebilecei dflnlr. Erkek egemen kltrde,
zel yaflam ile kamusal yaflam arasndaki blnme ve erkein kamusal olan ile kadnn ise zel ve kiflisel olan ile zdefllefltirilmesi yoluyla, kiflisel olan alaltlr. flte bu yzden, kendi kiflisel deneyimleri ile baflka kadnlarn kiflisel deneyimleri
arasndaki benzerlikleri keflfetmek ve yaflamlarnn bu ynlerini kamusal (siyasal)
bakmdan nemli bir duruma ykseltmek, kadnlar asndan siyasal bir eylemdir
ve dnemin kiflisel olan politiktir slogannn kfl noktas budur.
Kadnlarn, bilin ykseltme gruplar araclyla evlilie, ocuk dourmaya, annelie, cinsellie ve kadnn rolnn dier ynlerine ve yafladklarna iliflkin
deneyimlerini birbirleriyle paylaflmalar sayesinde ataerkil toplumda kadn olma-
nn ne anlama geldii ve tek tek kadnlarn aslnda ortak bir basky yafladklar ortaya konmufl oldu. Bu abann amac kadnn ezilmiflliini sergilemek olduu iin,
doaldr ki, bu alandaki yaptlar kadn olmann sorunlarn ve aclarn ifllemekteydi, ama ayn zamanda bunlar kadnlarn gcn de gzler nne sermekteydi. Dolaysyla, glym, kadnm slogan, yalnzca gelecekte daha fazla kadna-dnk bir toplum yaratma umudunu dile getirmekle kalmyor, ayn zamanda feministlerin o anki coflkularn da yanstyordu.
Kiflisel olan politiktir slogan, kamusal alan ile zel alan mutlak biimde
ayran ve zel alann eflitsiz iktidar iliflkilerine kaynaklk ettiini inkar eden siyasal
kavrayfllarn dnfltrlmesine nemli katkda bulundu. 1970lerin kadn hareketi, egemen kltrde kadnlarn kaderi ve doal olarak kabul edilen kalp yarglar sorgulamakla ifle koyuldu ve buradan, kadn kimliinin kurgulanmasnda rol oynayan toplumsal yaplarn ve iliflkilerin sorgulanmasna yneldi ve bu ynyle ok
olumlu bir rol oynad. Ancak, kiflisel olann politik olduunu sylemek; bu slogann dzelttii anlayfln bu kez de tam tersi ucuna savrulmak, yani siyasal alann
zglln reddetmek, zel olan ile kamusal olan arasnda hibir ayrm olmadn savunmak anlamna gelmez. Mahrem iliflkiler alannn dflnda, kendine zg
sreleri ve pratikleri olan bir kamusal alan vardr ve feministlerin bu alann ortadan kaldrlmas iin deil, cinsiyet eflitliini de ierecek biimde dnfltrlmesi
iin mcadele etmeleri gerekir (Berktay, 2003: 114-15).
Kz kardeflliin
gstergelerinden biri, kadn
hareketi iinde hiyerarflik
nderlik dflncesinin
tmyle yadsnmasdr.
Bilin ykseltme amacyla
kk, kiflisel kadn gruplar
oluflturma yntemi, kolektif
sorumluluk dflncesine
dayanr.
Kz Kardeflliin Sorgulanmas
Ne var ki, feminist hareket iinde kzkardefllik anlayflna elefltiriler yneltilmesi
gecikmedi. eflitli feminist yazarlar, kadn hareketi iinde katlaflma ve esneklii yitirme ynnde bir eilim olduuna ve bunun da olgunlaflmamfl kiflisel yarglarn
siyasal ilkeler, hatta reeteler biiminde kurallafltrlmasndan ileri geldiini savunmaya baflladlar. rnein Juliet Mitchel ve Ann Oakley, kiflisel deneyimlerin
aktarlmasnn ve kzkardeflliin yceltilmesinin, kendi kendisini tekrar eden bir
nitelik tafldna dikkat ektiler. fiyle diyorlard: [Bunlar] bir bafllang noktas
olarak yararldrlar ama bunun tesinde ayn derecede nemli bir dier noktadan
uzaklafllmasna hizmet ederler. Bu, belki bir grnmn tanmlayc corafyasnn
ortaya konmasna benzer; harita yapmnn belli bir noktasnda artk arazide dolaflmaya devam etmek yerine izim tahtasn karp alflmak gerekir. Siyasal alflma
daima belli bir dzeyde kiflisel yaflamlarla ilgili olsa bile artk izim tahtasn karmann zamannn geldii kansndayz (1984: 18).
1960larn ikinci yarsnda, kadn hareketinin ikinci aflamas flekillenirken, fikirlerin oluflturulduu ya da yeniden keflfedildii bir ortamda birlefltirici bir ideolojiye ihtiya vard. Kzkardefllik, siyasal bakmdan az geliflmifllik koflullarnn parlak
szler ihtiyacn karfllayan bir kavram, yararl bir mcadele sloganyd. Ancak,
ierdii btn anlam ykleri zerinde doru drst dflnlmemiflti ve giderek ardnda gerek bir birlik olmayfln maskeledii ve kendi iinde sorunlu iliflkiler barndrdn gz ard ettii yolundaki elefltirilere maruz kald. Hem kadnlar arasndaki, hem de feminist hareket iindeki farkllklarn giderek belirginleflmesi, kz
kardefllik ile birlikte tekil ve homojen bir kadn kategorisinin de sorgulanmasna yol at. Hiyerarflik bir dnyada yafladmz ve kadnlarn kendi aralarnda blnmfl olduklar gerei, kzkardefllie kendiliinden ulaflmann mmkn olmadn ortaya koydu. Kadnlar, yalnzca egemenlik ve bask yaplaryla mcadele
etmekle kalmyorlar, ayn zamanda hem onlar tarafndan kuflatlmfl durumdalar,
hem de onlarn iindeler ve belirli llerde bu yaplarn yeniden retimine de ka-
Kolektif sorumluluk ilkesi,

bazen olduka biimsel
aralar kullanlarak gvence
altna alnr. rnein her
yenin srayla konuflmas,
dflarya karfl aklamalarn
bireylerce deil, bir grup
kadn tarafndan yaplmas,
grup iindeki
sorumluluklarn srayla
herkes tarafndan
stlenilmesine titizlik
gsterilmesi, toplantlarn
yuvarlak oturma dzeninde
yaplmas gibi.
Kolektif sorumluluk anlayfl,

gnmzde sivil toplum
kurulufllarnda uygulanan
genel ilkeler haline
gelmifltir. Ancak, feminist
mcadele asndan zihinsel
dnflm ok nemli
olmakla birlikte, salt bilin
ykseltme ile
yetinilemeyecei de
unutulmamaldr.
Feminist teori ve hareket

iinde kadn kategorisinin
yekpareliine yneltilen en
etkili elefltirilerden biri
Denise Rileyden geldi (Am I
That Name? Feminism and
the Category of Woman in
History, Macmillan, Londra,
1987). Riley, tarihte kadn
kategorisini tartflt bu
kitapta zc grflleri
reddeder ve bu kategoriye
baflvurmann zorunlu olarak
zcle gtreceini
savunur.
tlyorlar. Dolaysyla, kzkardefllik kavramnn ierdii birlik ve dayanflma anlam, kendiliinden varolan bir fley deil, amalanan, ulafllmas arzulanan bir hedeftir. Birlik, amata birliktir, dflnceleri paylaflmak ve bu dflnceler erevesinde mcadele iinde dayanflmay kurmaktr. Bu mcadele ise, kadnlarn birbirleriyle olan iliflkilerindeki sorunlar yok farz ederek sahte bir kzkardefllik hayaline
snmakla deil, gereki politikalar, taktikler ve stratejiler gelifltirip bunlar etrafnda birleflen bir politik hareketle kazanlabilir.
Denise Riley (1987)e gre,

kadnlar ....drlar
(gldrler, duyarldrlar,
iyidirler, vb. vb.) oyununu
oynamay reddetmek ve
kadn kategorisini srekli
yap skme uratmak ama
ayn zamanda da kadnlarn
siyasal olarak var
edilebileceklerini -siyasal
mcadeleye
giriflebileceklerini- kabul
etmek gerekir.
Toplumsal cinsiyet
(gender), biyolojik
cinsiyetten farkl olarak
toplumsal ve kltrel olarak
belirlenen ve dolaysyla
ierii yere ve zamana gre
deiflebilen cinsiyet
konumu ya da cins
kimliidir. Yalnzca cinsiyet
farklln belirtmekle
kalmaz, ayn zamanda
cinsler arasndaki eflitsiz
SIRA
SZDE de belirtir.
g
iliflkilerini
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
POST-MODERN DNEMDE FEMNZM

Feminist hareket iindeki blnmeler, 1990larn farkllklara duyarl post-modern
ikliminde daha da keskinlefltike feminizmin can vermekte olduuna iliflkin iddialar da yaygnlaflt ve gnmze dek geldi. 1960larn erken dnem feminist teori ve
pratii, genelde bir btn olarak kadnlarn bir btn olarak erkeklerinkinden
farkl karlara sahip olduu ve gene genelde erkeklerin kadnlar zerinde egemenlik kurduu ve bu egemenlikten yararland dflncesini temel alrken, 1990lara gelindiinde artk kadnlararas deneyimlerin, konumlarn ve dolaysyla da karlarn farkll zerinde durulmaya ve bu alanda yeni bilgiler retilmeye baflland. Tm evrensellefltirici ve btnsellefltirici anlatlarn ve hatta teorinin kendisinin
bile sorguland bir post-Marksist ve post-modern dnemde feminist teori de
herhangi bir byk anlatdan baflka bir fley olmad sulamasyla yzleflmek zorunda kald. stelik bu sulama ve sorgulama yalnzca dflardan gelmedi; feminist teorinin kendi i geliflimi de kadnlar arasndaki farkllklarn giderek daha ok
belirginleflmesi sonucunda kendine iliflkin baz kuflkulara kaynaklk etti.
Feminizm uzunca bir sre, kadnlarn ortak deneyimine ve maruz kaldklar
genel ezilme ye odaklanmflt. Ancak bu vurgu, eliflkili biimde, kadnlar arasndaki pek ok farklln daha fazla alglanmasna yol aarak teki ve btnlefltirici
kadn kavramnn sarslmasna neden oldu. Artk o rahat ve scak kz kardefllik
nosyonuna inanmak eskisi kadar kolay deildi. Kadn alflmalar, bir yandan hem
akademik alflmalar, hem de genel olarak kltrel yaflam nemli lde etkilerken, dier yandan kendi iinde daha z-elefltirel bir nitelik kazand ve feminist teori ve pratie iliflkin kavramsal tartflmalar derinleflti. rnein ataerkilliin ya da erkek egemenliinin
SIRA SZDEnitelii ve kapsam cinsiyet eflitsizlii ile dier bask ve smr
biimleri arasndaki iliflkiler, ve kltrel unsurlar ile maddi unsurlar arasndaki etkileflim bunlardan bazlaryd. Ayrca, hareketin beyaz, Batl, ayrcalkl ve heteroseksel birD nitelik
tafld elefltirisi de giderek daha fazla yaygnlaflt. Bu tartflmafi N E L M
lar, sosyal teori ve analizde yaygnlaflmakta olan ve ayn zamanda kadn ve toplumsal cinsiyet kategorilerine de meydan okuyan post-modernist elefltirinin etS O R U
kisiyle birleflti ve bu etkiyi arttrd.
KKAT
Herhangi birDtoplumu,
bir analiz kategorisi olarak toplumsal cinsiyet unsurunu hesaba
katmadan anlayabilmek mmkn deildir; ayn zamanda toplumsal cinsiyetin kendisi de
kltrel ve tarihsel
balam gerektirir. Dolaysyla, genelleme yapmak risklidir. Karmaflk
SIRA SZDE
bir toplumda, toplumsal cinsiyet deneyiminin etniklie, snfa, blgeye gre deifltii gerei bir yana, insanlarn toplumsal cinsiyet deneyimleri -dinde, kltrel geleneklerde,
kaynaklaraAMALARIMIZ
eriflimde ve eitimde yansmasn bulduu zere- tarihsel srelere gre farkllk gsterir.
N N
Feminizm,...kadn
ile erkek
SIRA SZDE
arasnda [biyolojik deil]
toplumsal iliflkilerde bir
eliflme olduunu savunur.
Bu eliflme hibir zaman bir
AMALARIMIZ
biyolojik karfltlk gibi sabit
deildir; tersine bu eliflme
deiflir, baflka fleyleri
harekete geirir ya da onlar
tarafndan
geirilir
K T A harekete
P
ve dolaysyla toplumsal
deiflimi ve insanlk
tarihinin akfln etkileyen bir
g olur. (Mitchel ve
TOakley,
E L E V 1984:
Z Y O 21-22).
N
NTERNET
K T zellikle
A P
Tartflmalar,
baz kadnlarn baflka baz kadnlara uygulad iktidar
zerinde younlaflrken, ayn zamanda baz kadnlar ile erkekler arasnda var olabilen ekonomik ve politik kar ortaklklar da gndeme geldi. Kadnlar arasndaTELEVZYON
NTERNET
ki kar farkllklar, feminizmin kadnlarn ortak ezilmifllii teorisini tartfllr klarak feminist politika uygulamalarnn zeminini sarst. Snfa, rka, dine, etniklie,
cinsel ynelime vb. dayanan farkllklarn n plana karld ve bu farkllklar temelinde yrtlen, kimi zaman iyice tafllaflmfl ve snrlar donmufl kimlik politikalarnn yaratt atflmalarla blnmfl bir dnyada, kadnlardan birleflik ve blnmez bir kategoriymiflesine sz etmek ve politik pratii buna dayandrmak elbette
artk kolay deildi. Dolaysyla 1990larn feminist teorisi farkll, zellikle de kadnlar arasndaki g ve kar farkllklarn daha fazla dikkate almak zorundayd.
Aslna baklrsa, 1960larn ortalarndan itibaren ykselen kinci Feminist Dalgann
iinde daha baflndan ayrt edilebilen farkl akmlar (liberal, radikal,sosyalist, Marksist vb.) da, bir anlamda kadnlar arasndaki nemli kuramsal, siyasal, ekonomik
ve toplumsal blnmelerin yansmasyd.
Hak Eflitliine Vurgu: Liberal Feminizm

Feminizm trleri iinde en belki de en etkilisi ve tarihsel olarak en erken (19.yzyldan itibaren) gelifleni olan Liberal feminizm, kapitalizmi veri olarak kabul
edip kadn-erkek eflitsizliinin liberal demokrasinin nemli bir eliflkisi olduunu, hakl olarak, ne srd ve kadnlar iin eflit zne konumu talep etti. Ancak
bu liberal eflitlik anlayfl, gerek toplumsal snfsal, rksal, etnik vb. eflitsizlikleri
dikkate almayan salt yasa nnde eflitlii ve medeni ve siyasal haklarn tannmasn ieriyordu. Liberal teorinin kendi iindeki geliflimine paralel olarak liberal feministler de giderek daha fazla sosyal liberal bir pozisyon benimseyerek kadnlara ynelik eflitsizliin devlet mdahalesi ile giderilmesini savundular ve bu
ynde verdikleri mcadele ile kamusal alanda nemli kazanmlar elde ettiler. Nitekim gnmz demokrasilerinde yaygn olan olumlu eylem politikalar (affirmative action) ve bunlarn bir paras olan kota vb. telafi edici politikalar ve uygulamalar bu yaklaflmn bir parasdr ve bir anlamda hem kadnlar ile erkekler
arasndaki, hem de kadnlarn kendi aralarndaki ekonomik/toplumsal eflitsizliklerin kabulnn bir ifadesidir.
Bedene ve Cinsellie Vurgu: Radikal Feminizm

Radikal feministler ise daha ziyade kadn bedenine ve cinselliine odaklandlar ve
kadnn ezilmesinin, btn ezilme biimlerinin kkenini oluflturan evrensel bir olgu olduunu ve snfsal, rksal, etnik, vb. dier farkllklar dikkate alnmakszn kadnlarn srf kadn olduklar iin bir cins olarak erkek basksna maruz kaldklarn
savundular. kinci Dalga feminizmin erken dnemlerine damgasn vuran ve kz
kardefllik kavramn douran yaklaflm bu oldu.
Radikal feministler, kadnlar arasnda farkllklar bulunduunu inkar etmiyor,
ancak bunlarn tesinde kadnlarn belli bir dereceye kadar paylafltklar ortak ihtiyalar ve basklara dikkat ekiyorlard. Bugn de ortak bir feminist politikann
zeminini oluflturabilecek olan bu yaklaflm zellikle kadna ynelik fliddet, aile
ii cinsel taciz, tecavz gibi konularda ok nemli bir bilin yaratt. Radikal feministler, kadn bedenini kuramlarnn merkezine yerlefltirdiler; reme yetisi
zerinde sistemli bir biimde dflnerek cinsellii, dourganl, annelii, ocuk
bakmn vb. politik alann iine ektiler ve zel olann politik olduunu hakl
olarak savundular.
reme, cinsellik ve toplumsal cinsiyet, geleneksel olarak, Bat siyaset teorisinde ve pratiinde gz ard edilmifl olan olgulard. Ancak baz radikal feministler, feminist analizin temel kavramsal erevesi olarak bedeni alrken ayn zamanda in-
10
san doasna iliflkin belirlenimci (determinist) bir yaklaflm benimsediler ve kadnlarn doufltan, biyolojik olarak stnlklere sahip olduklarn, zellikle de analk niteliklerinden kaynaklanan ana dflnce yaps sayesinde erkeklerden daha az saldrgan, daha barfl, doaya daha saygl vb. olduklarn ileri srerek zc bir pozisyona dfltler. Bu pozisyonun temel zaaf, kadn-erkek eflitsizliini
doaya ve biyolojiye balayarak deiflmez klmasyd. Oysa biyolojinin kendisi bile sabit ve deiflmez bir veri deildir ve etkileflim iinde olduu evresel koflullarla birlikte deiflir. nsan, biyoloji ile evre, doa ile kltr arasndaki karfllkl etkileflimin tarihsel bir rndr. Demek ki kadn biyolojisi, kadn kimliini oluflturan
elerden sadece bir tanesidir ve farkl zaman ve meknlarda hep ayn sonulara
yol amaz.
Baz radikal feministler iflte bu olguyu grmezden gelerek kadnn bedeninin/biyolojisinin belirli ve sabit bir kadn psikolojisine, erkek biyolojisinin de gene belirli ve sabit bir erkek psikolojisine yol atn savundular. Bu zelliklerin ne
olduu konusunda aralarnda baz farkllklar olsa da radikal feministler genelde
erkei aflr rasyonellik, saldrganlk, duygusuzlukla, kadn ise bunlarn tersiyle tanmladlar. Radikal feminizm bu biyolojik determinist yaklaflmla, aslnda geleneksel erkek egemen dflncenin yapt fleyin aynsn tersten yapmaktayd: Erkei
akl ve rasyonel dflnme yetisiyle balantlandrarak ona zne konumu tanyan,
kadn ise beden ve duygularla iliflkilendirip onu nesneye ve bedene indirgeyen
eril dflncenin karflsna baflka, bu kez kadna zsel stnlk tanyan dalist (ikici) ve zc bir yaklaflm karlmaktayd. Oysa, her hangi bir fleyi tersine evirdiinizde ondan kurtulmak flyle dursun, onun yeniden retimine katkda bulunmufl
olursunuz! Ne erkeklerin tm avc, ne de kadnlarn tm kurbandr; erkeklerin
tm kadnlarn tmn her zaman ayn flekilde ezmez; ataerkillik de her yerde
her zaman ayn flekilde bulunan, her yere nfuz eden, her trl kurtulufl ve zgrleflim olanan ortadan kaldran total bir g deildir. Bunun aksini iddia etmek
snf, rk, etniklik, cinsel ynelim, kltr vb. farkllklarndan kaynaklanan blnmeleri ve ezilme biimlerini inkr etmek anlamna gelir.
Snfsal Farklla Vurgu: Marksist Feminizm

Nitekim radikal ve liberal feminizmin zellikle kadnlar aras snfsal farkllklar
gzden kardn dflnen Marksist feministler, btnsel bir kategori olarak kadnlarn ezilmesinden sz etmenin, sanki tm kadnlar her yerde ayn deneyimleri ve
karlar paylaflyormufl gibi yanlfl bir kabulden kaynaklandn ne srdler ve
cinsel zellikleri (bedenleri ve dourganlklar) nedeniyle benzer basklara maruz
kalsalar bile kadnlar arasndaki snfsal, rksal, etnik, sosyo-ekonomik vb. farkllklarn kadnlarn kendi aralarnda eflitsizlik yarattnn kabul edilmesi gerektiini
vurguladlar. Nitekim st snf mensubu kadnlarn, pek ok bask biiminden korunmak iin baflvurabilecekleri ekonomik ve toplumsal gleri vardr; alt snf alflan kadnlarn ve genel olarak yoksul kadnlarn ekonomik ve sosyal gszl,
onlar eflitli bask ve ezilme biimlerine daha ak hale getirir. rnein ABD toplumundaki siyah kadnlar, ak arayla daha yoksul olan bir kesime mensupturlar ve
daha varlkl beyaz alflan kadnlarla karfllafltrldnda ekonomik ve cinsel smr karflsnda ok daha savunmasz durumdadrlar. Ayn fley dnyann az geliflmifl
toplumlarndaki aznlklara mensup yoksul kadnlar iin daha bile fazla geerlidir.
Marksist feminizme gre, var olan toplumdaki eflitsiz cinsel iflblm, alflan
kadnlarn ifte yk altnda ezilmesine yol aar; bir yandan evde cretsiz evii
emeklerine kocalar ya da eflleri tarafndan el konulurken, dier yandan da cinsi-
yet ayrmclnn hkm srd emek piyasalarnda en dflk cretli, dflk statl mavi ve beyaz yakal ifllere mecbur braklarak ezilirler. Erkek ifliler genelde
sadece bir iflte alflp eve dndklerinde hazr ev yemei ve her trl bakm bulacaklarn bilirken, kadnlar eve dndklerinde alflmaya devam ederler. Kapitalist toplumda cinsiyeti iflblm ve roller devam ettii iin ocuk ve yafll bakm,
ev iflleri sorumluluu vb. kadnlarn omuzlarnda olmaya devam eder. Bylece kadnlar bir toplumsal grup olarak, kapitalist sistemde, emein yeniden retimini
(bedavaya) stlenerek egemen sisteme nemli bir avantaj salarlar. Bunun yan sra kadnlar, sadece retim sreci iinde deil, hem cretli emek hem de evii yaflam srelerinde bizatihi bedenlerinden dolay ayrca bir yabanclaflma yaflarlar.
Kapitalist retim tarznda iflilerin cretli emek iliflkileri iinde kendi emeklerinin
rnlerinden kopmalar ve kendi emeklerine yabanclaflmalar gibi, kadnlar da
ataerkil sistemde kendi bedenleri ve onun rnleri zerindeki denetimlerini yitirirler; bedenleri kendileri ve baflkalar iin nesneye indirgenir.
Uzlafltrc Bir Yaklaflm: Sosyalist Feminizm

Marksist feminizmin snfsal blnmenin altn izmesi nemliydi, ancak bu yaklaflm da kadnlarn ezilmesinin retim tarz dflnda aklanabileceini reddettii iin,
hayatn her alanndaki erkek egemenliini aklamak konusunda yetersiz kalyordu. Marksist feminist kuram ile cinsiyeti merkeze alan radikal feminist kuram birlefltiren sosyalist feminizm ise, Marksizmin temel kavramlarn kadnlarn durumunun analizine uygulamaya ve bu kavramlara yeni bir ierik kazandrmaya alflt.
Kadnlarn ezilmesinde snfn yan sra toplumsal cinsiyete ve cinsellie de yer veren sosyalist feminizm, adafl toplumlarda kapitalizm ile ataerkilliin karfllkl
olarak birbirlerini destekleyerek kadnlarn ezilmesini srdren bir etkileflim iinde olduklarn savunan daha kapsaml bir kuram nerdi.
ok karmaflk bir dnyay tek bir modelle aklamann mmkn olmadn dflnen sosyalist feministlere gre tek baflna Marksizm, bir ekonomik retim tarz
kuram olarak kadnlarn yalnzca ekonomik smrsn aklayabilir; radikal feminizmin ataerkillik kavram ise, kadnlar zerindeki daha genifl kapsaml erkek
egemenliini aklayan bir kuramdr. Dolaysyla bu iki yaklaflmn birlefltirilmesiyle kapitalist ataerkillik kavramna ulaflmak, yani ataerkil pratiklerin, toplumsal
iliflkilerin, ideolojilerin ve zihniyet yaplarnn aile iindeki ve dflndaki ekonomik
smry nasl younlafltrdn aklamak mmkn olur. Kadnn ezilmesini ve
ataerkillii analiz ederken, belirli tarihsel ve toplumsal konumlarda kadnlarn ezilmesinin somut koflullarn incelemek, ama ayn zamanda ataerkilliin kapsaycln ve gcn de hep hatrda tutmak gerekir.
SORULAR, BLNMELER...
Aktr ki, feminizmin her trnn gl ve zayf yanlar vard ve birbirleriyle etkileflim iindeydiler (hala da yledirler); btn bu ekoller, kadnlarn tarihsel olarak
sregelen ezilmesini ve ikincilliini ortaya karma, aklama ve onunla mcadele
konusunda nemli kazanmlar elde edilmesine yol atlar. kinci dalga feminizm,
kadnlara karfl yaygn biimde toplumsal ayrmclk uygulandn, kadnlarn zgrlklerinin erkeklerin karna kstlandn gsteren reddedilmesi olanaksz saysz kant sundu; feminist teorik perspektif, varolan erkek-egemenliinin sorgulanmasn ve buna alternatif dzen vizyonlarnn ortaya konmasn salad.
11
12
Ancak, bu kantlarn yorumlanmasnda feministler arasnda deerlendirme farkllndan ileri gelen blnmeler olduu gibi, bizatihi kadn kategorisinin btncl ve sorunsuz bir kategori olarak kabul edilmesine karfl da itirazlar ykselmekte gecikmedi. Kadn teriminin ne anlama geldii deneysel olarak hemen anlafllamyorsa, o zaman bu terimin daha fazla aklanmas gerekirdi (Ramazanolu,1998: 40). Irksal blnmelerin ve rkln olduu toplumlarda siyah ve beyaz
kadnlar, zengin toplumlarda yoksul kadnlar, aln kysndaki kadnlar, fahiflelie zorlanan gen kadnlar, kadn politik liderler, Batl toplumlardaki varlkl ev kadnlar, rtl kadnlar, vb. vb. hepsi ayn kadn kategorisi iinde birlefltirilebilir
miydi? Hepsi de erkekler tarafndan ayn flekilde mi eziliyordu? Bu gibi sorularn
giderek daha fazla sorulmaya bafllamas, kadnlarn yaflamlar ve konumlar arasndaki derin farkllklara, erkeklerle olan iliflkilerindeki deiflkenlie iflaret ederek
cinsiyeti basknn btn kadnlar kapsayan aflr genellemeci terimlerle tanmlanmasnn zorluunu ortaya koymaktayd.
Gerekten de, Marksist feministlerin hep dikkat ektii gibi kadnlar, retim sreci iindeki iliflkilerine gre blnmfllerdir ve kapitalist toplumlarda ifli snf kadnlarnn karlar ile burjuva kadnlarnn karlar ayn deildir. Baz kadnlar, snfsal blnmeden dolay, dier kadnlarn smrlmesinden dorudan veya dolayl biimde yararlanrlar. Kadnlarn byle smrld yerlerde, karlarnn, bu
smr deneyimini yaflamayan kadnlarla deil, ayn flekilde smrlen erkeklerle ortak mcadelede yatt sylenebilir. Snf karlarnn dflnda kadnlar, deiflik
rklarn veya etnik gruplarn ya da farkl dinlerin yesi olarak da farkl karlara sahip olabilirler. Gerekten de, kapitalist ataerkil yap ve kurumlarn rklkla i ie
geen niteliinin yan sra, emperyalizm ve smrgeciliin etkilerinin de kadnlara
uygulanan bask asndan merkezi nemde olduunu hatrlamak gerekir (Bhavnani, 1993).
Akrabalk gruplarnn rgtlenme biimleri bile, kadnlar karflt gruplara blebilir. Baz durumlarda, deiflik yafl gruplarna tannan g ve ayrcalklar da kadnlar blen bir etken olabilir. Birok toplumda, yafll kadnlarn gen kadnlar zerinde nemli bir iktidar vardr, ve ataerkil ideoloji byk lde bu yafll kadnlar
tarafndan yeniden retilir. Feministler, kadnlarn erkeklere karfl dayanflmasnn
ve mcadelesinin temelini cinsiyetin oluflturduunu savunsalar da, kadnlar arasndaki cinsel ynelim ve cinsel seim farklar da derin blnmelere yol amfltr. Keza kadnlar, aralarnda g ve kltr atflmas olan lkelere gre de blnebilirler.
Bir baflka blnme nedeni ise, kadnlarn erkeklere olan duygusal ballklardr.
Kadnlarn amalarnn evlilik ve annelikle snrl olduu ve saygnln ancak byle kazanld toplumlarda, feminizm, kadnlara ok rktc grnebilir (Ramazanolu,1998).
Btn bu somut blnmelere ramen, kinci Dalga Feminizm, btn kadnlarn srf kadn olmaktan doan ortak karlar olduunu gstererek erkek egemenliine karfl ortak bir mcadele rgtlemeye alflt. Feminizm, kadnlara nasl
ezildiimizi gstermek iin gelifltirilmifl evrensel bir teori, ve zgrlmz kazanmaya ynelik uluslar aras politik bir pratik olarak amalanmflt. Feministler bu
iyimser bafllangtan sonra, kadnlar arasndaki maddi koflullardan doan deneyim
farkllklaryla bafl etmek zorunda kaldlar. Yeni feminizmin belki de en nemli
zorluu, blnmfl bir dnyann daha gl lkelerinde ve blnmfl toplumlarn
grece ayrcalkl kadnlar arasnda ortaya kmfl olmasyd.
Evrensellik le Yerellik Arasndaki liflki ya da Feminizmin

eliflkileri
kinci dalga feminizm, basky, zgrl, hakikati, bilimi ve bireysel hak ve zgrlkleri tanmlamada kendi mcadelesini vermifl olan belirli bir Bat kltr iinde retilmiflti. Feminizmin kendisinin belirli bir tarihsel dnemin kltrel rn olmas, Ramazanolunun deyifliyle, teorinin inanlrln azaltmasa da, kadnlarn
kurtuluflunun nerede yatt konusunda kltrler aras genellemeler yapmak konusunda nemli sorunlar yaratr (Ramazanolu, 1998: 42). Kadnlarn genelde ezildiklerini saptamann tesinde, kadnlarn kurtuluflunun neleri iermesi gerektiini
ve pratikte neleri ierebileceini belirlemeye alfltmzda, kadnlar arasndaki
ciddi kar atflmalar da belirginleflir.
Feminizm, bir grup olarak kadnlarn evrensel bir kolektif insanlk kategorisine,
her biri kendi zgl kimliine sahip olan ama ayn zamanda evrensel bir eflitlik talebini paylaflan zerk bireylerin oluflturduu bir kolektife dahil olduklar varsaymna dayanr. Ama feminizm asndan ayn derecede nemli bir konu da liberal
eflitlik, zerklik ve evrensellik anlayflnn elefltirisi olmufltur. nk feministler, bu
ideallerin formlasyonunda kadnlarn farkllnn bastrlmasyla ya da Kadnn
dfllanmfl, genellefltirilmifl bir teki olarak kurgulanmasyla elele gittiini ne srdler. Ayrca, kadn kimlii denen fleyin, yukarda da deinildii gibi, kadnlar
arasndaki farkllklarn yok saylmasna ve sahte bir evrenselcilik iddiasna dayandna iflaret ettiler. Bu durum, feminist hareketin, grnrde, bir eflitlik mi, farkllk m? tartflmasna skflp kalmasna yol at. Oysa bu konuda dalist ve kutuplafltrc mantn tesine geilerek, farkllk ve eflitlik arasndaki iliflkinin karfltlafltrlmamas ok nemli. kincillefltirilmeyi, ayrmcl ve basky tam anlamyla
kavramak ve onlara karfl direnebilmek iin, eflitliliin ve farklln dikkate alnd gerek bir eflitlik anlayflna ihtiyacmz var (Berktay, 2010).
Byle bir anlayfln kavramsallafltrlmas konusunda Acar-Savran anlaml bir yol
neriyor: Kadnlar arasndaki farkllklar, betimleyici bir tarzda, dondurulmufl,
ampirik zellikler olarak almaktan kanmak yararl olabilir. Bunun yerine teori,
kadnlar aras farkllaflmann, hiyerarfli ve eflitsizliklerin ortaya kfl srelerine ynelebilir. Bu, farkllklarn toplumsal iliflkilerin btn iine yerlefltirilmesi anlamna gelir.Bu anlayfl, farkl kadn gruplarnn farkl gereksinimlerini birbirinin karflsna koyup mutlaklafltran ve sonra btn bu farkllklar oulcu bir potada bir
araya getiren okkltrlk anlayfltan ayrlr.Bu dinamik yaklaflm, feminizmin
ufkunu geniflleterek rkln, snf egemenliinin, etnik-ulusal flovenizmin, heteroseksizmin kadnlar arasndaki zgl biimlerini tahlil etmenin, sorgulamann
balamn oluflturabilir feminist politikay yer yer felce uratan, kadnlar arasndaki farkllklar deil, hiyerarflilerdir (Acar-Savran, 2004: 194-195).
Feminizm erkeklerin genel olarak kadnlar bask altnda tuttuunu belirten bir
teori olma anlamnda evrensel bir teoridir. Bu basknn her yerde ayn olmad
vurgulansa bile, belli lde bir evrensellik esi olmadan feminizm de olmaz. Feministler, kadnlarn erkekler karflsnda dnyay deifltirmede ortak karlar olduunu savunuyorlar; ama feminizm, ayn zamanda, kadnlarn birbirleriyle eliflen
karlara ve farkl deneyimlere sahip olduklar toplumsal erevelerde tarihsel ve
kltrel olarak belirlenmifl pratiklerden oluflmufltur ve bu da kadnlarn ezilmesinin eliflkili bir nitelik taflmasna yol aar (Ramazanolu, 1998). Kadnlarn ezilmesi eliflikse, kadnlarn zgrlk ve kurtulufl yollarnn da eliflkili olmas kanlmazdr. Bu da gnmzde feminist teori ve pratiin neden eflitlilik iermesi ge-
13
14
rektiini aklar. Farkl bask deneyimleri farkl zgrleflme hayalleri yaratmakla

kalmaz, kadnlarn zgrlk hayalleri erkek egemen ideoloji tarafndan biimlendirildii iin sorun daha da karmaflklaflr. Erkek egemen toplumlarda yaflayan kadnlarn bir toplumsal dnflm hayal etmek ve kuramsallafltrmak asndan dflnce ve dil yetileri de snrlanmfl durumdadr. Ve tam da bu gerek, aslnda btn eliflkilerine ve sorunlarna ramen neden feminizme ihtiyacmz olduunu
gzler nne serer. inde yafladmz erkek egemenliini ve eril baskc yaplar
dnfltrebilmek iin, elefltirel bir bakfl asnn, feminist bilgi birikiminin ve bu
birikim temelinde yrtlen pratik mcadelenin kritik nemi vardr.
Farkllklara Duyarln Sonular: Feminist Teoride Yeni

Almlar
1980ler ve 1990larda, post-modern kltrel iklimin de etkisiyle her trl farklla olduu gibi kadnlar aras farkllklara ynelik duyarlk ve farkndalk da artt;
ancak burada esas etkiyi yaratan Afrikal- Amerikal kadnlarn ve geliflmemifl
yoksul lke kadnlarnn rk, snf ve kltr bakmndan ayrcalkl Batl kadnlarn
deneyimini temsil ettiini ne srdkleri feminist kurama ynelttikleri elefltirilerdi.
Bu elefltiriler, nceki feminist kuramlarn ounun daha ziyade beyaz, st ve orta
snf ve geliflmifl lke kadnlarnn deneyim ve siyasal karlarn yanstt noktasnda younlaflmaktayd. Siyah kadnlar, kendi yafladklar bask deneyiminin sadece erkek egemenlii tarafndan deil, ayn zamanda snfsal ve rksal yaplar tarafndan flekillendirildiini hakl olarak ileri srdler. Sorun, bu farkl bask ve ezilme biimlerinden birinin dierlerine karfl nceliini savunmaktan ok, hepsinin
eflit derecede nemli olduunun vurgulanmasyd ve siyah feministlerin beyaz feminizme ynelttikleri elefltiri, tam da bu noktada siyah kadnlarn zgl toplumsal ve tarihsel ezilme biimlerini, yani zerlerindeki bu eflzamanl basklar grmedikleri noktasnda younlaflmaktayd. Bu kuramlafltrma sonuta, eflitsizlie iliflkin
bafllca iki tr kavramlafltrmaya yol at: Irk, cinsiyet ve snf perspektifi ile okkltrl veya ok-rkl feminizm (Berberolu, 2009: 208).
Irk, cinsiyet ve snf yaklaflmnn alflma alan, yaplan adlandrmalarn da yanstt gibi bu eflitsizlik kaynann kesiflme noktasdr: l ezilme, Karfllkl Etkileme, ie Geme,vb. rnein Patricia Hill Collinse gre rk, cinsiyet ve snf
farkl ama i ie gemifl bask yaplardr. Burada, i ie gemifllik rk, cinsiyet, snf birbirine balayan makro dzlemdeki iliflkileri; kesiflimlilik ise, mikro dzlemdeki balantlar ifade etmektedir. Herkesin bir rksal, cinsel, snfsal kimlii
vardr ve herkes ayn zamanda hem ezen, hem ezilen olabilir. Ezilme trleri de eflit
derecede nemlidir ve bir ncelik srasna konmamaldr (Collins, 1993). Bu bakfl
asna gre, ayn zamanda dier iki ezilme trnn etkileri bilinmeden ve dikkate alnmadan, herhangi bir ezilme biimi tek baflna anlafllamaz. Bu yaklaflm, feminist kuramn kadnlar ve cinsiyet zerine olan vurgusunu, cinsiyet ve kadnlarla
iliflkili alflmalar snfsal ve rksal/etnik bask balamna yerlefltiren bir ereve ile
deifltirmektedir (Berberolu, 2009). Crenshaw da kesiflimlilik terimini, cinsiyetler ii ve cinsiyetler aras karmaflk iliflkileri ifade etmek iin kullanmaktadr (Crenshaw, 1991).
ok-rkl feminizm ad verilen yaklaflm ise btnsel bir kuram oluflturmaktan
ok, renkli kadn ve erkeklerin (Latin, Asyal, Amerika yerlisi, ve Afrikal-Amerikallar) yaflam deneyimlerinden kaynaklanan sorunlar, arafltrma alanlarn, kavramsallafltrmalar kapsar. Bu gruplara mensup kadnlar aralarndaki tm tarihsel, toplumsal ve kltrel farkllklara ramen, ortak bir tekilik konumunu paylaflmak-
tadrlar ve bu ortaklk zerinden beyaz entelektellerin ve aktivistlerinkinden niteliksel olarak farkl deneyimlerine dayanan toplumsal ve siyasal bir elefltiri erevesi retmek olanana sahiptirler. oulcu bir yaklaflma sahip bu kurama gre, toplumsal cinsiyet; snf, rk, etniklik ve cinselliin kesiflmesiyle oluflan bir tahakkm
zemininde flekillenir. Bu eflitsizlikler kmesi, bireylerin deneyimlerinin ve toplumsal yapnn i ie gemifl unsurlardr. Dolaysyla her birinin tek baflna ele
alnmasna dayanan genellemelerden kanmak gerektiine dikkat ekilir. Eflitsizlik biimleri, sadece bireysel zelliklerden kaynaklanmaz, tersine bunlar yapsal tahakkm ve bask biimleridir ve bu nedenle kadnlarn baskya karfl mcadelesi,
daima iktidar mcadelelerinin bir parasdr. ok-rkl feminizmin, oulcu yaklaflmna uygun biimde disiplinler aras bir nitelii vardr ve kuramsal ve yntemsel
olarak eflitlilik arzetse de ezilmenin i ie gemifl kesiflimli doasna dair bir kabuln paylafllmasna dayal bir ortakla ve ortak mcadele zeminine sahiptir
(Berberolu, 2009).
Sonu olarak, erken feminist teoride zaman iinde nemli bir kavramsal deiflim meydana geldii ve bu deiflimin, kadnlarn tarihsel zneler olarak ezilmelerini kuramsallafltrmaktan toplumsal cinsiyetin eflitsizlik zerindeki etkilerini, yani
biyolojik/cinsel farklarn toplumsal inflasn arafltrmaya ve kuramsallafltrmaya
doru bir yn izdii sylenebilir. ABDli renkli kadnlarn; beyaz ve grece ayrcalkl kadnlarn deneyimlerine dayal bir analiz kategorisi olarak btncl bir kadn kavramna ynelttikleri elefltiri, post-modern elefltirinin gene bu kadn kategorisinin zc niteliine ynelik elefltirisinden destek buldu. Post-modern grfle
gre de, bu btncl kadn kavram, kadnlarn ok eflitli deneyimlerini yanstmaktan uzaktr ve aflr genellemelerden kanabilmek iin yapskme tabi tutulmaldr. Grld gibi burada, kadnlarn ezilmesini kuramsallafltrmaktan, cinsiyetin toplumsal inflasn ve bu infladaki eflitsizlikleri ve iktidar iliflkilerini dikkate almaya doru bir deiflim ile birlikte eflitsizlik kuramndan farkllk kuramna doru
bir siyasal ilgi kaymas sz konusudur.
Maddeci Feminizm
Bu balamda gnmz feminist kuramnda ne kan ve iinde birbirinden ok
farkl iki yaklaflm barndran maddeci feminizmden sz edebiliriz. Maddeci feminizmin kkenleri, Marksizmin cinsel iflblmn yeterince aklayamad iin dnfltrlmesi gerektiini dflnen ve Marksist feminizm yerine materyalist feminizm terimini tercih eden ngiliz ve Fransz feministlerinin alflmalarna dek geri
gtrlebilir. 1970li yllarda Marksizm, snf konusundaki nyargs ve retime
olan vurgusu nedeniyle cinsel iflblmn yeterince aklayamamakla elefltiriliyordu. Erken dnem feminizm de zc ve idealist kadn kavram nedeniyle sorunluydu. Bu yzden post-modern maddeci feminizm, Marksizme ve erken dnem feminizmine bir alternatif olarak geliflti. Bu erevedeki post-modern maddeci feminizm; sylem, toplumsal cinsiyet, rk vb. kategorilerin maddi gerekliini vurguluyor. Bu yaklaflm, kapitalist toplumda kadnlarn ezilmesini aklamaya ynelen
Marksist feminizmden kendisini ayrmak iin esas olarak maddilik kavramn kullanyor ve toplumsal cinsiyetin ya da ideolojilerin ve sylemlerin de, rnein snf
kadar gerek olduunu ya da maddi arla sahip bulunduunu savunuyor. Ayn flekilde, toplumsal rgtlenmenin veya toplum yapsnn btn unsurlarnn eflit
derecede maddi, yani eflit derecede gerek ve nemli olduunu ve gerek sonular dourduunu ne sryor. Marksizm, kapitalizmin ekonomik, siyasal ve kltrel kurumlaryla bireyler ve kurumlar arasndaki toplumsal iliflkilerin snrlarn be-
15
16
Sylem, post-modern
teoride, sosyologlarn
deerler, normatif sistemler
ve kltr olarak ya da bazen
ideoloji olarak ifade ettikleri
olguya iflaret etmekte ve
sylemin maddi olmas da
onun kanlmaz ve nesnel
etkileri olduu anlamna
gelmektedir. Post-modern
feministlere gre, toplumsal
cinsiyet ve snf da dahil
olmak zere her fley
sylemsel olarak
kurulmufltur.
lirlemedeki nemine vurgu yaparken, post-modern feminizm sylemin maddiliini veya nedensel nemini vurguluyor.
Marksist feministlerin, ekonomi ve aile ile emein kapitalist rgtlenifli arasndaki iliflkiyi alflan erkek ve kadnlar arasndaki eflitsizliin temeli olarak grmelerine karfln post-modernistler byle bir analizin cinsel kimlik dahil tm kimliklerin
kurulmasnda sylemin ve ideolojik yaplarn hakkn vermedii ve dolaysyla gereklii tam olarak kucaklayamad kansndadrlar. Marksistler retim ve yeniden
retim tarzn, snfl toplumda erkekler ve kadnlar arasndaki eflitsizlie yol aan
maddi koflullar olarak deerlendirir. Post-modern maddeci feminizm ise, toplumsal sistemin rk ve cinsellik ideolojileri gibi dier boyutlarnn da eflit derecede
nemli olduunu savunur. Marksist feminizm, kadnlarn ezilmesine yol aan koflullar belirlemede kamusal ve zel retimin kilit roln ne karrken post-modern maddeci feminizm toplumsal cinsiyeti etkileyen toplumsal maddi koflullarn
nemini ve beden ile cinsellik, reme ve dier biyolojik bedensel ifllevlerin maddiliini vurgular.
Toplumsal nfla Feminizmi

Judith Butler, toplumsal
cinsiyetin, performanslarn
tekraryla sylemsel olarak
kurulduu dflncesine
varr: Toplumsal cinsiyet
ifadelerinin gerisinde bir
toplumsal cinsiyet kimlii
yoktur; o kimlik, kendi
sonular olduu sylenen
ifadeler tarafndan
performatif (gsterisel)
olarak bizzat oluflturulur
(Butler, 1990: 25).
Toplumsal cinsiyetin
berisinde yatan cinsel arzu,
cinsel kimlik vb trnden bir
kadnlk hakikati [z]
yoktur; tersine byle bir
zn olduu yanlsamas,
toplumsal cinsiyetin eflitli
iktidar noktalarndan
sylemsel olarak
kuruluflunun sonucudur
(Acar-Savran, 2004: 263)
adafl feminist kuramda bir dier nemli yaklaflm, toplumsal infla feminizmidir. Bu akm, bir btn olarak cinsiyetlendirilmifl toplumsal dzene ve onu infla ve muhafaza eden srelere bakar ve tm feminist kuramlar gibi, her tr deerli kaynaa eriflimde toplumsal cinsiyetin kilit bir rol oynadn savunur. Feminist
kurama yapt zgn katk, bireylerin cinsiyet oluflturma ve bylece zaman iinde cinsiyet farklar ve eflitsizliklerinin kalcl, yaygnl ve srekliliine kanlmaz olarak etkide bulunma srelerine iliflkin analizidir. Buna gre bireyler gndelik etkinlikleri srasnda bir dizi kalc model infla eder. Cinsiyet de bylesine
infla edilen bir toplumsal olgudur ve insanlar cinsiyetlerini infla ve icra ederken,
cinsiyetlerinden beklenen niteliklere uyumlu biimlerde grnrler. Cinsiyet kategorisi, biyolojik cinsiyete tekabl edebilir de, etmeyebilir de; nemli olan, gndelik etkileflim srecinde toplumsal olarak meflru bir cinsiyet kategorisine yeliin
baflarl bir flekilde gsterilmesi veya icra edilmesidir. Bu anlamda cinsiyet, kiflinin
zsel olarak olduu deil, deyim yerindeyse zerine giydii, icra ettii (performansa ynelik) bir fleydir. Bu flekilde bireyler toplumsal dzenin cinsiyetlendirilmifl doasn ve onunla iliflkili eflitsizlikleri de yeniden retirler. Erkekler iin bu,
kadnlar zerinde tahakkm kurulmas, kadnlar iinse itaat, bamllk ve ikincilliin kabul anlamna gelir. nsanlar baflkalaryla etkileflim srecinde eflzamanl olarak snf, cinsiyet, rk, vb. farkllklar yaratmakta ve bu srete eflitsiz yaplarn yeniden retimine de katlmaktadrlar.
POST-MODERN YAKLAfiIMIN ELEfiTRS

AM A
Post-modern feminist yaklaflmn elefltirisini deerlendirebilmek.
Bu bakfl as, baskc yaplar salt farklla indirgemekte ve bylece basky oluflturan iktidar iliflkilerini ve maddi eflitsizlikleri gz ard etmektedir. Oysa eflitsizlik ve
bask sadece insanlarn bir cinsiyetten (veya bir snftan ya da rktan) beklenen nitelikleri sergiledikleri farkl biimlerden deil, ayn zamanda mlkiyet, gelir veya dier ekonomik, toplumsal ve siyasal g kaynaklar zerinde denetim veya sahiplik
konusunda eflitsiz olmalarna dayanan eflitsiz iliflkilerden kaynaklanr. Cinsiyetin
inflas, snfsal konumdan veya dier hiyerarflilerden bamsz bir sre deildir.
Cinsiyetin uygun biimde inflas, emeki kadnlar, st snftan kadnlar veya ezilen
rklara mensup kadnlar iin farkl sonular retir. Eer cinsiyet sadece kurulmufl,
infla edilmifl bir fley, veya Judith Butlern dedii gibi bir performans ise, yani hem
kendi oluflturduumuz ve dolaysyla da ykmaya muktedir olduumuz bir fleyse,
erkekler ve kadnlar arasndaki farklar ve eflitsizlikler salt bir tercih meselesi olurdu,
veya daha az kat ve bireylerin yapskmne ak olurdu. Oysa iktidar eflitsizliklerinin hkm srd toplumlarda cinsiyetin de salt sylemsel olarak infla edilmifl
bir kurgu olduunu sylemek ve bu kurguyu deifltirmenin yolu olarak sadece yapskmn (yani ideoloji elefltirisini) veya ykc performans nermek, baskc
kurumlar dnfltrmek iin rgtl kolektif mcadeleye giriflilmesini savunan erken dnem feminist kuramlara taban tabana karflttr.
Ataerkil Sisteme Karfl Mcadeleden Vazgeilemez

Btnsel bir kadn kavramnn kendilerini temsil etmediini dflnen btn dier kadnlarn elefltirileriyle de rtflen post-modern elefltirinin etkisi, 1990larda
kadnn sylemsel bir kategori olarak nasl kurulduunu ve birden fazla kesiflmeyi nasl barndrdn arafltrmak ve gzlemlenebilir somut bir varlk olarak kadn sorunsallafltrmak sonucunu dourdu. Bu yaklaflm ayn zamanda, genellemeci byk anlatlara karfl kmak anlamn da taflyordu. Ne var ki, bu byk anlatlarn reddi, kadnlarn hayatlarn etkileyen ataerkillik ve kapitalizm gibi btnlkl yaplarn elefltirisinden vazgeilmesi anlamna gelmemelidir. Kadnlarn hayatlar, btn farkllklarna ramen, dnyann her yerinde kapitalizm ve ataerkillik tarafndan olumsuz biimde etkilenmektedir ve bu btnlkl iktidar yaplarna karfl farkll kucaklayan ama ayn zamanda da eflitli mcadele biimlerini ve
stratejilerini birlefltirebilen bir ortak mcadele zeminine de ihtiya vardr.
Farklla ve balama elbette duyarl olmalyz ama ayn zamanda toplumun,
politikann, kltrn, dinin cinsiyetle blnmfl olduu gereine iliflkin ortak anlayfllarmz derinlefltirecek ve kolektif glerimizi gelifltirecek bir kresel dayanflma yaklaflmna ihtiyacmz olduunu da unutmamalyz. Demokrasi ve kltrel oulculuk taleplerinin, zamann bir noktasnda donup kalmamas, srekli yenilenmesi ve geliflmesi gerekir, ama bunun iin birbirimizin sesini dinlemek ve ortak insan
deerlerinin zafer kazanmasna ynelik arayflmz birbirimizle paylaflmak, ortaklafltrmak da gerekir; bir araya gelmek, ortak geleceimiz zerinde dflnmek ve birlikte hareket etmek zorundayz.
Giderek daha fazla kreselleflen bir dnyada yafladmz ak, ancak bu yeni
dnyann da atflmalarla ve eflitsizliklerle flekillendiine, hatta eflitsizlikleri daha da
derinlefltirdiine flphe yok. Kadnlar zerindeki ekonomik ve toplumsal eflitsizlikler ve basklar farkl toplumlarda ve toplumun farkl katmanlarnda derece farkllklar gsterse de, bir btn olarak kadnlar hl her yerde cinsiyet ayrmclnn sonularn yaflyorlar. Dou-Bat, Kuzey-Gney veya st snf- alt snf ayrm tanmayan ve dnyann her yannda kol gezen kadnlara ynelik fliddet, btn kadnlarn maruz kald ayrmcln hem simgesi, hem de somut gstergesi. Kadnlara ynelik ayrmcln varln srdrmesi, hatta yer yer daha da derinleflmesi, liberal feminizmin ve dier feminizm trlerinin savunduu eflitlik ilkesinin hl geerli olduunu ortaya koymaktadr. Ancak bu eflitlik ilkesi farklln reddedilmesine ve erkei model alan bir eflitlenmeye deil, tam tersine farklln kabulne ve
tannmasna dayanan bir eflitlik anlayfldr. Nitekim, insan haklar bildirgelerinin temel ald insan soyutlamasnn erkei temel alan ve kadnlar dfllayan bir kavram
17
18
olduunun kabul edilmesiyle insan haklar hukukunda ve uluslar aras hukukta

kadnlarn insan haklar kavramnn gelifltirilmesi de bunun bir gstergesidir.
Farkllklarmzla ve Onlara Ramen Birlikte

Sonu olarak, kadnlar aras somut farkllklar, feministlerin de kendi aralarnda
blnmelerinin maddi temelini olufltursa ve bu durum, kadnlarn kurtuluflu ynnde ortak politikalar gelifltirilmesini ve ortak bir eylem platformu oluflturulmasn zorlafltrsa bile mcadeleyi tmyle engellemediini vurgulamalyz. Bylesi bir
platform, ancak, farkll ve blnmeleri dikkate alan ama ayn zamanda da kltrlerin ve deerlerin birbiriyle karfllafltrlmasn ve uyumlulafltrlmasn mmkn
klan teoriler ve stratejilerle gereklefltirilebilir. 1960larda gelifltirilen feminizmin
nemli bir zaaf, gerekten de, farkllklar dikkate almayan genellefltirilmifl bir teori olmasyd. Oysa kadnlarn ezilmesi ve kadn-erkek iliflkileri, topluma ve zamana gre farkllaflan zgl biimler alr. Ayrca kadnlarn birbirleriyle iliflkilerinde
yafladklar rksal, etnik, snfsal, dinsel, kltrel, cinsel vb. farkllklardan kaynaklanan bask ve iktidar deneyimleri vardr. Bu olguyu yok sayarak yapay ortaklklar
retmek, mfl gibi yapmak ve politikalar bu yapay ortakla dayandrmaya alflmak yerine, zor da olsa, kadnlar arasndaki bask iliflkileri gereiyle yzleflmek
gerekir. Ancak bu yzleflmenin, var olan duruma teslim olmak deil, onu aflmak
ve ortak mcadeleyi hayata geirmek amacyla yaplmas nemlidir.
Gnmzde adil, geliflmifl ve srdrlebilir bir toplumun kurulmas, cinsiyetler
aras eflitliin bir insan haklar sorunu ve toplumsal adaletin koflulu olarak kabul
edilmesini gerektirmektedir. fli haklar gibi, kadnlarn insan haklarnn da evrensellefltirici bir potansiyeli vardr nk snf, rk, etnisite, din, kltr, milliyet vb. tarafndan blnmfl olan kadnlar birlefltirebilir. Kadnlar arasndaki iletiflim alarnn yaygnlaflmas, kadn hareketinin rgtlenmesi ve eylemlilii asndan nemli olanaklar yaratmakta ve eflitlik ve adalet mcadelesinin ulusal, kltrel, dinsel,
dilsel ve dier engelleri aflabileceini ortaya koymaktadr. Kadnlar bu ulus aflr
alarla ataerkillie olduu kadar ekonomik kreselleflmenin yol at eflitsizliklerin derinleflmesine karfl da mcadele etmektedirler ve alflma koflullarnn iyilefltirilmesinden salk hizmetlerine eriflime, reme haklarndan eitime ulaflmaya kadar bir dizi mcadele iinde kendilerini siyasal znelere dnfltrmektedirler. Gnmzde feminist teori, cinsiyet eflitsizliini baflka eflitsizliklerle iliflkisi iinde ele
almakta ve cinsiyeti biricik analiz kategorisi olarak deil, dier eflitsizlik ve ayrmclk yaratan kategorilerle birlikte deerlendirerek toplumsal bask ve eflitsizlikleri
anlamak asndan daha btncl ve aklayc bir kavrayfla ulaflmaktadr. Bu,
kendisine yneltilen btn elefltirilere ve snrllklarna ramen adafl feminist teorinin, kadnlarn bilincini deifltirip yzyllardr sregiden erkek tahakkmn
sorgulamalarn ve bylece daha eflitliki bir dnyann kaplarnn almasn saladn ortaya koymaktadr.
SIRA SZDE
Kadnlar arasndaki
farkllklar dikkate alan evrensel bir feminist teori ve pratik yaratSIRA SZDE
mak neden nemlidir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
19
zet
N
A M A
N
A M A
Feminist teori ve hareketin geliflim srecini ifade

edebilmek.
Kadnlarn ayr bir toplumsal grup olarak ezildiklerinin ve eflitsiz konumda brakldklarnn bilincine varp bu durumu deifltirmek amacyla rgtl mcadeleye giriflmeleri anlamna gelen feminizm 19.yzyldan itibaren flekillenmeye bafllad. Ancak daha Ortaada bile kadnlarn bireysel baflkaldrlar mevcuttu; Christine de Pizan, Mary Wollstonecraft ve baflka yazarlar bu
eflitsizlii dile getiriyor ve baflta eitim olmak
zere kadnlarn haklarn savunuyorlard. Ancak
bu savunular byk lde kadnn aile iindeki
rolne ve annelik niteliine dayandrld iin,
kadnlarn birey olarak zgrleflmesini ifade etmiyor ve ataerkil bir erevede kalyordu.
Modernleflme sreleri ile feminizm arasndaki
iliflkiyi ayrt edebilmek.
Modernleflme, beraberinde getirdii sanayileflme
ve ulus-devletleflme sreleriyle kadnlarn hayatnda nemli deiflmelere yol at. Anne-ocuk
lmlerinin azalmas, insan mrnn uzamas
gibi salk asndan olumlu geliflmelerin yan sra, kadn iflgcne duyulan talebin de artmas giderek daha fazla kadnn kamusal alana kmasna ve evlilik dflnda ekonomik alternatife sahip
olmalarna yol at. Kamusal alana kan kadnlar
insan ve yurttafllk haklarn talep ettiler ve bu
balamda liberal teorinin ve erken dnem liberal
demokrasinin cinsiyet ayrmcln elefltirdiler.
Kadnlarn Batda temel haklar ve siyasi haklar
(oy hakk) iin yrttkleri rgtl mcadele,
ancak 20. Yzylda meyvesini vermeye bafllad.
lk baflta ulusun analar olma sfatyla hak talep
eden kadnlar nihayet hak znesi bireyler olarak
kabul edildiler (ne var ki, baz lkelerde bunun
hl gerekleflmemifl olduunu da unutmamak
gerekir.)
N
A M A
N
A M A
Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori

iinde yol at sonular aklayabilmek.
1960larda Batda 2. Dalga feminizmin (yeni feminizm) ortaya kmas, kadnlarn hak ve eflitlik
taleplerinin yaygnlaflmasyla birlikte geleneksel
cinsiyet rollerinin ve iflblmnn sorgulanmasna yol at. Beden, cinsellik ve toplumsal cinsiyet zerinde younlaflan ve kadnlarn kadn olarak ortak karlarn savunan 2. Dalga feminizm
kz kardefllik kavramn ve bilin ykseltme
yntemini temel ald ve kiflisel olann politik olduunu savundu. Bu hareket akademiye de yansd ve pek ok sosyal bilim disiplinini etkilemenin yan sra kadn alflmalar adl yeni bir interdisipliner alann geliflmesini salad. Kadnlar
arasnda var olan farkllklar bu hareketin ve feminist teorinin eflitli dallara ayrlmasna yol atysa da, kadnlar aras snfsal, rksal, etnik, cinsel, dinsel vb. farkllklar gz ard ettii gerekesiyle zellikle siyah feministler ve nc dnya
feministleri tarafndan elefltirildi.
Post-modern feminist yaklaflmn elefltirisini deerlendirebilmek.
Post-modern feminist yaklaflm, bir yandan kadnlar arasndaki farkllklara karfl daha duyarl
olunmasn salarken, bir yandan da bu farkllklar salt syleme indirgeyerek kadnlarn mcadelesini zayflatma tehlikesini getirdi. Kadnlarn
mcadelesi, kadnlar arasndaki ok eflitli farkllklar nedeniyle hem ok karmaflk hem de eliflik bir nitelik taflr. O yzden, bu farkllklar yok
sayp rahatlatc bir kz kardefllik hayaline sarlmak mmkn deildir. Ancak, varolan dnyada
ataerkil egemenlik hkm srmeye devam etmekte ve kadnlarn ezilmesi de, onlara uygulanan bask ve ayrmclk da son derece gerek ve
somut olmaya devam etmektedir. Bu nedenle,
baskc yaplar salt sylemsel farklla indirgemek ve ayrmcla yol aan eflitsiz iktidar iliflkilerini gzden karmak son derece tehlikelidir.
20
Kendimizi Snayalm
1. Ataerkil sistemi tanmlayan en nemli nitelik hangisidir?
a. Erkek iktidar
b. Eflitsizlik
c. Erkek karlar
d. Kadn bedeninin ve emeinin denetlenmesi
e. Baba otoritesi
6. Cinsiyetin sylemsel bir performans olduunu syleyen kimdir?

a. Mary Wollstonecraft
b. Ber Berberolu
c. Judith Butler
d. Christine de Pizan
e. Kimberle Crenshaw
2. Afladakilerden hangisi feminist bilincin geliflmesinin nkoflullarndan deildir?

a. Sanayileflme
b. Modernleflme
c. Evlilik
d. flgcne katlm
e. Anne-ocuk lmlerinin azalmas
7. Maddeci feminizmin ayrt edici nitelii nedir?

a. Sylemin nedenselliini vurgulamas
b. Snfsal ezilme zerinde younlaflmas
c. Cinsellii merkeze almas
d. Materyalist olmas
e. Irk ayrmna dikkat ekmesi
3. kinci Dalga Feminizmin ayrt edici zellii hangisidir?

a. Kadnlarn oy hakkn savunmas
b. Kamusal alanda eflitlik
c. Kadn tarihinin arafltrlmas
d. Kadnlarn ezilmesinin ortak olduunu savunmas
e. Erkek dflmanl
4. Kz kardefllik kavramna yneltilen esas elefltiri
nedir?
a. topik olmas
b. Aflr bir slogan olmas
c. Farkllklar yok saymas
d. yi dflnlmemifl olmas
e. Duygusal olmas
5. Afladakilerden hangisi, feminist teori asndan kadnlar aras blnmelere yol aan bir unsur deildir?
a. Snfsal farkllk
b. Duygusal farkllk
c. Cinsel ynelim
d. Irksal farkllk
e. Yorum farkll
8. Cinsiyetin icra edilen bir fley olduunu savunan

feminizm tr hangisidir?
a. 2. Dalga Feminizm
b. Radikal feminizm
c. Toplumsal infla feminizmi
d. ok rkl feminizm
e. Maddeci feminizm
9. Post-modern feminizme yneltilebilecek en nemli
elefltiri nedir?
a. Cinsiyetin uygun biimde infla edildiini savunmas
b. Baskc yaplar salt sylemsel farklla indirgemesi
c. Snfsal konuma nem vermemesi
d. Kadnlar arasndaki farkllklar gz ard etmesi
e. Her fleyi performans saymas
10. Feminist mcadeleye neden hl ihtiya vardr?
a. Cinsiyet ayrmclnn devam etmesi nedeniyle
b. Kadnlar arasndaki farkllklar nedeniyle
c. Kreselleflme nedeniyle
d. Ulus aflr alar nedeniyle
e. alflma koflullarnn ktl nedeniyle.
21
Okuma Paras
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
nde gelen bir Afrikal-Amerikal yazar olan bell hooks, feminist teorinin ve hareketin siyah kadnlar grmezlikten gelmesine ynelttii elefltiriyi vurgulamak
amacyla 1982de yaynlad kitabn adn Ben Kadn
deil miyim? ( Aint I aWoman?) koymufltu. Bu bafllk,1851 ylnda ABDnin Ohio eyaletinde (Akron) yaplan Kadn Haklar Konvansiyonuna katlan tek siyah
kadn olan Sojourner Truthun toplantda yapt konuflmaya gnderme yapmaktayd.
Truth, kendisini dinleyenlere flyle sesleniyordu:
fiuradaki adam, arabaya binerken kadnlara yardm
edilmesi, ukurlarn zerinden taflnmalar ve en iyi yerlere oturtulmalar gerektiini sylyor peki ben kadn
deil miyim? flte bana bakn! Kollarma bakn!...Ben ift
srdm, ekin ektim, hasad kaldrdm, ve hibir erkek
bana yardm etmedi. Ben kadn deil miyim? fl bulabildiimde bir erkek ne kadar alflyorsa o kadar alfltm
ve ayn sayda krbaca dayandm -ben kadn deil miyim? Befl tane ocuk dourdum ve ounun kle olarak satldna tank oldum ve acyla alayp haykrdmda beni Tanrdan baflka duyan olmad -peki, ben
kadn deil miyim? Bu szleriyle Sojourner Truth, 19.
Yzyldaki kadn hareketinin iindeki rkl ve snfsal ayrmcl mahkum ediyor ve kadn kategorisinin
btnlefltiriciliine meydan okuyordu. bellhooks da,
20.yzyln sonlarnda feminist hareket iindeki rksal
ve snfsal yanll elefltirmek iin Truthun szlerine
gnderme yapmaktayd (Bhavnani: 31).
1. d
2. c
3. d
4. c
5. b
6. c
7. a
8. c
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise, Feminist Bilincin Geliflme

Sreci blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sanayileflme, Modernleflme, Ulus-devlet, ve Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Feminizm ve Kz Kardefllik blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kz Kardeflliin Sorgulanmas blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Farkl Feminizmler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Toplumsal nfla Feminizmi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Maddeci Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Post-modernizmin etkisi
konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Post-modern Yaklaflmn
Elefltirisi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Ataerkilliin Elefltirisinden
Vazgeilemez blmn gzden geiriniz.
22
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Modernleflmeye bal sanayileflme ve ulus-devletleflme
sreleri, kadnlarn sal ve iflgcne katlmlar asndan olanaklar salad. Bylece kadnlarn efllik ve
annelik konumunun dflna karak kendi ayaklar zerinde durabilen zerk bireylere dnflebilmelerinin yolu almfl oldu. Bu elbette olumlu bir geliflmeydi. Bu
yola giren kadnlar, siyasal alan da dahil olmak zere
hayatn her alannda eflit hak mcadelesini ykselttiler.
Ancak, ataerkil sistem ve erkek egemenlii ylesine derinlere kk salmflt ki, baflka birok alanda demokratikleflme salansa bile kadnlara karfl ayrmclk ve ataerkil nyarglar devam etti ve kadnlara eflit yurttafllk hakk tannmad. Eflitlik ve zgrlk bayran ykselten
burjuvazi ve liberal demokrasi kendi kendisiyle eliflerek kadnlar ikinci snf saymaya devam etti ve cinsiyet eflitsizliini srdrd. Bu durum, zorlu mcadeleler
sonucunda, ancak 20. Yzylda dzeldi (baz lkelerde
varln hl srdrd de bir gerek).
Sra Sizde 2
Kadnlar zerindeki ekonomik ve toplumsal basklar ve
eflitsizlikler farkl toplumlarda ve toplumun farkl katmanlarnda derece farkllklar gstermekle birlikte, bir
btn olarak kadnlar her yerde cinsiyet ayrmclnn
sonularn yaflamaya devam ediyorlar. Dnyann her
yannda kol gezen kadnlara ynelik fliddet, bu ayrmcln en somut ve ayn zamanda da simgesel gstergesi. Dolaysyla kadnlarn eflitsizlik, bask ve smrye
karfl ortak bir mcadele gelifltirmeleri vazgeilmez. Ancak bu mcadelenin ve ona yol gsteren feminist teorinin kadnlar arasndaki farkllklar ve blnmeleri yok
saymamas, tersine bunlar kabul eden ve dikkate alan
strateji ve taktikler gelifltirmesi flart. Bu adan cinsiyetler aras eflitliin, bir insan haklar sorunu ve toplumsal
adaletin koflulu olduu anlayfl, evrensel anlamda bir
hareket yaratmann yol gsterici ilkesi olabilir.
23
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Acar-Savran, G. (2004). Beden-Emek-Tarih: Diyalektik Bir Feminizm in. stanbul: Kanat Kitap.
Akgke, N. (2001). Kltrel Feminizmin Iflnda Farkllklar, (Der. N.Akgke ve A.lyasolu). Yerli Bir
Feminizme Doru. stanbul: Sel Yaynclk.
Anzaldua, G. E. (1999). Borderlands/La Frontera:
The New Mestiza. Aunt Lute Books.
Barrett, M. (1995). Gnmzde Kadna Uygulanan
Bask. stanbul: Pencere yaynlar. Benhabib, S.
(1999). Postmodernizm Sorunu ve Feminizm, Modernizm, Evrensellik ve Birey. stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
Bates, D. G. (2009). 21. Yzylda Kltrel Antropoloji. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Benhabib,S., Butler, J. Cornell, D. ve Fraser, N. (2008).
atflan Feminizmler. stanbul: Metis Yaynlar.
Berberolu, B. (2009). Klasik ve adafl Sosyal Teoriye
Girifl. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Berktay, F. (2003). Tarihin Cinsiyeti. stanbul: Metis
Yaynlar.
Berktay, F. (2009). Tek tanrl Dinler Karflsnda Kadn (3. Bask). stanbul: Metis Yaynlar.
Berktay, F. (2010). Kltrel Grecilik zm m?,
Tarihin Cinsiyeti (3. Bask). stanbul: Metis Yaynlar.
Berktay, F. (2010). Kimlik Politikasnn Snrlar ve slamc Kadn Kimlii, Tarihin Cinsiyeti (3. Bask).
stanbul: Metis Yaynlar.
Berktay, F. (2011). Kresellefltike Paralanan Bir Dnyann Dflnsel zdflm: Postmodernizm, Politikann ars. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Berktay, F. (2011). Ortaada Kadnlar, Ortaada
Yaflam, Aflk ve lm, Politikann ars (2. Bask). stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Bhavnani, K-K. (1993). Talking Racism and the Editing
of Womens Studies, Introducing Womens Studies, (Eds. D. Richardson&V. Robinson). Macmillan.
Bora, A. (2001). Trk Modernleflme Srecinde Annelik
Kimliinin Dnflm, (Der. N.Akgke ve A.lyasolu). Yerli Bir Feminizme Doru. stanbul: Sel
Yaynclk.
Bora, A. (2005). Kadnlarn Snf, cretli Ev Emei
ve Kadn znelliinin nflas. stanbu: letiflim
Yaynlar.
Butler, J. (1990). Gender Trouble. Feminism and the
Subversion of Identity. London: Routledge.
Butler, J. (2008). Cinsiyet Belas, Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi. stanbul: Metis Yaynlar.
Collins, P. H. (1993). Toward a New Vision: Race, Class
and Gender as Categories of Analysis and Connections, Race, Sex&Class 1,no.1, (Akt. B.Berberolu, s. 209).
Connell, R.W.(1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar.
stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Crenshaw, K.W. (). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence Against Women of Color, Stanford LawReview, C.43. say 6.
Delpy,C. (1998). Bafl Dflman. stanbul: Saf Yaynlar.
Donovan, J. (1992). Feminist Teori. stanbul: letiflim
Yaynlar.
Durakbafla, A. (2001). Feminist Tarihyazmnda Snf ve Cinsiyet. stanbul: letiflim Yaynlar.
French,M. (1993). Kadnlara Karfl Savafl. stanbul:
Metis Yaynlar.
Hooks, B. (1989). TalkingBack: Thinking Feminist,
Thinking Black. South EndPress.
Kaplan, P. &M. Bujra, J.(Eds.) (1978). Women United
WomenDivided, Cross Cultural Perspectives on
FemaleSolidarity. Tavistock Publications.
Mitchel, J. ve Oakley, A. (1984). Kadn ve Eflitlik. (Der.
Juliet Mitchel ve Ann Oakley), (ev. Fatmagl Berktay). Ankara: Kaynak Yaynlar, s. 11-22.
Ramazanolu, C. (1998). Feminizm ve Ezilmenin eliflkileri. Pencere Yaynlar.
Savran, G.-Tura, N. (1992). Kadnn Grnmeyen
Emei. Kardelen Yaynlar.
Serpil akr, S. (2009). Feminizm: Ataerkil ktidarn
Elefltirisi, Modern Siyasal deolojiler (3. Bask).
(Der. H.Birsen rs) , stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
Stanley, L. ve Wise, S. (1996). Feminist Arafltrma Srecinde Metot, Metodoloji ve Epistemoloji, (Yay. Haz.
Serpil akr, Necla Akgke). Farkl Feminizmler
Asndan Kadn Arafltrmalarnda Yntem. stanbul: Sel Yaynclk.
Tong, R. (1983). Feminist Thought. London: UnwynHyman.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
N

Kadn emei hakknda sosyolojik alflmalarn neler olduunu aklayabilecek,
Ev-ii/ karfllksz kadn emei ile ilgili tartflmalar yapabilecek,
Ev-ii/karfllksz kadn emeinin zgllklerini tanmlayabilecek,
cretli kadn emeinin zgllkleri hakknda bilgi sahibi olabilecek,
cretli kadn emeini analiz eden kuramlar tartflabilecek,
Teknolojinin kadn emei ile iliflkisini ifade edebilecek,
Kreselleflmenin kadn emei zerine etkilerini deerlendirebilecek,
Ekonomik kriz dnemlerinde kadn emeine neler olduunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Cinsiyet
Yeniden retim
Ev-ii/Karfllksz Kadn Emei
cretli Kadn Emei
Toplumsal Cinsiyet Temelli Yatay
Ayrflma
Toplumsal Cinsiyet Temelli

Dikey Ayrflma
Ataerkil Kapitalizm
Teknoloji
Kreselleflme
Ekonomik Kriz
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Emek
KADIN EME LE LGL

SOSYOLOJK ALIfiMALARIN
GELfiM
EV-/KARfiILIKSIZ KADIN EME
LE LGL TARTIfiMALAR
EV-/KARfiILIKSIZ KADIN
EMENN ZGLLKLER
CRETL KADIN EMENN
ZGLLKLER
CRETL KADIN EME LE LGL
KURAMLAR
TEKNOLOJK DEfiMELERN
KADIN EME LE LfiKS
KRESELLEfiMENN KADIN
EMENE ETKLER
EKONOMK KRZ DNEMLERNDE
KADIN EME
Emek
KADIN EME LE LGL SOSYOLOJK ALIfiMALARIN
GELfiM
N
A M A
Kadn emei hakknda sosyolojik alflmalarn neler olduunu

aklayabilmek.
Kadnlar dnyann her yerinde, tarihin her dneminde, retici ve yeniden retici
rolleri ile yaflamn devamn salamfllardr. Sosyologlar, antropologlar, iktisatlar
ve tarihiler kendi disiplinlerinin bakfl asyla ev iinde, tarmda, sanayide, hizmet
ifllerinde alflan kadnlarn ifl yapma biimleriyle ilgilenmifllerdir. Sosyoloji bu disiplinlerden biri olarak alflan kadnlarla ilgisini zellikle kinci Dnya Savaflndan
sonra artrd. Bu ilgi artflnn nedenlerinden biri, sanayi sosyolojisi alt dalnn geliflimi ve emek kullanm biimlerini renme merakdr. kinci neden, savafltan sonra doan iflgc skntsndan dolay Avrupada ve Amerika Birleflik Devletlerinde
cretli alflan kadn saysndaki artfltr.
20 yzylda kadn emei konusunda alflan sosyologlarn ve dier sosyal bilimcilerin bu emein sadece cretli biimiyle ilgilendii uzun bir dnem oldu. zellikle sanayi sosyolojisinin geliflimine paralel olarak alflan kadnlar konu alan
arafltrmalarda kadnlar sanayi, hizmet ve tarm sektrnde cret karfll alflan
kifliler olarak tanmland. Kadn emeine bu tr bir bakfln ve alflma kavramnn
dar anlamyla tanmlanflnn birka nedeni vard: 1) Bu sosyolojik alflmalar, kadnlarn ev dflnda cretli olarak alflma biimlerinin en youn olduu sanayileflmifl lkelerde yaplyordu. Sanayi toplumunun geliflmifllik dzeyi, hem sokaktaki
vatandafln hem de sosyal bilimcilerin aklna alflma denince hemen bu sektrlerde, ev dflnda, para karfll yaplan faaliyetleri getiriyordu. 2) Kadnlarn esas
olarak evi ekip evirmek, ev hizmetlerini yapmak ve ocuk bakmak, ailenin dzenini salamak gibi ev ii-aile merkezli ifller yapmalar gerektiine iliflkin kuvvetli bir aile ideolojisi vard. Bu ideolojiye gre, ev iinde kadnlarn yaptklar ifller
alflma deil, sorumluluk duygusuyla ve sevgiyle gnll olarak yaplan, adeta
kadn olmann bir paras olarak grlen ifllerdi.
alflma kavramnn bu kadar dar anlaml kullanlmas kadn emeinin cretli
ifl dflnda kalan biimlerini uzun zaman glgede brakt. 1960l yllarda feminist
hareket iinde yer alan kadnlarn, daha sonra da feminist akademisyenlerin katk-
26
laryla ev-ii/karfllksz emek sorgulanmaya baflland. Daha nce klasik disiplinlerin iinde ve ana kuramlar kullanlarak alfllan cretli emek de feminist bakfl asyla analiz edildi. Bu nedenle bu nite iki tr emei ayr ayr inceleyebileceiniz
flekilde tasarlanmfltr.
Her ne kadar nitenin tasarlanmasnda ev-ii/karfllksz (cretsiz) ve cretli
emek, ayr bafllklar altnda size sunulmuflsa da bu tasarm tamamen renme
amaldr. Gndelik hayatta bu iki emek tr i ie gemifl biimde ortaya kar.
Bu duruma pek ok rnek verebiliriz ama flimdilik iki rnekle yetinelim: 1) Ev dflnda cret karfll alflan bir kadn, evde geirdii zamann byk bir ksmnda,
ailesinin kendinden bekledii iflleri yapmaya yani karfllksz emek sunmaya, devam eder. 2) Evinden kmayan, ama yakndaki fabrikalar iin para bafl dikim ifli
yapan bir kadn dflnn. Onun ifl yeri evidir. Bir taraftan fabrikaya teslim edecei dikifli yaparken bir taraftan da yemek yapar ve evdeki hastasna bakar. Kolayca
grebileceiniz gibi her iki rneimizde de cretsiz (karfllksz) ve cretli emek
kullanm birlikte gerekleflmektedir.
EV-/KARfiILIKSIZ KADIN EME LE LGL

TARTIfiMALAR
N
AM A
nclerden biri olan

Margaret Benston, The
Political Economy of
Housework (Ev iflinin
ekonomi politii) isimli ilk
alflmasn 1964te
yaynlad.
Ipsos Arafltrma Merkezinin,

temizlik malzemeleri flirketi
Mapa Spontex iin spanya,
Fransa, talya ve ngilterede
yapt kamuoyu yoklamas,
Avrupal erkeklerin ounun
ev ifllerini yapmak
istemediini hatta bundan
katklarn gsterdi.
Ev-ii/ karfllksz kadn emei ile ilgili tartflmalar yapabilmek.
Yukarda okuduunuz gibi sosyal bilimciler kadn emeinin analizini sadece kapitalist piyasada yer alan cretli emek zerinden yaparak ve ev iini (haneyi) alflmay ihmal ederek karfll denmeyen emein uzun bir zaman sakl (Abbot,
Wallace, Tyler, 2005: 231) kalmasna katkda bulunmufl oldular.
1960l yllarn ortalarnda kadn hareketi iinde yer alan veya bu hareketten etkilenen sosyal bilimcilerin ilgilendikleri en nemli soru, kadnlarn ikincillii ve
ezilmifllii idi. Bazen bu durumu anlatmak iin alta sral olma ve tabi olma
kavramn da kullandlar. Kadnlar dnya zerinde birok lkede neden erkeklerle eflit haklara sahip deillerdi? Eflit haklarnn olduu lkelerde neden bu haklar
kullanamyorlard? Ailede cinsiyete dayal iflblmndeki sorun neredeydi? Yani
neden ayn ev; paylaflan kadn ve erkek arasnda ifllerin dalmnda bir denge ve
eflitlik yoktu? Kadnlarn erkeklere bamll hangi mekanizmalarla srdrlyordu? Kadnlarn ezilmiflliklerinin maddi kaynaklar var myd, varsa nelerdi? Bu sorular soran sosyal bilimcilerin ncleri, kadnlarn ev iindeki hayatlarna bakarak
cevaplar bulmaya alfltlar. Onlarn alflmalar sayesinde evi-ii, hane-ii emein
zelliklerinin farkna varld. fiimdi nce bu emei anlama ve aklama abalarna
bakalm, sonra da bu emein zelliklerini ksaca gzden geirelim.
Yeniden retim kavram ile bafllayalm: Bir kapitalist toplumda emek gc taflyclar (Herkesin bir emek gc, alflabilme potansiyeli vardr. Bu potansiyel,
alflma ile ortaya kar. Aklmza ilk gelen fabrika iflileri olsun.), kendilerini yeniden retmelidir. Bu, kapitalizmin var olabilmesinin n kofluludur. O hlde, evlilikler olmal, ocuklar domal, beslenip baklmal, bydklerinde onlar da kapitalist piyasa iinde yerlerini almaya hazrlanmaldr. Yani doumlarla, doan ocuklarn beslenip bytlmeleri ile aileleri tarafndan sosyallefltirilmeleri ile emek gc yeniden retilmelidir. Bu nasl salanabilir?
Feminist kuramclar, emek gcnn yeniden retiminde kadnn oynad rol
ve koyduu emei analiz ederek kadnlarn ezilmiflliini anlayabileceklerini d-
27
2. nite - Emek
flndler. Marksist kavramlar da kullanarak flyle bir aklamaya girifltiler: Marks,

iflinin fabrikada kendisini ve ailesini yeniden retebilmek iin harcad emee
zorunlu emek diyordu ve bunun bir bedeli vard. Yani ifli, harcad emek karfllnda bir cret alyordu. Zorunlu emein bir parasn ev emei oluflturuyordu.
Ev emei kadnn evde alflmas demekti.
Eer kadn evde alflmasa, yemek piflirip t yapmasa, evi temizlemese, ocuklara ve yaflllara bakmasa, erkek bu hizmetleri ailenin reisi olarak ev dflndan
para ile temin etmek zorunda kalacakt. O zaman da erkein cretinin daha yksek olmas gerekecekti. flte kadnn evde karfllk almadan yapt btn bu ifller, kocann daha az cret alabilmesini ve ailesini bununla geindirebilmesini, iflverenin de daha ok kr edebilmesini salyordu.
SIRAemein
SZDE ne kadar
Bu kadar ksa bir aklama ile bile, kadnn evde harcad
vazgeilmez nemde olduunu grebildiniz. Ama bu emek, sevgi, aflk, annelik igds, yafllya merhamet gibi duygular sonucu koyulan duygusal
olarak
D fi N E emek
LM
tanmland zaman, evde kadnn yapt ifllerin kapitalist sistemin devamll iin
SIRA SZDE
ne kadar nemli olduu ortaya kmyordu. flte feminist kuramclar
nce bu sakS O R U
l ve deerli emei aa kardlar.
Ipsos arafltrmasnda
kadnlara gre, erkeklerin
yzde 80i t yapmaktan
hofllanmyor ya da bunu
reddediyor. Ayrca kadnlar,
erkeklerin yzde 72sinin
banyo ve tuvalet
temizliinden ve yzde 68i
arflaflar deifltirmekten ya
da ykamaktan katklar
grflnde. SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
S O R U
SIRA SZDE
Nurcan zkaplann Duygusal Emek ve Kadn fli/Erkek fli makalesini

arkaD Kbu
K Anitenin
T
sndaki kaynak listesinden ulaflarak okuyabilirsiniz.
N N
Ev dflnda alflan ve para kazanan erkein karflsnda karfllksz kadn emei, her iki cinsin de konumlarn belirledi, erkein stnlnD salamlafltran
taKKAT
rihsel bir geliflim gsterdi. Aslnda kadn ve erkek emei arasndaki
ayrm,
feodal
AMALARIMIZ
dzende, hatta ondan nceki dnemlerde de vard ama kapitalizm cretli emek ile
SIRA SZDE
ev emei arasndaki bu ayrm keskinlefltirdi. Neden? nk sanayileflmeyle ev
K ayrlmfl,
T A P
(ieri) ile iflin yapld yer (dflar) keskin izgilerle birbirinden
ev dflnda para getiren bir iflte alflmak daha nemli olmufltu. alflma
denince
de esas
AMALARIMIZ
olarak bu tr faaliyet akla geliyordu.
TELEVZYON
N N
Ev ii emek ile ilgili kuramsal tartflmalarn gelifliminin daha kapsaml

K renmek
T A P isterseniz
Glnur Acar Savrann Beden-Emek-Tarih isimli kitabnn ilk makalesine baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
EV- /KARfiILIKSIZ KADIN EMENN

ZGLLKLER
A M A
AMALARIMIZ
NTERNET
Buraya kadar, kadnlarn ev iinde kullandklar karfllksz

T E Lemek
E V Z Y Oile
N ilgili kuramsal tartflmalarn nasl ve hangi amala baflladn izleme olanan buldunuz.
fiimdi biraz da bu emein zellikleri ve trleri ile ilgili aklamalar hakknda bilgi
sahibi olunuz.
Ipsos arafltrmasnda
kadnlarn yzde 73 evde
DKKAT
erkeklerden daha fazla bu
AMALARIMIZ
ifllerle urafltklarn
belirtirken erkeklerin yzde
SIRA
SZDE
59u evde daha
fazlasn
yapmalar gerektiini kabul
K T A P
ediyor.
Ev-ii/karfllksz kadn emeinin zgllklerini tanmlayabilmek.
Kadnlarn Grnmeyen Emei kitabnn yazarlarndan Glnur Savran, (Savran,

2008: 11) incelediimiz emek trn, daha iyi anlafllabilmesi iin flu zellikleriyle
tantyor:
1) Karfllksz emek grnmeyen emektir. Grnmez emek olmasnn temel nedeni vardr: i) Doallafltrlmfl emektir. Ev iindeki iliflkilere ve pratiklere
28
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
kadnlarn doalarnn bir paras olarak baklr ve bu ifllere kadnlarn doal olarak yatkn olduklar dflnlr: ii) Miktar belirlenemez. Evde yaplan ifllerin belirlenmifl saatleri yoktur. fl zaman ile dinlenme zaman i iedir. iii) Karfllkszdr.
Kadnlarn ev ifllerini yapmak ve aile yelerinin bakm, salk ve refahn salamak
iin harcadklar emein karfll yoktur.
2) fiimdi bu grnmezlik zelliine baflka zellikler de ekleyelim: ChabaudRychter ve arkadafllarna gre ev emei nesneleflmemifltir; tersine, nesneleflmenin ok uzandadr. Aile iindeki duygusal iliflkilerle balantldr ve kadnlarn
anne ve efl olarak kullanlabilirlii zerine temellenmifltir. (Chabaud-Rychterden
aktaran Hirata vd. 2008:132). Karfllksz emee nemli bir rnek olarak verebileceimiz bakm emei, bu iliflkiler zerinden sunulur. ocuklarn bakm, anne ve
ocuk arasndaki igdsel yaknlk ve aile ideolojisi ile salanr. Hasta ve yaflllarn kadnlar tarafndan bakm da yine duygusal balar ve ataerkil iliflkiler zerinden temin edilir.
3) Karfllksz emein bir baflka ve ok nemli zellii, kadnlarn ev iinde
rettikleri rnlerin (tarhana, reel, yourt), yaptklar ifllerin (amaflr, t, temizlik) ve sunduklar bakm hizmetlerinin piyasa deerinin olmamas, yani kadnlarn bunlar piyasa iin hazrlamamalardr. Bu saydklarmz piyasada satlsalard,
deiflim deeri kazanacaklard. [Kendi koyunlarndan st sap evinde yourt yapan, bunu da evine gelen ziyaretilere ikram eden bir kadnn yourdunun sadece kullanm deeri vardr. Bu kadn ayn yourdu pazara gtrp satarsa yourt
deiflim deeri kazanr.] Sadece kullanm deeri olan ev ifli ve hizmetleri, cretli
emek karflsnda deersiz ve ekonomi dfl grlr.
O zaman
aklnza
SIRA
SZDE flu soru gelebilir: Mademki ev-ii karfllksz emek bu kadar
deersiz, o hlde kadnlar bunlar yapmaktan vazgeip neden ev dflnda emek piyasasna katlmyorlar ve cret karfll alflmyorlar?
D fi N E L M
Bu sorunun
yant iki alanla iliflkilidir: 1) aile 2) ekonomi ve piyasa. Yani kadnlarn cretli olarak alflabilmeleri iin hem emeklerini piyasaya sunarken aileleS O koflullar
R U
ri ile ilgili baz
yerine getirmeleri hem de piyasann onlar alfltrmaya elveriflli olmas gerekir. Baflka deyiflle, ev ifllerini, dflarda yaptklar cretli iflten geri
kalan zamana
skfltrsalar bile, kendileri yokken ocuklarn ve yaflllarn bakmn
DKKAT
stlenecek kiflileri bulmak, bu konuda dzenlemeler yapmak zorundadrlar. kinci
olarak, ekonominin durgun olmamas, piyasann emek ihtiyacnn olmas ve iflveSZDE karfllamak iin kadnlar alfltrmaya hazr olmalar gerekir.
renlerin deSIRA
bu ihtiyac
Sosyologlarn ve iktisatlarn kadnlarn cretli alflmas konusunda yaptklar
analizleri cretli
emekle ilgili kuramlar blmnde inceleyeceksiniz. Ama bundan
AMALARIMIZ
nce cretli emein zgllklerini tartflmamzda fayda var.
N N
Karfllksz-cretsiz
emei hakknda daha ayrntl bilgi edinebilmek iin bu konuK T A kadn
P
da makale barndran ktisat Dergisinin 514. saysna baflvurabilirsiniz.
CRETL
EMENN ZGLLKLER
T E L E VKADIN
ZYON
AM A
NTERNET
cretli kadn emeinin zgllkleri hakknda bilgi sahibi olabilmek.

NTERNET
Temel bir soru ile bafllayalm: cret karfll alflmann kadnlar iin glendirici
ve zgrlefltirici potansiyeli var mdr? Toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmas
iin bir ara olabilir mi, yoksa etkisi eflitsizlikleri artrc ynde mi olmaktadr?
29
2. nite - Emek
Bir yaklaflm, cretli alflmann kadna, aile ve toplum iindeki konumunu ykseltici bir g kazandraca ynndedir. Kadnlar, bamsz kullanabilecekleri kaynaklara sahip olmaz iseler babalarna ve kocalarna tabi olacaklar, bu durum da onlarn yaflam kalitelerini olumsuz etkileyecektir. Oysa cretli alflma ve bunun sonuSIRA SZDEbal ve bacu elde edecekleri gelir, kadnlarn zgvenlerini artrarak, baflkalarna
ml olma durumlarn hafifleterek, yoksulluklarn gidererek onlar glendirir.
kinci yaklaflm, kadnlarn-cretli de olsa-ev dflnda bir iflteD alflmalarnn
ifte
fi N E L M
smrden baflka bir getirisinin olmayaca ynndedir. nk cretli alflma,
olumsuz alflma koflullar, karfllafllacak ayrmc muameleler ve evle birlikte iflyeO R U
rinde de alflmaktan kaynaklanan ifl yk getirir, baflka bir fleyS deil.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bu niteyi, hatrnzda bu iki yaklaflm tutarak okuyunuz ve kadnlarn

D Kcretli
K A T alflmasna ynelik kendi tavrnz (yaklaflmnz) oluflturmaya alflnz.
SIRA SZDE
N N
nce cretli kadn emeinin zgllnden ne anladmz konusunda netleflelim: Bu ifadeden, kadn cretli emeinin, emek piyasasnda erkek cretli emeinden farkl flekilde var olduunu anlamamz gerekiyor. Piyasann
toplumsal cinAMALARIMIZ
siyet temelinde farkllaflan bir karakteri vardr ve bu farkllaflma esas olarak flu
alanlarda kendini gsterir: 1) Kadnlar emek piyasasna erkeklerden daha az katK ve
T Aerkeklerin
P
lrlar, istihdam oranlar dflktr. 2) Yatay ayrflma: Kadnlarn
younlafltklar sektrler ve ifl kollar farkldr. 3) Dikey ayrflma: Kadnlar erkeklerle
birlikte alflmakta olduklar ifl yerlerinde, stats dflk ifllerde, alt katmanlarda
T E L E5)
V ZKadnlarn
YON
younlaflrlar. 4) Kadnlarn cretleri erkeklerinkinden dflktr.
enformel sektrde ve ksmi zamanl ifllerde alflma sklklar erkeklerden yksektir.
fiimdi bu farkllklara srasyla daha yakndan bakalm:
Emek Piyasasna Katlm
DKKAT
NTERNET
Kadnlarn cretli alflanlar olarak emek piyasasna katlm, yani istihdam, erkeklerin katlmndan dflktr. Bu, hemen hemen her lkede byledir. Hemen baflka
birka lkede kadn istihdam oranlarna gz atalm: 2008 ylnda kadnlarn istihdam oranlar svete % 73, Fransada %61; spanyada % 51; Meksikada % 42dir.
Trkiyede ise, Trkiye statistik Kurumu 2009 Hane Halk flgc Anketlerine
gre, 2009 ylnda kadn istihdam % 24tr. Her 100 kadndan sadece 24nn bir
iktisadi faaliyette bulunuyor olmas, Trkiye ekonomisi iin son derece alarm verici bir durumdur. Sorun, kadnlar asndan bakldnda daha da nemlidir, nk erkeklere bu kadar yksek bir bamllk, kadn erkek eflitliinin nnde ciddi
bir engel oluflturur.
Son otuz senedir srekli dflmekte olan kadn istihdamnn bir taban noktasna
ulaflaca ve sonra ykselmeye bafllayaca beklenmekteydi. nk iktisatlar Trkiye gibi geliflmekte olan lkelerde kadn emeinin tarmdan ekilmesi nedeniyle
kadn istihdamnn nce dfleceini sonra da ykselmeye bafllayacan ngryorlard. Trkiyedeki durum bu beklentinin dflnda geliflti. Kadnlarn iflgcne katlm dflmeye devam etti. Eer tm Trkiyeye bakmaz da sadece kentlerde kadn istihdam ile ilgilenirsek bu orann % 17 gibi ok dflk bir oran olduunu grrz.
Toplumsal cinsiyet farkllklar zerine ok sayda yaplan arafltrma, bir taraftan
kadnlarn aile ile ilgili sorumluluklarnn (en temel olarak ev iflleri ve bakm), insan sermayelerinin ve kltrel faktrlerin etkisini, bir yandan da piyasann tercihlerini incelemifltir. ok ayrntl yaplan bu alflmalar sonucu, kadnlarn emek piyasasna katlmlarnn oklu faktrlerin sonucu olufltuu bulunmufltur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkiyede kentlerde
kadnlarn istihdam oran
%17 iken bu oran krsal
kesimlerde % 35tir.
Tarmda alflan kadnlarn
ok byk ounluu
cretsiz aile iflisi olarak
alflmaktadr.
30
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Sektrler ve flkollar Temelinde Yatay Ayrflma
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
2009 ylndaSIRA
DPTSZDE
ve Dnya Bankas tarafndan hazrlanan Trkiyede Kadnlarn flgcne Katlm Raporunun (http://siteresources.worldbank.org) nc sayfasnda bugne
kadar bu konuda yaplan arafltrmalara ve onlarn sonularna iliflkin bir tablo bulacaksD fi inceledikten
NELM
nz. Bu tabloyu
sonra kadnlarn cretli ifllerde alflma veya alflmamalarn
belirleyen etmenleri sralaynz.
Ekonominin sektrlerinden bazlar erkeklerin younlaflt, dierleri de kadnlarn

DKKAT
bulunduu sektrlerdir. Dier bir deyiflle, baz sektrlerdeki ifllere kadn ifli, bazlarndaki ifllere de erkek ifli demek yaygndr. rnein otomobil ve petrol sekSIRA doludur,
SZDE
tr erkeklerle
tekstil ve hazr giyim ise kadn youn sektrlerdir. Bu durumu Catherine Hakim (1979) sektrel ayrflma olarak adlandrd. Ayn durum
iin mesleksel ayrflma kavramn da kuland. lk bakflta bu ayrflmay ok sorunAMALARIMIZ
lu grmyor olabilirsiniz. Buna toplumsal cinsiyet temelinde gerekleflen rasyonel
bir iflblm olarak bakabilirsiniz. Herkes her ifli yapamayacana gre, baz ifllerin eli yatan
tarafndan, baz ifllerin de gc yeten erkekler tarafndan
K kadnlar
T A P
yaplmasn normal karfllayabilirsiniz. Ancak sektrel ayrflmann sonularna baktnzda durumun bu kadar da sorunsuz olmadn hemen fark edersiniz. nk
ifllerin ve Tmesleklerin
E L E V Z Y O N kadn ve erkekler iin tanmlanmas, kompartmanlara ayrlmas, toplumsal cinsiyet temelli ayrmcla zemin hazrlar. Yani bu anlayfln bir
sonucu olarak kadnlar, erkeklere uygun grlen ifllere seilmezler, alnmazlar
(Tabii erkekler de kadnlara uygun olduu dflnlen ifllere alnmazlar ama erkekT E R N E T alflmak istemeleri zaten ok nadirdir.).
lerin kadn Nifllerinde
O zaman, kadnlar alflmalarnn toplum ve aileleri tarafndan uygun grld birka sektrde younlaflmak (Buna kalabalklaflmak da diyebilirsiniz.) zorunda kalrlar. Bu durum, yani o sektrlerin kadn arlkl sektrler olmas, ifllerin deerini azaltr, cretlerin de dflk olmasna neden olur. Bylece sektrel (mesleksel) ayrflmann ardndan kadnlara yaplan farkl demeler ve ayrmc muameleler
gelir. Bu ayrmcl yapanlar sadece zel sektr iflletmeleri deildir. Kamu kurulufllarnda da ayrmclk rneklerine rastlanr.
Mesleksel ayrflma, kadn ve erkekler piyasaya girmeden ok nce oluflur, emek
piyasas tarafndan da glendirilir. Kadn youn sektrlerde, iflverenler iin istihdam ettikleri kadnlarn o iflte kalc olup olmamasnn pek nemi yoktur. flten ayrlanlarn yerine baflka kadn ifliler rahata bulunabilir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2004 ylnda KPSS
klavuzunda Maden Tetkik ve
Arafltrma Genel
Mdrlne alnacak 80
mhendislik kadrosundan
75i iin erkek olma koflulu
aranmfl, sadece 5 kadro
kadnlar iin ayrlmfltr.
fl Yeri inde Dikey Ayrflma

Trkiyede Iris Eflitlik Gzlem
Grubu 2006 ylnda kamu
sektrnde kadnlarn
ynetim kadrolarnda
bulunmama nedenlerine
ynelik olarak 88 kamu
kuruluflunda bir arafltrma
yapt. Bu arafltrmann
sonularna gre st dzey
yneticiler (msteflar,
msteflar yardmcs,
baflkan, baflkan yardmcs,
daire baflkan, daire baflkan
yardmcs) arasnda
kadnlarn oran % 12 olarak
bulundu.
Catherine Hakimin ngilterede kadnlar ile erkeklerin yaptklar iflleri ok dikkatli

bir analize tabi tutuktan sonra vard ikinci sonu, dikey ayrflmadr. Kadnlar ve
erkekler sadece meslekler aras ayrfltrlmaz, ayn zamanda ayn ifl yerinde bu defa dikey olarak ayrflrlar. Bu, bir ifl yerinde kadnlarn vasf gerektirmeyen veya
pek az gerektiren, dolaysyla stats ve cretleri dflk ifllerde, erkeklerin de vasfl ve statl ifllerde ylmalar demektir. fl yeri hiyerarflisinde yukarya doru kldka ifller daha ok deerli hle gelir. Kadnlarn yukardaki, st dzey ifllere
eriflmesi ise zordur. Baz meslek dallarnda kadnlar erkeklerle yarflabilseler de ou zaman ykselmeleri ile ilgili sorunlar yaflarlar. Kadnlarn ifllerinde ykselmeleri, terfi etmeleri, ynetici kadrolara gelebilmeleri engellenir. Kadnlarn bu kadrolara ulaflamamalarna neden olan engeller vardr. Bu engellere literatrde cam tavan denir.
31
2. nite - Emek
cretlerde Toplumsal Cinsiyet Fark

Feminist literatrde kadnlarn yaptklar ifllerin, deerinin altnda karfllk grd
konusunda ortak bir grfl vardr. Amprik arafltrmalar ve istatistikler de bu grfl dorulamaktadr (ILO, 2010: 50-52). Avrupada refah lkesi olarak bilinen svete bile tam zamanl alflan kadnlar ayn statde alflan erkeklerden % 18 az
cret kazanrlar. Bu fark baz ifl kollarnda daha da artar; rnein il zel idarelerinde % 28 olur. Trkiyede kadnlar ortalama olarak erkeklerin cretlerinin % 70ini
kazanrlar. alflan kadnlara hak ettiklerinden daha az cret denmesi, flu durumlarda ortaya kar: 1) Bir ifl veya meslekte erkeklerle ayn verimlilikte alfltklar
hlde dflk cret alrlar. Bu durum, zellikle bafllang cretleri ayr olduu zaman ak olarak grlebilir. 2) Kadnlarn emekleri zellikle ev hizmeti grme ve
ocuk bakma durumlarnda ok dflk karfllk bulur. Bu ifllerin kadnlar tarafndan
zaten her zaman yaplmakta olan ve onlarn kadn olmalarnn doal bir uzants
saylan ifller olarak grlmesi dflk cret almalarnn bir nedenidir. 3)Ayrca kadnlarn younlaflt meslekler ve ifllerde de cretler kadn iflinin karfll olarak
dflk denir. Baflka deyiflle, cretin belirlenmesinde sosyal faktrler nemli bir
rol oynar.
SIRAocuklarna
SZDE
Trkiyede zellikle son on senede kentli aileler, ev ifllerini yaptrmak,
baktrmak, hasta ve yaflllar ile ilgilenilmesini salamak iin yabanc lkelerden gelen kadnlar
ev hizmetlisi ve bakc olarak ifle alyorlar. Trkiyede alflmak isteyen ve ifl arayan kadnD fi N E L M
larn oran ok yksek iken ailelerin neden yabanc kadnlar tercih ettiklerini tartflnz.
S Ocret
R U deme ok
Kadn emeini deersizlefltirme ve bu suretle kadnlara dflk
yaygndr ama grece dflk eitim grmfl kadnlar yksek risk grubundadr. Neoklasik iktisatlar, kadnlarn erkeklerle ayn ifli yaptklar hldeDdflk
K K A T cret almalarn ayrmclk olarak grmezler. Dflk cret bir sonutur, bu sonucu kadnlar insan sermayelerine yatrm yapmayarak rnein eitime nem vermeyerek kendileSIRA SZDE
ri hazrlarlar. Neoklasik iktisatlar bu sonuca ulaflrken toplumdaki toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini dikkate almazlar. rnein kz ocuklarnn erkek ocuklardan daha az okutuluyor olmalarn, hatta okula gnderilmemelerini AMALARIMIZ
hesaba katmazlar.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Enformel (Kayt Dfl) stihdam ve Ksmi Zamanl alflma
Enformel istihdam, yasal ve kurumsal koruyucu dzenlemelerin

bir ifl orK olmad
T A P
tamnda, sosyal gvenlik kurumlarna kaytl olmadan alflmaktr. Kadn emeini
erkek emeinden ayran nemli zelliklerden biri, kayt dfl alflmann kadnlar
arasnda ok yaygn olmasdr. Kayt dfl alflmak kadnlarnT Ebir
L E Vtercihi
Z Y O N deil, bir
zorunluluudur. Sanayi ve hizmet sektrnde kayt dfl ifli alfltrma, zellikle kk iflletmelerin ayakta kalabilmek iin baflvurduklar bir yoldur. Kadnlar dzenli, gvenceli ifller bulamadklarnda, bu tr kayt dfl iflleri kabul etmek zorunda
NTERNET
kalrlar. cret pazarl yapamazlar, ekonomik kriz durumlarnda
iflten karlabilirler ve emeklilik hakkndan da tmyle yoksundurlar. zar (1996: 523), stanbul
ilini kapsayan bir saha alflmasnda 6-14 yafl gruplarnda hem kz hem de erkek
ocuklarn hepsinin kayt dfl kesimde istihdam edildikleri, erkeklerde bu orann
15-19 yafl grubundan itibaren dflmesine karfllk, kadnlarda 20-24 yafl grubundan
itibaren kayt dfl istihdamn artfl gsterdii bulunmufltur. Dnyann her yerinde
ev hizmetlileri ve ocuk bakclarnn byk bir ksm da kayt dfl alflr. Ev eksenli alflan, rnein evlerinden kmadan fabrikalara para bafl ifl yapan kadn-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
32
lar kayt dfldr. Trkiyede kayt dfl alflan kadnlar hakknda son derece az istatistiksel bilgiye sahibiz.
Kadnlar, esnek istihdam koflullarn da daha fazla kabul ederler. En gze arpan
rnei, ksmi zamanl (part-time) alflmadr. Avrupa lkelerinde ksmi zamanl alflan kadnlar erkeklerin ok zerindedir. Avrupa Birliinin 27 lkesinde alflan kadnlarn % 25i, Hollandada % 61i bu statde alflmaktadr (Platenga, 2010:178).
Trkiyede ksmi zamanl alflma yaygn bir alflma modeli deildir. Son yllarda esnek alflmann ve bunun en yaygn uygulamas olan ksmi statl alflmann
kadn istihdamn artracan savunan grfller kabul grmektedir. Ancak ksmi
statl alflma, getirecei daha dflk cretler ve aflr gvencesiz koflullar nedeniyle desteklenmemelidir. Kadnlarn istihdamnn dflkl ancak oklu engeller rnts ile aklanabilir ve pek ou yapsal olan bu tr engeller varken ksmi zamanl alflma biimleri sunarak piyasaya kadn iflgcn ekmenin etkisi ok
snrl olacaktr (Ecevit, 2008: 173).
CRETL KADIN EME LE LGL KURAMLAR

AM A
cretli kadn emeini analiz eden kuramlar tartflabilmek.
Bu bafllk altnda nce, henz feminist sosyolojik zmlemeler yokken, klasik sosyolojik alflmalarda ve kuramlarda kadn emei hakknda ne tr aklamalar bulunduunu greceiz. Sonra iktisatlarn yaklaflmlarna rnek olmak zere insan sermayesi kuramn inceleyeceiz. Son olarak da feminist kuramlara eileceiz.
cretli Kadn Emei Konusunda Klasik Sosyolojik Kuramlar

Bu yaklaflmlar, zellikle Bat Avrupa lkelerinde ve ABDde, kadnlarn cretli ifllerde alflmalarnn yaratt sonular zerinden zmlemelere baflladlar, sonra
da bu sonulara nelerin sebep olduunu sorguladlar. 1950li yllarda Kadnlarn
alflmasnn aile zerinde etkileri nelerdir?, Bu durumun olumsuz sonular var
mdr?, alflan evli kadnlarn ikili ifl ykleri nasl hafifletilebilir? gibi sorular soran amprik arafltrmalar yapld. A. Myrdal ve V. Kleinin 1956 tarihli Kadnlarn kili Rolleri isimli kitab bu arafltrmalarn ilk rneklerindendir. kinci nemli alflma
da R.Rapoport ve R.N. Rapoportun 1971 tarihli kitabdr. Arafltrmaclar profesyonel mesleklerde alflan kar ve kocadan oluflan ikili kariyer ailesi nin zeliklerini
alfltlar. Bu arafltrmalarda bafllca merak, cretli bir iflte alflmak iin evi btn
gn terk eden kadnlarn ailelerine ne olaca idi. Savafltan sonra sanayiyi canlandrmak iin kadn, erkek herkesin alflmas gerekiyordu ama kadnlar ayn zamanda aile ve ocuk sorumluluklarn da taflyorlard. Kadnlar mevcut retim tekniklerini, ifl iliflkilerini ve erkek, kadn ve ocuklarn zel yaflamlarn bozmadan ekonomiye ekmek nasl mmkn olabilecekti? Arafltrmaclarn Aileye ne olacak? sorusunu alflmalarnn merkezine almalarnn nedeni, o gne kadar sosyoloji disiplini iinde aileye, kadn ve erkek rollerine bakfl ile ilgiliydi. Bu nedenle alflmalar, Amerikal sosyolog Talcott Parsonsun aile ve ailede kadnn ve erkein rolleri
hakkndaki grfllerini ieren ifllevsellik kuramndan ciddi olarak etkilendi. Parsons aileyi yeni nesillerin iinde doup byyebilecei gvenilir bir ortam, dolaysyla toplumun kendini devam ettirebilmesi iin gerekli organik bir nite olarak
dflnr. Parsonsa gre, kadnlarn ve erkeklerin aile iinde farkl rolleri vardr ve
bu rollere dayal iflblm aileyi ayakta tutar. Kadn ev iflleri ve bakm hizmetle-
33
2. nite - Emek
SIRA SZDE
rinden sorumludur; erkek de evin geimini stlenir. Bu ifl blm
hem ailenin
hem toplumun devam iin ifllevseldir. Yine Parsonsa gre, ailenin tm yeleri
toplumda mesleki yarflma iine girerlerse (tabii bu arada kar Dve
koca da birbirle fi N E L M
riyle yarflmaya girerlerse) bu durum aile iindeki ifl blm ve aile yelerinin dayanflmas ile ilgili, ok ciddi gerilimlere yol aar. Parsons iin kadnlarn dflarda
alflmas balamnda temel sorun, bu gerilimdir (Rees, 1992) . S O R U
Talcott Parsonsn ifllevsellik yaklaflmn ve bu yaklaflmdaki kadn veD erkek

K K A T rollerini daha iyi anlayabilmek iin AF Sosyoloji Blm Sosyolojiye Girifl kitabnda Kadn-Aile Toplum nitesini gzden geirebilirsiniz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Grebileceiniz gibi, Parsonsun ifllevselci kuramn kullanarak kadnlarn cretli alflmasn analiz etmeye kalkanlar, analizlerinin merkezine
kadn deil aileAMALARIMIZ
yi koyuyorlard ve kadnlarn iflgcne katlm ile ilgili zorluklar, alflma hayatnda kadn olarak yafladklar sorunlar gibi konularla ya hi ilgilenmiyorlar ya da
K T A Piliflkin rollebunlar ikinci plana atyorlard. Hatta kadnlarn ev ve aile hayatlarna
ri birincil, alflma hayatlarna iliflkin rolleri ikincil olarak grlp ifllerine ballklarnn bu yzden zayf olduu gibi sonulara da varlyordu (Ecevit, 1985: 77).
T E L E V Zbir
Y O Ngelecek taBu alflmalar ayn zamanda alflan kadnlar hakknda iyimser
hayyl de sundular. Birou, kadnlarn ikili yk taflmasndan doan sorunlarn
ev iflleriyle ilgili geliflen teknolojik aletlerle (bulaflk makineleri, mutfak robotlar
vb.) zlebileceini, baflta krefller olmak zere sosyal hizmetlerin artabileceini,
NTERNET
alflma saatlerinin evli kadnlarn tercihlerine gre dzenlenebileceini, ailelerin
yapsnda da olumlu deiflmelerin olacan, daha demokratik ailenin ataerkil ailenin yerini alacan savundular.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nsan Sermayesi Kuram

Bu kuram da Parsonsun ifllevselci kuramndan byk lde etkilenmifltir. Parsonsn ileri srd ifl blm uyarnca erkekler emek piyasasnda ifl bulmaya yarayacak becerilerini gelifltirirken kadnlar ev iflleri ve ocuklarn beslenip bytlmesi konusunda younlaflrlar ve bu nedenle piyasada ifle yarayacak beceriler gelifltiremezler. Eitimleri de erkeklerinkinden ksa olur veya yarm kalr. Eer alflmak isterlerse bulacaklar ifller de beceri gerektirmeyen, dflk seviyeli ve dflk
cretli ifller olur. ktisatlar haneyi temel ekonomik nite olarak aldklarnda, erkeklerin yksek retim grmeleri, beceri kazanmalar ve bunu artrmalar (rnein meslek ii kurslar), deneyim elde etmeleri, insan sermayelerini artrmalar
anlaml geliyor. Buna karfllk, kadnlarn alflmak iin yksek gdlerinin olmamas, evdeki ifllere ve ocuklara, yaflllara, hastalara odaklanmfl olmalar, eer dflarda alflacaklarsa bu sorumluluklarn aksatmayacaklar ifller bulmak istemeleri
de akla yatkn grnyor. Yani, insan sermayesi kuramclarna gre her iki cins de
kendileri iin rasyonel seimler yapyorlar. Hatta flyle de dflnyorlar: Aslnda
kimin cretli bir ifl tutacana, kimin hanede kalp ev ii sorumluluklar yerine getireceine bireyler deil bir nite olarak hane karar verir. Bu, tek bir kiflinin karar deil, hane stratejisidir. Rasyonel dflnceye gre, cinslerden her ikisinin de ev
ifli yapmas ve dflarda cretli bir ifl tutmas, uzmanl zayflatr; bunun yerine kadnn ev iinde, erkein de ev dflnda uzmanlaflmas uygundur. Kadnlar ya erkeklerin kazanc aileyi geindirmeye yetmediinde ya da ok yksek cretli ifller bulduklarnda alflmaldrlar.
Trkiyede arafltrmaclar.
yaptklar cret
analizlerinde, kadn ve
erkeklerin eitim, deneyim,
meslek ve iflteki durumlar
ayn olduu halde
aralarnda kazan farklar
olduunu bulmufllar ve buna
piyasa ayrmcl
demifllerdir
(Dayolu ve Kasnakolu,
1997; lkkaracan ve Selim,
2007).
34
nsan sermayesi kuram, birok feminist kuramc tarafndan elefltirildi. Kuram, kadnlarla erkekler arasndaki cret farkllklarn, erkeklerin yksek, kadnlarn dflk
cret almalarn insan sermayesi ile aklyordu. Karfl grfl savunanlar tarafndan
yaplan alflmalar ise iflilerin toplumsal cinsiyet zelliklerinden kaynaklanan farklarn cret farklarnn ancak bir ksmn aklayabildiini gsterdi (Walby, 1990: 31).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Piyasa ayrmcl
kavramn aklaynz.
SIRA SZDE
nsan sermayesi kuramclar ile ilgili olarak elefltirmemiz gereken baflka bir
D fi N E L M
nokta ise aklamalarn,
mkemmel iflleyen bir emek piyasas varsaym zerinden
yapmalardr. Varsayma gre, kusursuz iflleyen bu piyasada iflverenler, alflanlara,
O R U ve niteliklerine uygun demeler yaparlar. Ne var ki, durum byhak ettikleri Skadar
le deildir. Bir ifl iin kimin ne kadar cret alaca, sadece o ifli yapann eitim ve
beceri dzeyine
ve deneyimine baklarak belirlenmez; bu belirleme ayn zamanda
DKKAT
sosyaldir. Emek piyasasnda kadnlarn becerileri ve insan sermayeleri erkeklerden daha az deerli grlr. Ayrca kadnlar daha az cretle yetinebileceklerdir,
SIRA SZDE
oysa erkeklerin
ailelerini geindirmeleri, bunun iin de cretlerinin yksek olmas
gereklidir. Toplumda ve emek piyasasnda yaygn olan byle bir anlayfl, ayn zelliklerle donatlmfl
biri kadn, dieri erkek iki alflann emeklerine fark deerler atAMALARIMIZ
fedilmesini meflrulafltrr.
N N
MarksistK ve
Feminist Kuramlar
T AMarksist
P
Bu kuramlara gre kadnlarn piyasaya katlmlarnn azl veya okluu, erkeklerle aralarndaki cret farklar, sermaye-emek iliflkileri tarafndan flekillendirilir.
Genel anlayfl
T E L E Vbyle
Z Y O N olmakla birlikte, bu gruba sokabileceimiz, her biri deiflik
vurgular yapan, drt ayr aklama vardr.
Harry Braverman ve Vasfszlaflma
N Tpiyasasna
ERNET
nce emek
kadnlarn katlmlarndaki artfln nedenlerini aklayan
Harry Braverman ile bafllayalm: Marksist bir bilim insan olan Braverman, tekelci
kapitalizm dneminde ifllerin vasfsz veya daha az vasf gerektiren hle getirilmekte olduunu ve bunlarn byk bir ksmnn kadnlar tarafndan yapldn iddia eder. flverenlerin, nceleri vasf gerektiren ifllerin vasf olmadan da yaplabilmesini salamaktaki amalar, vasfl ifli emeinin deerini ve bylece cretleri
dflrmek, ayn zamanda kontrol de artrabilmektir. Yaplacak ifller hafifledike
ve basitlefltike iflverenin de daha az cret denebilecek iflileri istihdam edebilmesi kolaylaflr. flte dflk crete alflacak bu ifliler de kadnlar olur.
Braverman ikinci olarak, kadnlarn ev dflndaki ifllere katlmlarndaki artfln,
ev ifllerinin teknoloji kullanm sayesinde hafiflemesi ile iliflkili olduunu syler. Ev
ifllerine daha az zaman ayrabilen kadnlarn ev dflnda alflmak konusundaki istekleri artmfltr.
Yedek Sanayi Ordusu Kuram

Baz kuramclar, kadnlarn emek piyasasna katlmlar ve bu piyasada ikincil konumlarn aklayabilmek iin Marksn yedek sanayi ordusu kavramna baflvurdular. Marks iin bu yedek ordu, alflmakta olan iflilerin cretleri ve alflma koflullar iin pazarlk yapabilmesini nleyen, bu anlamda ok ifllevsel bir aratr. flveren, daha yksek ve daha iyi alflma koflullar talebiyle kendisine baflvuran iflilerin bu taleplerini geri evirmek iin kendilerinin sahip olduklar iflleri yapmaya
2. nite - Emek
hazr birok iflsizin dflarda beklemekte olduunu iddia eder. Gerekten de sanayi toplumlarnda her zaman emek piyasasnn dflnda kalan ve alflmaya hazr bir
nfus olmufltur. flte bu kurama gre, kadnlar, bu yedek sanayi ordusunun bir blmn olufltururlar.
Yedek sanayi ordusu tezini savunanlardan Beechey, Marksn bu kavramn kadnlar iin kullanarak onlarn byk bir yedek grup oluflturduklarn, stelik esnek
bir zellik tafldklarn syler. Esneklikten kastettii, ekonominin canl ve istihdam
artflnn hzl olduu dnemlerde piyasaya ekilebilmeleri, kriz dnemlerinde ise
piyasadan rahata karlabilmeleridir (Beechey, 1977). Bruegel de sadece piyasa
dflna bakmayp piyasa iine de bakmamz gerektiini hatrlatr. Emek piyasas
iinde ksmi statl alflanlarn - ki byk bir blm kadnlardan oluflmaktadrda yedek sanayi ordusu kapsamnda dflnlebileceini syler. Kadnlarn, iflleri
ile evleri arasndaki dengeyi kurabilmek iin ksmi statl iflleri tercih ettiklerini
ifade eder. Her iki yazar da kadnlarn yedek sanayi ordusunun ayrlmaz bir paras olduu konusunda birleflirler.
Bu kuramn elefltirisi iki flekilde yapld: 1) Eer kriz dnemlerinde ilk iflten kartlanlar kadnlar oluyor ise iflverenler kendi bindikleri dal kesmifl olmuyorlar
myd? Kadnlar dflk cretlerle alfltklarna gre, iflverenlerin onlar tutup yksek cret alanlar iflten kartmas daha doru bir strateji olmaz myd? 2) Ampirik
arafltrmalar, kadnlarn belli sektrlerde younlaflma zelliklerine dikkat ekerek
bu sektrlerin krizden olumsuz etkilenmedikleri sektrler olmas durumlarda, kadnlarn ifllerinin korunabileceini rneklerle gsterdiler. En azndan ngiltere rneinde, kriz dnemlerinde kadn alflan says azalmamfl, tersine artmflt.
Yedek sanayi ordusu kuram, kadnlarn emek piyasasna girifl kfllaryla ilgili
olarak salad bu aklama kolayln, cretli kadn emeinin dier niteliklerini irdelemede salayamaz. rnein, niin kadnlarn sanayinin belli sektrlerinde ve bu
sektrlerin dflk seviyeli ifllerinde younlafltklarn aydnlatamaz (Ecevit,1985: 85).
Marksist Paral Emek Piyasas Kuram

Bu gruptan Edwards, Gordon ve Reich (1975) gibi yazarlar, dikkatimizi emek piyasasnn paral yapsna, toplumsal cinsiyet, etnisite ve rk temelindeki blnmfllklere ektiler. Klasik iktisatlarn piyasay yekpare ve rasyonel iflleyen bir
btn olarak grmesinden farkl olarak bu yazarlar, szn ettikleri paral piyasann, sermaye ile emek arasndaki mcadelenin bir sonucu olduu grfln savundular. Yani, iflverenler emek piyasasn bl ve ynet kuralna uygun bir biimde zellikle paralamay ve bu piyasada alflanlar arasndaki farkllklar vurgulamay amalyorlard. Bylece rnein siyah iflinin beyazdan, kadn iflinin erkek
ifliden ya da gmen iflinin lkenin yerlisi olan ifliden daha dflk cret almasn salayabiliyorlard. Bu strateji sadece cret farkllklarn deil, alflanlar arasndaki dier eflitsizlikleri de meflrulafltrabilmek iin ifllevseldi. Ayrca paralanmfl bir
piyasa, iflilerin, sermayenin taleplerine karfl gelebilmek iin kolektif hareket edebilmelerini de engelliyordu.
Bu yaklaflm elefltirenler ona flyle karfl ktlar: Evet, bu saptamalar doru idi
ama birok feminist yazarn tarihsel verilere dayanarak iflaret ettikleri gibi, alflanlar arasnda toplumsal cinsiyet veya etnik temelli farklar, sadece kapitalizme zg
farklar deildi. Bunlar kapitalizm ncesi de vard; dolaysyla piyasann paralanmfllnn tek nedeni kapitalizm olamazd.
Bu yaklaflma getirilen ikinci bir elefltiri de fluydu: Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini (yani kadn ve erkeklerin emek piyasasna giriflleri ve orada kalfllar srasn-
35
SIRA SZDE
SIRA SZDE
36
D fi N E L M
D fi N E L M
da ortaya kan eflitsiz durumlar ve ayrmcl), sadece sermaye ile emek arasndaki mcadeleye younlaflarak anlayamazdk. Toplumsal cinsiyeti, eflitsizlie yol
S O R U
aan nemli ve bamsz bir deiflken olarak ele almak gerekiyordu.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D K Kemek
AT
Marksist paral
piyasas kuramn ikili emek piyasas kuram ile karfltrmaynz.
Tartflmalarmza dahil etmediimiz bu kuram, nce Amerikada benimsenmifl, sonra R.D.
Barron ve G.M.
SIRA Norris
SZDE tarafndan ngilterede tartfllmaya bafllanmfltr. Bu kurama gre,
iflverenler emek piyasasndaki btn kadnlar ayn zelliklere sahip (evli ve ocuklu) tek
bir grupmufl gibi alglar, piyasaya zayf balarla bal olduklarn, kariyer yrngelerinin
olmadn,AMALARIMIZ
dflk cretleri kabul edebileceklerini iddia ederler.
N N
K T A P
TELEVZYON
2003 tarihli ve 4857 sayl fl

Yasasnda
N T E R N Ecinsel
T taciz
konusu yasal boyut
kazanmfltr. Yaplan
deifliklie gre bir personel
hem iflverenin hem de
iflyerinde alflan dier
kifliler ile nc flahslarn
cinsel taciz nitelikli
davranfllarna dayanarak ifl
szleflmesini hakl nedenle
derhal feshedebilir.
(Bkz.Uum, 2003).
Radikal Feminist Yaklaflmlar
K T A P liberal, Marksist ve sosyalist feminist yaklaflmlarla kyaslarsak

Radikal feministleri
yaptklar analizlerde emek piyasasndaki eflitsizliklerle daha az ilgilendiklerini fark
ederiz. Radikal feministlerin analizleri emek piyasasnn iflleyiflini anlamamza doT E L Edolayl
V Z Y O N olarak yardmc olmufltur: Ataerkillii bize anlatarak... Biraz
rudan deil,
sonra ikili sistem kuramn incelerken greceiniz gibi, ataerkillik ile kapitalizm
iliflkisi zerinden yaplan aklamalar ok nemlidir. flte bu aklamalar anlayabilmek iin ataerkilliin
ne olduunu iyi bilmek gereklidir. Radikal feministlerin katNTERNET
ks da bu erevede olmufltur.
Radikal feministler, kadn emeinin analizine baflka bir katkda daha bulunmufllardr. Bu da emek piyasasnda toplumsal cinsiyet temelli cinsel tacizdir. Tacizle karfllaflanlar, erkek alflanlardan ziyade kadn alflanlardr. Bu sorun kadnlarn hem emek piyasasna girmeleri konusunda alacaklar karar hem de ifl yaflamlarnn srekliliini, dorudan ve ciddi olarak etkiler. nk kadnlar, taciz ile karfllaflabilecekleri endiflesi ile birok ifle baflvurmaktan kendilerini alkoyarlar. fl
baflvurusu yaparken baflka kadnlarla birlikte olacaklar ifl yerlerini tercih ederler.
Ayrca bir iflte alflrken tacizle karfllaflmalar da onlarn iflten ayrlma karar vermelerinin nemli nedenlerinden biridir.
kili Sistemler Kuram
Hartmanna gre,
patriyarkann dayand
maddi temel, erkeklerin,
kadnlarn emek gc
zerindeki denetimleridir.
Erkekler bu denetimi,
kadnlarn kimi temel neme
sahip retken kaynaklara
(rnein kapitalist
toplumlarda geimi
salayacak kadar cret
getiren ifller) ulaflmalarn
nleyerek ve kadnlarn
cinselliini kstlayarak
srdrrler
(Hartmann, 2008: 174).
kili sistem kuram, Marksist feministlerin snf analizi ile radikal feministlerin gelifltirdii ataerkillik analizini anlaml bir biimde bir araya getirerek toplumsal cinsiyet iliflkilerini aklamaya alflan sosyalist feministler tarafndan gelifltirildi.
Bu gruptan kuramclarn en bilinenleri Cynthia Cockburn, Heidi Hartmann ve
Slyvia Walbydir. Hartmann, emek piyasasnda neler olup bittiini anlayabilmek iin
sadece kapitalist sistemi anlamann yeterli olmadn savundu. Kadn ve erkek emeinin zgllklerini anlamak iin kapitalizm ncesi dnemlere bakmamz nerdi.
Yapt analizin merkezine cinsiyet temelli ayrflmay ald. Bu ayrflmann, yani baz
piyasada ifllerin genellikle kadnlar bazlarnn da genellikle erkekler tarafndan yaplflnn bir nemi vard, o da fluydu: Kadnlarn yksek stat salayan, yksek cretli ve gvenilir ifller yerine daha az statl ve dflk cretli ifllerde younlaflmalarnda, erkek ifliler ve onlarn ait olduklar sendikalarn byk pay vard. Gemiflte
de loncalar, tpk sendikalarn yapt gibi, zanaatkr kadnlar ilerine almamfllard.
Kapitalist dnemde loncalarn bir eflit devam olan sendikalar glenerek ve sermaye ile pazarlk yaparak emeklerinin deerinin dflmesine engel olmak istediler. Erkek ifliler, daha iyi organize olabildiklerinden, prestij getiren ifllerini kadnlara vermemek iin mcadele ettiler. yi ve yksek cretli ifllerde alflmak, bunlarla da karlarn ve ocuklarn geindirmek istiyorlard. Bu istekleri devlet ve sermaye sahip-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L 2.M nite - Emek
D fi N E L 37
M
lerinin kadnlarn ev dflnda alflmalarna ynelik grflleri ile uyum iinde oldu ve
S O SZDE
R U
onlar tarafndan da desteklendi. nk devlet ve iflverenler de SIRA
kadnlarn
ar alflma koflullarnda alflarak ailelerini ihmal etmelerinden gelecek nesillerin zarar gD K K Acret
T
receini dflnyordu. Erkeklere ailelerini geindirmeye yetecek
D fibir
N E L M (aile creti) denmesi, kadnlarn da alflmayp ev kadnl yapmalar her kesim tarafndan
kabul grd. alflmak isteyen kadnlar ise kendilerine uygun SIRA
grlen
SZDEsektrler ve
S O R U
ifllerde alflabilirlerdi; erkeklerin ifllerini ellerinden almamak kofluluyla.
N N
AMALARIMIZ
Trkede patriyarka kavram yerine ataerki patriyarkal kavram
ataerkil
D K Kyerine
AT
kavramn kullanmay tercih ediniz.
N N
SZDE
Hartmannn ataerkil kapitalizm olarak kavramsallafltrd iflbirliiSIRA
K hakknda
T A P daha fazla
bilgi iin, onun Trkeye evrilmifl nl makalesini okuyabilirsiniz. Bu makaleyi size tavsiye ettiim baflvuru kaynaklar arasnda bulabilirsiniz.
AMALARIMIZ
TELEVZYON
Hartmann, bir taraftan kapitalizmi bir taraftan da ataerkillii analiz ederek ve

birbirleri ile nasl iliflkilendiini anlatarak nemli bir alm yapt.
K Slyvia
T A P Walby, bu
analizi ok parlak olarak nitelendiriyor (Walby, 1990: 40); bununla birlikte kendiNTERNET
si de buna katk yapmak istiyor.
Buradan itibaren Walbynin ikili sistem kuramndaki ataerkillik
T E L E V Z Yve
O Nkapitalizm
iliflkisini kullanarak ona neler ilave ettiini grelim.
Walby, (1990: 40) Hartmannn bu iki sistem yani kapitalizm ile ataerki arasnda var olduunu iddia ettii gerilimin, daha keskin olduunu dflnd. fiunlara da
N T E Rdeildir;
NET
dikkat ekti: 1) Bu iki sistem, her zaman uyumlu bir iliflki iinde
bazen
gerilim, bazen uyum yaflarlar, hatta gerilim uyumdan daha fazladr. 2) Hartmannn
analizi bir dnemi anlamakta yararl olabilir ama baflka bir dnemi anlamakta olmayabilir; bunun iin tarihsel dnemlere ayr ayr bakmalyz. Bir rnek vermek
gerekirse kadnlarn baz dnemlerde artan saylarda emek piyasasna girmeleri
cretleri dflrecei iin sermayeye yarar salar ama te yandan da evdeki hizmetlerin ve bakmn azalaca anlamna gelir ki bu durum erkeklerin (ataerki) aleyhinedir. 3) kili sistemler analizini kullanrken etniklik temelli farkllklar da hesaba
katmalyz. Birinci dnya lkelerinde alflan Batl beyaz kadnlarn ifl deneyimleri, etnik ve rk kkenleri deiflik kadnlardan farkldr. Aznlk gruplara, gmen
gruplara farkllklar asndan baktmzda, kapitalizm ile ataerkilliin arasndaki
uyum veya gerilim de farkllaflabilir. 4) Yaptmz ikili sistemler analizini hangi
corafyada yaptmz da nemli: Hangi lkeden hangi toplumdan bahsediyoruz?
Yine bir rnekle aklayalm: Avrupa lkelerinde kadnlarn istihdam oranlar %
50yi bulmufl, hatta gemifltir. Trkiyede ise bu oran % 24tr. Yani ortalama her
drt kadndan biri istihdam edilmektedir. Trkiyenin Avrupa lkelerinden bu fark, Trkiye zelinde yeni analizler yapmamz gerektirebilir. 5) flyerlerinde somut
olarak ortaya kan dfllama ve ayrfltrma stratejilerini unutmamalyz. Bunlarn ikisi de ataerkil stratejiler olmakla birlikte birbirlerinden farkldrlar. Dfllama,
bir istihdam alannda bir cinsin (genellikle kadnlar) tamamen dflarda braklmas
demektir. Ayrfltrma ise daha zayf bir stratejidir ve erkek ifli ve kadn ifli ayrmlar yapp ifl gruplar arasnda hiyerarfli yaratmaktr ki bylece biri dierine stn
klnabilsin (Walby, 1990: 53). 6) Ataerkillik kavram daha ok gelifltirilmeye gereksinimi olan bir kavramdr. Walby, ataerkil zihniyetin sadece zel alanda olmayp
kamusal alanda da hkmn srdrdn belirtir (Walby, 1990: 59). Ayrca bu
S O SZDE
R U
SIRA
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
38S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Toplumsal Cinsiyet
S O Ralflmalar
U
ataerkilliin Ddeiflen
siyasal ve ekonomik koflullarda deiflik flekillerde yeniden
KKAT
retildiine de dikkat eker.
Biz de Trkiyede ve dnyada kadn emei ile ilgili olarak yaptmz analizlerSIRA SZDE
de: a) Bu emei
belirleyen etmenlerin hem aile-zel alan hem de emek piyasas
kaynakl olduunu, b) Bu emein nerelerde, nasl, hangi koflullarda kullanlacann sadeceAMALARIMIZ
kadnlar tarafndan tayin edilmeyip tm toplumun, devletin ve piyasann bu tayinde etkili olduunu hatrda tutalm.
N N
kili sistemler
K kuramn
T A P daha iyi anlayabilmek iin Trkiyede kadn emeine ynelik yaptklar analizlerde bu kuram kullanan arafltrmaclarn somut rneklerini flu kitapta bulabilirsiniz: Kapitalizm, Ataerkillik ve Kadn Emei: Trkiye rnei. (bkz. Yararlanlan ve
Baflvurulabilecek
T E L E V Kaynaklar.)
ZYON
TEKNOLOJK DEfiMELERN KADIN EME LE

LfiKS
N
AM A
NTERNET
Teknolojinin kadn emei ile iliflkisini ifade edebilmek.
Bu nitenin son blmnde ayrntl olarak inceleyeceimiz kreselleflme sreci,

dnya pazarlarnda rekabeti artrmfltr. Rekabet koflullar ise retim srelerinde
esneklii zorunlu hle getirir. Esneklik, bir taraftan en son teknolojik deiflimlerin
adaptasyonu ile bir taraftan da esnek retim rgtlenmesi ile salanmaya alfllr.
Teknolojik geliflmeler ile kadn istihdam iliflkisi kurulurken iki nemli soru doar:
1) Bu geliflmeler kadn istihdamn olumlu ve olumsuz olarak nasl etkilemektedir? 2)
Yeni teknolojilerin uygulanmas srasnda cinsiyetilik nasl ortaya kmaktadr?
Kapitalist emek srecinin tarihini incelersek grrz ki sermaye her krize girdii dnemde bu krizden kmak iin eflitli stratejiler gelifltirmifltir. ki stratejiyi
ok yaygn kullanr: 1) Emein retkenliini artrmaya alflr. 2) Emein deerini dflrmeye alflr. Birinciyi hem ifliyi kontrol ve ynetim tekniklerini gelifltirerek hem de teknoloji kullanmn artrarak salar. Ne kadar ileri teknoloji kullanrsa retim o kadar artacaktr. kinciyi ise emein vasfl olma zelliini kaybettirerek salar. Vasfl olarak yksek cret dedii iflinin bu zelliini elinden
alrsa o ifliye daha dflk cret deyebilecektir. Her iki durumda da sermayenin
kr artacaktr.
ngilteredeki Kadn ve Teknoloji Arafltrmalar grubuna gre, mikro elektronik
teknolojisinin geliflmesi, emek srelerini rasyonellefltirmeye ve bylece verimi artrmaya yaramfltr. te yandan ayn teknoloji, kadnlarn younlaflt bro ya da
imalat sektrndeki montaj ve paketleme iflleri gibi tekrara dayanan monoton ifllere byk bir tehdit oluflturmufltur. Bu teknolojinin etkisi ya kadnlarn yapt iflleri dorudan otomasyon uygulamasyla ortadan kaldrmak ya da bro ve sekreterlik iflleri gibi yardmc ifllerde, bu ifller iin gerekli ifli/memur saysn azaltmak
fleklinde ortaya kmaktadr (Ansal, 1997: 12). Ansaln da tekstil ve elektronik sektrlerinde yapt arafltrma sonras ulaflt sonu, teknolojik geliflmelerin, modern
sanayide kadn ifli olarak tanmlanan emek youn iflleri azaltmakta hatta ortadan
kaldrmakta olduudur (Ansal, 1997: 57).
Bu ifller azaldnda iflverenler artk kadn emeine eskisi kadar gereksinim
duymaz ve onlar iflten karrlar. Trkiyede de bu byledir. Kadnlarn iflten karlmas, erkeklerin iflten karlmasyla kyaslandnda, daha az tepkiyle karfl-
39
2. nite - Emek
lanr. nk daima kadnlar geindirecek bir erkek (baba ya da koca) olduu

varsaylr.
Bugn Trkiyede evinizden veya nternet balants olan herhangi SIRA
bir yerden
SZDE elektronik
uak bileti alabiliyor, hatta yerinizi ayrtabiliyorsunuz. Bu durumu kadn istihdam asndan tartflnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
KRESELLEfiMENN KADIN EMENE ETKLER

A M A
S O R U
S O R U
Kreselleflmenin kadn emei zerine etkilerini deerlendirebilmek.

DKKAT
DKKAT
Kresel ekonomiden ne anlamalyz? Bu ulus tesi flirketler ve uluslararas finans

kurulufllar yoluyla blgeler ve devletler arasnda oluflan birbiriyle
baml sermaSIRA SZDE
ye ve emek akfllarnn yaratt ekonomidir. O halde akfllar hangi flekillerde oluyor? Sermaye yatrmlar, teknoloji transferleri, finansal mbadeleler yaplarak eflitli emek biimlerinin kullanlmas ve artan ticaret yoluyla. AMALARIMIZ
Kresel ekonominin iki boyutu son yllarn en ok tartfllan konular oldu: Ekonomik yeniden yaplanma ve kreselleflme. Ekonomik yeniden yaplanma, re T A P
timin rgtlenmesinde, firma dzeyinde, ulusal dzeyde, hattaK blgesel
ve kresel
dzeyde gerekleflen deifliklikleri anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Kreselleflme ekonomik faaliyetlerin lkeler aras zellik kazanmas, rekabetin artmaL E V Z Y O N da istihs ve piyasalarn giderek daha birbirine yaklaflmas, bunlarnT Esonucunda
damn, fiyatlarn ve cretlerin etkilenmesidir. Somut olarak kreselleflmenin nasl
olduunu anlayabilmek iin uygulamalara yakndan bakalm: 1970li yllarda Batl lkeler pazarlarn daralmas ve rekabetin fliddetlenmesi karflsnda
N T E R N E T geleneksel
sanayilerinin tasfiye edip teknolojik yenilenmeye gittiler. Ayn zamanda, sanayide
egemen retim sistemi olan Fordist kitlesel retim, yerini esnek retim srelerine
brakt, yani retimin rgtlenmesi deiflti. retim uluslararas hle getirildi, ticaret
serbestlefltirildi ve finansal sermayede liberalleflmeye gidildi, ulus aflr flirketler oald, dnya pazarlar, ok uluslu flirketler iin tek pazara indirgendi (Ecevit,
1998: 32). Bu flirketler, eski iflilerini iflten kararak emein ucuz, sendikalarn
gsz, verimliliin ise yksek olduu lkelere yneldiler. Kreselleflme piyasann, sermayenin ve nihayet emein kreselleflmesi fleklinde geniflledi.
Piyasann ve emein kreselleflmesi, ulus tesi flirketlerin ayakta kalmas, nc dnya lkelerinin kalknma yaklaflmlar deiflmeden gerekleflemezdi. Uluslararas Para Fonu, dnya Bankas ve uluslararas finans kurulufllar, dfl borlar olan
bu lkelere mali yardm ve kredi verebileceklerini, ancak bunun karfllnda onlarn da yapsal uyum politikalarn benimsemeleri gerektiini akladlar. leri
srdkleri koflullar flunlard: 1) hracata ynelik sanayileflmeyi benimseme, 2) lke ii pazarlarn dnya pazarlar ile btnleflmesini salayacak dzenlemeler, 3)
Kamu harcamalarnn kslmas ve devletin kamu alanlarndan ekilerek klmesi, 4) zellefltirme; 5) Piyasalarn etkin ifllemesini nleyen snrlamalarn kaldrlmas, 6) Uluslar aras dzeyde rekabet edebilmek iin emek maliyetlerinin dflrlmesi ve sendikalarn zayflatlmas (Ecevit, 1998: 33), baflka deyiflle sendikalarn
ve devletin klmesi. Bu politikalar, demeler dengesi krizinden kmak isteyen
lkeler 1980lerin baflndan itibaren youn olarak uyguladlar.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
1995te Birleflmifl Milletler,

kadnlarn durumunun
iyileflmesi iin ekonomik
bymenin gerekli, ama
yeterli olmayan bir koflul
olduunu vurgulad.
Kreselleflmenin, dnya
pazarnn btnleflmesinin
sonucu olarak kadnlar
erkeklerden daha ok ifl
olana elde edebildiler ama
cret eflitlii, istihdamn
nitelii asndan kayba
uradlar. Kadnlarn
ekonomik durum erkeklere
gre iyileflmedi, byk bir
olaslkla bozuldu
(Birleflmifl Milletler 1995
Dnya Raporu 27.sayfadan
aktaran Christa Witterich,
2004:59).
Bu derste rendiimiz toplumsal cinsiyet yaklaflm, kresel ekonomik sreleri daha iyi anlayabilmemizi salar m? Evet. nk erkekler ve kadnlar, bu srelerden farkl biimde etkilenirler. Biz de toplumsal cinsiyet farklarn bilerek konuyu daha iyi anlayabiliriz.
Yapsal uyum stratejilerinin ve politikalarnn yaratt ciddi ekonomik deiflmeler ve kreselleflme, sosyal bilimcileri bu deiflmeleri kadnlar ve erkekler asndan ayr ayr incelemeye yneltti. Toplumsal cinsiyet konusunda uzmanlaflmfl sosyal bilimcilerin kreselleflme srecinde kadn emeine ne oluyor sorusuna cevap
verebilmeleri iin kuramsal yaklaflmlar oluflturmalar gerekiyordu. Ama bunlar
oluflturmak iin de kantlara ve gzlemlere gereksinimleri vard. Sosyal bilimciler
(Elson & Pearson, 1981; Moghadam, 1999; Pyle & Ward, 2003; Beneria, 2003) zellikle son yirmi sene iinde bu gzlemleri ve saptamalar yaptlar. Bunlardan en
nemlilerini flimdi gzden geirelim:
Dnya Ticaret rgt gibi kurulufllarn etkisiyle kreselleflen ticaretin, hem
olumlu hem olumsuz toplumsal cinsiyet etkileri oldu. Baz yazarlar, ticaretin
kreselleflmesi ile uluslararas ticaret rn reten fabrikalarda alflacak kadn saysnda artfln olduunu, bylece kreselleflmenin kadnlarn istihdam asndan
olumlu bir etki yarattn savunuyorlar. te yandan, ok sayda yazar, ticaretin
uluslar aras olmasndan kadnlarn zarar grd iddiasnda. rnein, Afrika, LaSZDE
tin AmerikaSIRA
ve Afrikann
baz blgelerinde tarmda veya kendi kk iflletmelerinde alflan kadnlarn tarm iflinden ekilmek ya da zarar ettikleri iin ifllerini kapatmak zorunda
sylyorlar (Pyle and Ward 2003: 466). Fabikalarda cD fi kaldklarn
NELM
ret karfll alflan kadnlar da ok dflk cretli, gvencesiz ve sendikasz ifllere
raz oldular. Serbest ticaret blgeleri dodu; bu blgelerde ok olumsuz alflma
S O R U
koflullarn kabul etmek zorunda kaldlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
D K serbest
KAT
Trkiyede olan
ticaret blgelerinin yerlerini biliyor musunuz? Hangi flehirlerde
kurulduklarn ve alflma koflullarn renmek iin arafltrma yapnz.
N N
SIRA SZDE
ok uluslu flirketler, ticari ve finansal anlaflmalardaki deifliklikleri kullanarak

ve nternet imknlarn harekete geirerek dnya zerinde her yerde iflyeri kuraAMALARIMIZ
bilmekteler.
Byle olunca doal olarak bu flirketler iflletmelerini dflk crete raz
olan kadn iflileri bulabilecekleri lkelerde ve blgelerde ayorlar. zellikle Gneydou ve Dou Asya, Latin Amerikann baz blgeleri ve Karayipler, Tunus ve
K lkelerde
T A P
Moroko gibi
erkekler ve kadnlar emek youn, dflk cretli dokuma ve
hazr giyim sanayinde, elektronik, ila ve kimya sanayilerinde, ihra rnleri retmek iin ifle alnyorlar. Ancak bu sanayi dallarnda alflan kadn iflilerin iinde
T E L Eolumsuz
V Z Y O N koflullar birok arafltrmac ok arpc bir biimde anlatt
bulunduklar
(Joekes, 1987; Heyzer 1986). Ksa vadede kadnlar bu sanayi dallarnda ifl olanaklar bulabiliyor, bylece gelirlerini artrabiliyorlar. Ancak bu fabrikalarn bulunduklar lkelerden
baflka lkelere taflnabilmesi ve kadnlarn iflsiz kalabilmesi ihtimaNTERNET
li yksek. Ayrca kurallarla dzenlenmemifl ifl yerlerinde salksz koflullarda alflma, uzun ve karfll denmeyen alflma saatleri, de sz konusu. Moghadam
(1999: 135), kreselleflmifl pazarlara rn yetifltirmek iin dnyann her yerinde
olumsuz koflullarda alflan kadnlar tanmlamak iin kadnlarn proleterleflmesi kavramn kullanyor. Kalknma politikalar konusunda dl almfl nl bir gazeteci olan Christa Witterich, Kresellefl[tiril]en Kadn isimli kitabnda kreselleflme alflan kadn saysn artrmfl olsa da bu artfla hemen olumlu gzle bakmamak
ve elefltirel bir durufla sahip olmak konusunda bizi uyaryor: Kadn bakfl asy-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
2. nite - Emek
D fi N E L M
S O R U feminizasla (da) kreselleflmenin bilanosu kabul edilebilir deildir. ....fllerin

yonu srmektedir; son on yl iinde kadnlarn iflleri erkeklerinkinden daha hzl
artmfltr. ...Dnya leinde alflan kadn says artmaktaysaD da,
emek
K K A kresel
T
pazarnn kadnlara zg ayrmlar srmektedir: korumasz, dflk cretli, esnek,
hibir hak ileri srlemeyen ifller. Kadnlarn emek pazarlarna giderek daha ok
SIRA SZDE
girmeleri, pazarlarn yeniden yaplanmasyla giderek daha da anlam kazanmaktadr: cretlerin dnya leinde dflk tutulabilmesine, korunmasz, hukuksal ve
toplumsal adan dengesiz ifli-iflveren iliflkilerinin kabul ettirilebilmesine,
bylece
AMALARIMIZ
emek pazarlarnn kuralszlafltrlmasna yaramaktadr (Witterich, 2004: 12).
41
S O R U
Trkiyenin ihracata ynelik
sanayileflme modelini
benimsemesiyle hazr giyim
DKKAT
sanayinde oluflan
deifliklikler ve bu sanayide
alflan kadn ifliler
hakknda dahaSIRA
fazla SZDE
bilgi
sahibi olmak iin Ayda
Eraydn ve Asuman
Erendilin kitabn okuyunuz.
Bkz: Yararlanlan
ve
AMALARIMIZ
Baflvurulan Kaynaklar
N N
Alman yazar Christa Witterichin 1998de yazd, 2004 ylnda Trkeye

K Tevrilen
A P Kresellefl[tiri]en Kadn: Eflitsizliin Geleceinden Raporlar kitab size sadece kreselleflme srecinde kadn emeinin kullanmnda ortaya kan deifliklikleri anlamak iin deil, bu srete dnyada artan eflitsizliin nedenlerini anlayabilmek iin de yardmc
T E L Eolacaktr.
VZYON
Kreselleflmeden olumsuz etkilenen ikinci grup, elence ve seks sektrnde
alflmak zorunda kalanlar. Elence sektrnn ulusal ve uluslararas dzeyde kuNTERNET
rulmufl iflletmeleri, ocuklar ve gen kadnlar genellikle istekleri dflnda bu sektre ektiler. fiimdi seks iflisi olarak alflan kadnlarn birounun yaflam hikyesinin bir noktasnda, kendilerini baflka lkelerde dzgn ifller vaat ederek kandran rgtl bir seks ticareti ve trafii var.
SIRA SZDE ilk nce
nc grubumuz, ev hizmetlerinde alflan kadnlar. Bu kadnlardan
Dou ve Gneydou Asyadaki lkelerden (Filipinler, Endonezya, Tayland, Sri
Lanka) kp Orta Dou lkelerinde alflmaya baflladklarnda haberimiz oldu. DaD fi N E L M
ha sonra uluslar aras ifli gnn nemli bir boyutunu ev hizmetlerinde alflmak
zere lkeleraras yer deifltiren kadnlar oluflturmaya bafllad. Trkiyeye de SovS O R UMoldovadan
yet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinden kopan lkelerden, zellikle
gelen ev hizmetlileri oldu.
Drdnc ve son grubumuz, kendilerine kk krediler verilerek
D K K A T ifl kurmalar
beklenen kadnlardr. Dflk gelirli ailelerin daha da yoksullaflmamalar iin bu ailelerdeki kadnlara mikro kredi saland. Trkiyede de mikro kredi projelerinin
SIRA SZDE
yaygnlafltn gzlyoruz. Bu projeler, artan yoksulluk karflsnda uygun bir zm olarak sunuluyor. Projelerin yoksulluu hafifletmekte ve kadnlar glendirmekte baflarl olup olmadklarn sosyologlarn yapaca arafltrmalardan
AMALARIMIZ elde edilecek verilerle deerlendirmeliyiz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mikrokredi projeleri,
SIRA SZDE
yoksullar disipline etmeyi ve
onlar sorumlu, retken
vatandafllara (mikro
kredilere esasDolarak
fi N E L M
kadnlar hedeflediine gre
kadnlara diyebiliriz!)
dnfltrerek toplumsal
S O R U
kalknmay, yoksulluktan
kurtulmay, kadnlar
glendirmeyi hedefler
grnrken, aslnda
D K sosyal
KAT
refah devletinin
kltlmesini meflru
klmak ve sosyal
bir SZDE
SIRA
patlamay nlemek gibi ok
amal bir ifllev grmektedir
(Yiitbafl-Aka, 2006: 39).
N N
Trkiyede kadnlara giriflimcilik eitimleri vererek ve mikro kredi salayarak

K T A P kendi ifllerini kurmaya teflvik eden program, proje ve uygulamalar birlikte grebilmek iin Yldz Ecevitin Trkiyede Kadn Giriflimciliine Elefltirel Bir Yaklaflm isimli kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
EKONOMK KRZ DNEMLERNDE KADIN EME

A M A
Ekonomik kriz dnemlerinde kadn emeine neler olduunu akNTERNET

layabilmek.
Krizler iktisatlar tarafndan ekonomik darboazlar diye de adlandrlr. Gerekten de ekonomik durumun sarsld, cretlerin hzla dflt, standart, gvenceli
ifllerin yerini esnek, gvencesiz, geici ifllerin ald kriz dnemleri, hem karfllksz emek kullanan kadnlarn hem de cretli alflanlarn en ok skntya girdii
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kamu Emekileri Sendikalar
Konfederasyonu (KESK)
kadn Sekreteri Songl
NTERNET
Morsmbl, Emek
piyasasnn cinsiyeti
karakteri kriz srecine de
yansmakta, rneini iflten
karmalarda nce
kadnlarn ifline son
verilmektedir. dedi
(09.02.2009.http://www.radi
kal.com.tr).
42
2008in 4. eyreinden
2009un
1. eyreine
SIRA SZDE
geerken sanayide brtmaafl endeksi nominal
olarak yzde 8,5 dflmfl
bulunuyor.
artan
D fi N E LRakamlar,
M
iflsizlikle birlikte alflanlarn
iflsiz kalma riskini azaltmak
iin daha dflk cretlere
S O R U
raz olduklarn gsteriyor.
26.06.2009 Baheflehir
niversitesi Ekonomik ve
Toplumsal
D K K AArafltrmalar
T
Merkezi Arafltrma Notu No:
40.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
dnemlerdir. Kriz dnemlerinde salk, eitim gibi kamusal olarak salanan hizmetlerdeki kesintiler nedeniyle kadnlarn hane ii sorumluluklarnn artt, oSIRAve
SZDE
cuklarn, yafll
hastalarn bakmnn nemli lde kadnlarn karfllksz emeiyle saland gzlemlenmifltir (Kaya-Bahe ve Memifl, 2010: 37). Kriz dnemlerinde kadnlarn karfllksz emeklerinin hacmi genifller; evlerinde daha fazla ifl yapD fi N E L M
mak zorunda kalrlar. Enflasyona, hatta ounlukla erkein iflsiz kalmas sonucu
azalan hane gelirine ramen aileyi ayakta tutmak iin evdeki retim faaliyetlerini
S O R U
daha younlafltrrlar.
Bununla da kalmayp hanenin bte an kapatabilmek
iin evde kazan salayacak ifllere de kalkflrlar. Kriz dnemlerinde ev iflilerinin
saysnn artfl
bundandr. cretli kadnlar ise krizden daha dorudan etkilenirler.
DKKAT
Bir ksm iflten karlr, dier ksm ifl arayp bulamaz. nk kriz toplam retimin
azalmasna neden olur, retemeyen fabrikalar artk ifli aramazlar. flten en erken
SIRA SZDE
karlanlarn kadn olmas, onlarn vasfsz olmalar ve kdemlerinin az olmas ile
ilgilidir. Ayn zamanda kadnlar iflsiz kaldklarnda sessizce evlerine dner ve orada gzdenAMALARIMIZ
kaybolurlar. Onlarn iflsizlii iktidarlar zerinde erkeklerin iflsiz kalmas kadar bask yaratmaz.
N N
ktisadi krizlerin
K T kadn
A P emeine etkisi konusunda daha ayrntl alflmak isterseniz ktisat Dergisinin 2010 Aralk 514. saysnda 1) zge defl; 2) Seil Kaya Bahe ve Emel Memiflin makalelerini okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2. nite - Emek
43
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Kadn emei hakknda sosyolojik alflmalarn

neler olduunu aklayabilmek.
Ev dflnda alflan kadnlarn Dnya Savafllar
sonras saylar artt. Batl sosyologlar bu artfl
ve kadnlarn hem evde hem iflte alflyor olmalarnn yaratt gerilimleri alfltlar. Konuya kadnlarn zgrleflmesi asndan bakmadlar. Klasik sosyoloji ayn zamanda uzun bir dnem eviinde kullanlan kadn emeini de sorgulamad.
1970lerden bu yana sosyologlar toplumsal cinsiyet eflitsizliklerine daha duyarl.
N
A M A
Ev-ii/ karfllksz kadn emei ile ilgili tartflmalar yapabilmek.

Sosyologlar evi-ii, hane-ii emein zellikleri
nelerdi konusunu tartflmaya atlar. Marksist kavramlarn yardm ile bu emek trn anlamaya
ve aklamaya alfltlar. Bu emein kapitalist toplumun sreklilii iin ok hayati bir zellii olduunu yeniden retim kavramn kullanarak
gstermeye alfltlar.
Ev-ii/karfllksz kadn emeinin zgllklerini
tanmlayabilmek.
Karfllksz emek, daha ok kadnlarn ev iinde
kullandklar ve karfllnda maddi bir kazan
salamadklar emei anlatmak iin feminist kuramclar tarafndan kullanlan bir kavramdr. Bu
kuramclara gre kadnn ev-ii emei grnmezdir, ev iinde sakldr ve deer verilmez. Kadnlarn statleri dflk olduu iin emeklerinin de
deeri dflktr. Ayn zamanda evde rettikleri
rnler ve yaptklar hizmetler, pazarda karflln bulmad iin deeri yokmufl gibi anlafllr.
cretli kadn emeinin zgllkleri hakknda
bilgi sahibi olabilmek.
cretli kadn emein karfll denen bir emek
tr olmas onu ev-ii emekten ayrr. Kadnlar
cretli emekiler olarak emek piyasasnda erkeklerden farkl zeliklere sahiptir. Katlmlar dflktr. Piyasada baz sektrler ve ifl kollarnda
younlaflrlar (yatay ayrflma). Bir ifl yerinde genellikle kadnlar ifl yeri hiyerarflisinin alt sralarnda yer alrlar ve terfi etmeleri zordur. cretleri erkeklerin cretlerinden dflktr. alflan kadnlar arasnda enformel sektrde ve kaytsz ifllerde alflanlarn oran yksektir.
cretli kadn emeini analiz eden kuramlar tartflabilmek.
cretli kadn emeini analiz eden kuramlar
gruba ayrlabilir. lk grup, klasik sosyolojik kuramlardr; konuya aile iinde erkek ve kadn rolleri ile yaklaflrlar. ou Talcot Parconsun ifllev-
N
A M A
N
A M A
selci kuramndan etkilenmifltir. kinci grup iktisatlarn analizleridir. nsan sermayesi kuramclar, kadnlarn emek piyasasndaki durumlarn
kiflisel eitimleri, becerileri ve donanmlar ile
iliflkilendirerek kadnlarn dezavantajl durumlarn anlatrlar. kili sistem kuram, ataerkillik ile
kapitalizmin iliflkisini kurar ve ncekilerin boflluunu doldurur ama her kuram gibi onun da eksikleri vardr.
Teknolojinin kadn emei ile iliflkisini ifade edebilmek.
Teknolojik geliflmelerin ve teknoloji kullanmn
artrmann birok amac varsa da en nemli ifllevlerinden biri, emek youn ifllerin azaltlabilmesini salamaktr. Bu sayede daha az ifli alfltrlabilir; buna karfllk daha yksek verim elde
edilebilir. Kadnlarn teknolojik ilerlemeler karflsnda zarar grmelerinin bir nedeni emek youn
sektrlerde younlaflmalardr. kinci bir neden
de teknoloji ile iliflkilendirilmemeleridir. Yani bir
ifl yerinde teknolojik yenilikler olduu zaman bu
ifller nce erkek iflilere verilir.
Kreselleflmenin kadn emei zerine etkilerini
deerlendirebilmek.
Kreselleflme dnya zerindeki btn lkeleri
az veya ok etkilemifltir. Btn olarak bakldnda alflma balamnda insanlar iin etkileri
olumludan ziyade olumsuzdur.
Kresel emek pazarnn kadnlara zg ayrmlar srmektedir: Korumasz, dflk cretli, esnek,
hibir hak ileri srlemeyen ifller. Kreselleflmeden sadece sanayi ve hizmet sektrlerinde alflan kadnlar etkilenmez. Bir ksm kadnlar da
seks turizmi tarafndan kullanlr. Kreselleflme
ulus aflr ifli gn de artrmfltr. ok sayda
kadn evlerinden uzakta ev hizmetilii ve ocuk
bakcl yapmaktadr.
Ekonomik kriz dnemlerinde kadn emeine neler olduunu aklayabilmek.
Kriz dnemlerinde kadnlarn karfllksz emeinin hacmi genifller. Aileyi yoksulluktan korumak
ve yaflam devam ettirmek iin eflitli stratejiler
gelifltirmek zorunda kalabilirler. rnein, evde
para ifli retim yapan veya ek ifl yapan kadnlarn says kriz dnemlerinde artar. cretli emeki olarak alflanlar da daha olumsuz koflullara
raz olabilirler. Bazlar ifllerini kaybederler. Btn bu durumlarda bile ailelerini ayakta tutmaya
alflrlar. Kriz dnemleri, hangi lkede olursa olsun, kadnlarn hayatn zorlafltran dnemlerdir.
44
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ev-ii emeinin bir zellii
deildir?
a. Grnmez olmas
b. Deersiz olmas
c. cretli olmas
d. Rutin ve tekrarlanyor olmas
e. Yorucu olmas
6. Kadnlarn proleterleflmesi kavramn kullanan sosyolog kimdir?

a. Christa Witterich
b. Veronika Bennholdt-Thomsen
c. Eleanor Marks
d. Valentine Moghadam
e. Maria Mies
2. stanbulda sanayi blgesi Mertere yakn oturan bir

kadn hem dflardaki fabrikalar iin evinde para bafl ifl
yapyor hem de hasta ocuuna bakyor. Bu durumu afladakilerden hangisi sosyolojik olarak daha iyi anlatr?
a. Kadn ocuunu ihmal etmiyor.
b. Fabrikaya ifl yetifltirmek iin hzl alflyor.
c. Kadn byle alflyor ama ok yoruluyor.
d. Kadn hem cretli emek hem de karfllksz emek
kullanyor.
e. Aile yelerinden ve komflulardan takdir topluyor.
7. Cam tavan afladakilerden hangisini anlatmak iin

kullanlan bir kavramdr?
a. Ofislerde modern mimariyi
b. Kadnlarn alfltklar ifl yerlerinde ykselme frsatlarnn azln
c. Ofislerde alflanlar kontrol etmek iin gelifltirilmifl bir yntemi
d. Katlarn birbirinden cam veya cama benzer bir
madde ile ayrld binay
e. Fabrikalarda retim katn kontrol katndan ayran blmeyi
3. ktisatlarn rasyonel seim grflne gre bir kadn, afladaki koflullardan hangisi gereklefltiinde
alflmaldr?
a. Evde kaynvalide olduu zaman alflmaldr.
b. Ev iflleri iin cretli ifli tutabiliyorsa alflmaldr.
c. ocuklar doana kadar alflmaldr.
d. Ev dflnda bulduklar iflte kazanacaklar cret
yksek olacaksa alflmaldr.
e. fl yeri eve yaknsa alflmaldr.
8. Afladakilerden hangisi paral emek piyasasnn

alflanlar asndan yaratt bir olumsuzluk deildir?
a. cret eflitsizliklerini meflrulafltrr.
b. Kadnlarn daha az deerli sektr ve ifllerde alflmalar sonucunu dourur.
c. alflanlarn rgtlenmelerini glefltirir.
d. alflanlar arasndaki eflitsizlikleri artrr.
e. Ekonomik krizlere neden olur.
4. Afladaki isimlerden hangisi ikili sistem kuramclarndan deildir?

a. Cynthia Cockburn
b. B.Heidi Hartmann
c. C. Slyvia Walby
d. Irene Bruegel
e. Maria Mies
9. alflan kadn ifadesini duyduunuzda aklnza afladakilerden hangisi gelmez?

a. Ev dflnda cretli bir iflte alflan kadn
b. flveren bir kadn
c. Kendi tarlasnda alflan bir kadn
d. Ev kadn
e. Evinden fabrikalara ifl yapan kadn
5. Kadnlarn teknolojik deiflikliklerden erkeklere kyasla daha olumsuz etkilenmelerinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Zeklar ile ilgilidir.
b. Sosyalizasyonlar ile ilgilidir.
c. Anatomik yaplar ile ilgilidir.
d. Tarihsel geliflmelerle ilgilidir.
e. Teknolojiyi sevmemeleri ile ilgilidir.
10. Ekonomik kriz dnemlerinde afladakilerden hangisi azalmayp artar?

a. cretler
b. Haneye giren yiyecek miktar
c. Hanede kullanlan tketim mallar
d. Kadnlarn karfllksz emek kullanm
e. Ailelerin elence ve tatile ayrdklar para
2. nite - Emek
45
Okuma Paras
KADINLARIN ALIfiMASI TOPLUMU DA DEfiTRD...
Kadn arkadafllar nerede biz oradayz. ... Fabrikadaki
Kadn arkadafllarla le tatilinde grfleceiz... Posta
posta klyormufl yemee... Biz nce kanlarla bafllyoruz konuflmaya daha sonra dier arkadafllar gelecek.
Bu saymzda ilk sohbeti yaymlyoruz... kinci postada
olan arkadafllarla sohbet dier sayda yaymlanacak...
Kendinizi tantabilir misiniz? Evli misiniz, ocuunuz var m? alflmayla aranz nasl?
fi.T. 1992den bu yana fabrikann kat ambalaj blmnde alflyorum. Evliyim, iki olum var. alflmaktan memnunum...
Memnunum dediniz, alflmaktan ne tr kazanlarnz var?
fi.T. kendi param kazanyorum... Manevi olarak da kendimi daha rahat hissediyorum.
A.A. Ben de alflmaktan memnunum... alflnca insan
her fleyi daha rahat satn alabiliyor... Baz konularda daha zgr olabiliyorsunuz.
Hangi konularda?
A.A. alflmayan kadnlarn alm gc daha dflk oluyor bence. Ancak eflleri para verdiinde bir fleyler alabiliyorlar. Ama bizde bu olay yok. Rahatlkla paramz
ekip, gidip her istediimiz fleyi alabiliyoruz.
E.K. Arkadaflm gibi ben de sv optik blmnde alflyorum... alflmak kadnlara nemli fleyler kazandryor. alfltktan sonra evimizin dzeni bile farkl oluyor.
Ben ev kadnlarna bakarak zamanmz ok daha bilinli kullandmz dflnyorum. Problemlerimiz de
oluyor tabii ama onlar da gidermeye alflyoruz.
Ne gibi problemler oluyor?
E.T. Vardiyada farkl problemler, gndz alflmasnda
farkl problemler ortaya kyor. En basitinden rahatlkla uyuyamyoruz bile... Beyin yorgun... Yemek yapmam
gerekiyor, bulaflk var, bir erkee gre daha fazla sorumluluklarmz var. Ama ona ramen kadnlarn alflmas gzel bir fley. fiu an eflim iflsiz, iflten karld... ocukla o ilgileniyor.
ocuk var dediniz, kim bakyor?
E.T. Annem bakyor.
H.Y. ocuklarmn biri befl, dieri yaflnda. Oluma
nceleri annem bakt, kzma ise bakc bakyordu. fiu
anda ikisi de krefle gidiyor. alflmaktan memnunum
ama ocuklarla ilgili ben de sorunlar yaflyorum... ocuklarla daha fazla bir arada olmak istiyorum. Bir ev
kadnna gre ok daha rahat olduumu dflnyorum.
Sadece para olarak deil, evde sz hakknz da daha
ok oluyor... Bizde tm alnan kararlar ortaktr.
S.T. Benim zgrlm o kadar yok. Bir fley alacaksam

eflime mutlaka danflrm. Danflmadan bir fley almam
sz konusu deildir. ocuk olduktan sonra ok zorlandm... Acayip bir uykusuzluk dnemi geirdim. Hl da
geiriyorum.
ocukla siz mi ilgileniyorsunuz?
S.G. Evliyim ama ocuum yok. alflmak elbette iyi,
ekonomik zgrlnz kazanyorsunuz. Onun dflnda iflyerinde bir sorunla karfllafltm dflnmyorum...
Memnunum ksacas.
fl yaflam zor mu?
G.. Tabi benim iin zorluklar ok var. ki ocuum
var, anneanneleri bakyor. Ev kadnyken kendini birdenbire ifl hayatnn iinde bulmak zor. Ama iyi ynleri de var. Para kazanyorum, ocuklarmn gelecei ve
eitimleri iin bu ok nemli.
alflnca sizin anzdan neler deiflti?
G.. Kendime gvenim geldi. nk hayatla karfl karflyasn ve tek baflna mcadele etmek zorundasn.
S.A. alflmaktan memnunum, her kadna da neririm.
Komflularmz arasnda ev kadnlar var. Onlar da alflmak istiyorlar. Ev kadnlndan bkknlk gelmifl. nsan
alflnca ifllerini de dzene koyabiliyor... Vakti daha iyi
kullanabiliyor.
S.A. kiz ocuklarm var... Drt yaflndalar. Benimkilere
de halalar bakyor. alflmak gzel, gzel olduu kadar
da zor. zellikle ocuklar olduktan sonra baya zorluklar oluyor. Ev iflleri ve yemekle uraflyorum, onlara zaman kalmyor.
E.O. ocuklara anneanneleri bakyor. alflmaktan
memnunum. Maddi ynden iyi oluyor, ocuklarn her
trl ihtiyalarn giderebiliyoruz. Ama baz zorluklar
var. ocuklarn dersleriyle ilgilenemiyoruz, yeteri kadar
zaman ayramyoruz.
Efllerle iliflkiler nasl, evlerde ev iflleri efller tarafndan paylafllyor mu?
S.T. Erkeklerin ev ifllerinden yorgunum diyerek ekilme olasl var. Buna karfllk kadnlar sen annesin,
sen kadnsn, sen yapmak zorundasn denilerek bu iflleri yapmak zorundalar. Erkek Bugn ben iflte ok yoruldum diye ev ifllerinden kaytarabiliyor... Ev iflleri kadnn sorumluluundaymfl gibi grlyor. Bu ikili yk,
tm kadnlar zorluyor bence.. .
Efliniz hi katlmyor mu ev ifllerine?
S.T. Yok, eflim ou zaman yardm ediyor... Ama esas
sorumluluk her zaman kadnlarda tabii. Benim annem
de, babam da alflan insanlard. Annem iflte olduu za-
46

manlarda evde ty, yemei hep babam yapard. O
nedenle bu konularda ok hassasm, bir iki defa bile
yardm etmese, bana ok zor geliyor.
Toplumda nasl hissediyorsunuz kendinizi?
E.K. alflmaya baflladm ilk yllarda gerekten de bir
bask hissediyordum. Toplum zamanla alflan kadna
alflt. Ben saat 22:00 mesaisinden geldiimde yadrgyordu, herkes bakyordu nereden geliyor bu saatte diye... fiu an bu trden bir bask yok, nk fabrikalar
ald. Pek ok kadn alflyor, bu fabrikalara toplum
alflt. 1990lara gre ok fark var bugn. fiu anda ben
16:00-24:00 vardiyasnda alflp servisten ktktan sonra eve befl alt dakikalk yolu yalnz gidiyorum ve herhangi bir problem yaflamyorum...
F.K. Aslnda nyarglar yok deil. Benim kardeflim bile
evlendikten sonra ben eflimin tekrar tekstilde alflmasn istemiyorum filan demeye bafllad; ben ikna ettim.
Bir arkadafl Kadnlar alflarak toplumda olan baz yarglarn deiflmesine yol atlar, dedi ya, ok katlyorum bu grfle. Burada toplumda zorunlu olarak bir
deiflme var. Yaflam flartlar da buna zorluyor... Pek ok
erkek tekstilde alflyor ve tekstilde sendikalaflma dflk olduu iin, alflma flartlar da ok kt. Erkek asgari cret ald iin karsn da alfltrmak zorunda kalyor... Bunu yaflam dayatyor onlara yani... Buralarda
40 yaflndan sonra bile ev kadnln brakp alflan kadnlar var. Bu, toplumu ister istemez deifltiriyor.
Kadn olarak nasl bir toplumda yaflamak istersiniz?
H.Y. Kadn olarak tabii ki iflimiz zor.. Kadnsn! Bu sana vurulmufl bir damga sanki. stediin saatte dflar kamyorsun. Benim iki tane ocuum var, ben ocuklarm alp ancak belli yerlere gidiyorum. Belli yerlere
belli saatlerde gidebilmek iin mutlaka yanmda bir erkek olmas gerekiyor. Yalnzca tatilde istediim giysileri giyebiliyorum... Hayatm boyunca bir ay, dflnn.
Gnlk hayatmda ise ancak belli tarzda giyinebiliyorum, giyiminizi bile denetlemek zorunda kalyorsunuz.
Ben daha rahat olmak, kadn olmaktan ekingenlik duymamak isterdim. Biz evlenirken eflim alflan birini istiyordu tabii ama evredekiler bunu yadrgyorlard...
Ama artk toplum yle hale geldi ki gen erkekler hep
alflan kzlarla evleniyorlar. Yaflam flartlar buna zorluyor onlar. Bir kadnn alflmas, ona yalnzca maddi
kazan salamyor, kendine gveni artyor, toplumsal
bir ortam oluyor.
Necla Akgke ve Selgin Zrhl Kaplann yapt
bu sylefli, Petrol-fl Kadn Dergisinin 17. Saysndan zetlenerek aktarlmfltr.
1. c
2. d
3. d
4. d
5. b
6. d
7. b
8. e
9. a
10.d
Yantnz yanlfl ise ev-ii/karfllksz emein

zellikleri konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise karfllksz ve cretli emein zellikleri konularn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise insan sermayesi kuram
Yantnz yanlfl ise ikili sistemler kuram konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise teknolojik deiflmelerin kadn emeinin kullanmna etkileri konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kreselleflmenin kadn emeine etkileri konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise dikey ayrflma konusunu
gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise paral emek piyasas konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kadn emei ile ilgili sosyolojik alflmalarn geliflimi konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ekonomik kriz dnemlerinde kadn emei konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Yazarlara gre, kadnlarn ev dflnda alflma veya alflmama kararlarn belirleyen etmenler sosyal, kltrel
ve ekonomik olarak snflanabilir. Kadnlarn medeni
durumlar, ocuk sahibi olup olmamalar ve ocuk saylar, aldklar eitimin dzeyi ve tr, kentleflme, kentlerde iflgc piyasasnn durumu, ekonomik byme,
iflsizlik gibi genel makro deiflkenler ve dinamikler, sanayi ve hizmet sektrlerindeki geliflmeler veya gerilemeler, kadnlar emek piyasasna katlmakta caydrc
ya da cesaretlendirici etki yaratabilir. Bu etkileri ve belirleyicileri raporu okuyarak rendikten sonra ailenizde ve yakn evrenizde bunlarn rneklerini arayn.
Sra Sizde 2
Kentli ailelerin evdeki ifllerin yaplmas veya ocuklara
veya yaflllara baklmas iin Moldova, Krgzistan, Trkmenistan, Azerbeycan gibi lkelerden alflmak iin Trkiyeye gelen kadn iflileri ifle almalarnn birka nedeni vardr. Trkiyeli kadnlarn, onlarn yaptklar iflleri
tercih etmemeleri bir nedendir. Bu ifller, toplumda en
2. nite - Emek
47
Kaynaklar
az kabul gren, en deersiz ifller olarak grlr. Baflkasnn evinde alflmak ok darda kalnmadka kabul
edilecek bir ifl tr deildir. Yabanc kadnlarn birou, kendi lkelerinde yaflanan siyasi ve iktisadi krizler
nedeniyle ekonomik skntya girmifl, iflsiz kalmfl ve ailelerini ayakta tutabilmek iin Trkiyeye alflmaya gelmifllerdir. Genellikle bu tr ifllerde alflarak kazandklarn ailelerine gnderirler. Kaak alfltklar ve yasalar
tarafndan korunmadklar iin grece dflk ve sigortasz ifllere raz olurlar.
Sra Sizde 3
nsan sermayesi kuram savunucular, alflan bir kiflinin emeine biilen deerin, o kiflinin sahip olduu
zelliklerle ilgili olduunu, yani yksek eitim grmfl,
vasf derecesi yksek, deneyimli kiflilerin daha ok cret alacaklarn sylyorlard. Ancak feminist iktisatlar, ok ayrntl analizler ve hesaplamalar yaparak kadn ve erkeklerin insan sermayesi yaklaflmnda sz
edilen faktrler sabit tutulduunda bile emek piyasasnda erkeklerin kadnlardan daha yksek cretler aldklarn buldular. Bu durumda bu cret farknn nereden kaynaklandnn aklanmas gerekiyordu ama
ekonomide kullanlan gstergeler bu fark aklamyordu. ktisatlar piyasa ayrmcl dedikleri bu durumun aslnda piyasadan kaynakl olduunu, yani piyasada kadn emei ile erkek emeine ayn deeri atfetmeyen cinsiyeti anlayfl ve uygulamalarn ve nyarglarn
hakim olduunu iddia ettiler. stelik bu anlayfl sadece
zel sektrde de deildi. Trkiyede lkkaracan ve Selim (2007), kamu sektrnde karfllafltklar cret farklarnda da bu ayrmcln izlerine rastladlar.
Sra Sizde 4
Teknolojik deiflmeler, zellikle de bilgisayar teknolojisinin geliflmesi insan emeine olan ihtiyac azaltyor.
Turizm, taflmaclk, bro ifllerinde otomasyona gidiliyor. Artk bankaya gitmeden demelerinizi yapabiliyorsunuz. Bu da daha az banka memuru istihdam edilmesi demek. Teknoloji, kadnlarn istihdam edilmelerinin
nnde engel oluflturuyor ya da dnyann her noktasnda kurulabilen ar merkezleri rneinde olduu
gibi, kadnlarn bu merkezlerde ok dflk cretlerle
uzun saatler alflmalar sonucunu douruyor. Daha nce personel alflmay gerektiren bugn ise internet kullanarak halledebildiiniz ifllerden baflka rnekleri de siz
verebilirsiniz.
Abbott, P., Wallace, C. & Tyler, M. (1990). An Introduction to Sociology: Feminist Perspectives.
London: Routledge.
Ansal, H. (1997). Teknolojik Geliflmelerin Sanayide Kadn stihdamna Etkileri. Ankara: T.C.Baflbakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl.
Barrett, M.(1995). Gnmzde Kadna Uygulanan
Bask. stanbul: Pencere Yaynlar.
Beechey, V.(1977). Some Notes on Female Wage Labour in Capitalist Production.Capital and Class, 3.
Autumn, 45-66.
Beneria, L. (2003). Gender, Development and Globalization: Economics as if all People Mattered.
NewYork: Routledge.
Bora, A. (2005). Kadnlarn Snf: cretli Ev Emei
ve Kadn znelliinin nflas. stanbul: letiflim
Yaynlar.
Bruegel, I. (1979).Women as as Reserve Army of Labour: A Note on Recent British Experience. Feminist
Review, (3). 12-23.
Dayolu, M. & Kasnakolu, Z. (1997). Kentsel Kesimde Kadn ve Erkeklerin flgcne Katlmlar ve Kazan Farkllklar. METU Studies in Development,
24 (3). 329-361.
Dedeolu, S. & ztrk, M.Y. (2010). Kapitalizm, Ataerkillik ve Kadn Emei: Trkiye rnei. stanbul: Sav Yaynlar.
Devlet Planlama Teflkilat ve Dnya Bankas (2009).
Trkiyede Kadnlarn flgcne Katlm: Eilimler, Belirleyici Faktrler ve Politika erevesi. Ankara: Devlet Planlama Teflkilat ve Dnya
Bankas. Rapor no: 48508-TR.
Ecevit, Y. (1985). retim ve Yeniden retim Srecinde
Kadn Emei. Yapt: Toplumsal Arafltrmalar
Dergisi, 9. 72-93.
Ecevit, Y. (1998). Kreselleflme, Yapsal Uyum ve Kadn Emeinin Kullanmnda Deiflmeler iinde F.
zbay (Der.), Kresel Pazar Asndan Kadn
Emei ve stihdamndaki Deiflmeler. (s. 3178). stanbul: nsan Kaynan Gelifltirme Vakf Yayn.
Ecevit, Y. (2007). Trkiyede Kadn Giriflimciliine
Elefltirel Bir Yaklaflm. Ankara: Uluslar aras alflma rgt Yayn
48
Ecevit,Y., Tan, M., Sancar, S., Acuner, S. (2008). Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eflitsizlii: Sorunlar,
ncelikler ve zm nerileri. stanbul: Tsiad
ve Kagider. S.(http:// www.tsiad.org)
Ecevit,Y., Tan, M., Sancar, S. (2000). Kadn Erkek Eflitliine Doru Yryfl: Eitim, alflma Yaflam
ve Siyaset. stanbul: TUSAD.s. 117-175.(http://
www.tsiad.org)
Edwards, R., Gordon, C., David, M. And Reich, M.(1975).
Labour Market Segmentation Lexington, Mass:
Lexington Books.
Elson, D. And Pearson, R. (1981). Nimble Fingers Make
Cheap Workers: An Analysis of Womens Employment in Third World Export Manufacturing. Feminist Review, Spring. 87-107.
Eraydn, A. & Erendil, A. (1999). Dfl Pazara Alan
Konfeksiyon Sanayiinde Yeni retim Sreleri
ve Kadn flgcnn Bu Srece Katlm Biimleri. Ankara: Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl Yaynlar.
International Labour Organisation (2010). Global Wage Report 2010/11: Wage Policies in Times of
Crisis. Geneva: International Labour Organisation.
Joekes, S. (1987). Women in the Global Economy:
An INSTRAW Study. New York: Oxford University Press.
Hakim, C. (1979). Occupational Segregation: A
Comparative Study of the Degree and Pattern
of Differentiation between Men and Womens
Work in Britain, the United States and Other
Countries. Research Paper, No.9. Department of
Employment.
Hartmann, H. (2008). Marksizmle Feminizmin Mutsuz
Evlilii iinde G. Savran, & N. Tura (der.) ,Kadnn
Grnmeyen Emei (157-206) stanbul: Yordam
Kitap.
Heyzer, N. (1986). Working Women in South East
Asia. London: Open University Press.
Hirata, H. ; Laborie, F. ; le Doare, H., Senotir, D. (Yay.
Haz.) (2009) .Elefltirel Feminizm Szl. ev.
Glnur Acar-Savran. stanbul: Kanat Kitap.
lkkaracan, . & Selim, R. (2007). The Gender Wage
Gap in the Turkish Labour Market. LABOUR: Review of Labour Economics and Industrial Relations,(21)2.
Kalacolu, S. ,Rittersberger-Tl, H. (2001). Evlerimizdeki Gndeliki Kadnlar.Ankara:Su Yaynlar.
Kaya-Bahe, S. ve Memifl, E. (2010). ktisadi Krizler ve

Kadn Karfllksz Emei. ktisat Dergisi. Say 514:
35-42.
Moghadam, V. (1999). Gender and the Global Economy.
iinde M.M. Ferree et.al. (Eds.) Revisioning Gender, London: Sage Publications.
zar, fi. (1996). Kentsel Kaytdfl Kesimde stihdam Sorununa Yaklaflmlar ve Bir n Saha Calflmas.ODTU Geliflme Dergisi, 23 (4).
zkaplan, N. (2010). Duygusal Emek ve Kadn fli/Erkek fli. (Der. U. Serdarolu), ktisat ve Toplumsal
Cinsiyet. (s.38-48). Ankara: Efil Yaynlar.
zyein, G.(2001). Baflkalarnn Kiri: Kapclar,
Gndelikiler ve Kadnlk Halleri. stanbul:letiflim Yaynlar.
Pearson, R.(1993). Gender and Technology in the Caribbean: New Work for Women? (Ed. J.H. Momsen)
Women and Change in the Caribbean: A PanCaribbean Perspective. London: James Curry.
Platenga, J.(2010). Hollandada fl ve Aile Yaflamnn
Uzlafltrlmas: Ksmi Zamanl alflma Stratejisinin
Faydalar ve Maliyeti. (Der. . lkkaracan). Emek Piyasasnda Toplumsal Cinsiyet Eflitliine Doru:
fl ve Aile Yaflamn Uzlafltma Politikalar. (s.177200). stanbul: TBMTKAUM ve Kadnn nsan Haklar Yeni zmler Dernei.
Pyle, J. And Ward, K.(2003). Recasting our Understanding of Gender and Wonk During Global Restructuring. International Sociology, 18(3): 461-489.
Ramazonolu, C. (1998). Feminizm ve Ezilmenin eliflkileri. ev. Mefkure Bayatl. Yay. Haz. Fatmagl
Berktay. stanbul: Pencere Yaynlar. [ Bu nite ile
ilgili olarak zellikle Beflinci Ksm (137-158) yararl
olacaktr]
Rees, T. (1982). Women and the Labour Market. London:Routledge.
Savran, G. A. (2008).kinci Basma nsz iinde G. Savran ve N. Tura Demiryontan, Kadnn Grnmeyen Emei.(10-16). stanbul: Yordam Kitap.
Savran, G.A. (2004). Beden-Emek-Tarih: Diyalektik
bir Feminizm iin. stanbul: Kanat Kitap.
Serdarolu, U. (Ed.) (2010). ktisat ve Toplumsal Cinsiyet. Ankara: Elif Yaynevi
Toksz, G. (2007). Trkiyede Kadn stihdamnn
Durumu. Ankara: ILO.
Uum, M. (2003). Yeni fl Yasas Seminer Notlar. stanbul: Legal Yaynlar.
2. nite - Emek
Walby, S. (1990). Theorizing Patriarchy. Cambridge:

Basil Blackwell.
White,J.(1999) Para ile Akraba:Kentsel Trkiyede
Kadn Emei. stanbul:letiflim Yaynlar.
Witterich, C. (2004). Kresellefl[tiril]en Kadn: Eflitsizliin Geleceinden Raporlar. ev. Tun Tayan-Fsun Tayan. Ankara: Trk Sosyal Bilimler
Dernei.
Yiitbafl-Aka, B. (2006). (Mucizenin Ad Mikrokredi Olabilir mi? ktisat Dergisi. 469: 31-39.
Elektronik adresler:
http://siteresources.worldbank.org
www.radikal.com
www.kadinmuhendisler.org
www.kadinhayat.com
http://issuu.com
http://calismatoplum.org
www.ilo.org
www.sendika.org
49
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Srdrlebilir kalknma ve toplumsal cinsiyet arasndaki kuramsal iliflkiyi
kurabilecek,
Toplumsal cinsiyet ve kalknma iliflkisinin eflitli kuramlardaki aklamalarn
karfllafltrabilecek,
Feminist yaklaflmlarn nasl farkl kalknma politikalar rettiini fark
edebilecek,
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin kalknmay nasl etkilediini aklayabilecek,
Kalknmada toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnn nemini ifade
edebilecek,
Kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini aklayabilecek,
Krsal kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Srdrlebilir Kalknma
Kalknmada Kadn Yaklaflm
Kalknma ve Kadn Yaklaflm
Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma
Yaklaflm
Kadn, evre ve Kalknma
Yaklaflm
Kalknma ve Kadnn
Glenmesi Yaklaflm
Kalknmada Toplumsal Cinsiyet
Politikas
Krsal Kadn ve Kalknma
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Kalknma
GRfi
KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
KALKINMADA TOPLUMSAL
CNSYET POLTKASI
KIRSAL KALKINMA VE KADIN
Kalknma
N
GRfi
A M A
Srdrlebilir kalknma ve toplumsal cinsiyet arasndaki kuramsal iliflkiyi kurabilmek.
Kalknma belirli bir ideoloji ekseninde topluluklarn sosyal, ekonomik ve toplumsal dnflmlerini infla etmeyi hedefler. Kalknma politikalar sosyal ve ekonomik
eflitsizlii gidermeye ynelik politikalar ierir. Hedeflenen toplumsal dnflm katlmc yaklaflmla yn bulmay ve srdrlebilir kalknma unsurlarn iermeyi
nemser.
Ancak, gnmzde bu politikalarn kadn ve erkek zerindeki etkisinin farkl
olduu vurgusu kalknma yaznnda nemli bir tartflma konusunu oluflturur. Sz
geen kavramsal ereveden hareketle bu blmde kadn, toplumsal cinsiyet ve
kalknma alanndaki farkl yaklaflmlar ve bu yaklaflmlarn gl ve zayf ynlerini inceleyeceiz. Kalknmann kadnn ekonomik ve toplumsal konumunu nasl etkilediini anlamaya ynelik tartflmalar ele alacaz.
Genelde befl alt bafllkta derlenen kuramsal yaklaflmlar (Kalknmada Kadn,
Kalknma ve Kadn, Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma, Kadn evre ve Kalknma,
Kalknma ve Kadnn Glenmesi), kalknma politikalarnn kadnlar zerinde
hem olumlu hem de olumsuz etkilerinin olduunu ne srer (Gndz Hoflgr,
2001). Baz durumlarda kalknma politikalar kadnla ilgili grnmez eflitsizlii derinlefltirmekte, kadnlarn yoksunluunu ve yoksulluluunu artrmaktadr. Baz durumlarda ise kadnn glenmesinin yolunu amaktadr.
Srdrlebilir kalknma,
insan ile doa arasnda
denge kurarak doal
kaynaklar tketmeden
gelecek nesillerin
ihtiyalarnn
karfllanmasdr.
KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
N
A M A
Toplumsal cinsiyet ve kalknma iliflkisinin eflitli kuramlardaki

aklamalarn karfllafltrabilmek.
Kalknma farkl disiplinler tarafndan farkl tanmlanr ve deiflik gstergeler zerinden ele alnr. rnein, iktisatlara gre niceliksel byme kalknmann temelini oluflturur. yle ki Gayri Safi Milli Hasla veya Gayri Safi Yurt i Hasla gibi
gstergeler temel kalknma gstergeleridir. Teknokratlara gre kalknma sanayileflmeyi ve teknolojik geliflmeyi ierir. Sosyologlar iin ise durum farkldr. Kalknma
GSMH (Gayri Safi Mill

Hasla), bir lke
vatandafllarnn verilen bir
yl iin rettikleri toplam
mal ve hizmetlerin, belli bir
para birimi karfllndaki
deerinin toplamdr. Bu
deer GSYHden (Gayri Safi
Yurt i Hasla) farkldr.
52
GSYH (Gayri Safi Yurt i

Hasla), o lkede faaliyet
gsteren yabanc lke
vatandafllarnn rettii
nihai mal ve hizmetleri de
kapsar. Baflka bir deyiflle
gayri safi mill hasla
(GSMH), bir lkenin yurt
dflnda alflan
vatandafllarnn lkeye
gnderdikleri faktr
gelirlerinin GSYHya eklenip
lkede alflan yabanclarn
kendi lkelerine
gnderdikleri faktr
gelirlerinin GSYHdan
dfllmesi ile elde edilen
deerdir.
niceliksel iktisadi bymeden te, sadece ekonomik deil ayn zamanda sosyal ve
kltrel eflitsizliin giderildii niteliksel toplumsal deiflim srecini hedefler. Bu
yaklaflma gre bir lkenin kalknmflln lmek iin ocuk lm oranlar, ortalama yaflam beklentisi, kadnlarn okullulaflma oranlar gibi insani kalknma gstergeleri dikkate alnmaldr. Ancak farkl yaklaflmlardaki ortak tanm kalknmann, toplumun istenmeyen bir konumdan istenen konuma doru deiflim sreci
yaflamasn - yani geliflmesini- salayan politik mdahaleler iermesidir (Thomas
and Potter, 1992:116). Bu ortak anlayfla ramen, kalknma ekolleri toplumsal deiflim politikalarnn farkll konusunda grfl ayrl barndrr. rnein, modernleflme ekolne gre, kalknmann tanm Batllaflma ve modernleflmeyle ilgili
varsaymlar ve tanmlar ierir. Dier taraftan, atflmac kuramlara gre azgeliflmifllik veya ekonomik ulusal bamllk gibi unsurlar istenilen toplumsal konuma
ulaflmann nndeki engelleri oluflturur.
Son dnemde ortaya kan bu farkllk tartflmalar, kalknmann kadnlar ve erkekler zerindeki etkisinin de farkl olduu grfln gndeme taflmfltr. zellikle kalknmann, geliflmekte olan lkelerdeki kadnlarn greceli toplumsal ve ekonomik konumlarn nasl etkilediine ynelik soruyu yantlamak amacyla sosyal
bilimciler ekonomik, toplumsal ve kltrel dnflmlere odaklanmfllardr. Afladaki blmlerde bu yaklaflmlar ele alacaz.
nsani Kalknma Gstergeleri

flunlardr: nsani Geliflme
Gstergesi, Dnyadaki
lkeler iin yaflam uzunluu,
okur yazarlk oran, eitim ve
yaflam dzeyi dorultusunda
hazrlanan bir lmdr.
Kresel Toplumsal Cinsiyet
Eflitsizlii Endeksi
kadnlarn insani kalknma
gstergelerini ierir.
Kalknmada Kadn Yaklaflm
N
AM A
Kalknma yaznnda
modernite sklkla, batl
inan ve bireyselliin
yokluu ile yklenen
geleneksel toplumlarla
karfllafltrlan bir durumu
yanstr. Bunun yerine,
modernite rasyonalite,
bireysellik, positivist ya da
bilimsel eilim ve
demokratik deerler ile
tanmlanr (Parpart, 1996:
244-245).
Feminist yaklaflmlarn nasl farkl kalknma politikalar rettiini fark edebilmek.
1950lerde ortaya kan ve arlkla evrimci ve ifllevselci kuramlar tarafndan etkilenen Modernleflme ekol, modernleflmeyi Amerikan/Batl modeli takip eden, aflamal, geri dnlmesi mmkn olmayan, geliflme odakl ve uzun bir sre olarak
kavramsallafltrr (So, 1990: 33-37). Bu ekole gre, nc Dnya lkeleri kalknmfl lkelerin kalknma yolundaki hareketlerinin benzeri biimde bir geliflme sergilemelidirler. Klasik Modernleflme okulundan ou bilim insan, nc Dnya
lkelerinin Batl deerleri kopyalamalar gerektiini ileri srer. Sonu olarak bu
lkeler, dfl krediler ve yardmlara dayanmal ve geleneksel kurumlarn dnfltrmelidirler (Levy, 1967; Smelser, 1964; Rostow, 1964).
So (1990) modernleflme alflmalarn iki grupta snflandrr: 1960larda ortaya
kan Klasik Modernleflme ve 1970lerde oluflan Yeni Modernleflme alflmalar.
Aflada bu iki yaklaflmn kalknmada kadna nasl baktn tartflacaz.
Klasik Modernleflme Yaklaflmna Gre Kalknmada Kadn

1960larda ortaya kan klasik modernleflme yaklaflm kalknmada cinsiyet temelli
farkllklar gzetmez. Klasik modernleflme yaklaflm, toplumsal yapdaki olumlu
deiflimlerin, kadn erkek gzetmeksizin tm toplumu benzer biimde etkileyeceini varsayar. Bu sebeple kadnlara politika yapmnda zel nem atfetmez. Klasik
Modernleflme ekol dflnrleri toplumsal cinsiyet eflitlii ile ilgili en nemli etkenler olarak flunlar savunur: (i) teknolojik adan geliflmifl ya da sanayileflmifl bir
ekonomi; (ii) genifl ailenin zlerek yerini ekirdek aileye brakaca akrabalk
sistemi; (iii) demokratik devlet ve eflitliki snf yaps ve (iv) laik dnya grfl
(Giele, 1992: 5).
3. nite - Kalknma
Bu varsaymlara dayanarak, klasik modernleflme ekol kadnlarn greceli geri kalmflln geleneksel tutumlar ve basit teknolojinin bir fonksiyonu olarak yorumlar. Bu ekole gre, bir toplumda sanayileflme zellikle hizmet sektrndeki ifl
olanaklarn artrr. Dolaysyla, sanayileflmeye dayal ekonomik kalknma, kadnlar ekonomik yaflama daha fazla katlmalarn salar. rnein, Rosene gre (1982:
34) sanayileflmenin dayand bireysel baflary vurgulayan sistem, kadnlarn istihdama katlarak ve gelir elde ederek kendi ayaklar zerinde durmasn salar.
Rosene gre sanayileflmifl toplumda evli kadnn cretli ifli konumunda ifl gcne katlm, ev iinde ataerkillikle pazarlk etme durumunda konumunu glendirmekle kalmaz, ayrca kadnn para kazanmas zgrlnn temelini oluflturur.
Rosen bu durumu flyle aklar:
cretli alflma ortam, evli kadnn ufkunu geniflleten, zihnini aan ve ona
deerli kabiliyetler kazandracak olas deneyimler sunar. Sanayi toplumunun hnerleriyle danatlan modern kadn iddial ve yetkin bir flekilde davranabilir. Bu
flekilde davranarak kendi roln deifltirerek, gl bir mzakereci, yenilmesi g
bir rakip ve deerli bir mttefik haline dnflebilir (Rosen, 1982: 34).
Klasik modernleflme yaklaflmna gre, iktisadi kalknma politikalarnn yaratt
olanaklardan yararlanarak istihdama katlan kadnlar liberal deerlerden de faydalanrlar (Tiano, 1987:217). Sanayileflmenin ve modernleflmenin dayatt unsurlar,
rnein kadnn alflma yaflamna katlmas, aile iliflkilerini de dnfltrr (Beaujot, 1995:275). Bu ekole gre, modern toplumdaki ifl blmne dayal farkllaflma
kadnlarn toplumsal konumlarnda olumlu etki yaratr. Yapsal farkllaflmann sonucu olarak geleneksel toplumdaki ailenin stlendii ou ifllevi, modern toplumda farkl kurumlar stlenir. rnein ocuun bakm ve eitimi sanayi toplumunda ailenin sorumluluundan alnr yerini ulus-devletin infla ettii krefl, anaokulu,
temel ortaretim okullar gibi eitim kurumlar alr (Rosen, 1982: 32). ocuklarn
bakmn bu kurumlara devreden evli kadnlara kendi bireysel baflarlarn artrmalarn salayacak daha fazla imkn ve zaman kalr. Bylece, sanayileflmenin araclyla kadnn toplumsal konumu glenir. Ayrca, tarm toplumunda ocuk bakm, eitimi gibi ailenin yerine getirdii nemli ifllevleri, sanayi toplumunda hnerli ifl gc salar. Bu durum zellikle eitimli kadnlar iin cretli ifl imknlarna ulaflarak kadnlarn ekonomik bamszln arttrmak anlamna gelir.
Klasik modernleflme yaklaflm, kadnn istihdama katlmyla aile kurumunun
da gleneceini varsayar. Efller arasndaki eflitsizliin azalmasnn, geleneksel cinsiyet rolleriyle ilgili rntleri de zayflatacan ve kat ifl blmnn buharlaflacan ne srer. Klasik modernleflme yaklaflm, sanayileflmeyle birlikte kadnlarn
karar verme srelerine daha fazla katlacaklarn erkeklerin ise ev ii faaliyetlerinde daha ok sorumluluk stleneceklerini savunur. Modern ve sanayileflmifl toplumlarda eflitliki normlarn yaygnlaflmas ataerkil ideolojiyi sarsacak, bylece kadnlarn gc artacaktr (Rosen, 1982:3-7; Inkeles and Smith, 1974: 26; Taplin,
1989:7). Ksaca, Klasik Modernleflme yaklaflm, kadnlarn statsnn toplumlarn
gelenekselden moderne doru dnflmleri srecinde kanlmaz olarak gelifleceini varsayar. Bu gelenekselden moderne dnflm srecinde, kadnlarn ekonomik kaynaklara daha fazla eriflme imkn bulacan ve modern deerlerin benimsenmesiyle kadnn konumunun gleneceini ne srer (Ward, 1984:9).
Kandiyoti (1977) alflmasnda Trkiyedeki baz gebe afliretlerinde, kasaba
ve kylerinde yaflayan kadn ve erkeklerin toplumsal konumlarn karfllafltrr.
Arafltrmasnda geleneksel olarak tanmlad bu krsal yerleflim birimlerindeki hanelerde yaflayan en yafll erkein (babann), dier tm hane yelerine (gen erkek-
53
54
ler ve tm kadnlar) hkmettiini ortaya koyar. Ayrca, hem erkekler hem de kadnlar arasnda yafla dayal bir hiyerarflinin bulunduunu ne srer. Kalknma srecinde durumun nasl bir hal aldn anlamak iin ise alflmasnda krsal ve kentsel kadnlarn konumlarn karfllafltrr. Ataerkil ideolojinin her koflulda bulunduunu, ancak kentlerde sanayileflmenin etkisiyle genifl ailenin yerini ekirdek aileye braktn, bu durumun ise yaflllarn gcn ve erillii zayflattn vurgular.
Kandiyotinin alflmas kentli kadnn emek piyasasna katlmnn aileleri tarafndan kabul grdn yanstrken krsal kadnlarn bylesi bir takdire sahip olmadn ortaya koyar (Kandiyoti, 1977).
Kalknmada kadnn konumu yeni modernleflme ekolnde sorgulanr ve kalknma politikalarnn kadn erkek zerindeki farkl etkisi olduu vurgusu bu ekoln alflmalarnda ilk defa ele alnr.
1960l yllarn sonlarna doru, Klasik Modernleflme ekoli zellikle atflmac
kuramn artan elefltirileri ile karfllaflr (Bendix, 1967; Eisenstadt, 1974; Frank, 1969).
Bu elefltiriler zellikle tek ynl kalknma anlayflnn evrimci varsaymlarna meydan okur (So, 1990: 53-59). Elefltirilere gre, Batnn stnlne olan vurgu Avrupa merkezlidir. Neden Bat lkeleri evrimsel yolun en st noktasndadr? Kavramsal zeminde nc Dnya lkeleri neden en alta yerlefltirilmifltir? Ve neden
Batl lkeler modern ya da geliflmifl ve nc Dnya lkeleri neden ilkel ya da
geleneksel toplumlar olarak adlandrlmfltr? (So, 1990:54) Bu sorular ve elefltiriler nc Dnya lkelerinin, Batl kalknma modelini takip etmek zorunda olmad iddasn ve bu lkelerin Bat dfl modernleflme ve farkl kalknma modelleri seebilecekleri tartflmalarn gndeme getirir.
kinci olarak, klasik modernleflme okulu, geleneksel kltrel deerlerin kalknma zerindeki olumlu etkisini grmezden gelmesi nedeniyle elefltirilir. Geleneksel
deerlerin modernleflme srecinde her zaman var olduu iddia edilir. Dolaysyla,
geleneksel deerler kalknmada engel oluflturmamakta, baz durumlarda kalknmada itici rol oynayabilmektedir (So, 1990). Klasik Modernleflme yaklaflm ayrca,
uluslararas hkimiyetinin kritik unsurlarn, rnein smrgecilik tarihini ve ok
uluslu flirketlerin nc Dnya lkelerinin ekonomileri zerindeki etkisini grmezden geldii iin de elefltirilir.
Yeni Modernleflme Yaklaflmna Gre Kalknmada Kadn

1970lerle birlikte, modernleflme alflmalar, kendilerine getirilen bu elefltirilerin
bir ksmn gndeme almaya bafllar. Bu dnemdeki alflmalar nc Dnya
kalknmasnn dahili kltrel deerler ve toplumsal kurumlar yoluyla nasl meydana geldiini aklamaya alflr (Huntington, 1984; Davis, 1987; Banuazizi, 1987;
Wong, 1988). Klasik Modernleflme yaklaflm ile yeni modernleflme alflmalar arasndaki temel fark, yeni alflmalarn gelenek ve moderni birbirini red eden kavramlar olarak ele almaktan kanmasdr (So, 1990: 61). Kltrel deerlerin geliflmifl uluslardan elden edildii ve kalknmaya sebep olan modern dflnce ve
davranfllar beraberinde getirdii iddiasnn aksine, yeni modernleflme alflmalar
gelenein etkin roln sergilemeye alflr. Dolaysyla, geleneksel ve modern arasndaki karmaflk iliflkiyi aa karr (So, 1990).
Bu yeni modernleflme alflmalar arasndan, Banuazizinin (1987) 1977-1979
ran Devrimi incelemesi ve Davisin (1987) Japon modernleflme srecindeki dinin
roln imparatora sadakat deeriyle beraber aklayan alflmas zellikle dikkat ekicidir. Klasik modernleflme yaklaflmna gre, modernleflme laiklik ve ulusalc ideolojileri ortaya karr (Abercrombie ve dierleri, 1984: 38). Modernleflme
3. nite - Kalknma
zellikle geri dnfl olmayan bir sretir. Halbuki Banuazizinin ran zerine
yapt alflmas, modernleflmenin kanlmaz olarak laiklii getirmediini ortaya koyar. 1977de randa olduu gibi, Laiklik karflt dini hareketler kurumsal
ve tarihsel koflullar uygun olduunda canlanabilir (So, 1990: 78). Benzer flekilde, Davis (1987) dinin ve imparatora sadakat deerinin Japonyann modernleflmesini nasl flekillendirdiini inceler. Davis, Japonyada imparatora sadakat
deerinin firmaya sadakate dnfltn ve bunun da iflilerin verimliliini
artrmaya yardmc olduunu iddia eder. Davise gre, Japon ekonomisi modernlefltiinde, Japon ifliler aidiyat hissiyle dine sarslr. Klasik Modernleflme yaklaflmnn varsaymlarnn aksine, kalknma srecinde Japonyadaki iflilerin dini
inanlar glenir ve yazara gre bu durumun kalknma zerinde olumlu etkisi
olur. Davis, kalknmayla beraber dinin geleneksel olarak olumsuz kltrel deerler arasnda yer almamas gerektiini, aksine Japonya rneinde olduu gibi
baz durumlarda kltrel unsurlarn kalknma zerinde olumlu etkisinin olabilecei varsaymn ileri srer.
Klasik Modernleflme yaklaflma gre, nc Dnya lkeleri modernlefltike Batllaflacaktr. Oysa yeni modernleflme ekolndeki baz dflnrlere gre ise
tersi dorudur. rnein, Huntington (1996:d5) dnyann modernlefltike daha
az Batl olduunu iddia eder. alflmasnda, ounlukla Batl olmayan toplumlarn liderlerinin modernleflmenin peflinde olduklarn ve Batllaflmay reddetiklerini ne srer.
Modernleflme srecinde geleneksel deerleri farkl yorumlayan bu yeni modernleflme yaklaflm, kadnlarn kalknmadaki durumunu da anlamaya ynelik bir
alm getirir. Arafltrmaclar, kadnlarn kalknma srecindeki deiflen toplumsal
konumlarn aklamak iin kltrel unsurlara odaklanmaya bafllar. rnein, bu
dnemde Trkiye zerine yaplan alflmalar, kalknmann erkekler ve kadnlar
zerinde farkl etkileri olduunu ne srer (Kandiyoti, 1977, 1984, 1988; Berik,
1987,1989). Berikin krsal Orta Anadoludaki hal dokumaclar zerine yapt alflmas, 1980lerde bu yana hal dokumacl gibi ihracata dayal hafif sanayi neoliberal kalknma stratejisinin, kadnlarn istihdama katlmlarn teflvik ettiini yanstr. Ancak, arafltrma, cretli ifli konumunda istihdama katlan bu kadn dokumaclarn kendi yaflamlar zerinde g elde edemediklerini ortaya koyar. Uzun saatler ve zor koflullarda alflmalar sonucunda elde ettikleri kazanlarn hanedeki erkeklere veren kadn ifliler, ev ii iflleri, ocuk ve yafll bakm gibi sorumluluklar
da efllerinin katlm olmadan srdrmeye devam ettirirler. Arafltrmalar, benzer bir
durumun ran (Afshar, 1985) ve Afganistanda (Moghadam, 1992) da yaflandn
yanstr.
Benzer biimde, Youssef (1974: 19-20) iktisadi kalknma srecinde Ortadou
ve Latin Amerikada yaflayan kadnlarn toplumsal konumlarn karfllafltrd alflmasnda, kltrel farkllklarn kadnlarn ekonomik konumlar zerindeki etkisini
inceler. Youssefun alflmas her iki blgedeki birok lkenin 1970te ayn ekonomik kalknma aflamasnda olmalarna ramen, Latin Amerikadaki kadnlarn tarmdfl emek gcne katlm oranlarnn % 20 civarndayken bu orann Ortadouda
% 4 olduunu yanstr. Youssef bu fark kltrel unsurlara balar.
1970lerde kalknma alflmalarnda ayn sosyal snfa ait kadn ve erkeklerin de
kalknmadan farkl flekillerde etkilendikleri varsaym ne srlr (Boserup, 1970).
zellikle sosyal snf farknn altn izen bu elefltiri, atflmac yaklaflm tarafndan
dikkate alnr. Modernleflme kuramna alternatif oluflturan atflmac ekol, modernitenin geleneksel toplumlar zerindeki olumsuz etkilerini irdeler. Bu ekol Bat-
55
56
l lkeler tarafndan finanse edilen, emek youn hafif sanayiye dayal ekonomik
bymeyi destekleyen kalknma politikalarnn tm toplumsal snf ve katmanlara
eflit yarar getirmeyeceini vurgular. Bir sonraki blmde bu atflmac kalknma
ekol ierisinde bulunan iki yaklaflm (Kalknma ve Kadn; Toplumsal Cinsiyet ve
Kadn) ele alnacaktr.
SIRA SZDE
Kalknma ve Kadn Yaklaflm
D fi N E L M
AM A
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
KalknmadaSIRA
Klasik
ve Yeni Modernleflme Yaklaflm arasndaki farklar nelerdir?
SZDE
D fi N E L M
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin kalknmay nasl etkilediini

S O R U
aklayabilmek.
Baz dflnrler,
atflmac kuram varsaymlaryla geliflmifl lkelerdeki kadn istihDKKAT
damn analiz eder. rnein Benston (1972); Hartman (1976); Armstrong and
Armstrong (1994). Kalknma ve Kadn yaklaflm bu dflnrlerin alflmalarndan
SIRA SZDE
ilham alr ve
geliflmekte olan lkelerdeki kadnlarn ekonomik durumlarn benzer
kuramsal yaklaflmla analiz eder (Boserup, 1970, 1977; Saffioti, 1978; Safa, 1983;
Ward, 1984;
Finlay, 1989; Moghadam, 1992). Bu kuram tarihsel maddecilikle, zAMALARIMIZ
ne ve yap ztln birlefltirir. Yaratc zneyi sosyal yapyla olan atflmasnda rgtsel davranarak karlarna sahip kan aktrler olarak grr. Bu ekol ierisinde
yer alan farkl
ise iki grupta snflandrlabilir: Marjinalleflme yaklaflK paradigmalar
T A P
m ve Smr yaklaflm (Elliot, 1977; Taplin, 1989; Tiano, 1987).
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Klasik yaklaflma gre

ataerkillik baba ya da
ailenin en yafll erkeince
ynetilen aile biimi olarak
tanmlanr. Ancak feminist
yaznda ataerkillik
sklkla, erkein dier tm
toplumsal cinsiyetleri
basklad bir iktidar dzeni
olarak tanmlanr.
Ataerkilliin kltrel temelli
mi yoksa ekonomik temelli
mi olduu sorunsal ise
tartflmal konudur.
Marjinalleflme
T E L E V ZYaklaflm
YON
atflmac kuram, kadnn toplumsal konumunun kapitalist retim srecinde ortaya kan snf atflmalarna bal olduunu iddia eder. Kadnn toplumsal durumunu kapitalist retim srecindeki snfsal konumlar belirler. Buna ek olarak, kadN T E R N E T iliflkisi de erkekten farkldr. Bu farkllk kadn ve erkek arann retim aralaryla
sndaki ifl blmnden kaynaklanr. Kadn ev ierisinde yeniden retime ynelik
iflleri (yemek yapma, bulaflk ve amaflr ykama, t yapma, ocuk dourma ve
bakma, varsa hanede hasta ve yafllya bakma gibi) yaparken erkek kamusal alanda para kazanmak zere cretli ifl dnyasna katlr. Ev ii emek kadn ve aile iin
deerlidir, oysa erkein emei gibi cretle deifltirilmez. Kadnn rettii emek
Marksn kavramsallafltrmasyla kullanm deerine sahiptir. Ancak kadnn ev iinde stlendii ifller ve rettii bu kullanm deeri olan emek paraya dnflmediinden emeinin deiflim deeri yoktur. Erkek ise para kazanmak iin alflr; emeinin karflln para olarak alr. Dolaysyla, erkek para kazanan konumdadr ve
emei aile ve toplumun nezdinde kadnn emeinden daha deerlidir (Armstrong
ve Arsmtrong, 1994). Bu durum erkein kadndan daha stn saylmasn getirir.
zetle, atflmac kuram ncelikle ekonomik etmenleri ve kadnn yapt iflleri
dikkate alr. Kadnn ev iinde ve ifl gcndeki durumlarn hem iflverenlerin hem
de ailelerin ihtiyalar nezdinde inceler. Bu yaklaflma gre kadn ve erkek arasndaki fark ataerkil ideolojiden beslenir.
atflmac kuramn kavramsallafltrmasna dayanarak kalknma ve kadn yaznndaki Marjinalleflme yaklaflm kapitalist retimin kadnlar kamusal alandaki
retimden ve emein zerindeki siyasi dentimden ayrdn ne srer (Elliot 1977)
Erkek kamusal alanda ifl gcne para karfllnda meta retmek zere katlr. Kadn ise ev iindeki yukarda sz geen iflleri yapar ve bir sonraki nesli -yani gele-
57
3. nite - Kalknma
cein ifl gcn oluflturacak ocuklar- dourur ve onlarn bakm hizmetlerini stlenir, emeini kullanm deeri biiminde kapitalizmin devam etmesi iin yeniden
retime katar. Ancak, bu durum kadnlarn ev dflndaki kamusal alandaki retimden uzak dflmeleri ve erkeklere zellikle ekonomik adan baml olmalar anlamna gelir. Kadn evde kalarak marjinalleflir ve kaynaklara eriflemez konumda kalr. Bu durum kadnn toplumsal konumunu olumsuz etkiler.
Marjinalleflme tezine gre, modernleflme syleminde yer alan eflitliki vurguya
ramen, zellikle kalknma srecinde kadnn ekonomik ve toplumsal marjinellii
artar. rnein, Kalknmada Kadn (Modernleflme) yaklaflmna ilk elefltiriyi getiren
dflnr Boserup (1970) Latin Amerikadaki kalknma srecinde, geleneksel iftilikten modern iftilie geiflin kadnla erkek arasndaki bilgi ve eitim seviyeleri
arasndaki fark derinlefltirerek erkein toplumsal itibarnn artrdn iddia eder.
Boserup (1977) bu durumun sebeplerini flu flekilde aklar:
Hem kadn hem de erkek kalknmann madurlar olabilirken, kadnn modern retim srecine eriflimi daha snrldr. nk (1) aile sorumluluklar kadn erkekden daha az hareketli klar, (2) kadnn alflaca ifller geleneksel yapdan
tr snrldr, (3) eril yapdan tr genellikle kadnlar daha az eitime ve teknik bilgiye eriflir, (4) ifle almlarda, bu engeller olmasa bile, kadn cinsiyete dayal
ayrmclkla daha sk karfllaflr, (5) erkek modern iflletmeler tarafndan tercih edilirken, kadn geleneksel retimde alflmaya devam eder (Boserup, 1977: xii).
Marjinalleflme yaklaflmna gre, kadn kamusal alanda ifl gcne katlsa bile,
ev iindeki sorumluluu devam eder. Bu durum kadnn ifl ykn artrr. Modernleflme ekolnn varsayd gibi kalknma kadnn toplumsal refah ve konumunu
koflulsuz gelifltirmez. Bu yaklaflmda, kadnn toplumsal konumunu belirlemede
maddi koflullar ciddi neme sahiptir. Ancak, retim iliflkileri ayn zamanda ataerkil
yapya dayand iin bu yaklaflm ekonomik analizin kalknma srecinde kadnlarn toplumsal konumlarn aklamada yeterli olamayacann bilincindedir.
Marjinalleflme yaklaflmna Engelsin ngrsn izleyerek (1972) toplumda
cinsiyete dayal ifl blmn kadn erkee baml klan nemli bir etmen olarak
grr. Erkein mlkiyete sahip olmas, kadnn emeine de sahip ve hkim olmasyla sonulanr. Ev ii emein zellefltirilmesi, kadn ev ii retim alanna hapsetmek, kadnn ezilmesinin temelidir. Engels gibi kalknmada Marjinalleflme ekol
de ailenin ekonomik bir birim olarak kadnlarn boyun emesinin ana sebebi olduunu ifade eder.
zetle, kalknma ve kadn yaklaflm ierisinde yer alan Marjinalleflme tezi, kalknmann genellikle ilk aflamasnda kadnn ekonomik ve toplumsal adan kenara itileceini, ev ii retime hapsolacan ve bylece marjinallefleceini ne srer.
Kadnn kapitalist retim srecinde gelecein iflgcn dourmak ve bytmekle
sorumlu olacan ve bu durumun kadnn marjinalliini arttracan varsayar.
SIRAsrer?
SZDE
Kalknmada Kadn Yaklaflm kadnn marjinalleflmesi savyla neyi ne
Smr Yaklaflm
D fi N E L M
Marjinalleflme yaklaflm gibi, smr yaklaflm da kadnn durumunu kapitalist

retim ve sermaye birikim srecine bal aklar. Ancak, Smr yaklaflmna gS Ozamanda
R U
re, bu iliflkiler kadn sadece aile kurumu iinde basklamaz ayn
ifl gc
iindeki konumundan tr smrr (Elliot 1977; Taplin, 1989; Tiano, 1987). Yine de Marjinalleflme tezinin aksine, Smr yaklaflm, kalknmann
D K K A T geliflmekte
olan lkelerde kadn sanayi retiminde daha merkez kldn ne srer (Tiano,
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
58
1987). Bu yaklaflma gre, kadn tarafndan ev iinde gereklefltirilen sorumluluklar, ticarilefltirilmifl bir formda cretli emek biiminde kamusal alana taflnr. rnein, evde yemek yapan kadndr, gda sektrnde de kadn ifli ounlukla istihdam edilir. Ya da evde ocuk ve hasta bakm yine kadnn sorumluluundadr.
Hastanalerdeki bakm hizmeti ya da krefllerdeki sorumluluklar yine kadnlar tarafndan gerekleflir. Bu durum cretlerle de ilgilidir. Kadn emeini istihdam etmenin maliyeti, erkei istihdam etmenin maliyetinden genelde daha dflktr. Dolaysyla, emek piyasasnda kadnn emei erkee kyasla ucuz ifl gcn oluflturur. Ayrca kadn rgtlenmede ve sendikal haklarn aramada ou zaman ekimser kalmakta ve iflverenden daha az talepkr olmaktadr. zetle, Smr yaklaflmna gre, kadn ifl gc kalknmada sermaye birikimi asndan nemlidir.
Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma Yaklaflm

AM A
Kalknmada toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnn nemini

ifade edebilmek.
Yukarda tartfllan Kalknmada Kadn ve Kalknma ve Kadn yaklaflmlar kadna odaklanr. Kadnn erkekle toplumsal dzendeki balantsn gz ard eder.
Bu eksiklii gidermek iin Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflm hem ev
iinde hem de ifl yeri gibi kamusal alanda kadn ve erkek arasndaki toplumsal
balanty irdeler. Bu yaklaflm konuyu daha btncl ele alr ve kalknmaya siyasi boyutu da eklemler.
Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflm, Sosyalist-Feminist kurama dayanarak kadnn zel alanda yeniden retim srecine katlmasnn nemini vurgular.
Bu grfle gre, kadnn gelir getirici faaliyetlerde alflmas yeterli bir politika deildir. Kadnn ev dfl retime katlrken erkein de zel alandaki ifl blmne katlmas gereklidir. Toplumsal cinsiyet temelli kalknma yaklaflm sosyal kalknmay nemser; sadece gelir getirici faaliyet yaratma amacyla yetinmez, sosyal eflitsizlikleri ortadan kaldrmaya ynelik toplumda bilin oluflturmay ve farkndalk yaratmay amalar.
Bu yaklaflm kadn pasif zne olarak yorumlamaz, tersine kadn aktif znedir.
Kadn iinde bulunduu olumsuz ve eflitsiz koflullar kabullenmez, deifltirmek
iin rgtsel mcadele verir. Bu mcadelesini ise yaklaflmnn nemli bulduu her
trl iktidara karfl verir.
Ancak dier yaklaflmlarda olduu gibi Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflm da kadn ve erkek arasndaki iliflkiyi yeterince analiz edememektedir. Kalknma
tartflmalarnda, modernleflme ve atflmac kuramlar arasnda ortak bir noktaya eilme olduunu savunan Portes in (1990) izlerini yeni almlarda grmek mmkndr. atflmac yaklaflmlarda, cinsiyet eflitsizlii, retim balantlarndan kaynaklanr.
Toplumsal dnflmn geifl srelerinde, kadn kamusal ekonomik alandan ekilmekte, zel alanda sadece kullanm emeini retmektedir. rnein tarmda makineleflme ya da krdan kente g kadn tarmdan koparmakta ve ev kadn konumuna hapsetmektedir. Kadn kalknma srecininin n aflamasnda ekonomik ve sosyal
adan marjinalleflmektedir. Toplumsal dnflmn ileri safhalarnda ise Marksist-Feminist ve Sosyalist-Feminist kuramlara gre kadn ekonomiye ucuz iflgc olarak katlmaktadr. Gerek Kadn ve Kalknma yaklaflm gerekse Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflm, ataerkil ideoloji kadnn kaynaklara ulaflm imknndaki snrllklardan dolay byk lde dezavantajl konumda olduunu vurgular.
3. nite - Kalknma
59
Tm bu tartflmalarn flnda, kalknmann ilk aflamalarnda kadnn marjinalleflmesinden, sonraki aflamalarnda ise ucuz ifl gc kayna olmasndan sz etmek
mmkndr. Ancak, kadnn sadece ekonomik ve sosyal adan deil, ayn zamanda ideolojik olarak da glenmesine ve toplumsal cinsiyete ynelik farkndalk yaratlmasna ihtiya vardr.
zetle, kalknma politikalar belli bir ideoloji erevesinde sosyal, ekonomik,
kltrel ve toplumsal dnflmleri hedefler. zlenen bu politikalar genellikle kadn
ve erkek zerinde farkl etkiler yaratr. Ataerkillik, sorunun temelini oluflturur. Ancak Kalknmada Kadn yaklaflmna gre ataerkillik kltrel unsurlardan beslenir,
Kadn ve Kalknma ve Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflmlarna gre ise ataerkillik sadece kltrel deil ayn zamanda ekonomik ve siyasi temellidir (Gndz
Hoflgr 2010: 298-299).
Kadn evre ve Kalknma Yaklaflm

1970lerin sonunda ortaya kan ekofeminist tartflmalar Kadn, evre ve Kalknma
yaklaflmnn temelini oluflturur. Ekofeminism evre, ekoloji ve feminist unsurlar
birlikte ele alr. Bu grfle gre kadnn erkek tarafnda ezilmifllii ile doann kltr tarafndan yok edilmesi arasnda paralellik vardr. kisinde de temel iktidar unsuru yine kalknma planlarndaki ataerkil ideolojiye dayal bilimsel yaklaflmlardr
(Mies ve Shiva, 1990). 1980lerin sonunda ortaya kan grfllerde, rnein Mies
(1986) ve Shivann (1989) eserlerinde geimlik tarm her ne kadar romantik olarak yorumlansa da desteklenmesi gerektii savunulur.
Kalknmakta olan lkelerde, Kadn, evre ve Kalknma yaklaflm Hindistanda
yerel ormanlar korumaya ynelik kadnlarn bafllatt Chipko(Sarlma) eylemiyle
bafllar. Afladan-yukarya doru bafllayan, yerel Hintli krsal kadnlarn rgtledii bu hareket, sulama ve enerji ihtiyac karfllamak zere Hindistandaki ormanlarn kesilerek barajlarn kurulmasna karfl bir eylemdir. Bu srete 100,000nin
zerinde insan yerinden edilir. Baraj inflaatlarn protesto etmek zere blgede yaflayan krsal kadnlar aalara sarlarak inflaatlar durdurmak ister. Hareket de zaten adn bu eylemden alr.
Chipko eylemi baraj inflaatlarn durduramasa da 1985 ylnda Nairobide toplanan evre Formunda gndeme gelir. Eylemden tr kadnlar doa-dostu olarak
yorumlanr ve Kadn, evre ve Kalknma yaklaflm da bylece gndeme gelir. Gnmzde benzer hareketler devam etmektedir.
Kadn, evre ve Kalknma yaklaflm kendi ierisinde de farkllklar ierir. Bir
grup ekonomik kalknmann nemli olduunu vurgulamakla birlikte doann korunmasnn da (srdrlebilir kalknmann) gzetilmesi gerektiini savunur. Yine
bu yaklaflm alternatif kalknma modellerine nclk eder. rnein, yeflil enerji gnefl, rzgr, biogaz gibi yenilenebilir evre dostu alternatif enerji kaynaklarnn
- yaratlmas ya da enerjinin verimli kullanlmasnn nemini bu yaklaflm gndeme getirir (Heinrich Bll Stiftung Dernei, 2009).
Neden kadnlar evre dostudur? ktisadi kalknma uzmanlarna gre toplumsal
cinsiyete dayal ifl blmnde kadn dflk statl ve yeniden retim sreciyle ilgili rolleri stlenir. Bu roller evre ile balantldr. rnein, kadn krsal alanda tarlalarda alflan, flifal otlar ayrabilen kiflidir ya da kullanm ve ime suyunu taflyan, ormandan yakacak getiren, dolaysyla uzun sre doada bulunan yine kadndr. Ksaca kadn doayla i iedir. Dier bir grfle gre ise kadn da doa gibi
dourgandr, dolaysyla dourduunu kollayandr (Mies, 1986).
Afladan-yukarya
kalknma yaklaflm modeli,
yerelin kendi ekonomik ve
sosyal geleceini
flekillendirilemesine frsat
sunan katlmcl,
uygulanabilirlii ve
srdrlebilirlii n planda
tutan bir kalknma
yaklaflmdr. Model, yerelde
rgtlenmeyi ve demokratik
katlm nemser. Hkmet
dfl rgtler tarafndan
benimsenir ve uygulanr.
Yukardan-aflaya
kalknma yaklaflmnda ise
kararlar merkezden ve
genellikle kamu kurum ve
kurulufllar tarafndan alnr.
60
Ancak bu yaklaflm ve benzetmeler kalknma yaznnda elefltirilir. zellikle kltrn doadan daha gl varsaylmasnn, erkein de kadndan daha gl varsaylmas anlamna gelmesi olumsuz karfllanr. Yaklaflmn biyolojik temelli farkllklara dayanmas, hak temelli (rnein kadn yurttafl hakk gibi) nermeleri yok
saymas, bir dier elefltiri unsurudur.
Kalknma ve Kadnn Glenmesi Yaklaflm

Bu yaklaflm radikal feminist sylemden beslenir. Kadn insan haklar kapsamnda
zellikle uluslararas yasal szleflmelerde kadnn glenmesi gndeme gelir. Kadnn salk hizmetlerine, mlkiyet haklarna, kredi kullanm, eitim ve istihdam koflullarna erkekden daha snrl eriflmesi; siyasette eflit temsil edil(e)memesi ve aile
ii fliddettin maduru olmas gibi temalar ekseninde kadnn glenmesi nemsenir.
Kadnn dourganln ve vcudu zerinde kontrolnn bulunmas kadnn
glenmesinin ilk flartdr. Kadn ailesinden nce kendi yaflamn planlamaldr.
Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklaflmna gre dourganlk haklarna eriflmesi ki - bunlar arasnda ne zaman ve ka ocuk sahibi olacana karar vermesi - kadnn toplumun dier tm alanlarna eflit katlm salayacaktr. rnein, ocuk dourmaktan tr iflten ayrlmayacaktr.
Kadnn erkekle ayn haklara ve kaynaklara eriflmesi yaklaflmn temel amacdr.
Bunun gerekleflmesi ise ancak kadnn glenmesiyle ve haklarna sahip kmasyla mmkndr. Kadnn glenmesi srdrlebilir kalknmann ve insan haklarnn gerekleflmesinin temel unsurudur.
Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklaflm salk ve dourganlkla ilgili kalknma programlarna ncelik verir. Kadn glendii anda ailede glenecektir. Bu
durum gelecek nesillerinde gl olmas anlamna gelecektir. Her ne kadar dourganla vurgu yapsa da, yaklaflmda kadn ve erkek arasndaki eflitsizlik biyolojik
temelli deildir. Aksine eflitsizlik toplumsal infla edilir. Dolaysyla kadn ve erkek
arasndaki eflitsizlik deiflebilir. Bunu salayabilmek iin Kalknma ve Kadnn
Glenmesi yaklaflm eflitsizliin beslendii kltrel unsurlar deifltirmeyi nemseyen bir yaklaflm ne srer.
Kadnn toplumsal konumunu yafl, bulunduu sosyal snf, kentte ya da krda
yaflyor olmas belirler. Bu farklardan tr kadnlarn yaflam seimleride farkllk
ierir. Yaklaflm kalknma projelerinde savunmasz, mdafasz ve hassasiyet gerektiren kadn gruplarna, (rnein yoksul kadnlara, etnik kadnlara, krsal alanda yaflayan kadnlara, mltecilere, kz ocuklarna vb.) ncelik verir. Bu kadnlarn glenmesini salayacak kalknma programlarnn uygulanmasn savunur.
KALKINMADA TOPLUMSAL CNSYET POLTKASI
N
AM A
Kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini aklayabilmek.
Kalknmada kadn ile ilgili sre gelen tartflmalar zellikle uluslararas platformda
toplumsal cinsiyet politikalarnn kalknma srecine nasl dahil edileceini, uygulanacan ve deerlendirileceini gndeme tafld. Toplumsal Cinsiyet Politikas
zellikle kamuyu ilgilendiren kalknma program ve politikalarnn planlama, uygulamala ve deerlendirme aflamalarnda kadnlarn ve erkeklerin nasl farkl etkilenebileceklerini gz nnde bulundurulmasn nerir. Bylece oulcu bir yaklaflmla farkl gruplarn ayn politikadan nasl etkilebilecei tahmin edilir. rnein,
3. nite - Kalknma
61
krsal alanda kadnlar glendirmeye ynelik verilmesi planlanan kredi teflfikleri,

hanedeki ataerkil ideoloji engelini aflarak kadna ulaflamayabilir. Bu durumda farkl bir teflfik yntemi planlanmaldr.
Toplumsal Cinsiyet Politikas kavramnn fikri 1985 ylnda Nayrobide gerekleflen nc Dnya Kadn Konferansnda gelifltirildi. Yaklaflm Birlemifl Milletler
tarafndan gelifltirildi. 1995 tarihinde Drdnc Dnya Kadn Konferansnda resm
olarak akland. Daha sonra bu yaklaflm Birleflmifl Milletlerin Binyl Kalknma
Hedefleri kapsamnda uyguland.
Birleflmifl Milletler (BM) Genel Sekreterinin Yol Haritasnn bir paras olarak
2000 ylnda onaylanan, BMnin genel misyon ve hedefleri erevesinde uygulanacak olan Binyl Kalknma Hedefleri sekiz hedefi ierir. Bu hedefler ise flunlardr:
Hedef 1: Aflr yoksulluk ve al ortadan kaldrmak,
Hedef 2: Herkes iin evrensel ilkretim salamak,
Hedef 3: Cinsiyet eflitliini teflvik etmek ve kadnn glendirilmesini salamak,
Hedef 4: ocuk lmlerini azaltmak,
Hedef 5: Anne saln iyilefltirmek,
Hedef 6: HIV/AIDS, stma ve dier hastalklarla mcadele etmek,
Hedef 7: evresel srdrlebilirlii salamak,
Hedef 8: Kalknma iin kresel bir ortaklk kurmaktr. Eyll 2000de gerekleflen Binyl Zirvesinde katlan 191 lke, yoksulluu yar yarya azaltmay da ieren
Binyl Kalknma Hedeflerine 2015 ylna kadar ulaflma karar almfltr. Bu lkeler
arasnda Trkiyede bulunmaktadr (http://www.undp.org.tr/Gozlem3.aspx?WebSayfaNo=248).
KIRSAL KALKINMA VE KADIN

A M A
Krsal kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini tartflabilmek.
Krsal kalknma, krsal alandaki bireylerin yaflamlarn dzenlemeyi ve topluluklarn

sosyal, ekonomik, toplumsal ve kltrel dnflmlerini katlmc bir yaklaflmla yeniden infla etmeyi hedefler. Tarmdaki kk retici, ortak ya da topraksz konumdaki yoksul ifti krsal kalknmann znesini oluflturur. Krsal kalknma tarm
ve tarm dfl gelir getirici faaliyetleri, krsal sanayiyi ve krsal alanda yaflayan zellikle ocuk, gen ve yaflllara ynelik salk, eitim ve sosyal hizmetlere eriflimlerini toplumsal cinsiyet politikalaryla ele alnmasn savunur.
Krsal gelirdeki eflitsizliklerin giderilmesi ve kentsel alanda yaflayanlarla, krsal
alanda yaflayanlarn vatandafllk haklarna ve kaynaklara eflit eriflmelerini salamaya ynelik politikalar, krsal kalknma tanm ierisinde yer alr. Ayn zamanda krsal kalknmaya ynelik politikalar, krsal yoksulu glendirmeyi ve dolaysyla bir
lkedeki ekonomik ve sosyal refah artrmay hedefler. Bu nedenle, krsal kalknma stratejileri baflta blgesel, snfsal, toplumsal cinsiyete dayal farkllklar gibi
farkllklar gzetmek durumundadr.
Krsal kalknma politikalar krdan kente ynelik g durdurmay hedeflememekle birlikte, krsalda bir ekim alan yaratmay ve krsalda yaflayann kendi yaflam zerinde karar hakknn bulunmasn ve yerinde refahn artmasn savunur.
Bunun uzun soluklu gereklefltirilebilmesi iin ise krsal kalknmada srdrlebilirliin nemsenmesi ve birok unsurun bir arada ele alnmas gerekir. Tarm ve tarm dfl istihdam, krsal yoksullukla ve yoksunlukla mcadele, vatandafllk hakla-
Tarmdaki istihdamn
%45.2ini kendi hesabna
veya iflveren olarak
alflanlar, %46sn ise
cretsiz aile iflisi
oluflturmaktadr. Tarm
sektrndeki 2 milyon 446
bin kadnn %76s cretsiz
aile iflisi olarak istihdama
katlmaktadr (TUK 2010).
Dier bir ifadeyle, Trkiyede
alflan her iki kadndan
birisi tarm sektrnde
cretsiz aile iflisi
konumunda istihdam
edilmektedir. Her ne kadar
kadnlarn tarmnda nemli
bir ekonomik rol olsa da
emekleri karfllk
bulmamakta ve cretsiz aile
iflisi snflandrmas
altnda
kavramsallafltrlmaktadr.
62
Krsal Kadn Kooperatifleri

(flekil 1): Krsal alanda
kadnn krediye eriflimi ve
pazarlama kooperatiflerine
katlm snrldr. Bu snrl
katlm ksmen 1990 ylna
kadar geerlilii koruyan
Medeni Kanunun 159.
maddesinden
kaynaklanyordu. Kanuna
gre evli bir kadnn
alflmak ve kredi almak iin
kocasnn iznini almas
gerekiyordu. Bu kanunun
deiflmesine ramen
ataerkil ideolojinin etkisi bir
ka rnek uygulama dflnda
krsal alanda devam
etmektedir. Krsal kadn
zellikle tarmsal giriflimlere
yatrm yapmak iin
kaynaklara ve pazara eriflim
konusunda dezavantajl
durumdadr.
rna eriflimde toplumsal cinsiyet farkllnn gz nnde bulundurulmas, doal

kaynaklarn srdrlebilir ynetimi gibi hususlar yerinde kalknma, krsal alanda
istihdam yaratma, salk eitim gibi temel hizmetlere krsal alanda eflit eriflim imkan salama ve kararlara katlm alt bafllklar altnda ele alnr.
Krsal alanda kadnn toplumsal konumunu, ulusal kalknma politikalarnn yan sra blgesel dzeyde uygulanan kk lekli (mikro havza uygulamalari gibi)
uygulamalarda etkiler. Bu mikro lekte uygulanan krsal kalknma programlar
hkmet dfl sivil rgtler, vakf ve kooperatifler tarafndan yrtlr. Programlarda uluslararas kurulufllarn destei sz konusudur.
Trkiyenin nfusu krsal bir nfus olmaktan kentsel bir nfus olmaya doru dnflt. 1920 lerde nfusun %75i krsal alanda yaflarken 2008de bu oran % 25e
dflt. Bu srete, hem kadnlarn hem de erkeklerin iflgcne katlm oranlar da
azald. 1980li yllarn sonlarnda erkekler iin %81; kadnlar iin %34 olan iflgcne
katlm, 2008 ylnda azalarak erkekler iin % 70e; kadnlar iin ise % 25e geriledi.
fl gcnn ekonomik sektrlere gre dalmna bakldnda, Trkiyenin zaman
iinde tarm sektrnn arlkta olduu bir ekonomik yapdan sanayi ve zellikle
hizmet sektrnn arlkta oldua bir ekonomik yapya gemifl olduu grlmektedir. Gnmzde, ifl gcnn drtte birinden daha aznn tarm sektrnde (%24.7);
yzde 27sinin sanayi sektrnde ve dier yarsnn ise hizmet sektrnde istihdam
edilmektedir. (Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, 2010).
fiekil 3.1
Fotoraf: Ayfle
Gndz Hoflgr,
Antakya, 2008
63
3. nite - Kalknma
fiekil 3.2
Fotoraf:
zgr
etinkaya,
Trabzon,
2007
Trkiyede Balklk
Sektrnde Kadnn Konumu
(fiekil 3.2 ve fiekil 3.3):
Karadeniz Blgesinde krsal
alanda kadnlar tarm dfl
retim faaliyetlerine de
katlmaktadrlar. rnein,
kk balklkla geimini
salayan hanelerde balk
eflleri tarlayla, baheyle de
ilgilenmenin yan sra,
alara kurflun ve mantar
dizme ya da a tamiri
konusunda efllere destek
vermektedir. Dflarya a
ren balk eflleri olduu
gibi zaman zaman eflleriyle
bala kan kadnlar da
vardr. Blgede ayrca
kadnlar balk temizleme ve
paketleme gibi retim
faaliyetleri yapan
firmalarnda istihdam
edilmektedir (Gndz
Hoflgr, 2007)
nsan Haklar Evrensel

Beyannamesinden
bafllayarak insan haklarnn
korunmas iin yaplan
btn alflmalarn, zellikle
yasal dzenlemelerin,
kadnlar yeterince
iermedii, hatta ihmal
ettii grflnde olan kadn
haklar savunucular insan
haklar kavramnn yeterli
olmadn, kadnlarn
haklarna dikkat ekmek iin
kadnn insan haklar
ifadesinin kullanlmas
gerektiini savunuyorlar.
fiekil 3.3
Ege Hoflgr,
Trabzon, 2007
64
zet
N
A M A
N
A M A
Srdrlebilir kalknma ve toplumsal cinsiyet

arasndaki kuramsal iliflkiyi kurabilmek.
Kalknma belirli bir ideoloji ekseninde topluluklarn sosyal, ekonomik ve toplumsal dnflmlerini infla etmeyi hedefler. Kalknma politikalar da politikalar sosyal ve ekonomik eflitsizlii
gidermeye ynelik politikalar ierir. Hedeflenen toplumsal dnflm katlmc yaklaflmla yn
bulmay ve srdrlebilir kalknma unsurlarn
iermeyi nemser. Srdrlebilir kalknma, insan ile doa arasnda denge kurarak doal kaynaklar tketmeden gelecek nesillerin ihtiyalarnn karfllanmasdr.
Toplumsal cinsiyet ve kalknma iliflkisinin eflitli
kuramlardaki aklamalarn karfllafltrabilmek.
Kalknma farkl disiplinler tarafndan farkl tanmlanr ve deiflik gstergeler zerinden ele alnr. rnein, iktisatlara gre niceliksel byme
kalknmann temelini oluflturur. yle ki Gayri
Safi Milli Hasla veya Gayri Safi Yurt i Hasla
gibi gstergeler temel kalknma gstergeleridir.
Teknokratlara gre kalknma sanayileflmeyi ve
teknolojik geliflmeyi ierir. Sosyologlar iin ise
durum farkldr. Kalknma niceliksel iktisadi bymeden te, sadece ekonomik deil ayn zamanda sosyal ve kltrel eflitsizliin giderildii
niteliksel toplumsal deiflim srecini hedefler.
Bu yaklaflma gre bir lkenin kalknmflln
lmek iin ocuk lm oranlar, ortalama yaflam beklentisi, kadnlarn okullulaflma oranlar
gibi insani kalknma gstergeleri dikkate alnmaldr. Kalknma ile ilgili farkllk tartflmalar, kalknmann kadnlar ve erkekler zerindeki etkisinin de farkl olduu grfln gndeme taflmfltr. zellikle kalknmann, geliflmekte olan
lkelerdeki kadnlarn greceli toplumsal ve
ekonomik konumlarn nasl etkilediine ynelik soruyu yantlamak amacyla sosyal bilimciler
ekonomik, toplumsal ve kltrel dnflmlere
odaklanmfllardr.
N
A M A
Feminist yaklaflmlarn nasl farkl kalknma politikalar rettiini fark edebilmek.

Kalknmada Kadn yaklaflm, Liberal Feminizm
ve Modernleflme kuramnn varsaymlarna dayanr. Bu model, kalknmann kadn toplumsal
ve ekonomik hayata dahil ederek zgrleflmesine imkn salayacan varsayar. Kalknmada
Kadn yaklaflm modern ve geleneksel deerler
arasndaki iliflkiye odaklanr. Kadnn iinde bulunduu toplumda ikincil konumda olmasn
din, tre, kltrel deerler gibi geleneksel unsurlara balar. Modernleflme srecinde bu geleneksel deerlerin kendiliinden ortadan kalkacan ve kadnn toplumsal konumunda olumlu
deiflimler getireceini varsayar.
Kadn ve Kalknma yaklaflm ise kadnn ekonomik rolleri ve sosyal snf farklarn gzeten Feminist-Marksist atflmac yaklaflma dayanr. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflm bu elefltiriden hareketle kadnn gerek hane iinde gerekse kamusal alanda sistematik biimde nemsiz
saylan rollere neden itildiklerini anlamaya ynelik alflmalaryla bilinen Sosyalist-Feminist yaklaflma dayanr. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma
yaklaflmna gre, kadn erkek arasndaki eflitsizliin zm iki koflula baldr. lki sosyal politikalarla cinsiyetler aras eflitliin saland koflullarda kadnlarn ev dfl yani kamusal alandaki
ekonomik faaliyetlere katlmalardr. Bu adan
kalknma srecinde kadnn eitimi ve istihdam
nemli sosyal politikalar araclyla teflvik edilmelidir. Ancak bu durum kadn erkek eflitsizliini ortadan kaldrmada yeterli deildir. Srete
erkeklerin ev ii faaliyetlere katlmalarn artrmaya ynelik sosyal politikalar da uygulamaya
konulmaldr.
Kadn, evre ve Kalknma yaklaflmnn temelini
ise ekofeminism oluflturur. Bu grfle gre kadnn erkek tarafnda ezilmifllii ile doann kltr
tarafndan yok edilmesi arasnda paralellik vardr.
kisinde de temel iktidar unsuru yine ataerkil ideolojiye dayal kalknma planlarndaki bilimsel yaklaflmlardr. Bu yaklaflm kalknma srecinde kadnn evre dostu olduunu vurgular ve yeflil enerji
gibi alternatif politikalar yaratmay hedefler.
3. nite - Kalknma
Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklaflm ise

radikal feminist sylemden beslenir. Kadnn dourganln ve kendi vcudu zerinde kontrolnn olmasn, glenmesinin ilk flart olarak grr. Kadnn insan haklar kapsamnda zellikle
uluslararas yasal szleflmelerde kadnn glenmesi yaklaflm gndeme gelir.
N
A M A
N
A M A
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin kalknmay

nasl etkilediini aklayabilmek.
Kalknma ve toplumsal cinsiyet iliflkisinde atflmac kuram ncelikle ekonomik etmenleri ve kadnn yapt iflleri dikkate alr. Kadnn ev iinde
ve ifl gcndeki durumlarn hem iflverenlerin
hem de ailelerin ihtiyalar nezdinde inceler. Bu
yaklaflma gre kadn ve erkek arasndaki fark
ataerkil ideolojiden beslenir. atflmac kuramdan kan Marjinalleflme tezine gre, modernleflme syleminde yer alan eflitliki vurguya ramen, zellikle kalknma srecinde kadnn ekonomik ve toplumsal marjinallii artar.
Kalknmada toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnn nemini ifade edebilmek.
Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflm, Sosyalist-Feminist kurama dayanarak, kadnn zel
alanda yeniden retim srecine katlmasnn nemini vurgular. Bu grfle gre, kadnn gelir getirici faaliyetlerde alflmas yeterli bir politika deildir. Kadnn ev dfl retime katlrken erkein
de zel alandaki ifl blmne katlmas gereklidir. Toplumsal cinsiyet temelli kalknma yaklaflm sosyal kalknmay nemser, sadece gelir getirici faaliyet yaratma amacyla yetinmez, sosyal
eflitsizlikleri ortadan kaldrmaya ynelik toplumda bilin oluflturmay ve farkndalk yaratmay
amalar.
Bu yaklaflm kadn pasif zne olarak yorumlamaz, tersine kadn aktif znedir. Kadn iinde
bulunduu olumsuz ve eflitsiz koflullar kabullenmez, deifltirmek iin rgtsel mcadele verir. Bu mcadelesini ise yaklaflmnn nemli bulduu her trl iktidara karfl verir.
N
A M A
N
A M A
65
Kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn

nemini aklayabilmek.
1960larn sonunda bafllayan ve gnmzde hl
devam eden kadn ve kalknma ile ilgili feminist
yaklaflmlar, 2000li yllarda Toplumsal Cinsiyet
Politikas biiminde gndemde yerini alr. Kalknma program ve politikalarnn planlama, uygulamala ve deerlendirme aflamalarnda, kadnlarn ve erkeklerin bu program ve politikalardan
nasl farkl etkilenebileceklerinin gz nnde bulundurulmas gerekir. oulcu bir kalknma yaklaflmyla farkl kadn gruplarnn ayn politikadan nasl farkl etkilenebilecei tahmin edilir. Bunun en nemli yansmas ise Binyllk Kalknma
Hedefleri zirvesinde uyguland.
Krsal kalknmada toplumsal cinsiyet politikalarnn nemini tartflabilmek.
Krsal alanda kadnn toplumsal konumunu, ulusal kalknma politikalarnn yan sra blgesel dzeyde uygulanan kk lekli (mikro havza uygulamalar gibi) uygulamalarda etkiler. Bu mikro
lekte uygulanan krsal kalknma programlar
hkmet dfl sivil rgtler, vakf ve kooperatifler
tarafndan yrtlr. Bu programlara uluslararas kurulufllarda destek verir. yle grnyor ki
nmzdeki srete, kadn ve erkek arasndaki
eflitsizlik devam ettii mddete, kalknma yaznnda da kadnla ve toplumsal cinsiyet ile ilgili
alternatif yaklaflmlar retilmeye devam edilecek.
66
Kendimizi Snayalm
1. Srdrlebilir kalknma nedir?
a. nsan ile doa arasndaki dengeyi kurmay hedefleyen kalknma yaklaflmdr.
b. Doal kaynaklar tketmeden kalknmay salamay hedefleyen politikalardr.
c. nsan ile doa arasnda denge kurarak doal
kaynaklar tketmeden gelecek nesillerin ihtiyalarnn karfllanmasdr.
d. Krsal alanda kalknmay salayacak politikalarn uygulanmasdr.
e. Topluluklarn sosyal, ekonomik ve toplumsal
dnflmlerini infla etmesinin hedeflenmesidir.
2. nsani kalknma gstergeleri nelerdir?
a. Yaflam uzunluu ve okur yazarlk oran
b. Okur yazarlk oran ve eitim dzeyi
c. Eitim dzeyi
d. Yaflam kalitesi
e. Yaflam uzunluu, okur yazarlk oran, eitim
ve yaflam kalitesi dorultusunda hazrlanan bir
lmdr.
3. Afladakilerden hangisi Kalknmada Kadn Yaklaflmnn varsaymlarndan biri deildir?
a. Model kalknmann kadn toplumsal ve ekonomik hayata dahil ederek zgrleflmesine imkan
salayacan varsayar.
b. Kalknmada Kadn yaklaflm modern ve geleneksel deerler arasndaki iliflkiye odaklanr.
c. Kadnn iinde bulunduu toplumda ikincil konumda olmasn din, tre, kltrel deerler gibi
geleneksel unsurlara balar.
d. Modernleflme srecinde geleneksel deerlerin
kendiliinden ortadan kalkacan ve bunun kadnn toplumsal konumunda olumlu deiflimler
yaratacan varsayar.
e. Sanayileflmifl toplumda kadn ev ii sorumluluklar ile var olur.
4. Kadn ve Kalknma yaklaflm hangi varsayma dayanr?
a. Kalknma srecinde erkein de ev ifllerini stlenmesini savunur.
b. Kadnn para kazanmasn nemser.
c. Kadnn ekonomik rolleri ve sosyal snf farklarn gzeten Feminist-Marksist atflmac yaklaflma karfldr.
d. Kadnn ev ii rollerini gzard eder.
e. Kalknma politikalarnn kadn ve erkek zerinde
farkl etkisi vardr.
5. Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma yaklaflm hangi feminist kurama dayanr?

a. Liberal Feminizm
b. Sosyalist Feminizm
c. Marksist Feminizm
d. Radikal Feminizm
e. Ekofeminizm
6. Kadn, evre ve Kalknma yaklaflm hangi varsaym
savunur?
a. Kalknma srecinde kadnn evre dostu olduunu vurgular ve yeflil enerji gibi alternatif politikalar yaratmay hedefler.
b. Kadnn iinde bulunduu toplumda ikincil konumda olmasn din, tre, kltrel deerler gibi
geleneksel unsurlara balar.
c. Kadnn ekonomik rolleri ve sosyal snf farklarn gzetir.
d. Yaklaflm kadn toplumsal ve ekonomik hayata
dahil ederek zgrleflmesine imkan salayacan varsayar.
e. Kadnn ev iinde rettii emein kullanm
deeri vardr.
7. Kalknma ve Kadnn Glenmesi yaklaflm ile ilgili
afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Kalknma srecinde kadnn ev ifllerini ve ocuk
bakmn stlenmesini savunur.
b. Kadnn dourganln ve kendi vcudu zerinde kontrolnn olmasn, glenmesinin ilk flart olarak grr.
c. Kadnn evre dostu olmas gerektiini vurgular.
d. Kadnn sosyal snf bilincinde olmas gerektiini ne srer.
e. Kadnn ekonomik yaflama katlmnn gerektiini vurgular.
8. Birleflmifl Milletler Binyl Kalknma Hedefleri hangi
unsuru iermez?
a. Aflr yoksulluk ve al ortadan kaldrmak
b. Herkes iin evrensel ilkretim salamak
c. Cinsiyet eflitliini teflvik etmek ve kadnn glendirilmesini salamak
d. Kalknma iin kresel bir ortaklk kurmamak
e. Anne saln iyilefltirmek
3. nite - Kalknma
67
Okuma Paras 1
9. Krsal kalknma ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Belirli bir ideoloji ekseninde krsal alandaki bireylerin yaflamlarn dzenlemeyi ve topluluklarn sosyal, ekonomik, toplumsal ve kltrel dnflmlerini katlmc bir yaklaflmla yeniden infla etmeyi hedefler.
b. Krsal kalknma tarm ve tarm dfl gelir getirici
faaliyetleri, krsal sanayiyi ve krsal alanda yaflayan zellikle ocuk, gen ve yaflllara ynelik
salk, eitim ve sosyal hizmetlere eriflimi toplumsal cinsiyet politikalaryla ele alnmasn savunur.
c. Krsal gelirdeki eflitsizliklerin giderilmesini ve
kentsel alanda yaflayanlarla, krsal alanda yaflayanlarn vatandafllk haklarna ve kaynaklara eflit
eriflmelerini salamay hedefler.
d. Olan ocuklarna kz ocuklarna nazaran daha
fazla nem ve ncelik vermeyi hedefler.
e. Krsal yoksulu glendirmeyi ve dolaysyla bir
lkedeki ekonomik ve sosyal refah artrmay
hedefler.
10. Afladaki ifadelerden hangisi Trkiyedeki krsal
kadnn konumunu tanmlamaz ?
a. Krsal kadn eitim imkanlarna snrl eriflir.
b. Krsal alanda kadn kredi imkanlarna snrl eriflir.
c. Krsal kadn ataerkil ideolojiden etkilenmez.
d. Krsal kadn teknik bilgiye snrl eriflir.
e. Trkiyede alflan her iki kadndan biri tarm
sektrnde cretsiz aile iflisi konumunda istihdam edilmektedir.
HESlerin Sosyal Etkileri: Kadnlarn Yaflamna

Yeni bir Darbe
Nehirler zerinde kurulan Hidroelektrik Santraller
(HES) yrelerde tm insanlarn yaflamn etkilemekle
birlikte kadnlarn yaflamn daha derinden etkiliyor.
Evin temizlii, evde yaflayanlarn beslenme ihtiyalarnn karfllanmas, ocuklarn, yaflllarn, hasta ve sakat
aile fertlerinin bakm, bulaflklarn ve amaflrlarn ykanmas, tarlann sulanmas, eer evde bulunmuyorsa
ime suyunun eve taflnmas gibi faaliyetlerin hemen
hemen tm Trkiyede kadn tarafndan gereklefltiriliyor. Feminist yaznda ev ii yeniden retim faaliyetleri olarak adlandrlan ve kadnn karfllksz emeine dayanan bu urafllar nedeniyle kadnlarn suyla ok daha
zel, daha sk bir iliflkisi bulunuyor. Temiz ve kullanlabilir suya eriflimi kstlayan HESler iflte bu yzden kadnlarn yaflamna erkeklere nazaran daha zel bir darbe anlamna geliyor. Belirtmek gerekiyor ki Trkiye
krsalnn baz blmlerinde, zellikle Dou ve Gneydou Anadoluda kye ve ve mezralarda su flebekesi
bulunmuyor ve kadnlar temiz suyu uzun yryfllerle
srtlarnda taflyarak derelerden alp evlerine getiriyor.
Dereler bu yrelerde ayrca amaflr ykama gibi amalarla da kullanlyor. Evlerinde yafladklar yerdeki kaynak suyunu veya ky eflmesinden su kullanan kadnlar da HESlerin yeralt su kaynaklarn kurutmas riskiyle karfl karflya kalyor. Kurutularak atk sularn akt
derelerin yayd ve zellikle ocuklar etkileyen hastalklar yine kadnlara yeni sorumluluklar douruyor. Son
olarak eklemek gerekiyor ki HESler yapldklar yrelerde toplumsal barfl zedeleme riski de taflyor. Bugnk haliyle flirket politikalar sonucu halk HES isteyenler ve istemeyenler olarak ayrfltrlp, karfllkl fke
bilinli olarak pompalanyor. HES flirketlerine zel gvenlik kurma hakknn verilmifl olmas, yeni atflma
risklerine davetiye karyor. Bunlarn yannda HESlerin krsal kesimin ok iyi tand, suyun az olduu yer
ve zamanlarda suyu kimin, ne kadar kullanacayla ilgili kyller arasnda kan kavgalara yenilerini ekleme
ihtimali bulunuyor (Hamsici, 2010: 269-270).
Kaynak: Hamsici, M. (2010). Dereler ve syanlar:
HES HES HES! Hadi be sen de! Kes kes kes! Beni
yi dinle!, Ankara: Nota Bene Yaynlar.
68
Okuma Paras 2
Kresel Toplumsal Cinsiyet Eflitsizlii Endeksinde Kuzey Avrupa lkeleri farkll kapamaya ok yaklaflrken, Trkiye listenin alt sralarnda yer ald.
134 lkede yaplan arafltrmaya gre, Finlandiya, zlanda, Norve ve sve, endeksin en st srasnda yer ald.
Dnya Ekonomik Forumu tarafndan yaymlanan endekse gre, zlanda yzde 82,8lik skorla, yzde 100
toplumsal cinsiyet eflitliine en yakn seviyeye ulaflt.
Afrika lkeleri Lesoto ve Gney Afrika ilk kez endeksin
ilk 10 lkesi arasnda yer ald. Listenin ilk 10u arasna
giren dier lkeler ise Yeni Zelanda, Danimarka, rlanda ve Filipinler. Trkiye ise yzde 46,1lik skorla Katar,
Msr, Mali, ran, Suudi Arabistan, Benin, Pakistan, ad
ve Yemen ile birlikte toplumsal cinsiyet eflitlii bakmndan en kt durumda olan lkeler arasnda yer ald. Birok lkenin cinsiyet eflitlii dorultusunda baz
geliflmeler gsterdii, ancak hibir lkenin, ekonomik
frsat ve katlmclk, eitim, siyasi g ve salk alanlarnda aradaki farkll tamamen kapatamad belirtildi.
Kaynak: Star Gazetesi . 28/10/2009, (http://www.tumgazeteler.com/?a=5657312).
Okuma Paras 3
Krsal Kalknmada Kadn
Diyarbakr / Eil Kylerinde Krsal Kalknma ve Kadnlara Ynelik retim alflmas kalknma Merkezi tarafndan yaplmfltr. Kalknma Merkezi, kalknmaya en
fazla ihtiyac olan krsal ve kentsel alanlarda arafltrmalar yapmak, projeler gelifltirmek ve uygulamak, saha
koflullarnda gereki, tekrarlanabilen modeller retmeyi ve bu yolla toplumun tm ilgili kesimlerinde kalc
etkiler yaratmay amalayan kr amac gtmeyen bir
alflma grubudur. Kalknma Merkezinin alflma sistemi ve rgtlenme yaps, deneyimlerin paylafllmasn,
birlikte reten bir gelenek ve kltrn oluflturulmasn
ve katlmc, saydam bir ynetim yapsn ngrmekte,
yaplanmasn bu temelde gereklefltirmektedir.
Kalknma Merkezi Diyarbakr /Eil kylerinde uygulad krsal kalknma alflmalarnda kadnlara ynelik
retim alflmalarna ncelik vermektedir. Kalknma
Merkezine gre proje alannda kadnlar genel olarak
yaplan iflin sadece iflisi konumundadrlar. Yaplacak
tarmsal faaliyetin ne olabilecei konusunda karar verme yetkileri snrldr. Kadnlarn elde edilecek geliri
kendilerince kullanabilecekleri faaliyetlerin gelifltirilmesi bir ihtiya olarak tespit edilmifltir. Yaplan grflme
ve arafltrmalarn sonucunda proje alannda kadnlar tarafndan dfl mekn iekciliinin yaplabilecei ve bu
alflmann pazar alannn genifl olduu grlmfltr.
Diyarbakr ilinde ilk defa proje alannda yaplmas iin
demonstratif bir alflmann bafllatlmasna karar verilmifltir. Bu projede retimin tm aflamalar kadnlar tarafndan gereklefltirilmifltir. Geleneksel retim faaliyetlerinde kadnlar tarla iflleri iin gnn erken saatlerinde
kalkp kimi zaman yaya kimi zamanda arala tarlaya
gitmekte ve genelde gneflin altnda uzun sre alflmaktadrlar. iekcilik faaliyetinde alflma alannn evlerin baheleri oluflu ve seralarda glgelikler yaplarak
daha rahat alflabildikleri iin faaliyet kadnlar tarafndan sahiplenilmifltir. Ayn zamanda elde edilen gelirin
tatmin edici olmas ve kazancn tamamen kadnlar tarafndan deerlendirilecek olmas sahiplenmeyi glendirmifltir. Tm retim ve pazarlama srecinde Kalknma
Merkezi ve gnll bir uzman tarafndan destek sunulmufltur. Satfltan elde edilen gelir kadnlarn adna alan banka hesap numaralarna yatrlmfltr. Kadnlar,
retim srecinde tohum, ekim yerinin hazrlanmas, tohum ekimi, kfl yapan fidanlarn bakm ve torbalara
yerlefltirilmesi, sulama, ilalama, kasalama gibi teknik
uygulamalar renmifllerdir. Bunun yaninda bu dnemde dikimi yaplan mevsimlik iek eflitlerini, hangi firmalardan temin edilip nerelere satlabileceini, retim iin gerekli tohum, torf, viyol, poflet, kasa vb girdilerin maliyeti konusunda kayt sistemi oluflturmufllardr
Kaynak: Kalknma Merkezi Dernei (2010).
Diyarbakr/Eil Kylerinde Krsal Kalknma: Bir Model
Gelifltirme abas, stanbul: Gn Matbaclk
3. nite - Kalknma
69
1. c
Sra Sizde 1
Klasik Modernleflme yaklaflmna dayal alflmalar
1960larn sonunda elefltirilir. 1970lerden itibaren yaklaflm kendilerine getirilen bu elefltirilerin bir ksmn
gndeme almaya bafllar. Bu dnemdeki alflmalar
nc Dnya kalknmasnn dahili kltrel deerler
ve toplumsal kurumlar yoluyla nasl meydana geldiini
aklamaya alflr. rnein Huntington, 1984; Davis,
1987; Banuazizi, 1987; Wong, 1988. Klasik modernleflme yaklaflm ile yeni modernleflme alflmalar arasndaki temel fark, yeni alflmalarn gelenek ve moderni
birbirini red eden kavramlar olarak ele almaktan kanmasdr (So, 1990: 61). Kltrel deerlerin geliflmifl
uluslardan elden edildii ve kalknmaya sebep olan modern dflnce ve davranfllar beraberinde getirdii iddiasnn aksine, yeni modernleflme alflmalar gelenein
etkin roln sergilemeye alflr. Dolaysyla, geleneksel
ve modern arasndaki karmaflk iliflkiyi aa karr.
2. e
3. e
4. c
5. b
6. a
7. b
8. d
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Girifl blmn gzden

geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kuramsal Yaklaflmlar blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kalknmada Kadn Yaklaflm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kalknma ve Kadn Yaklaflm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma Yaklaflm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadn, evre ve Kalknma
Yaklaflm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kalknma ve Kadnn Glenmesi Yaklaflm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kalknmada Toplumsal Cinsiyet Politikas blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Krsal Kadn ve Kalknma
blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Krsal Kadn ve Kalknma
blmn gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Marjinalleflme tezine gre, modernleflme syleminde
yer alan eflitliki vurguya ramen, zellikle kalknma
srecinde kadnn ekonomik ve toplumsal marjinelliini artar. rnein, kalknmada kadn (modernleflme)
yaklaflmna ilk elefltiriyi getiren dflnr Boserup (1970)
Latin Amerikadaki kalknma srecinde, geleneksel iftilikten modern iftilie geiflin kadnla erkek arasndaki bilgi ve eitim seviyeleri arasndaki fark derinlefltirerek, erkein toplumsal itibarnn artrdn iddia
eder. Bu yaklaflm, kalknmann genellikle ilk aflamasnda kadnn ekonomik ve toplumsal adan kenara itileceini, ev ii retime hapsolacan ve bylece marjinallefleceini ne srer. Kadnn kapitalist retim srecinde gelecein iflgcn dourmak ve bytmekle sorumlu olacan ve bu durumun kadnn marjinalliini
arttracan varsayar.
70
Kaynaklar
Abercrombie, N. (Eds.). (1984). The Penguin Dictionary of Sociology. Great Britain: Penguin Books Ltd.
Afshar, H. (1985). The Position of Women in an Iranian Village, Women, Work, and Ideology in the
Third World (Der. H.Afshar), London: Tavistock.
Armstrong, P., & Armstrong, H. (1994). Theorizing
Womens Work. Toronto: Garamond.
Banuazizi, A. (1987). Social-Psychological Approach to
Political Development, Understanding Political
Development. (Der. M. Weiner and S. Huntington), Boston: Little Brown Press.
Beaujot, R. (1995). Families, Introduction to Sociology: A Canadian Focus. (Der. J. J. Teevan and
W.E. Hewitt), Scarborough, Ontario: Prentice Hall
Canada Inc.
Bendix, R. (1967). Tradition and Modernity Reconsidered, Comparative Studies in Society and History, 9: 292-346.
Benston, M. (1972). The Political Economy of Womens
Liberation, Monthly Review, 21(4), 13-27.
Berik, G. (1987). From Enemy of the Spoon to Factory:
Womens Labour in the Carpet Weaving Industry in
Rural Turkey. Paper presented at the meeting of
Middle East Studies Association, New Orleans.
Berik, G. (1989). Women Carpet Weavers in Rural
Turkey: Patterns of Employment, Earnings and
Status. Geneva: International Labour Office.
Boserup, E. (1970). Womens Role in Economic Development. New York: St. Martins Press.
Boserup, E. (1977). Preface, Signs, 3(1): xi-xiii.
Eisenstadt, S. (1974). Studies of Modernization and Sociological Theory, History and Theory, 13: 225-252.
Elliot, C. (1977). Theories of Development: An Assesment. In Wellesley editorial Committee, Women
and National Development. (Der.), Chicago: University of Chicago Press.
Engels, F. (1972) [1884]. The Origin of the Family,
Private Property and the State. New York: International Publishers.
Finlay, B. (1989). The Women of Azua: Work and
Family in the Rural Dominican Republic.
New York, Westport, London: Praeger
Frank, A.G. (1969). Capitalism and Underdevelopment in Latin America. New York: Monthly
Review Press.
Giele, J. (1992). Promise and Disappointment of the

Modern Era: Equality for Women, Womens Work
and Womens Lives: The Continuing Struggle
Worldwide. (Der. H.Kahne and J.Giele), Boulder,
San Francisco and Oxford: Westview Press
Gndz Hoflgr, A. (2010). Trkiyede Krsal kadnn
Toplumsal Konumu: Blgesel Eflitsizlikler, Yasal
Mdahaleler ve Ksmi kazanmlar, Ko niversitesi Toplumsal Cinsiyet Konferans Kitab. Ko
niversitesi Yayn: Istanbul.
Gndz Hoflgr A. ve . etinkaya (2007). Avrupa
Birlii Uyum Politikalar erevesinde, Trkiyede Deniz Balkl Yapan Topluluklarn
Mevcut Sosyo-ekonomik, Kltrel Durumlar
ve Gelecee Ynelik Senaryolar, TBITAK SOBAG Projesi(No: 105K169).
Gndz Hoflgr, A. (2001). Convergence Between
Theoretical Perspectives in Women-Gender and
development Literature Regarding Womens Economic Status in the Middle East, METU Studies
in Development ,28: 1-2.
Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri. (2010). Trkiyenin Demografik Dnflm: Fourganlk,
Aile Planlamas, Anne-ocuk Sal ve Befl Yafl
Alt lmlerdeki Deiflimler 1968-2008. Ankara: Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits.
Hamsici, M. (2010). Dereler ve syanlar: HES HES
HES! Hadi be sen de! Kes kes kes! Beni yi dinle!, Ankara: Nota Bene Yaynlar
Hartman, H. (1976). Capitalism, Patriarchy, and Job
Segregation by Sex, Signs, 1(3): 137-169.
Heinrich Bll Stiftung Dernei. (2009). ERENE: Yenilenebilir Enerji in Avrupa Topluluu. stanbul: Sena Ofset.
Huntington, S. (1984). Will More Countries Become
Democratic, Political Science Quarterly, 99:
193-218.
Inkeles, A. & D.H. Smith. (1974). Becoming Modern.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Kalknma Merkezi Dernei (2010). Diyarbakr / Eil
Kylerinde Krsal Kalknma: Bir Model Gelifltirme abas, stanbul: Gn Matbaaclk.
http://www.kalkinmamerkezi.org/Default.aspx
3. nite - Kalknma
Kandiyoti, D. (1977). Sex Roles and Social Change: A

Comparative Appraisal Of Turkeys Women, Women and National Development. (Der. Wellesley Editorial Committee), Chicago: University of
Chicago Press.
Kandiyoti, D. (1984). Rural Transformation in Turkey
and Its Implications for Womens Status, Women
on the Move: Contemporary Changes in Family and Society. Paris: UNESCO.
Kandiyoti, D. (1988). Bargaining with Patriarchy,
Gender and Society, 2(3): 274-289.
Levy, M. (1967). Social Patterns (Structures) and Problems of Modernization, Readings on Social
Change (W. Moore and R.M. Cook), Eglewood
Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Mies, M. (1986). Patriarchy and Accumulation on a
World Scale: Women in the International Division of Labour. London: Zed Books.
Mies, M & Shiva, V. (1990). Ecofeminism. London:
Zed Books.
Moghadam, V.M. (1992). Development and Womens
Emancipation: Is There a Connection?,. Development and Change, 23(4): 215-255.
Parpart, J.L. (1995). Deconstructing the Development
Expert: Gender, Development and the VulnerableGroups, Feminism Postmodernism Development. (Marchand and J.L. Parpart ), London
and New York: Routledge.
Portes, A. (1983). The Informal Sector: Definition,
Controversy, and Relation to National Development Review, 7(1): 151-174.
Rosen, B. (1982). The Industrial Connection: Achievement and the Family in Developing Societies. Chicago: Aldine.
Rostow, W.W. (1964). The takeoff into self-sustained
growth, Social Change. (A. Etzioni and E. Etzioni ), New York: Basic Books.
Safa, H. (1983). Women, Production, and Reproduction in Industrial Capitalism: A Comparison of Brazilian and U.S. Factory Workers, Women, Men
and the International Division of Labour. (J.
Nash and M.P.Fernande-Kelly ), Albany: SUNY.
Saffioti, H. (1978). Women in a Class Society. New
York: Monthly Review Press.
Shiva V., (1989). Staying Alive, London: Zed Books.
Smelser, N. (1964). Toward a Theory of Modernization, Social Change. (Der. Etzioni A. and Etzioni
E.), New York : Basic Books.
71
So, A. (1990). Social Change and Development: Modernization, Dependency, and World System
Theories. Sage Library of Social Research 178.
Newbury Park: Sage Publication.
Taplin, R. (1989). Economic Development and the
Role of Women. Great Britain: Gower Publishing
Company Limited.
Thomas A., and Potter D. (1992). Development, Capitalism and the Nation State, Poverty and Devlopment in the 1990s. (Der. T.Allen and A.Thomas ), Oxford:Oxford University Press.
Tiano, S. (1987). Gender, Work, and World Capitalism: Third World Womens Role in Development,
Analyzing Gender: A Handbook of Social Science Research. (Der. B.B. Hess and M.M. Ferree), London: Sage Publication.
Trkiye statistik Kurumu (TUIK). 2010. Rakamlar Ne
Diyor? 2010. Ankara: Trkiye statistik Kurumu
Matbaas.
Ward, K.B. (1984). Women in the World-System: Its
Impact on Status and Fertility. New York: Praeger Press.
Wong, S. (1988). The Applicability of Asian Family Values to Other Sociocultural Settings, Search of an
East Asian Development Model. (P. L.Berger and
H. M. Hsia), New Brunswick, NJ: Transaction Press.
Youssef, N. (1974). Women and Work in Developing
Societies. Population Monograph Series no: 15, Institute of International Studies. Berkeley: University
of California Press.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Afetlerin toplumsal cinsiyet rolleri ile iliflkisinin kavram ve boyutlarn ifade
edebilecek,
Toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlarn, afetler sonras iyilefltirme srelerine etkilerini ayrt edebilecek,
Afetlerin kadnlar ve erkekleri nasl farkl etkilediini ve bunlar yaratan nedenleri betimleyebilecek,
Afetler sonras kadnlar ve erkeklerin zedelenebilirlikleri ve toplumsal cinsiyet rolleri arasndaki iliflkiyi ifade edebilecek bilgi ve beceriyi kazanabilecek,
Toplumsal cinsiyet rolleri ile balantl olarak ortaya kan cinsiyet ayrmcl ve eflitsizliklerinin aile ve evre ile balantl olarak afetlerde nasl etkili
olduunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Afetler
Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Zedelenebilirlik
Toplumsal Cinsiyet Ayrmcl ve

Eflitsizlii
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Afetler
AFETLER SONRASI KADINLAR VE

ERKEKLER
TOPLUMSAL CNSYETE DUYARLI
YAKLAfiIMLAR GELfiTRMEK
AFETLERN ETKLERNN
ARAfiTIRILMASI
AFETLERE LfiKN
ARAfiTIRMALARA GENEL BR
BAKIfi
AFETLERN ETKLER VE
SONULARI
AFETLERDE ALE, YAKIN EVRE
LfiKLER
Afetler
N
AFETLER SONRASI KADINLAR VE ERKEKLER

A M A
Afetlerin toplumsal cinsiyet rolleri ile iliflkisinin kavram ve boyutlarn ifade edebilmek.
Bu nitenin amac, Trkiyenin de sk sk karfllaflt doal afetlerin sonularnn

toplumsal dzeyde, kadnlar ve erkekler asndan nasl yaflandn ortaya koymaktr. Toplumsal cinsiyet rolleri kavram analiz birimi olarak kullanldnda, kadn ve erkeklerin afetlerden nasl etkilendiini, farkl zedelenebilirlikler asndan
nasl deiflimler yafladn ve bal olarak toplumsal cinsiyet rejiminin nasl bir deiflim geirdiini tartflmaktr.
Afetler sosyolojisi, sosyolojinin nemli bir daldr. Toplumsal deiflimin bir paras olarak afetler sonras dnemler sosyal arafltrmalarn nemli konu bafllklarndan
birini oluflturmaktadr. Afetlere maruz kalan topluluklarda kadnlarn ve erkeklerin
afetlerin sonularndan farkl etkilendikleri bilinmektedir. Afetlerden korunma, etkilerinin azaltlmas ve hayatn yeniden kurulmasnda kadnlarn ve erkeklerin farkl
bir uyum sreci yafladklarn arafltrmalar gstermektedir. zellikle afetler sonras
iyileflme dnemlerinde kadnlar ve erkekler geleneksel pratikleri ve bu pratiklerin
uygulanmasnda kullandklar bilgileri farkl bir biimde hayata geirmektedirler.
Toplumsal cinsiyet temelli bilgilerin bu dnemlerde belirleyicilii, kadnlarn ve
erkeklerin yeni koflullara uyum ve yeni koflullarda hayat srdrme abalarnda ortaya kmakta ve deneyimlerini farkllafltrmaktadr. Afetlerin yaflanmas ile ortaya kan koflullarla bireylerin nasl bafl edeceini belirleyen anahtar kavramlardan biri
toplumsal cinsiyettir. rnein, afetlerden sonra gerek topluluk dzeyinde, gerekse
hane dzeyinde yaflanan deiflimleri anlama ve aklama abasnda toplumsal cinsiyete dayal iflblmnn yaps yararl bir zmleyici gedir. Bu anlamda toplumsal cinsiyet rolleri ve rejimi, zedelenebilirlik anahtar kavramlar olarak belirtilmelidir.
Kadnlar ve erkeklerin gnlk faaliyetleri, sorumlu olduklar ve gereklefltirdikleri ifller afetler srasnda ve sonrasnda farkl bir biim almaktadr. oklu- afet riski
taflyan blgelerde, rnein, Hindistan, Bangladefl, Pasifik blgesi lkeleri (Fiji, Samoa ve adalar), Sahara-alt lkelerinde (Somali, Etopya) de yaplan arafltrmalar cinsiyete dayal zedelenebilirlik ve eflitsizliklerin analizinde, toplumsal cinsiyet iliflkileri ve sosyal yaplarn var olan zelliklerinin, temel nemde olduunu belirtmektedirler. Afetlerin uzun dnemli etkilerinin ve yaratt sonularn anlafllmasnda top-
Afetler, byk depremler ve

tsunamilerden, akll
bombalarla yaplan
savafllara, volkanik
piroklastik lav akfllarnn
insan yerleflimlerini
kaplamasndan, su
basknlar, yer kaymalar ve
yangnlara, nkleer
kazalardan, sabotaj ve
terrist hareketlere deiflen
biimlerde ve farkl
byklkteki ykclklar ile
insan yaflamlarn alt st
eden olgulardr. Doal
afetlerin yeryznde biriken
enerjinin boflalm ile oluflan
doal sreler olduu ve
enerjinin boflalmnn
hasarlara ve can kayplarna
neden olduu bilinmektedir.
Her toplum kadn ve
erkeklere farkl roller ve
sorumluluklar
yklemektedir. Toplumlarn
kadn ve erkekleri ayrt etme
biimi toplumsal cinsiyet
rolleri kavram ile ifade
edilmektedir. Bu kavram
insanlarn eril ve diflil olarak
remeye dayal blnmesi
kapsamnda veya bu
blnmeyle balantl olarak
rgtlenmifl pratik
anlamnda
tanmlanmaktadr
(Connell,1998:190).
74
lumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlarn daha etkin olduunu vurgulayan alflmalar

bulunmaktadr (Enarson, 2001; Neumayer ve Plmper, 2007; Ray-Bennett,2010).
Afetler eflitli ltlerle snflandrlabilir; ykm byklne, doal ya da insan
eylemi ile yaratlmfl olmasna, belirli bir kast taflyp taflmamasna, yerleflim yerine
yakn veya uzak olufluna, yerel veya blgesel olufluna gre birbirinden ayrlan zellikler taflyabilirler. Bununla birlikte afetleri kabaca, doal afetler ve insan eylemlerinden kaynaklanan afetler olarak ikiye ayrmak mmkndr: Doal afetler ve insan
eliyle yaratlmfl olanlar. Doal afetler, doann kontrol edilemez glerinin yaratt
byk ykmlar olarak tanmlanabilir. Depremler, yangnlar, tsunamiler, ktlklar, volkanik patlamalar, byk frtnalar, kasrgalar, yer kaymalar, su basknlar, salgnlar,
evresel ykmlar bu gurupta yer almaktadr. nsan eylemlerinden kaynaklanan afetler ise kastl insan eylemleri sonucu oluflan ve kazara oluflanlar olarak ikiye ayrlabilir. Kastl insan eylemleri olarak i savafllar, iflgaller, uluslararas savafllar, uluslararas terrizm, soy krmlar, birinci grupta yer alrken nkleer ve endstriyel kazalar sonucu oluflan byk ykmlar ikinci grupta yer almaktadr (Bkz. Tablo 4.1).
Tablo 4.1
Afetler
Kaynak: L. J. Vale ve
T. J. Campenalla,
The Resilient City.
Oxford Univ. Press.
2005:s.6.
Doal Afetler
Ykm/lm Nedeni
rnek
Yangn
Yakma
Londra, 1666
Deprem
Yaplarn kmesi / Yangn
Tangshan,1976
Su baskn
Sular altnda kalma
Lizbon,1755
Kuraklk
Alk
Sudan, 2000
Yanarda patlamas
Lav akfl
Pompeii, M.S.79
Tayfun
Yaplarn kmesi
Chittagong,1970
Salgn
Hastalklar/Hastalk
Veba / 14.yy.ortas
nsan Kaynakl Afetler
Ykm/lm Nedeni
rnek
Endstriyel kazalar
Zehirlenme
Bhopal,1984
Nkleer kazalar
Radyasyon
Chernobil, 1986
Kastl, hedef gzeten afetler
Bombalama
Beyrut, 1984
savafl
Bombalama
Uluslararas savafl
Nkleer silahlar
I. ve II. Dnya Savafllar

Hiroflima, 1945
Patlayclar
Dnya Ticaret Merkezi,

11. Eyll 2001
Biyolojik silahlar
Halepe, Irak, 1988
syanlar
Silah kullanm
ABD fiehirleri,1960lar
Kentsel ykmlar
Yerinden edilme
ABD fiehirleri,1950/1960lar
Uluslararas terr
Her iki gruptaki afetlerin lm ve ykm getiren sebepleri ok eflitli olsa da her
biri olufltuklar alanda byk alt st olufllar yaratan ortak bir sonuca sahiptirler. Afetlerin neden olduu ykmlar ve lmler, lkeler ve blgeler temelinde eflitsiz bir dalm gstermektedir. Geliflmekte olan lkeler ve yoksul lkeler bu ykm ve lmlerden ok daha fazla pay almakta, ayn byklkteki depremler, rnein, Nikaragua (1972) ve Kaliforniyada (1971) farkl sonular yaratmaktadr. Managuada (Nikaragua) ortaya kan hasar, Kaliforniyada (USA) olan hasara gre 80 kez daha byktr. Afetlerin yol at kayp ve ykmlarla geliflmifllik arasndaki iliflkiyi afet incelemelerinde grmek mmkndr. Afetlere bal lmlerin ou Afrika, Latin
4. nite - Afetler
Amerika ve Asyann geliflmekte olan lkelerinde gerekleflmektedir. Dnya Bankas Raporlar, afetlerin neden olduu lmlerin %95inin, dnya nfusunun %66snn
yaflad yoksul lkelerde olduunu gstermektedir. Ykc doal olaylarn %40,
afetler nedeni ile lenlerin %88i Asya Pasifik blgesinde yer almfltr (Gates, 2000:3).
Afetlerin neden olduklar sosyal, ekonomik, evresel, politik deiflimler daima,
insanlarn byk lekli g hareketlerine, yaflam biimlerinin deifltirmesine, bulunduklar yerleflim yerlerinin altyapsnn kmesine veya bu yerlerin terk edilmesine, evsizlie, ekonomik krizlere, demografik deiflimlere neden olmaktadr. Afetlerin
yerleflim yerlerine verdikleri zararlar, yaplarn kmesi, su, elektrik, iletiflim altyapsnn bozulmas gibi fiziksel ve grlebilir olabilirken uzun dnemdeki evresel ykm daha az grnen nitelikte olmaktadr. Afetler sonrasnda insanlarn karfllaflt en
dorudan sonular, lm, yaralanma ve kayplar dflnda barnma sorunlardr. rnein, 19 Eyll 1985te Meksiko flehrini vuran 8.1 byklndeki depremin ardndan,
2000 lmden ve 28 000 kayptan baflka 250 000 kifli evsiz kalmfltr. Afetin bykl, 800 000 kifliyi evlerini terk etmek zorunda brakmfltr. Sonu olarak 2 milyon kifli geici olarak evsiz kalmfltr (Davis,2005:255-256). 19 Austos 1999 da olan Marmara Depremi de benzer byklkte bir afet olmufl ve 20 milyon kifliyi etkilemifltir.
Sadece depremler deil, nemli bir doal afet olan kuraklklar, evre koflullarndaki
byk deifliklikler da insanlar etkilemektedir. rnein, Aral Glnn suyunun boflaltlp sulama amacyla kullanlmas ve gln yatann kurumas nedeniyle,100 000
kadar insan blgelerinden ayrlp baflka yerlere g etmifltir. Bu kafln ylda 30 000
kadar insanla devam ettii ileri srlmfltr (Birleflmifl Milletler Mlteciler Yksek
Komiserlii, 1997). Kuraklk evre afetlerinin en byklerinden biridir. rnein, Afrikada 1968-1975 yllar arasnda, Moritanya, Senegal, Mali, ad, Sudan, Etiyopya ve
Somalide yamurun beklenenin yars kadar yamas ve l ssnn ykselmesi nedeniyle oluflan kuraklktan 200 000 kifli lmfltr. Geride kalanlarn byk bir blm yer deifltirmifl ve hayatlar byk lde deiflmifltir (Abbot, 1999:260).
Afetlerin sonrasnda yeniden yerlefltirme ve barnma sorunlarnn zm iin
eflitli projeler uygulanmaktadr. Geici yerlefltirmelerde, kamplarda, adrlarda,
prefabrik konutlarda, altyap sorunlarnn yan sra yksek toplumsal gerginlikler,
psikolojik gvensizlikler, yeni yaflam flekline uyumsuzluk gibi birok sorun yaflanabilmektedir. Belirsizliklerin youn olduu bu dnemlerdeki yaflamda kadnlar
ve erkekler farkl sreler geirmektedirler. rnein, ailenin tek gelir getireni olan
kadnlar iin gelir salamak bu koflullarda ok zordur. ncesinde efllerin gelirine
baml olarak yaflayan kadnlarn yeni srete, kendilerine baml olan insanlara
bakmalar, ocuklarn teslim edebilecekleri hizmetlere ulaflmalar ve bu nedenle
eflitli zorluklarn stesinden gelmeleri gerekmektedir. Ayrca yaflanan afetler sonras ciddi psikolojik ve fiziksel travmalar geiren kadnlarn ifl bulmalar, kendi ifllerini kurmalar veya varsa kredi olanaklarna eriflebilmeleri bu anlamda gereken
tecrbeden yoksun olduklar iin zor olmaktadr.
Afetlerin hemen sonrasnda ortaya kan sonular, kimi zaman belirgin, kolayca grnen, tanmlanabilen, llebilen, kimi zaman da llemeyen zellikler
gsterirler. Kayplarn saysal gerekliini tespit, ihtiyalar tanmlama ve zmleri etkin klma adna afetlerden hemen sonras dnemlerde yaplan incelemeler, tarama arafltrmalar, insanlarn yz yze olduu yeni koflullar ortaya koymak anlamnda ok nemlidir. Ancak afetlerin toplumsal dokuda ve bireylerin hayatlarnda
yaratt uzun dnemli etkilerinin incelenmesi, daha derinlemesine incelemeler gerektirmekte, llemeyen ama o lde nemli bilgilerin derlenmesi de tarama
arafltrmalar kadar nem taflmaktadr.
75
76
Kriz ynetimi kavram,

olaanst durumlarda
kamu ynetimlerinin kamu
dzenini korumak amacyla,
yasal kurallara bal olarak
nlemler almasn ierir.
Afetler sonras doan
kayplar azaltmak,
kurtarma, acil yardm ve
yeniden yerleflimleri
uygulamaya sokmak, mali
yardm, salk tedbirleri ve
dier yardmlar organize
etmek iin ynetimler kriz
masalar kurabilirler (Kelefl,
2007: 17-19). Bu alflmalar
hem merkezi dzeyde hem
de yerel dzeyde
gereklefltirilebilir.
Zedelenebilirlik, doal
afetlerin sonucunda, bir kifli
veya grubun ve onlarn
iinde bulunduklar
durumlara bal olarak,
afetlere nceden hazrlk,
afetlerle bafl etme, direnme
ve stesinden gelme
kapasitelerinin etkilenmesi
olarak tanmlanmaktadr
( Neumayer ve Plmer,
2007:551).
Zedelenebilirliin, fiziksel,
ekonomik, sosyal ve evresel
boyutlar bulunmaktadr.
Fiziksel zedelenebilirlik, infla
edilmifl evrenin
hassasiyeti, etkilere ak
olmas olarak
tanmlanmaktadr.
Ekonomik zedelenebilirlik,
insanlarn toplumsal olarak
mensup olduklar snf,
tabaka, etnik aznlk,
avantajl veya dezavantajl
gruplarda olmalar nedeniyle
daha az ayrcalkl olma
hlleri ile
iliflkilendirilmektedir. Sosyal
olarak oluflan
zedelenebilirlik ise
kadnlarn ve erkeklerin
sosyal rollerinden, hkim
toplumsal cinsiyet
ayrmcl ve
eflitsizliklerinden doru
ortaya kan olgudur.
Risklere eflitsiz maruz kalfla
iflaret etmektedir. evresel
zedelenebilirlik, doal
kaynaklardaki bozulmann
kapsamna iliflkindir.
(Ginige, ve
dierleri,2009:26).
Afet yaflayan topluluklarda bireyler dorudan ve dolayl etkilerle, normal koflullara gre btnyle deiflmifl bir evre ve iliflkiler a iinde yaflamaya bafllamaktadrlar. ster afeti bizzat yaflamfl isterse afetle yakn evresinin yaflamas nedeniyle
yz yze gelmifl olsun, bireyler iin artk normal olmayan koflullar sz konusudur.
Normale dnmek, yani geici olarak barnlan yerden, yeni bir eve yerleflmek veya afet ncesindeki eve dnmek ve benzer yaflama koflullarn oluflturmak, zaman
iinde youn abalarla gerekleflen bir olgudur (Fordham ve Ketteridge, 1998). Bu
srete kadnlar ve erkekler hangi glklerle karfllaflmakta, ne tr deiflimler geirmekte, hangi etkilere maruz kalmaktadrlar? zellikle toplumsal rol ve sorumluluklar nasl farkllaflmaktadr? Afeti yaflayan bireylerdir. Ancak afetten etkilenmifl
bireylerden oluflan topluluklar ve bireylerin bu topluluktaki var olufl biimleri birok faktr etkisiyle flekillenmektedir. Bu faktrlerden bazlar, yafl, cinsiyet, eitim,
gelir, snfsal konum, etnik kken, rk gibi temel deiflkenlerdir. Bunlar bireylerin
afet karflsnda tavr alfllarn ve sonrasndaki abalarn etkilemektedir.
Trkiye, afetler asndan dnyann sayl yksek risk blgelerinden birinde yer
almaktadr. Birinci derece deprem blgesi olarak adlandrlan ksm, lke yzlmnn %24n kapsamaktadr. Nfus olarak da toplam nfusun %45i birinci derece, %26s ikinci derece deprem blgesinde yaflamaktadr (Arolu ve dierleri,
2000). Sadece depremler deil, su basknlar, orman yangnlar, heyelanlar gibi ok
eflitli afetlere maruz kalnmaktadr. Bu nedenle, afetlere karfl korunma, afetler
sonras iyileflme dnemlerinde yaflananlar, afetlerin sonular, gelifltirilecek tedbirler ve kriz ynetim bilgisi asndan, afetlere iliflkin retilecek bilgi nem taflmaktadr (Kmbetolu ve User, 2010).
Byk afetlerden biri Trkiyede 1999da Marmara blgesinde yaflanan byk
depremdir. Bu deprem sonrasnda, toplumsal olarak kriz dnemlerine daha hazrlkl olmak gerektii ortaya kmfltr. Yine ayn afet nedeniyle baz kavramlar stne daha fazla durmak gerektii anlafllmfltr. rnein, zedelenebilirlik, dayanflma, yardm, risk, bafl edebilme kapasitesi, depreme hazrlk, kriz ynetimi, farkndalk gibi. Bu kavramlar kadnlar ve erkekler asndan deerlendirildiinde aflada yer alan sorular konuyu derinlemesine anlamak asndan flk tutucudur:
Afet srecinde kadnlarn ve erkeklerin yaflamlar nasl deiflmektedir ve bu
deiflimin onlar iin anlam nedir?
Afetler sonras kadnlarn ve erkeklerin deiflen koflullara uyumlar ve uyum
srecinde karfllafltklar glkler nelerdir?
Afetler sonras kadnlarn ve erkeklerin yaflamnda neler farkllaflmfl, bu
farkllklar onlar nasl etkilemifltir?
Kadnlar ve erkeklerin bu deiflimlere tepkileri, cevaplar nasl olmufltur?
Afetler sonucu kadnlarn ve erkeklerin kayplar nelerdir ve yeniden oluflturmak zorunda olduklar hususlar nasl farkldr?
Afetler sonras kadnlarn ve erkeklerin rol ve sorumluluklarnda bir deiflim
yaflanmfl mdr, bu nasl olmufltur?
Afetler sonras kadnlar ve erkekler, hayatlarn yeniden kurarken hayatta
kalma stratejileri nasl farkllklar gstermektedir? Yeniden bafllarken sahip
olabildikleri toplumsal destekler nelerdir?
lerinde yer aldklar en dar sosyal evreden en genifline, dier bireylerin
saladklar destekler ve kaynaklar asndan, kadnlar ve erkekler nasl glenmektedir?
Yerel dzeyde var olan dier gruplarla nasl bir iliflki kurulmaktadr? Bu anlamda
kadnlarn ve erkeklerin deneyimlerinde nasl farkllklar bulunmaktadr?
4. nite - Afetler
77
Bu sorular ancak toplumsal cinsiyete duyarl bir yaklaflmla cevaplandrlabilir.

Bylece toplumsal cinsiyet rollerinin afetlerin sosyolojik, antropolojik analizinde
neden nemli bir ge olduu anlafllmaktadr. Genel olarak toplumsal cinsiyet rolleri kavramnn kavranfl biimindeki yaygn hataya dikkat ekmek yararl bir bafllang noktas olacaktr. Toplumsal cinsiyet rolleri kavram sadece kadnlar veya
kadnlkla ilgili hlleri arfltrmamaktadr. Bu kavram, kadn ve erkeklerin rol ve
sorumluluklarna birlikte iflaret etmektedir. Afetlerin ve sonrasndaki iyilefltirme srelerinin toplumsal cinsiyet rolleri ile olan iliflkisinin tartfllmasnda, bu konudaki
yaznda, iki ana ynelimi vurgulamak gerekmektedir:
1. Afetlerin nlenmesinde toplumsal cinsiyet rollerine iliflkin farkndal yaratmak iin eitim vermek,
2. Kriz ynetiminde, toplumsal cinsiyeti temel ve etkinlii artrc bir ge olarak tespit edip bu konuda eitime nem vermek (Enarson ve Morrow, 1998;
Fordham, 1998; Enarson, 1998). Bu iki ynelimden ilki, afetler ncesi hazrlk ve afetlere karfl oluflturulacak zihinsel donanmla ilgilidir. Bireylerin farkndaln artrmak ve toplumsal bilincin oluflmasn salamak amalanmaktadr. kincisi ile afetler sonras yaflanan kriz dnemlerinde gereklefltirilecek zmlerin daha yararl olmas hedeflenmektedir.
Toplumsal cinsiyet
toplumsallk iinde oluflan
bir olgudur. Yani biyolojik bir
belirlenmecilikten ok,
toplumsal olarak
kurulmufltur (Connell,
1998). Bu infla kadnlarn ve
erkeklerin toplumsal
statlerinin eflitsizliine
dayanmaktadr. Burada, iki
cinsin toplumsal imkn ve
kaynaklara eflitsiz eriflimi ve
kullanmlar sz konusudur.
Kadnlar ve erkeklerin tm
ekonomik, sosyal,kltrel,
medeni ve siyasi haklardan
eflit olarak yararlanmalarn
salama ykmll
aslnda insan haklar
szleflmesi ile belirlenmifltir.
Ancak uluslar aras kararlar,
szleflmeler ve bildirilere
ramen kadnlara karfl
ayrmclk devam
etmektedir.
Afetler eflitli ltlere gre snfladnda, doal ve insan eliyle yaratlmfl

olanlar nelerSIRA SZDE
dir, Aklaynz.
D fi N E L M
TOPLUMSAL CNSYETE DUYARLI YAKLAfiIMLAR
GELfiTRMEK
N
A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlarn, afetler sonras iyilefltirme srelerine etkilerini ayrt edebilmek.
DKKAT
DKKAT
Afetlere iliflkin alflmalarda toplumsal cinsiyetin en az snf kadar nemli bir

SIRA eksenlerden
SZDE
boyut olduu bilinmektedir. Toplumsal cinsiyeti nemli ve ana
biri olarak kabul eden ve afetler sonras iyilefltirme srecinde kadnlarn katk ve
abalarn grnr klmak iin yaratlan iletiflim ve dayanflma alar, kadnlarn
AMALARIMIZ
ykntlar arasndaki alayan ve kurban grnmlerini deifltirmek zere alflmalar yapmaktadrlar. Bu alflmalar kadnlarn ve erkeklerin hayatlarn yaplandran kltrel rntleri anlamakszn, toplumsal konumlarn,
gleK T A sosyal
P
rini, farkl ihtiya ve rollerini kavramakszn yaplacak plan ve alflmalarn,
srdrlebilir, verimli ve baflarl olamayacan gstermektedir (Enarson ve
Morrow, 1998).
TELEVZYON
Afetleri ve sonrasn kadnlarn ve erkeklerin bakfl alarndan, onlarn deneyimlerinden ve deerlendirmelerinden hareket ederek analiz etmek, afetlere iliflkin planlama, hazrlk ve iyilefltirme srelerine nemli bir katk olmaktadr (Vinas, 2005:1).
N T E Rstesinden
NET
Toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlar, afetlerin sonularnn
gelmek zorunda olan kadn ve erkeklerin farkl ihtiya ve talepleri iin olabildiince gereki zmler retebilmenin aflada yer alan hedefler dikkate alnarak
gereklefltirilebileceinin altn izmektedir:
Toplumsal cinsiyete duyarl stratejilerin hayata geirilebilmesi iin politika
yapclarn ve uygulayclarn farkndaln gelifltirmek,
Topluluklarn ve blgesel gruplarn zedelenebilirlik ve riski azaltmaya karfl
cinsiyet duyarl farkndalklarn oaltmak,
Afetler sonras iyilefltirme

srelerinde kadnlarn
SIRA SZDE
katklarn grnr klmak
iin farkl kurulufllar eflitli
gruplar bir araya getiren
AMALARIMIZ
alar oluflturmufllardr.
rnein, UN/ISDR (United
Nations / Interagency
Secretariat for the
International Strategy
K T for
A P
Disaster Reduction)
isdr@un.org, USAID (Office
of Women in Development,
Gender Reach Project)
TELEVZYON
Genderreach@dai.com, WHO
/ EHA / EHTP (Emergency
Training Programme for
Africa, Pan-African
Emergency Training
Programme). N T E R N E T
N N
78
Yeniden yerleflme ve hayat yeniden kurma srelerinde toplumsal cinsiyet

rollerinin ve sorumluluklarnn deiflen yapsnn kadnlar ve erkekleri farkl etkilediini vurgulamak,
Afetler sonras srelerde deiflen koflullara uyum, yeni kaynaklara ulaflma
ve/veya yaratmada kadnlarn ve erkeklerin farkl katk ve abalarna dikkat
ekmek, afetler ncesinde var olan sosyal iliflkilere ve cinsiyet iliflkilerine kyasla, deifliminin nemini ortaya koymak.
Kadnlarn ve erkeklerin afetler sonras oluflan yeni koflullarda ki durumlar olduka ak bir biimde farkllklar gsterdiinden, afet blgelerinde yrtlen
program ve projelerden her iki cinsin nasl yararlanabildii; bu uygulamalarn planlama, uygulama ve sonras deerlendirme alflmalarnda toplumsal cinsiyet duyarll gz nne alndnda nasl yararlar saland Tablo 4.2de grlmektedir.
Tablo 4.2
Toplumsal Cinsiyete
Duyarl Yaklaflm
Kaynak: P.L. Delaney
ve E. Shrader,
Gender and Past
Disaster
Reconstruction: The
Case of Hurricane
Mitch in Honduras
and Nicaragua.
LCSPG/LAG Gender
Team. The World
Bank. January,
2000. s. 10.
Toplumsal Cinsiyet Duyarl

Olmann Yararlar
rnekler
Hedefi daha iyi belirleme / kaynaklar en ok

ihtiyac olan insanlara ulafltrma
Sessiz ve marjinal olanlara ulaflma (kadn ve

erkek)
Daha doru hizmet sunma / gerek

ihtiyalar karfllama
Uygun evlerin ve suyun salanmas, uygun

yiyeceklerin salanmas
Gelecekteki afetlerde zedelenebilirlii

azaltma
Geim iin yardm, sosyal zedelenebilirlii

hedef alma
kinci kuflak afetlerin negatif etkilerini

nleme
Tecavz, ensesti, aile ii fliddeti azaltma,

besin yardmlarnda hile ve aldatmay en aza
indirme
Tablo 4.2de grld gibi, toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlar, toplumsal

kaynaklarn etkin kullanmnn, onlarn en ok ihtiyac olanlara ulafltrlmasnn,
salanacak hizmetlerin nceliini ve seiminin doru yaplabilmesini, gelecekte
karfllafllabilecek afetlerde daha fazla zedelenebilir olanlar iin stratejiler gelifltirilmesini salayacaktr. Bu yararlarn yan sra bu yaklaflmn en nemli boyutlardan
biri, afetlerden sonra uzun yllara yaylan iyilefltirme dnemlerinde grlen artan
fliddet olaylar, aile paralanmalar, eitim sorunlar, psikolojik sorunlar ve benzerlerinin stesinden gelebilmek iin gelifltirilecek zmlerde yararl olabilmesidir.
Toplumsal cinsiyet rollerinin ve sorumluluklarnn, zellikle yeniden yerleflme ve
hayat yeniden kurma aflamasnda deiflebilen yapsnn kadnlar ve erkekleri farkl
etkilediinin alt izilmektedir. Deiflen koflullara uyum, yeni koflullarda yeni kaynaklar yaratma ve bunlara ulaflmada kadnlar ve erkeklerin katk ve abalar farkl olmaktadr. Afetler ncesi var olan toplumsal cinsiyet iliflkilerinin rd sosyal yapya kyasla, sonrasnda beliren rntler deiflim geirebilmektedir. Kadnlarn ve ocuklarn, ncesinde var olmadklar alanlara katlarak sosyal yaflam iinde etkin ve kararlara katlmc olabildikleri grlmektedir. Afetler sonras kriz dnemlerinde yerel/ toplumsal sorunlara iliflkin zmler merkez ynetimlerce retildii gibi, ulusal ve uluslar aras sivil toplum kurulufllarnca (STK) da retilmektedir. Topluluklar glendirme ynnde bir ok proje ve program topluluklarn katlm ile baflarl sonular vermektedir. rnein, Trkiyede 1999 Marmara depremi sonras ortaya kan konut sorununu zmek iin mece Evleri adl bir konut edindirme projesi, sivil toplum kurulufllarnn abas ve afetzedelerin katlm ile gereklefltirilmifltir (Yucak, 2004).
Tablo 4.3.te afetler sonras deiflik aflamalarda beliren sorunlar ve bu sorunlara iliflkin rnekler grlmektedir.
79
4. nite - Afetler
Aflama
Afetler ncesi
Sorunlar
Zedelenebilirlik
Riskin alglanmas
rnekler
Hamile/st veren kadnlar
Arama ve kurtarmada erkekler
Sosyal alar harekete geirmek
Acil Dnem
Bafla kma stratejileri
Geici g
Ev eflyalarn satmak
htiyalar ve ncelikler
Rehabilitasyon
Sosyal kompozisyon
Yeni zedelenebilirliklerin
ortaya kfl
Yeni toplumsal
cinsiyet rolleri
Yeniden Yaplanma
Toplumsal cinsiyet
iliflkilerinde deiflim
Tarm, salk
Kadn hane baflkanlarnn artfl
Cinsel ve fiziksel fliddet
Alkol kullanm/ fke ve saldrganlk
Toprak sahipliinde deiflim
Yeni ev ii roller
Kadnlarn programlarn dflnda
tutulmas, erkeklerin tek karar
vericiler olmas
Afetler toplumlarn var olan dokusunu alt st edebilmektedir. zellikle birok

yerleflimi etkileyen byk apl olaylarda, blgede yaflayan kadnlar ve erkekler
sosyal, ekonomik, meknsal deiflimler yaflarken yeniden infla projelerine deiflik
tepkiler verebilmekte ve bu sreten etkilenmeleri farkl olabilmektedir. rnein,
30 Eyll 1993te Hindistan, Maharashtrada olan byk deprem sonras, yklan
kylerin yerine krsal alanda konutlar infla edilmifltir. Bu konutlarda kamusal/zel
alann yeniden konumlandrlmasn arafltran, Krishnadas (2007), kadnlarn bu evlerde nceki geleneksel yapdan uzaklafltrldn, ev ii alann gelenekselden moderne evrildiini belirtmektedir. Afet ncesi evlerin, kast, din, gndelik hayat ve
alflma pratiklerinin geleneksel yapsna gre biimlendirilmifl olduunu, ev iinin
yapsnn toplumsal cinsiyet rollerine uygun zellikler tafldn, oysa Dnya Bankasnca gereklefltirilen yeni konutlarn bu yapya tamamen zt olduunu vurgulamaktadr. Yeni konutlarn ncelikle, birleflik ailelerin yaflamlarn srdrmelerine
uygun olmayan bir zellikte olduunu, modern, ekirdek aile iin dflnlerek yapldn iddia etmektedir. Evlerin ayn zamanda retim de yaplan yerler olduu,
ancak bu yeni dzenlemelerin kadnlarn bir araya gelerek alflabilecekleri meknlar yok ettiini belirtmektedir. Ayrca, kadnlar nceden evlerinden alflmak
iin ve gndelik ihtiyalarn karfllamak iin tarlalara kolayca gidebildikleri hlde
flimdi evleri bu yerlere 6 kmlik bir mesafededir. Yeni evlerin kadnlarn alflmak
iin tarlalara gitmeleri yani evlerinden karak tarmsal faaliyetlerini gereklefltirmek yerine, evlerinde kalp ocuklarna bakmalar iin tasarlandn aklamaktadr. Bylece kadnlarn, nceki evlerinde birleflik ailelerin yeleri olarak alflma ve
bofl zaman faaliyetlerini birlikte geirebilecekleri meknlara sahipken birbirlerine
uzak, kamusal/zel ayrmna gre yaplandrlmfl yeni evlerde yaflamak zorunda
kaldklarn ileri srmektedir (Krishnadas, 2007:139).
Konut edindirme projelerinin ve yeniden yerlefltirmelerin afetzedeler iin en elzem ihtiyaca cevap verdikleri aktr. Ancak, tamamlanmalar uzun bir sreye yayldndan ve dier byk sorunlar da (ekonomik, psikolojik, evresel) devam ettiinden, bu yeniden uyumu gerektiren zorluklarla dolu bir sre olabilmektedir. Bu zor-
Tablo 4.3
Toplumsal Cinsiyet
ve Afetlere liflkin
Temel Sorunlar
Kaynak: P.L. Delaney
ve E. Shrader,
Gender and Past
Disaster
Reconstruction: The
Case of Hurricane
Mitch in Honduras
and Nicaragua.
LCSPG/LAG Gender
Team. The World
Bank. January,
2000. s. 14.
80
luklar kadnlar ve erkekler asndan ayn deildir. zellikle kadnlarn yeni yerleflimlerde yaltlmfllklar, dier kadnlardan, eski arkadafllardan, akrabalardan, komflulardan ayr kalmalar daha fazla eve kapanmalarna neden olabilmektedir. Ayrca ev ii
fliddete daha fazla maruz kalmalarna da neden olmaktadr. Krishnadas, deprem afetinden sonra yl sren konut yapm ve yeniden yerleflim srecinde her drt evden
birinde ev ii fliddete tank olduunu belirtmektedir (Krishnadas, 2007: 140).
Afetler sonras yaflananlarn geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini nasl etkiledii ve deiflimini nasl salad Tablo 4.1de gsterilmektedir.
fiekil 4.1
Rollerin ve
liflkilerin
Deifliminin
Etkileflimi
Kaynak:
Bradshaw, S.
(2004). SocioEconomic
Impacts of
Natural Disasters:
A Gender
Analysis.
Sustainable
Development and
Human Settlements Division,
Women and Development Unit.
Santiago, s.41.
Yeniden infla
projelerinin varl
Ykc bir afetin oluflmasyla

gerginlik ve hayal krklnn
yaygnlaflmas
Kadnlarn rol ve
sorumluluklarnda farkllaflma
Yeniden infla projelerine

iliflkin hayal krklnn
yaygnlaflmas
Kadnlarn yeniden infla

projelerine katlmas
Erkeklerin azalan
katlmnn hayal krkl ve
gerginlii artrmas
Haneye katklarnn artflna

gyleyen kadnlarn, daha ok
fark edilme ve karar srelerine
daha ok katlma talepleri
Hane ii
atflmalarda
artfl
Kadnlarn glenmesi
SIRA SZDE
D fi SZDE
NELM
SIRA
D S fiO NR EUL M
SD OK RK AU T
SIRA
D KSZDE
KAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
2
3
Kadna ynelik
fliddette artfl
SIRA SZDE
Afetler ve toplumsal
cinsiyet rolleri iliflkisinin nemli boyutu olan zedelenebilirlii aklaynz.
Toplumsal cinsiyete
yaklaflmn yararlarn aklaynz.
DSIRA
fi NSZDE
E L duyarl
M
AFETLERN ETKLERNN ARAfiTIRILMASI
RE UL M
D SfiO Nyaznda,
Afetlere iliflkin
afetler sonras sorunlar zerine yaplan sosyal arafltrmalarn yntemsel nitelikleri asndan nasl farkllklar gsterdii ve bu farkllklarn
arafltrma bulgularn
DS OK RK AUT nasl etkiledii tartfllmaktadr.
Afetler sosyolojisinde geleneksel bakfl alar ve yntemle gereklefltirilen
arafltrmalarn
yannda, farkl analitik geler, farkl analiz birimleri, farkl bir ynSIRA
D K SZDE
KAT
tem, farkl teknikler
kullanan arafltrmalarla son yllarda daha fazla karfllafllmaktadr. Bu erevede aflada yer verilen sorular tartflmalarn bafllca boyutlarna
SIRA SZDE
iflaret etmektedir.
AMALARIMIZ
N N
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
4. nite - Afetler
Bir kriz dnemi olarak afetler ve sonras nasl bir yaklaflmla arafltrlmaldr?
Yaklaflmlardaki farkllklar arafltrma bulgularn nasl etkilemektedir?
Arafltrmac bu farkl yaklaflmlarda nerede durmaktadr? Arafltrmann gerekten iinde midir?
Arafltrmacnn arafltrma balamna iliflkin farkndal afet arafltrmalarnda
niin nemlidir?
Afetlerin arafltrlmasnda dier sosyal sorunlarn arafltrlmasnda var olan
sorunlardan baflka sorunlar var mdr? rnein, deprem sonras dnemlerin
arafltrlmasnda tarama (survey) tipi arafltrmalara yansmayacak sorunlar
veya konular olabilir mi?
Arafltrmacnn arafltrma balamna iliflkin farkndal, afet arafltrmalarnda
niin nemlidir? Arafltrma srasnda yz yze gelinenler arafltrmaclar nasl
etkilemektedir?
Afetler sonras arafltrmalar daha ok temel ihtiyalarn belirlenmesine odaklanmaktadr. Temel ihtiyalarn yan sra en az onlar kadar nemli ruhsal sorunlar, devam eden skntlar, ev ii iliflkilerin deiflen biimi (hane iinde
yaflananlar), yeni koflullara uyumda yaflananlar, ayrntlar ile ortaya konamazsa gerein ne kadar yanstlmfl olur?
Bu sorularn olas cevaplar, afetlere iliflkin arafltrmalar zerine genel bir deerlendirmenin yer alaca gelecek blmde yer alacaktr.
AFETLERE LfiKN ARAfiTIRMALAR GENEL BR BAKIfi

A M A
Afetlerin kadnlar ve erkekleri nasl farkl etkilediini ve bunlar

yaratan nedenleri betimleyebilmek.
Toplumsal cinsiyeti analitik bir ge olarak kullanan arafltrmalar, geleneksel bakfl

alar temelindeki arafltrmalara gre belirli farklar taflrlar. ncelikle arafltrmann temel sorununa ait kavramlar ve bunlarn tanmlar, daha sonra odaklanlan sorunlar,
kavramlar aras iliflkiler ve nihayet yntemsel farkllklar onlar geleneksel arafltrmalarn yaklaflmlarndan farkl klmaktadr. Afetler sosyolojisinde de bu farkl yaklaflmlara dikkat ekilmektedir (Enarson ve Morrow, 1998., Bolin ve dierleri, 1998).
Geleneksel yaklaflmlar genellikle afetleri eflitli doa glerinin yaratt, objektif bir biimde tanmlanabilen ve insan topluluklarn etkileyen olaylar olarak
deerlendirmektedir. Buna karfln, insan pratiklerinin tarihsel bir biimde bir dizi
sosyal faaliyetlerle birlikte, belirli bir zaman ve yere bal olarak olufltuunu ve
afetleri daha ok bu sosyal yapnn kavranmas ile anlamann mmkn olduunu
belirten yaklaflmlar vardr.
Bu ikinci tipteki yaklaflmlar, sosyal yapnn kendisinde var olan farkllklar ve
eflitsizliklere vurgu yaparak afetlerle yz yze gelenlerin bu yapsal zellikler nedeniyle afetlerden farkl etkilendiklerine dikkat ekmektedir. Geleneksel yaklaflmlara gre sadece topluluklar etkileyen afetler ve onlarn kurbanlar vardr. Oysa bu
genel tanmlar ve kavramlar sosyal, yapsal ve kltrel farkllk ve eflitsizlikleri gizlemektedir (Bolin ve dierleri, 1998).
Afetlere maruz kalan bireylerin snfsal, kltrel, etnik veya cinsiyet temelindeki farkllklarn marjinallefltirmeyip tam tersine onlarn etki ve sonularna dikkati
ekecek arafltrmalara son yllarda daha sk rastlanmaktadr.
Bu alanda alflan arafltrmaclar, arafltrmalarn odaklandklar sorunlar daha
ok belirli bir alanda, bir rnek olay erevesinde ele aldklarn ya da afetlere e-
81
82
Pozitivist ve ifllevselci
yntem toplum bilimlerinde
uzun yllar hkim ve etkin
olmufl ynteme verilen addr.
Pozitivist bilim anlayflna
dayanr. Buna gre, bilim
temelde bir aklama
faaliyetidir ve bu faaliyetin
dayanak noktas, olgulardr.
Bilim, srelerin, olgularn
ve objelerin sistematik bir
biimde snflanmas,
tanmlanmas, bu olgular ve
srelerin teoriler vastas
ile aklanmasdr. Bu
aklama gzlenebilir
verilerin test edilmifl
aklama ve tanmlanmas
temelinde, kanun benzeri
hkmleri ve yasalar ierir.
(Kuznar, 1997:20).
flitli yardmlar ulafltrmak isteyen destekleyicilerin talep ettii flekilde yaplmakta

olduunu belirtmektedir (Bolin ve dierleri, 1998; Enarson ve Morrow, 1998; Fordham ve Ketteridge, 1995).
Bu arafltrmalar, durum tespitini ve saysal verileri kapsayan niceliksel arafltrmalardr ve daha ok byk uluslararas kurumlarn veya ulusal dzeyde farkl kurulufllarn istei ile gereklefltirilmektedir. Daha ok veri taban oluflturmak iin
gereklefltirilen arafltrmalar, afet yaflamfl topluluklarn koflullarn, ihtiyalarn niceliksel veriler biiminde sunmaktadr. Ancak bireylerin bu deneyimi nasl yafladklarna, alt st olan yaflamlarn tekrar nasl normale dnfltrmeye abaladklarna dair bilgileri kapsamamaktadr. zellikle cinsiyet rolleri balamnda kapsaml
arafltrmalar ancak son yllarda grlmektedir.
Arafltrmalarn yaklaflmlar, odaklanan konularn hangi bakfl alar ile ele alndn da etkilemektedir. Pozitivist ve ifllevselci modele elefltirel bir yaklaflmla bakan ve kltrel farkllklara, sosyal eflitsizliklere, ataerkillik gibi gl sistem hlindeki yaplanmalara, sosyal olarak g iliflkilerinin nemine dikkat eken yeni yaklaflmlar, tm bunlarn afet arafltrmalarndaki nemini srarla vurgulamaktadrlar.
Afetler sonras retilecek kamusal politikalara dikkati eken birincil yaklaflmn
tersine, sosyal eflitsizliklerin (rnein, snfsal ve cinsiyet temelindeki eflitsizlikler)
afet dnemlerinde ynetimlerin bakfl alarn ve uygulamalarn etkilemesi gereken nemli boyutlar olduunu belirtmektedirler (Enarson ve Morrow, 1998). zellikle Amerikada gereklefltirilen afet arafltrmalarnn ounlukla positivist-ifllevselci modelde yaplmfl olduuna dikkat ekilmektedir. Bu modelde eril bir bakfl taflyan rasyonalist ve teknokrat bir eilim olduu ileri srlmektedir (Enarson ve
Morrow, 1998).
Afetleri, topluluklarn yaflad sosyal srelerden biri olarak dflnmek ve dier sosyal srelerle iliflkisine bakmak gerekmektedir. Bu dnemi belirli bir zaman
diliminde yaflanan ve biten bir olgu olarak dflnen bir yaklaflm hareket noktas
olarak kabul eden arafltrmalarn yntemi pozitivisttir. Bu yaklaflm srecin ncesi
ve sonrasnn koflullarn dikkate almaktan ok ann koflullarn deerlendirmektedir. Afetlerin bu biimde arafltrlmas onlarn odaklandklar kavram ve boyutlarn
belirlenmesinde olduu kadar, ynteminin seimi asndan da etkili olmaktadr.
Pozitivist-ifllevselci modelde daha ok niceliksel yntemle yaplan niceliksel
veri sunan arafltrmalara arlk verilirken yorumsamac-feminist bir bakfl as ile
yaplan arafltrmalar deprem ve sonrasna iliflkin anlatlara dayanan niteliksel veri
oluflturma amacyla yaplmaktadr
Amerikada yaplmfl afet arafltrmalarnda iki cins arasndaki farklarn sadece
niceliksel analizlerinin, sosyal eflitsizliklerin nemli bir iflaretleyicisi olan toplumsal
cinsiyeti gizledikleri ileri srlmektedir. Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin genel
yaklaflmlar iinde rtl braklmas, cinsiyet rollerine bal olarak yaflanan deneyimlerin dinamiklerinin gz ard edilmesine yol amaktadr (Bolin ve dierleri,
1998: 29).
Niceliksel arafltrmalar karmaflk sosyal srelerin incelenmesinde yetersiz kalabildikleri gibi, insanlarn deneyimlerini iinde var olduklar koflullardan, balamdan koparmaktadr (Fothergill, 1998: 24). Sadece saysal verilere dayanan niceliksel arafltrma sonular, metodolojik zayflklar ve snrllklar ile afet arafltrmalarnda eflitli sorunlara neden olabilmektedir.
Zedelenebilirlii lmeyi/deerlendirmeyi hedefleyen modellerin ou, zellikle zedelenebilirlii yksek belli gruplarn ihtiyalarna ncelikli olarak arlk
vermekte, modelleme srasnda, gruplarn ihtiyalarna dair bilinenleri, yetenekle-
4. nite - Afetler
rine ve kaynaklara dair bilinenlerle dengeleyerek ele almay ihmal etmektedir. Pek
az alflma risk altndaki kiflilerin kendileriyle grfllerek gereklefltirilmektedir.
Zedelenebilirlik alflmalarnn ou kadnlar ve erkeklerle, bunlar arasndaki
iliflkilere zel olarak ynelmediinden toplumsal cinsiyet duyarsz dr. Ancak bu
yaklaflm, afet ncesinde, srasnda ve sonrasnda her iki cins arasnda hayli geerli olan farkllk ve eflitsizlikleri grmezden gelen toplumsal cinsiyet kr arafltrmalara yol amaktadr. (Enarson, 2003:3).
nc Dnya lkelerinde yaflanan afetlere iliflkin arafltrmalar, zellikle son
yllarda yaplanlar, elefltirel teorik yaklaflmn benimsendii arafltrmalardr. Yerel
kltrel yaplarla kresel politik ekonomik yaplanmalarn nasl eklemlendiine
dikkati eken bu arafltrmalar, eklemlenme iliflkilerinin yaratt sorunlara ve bu sorunlarn oluflturduu koflullar iinde, afetlere bir sre olarak yaklaflmaktadrlar.
Global ekonominin yerel ekonomilerle eklemlenmesi sreci, toplumsal birok
sorunu yaratmakta ve oaltmaktadr. rnein, krsal topluluklar geimlik ekonomilerden koparlmakta, bu da topluluklar zerinde ciddi etkiler dourmaktadr.
Kentsel kesimde yaflanan ekonomik krizler nedeniyle krdan kopan insanlar iflsizlik ve yoksulluk beklemektedir.
Sosyo-ekonomik eflitsizlikleri oaltan, bal olarak birok toplumsal sorunu
arlafltran afetler, kriz dnemleri olarak bilinen dnemlerde toplumsal eflitsizliklerin yan sra toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini daha gze batar hle getirmektedir.
zellikle zedelenebilirlik konusundaki arafltrmalar, yerel kltrel yaplarla genel
ekonomik eilimlerin eklemlenme iliflkisinin toplumda baz gruplar marjinallefltirdiini, dflladn, bunun da baz gruplar afetlerin tehlikelerine karfl eflit olmayan
risklere maruz braktn iddia etmektedirler.
Elefltirel teorik yaklaflmn temel alnd arafltrmalar, gl toplumsal elefltirileri, buna karfln zayf pratik nerileri olan zellikleri ile elefltirilmektedir (Bolin ve dierleri, 1998). Bu nedenle afetler hakknda yaplacak arafltrmalarda oklu yntem kullanm, niceliksel ve niteliksel yntemin birbirini tamamlamas ve
birlikte kullanlmas ile yntemsel zayflklarn afllmasnn mmkn olabilecei
tartfllmaktadr.
Konusu itibari ile daha hassas ve zenli olunmas gereken arafltrmalarda, rnein, fliddet, seks iflilii, yoksulluk, afetler gibi, yntem sorunlar ok daha dikkat
ekicidir.
Afetlere iliflkin arafltrmalarn kullandklar yntemler, arafltrmacnn gereklii
kavrama biimi ile yakndan ilgili olarak, gllkleri veya zayflklar asndan
deerlendirilerek seilmelidir. Afetlere iliflkin arafltrmalarda, bu srecin bireylerce
nasl yafland, kavrand ve bu sreten farkl aktrlerin neleri rendiinin bilgisinin retilmesi beklenmektedir. Afetlerle bafl edebilmenin farkl stratejilerinin
bilgisinin bundan sonra yaflanacak benzer durumlar iin yol gsterici olmas umulmaktadr. Bu anlamda niceliksel arafltrmalarda bilginin kimden elde edildii, bilgisi alnacak olann kim olduu, olaylarn seimi, hangi olaylarn belgelenecei geleneksel bir biimde erkek tarafll taflmaktadr (Fothergill, 1998).
Genellikle bilginin erkeklerden yani hane reislerinden elde edilmesi bu tip
arafltrmalarda durum hakknda daha ok erkeklerin gznden ve ifadesinden bilgi derlenmesini getirmektedir. Bylece sonular sadece bir cinsin deneyim, bilgi
ve dflncesinden oluflturulmaktadr. Ayrca seilen analiz birimine bal olarak,
rnein hanenin analiz birimi olduu arafltrmalarda, alflldk eril bakfl alarnn
sonular ile karfllaflmak mmkndr. Toplanan verilerin deerlendirilmesinde de
istatistiksel analiz ve lmde hane reisi esas alnmaktadr.
83
84
Kadnlarn deneyimlerinin ve bu deneyimlerden elde edilecek bilginin nemine dayanan yaklaflmlarda ise sosyal arafltrmalarn geleneksel kavramlarndan kanlarak yeni kavramlar kullanlmaktadr. Geleneksel tanmlarda belirtilenlerin dflnda farkl kavramlara ihtiya vardr. Bunlarn arafltrmalarda kullanmlar gereklii daha farkl anlamlandrmay ve deerlendirmeyi mmkn klacaktr. rnein,
2004-2005 yllarnda Dzcede gereklefltirilen alan arafltrmasnda niceliksel veri
analizinde bu nedenlerle hane reisi kavram kullanlmamfl, evin kadn ve evin
erkei, kar ve kocay iflaret etmek zere seilmifllerdir (Kmbetolu, 2006).
AFETLERN ETKLER VE SONULARI

AM A
Cinsiyet kr kavram ile

toplumsal olgu, sre ve
sorunlarn arafltrlmas,
anlafllmas ve
zmlenmesinde toplumsal
cinsiyet rollerini analitik bir
ge olarak tanmayan ve
deerlendirmeye almayan
yaklaflmlar
kastedilmektedir.
Afetler sonras kadnlar ve erkeklerin zedelenebilirlikleri ve toplumsal cinsiyet rolleri arasndaki iliflkiyi ifade edebilecek bilgi ve
beceriyi kazanabilmek.
Afetlerin yaratt toplumsal sonular, zellikle bireylerin yaflam kalitelerinin deiflimini getirmekte ve maruz kalnan ykc etkiyle balantl olarak demek durumunda kaldklar sosyal bedeller uzun yllar almaktadr. Bunlarn arasnda afetlerin yafland topluluklarda artan fliddet olaylar, sosyal iliflkilerde gerilim ve bozulma, boflanma oranlarnda artfl, genlik sorunlar, salk sorunlar, psikolojik temelli salk
sorunlar ilk sralarda yer almaktadr. Yaplan arafltrmalar, yaflanan travma sonras etkilerin uzun dnemlerde de devam ettiini gstermektedir. zellikle travma sonras
psikopatolojilerde artfl ve cinsiyete bal farkllklara dikkat ekilmektedir.
Afetler karflsnda retilen zmler, kadnlarn ve erkeklerin farkl zedelenebilirliklerine gre gelifltirilmesi gereken bir zellik taflmaldr. Kadnlarn ve erkeklerin farkl bafl etme stratejileri, toplumsal cinsiyet rollerinin bu stratejilerde nasl bir
rol oynadnn daha iyi anlafllabilmesini de salar. lgili yaznda, iyileflme dnemlerinde uygulanacak proje ve programlarn cinsiyet kr yaklaflmlarla yrtlmesinde karfllafllan yetersizlik ve snrllklar olduka ayrntl tartfllmfltr. Kadnlar
ve erkeklerin kriz dnemlerinde yardmlaflma, dayanflma, yeni yerleflim yerine
uyum, yeni mekansal evredeki yeni sosyal iliflkilere uyum, yeni geim biimleri
vb. gibi bir ok dzeyde etkilenmeleri farkl tepkilere yol amakta ve bal olarak
uygulamalarn bunlar dikkate almalar gerekmektedir.
Bu farkllklar, riski, zedelenebilirlii, kaynaklara eriflimi, kaynaklarn kaybn,
travma ve travmayla bafl etmeyi her iki cins iin ayr ayr ele almay ve farkl bir
analizi gerektirmektedir. Toplumsal cinsiyeti bir analitik ge olarak kullanmann
neden nemli olduunu Enarson ve dierleri (2003) flyle aklamaktadr:
Toplumsal cinsiyet, kiflinin gnlk yaflamn flekillendiren etmenlerden biridir.
Hemen her kltrde, toplumdaki kadn ve erkekler arasndaki iliflkiler, farkllklarn yan sra eflitsizliklere de yol aan gl bir etkiye sahiptir. Kadn ve erkeklerin
ekonomik ve sosyal geliflmelerden etkilenmeleri farkl olduundan, eflitli tehlike
ve afetlerden etkilenmeleri de farkl olmaktadr ( Enarson ve dierleri, 2003:3).
Afetlerin etkilerinin arafltrld alflmalarda toplumsal cinsiyete dayal farkllklara dikkat ekildiinden nceki blmde sz etmifltik (Fothergill, 1996, Fordham,
1999). Kadnlarn daha fazla zedelenebilir olmalarn afladaki faktrlere bal olarak aklamak mmkndr:
Biyolojik Faktrler: Hamilelik, emzirme gibi durumlar kadnlarn besin ve
su ihtiyacn artrrken hareketli olabilmelerini azaltmaktadr. Kadnlarn daha uzun yaflamalar yaflllklarnda daha fazla yoksulluk riski ile yz yze kalabilmelerini artrmaktadr.
4. nite - Afetler
Ekonomik Faktrler: Kadnlarn yeniden retici rollerinin (her trl bakm ve

bytme faaliyetlerinin) ekonomik bir karfllnn olmamas nemli bir etkendir. Kadnlarn afetlerde artan ifl yklerinin tannmamfl olmas. Ev dfl alflmalarnn oransz bir biimde yar-zamanl, geici ifllere ayrlmfl olmasnn artrd yoksulluk riskinin olmas. Kredilere ulaflmada zorluklar yaflamalar. Yapsal
Uyum Programlarnn esnek alflmay artrarak ortaya kard olumsuz etkiler
ve sosyal desteklerin azalmas. Bunlarn kadnlarn yoksulluunu oaltmas.
Sosyal Faktrler: Kadnlar ve kz ocuklar eitim frsatlarndan eflitsiz yararlanmaktadr. Kadnlar daha dflk eitim dzeyine sahiptir.
Politik Faktrler: Oy hakk konusunda evrensel snrllklar. Kadnlar karar verici yaplar iinde bulunma ve karar vericiler olma konusunda snrl olanaklara
sahiptir. Kadnlarn deneyimleri politik faaliyetlere katlmlarn snrlamaktadr.
Kltrel Faktrler: Kadnlarn erkeklere gre kltrel olarak belirlenen ikincil konumu onlarn hareketliliklerini snrlamaktadr, yani ounlukla kurtarlma ncesi veya salk hizmeti alma konularnda sonraya braklanlar olmak zorunda kalmaktadrlar (rnein, Afganistanda 1998 depreminde Afgan erkekleri kadnlarn tedavi grmelerine, onlarn ortadan yok edileceklerini ileri srerek izin vermemifllerdir. Bengaldeflli kadnlar su basknlar ve
frtnalar srasnda kadn ve kz ocuklarnn yzme renmesine karfl var
olan n yarglar nedeniyle riske atlmfllardr.).
Ev ii fliddet ve cinsel fliddete karfl daha fazla zedelenebilirdirler. Elde edilen kantlar afetler srasnda ve sonrasnda kadnlarn fliddete daha fazla maruz kaldn gstermektedir. Bunun kriz ynetimi politika ve uygulamalarnda henz yer almad bilinmektedir. Belirli bir tip (geleneksel) aile modelinin yani hane reisinin erkek olduu hanelerin dikkate alnd, tannd, kadnlarn aile geindirenler olduu hanelerin ihtiyalarnn tannmad
grlmektedir. Risk algsndaki farklar nedeniyle, (Kadnlarn riskten kananlar, erkeklerin risk alanlar olarak kabul edilmesi) kadnlarn daha fazla
riskle yz yze olduu bilinmektedir. Bilginin cinsiyeti yaps kadn bilgisinin kmsenmesine yol amaktadr. nk kadnlarn ailenin salndan,
besininin salanmasndan vb. gibi faaliyetlerden sorumlu olduu ve ancak
ev kadn bilgisine sahip olduklar dflnlmektedir. Bu nedenlerle kadnlar
karar verme gcnden yoksun braklmfllardr.
evresel Faktrler: Kadnlarn yaflamlarnn byk lde ev iinde gemesinden dolay ortaya kan zedelenebilirlik. rnein, 1998de Afganistanda olan
depremde daha fazla kadn ve ocuun lmesi depremin olduu saatlerde onlarn evde akflam yemei hazrlyor olmalar, erkeklerin camide ve tarlada alflyor olmalar. Kadnlarn birou iin evin ayn zamanda alflma yeri olmas ve
afetlerin evlerini ykmalar ile etkinin iki kat artmfl olmas (Fordham, 1999:3-4).
Erkeklerden beklenen toplumsal cinsiyet rolleri belirli konular iin adeta kalplaflmfltr. Birok toplumda gelir temini erkeklerin sorumluluuna braklmfltr. Bu
nedenle, afetler sonras ifl ve mal kayplar erkeklerin yaflamlarn byk lde
deifltirmektedir. Hayat yeniden kurma abalarnda, ifl ve gelire iliflkin yaplacaklarn planlanmas ve gereklefltirilmesi daha ok erkeklerden beklenmektedir. nceki toplumsal konum ve sorumluluklarnn rol bu konuda ok ne kmaktadr.
Ayrca afet dnemlerinde yaplacaklarn ve ifllerin idaresi erkeklerin karar verici olduu topluluklarca yaplmaktadr.
Kriz ynetimi hemen hemen btnyle erkeklerin ellerindedir. Erkeklik kltrnn hkim yapsna gre kurulan organizasyonlarda, sivil toplum kurulufllarnda
85
86
daha ok erkek talep ve beklentileri seslendirilmektedir. Erkeklie iliflkin normlar,

arama kurtarma, enkaz kaldrma ve yeniden yaplanma srelerinde, riskli kahramanca davranfllarn sergilenmesini kolaylafltrmakta, teflvik etmekte, ayn zamanda erkekleri daha sonra yardmlaflma kurumlarna baflvurmaktan ve danflmanlk
destei talep etmekten alkoymaktadr. Kadnlar sessiz bakclar, koruyucular, erkekleri gl, akll kahramanlar olarak pekifltiren bu beklentiler byk afetlerin
yafland topluluklarda tekrar ortaya kmaktadr.
Kadnlar ve erkekler, ilerinde yer aldklar topluluklarn var olan sosyal organizasyonunda, sosyal ve kurumsal iliflkilerin yeniden deiflen biimlerinde rol alarak hayat yeniden kurma urafl vermektedirler. Onlarn geleneksel, alflldk rollerinde deiflim olabilmekte, kendilerini eskisinden daha farkl bir yap iinde bulabilmektedirler. rnein, afetler sonucu hanelerin geimini salayan tek bireyinin
kaybnda, haneyi geindirme rol kadnlara, ocuklara geebilmektedir.
Erkeklerin afetler sonucu oluflan kayplar nedeniyle geleneksel ev geindirici
rollerinde deiflmelere bal olarak, hane iinde otoritelerinin sarsld dflncesiyle yeni konumlarndan rahatszlk duyduklar belirtilmektedir. Ayrca ifl kayplar ile karfllaflan ve gelirleri azalan erkeklerin yeni ifl kurma, ifle uyum gibi sorunlar eflitli gerginliklere neden olabilmektedir. Erkeklerin bu srete davranfl ve tutum deifllikleri yafladklar ve hane ii iliflkilerin bozulduu vurgulanmaktadr
(Kmbetolu, 2006). Afetler, yeni yerleflim yerlerinde, yeni bir sosyal evre iinde
yaflamaya bafllayan kadnlarn, kimi zaman tek bafllarna, yeni bir rolde hayat devam ettirmesini getirmektedir. Afetler ncesi var olan kadn erkek iliflkilerinin yaps iinde kadnlar ve erkekler toplumsal olarak belirlenmifl bir erevede hareket
eden bireylerdir. Afetler srasnda ve sonrasnda hem bu rollerine hem yeni sorumluluklarna uygun davranmak zorunda kalabilmektedirler. Kadnlar bakm, besleme, dzenleme grevlerini yerine getirirken erkekler kurtarma, koruma, himaye
etme yeni yerleflim yerlerinin inflas gibi rolleri ile n plana kmaktadrlar. Ancak
kriz dnemlerine zg toplumsal deiflim ve altst olufllarda kadnlarn ve erkeklerin sz edilen geleneksel roller dflnda ev yapm, sivil toplum kurulufllarnda
alflma, yardm hizmetlerinin arkasndan koflma, ocuklar ve kendileri iin gvenlii salama, su temini, atefl iin odun tedariki, danflmanlk ve bilgi hizmeti
arama, idari kurumlarda ifl takibi gibi daha nce alflkn olmadklar rolleri stlenebildikleri gzlemlenmektedir. Yaplan birok arafltrma (Fordham, 1998; Krishnadas, 2007; Kmbetolu ve dierleri, 2006; Yarar, 2006) kadnlarn sivil toplum kurulufllar iinde eflitli projelerde aktif olarak alfltklarn, topluluklarnn sorunlar iin zmler retmeye abalarn ortaya koymaktadr.
Kadnlar afet dnemlerinde birok ifli baflar ile yklenseler de en ok kayp verenler olmaktadr. rnein, 1995te Japonya Kobe depreminde kadnlarn erkeklere gre bir buuk kat daha fazla ldn, 1991de Bengaldeflte sel basknlarnda
len kadnlarn saysnn erkeklere gre befl kat daha fazla olduunu, Gney Dou Asyadaki 2004 Tsunami afetinde , drt kat daha fazla kadnn afetten kurtulamadn belirtmek gerekmektedir (UNEP,2005). Kadnlarn erkeklere gre afetlerin daha fazla kurban olmasn eflitli alardan aklayanlar, kadnlarla erkekler
arasndaki fiziksel g farkllklarna, hkim kadnlk ideolojilerinin rolne, farkl
sosyal beklenti ve sorumluluklarn doasna vurgu yapmaktadrlar. zellikle kadnlarn, ocuk ve yaflllara ilgili sorumluluklarna bal olarak bulunduklar meknlar terk etmekte ge kalabildikleri bilinmektedir. Kadnlarn can kayb dflnda
erkeklere gre daha fazla kayba uradklar bir baflka alan gelir dzeyleridir. Kadnlarn toplumsal konumlarnn erkeklere gre daha ikincil olmas, onlarn daha
4. nite - Afetler
yoksul olmalarna, kaynaklara ve toplumsal imknlara eriflimlerinin daha snrl olmasna neden olmaktadr. Bu eflitsiz durum, onlarn afetler sonras dnemlerde zedelenebilirliklerini oaltmaktadr. Kriz dnemlerinin kayplar atlatma ve yeniden
hayat kurma mcadelesinde kadnlar srece eflitsiz bir biimde bafllamaktadrlar.
Bu dnemler onlar iin daha g yaflanmakta ve nceki sosyal konumlarnn bir
devam olarak daha yoksullaflmakta ve sorunlar artmaktadr.
AFETLERDE ALE, YAKIN EVRE LfiKLER

A M A
Toplumsal cinsiyet rolleri ile balantl olarak ortaya kan cinsiyet ayrmcl ve eflitsizliklerinin afetlerde nasl etkili olduunu
aklayabilmek.
Afetlerle yz yze gelen topluluklarda toplumsal olarak yaflanan deiflimlerin baflnda sosyal iliflkilerdeki deiflim gelmektedir. rnein, gruplar afetler sonras meknsal bir deiflim yaflamfllarsa zellikle deprem gibi afetler sonras yeniden yerlefltirilmeleri sz konusu ise bu yerlerde kuracaklar sosyal iliflkileri yeni ve tandklar olmayan insanlarla olacandan bir uyum sreci yaflanmaktadr. Yeniden yerleflmelerde alflldk evreden uzaklaflma, yabanclk ve izole edilmifllik duygular, meknsal
ve corafi farkllk nemli faktrlerdir. Sosyal iliflkilerin deiflimini etkileyen dier
faktrler afetlerin yaratt manevi-ruhsal skntlar, bozulan ekonomik koflullardr.
Gerek kiflisel/zel alanda gzlenen psikolojik etkiler gerekse birok kiflinin yaflam
biimini etkileyen ekonomik koflullar sosyal iliflkilerde azalmaya neden olmaktadr.
Aile, kriz dnemlerinin en nemli kurumudur. Hem kaynaklarn hem emein bir
araya getirilmesi hem de geim yollarnn eflitlendirilerek gvence oluflturulmas
balamnda bireyler aile ve yakn evre iliflkilerine gvenmektedir. Kurumsal desteklerin yan sra, aile ve yakn evre destekleri ok fazla nem taflmaktadr.
Afetler sonras koflullar aile kurumunu derinden etkilemektedir; gerginlikler ve
atflmalarn daha sk yafland, bireylerin daha krlgan olduklar, glklerin hanenin nceki konumunu sarst ve bunlara bal olarak boflanmalarn artabildii
durumlar sz konusu olabilmektedir. rnein, Trkiyede Marmara depremi sonras, bu afeti iki kez yaflamak durumunda kalmfl olan Dzce ili boflanma saylarndaki artfl bunu dorulamaktadr (DE,2002). Aile bireyleri, zellikle ocuklar, hanede yaflanan olaylardan etkilenmektedir. ocuklarn okul baflarlar, sosyal iliflkileri ailenin etkilenme derecesi ile paralel olarak deiflmektedir.
Aile ii fliddet ve kadnlarn maruz kald fliddet biimleri afetler srasnda ve
sonrasnda artmaktadr. rnein, 2004 ylnda, 30.000den fazla insann ld ve
860.000 kiflinin yerlerinden olduu Sri Lankada yaflanan Tsunami afeti sonras
kaydedilen tecavz ve cinsel fliddet olaylar artmfltr. Kimi zaman kurtarclarnn
cinsel fliddetine maruz kalan, kimi zaman afetler sonras yerlefltirildikleri kamplarda, geici barnaklarda, tecavze urayan kadn ve kz ocuklarnn en nemli sorunlarndan biri, gvenli bir evrede yaflamaktr. Deprem sonras koflullarda kendilerini gvencesiz hisseden ve aile bireylerinin kayb nedeniyle korumasz kaldklarn dflnen kadnlarn zedelenebilirlikleri artmfltr (Fisher, 2010:907). Sz edilen afet srasnda, ev ii fliddet olaylarnda da benzer bir artfl saptanmfltr. Yaplan
arafltrmada grfllenlerin te ikisi hane bireyleri arasndaki iliflkilerde daha fazla fliddete tank olduklarn belirtmifllerdir (Fisher, 2010:908). Erkeklerin zellikle
maddi konularda yaplan tartflmalarda kontrol ve hkimiyeti salamak adna fliddeti bir ara olarak kullandklar belirtilmifltir. Ailelerin yaflad fliddet olaylar ve
paralanma sreci, ocuklara da yansmaktadr.
87
88
Trkiyede Marmara Depremi sonras befl ylda nasl bir deiflim yaflandn incelemek zere gereklefltirilen bir alan arafltrmasnda (Kmbetolu ve dierleri,
2006) kendileriyle grfllenler, sokak ocuklar problemi ile depremlerden sonra
yz yze geldiklerini, ayrca ocuklarn deprem sonras yllarda farkl bir sosyalizasyon srecinden getiklerini ifade etmifllerdir. Yardm kuyruklarnda geen iki
uzun yl, eitimde altyapsal ve nitelie iliflkin kayplar, meknsal glkler, ocuklarn byme dnemlerinde sorunlarla dolu bir sosyalizasyondan gemelerine
neden olmufltur (User, 2006).
Hayatn yeniden kurulma uraflnn verildii yllarda, hanelerdeki ifl blm,
bireyler arasnda ifllerin paylaflm deiflebilmektedir. Becerisi orannda herkesin
her ifli yapmasnn gerektiine dayanan bir anlayfl ortaya kmaktadr. Kadnlar aile ii etkileflimlerde olumlu, destekleyici, problem zc roller stlenmekte, afetler gibi zel durumlar iin zveri, gven ve sabrn yan sra yeni beceriler kazanmaya gayret ederek var olan becerileri ile hanelerine destek vererek yaflamlarn
normallefltirmeye gayret etmektedir.
Kadnlarn sadece ev ve mutfak idare eden rol ve deiflen kuflaklardan erkeklerin otoritesine boyun emelerini gerektiren hiyerarflik yap, ksmen de olsa deiflebilmektedir. rnein, Dzcede geeklefltirilen bir deprem arafltrmasnda, hanelerde yafl hiyerarflisinin srmekte olduu, kadn ve erkein yafllya sayg temelinde uyduu otoritenin, cinsiyet hiyerarflilerinde bu lde kesin olmad grlmfltr. Kadnlarn aile birliinin taleplerine uyduklar, ancak kendi taleplerinin
gereklefltirilmesinde de srarl olduklar anlafllmaktadr. Sz edilen arafltrmann
verilerine gre, grfllenlerin yars, nemli konulardaki, rnein, ev-arsa alm konusundaki kararlarn da paylaflldn belirtmifllerdir.
Karar mekanizmalarnda, konuya gre farkllklar gzlenmekle birlikte, ocuklarn okul ve evlilik kararlar konusunda da yaklaflm benzerdir. Ailedeki eitim dzeyi arttka kararlarn aile iinde alnmas dflncesinde de artfl grlmektedir. Bunlarn yan sra zellikle ekonomik konulardaki kararlarda erkek
dflncesine nem verme eilimi srmektedir. Aileyi ilgilendiren kararlar konusunda aile byklerinin etkisinin azald gzlenmifltir. ounluk olmasa da depremlerden sonra karar mekanizmalarnn deifltiini belirtenler bulunmaktadr
(Kmbetolu, 2006).
Afetlerin sonrasnda toplumsal dokunun deifliminden sz eden alflmalar,
bireylerin hayatlarn yeniden kurarken olup bitenlerle bafl etme abalar ile ilgili olarak toplumsal algnn da nasl deifltiine dikkat ekmektedirler. zellikle
iyileflme dnemlerinde, afetle yz yze gelenlere yardm ve destek abalarnn,
onlardan yararlananlara karfl belirli bir toplumsal tutumu oluflturduu gzlemlenmektedir. Hayatlarnn birok alannda kayplarla mcadele etmek zorunda
kalan afetzedeler, kamusal yardm talep ettiklerinde veya bu yardm kullandklarnda baz etiketlendirmelere maruz kalabilmektedirler. Yardm kabul edenler,
tembel, alflmak istemeyen, zayf karakterli bireyler olarak alglanabilmektedirler (Fothergill, 2003). Bu negatif tutumlar yardmlar uzun bir sre devam ettiinde ve talep edenler, yararlanclar kadnlar olarak alglandklarnda, kalp yarglara dnflebilmektedirler. Kimi zaman yardmlardan yararlananlarn, kendileri
iin byle bir algnn varln hissettikleri ve bundan rahatsz olduklar da saptanmfltr (Fothergill, 2003: 660). Yardm kabul etmek, aflalayc, kk dflrc ve zayflk iflareti olarak kabul edilebilmektedir.
Uzun sren yardmlarn topluluu zorluklarla mcadelede kolaycla alfltran
yanna vurgu yaplmakta, ayrca bu yardmlardan yararlanamayanlar arasnda hofl-
89
4. nite - Afetler
nutsuzluk duygular oluflturabildii belirtilmektedir. Amerika Birleflik Devletlerinde Kuzey Dakotada 1997de yaflanan su baskn sonras yaplan yardmlardan yararlananlarla yaplan arafltrmada, kadnlarca zellikle gda, giysi yardmlarn kabul etmenin zorluu ve baflkalarna baml olarak yaflamann gl ifade edilmifltir (Fothergill, 2003). 1999 Marmara Depremi sonras birok depremzedenin de
benzer duygular ve deneyimleri yaflad gzlemlenmifltir. Afetlerin sonularndan biri de, bireylerin psikolojisine yansyan deiflimlerdir. Bu deiflimler, afetzedelerin aile ve sosyal iliflkilerini etkilemektedir. Bireylerin maruz kald travmatik
etkiler ve yafladklar travma ile bafl edebilme gleri, afetler sonras eflitli arafltrmalarn konusu olmufltur. Bu arafltrmalarn verileri normal dnemlere gre bireylerin yafladklar ruhsal sorunlarn % 17 orannda arttn gstermektedir (User,
2006:114)
21 Eyll 1999da Taiwann merkezinde Ms=7.3 byklnde bir deprem yaflanmfl, 2.500 kifli lmfl ve yaklaflk 17.000 bina hasar grmfltr... Depremi izleyen ilk drt ay iinde 663 depremzedenin psikolojik durumlar incelenmifl ve bunlarn %11.3nde travma sonras stres bozukluu, %32inde ise bu bozukluun bir
ksm belirtileri gzlemlenmifltir. Psikolojik sorun olasln artran deiflkenler, kadn olmak, yaflllk, maddi kayplar yaflamfl bulunmak, takntl kiflilik yaps ve
asabi kiflilik zellii olarak sralanmfltr. Bu arafltrmada sonular blge halk arasnda afet ncesinde yaplmfl bir taramann sonularyla karfllafltrma imkn da
bulunmufl ve afet sonras psikolojik bozukluk orannn afet ncesi dneme kyasla iki kattan daha fazla olduu saptanmfltr (Yang ve ark. 2003, aktaran, User,
2006:114).
Bireylerin stresle, endifle ve kayglarla mcadele etmeleri, yeni yaflamlarn kurma abalarnda afllmas gereken nemli bir husustur. Kendine gven, iyimserlik,
kendini kontrol, afetlere bal stresle bafl etmede olumlu etkileri olan kiflisel kaynaklardr (Smer ve dierleri, 2005). Kadnlarn erkeklere gre afetlere bal stresi
daha fazla yafladklar grlmfltr. Bunun nedenleri arasnda ev kadnlarnn evlerinin gvenli ortamndan uzaklaflmalar, uzun sre hazr gda yardm almalar
belirtilmektedir (Smer ve dierleri, 2005: 340). Erkeklerin afetlerin yaflanmas ve
sonrasnda sorunlarnn farkl bir yaps olduu ileri srlebilir. Afetlerin dourduu kayplar ve etkileriyle bafla kmada toplumsal beklentilere bal farkllklar olduundan; erkeklerin daha gl, daha dayankl olmas beklenmektedir.
SIRA
SZDE
Afetlerle yz yze gelmifl kadnlarn ve erkeklerin aile iliflkileri nasl
etkilenmektedir?
Toplumsal cinsiyet rollerinin kendilerine ykledii, korkusuz, direnen, mcaD fi N E L M

deleci olma rolnn arl altnda erkeklerde kadnlar gibi travma sonras stresle
bafl etmek zorunda kalmaktadrlar (User, 2006) .Bu konuda yaplan arafltrmalar,
S Oda
R Udaha aktif ve
afetlerin, yaflamn normallefltirilmesinde erkekler kadar, kadnlar
mcadeleci olmaya zorladn grebilmek mmkndr.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
90
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Afetlerin toplumsal cinsiyet rolleri ile iliflkisinin

kavram ve boyutlarn ifade edebilmek.
Afetler, toplumsal dokuda byk sarsntlar yaratmaktadr. Afetleri yaflayanlarn yaflamlarnn
normale dnmesi uzun yllar almaktadr. Bu srede iki nemli boyuttan sz etmek mmkndr; Birincisi, afetlerin etkilerine ilave olarak toplumsal yapda ncesinde var olan sosyal sorunlar, ikincisi afetlerin etkisi ile artan toplumsal eflitsizlikler, rnein sosyo-ekonomik eflitsizlikler,
toplumsal cinsiyet eflitsizlikleri. Bu iki boyut afetlerle yz yze gelen kadn ve erkeklerin savunmaszlklarn farkl dzeylerde artrmaktadr.
Toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlarn, afetler sonras iyilefltirme srelerine etkilerini ayrt
edebilmek.
Toplumsal cinsiyet rollerine duyarl yaklaflmlarla zmler retme abalar, bu konu ile ilgili
uygulanacak proje ve programlar daha etkin klmaktadr. Bu yaklaflmla, uzun dnemli iyilefltirme alflmalarnda hedeflerin daha iyi saptanmas, hizmetlerin doru insanlara ulaflabilmesi, ihtiyalarn farkllnn tespiti, sosyal sorunlarn daha da bymemesini salamak mmkn olmaktadr. Afetler sonras oluflturulacak sosyo-ekonomik politikalarn daha eflitliki dzenlenmesinde
toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlarn nemi
byktr.
Afetlerin kadnlar ve erkekleri nasl farkl etkilediini ve bunlar yaratan nedenleri betimleyebilmek.
Afetlerde toplumsal cinsiyet rollerine bal olarak, kadnlar ve erkekler farkl sorumluluklar,
deiflen roller ve farkl bafl etme yollar ile hayatlarn normale evirmeye alflmaktadr. Kadnlar
afetler sonrasnda ncesinde var olmad kadar
ok alflmak, kendilerine baml olanlar iin gelir elde etmek, kamusal alanda olmak, sorunlarna zm aramak zorunda kalmaktadrlar. Erkekler afetlerin yaratt ifl ve gelir kayplarnn
stesinden gelmeye, yeni ifllere uyum gstermeye hane iinde deiflen rollerine alflmak durumunda kalmaktadrlar.
N
A M A
N
A M A
Afetler sonras kadnlar ve erkeklerin zedelenebilirlikleri ve toplumsal cinsiyet rolleri arasndaki iliflkiyi ifade edebilecek bilgi ve beceriyi
kazanabilmek.
Afetlerin etkilerinin arafltrld alflmalar toplumsal cinsiyete dayal farkllklara dikkat eker.
Kadnlar biyolojik, ekonomik, sosyal, politik, kltrel faktrler nedeniyle daha fazla zedelenirler.
Ayrca ev ii fliddet ve cinsel fliddete karfl da daha fazla zedelenebilirdirler. Erkeklerden beklenen toplumsal cinsiyet rollerinin ise belirli konular iinde kalplaflmasndan dolay, afetler sonras ifl ve mal kayplar erkeklerin yaflamlarn byk lde deifltirir. Hayat yeniden kurma abalarnda, ifl ve gelire iliflkin yaplacaklarn planlanmas ve gereklefltirilmesi daha ok erkeklerden beklenir. nceki toplumsal konum ve sorumluluklarnn rol bu konuda ne kar.
Toplumsal cinsiyet rolleri ile balantl olarak ortaya kan cinsiyet ayrmcl ve eflitsizliklerinin aile ve evre ile balantl olarak afetlerde
nasl etkili olduunu aklayabilmek.
Aile, kriz dnemlerinin en nemli kurumudur.
Afetler sonras koflullar aile kurumunu derinden
etkilemektedir; gerginlikler ve atflmalarn daha
sk yafland, bireylerin daha krlgan olduklar,
glklerin hanenin nceki konumunu sarst
ve bunlara bal olarak boflanmalarn artabildii
durumlar sz konusu olabilmektedir. Kadnlarn
erkeklere gre afetlere bal stresi daha fazla yafladklar grlmfltr. Bunun nedenleri arasnda
ev kadnlarnn evlerinin gvenli ortamndan
uzaklaflmalar, uzun sre hazr gda yardm almalar belirtilmektedir. Erkeklerin afetlerin yaflanmas ve sonrasnda sorunlarnn farkl bir yaps olduu ileri srlebilir. Afetlerin dourduu
kayplar ve etkileriyle bafla kmada toplumsal
beklentilere bal farkllklar olduundan; erkeklerin daha gl, daha dayankl olmas beklenmektedir.
4. nite - Afetler
91
Kendimizi Snayalm
1. Afetlerden kadnlar ve erkekler neden farkl etkilenmektedirler?
a. Kaynaklara ulaflmlar farkldr.
b. Karar verme gleri farkldr.
c. Kendilerinden beklenenler farkldr.
d. Toplumsal konumlar farkldr.
e. Kadnlar daha gszdr.
6. Afladakilerden hangisi kadnlarn afetler sonrasnda daha fazla maruz kaldklar durumdur?
a. Yardm almak
b. Kararlara katlmak
c. Kolay ifl bulmak
d. fiiddet
e. Kredi almak
2. Afladakilerden hangisi afetler sonrasndaki iyilefltirme dnemlerinde nemli bir deiflken deildir?
a. Kadnlarn ve erkeklerin yafllar
b. Kadnlarn ve erkeklerin gelir dzeyleri
c. Kadnlarn ve erkeklerin zeklar
d. Kadnlarn ve erkeklerin eitim dzeyleri
e. Kadnlarn ve erkeklerin mensup olduklar etnik
grup
7. Afetler ve toplumsal cinsiyet rolleri iliflkisini konu edinen yaznda, temel ynelim afladakilerden hangisidir?
a. Kadnlar ve erkekler afetlerden benzer biimde
etkilenirler.
b. Afetlerde en byk kayp ekonomiktir.
c. Afetler ve toplumsal cinsiyet rollerinin iliflkisinde yardm ve destek ok nemlidir.
d. Afetler kadnlar ve erkekler arasndaki iliflkiyi
etkiler ve afetlerin asl kurbanlar kadnlardr.
e. Toplumsal cinsiyet rollerine iliflkin farkndal
yaratmak iin eitim.
3. Afladakilerden hangisi zedelenebilirlii artran faktrlerden biri deildir?

a. evresel
b. Ekonomik
c. Sosyo-kltrel
d. Politik
e. Askeri
4. Afladakilerden hangisi afetlerin arafltrlmasnda
nemsiz bir unsur olarak saylamaz?
a. Kadnlarn bilgisinin marjinallefltirilmesi
b. Arafltrmann znesi
c. Arafltrmann yntemi
d. Arafltrmann kavramlar
e. Arafltrmann yeri
5. Afladakilerden hangisinin deiflmesi afetler sonrasnda kadnlarn ve erkeklerin sivil toplum kurulufllarnn faaliyetlerine aktif katlmn kolaylafltran etkenlerden biridir?
a. Afetler sonras sivil toplum kurulufllarnn kadnlarn ve erkeklerin ihtiya ve talepleri dorultusunda alflmas
b. Sivil toplum kurulufllarnn maddi destek salamas
c. Sivil toplum kurulufllarnn siyasi eilimleri
d. Sivil toplum kurulufllarnn erkeklerce ynetilmesi
e. Sivil toplum kurulufllarna kolay ulaflma
8. Afetzedelerin, kamusal yardm ve bu yardm kullanmalar ile ilgili olarak ortaya kan genel olumsuz tutumlar afladakilerden hangilerini kapsamaktadr?
a. Etiketlendirmelere maruz kalma
b. Kalp yarglarla karfllaflma
c. Ayrm yapldna iliflkin sylentiler
d. Bireylerde utanma duygusunun yaratlmas
e. Hepsi
9. Afetler zerine yaplan sosyal arafltrmalarda afladakilerden hangisi arafltrmalarn sonularn en fazla
etkilemektedir?
a. Arafltrmann yapld yl
b. Arafltrma ekibi
c. Arafltrmann yntemi
d. Arafltrmann analiz birimi
e. Arafltrma alan
10. Afetlerle yz yze gelen topluluklarda sosyal iliflkilerin deiflimini en az etkileyen faktr afladakilerden
hangisidir?
a. Manevi-ruhsal skntlar
b. Can kayplar
c. Bozulan ekonomik koflullar
d. Yeni yerlere taflnma
e. Zengin komflular
92
Okuma Paras
TOPLUMSAL CNSYET VE AFETLER AININ YARDIM VE YENDEN YAPILANDIRMANIN GENfiLETLEBLMES N HAZIRLADII ALTI LKE
1.Byk dfln: Toplumsal cinsiyet eflitlii ve risk azaltma ilkeleri, afetler sonras kurtarma, yardm ve yeniden
yaplandrlma srelerinin tm boyutlarna rehberlik etmeli, yol gstermelidir. Planlanmas gerekenler;
1. Kadnlarn ve yerel topluluun glenmesini
salayacak biimde zmler,
2. Savunmaszln asl nedenlerine, zellikle toplumsal cinsiyet ve sosyal
eflitsizliklere iflaret eden, onlar adres gsteren yollar yeniden infla etme,
3. Kadnlarn katlm ve liderlikleri iin anlaml
frsatlar yaratma,
4 Risk altndaki yerel kadnlarn savunmaszlklarnn deerlendirildii projelere younlaflma,
5. Kadnlarn ekonomik yardm ve geliri destekleyici programlara erifliminden, adil cretlendirilmesinden, geleneksel olmayan beceri eitimlerinden,
ocuk bakm ve sosyal desteklerden yararlanabildiklerinden emin olma,
6. Sosyal hizmetlere, ocuklarn desteklendii yaplandrmalara, kadn merkezlerine, kamplarda kadn kfleleri ve dier gvenli yerlerin oluflturulmasna ncelik verme,
7. Kadnlar glendirecek pratik admlar atma;
-Yeni oluflturulan evlerin her iki isme karlmasna
zen gsterme,
-Evlerin yapmna olduu kadar i tasarmna da
kadnlar dahil etme,
-Kadnlarn toprak mlkiyeti haklarn gelifltirme,
-Geleneksel olmayan beceri ve hnerleri gelifltirici
gelir getirici projeler salama,
-Deprem sonras iyilefltirme projeleri ile uraflan
kadn gruplarna maddi destek salama.
2.Gerekleri yakala: Toplumsal cinsiyet analizleri keyfi ve blc deil, tersine dorudan yardm ve planlar
oluflturulmasna btnlkl ve eflitliki bir yeniden yaplandrma srecine esastr. Afetlerde yaplacak ifllerin
hibiri toplumsal cinsiyet tarafsz olamazlar. Bunun iin
planlamada;
1. Toplumsal cinsiyet temelinde veri toplamak
2. Topluluk temelli deerlendirmeler ve izleme arafltrmalarnda kadnlar eitmek ve yararlandrmak
3. evre kaynaklarnn ve topluluklarn karmaflk
bilgisini kadnlardan almak,
4. Toplumsal cinsiyet temelli ihtiyalar belirleme

ve tanmlama, yani evde alflan kadn iflilerin, yerinden edilmifl ve g etmifl olan kadn ve erkeklerin ihtiyalarn.
5. Kurtarma ve yardm alflmalarnda toplumsal
cinsiyet duyarll olan (ak ya da rtk ) bteleri izlemek.
6. Gda, hizmet ve frsatlarn kadnlara ve erkeklere eflit dalmn izlemek.
7. Afetlerle ilgili tm inisiyatiflerinin uzun ve ksa vadede kadn ve erkekler zerindeki etkisini
deerlendirmek.
8. Zaman iinde farkl balamlarda deiflimleri
izlemek.
3.Yerel kadnlarla alflma: Kadnlarn oluflturduu topluluk temelli rgtlenmeler, afetler karflsnda yaplacak
olanlara iliflkin grfl, bilgi deneyim, dayanflma alar ve
kaynaklara sahiptir. Var olan kadn gruplarnn kapasitelerini gelifltirmek ve onlarla alflmak. Bu gruplar;
1. Afetlere iliflkin deneyim sahibi olan kadn
gruplar,
2. Kadn ve geliflme konusunda alflan sivil toplum kurulufllar, evre sorunlar ile ilgili aktivist kadn gruplar,
3. Kz ocuklar ve kadnlara odaklanan savunuculuk gruplar,
4. Kadnlar aras komflu gruplar,
5. Hizmet organizasyonlar,
6. Meslek kadnlar, eitimciler bilim kadnlar, acil
durum yneticileri oluflturmaktadr.
4.Stereotiplere direnmek: Birbirinden farkl ve belirli kltrel, ekonomik, politik ve cinsiyetler balamnda
btn inisiyatiflerin bilgisine dayanmak. Yanlfl genellemelere karfl durmak.
1. Hayatta kalan kadnlar ilk tepki gsterenler ve
yeniden inflaclardr, pasif kurbanlar deildirler.
2. Anneler, byk anneler ve dier kadnlar ocuklarn hayatta kalabilmeleri ve yeniden hayat kurabilmeleri iin can alc nemdedir. Kadnlarn ihtiyalar ocuklarnkinden farkl olabilir.
3. Btn kadnlar anne deildir ve bir erkekle
yaflamazlar.
4. Kadnlarn ynettii haneler her zaman en yoksul veya en savunmasz olanlar olmayabilir.
5. Kadnlar her zaman ekonomik olarak baml
deil, retken, topluluk iinde alflan ve para kazananlardr.
4. nite - Afetler
93

6. Toplumsal cinsiyete iliflkin normlar erkek ocuk
ve yetiflkin erkekleri de tehlikeye atabilir, rnein,
ruh sal, risk alma, kazalar gibi konularda.
7. Hizmetler iin kadnlar hedef alma her zaman
etkin ve istendik deildir.
8. Marjinal kadnlar (yani, belgeleri olmayanlar, HIV/
AIDS virs taflyanlar, daha dflk sosyal snf veya
kasttan olanlar, yerliler, gmenler, seks iflileri gibi)
kapasiteleri ve yaklaflmlar asndan zgndr.
9. Tek bir yaklaflm veya l herkese uymayabilir
Kltrel olarak var olan belirli ihtiyalar ve istekler
sayg ile karfllanmaldr yani, kadnlarn geleneksel
dinsel pratikleri, giyimlerine, kiflisel hijyenlerine ve
mahremiyet normlarna sayg gsterilmelidir.
5. nsan haklar yaklaflmna uymak: Demokratik ve
katlmc inisiyatifler kadn ve kz ocuklara en iyi hizmeti sunabilirler. Kadnlar ve erkekler iin hayatta kalabilmek kadar, temel insani haklarn kullanabilecekleri yaflam koflullarnn salanmas da nemlidir. Kz ocuklar
ve kadnlar artan risklerle karfl karflyadr. rnein,
1. Cinsel taciz ve tecavz
2. En yaknlarndan kt davranfllara maruz kalma
(byk bir afeti takip eden aylar ve yllar iinde)
3. Kadn ticareti yapanlarca smrlme, seks ifliliinde smrlme,
4. Ev iinde, tarmda smrlme,
5. Toprak zerindeki haklarnn erozyonu ve kayb,
6. Erken ve zorla evlendirilmeye maruz kalma,
7. Zorunlu g,
8. reme sal hizmetlerinden yararlanamama
veya bunlara eriflim imknlarnn kaybolmas,
9. Ekonomik yeniden yaplanma iin kullanlacak
kaynaklar zerinde erkek kontrol.
6. Kadnlarn kapasitelerini gelifltirmek ve onlara
sayg duymak: Zaten ar ifl ykleri olan ve muhtemelen aile sorumluluklar artmfl olan kadnlara daha ar
ykler yklemekten kanma.
1. Kadnlarn, erken uyar sistemleri, okul ve evlerin
hazrlanmas, topluluk ii dayanflma, sosyal-duygusal
yeniden iyileflme sreleri, genifl ailenin bakm gibi
konulardaki katklar tannmal ve desteklenmeli.
2. Yerel kadnlarn beceri, enerjilerinden, zamanlarndan yararlanlmal.
3. Gelecekte karfllafllacak afetlerin planlanmasna
ocuk bakm, ulaflm ve dier destek sistemlerinin
salanmas ile kadnlarn daha tam zamanl ve eflit
katlmlarnn salanmas.
1. d
2. c
3. e
4. a
5. a
6. d
7. e
8. e
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Afetler Sonras Kadnlar ve

Erkekler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Afetlerin Etkileri ve Sonular konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Afetlere liflkin Arafltrmalara
Genel bir Bakfl konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Afetler Sonrasnda Sivil Toplum Kurulufllar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Afetlerin Etkileri ve Sonular konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Afetlerin Etkileri ve Sonular
Yantnz yanlfl ise Afetlerin Etkilerinin Arafltrlmas konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Afetler ve Aile, Yakn evre
liflkileri konusunu gzden geiriniz.
94

Sra Sizde 1
Doal afetler ve insan eliyle yaratlmfl olanlar. Doal
afetler, doann kontrol edilemez glerinin yaratt
byk ykmlar olarak tanmlanabilir. Depremler, yangnlar, tsunamiler, ktlklar, volkanik patlamalar, byk
frtnalar, kasrgalar, yer kaymalar, su basknlar, salgnlar, evresel ykmlar bu gurupta yer almaktadr. nsan
eylemlerinden kaynaklanan afetler ise kastl insan eylemleri sonucu oluflan ve kazara oluflanlar olarak ikiye
ayrlabilir. Kastl insan eylemleri olarak i savafllar, iflgaller, uluslararas savafllar, uluslararas terrizm, soy
krmlar, birinci grupta yer alrken nkleer ve endstriyel kazalar sonucu oluflan byk ykmlar ikinci grupta
yer almaktadr.
Sra Sizde 2
Zedelenebilirlik, doal afetlerin sonucunda, bir kifli veya grubun iinde bulunduklar durumlara bal olarak
afetlerden etkilenmeleri nedeniyle oluflan kayp ve zararlarla bafl edebilme kapasiteleri olarak tanmlanmaktadr. Zedelenebilirliin, fiziksel, ekonomik, sosyal ve
evresel boyutlar bulunmaktadr. Fiziksel zedelenebilirlik, infla edilmifl evrenin hassasiyeti, etkilere ak olmas olarak tanmlanmaktadr. Ekonomik zedelenebilirlik, insanlarn toplumsal olarak mensup olduklar snf,
tabaka, etnik aznlk, avantajl veya dezavantajl gruplarda olmalar nedeniyle daha az ayrcalkl olma hlleri ile iliflkilendirilmektedir. Sosyal olarak oluflan zedelenebilirlik ise kadnlarn ve erkeklerin sosyal rollerinden, hkim toplumsal cinsiyet ayrmcl ve eflitsizliklerinden doru ortaya kan olgudur. Risklere eflitsiz maruz kalfla iflaret etmektedir. evresel zedelenebilirlik,
doal kaynaklardaki bozulmann kapsamna iliflkindir.
Sra Sizde 3
Toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmlar, toplumsal kaynaklarn etkin kullanm, onlarn en ok ihtiyac olanlara ulafltrlmasn, salanacak hizmetlerin nceliinin ve
seiminin doru yaplabilmesini gelecekte karfllafllabilecek afetlerde daha fazla zedelenebilir olanlar iin stratejiler gelifltirilmesini salayacaktr. Bu yararlarn yan
sra en nemli boyutlardan biri, afetlerden sonra uzun
yllara yaylan iyilefltirme dnemlerinde grlen artan
fliddet olaylar, aile paralanmalar, eitim sorunlar,
psikolojik sorunlar ve benzerlerinin stesinden gelebilmek iin gelifltirilecek zmlerde yararl olabilmesidir.
Sra Sizde 4
Afetler aile ii ve sosyal iliflkileri etkilemekte, aile iinde gerginlikler, atflmalar yaflanabilmekte, bireyler daha krlgan olabilmektedir. Aile bireyleri arasnda kadnlar daha ok fliddete maruz kalrken erkekler alflldk statlerinin deiflimini yaflayabilmektedir. Aile bireyleri arasnda ocuklarn okul baflarlar etkilenmekte,
eflitli psikolojik sorunlar ve travma sonras davranfl ve
tutum deiflikleri yaflanabilmektedir.
Kaynaklar
Abbot, P.L. (1999). Naturel Disasters. Boston: McGraw
Hill.
Arolu,E.,Arolu,N.,Ylmaz,A.O., Girgin,C. (2000). Deprem ve Kurtarma lkeleri, stanbul: Evrim Yay.
Davis, D.E.(2005). Reverberations: Mexico Citys
1985 Earthquake and The Transformation of
Capital. The Resilient City. (Eds. L.J. Vale ve T.J.
Campanellas). Oxford: Oxford University Press.
Akkayan,T.,Krml,Y.,Polat,T. (2001). Deprem Yardmlarndan Yararlananlarn Deerlendirme
Raporu. stanbul niversitesi Yay. No. 4283.
Birleflmifl Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii(1997).
Dnya Mltecilerinin Durumu. Ankara: Birleflmifl Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii Ankara
Temsilcilii.
Bolin, R. M. Jackson ve Crist A. (1998). Gender Inequality, Vulnerability and Disaster: Issues in
Theory and Research. The Gendered Terrain of
Disaster. (Eds. E. Enarson ve B. H. Morrow). Londra: Pareger.
Bari,F. (1998). Gender, Disaster and Empowerment:
A Case Study from Pakistan. The Gendered Terrain of Disaster. (Eds. E. Enarson ve B. H. Morrow). Londra: Pareger.
Connell,R.W. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar.
ev. C. Soydemir. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Delaney, P. ve Shrader, E. (2000). Gender and PostDisaster Reconstruction: The Case of Hurricane Mitch in Honduras and Nicaragua. Report
prepared for the World Bank.www.anglia.ac.uk/geography/gdn.
Enarson,E. ve Morrow, B.H. (1998). The Gendered
Terrain of Disaster. Londra: Pareger.
4. nite - Afetler
Enarson,E. (2000). Gender and Natural Disasters. In

Focus Programme on Crisis Response and Recontsruction. Working Paper No:1. September.
Enarson, E. (2001). What Women Do: Gendered Labor
in the Red River Valley Flood Enviromental Hazards. 3(1):1-18.
Fordham,M. (1999). The Place of Gender in Earthquake Vulnerability and Mitigation. Cambridge: Geography Department Anglia Polytechnic University.
Fisher,S. (2010). Violence Against Women and Natural
Disasters:Findings From Post-Tsunami Sri Lanka,
Violence Against Women. Vol.16,No.8:901918.
Fothergill,A. (1998). The Neglect of Gender in Disaster Work: An Overview of the Literature. The
Gendered Terrain of Disaster. (Eds. E. Enarson
ve B. H. Morrow )... Londra: Pareger.
Fothergill, A. (2003). The Stigma of Charity:Gender,
Class, and Disaster Assistance. The Sociological
Quarterly. Vol. 44, No. 4:659680.
Gates, J.R. (2000). Democracy at Risk. Cambridge:
MA. Perseus Publisher.
Ginige, K.Amaratunga, D.Haigh,R. (2009). Mainstreaming Gender in Disaster Reduction:Why and How?,
Disaster Prevention and Management.Vol.18,
No.1:23-34.
Neumayer, E. Ve Plmper, T. (2007). The Gendered
Nature of Natural Diseasters: The Impact of Catastrophic Events on the Gender Gap in Life Expectancy, 19812002, Annals of the Association of American Geographers. Vol. 97, No: 3:
551566.
Kasapolu,A. ve Ecevit,M. (2001). Depremin Sosyolojik Arafltrmas. Ankara: Sosyoloji Dernei Yayn.
Kelefl,R. (2007). Afet Ynetimi Asndan Trkiyede
Merkezi ve Yerel Ynetim, Afet Risk Ynetimi, (Der.
N.E.Erkan, A.Gner, K.Demeter). stanbul: Marmara
niversitesi ve Dnya Bankas Yay.
Krishnadas, J. (2007). Relocating the Masters Domain:
Social and Legal Locations of Gender From PostDisaster to Everyday Life, Social & Legal Studies.
Vol.16,No.1:131147.
Kuznar, L.A. (1997). Reclaiming a Scientific Anthropology. Walnut Creek: Alta Mira Press.
Kmbetolu, B. (2006). Depremde ve Sonrasnda Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Hiyerarflisi Toplumbilim Dergisi, Deprem zel Says. No.21:
6180.
95
Kmbetolu, B.,User,.,Yarar, B. (2006). Afet Sonras

Konut Edindirme zmleri: Bir rnek Olgu Olarak Dzce Kalc Konutlar, Toplumbilim Dergisi, Deprem zel Says. No.21: 97108.
Kmbetolu, B. ve User, . (2010). Gender Aspects of
the Disaster Recovery Process. Womens Encounter with Disaster. (Eds.S.Dasgupta, I.fiiriner,P.Sarathi). Londra: Frontpage Pub.
zmen, B.ve Bac, G. (2000). 12 Kasm 1999 Dzce
Deprem Raporu. Ankara: T.C. Afet flleri Genel
Mdrl, Deprem Arafltrma Dairesi Baflkanl.
Ray-Bennett, N. (2010). The Role of Microcredit in Reducing Womens Vulnerabilities to Multiple Disasters, Disasters. Vol. 34.No.1:240260.
Sumer,N., Karanc,A.N., Berument, S.K., Gnefl, H.
(2005). Personal Resources, Coping Self-Efficacy,
and Quake Exposure as Predictors of Psychological
Distress Following the 1999 Earthquake in Turkey,
Journal of Traumatic Stress.
Vol.18,
No.4:331342.United Nations Enviroment Programme (UNEP). (2005). Feature Focus:Gender Poverty and Enviroment, Nairobi:GEO Yearbook
2004/2005.
Yucak, E. (2004). mece Evleri. Kamusal Alan. (Der.
M.zbek). stanbul: Hil Yay.
Amalarmz
N
N
N
N

Bir g oda olarak medyann kadnlarla ilgili bilgi ve enformasyon akfln snrlama biimlerini tanmlayabilecek,
Medyann cinsiyet eflitsizliini ve cinsiyete dayal ayrmcl pekifltirmek iin
izledii teknikler ve yollar hakknda farkndalk kazanabilecek,
Cinsiyet kr yaynclk trlerini ve rneklerini aklayabilecek,
letiflim sektrnde mevcut istihdam politikalarnn cinsiyeti ynelimleri hakknda bilgi edinmek suretiyle iletiflim alannda cinsiyet eflitlii nndeki barikatlarn kaldrlmas ynnde oluflturulan bilgi birikimini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kitle letiflim Aralar

Kadn Kamusall
Kadn zler Kitle
Popler Kltr
Cam Tavan
Cinsiyet Eflitsizlii
Cinsiyet Ayrmcl
Reklam ve Siyasal Reklam
Medya alflan Kadnlar
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Toplumsal Cinsiyet
ve Medya
MEDYA VE KADINLAR
ARASINDAK LfiKY
TANIMLAMAK
KADIN OKUR VE ZLEYCNN
AfiAILANMASINA MKAN
TANIMAMAK
HABERSZ BR DNYADA
BIRAKILMAK
ORTA SINIF KADINLIIN
YCELTMNN BR ARACI
OLARAK REKLAM
MEDYADA ALIfiAN KADINLARIN
KONUMU
TRKYEDE MEDYADA ALIfiAN
KADINLARIN DURUMU
Medya
MEDYA VE KADINLAR ARASINDAK LfiKY
TANIMLAMAK
N
A M A
Bir g oda olarak medyann kadnlarla ilgili bilgi ve enformasyon akfln snrlama biimlerini tanmlayabilmek.
Gndelik hayatta, yaflam deneyimlerinin bilgisini aktarmada yzyze iliflkilerin yerini iletiflim aralarnn almasnn tarihi iindeki dnflm ve deiflimlerin yol gstericiliinde kadn ve medya iliflkilerini sorgulayarak dflnmeye bafllayabiliriz. Bat Avrupada ilk basl kitaplar XVI. yzylda, ilk dergi ve gazeteler ise XVIII. yzylda yaynlanmaya bafllamfltr. Kiflilerin kendi baflna okuyacaklar matbaa rnlerinin yol at deiflimi Gutenberg Devrimi diye adlandran yazarlarn yan sra,
bu geliflmenin ok yavafl olduunu, dnyann her yerinde ayn tarihlerde yaflanmadn ve okur yazarln toplumsal snf ve katmanlar arasnda yeterince yaygnlaflmadn iddia eden arafltrmaclar da vardr.
Kadnlarn matbaa rnlerine yaygn bir biimde ulaflmalar, dnyann bat yaSIRAayn
SZDE
r kresinde XX. yzyln ilk yarsnda, dou yar kresinde ise
yzyln son
eyreinde gerekleflebilmifltir. XX. yzyln yaygn iletiflim aralar olan radyo, televizyon, sinema ve bilgisayar dinleyicisi/izleyicisi/kullancsna eriflimini matbaa
D fi N E L M
rnlerine gre ok daha hzl bir biimde tamamlamfl olsa da bu hzn yaratt
sorunlar toplumsal snf ve katmanlara mensup kadnlar tarafndan ayn biimde
S O R U ve katmanyaflanmamfltr. Farkl corafyalarda ve farkl lkelerde farkl snflardan
lardan kadnlarn sorunlarndaki okluk dikkat ekici farkllklar ierse de ortak
olan olgu kadnlarn tecrbelerini aktarma ve iletmekteki engellerin
de var
D K K Abugn
T
olmaya devam etmesidir. Bir baflka deyiflle, modern kapitalist lkelerde haberdar
etmek ve deneyimin bilgisini aktarmak iin icat edilen iletiflim aralar, kadnlarn
SIRA SZDE
haberdar olmasna ve deneyimlerinin bilgisini aktarmasna yeterince araclk etmemifl, kadn bilgi ve deneyiminin toplumsal snf ve katmanlar arasnda dolaflmn
salayamamfltr. Bunun en temel nedeni, bu arac kurulufllarn
krlarn oaltmak
AMALARIMIZ
iin faaliyetlerini srdren ticari kurulufllar olmasdr.
N N
letiflim tarihiyle ilgili ayrntl bilgi almak iin Jean-Noel Jeanneneyin

GK Bafllangcndan
T A P
nmze Medya Tarihi (Yap Kredi Yaynlar. stanbul, 2006) bafllkl kitabna gz atabilirsiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
98
Kadn okur yazarlnn ok dflk dzeylerde seyrettii XIX. yzyl boyunca, kadn, okuyucuya ynelik kitap, dergi ve gazete yaynlamak pek krl giriflimler olmamfltr. Bu yzyln sonunda Bat Avrupada ve ABDde burjuva kadnlarn eitim olanaklarndan daha ok yararlanabilmeleri sonucunda kadnlara ynelik yaynclk olarak adlandrlan, duygulara seslenen, romantik, ev ii hayat merkeze alan, edebi deeri tartflmal yazn tr eflliinde kitaplar, gazeteler ve dergiler yaynlanmaya bafllamfltr. Yine bu yzyln sonunda anlan lkelerde eflitlik ve oy hakk iin mcadele eden kadnlar, kitaplar, dergiler, gazeteler, risaleler, manifestolar, bildiriler, el ilanlar, afifller yaynlamak suretiyle feminist yaynclk anlayflnn ilk rneklerini ortaya
karmfllardr. Bu yaynlarn en temel zellii srekliliklerin kesintili olmasdr. Basn alannda sermaye younlaflmas ve tekelleflmenin bafllad tarihi dnem iinde,
ilan ve reklam gelirleri olmakszn yaynlarn srdrmeye alflan sosyalist ve feminist basn mali basknn yan sra zerlerinde younlaflan siyasi bask ve sansrden
korunmak iin ou zaman yeraltna inmifltir. Datm bir nevi abonelik sistemine
dayal olarak srdrlen yaynlarn mr ise ksa sreli olmufltur (Kker, 1996). lan
ve reklam geliri olmakszn yayn yapmann srekli olmasa da mmknlnn anlafllmas sonucunda yaynlarn kr amac gtmemesi ve reklam gelirlerine yaslanmamas bir ilke hline dnflmfltr. Bylece XX. yzylda feminist yayncln kk
sermayelere dayal ve kar amal olmayan bir yaynclk politikasna ball esas hline gelmifltir. Cinsiyet eflitliini merkeze alan kadn hareketlerinin evresinde kurulan yaynclk politikasnn belirgin zellikleri flyle sralanabilir:
Kar amac gtmeyen, alternatif bir yaynclk anlayflna ballk ve politik yaSIRA
SZDE
ynclk
anlayflna
sadakat,
Yeni yayn aralarn denemek ve yazl/szel/grsel/elektronik aralarn
dflnda flark, duvar yazlar, sokak sanatlar gibi yeni iletiflim imkanlarn
D fi N E L M
zorlamak,
Eski ve yeni yayn teknolojileri arasnda tercih yapmamak, ikisini bir arada
S O R U
kullanmak,
Okur/yazar, izleyen/yapmc ikiliklerini ortadan kaldrmak,
Yerel ve
uluslararas yayn alanlarn yelemek,
DKKAT
Ulusal yaynclk flebekelerinin ve datm zincirlerinin dflnda kalarak, bu flebeke ve zincirlere karfl srekli elefltiri mekanizmas gelifltirmek,
SIRA SZDE
Orta snf
kadnlktan tretilen modern hikye kahramanlarnn temsilinin eksik ve abartl olduunu vurgulamak,
Feminist
hareketlerin ya da kadn hareketlerinin politik gndemini yaygnlaflAMALARIMIZ
trmay ncelemek.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Konuyla ilgiliKdaha
bilgileri Eser Kkerin Feminist Alternatif Medya zerine (LEF
T ayrntl
A P
Yllk 1995-96, ss. 22-24) bafllkl makalesinde bulabilirsiniz.
K T A P
SIRA
T E L E VSZDE
ZYON
Cinsiyet eflitliini
merkeze
TSIRA
E L E VSZDE
Z Y O N alan kadn hareketleri erevesinde kurulan yaynclk politikalarn erkek egemen yaynclk kltrnn retim politikalaryla karfllafltrnz.
D fi N E L M
D fisralanan
N E L M zelliklerle biimlenen yaynclk politikalar farkl lkelerde
Yukarda
N
T
N E T ve kltr deneyimleriyle iie gemifltir (Byerly, C. M., Ross,
farkl snf, etnikE Rkken
K., 2006). BuS deneyimler
ve onlarn zerine retilen bilginin okluu nedeniyle, aflaO R U
da okuyacanz blmde iletiflim alflmalar alannda farkl lke deneyimlerini
karfllafltran bilgi birikimi kastl olarak ihmal edilmifl ve feminist yaynclk politikaDKKAT
lar zerine sorunlafltrlan ana temalar tartfllmfltr.
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
5. nite - Medya
99
Bu ksm tamamlamadan nce deinilmesi gereken bir dier husus, iletiflim alflmalar ile kadn alflmalar arasndaki ortaklktr. 1970lerin ortalarnda yeni toplumsal hareketlerin politik basks ile bilimsel bilginin retilme koflullarna mdahale edilmesi sonucunda iki disiplinleraras alan olarak akademik at altna giren
bu iki alan yakn iflbirlii iinde varolmufllardr (Hall, 2008). Bilimde cinsiyet krln aflmaya ynelen akademik bilginin oluflturulmas dorultusunda iletiflim
alflmalar ve kadn alflmalar ortaklnda retilen bilginin sorunlafltrd ilk tema, kadn okur ya da izleyicinin konumudur.
KADIN OKUR VE ZLEYCNN AfiAILANMASINA

MKAN TANIMAMAK
N
A M A
Medyann cinsiyet eflitsizliini ve cinsiyete dayal ayrmcl pekifltirmek iin izledii teknikler ve yollar hakknda farkndalk
kazanabilmek.
1960larn ortalarndan itibaren popler yaynlarn, zellikle de kadn magazinlerinin

ideallefltirdikleri ve tektiplefltirdikleri kadnlk kurgusuna ynelik elefltiriyi ieren metinler yaygn bir okur ounluu ile buluflmufltur. Kadnlarn tarihte grlmemifl oranlarla yksek renimden yararlanmaya baflladklar bu yllarda, Bat Avrupada ve
ABDde niversite genliinin politik hareketleri iinde etkili olan feminist gruplar,
kitle iletiflim aralarnn rettii metinlerde kadn temsilin eksikliini vurgulayarak, orta snf gen kadn zerindeki basky teflhis etmelerine imkan tanyan metinlere sahip kmfllardr. Baflkaldranlarn alt metni niteliinde olan bu metinlere, kendileri ile
ilgili haberlerde kan dilin saldrganl da eklenince medyann dflmanl sorunlafltrlmfltr. Bu sorunlafltrmann iletiflim alflmalarndaki ilk rnleri, 1980lerin baflndan itibaren yaynlanmaya bafllayan alflmalarda gzkmektedir. letiflim alflmalarnn ilk metinleri kadn okur ve izleyicinin popler metinlere yatknln irdeleyen
ana akm alflmalarnn romanslara ve magazinlere snan kadnlarn gerekten katklar ve hayali bir dnyaya sndklar tespitinin yansz olmadn ortaya
koymufltur. Bu metinlerde ayn zamanda ana akm alflmalarnca dzeysiz diye nitelenen popler rnlerin tketicisi kadn Okurun da dzeysizliin verili kabul
edildii tespit edilmifltir. Simgesel yoketmenin sadece medyayla snrl olmad, ana
akm yaklaflmlarda grgl arafltrmalarn da kadn denekleri ataerkil n yarglarla
hazrlanan sorular ve sonular nceden kestirilebilen bulgularla mahkum ettiklerini
gsteren bir dizi alflma, kadn okurun romanslarda, sabun kp dizilerde ve kadn magazinlerinde aslnda baflka bir dnya zlemlerine bir dfl aradklarn ve mevcut basklara karfl isel direnme barikatlarn glendirdiklerini dile getirmifltir (Tuchman, 1978). Kadn izleyicinin ister sevda romanlar okurken, ister sabun kp dizileri izlerken uyuflturulmufl bir okur/izleyici olarak koltuuna yerleflmediini bu popler metinler araclyla gndelik ev hayat ve arkadafl evresiyle iliflki kurduunu,
birlikte yaplan yorumlarla kendi farkndalk ve bamszlk alanlarn oaltma istei
iinde olduklarn saptayan pek ok arafltrma vardr (van Zoonen, 1997).
Ana akm medya

alflmalar, Trkede ana
damar, klasik, tutucu gibi
kavramlarla da karfllanan,
ifllevselci, nicel lmler ve
snanabilir hipotezlere
ncelik veren bir
paradigmann ynlerdirdii
iletiflim alflmalarn
betimler (Mutlu, 1998).
100
Kadnlarn kendilerini ifade

etme olanaklarndan
mahrum braklmalarndan
duyduklar hnc anlatan ve
hnla sevmenin eflitli
klklara brnerek
potansiyel bir direnme halini
gndelik
hayatn iine
SIRA SZDE
kattn belirten Tania
Modleski, (1982) kapitalist
toplumlarda yaflatlmayan
D fi NveEballk
LM
feragat
duygularnn devamllnn
bu trlerle salandna
iflaret
S Oetmifltir.
R U
Romans, XII. yzyln
ortasnda Fransada geliflen
D K K A Tflovalyelerin
ve genellikle
aflklarn konu alan edebiyat
trdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tania Modleski
(1982)nin Hnla
Sevmek kitabnn
kapa
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Feminist literatrde
K T A Psabun kp (soup opera) dizileri zerine yaplmfl alflmalar
zetleyen bir metin olarak Mutlu Binarkn Ben - Bir Kadn zne- ve Benim Sabun Kpklerim ya da Pembe Dizilerim (LEF Yllk94, ss. 41-64) makalesine gz atabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Szlk anlam babann

hkimiyeti olan ataerkillik,
bafllangta aile reislerinin
otoritesi zerine kurulu
N T E R Nsistemleri
ET
toplumsal
tanmlamak zere
kullanlmfltr. Bugn ise
genel olarak erkek
tahakkmn yanstan daha
genel bir anlamla ykldr
(Marshall, 1999).
Sabun kp (soup opera)
bir dizi trdr. Sabun
kp anlamna gelen
soap opera dizilerde ele
alnan konularn hafiflii ve
bu konularn ifllenifl
biiminin zensizlii
fleklinde de
yorumlanabilmektedir.
Ancak bu adlandrma trn
ilk programlarnn
sponsorlarnn sabun
firmalar olmasndandr.
SIRA SZDE
Resim 5.1
Kadn yurttafllarn haklar kapsamnda dflnlebilecek olan okur/izleyici haklar ile mevcut siyasal sistemin iflleyifli hakknda enformasyon akflnn snrlln
dile getiren arafltrmalar, okur/izleyicinin sadece tketici olarak kavrandn gs N TKapitalist
ERNET
termektedir.
demokrasilerin liberal hukuk rejimi iinde normatif ya da
pozitif olarak dzenlenmifl okur/izleyici hakk anlayflnn gelifltirilememesinin ve
iletiflim ve bilgi edinme haklarnn bireysel hak temelinde tanmlanmasnn bedelini haklar teslim edilmeyen kadnlar ar bir biimde demektedir. Bu durumun
deiflebilmesi iin yaynclk alanyla ilgili politikalarn kamu otoritelerince yeniden
ele alnmas ve bu alanda politika reten sivil kurulufllarca dile getirilen afladakilere benzer taleplerin oaltlmas yerinde olacaktr:
Kadnlara enformasyon salayan yazl iflitsel grsel yaynlar iin kamusal
mali destek salanmas,
Kentlerde kamusal alanlarda kadnlarn tespit ettikleri sorunlara ynelik afifl
ve ak hava ilan panolarnn srekli tutulduu mekn dzenlemeleri,
Kadn yazarlarn ve filmcilerin rnlerinin halk ktphaneleri iin ok sayda
alnmas,
Kentlerde kadnlarn sorunlarn birbirlerine aktarabilecekleri alanlarn
salanmas,
Kadnlarn bilinmez klnan yklerini aa karan yaynclarn kamu
otoritelerince desteklenmesi.
Kadnlarn mevcut
iletiflim ortam iinde enformasyondan yoksun braklmasna karfl mSIRA SZDE
cadele eden sivil toplum kurulufllarnn taleplerini zetleyiniz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
101
5. nite - Medya
Bu bafllk altnda kadnlarn enformasyon akfl iindeki tanmszl temel sorun

olarak kabul edilmifltir. XIX. yzyln baflndan haber itibaren kamusal bilgi aktarmnn temel metni olarak grlmektedir. Yaynclk alannda her trl iletiflim aracnn tafld haber ile kadn deneyimi arasndaki iliflki kadnlarn deneyimlerini
yeniden anlamlandrma imknn kstlayan modern demokrasiler iin kurucu bir
iliflkidir. Afladaki bafllk altnda, bu iliflkinin toplumsal cinsiyet asndan nemi
tartfllmfltr.
HABERSZ BR DNYADA BIRAKILMAK
N
A M A
Cinsiyet kr yaynclk trlerini ve rneklerini aklayabilmek.
Haber odasnn politik bir mekan olarak kabul, XIX. yzyln baflnda gazetecilik
mesleinin taland bir dneme aittir. Burjuva kamusal alan iinde kamu yararna hareket eden politik ifllevlerle donanmfl, toplum iinde herkesin grfl ve
kanaatlerinin aktarlmasna araclk eden gazeteciliin temsil gc, gl balarla
sarld yandafllarndan kaynaklanmaktadr (Keane, 1992). Yandafllar ve herkes
iin serbeste konuflma hakk isteyen yaynclar, her trl toplumsal sorun zerinde birlikte konuflarak yarglama ve elefltiride bulunma hakkn kullanabilmek iin
haberden medet ummufllardr. Birlikte konuflma ve konuflulanlar bireysel olarak
yarglayabilme hedefiyle her trl sansre karfl oluflu yasal ereveye alma girifliminin ad olan basn zgrl mcadelesi, haber odasn politik klan eylemliliklerdir (Kker, 1998). Ayn yzyln sonunda yitip gidecek bu politik ifllevler ve eySIRAhaber
SZDEkaynaklarlemlerden geriye kalan ise haber odasnda neyin haber olduu,
nn ne ve kim olduu, sayfa dzeninin nasl hazrland, nasl bafllk atlaca gibi
uzlaflmlardr. Haber odasnn kendine zg hzl karar ve yazD retme
fi N E L Msorumluluu, muhabirin sokaklara aitlii ve kamu adna yarglama ve elefltirme zerine temellenen meslek pratikleriyle balar kopan meslek erbapl, hzlla, nesnellie
O R U
ve yanszlna mitik anlamlar ykleyerek, siyasal gazeteciliin Sdoldurulamaz
boflluunu telafi etmeye ynelecektir. Meslek ilkeleri ve profesyonel deerlerin
oluflum sreci iinde her trl kadn ilgisini neredeyse tecrit eden
XX. yzD meslek,
KKAT
ylda, iletiflim sektrnde kadnlarn politik yayncl yeniden canlandrma abalar ile karfllaflnca bu kez abartl bir biimde haberin nesnelliini
ve yanszln
SIRA SZDE
yceltecek ve ticari yaynclk politik gszln meslek ethosu ile ikame etmeye ynelecektir. Bu uzlaflm kararlarnn merkezi nemi, meslein karar alma ve
ynetim mekanizmalarndan kadnlarn dfllanmasn kolaylafltrd
gibi, haberin
AMALARIMIZ
yksel bir kurgu olduu saptamasn da siliklefltirecektir.
Burjuva kamusal alan,

liberal siyasal dzen feodal
dzenin yerini alrken
oluflmufl olan bireylerin
toplulukla ilgili kamusal
sorunlar ve konular
tartflmak zere bir araya
geldikleri arenadr. Jurgen
Habermas, 17 ve 18.
yzyllarda Bat Avrupadaki
geliflimini aklarken,
kamusal alan tek tek
yurttafllarn pratik sorunlar
ve devletin roln zgrce
ve elefltirel olarak
tartflabildikleri,
mutlakiyeti devlet ile
burjuva toplumu arasnda
ortaya kan bir toplumsal
SIRA
SZDE
olarak tanmlar.
Habermasa
gre kamusal alanda
gerekleflen bu kamusal
aydnlanma sreci ok
fikamuya
NELM
zaman alcdrD ve
ak grfller arasndaki
yarflmayla karakterize olur.
Kurumsal olarakS kamusal
O R U
alan, mlkiyete, serbest
rekabetin bamsz
iflleyifline ve arz ile talep
DKKAT
dengesine dayanan katlmc
demokrasi biimini almfltr
(Mutlu, E. 1998: 196-197).
N N
T A ve
P Demokrasi
Basn zgrl-letiflim zgrl tartflmalarn, John Keanein KMedya
(1992, stanbul, Ayrnt Yaynlar) ve Eser Kkerin Politikann letiflimi letiflimin Politikas (1998, Ankara, Vadi Yaynlar) bafllkl kitaplarndan daha ayrntl okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
1970lerin baflnda feminist eylemciler ve arafltrmaclar, modern kapitalist toplumlarda duygu ve dflnce alflveriflinde etkili bir yk olarak grdkleri haberin
eril niteliini tartfltlar. Geleneksel yklerden farkl olarak haberin nesnel ve yanNTERNET
szlktan oluflan halesinin ne anlama geldiini sorguladlar. inde deneyimin dilini barndrmayan yeni zamanlarn bu yksnn, zaman yalnzca flimdiye indirgeyerek mutlaklafltran, felaket, fliddet ve skandaln yarataca korku ve endifleyi
SIRA SZDE
Meslek ilkeleri ve profesyonel

deerler: Haber yklerinin
seilmesinde, kurulmasnda
AMALARIMIZ
ve sunumunda
kullanlan
profesyonel kodlardr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
102
sze dkerek evcillefltiren anlatsn vurguladlar. Gndelik yaflam deneyimlerini

dile getirmede mevcut anlat trlerinin yetersizliini ne srdler. Bu anlat trlerinin kalplad dile mesafelenen kadnlarn, flimdi olup bitenlerden ziyade zamanszlaflmfl yk okuma ve yazma isteklilii ve buna ynelik gereksinimi ikame
etmek iin romanslara ve dizilere yneldiklerine iflaret ettiler. Ancak bu vurgularn
tesinde kadnlarn iflaret ettii temel sorun, felaket, fliddet ve skandaln yeni anlatsnda yani haber anlatlarnda, sulunun srekli yeniden ilan edilifli zerinedir.
Doal felaketlerden siyasi skandallara kadar uzanan yelpaze iinde haber, gizli ve
ak biimde toplumsal suun failine bir beden infla ediyordu, yani kadn bedenini bir kez daha sulu ya da kurban olarak seerek eril bilin dflnn dile dklmesine yeni bir imkan sunuyordu. Bylelikle haber, olup bitenin bir aktarm arac olmaktan ok mevcut iktidar glerinin tanzim ettii gereklik kurgusunun gvenilir bir aktarm arac olarak kabul grd (Gill, 2007).
Feminist kurumclar, egemen iktidar anlayflnn haberin rasyonellik iddiasn
kim, nerede, ne zaman, nasl, ne yapt sorularn ksa ve ak yantlar araclyla
kurarken herkes iin gvenilir olmasn da sadelik ve standart olma kurgusuna dayandrdn iddia eden feminist kuramclar, biimi standartlafltrlarak kiflisellikten
arndrlmfl haber yksnn yaynland aracn editr masasna ulaflnca yeniden
toplumsallaflt ve yayn ortamnn ona ideolojik karakterini kazandrd grfln oalttlar.
Gazetede ya da televizyonda yaynlanan haber, yaynland aracn anlatsal
zeliklerini yklenerek var olur. Sayfa tasarm ve blten oluflumu, birbirinden
farkl zellikler taflsa da yzlerce gnlk olay iinden semeyi ve sunmay ierir.
Haberin seilifli ve yerlefltirilifli yani yayna karakterini veren, onu okutan ve izleten editrlerin uzlaflmlar ve kurduklar erevelerdir (van Dijk, 1999). Bu uzlaflmlarn deiflmezlii ya da deifliminin yavafll dikkat ekicidir. Bir yzyl iinde bu
uzlaflm, haberlerin ancak yzde yirmisinde kadnlarn konu edinilmesini mmkn
klar. Haberlerde kadn temsiliyetinin eksiklii kadnlarn birbirinden haberdar olma, yaflamlarn blen skntlara ortak zmler retmek zere kendilerini ifade
etme ve politik meflruiyetleri iin bir gereklilik olan iletiflim haklarnn engellenmesi anlamna gelmektedir. Gazetelerin ulusal politikaya ayrlan ilk sayfalar ile haber
bltenlerinin ilk on dakikas iin yaplan seimlerde yzde 15lik bir temsiliyete
ulaflan konu alnmann okuyucu/izleyiciye ulafllabilirlii, sayfa/bltenin ideolojik
kuruluflu nedeniyle iki engele taklmaktadr: Engellerden ilki, gazetelerin/haber
bltenlerinin genele ulaflmak iin yanszla biim verme istekliliinden kaynaklanmaktadr. Kadn sorunlarn konu alan bir haber, kadnlarn geleneksel seimlerini konu alan bir dier haber ile dengelenmekte, ticari yaynclk dzen bekilii
ifllevini bu dengede srdrmektedir. Engellerden ikincisi ise haberin dilinde saklanmfltr. Haberlerdeki szck seimleri ve cmle yaplar, cinsiyetilii gizleyecek flekilde rgtlenmifltir. Kurulan edilgen cmlelerle habere konu edilen kadnlarn zne olma hlleri ortadan kaldrlr. Onlar edilgendirler, edilgen cmlelerin
belirsiz failleridirler. Eylemlerindeki faillik cmle yapsnca ve szck seimince
hapsedilir (van Dijk, 1999). Bu durum TV haberciliinde daha da belirginleflir:
Gerek dnyay temsil ettii ilan edilen haber filmlerinin grsel dilini sunan kamerann ardndaki gzn, kadnlarn yaflam dnyalarn dfllad unutulur. Kamera ardndaki gzn unutturuluflu gazetenin arka sayfasnda seyirlik malzeme olarak kadn bedeninin ou zaman paralanmfl kesitlerini erkek okuyucunun beenisine sunar. Grsel dilin beeninin ideolojik karakterini gizleyen eril dnyann
fantezileri ile biimlenen teknik ve estetik yaps, kadnlarn beenilerini kapsamamaktadr (Gill, 2007).
103
5. nite - Medya
Dfllanan kadn beenilerinin yan sra, kadnlarn onuru da grsel dilin hafzasna kaytl deildir. Kadn konu alan haberlerin ezici okluu kurban kadn yklerini iermektedir. l kadn bedenlerinin plakln donduran kamera, kadnlarn insanlk onuruyla temellenen haklarn ihlal ettiinin farknda deildir.
fiiddet kurbanlarnn hrpalanmfl bedenini sabitleyen kamera, kanl grntleri
uzun sreli aktarmlarla sunarken kadnlarn haklarn inediinin farknda deildir. Saldr kurban madur kadnlarla saldrnn hemen akabinde yaplan uzun
grflmelerin yaynlanmasnn kadnlarn dehfletinin satlmas anlamna geleceini editrler bilmemektedirler. Kadnn dehfletinden avantaj salamann bir hak
ihlali olduunu meslek erbab kendi arasnda tartflmay ihmal etmektedir. Evine
giren hrszn tecavzne urayan kadnn adnn, ifl yerinin, gndelik alflkanlklarnn haberde konu edildii sklkla grlr. Haberin kadnlarn kiflilik haklarna
ynelik bu saldrs karflsnda baflvurulacak mercinin ihbar ve flikyet hatlar ile snrl grlmesi trajiktir. Sadece madurlarn deil, kolektif bir kimlik olarak kadnlarn yarg yoluna ynelebilmelerini mmkn klacak pozitif hukuk iinde dzenlemeler yerleflmedike yayn yoluyla kadnn zel hayatnn gizlilii ve kiflilik haklar zedelenmeye devam edecektir. Gazetelerde nc sayfa haberlerinde ve televizyondaki haber programlarnda, toplumsal bir sorun olarak fuhufla dair ykler kurulduunda, kadnlarn bedeni orta mal grlmekte, yzn gizlemeye alflan korku iindeki kadnlarn fotoraflar ve grntleri polis kameralarndan alnarak kullanlmaktadr. Bu fotoraflarn ve hareketli grntlerin kolaylkla mazur
grlmesinin nedeni, kadnlarn fuhufl sektrnn iinde olmas ile temellendirilmektedir. Bu fliddeti mazur gsterici nedenler, bu sektrden bafllayarak yaygnlafltrlmakta, nihayetinde erkein tahrik olmas gibi bireysel psikolojik tutuma kadar
indirgenmektedir. fiiddet uygulayanlar tehlikeli yabanc, seks igdleri nedeniyle vahflileflmifl kifli, canavar olarak niteleyerek tahrik olma yklerine yer veren haber, fahifleler- namuslu kadnlar karfltln bir kere daha infla ederek, namuslu kadnn kendini, bedenini grnmez klmas gerekliliini zmni biimde
onaylamaktadr. fiiddet sulularn mazur gren ve hakllafltrc nedenleri dile dolayan ifadelerin kadnlarn onurunun inenmesi anlamna geleceine dair uylaflm
henz kurulmamfl olacak ki yarg mekanizmalarnda olduu gibi medya anlatlarnda da dzenli olarak fliddet sulusunun rfn kurban olduuna dair szel ve
grsel detaylar srekli anlatma katlmaktadr. Kadnlarn maruz kald fliddet duyurulurken haber anlats zaman zaman pornografinin dilini dn almakta, fliddetin estetize edilmesine ynelik ifadeler habere bulafltrlmaktadr. Bu haber satma
stratejisinin kadnlarn kiflilik ve yaflam haklarna ynelik esasl bir tehdit barndrdn sylemek yanlfl olmayacaktr. Kadna ynelik fliddetin ayrntl tasvirine ayrlan ksmn haber iindeki uzunluu bile haberin rasyonelliinin nasl krldn
gsterdii gibi fliddetin nasl normallefltirildiini de gsterir.
Kadnlarn iletiflim haklar hangi yollarla engellenmektedir? Tartflnz.
SIRA SZDE
fiiddet ve dehflet anlatmnda rasyonelliini kaybetme tehdidi altnda olan haD fi N E L M inflasnda
ber anlats, bu tehdidi bertaraf etmek iin, rasyonelliin ve nesnelliin
nemli bir yer tutan uzmanlk bilgisine baflvurarak kadn uzman kamera nne
kartr. Editrlerin adres defterinde yerini alan ve dolaysyla bilgisine
S O R U sklkla baflvurulan kadn uzman, belgelerin ve rakamlarn yardmyla, onu eriflilebilir klan bir
dokunma mesafesi uzaklnda olduu sans yaratan yakn plan ekimiyle, sunuDKKAT
cunun zel nemini belirten tavryla haberin ve uzmanln cinsiyeti olmad idSIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
104
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
diasn bedenlefltirir. Bylelikle kadn politikac, kadn yarg, bilim kadn, kadn
hekim, ifl kadn olarak haberin konusunun gerektirdii uzman etken cmlelerin
sahibidir. Ancak konu olmann ve etken olmann bedeli, ataerkil kadnlk anlatsnn salamlafltrlmasdr.
Ataerkil kadnlk anlats karfltlklarca retilir. Kadnlar
SIRA SZDE
aras dayanflmay kran sradan kadn-uzman kadn karfltln, masum kadn-fettan kadn, fedakr anne-cani anne, flhretli kadn- kurban kadn karfltlklar izler.
D fi N E L M
Haber ykleri
de sayfa dzenleri de bu karfltlklar besler. Karfltlklar aktaran
cmleleri bafllklandran ya da alt yazya dnfltren ideolojik seim, kadn teS O R U
ki yapc niteliktedir.
Ticari ulusal yayncln bizini oluflturan eril uylaflm, kamu dzenini tehdit eden sapknl ve sapmfll, kaosu, dzensizlii kadns gelerle dillendirir. Kadnlarn ortak iyisini arama adna politika yapan feminist rgtDKKAT
leri son befl yla gelinceye kadar aykr, marjinal, tuhaf, irkin, batc, dinsiz, entelektel sfatlar eflliinde tanmlayarak baflla kartan ticari yaynclk, tekileSIRA SZDE
rin sapmflln
cmlelerine yerlefltirir. Cmlelerde yer alan olumsuz ifadeleri mulaklafltran cad, cadaloz, bac, anarflist, solcu, lezbiyen, feminist isimlendirmelerinden medet
umularak tekilerin virs gibi toplum hayatn saraca korkusuna
AMALARIMIZ
seslenilir.
N N
Kadnlara ynelik
sylemlerin nasl ortaya kp gelifltiine iliflkin rneklere Eser
K T Aayrmc
P
Kker ve lk Doanayn Irk Deilim Ama... Yazl Basnda Irk Ayrmc Sylemler
bafllkl kitabn (HOP, Ankara, 2010) okuyarak edinebilirsiniz.
TELEVZYON
Korkutucu feminist karakteri yaratan haber ykleri, onun korkutucu olmayan

izdflmn yaratmakta gecikmeyerek eflit haklar peflinde mcadele veren, kadn
eitimi ve dourganlkla iliflkili salk sorunlarn nceleyen kadn hareketinin
N T Eplana
R N E T kartr. Kadnlar yardmseverlikleri araclyla tanmlayarak,
isimlerini n
cemiyet haberlerinde kadn iin alflanlar olumlu ifadeler eflliinde sunarak orta
snf kadnln sesine yer aar. Orta snf kadnln beenilerine seslenme, flhretli kadnn haberlerini zirveye kartr. Ticari yayncln haberlerinde sanat kadnlara ayrlan yerin kadn konu alan haberler iinde hatr saylr bir yer tutmas,
flhret ile sradan arasndaki karfltl kurmaya ynelmenin sonucudur. Sradan kadnlar iin, flhretli kadnlarn farklln iflaret eden her cmle onun nasl sradan
olduunun ortaya konulmasyla kapatlr. fihretli ya da sanat kadn, mevcut geleneksel ataerkil deerlerin sunumu ve kaytsz flartsz kabul iin birinci sayfaya
yerlefltirilir. Toplumun konuflmakta zorland zel yaflama iliflkin sorunlar, yldzlarn flaflal hayatlar zerinden haberlefltirilirken, ihanet, boflanma, fliddet, pornografik yayna konu olma gibi sorunlarn hem ayr dnyalara aitlii vurgulanr hem
de bu sorunlar zen yldzlarn geleneksel deerleri nasl kutsallafltrdklar baflla kartlr. Bylelikle yeni hayatn dayatt istekler ve talepler disipline edilmeye alflr.
Ticari yayncln bilgi akflnn temel yklendirme biimi olan haberin yanll ve tarafllnn inflas sorununu grdkten sonra, haber kadar etkili bir dier
adafl bilgi aktarma biimi zerinde durmak gerekir. Ticari yaynclk alannn varolufluna haber kadar katkda bulunan ilan ve reklamlar, orta snf kadnln yceltimine araclk eden temel metinler olarak kabul edilmifllerdir.
5. nite - Medya
105
ORTA SINIF KADINLIIN YCELTMNN BR ARACI

OLARAK REKLAM
1970lerde politik kadn gruplarnca reklam metinlerinde kadnln seyirlik bir
nesne hlinde sunumuna duyulan tepkinin dile getirilmesinin ardndan, 1980lerin
baflndan itibaren reklam zmlemelerinde kadn arafltrmaclarn katks belirginleflmifltir. letiflim ve kadn alflmalarnn ortaklaflt reklam zmlemelerinde
gstergebilimsel yntemlerin kullanlmasyla ilgili tartflmalar sonucunda reklam
metinlerinin ok anlamllnn zmlenmesine ynelik bir dizi alflma yaplmfltr (Byerly, Ross, 2006). Yaplan alflmalara dayanarak flu saptamalar yapmak
mmkndr:
Yazl ve grsel reklam metinleri kadnlarn yaflam alanlarn ev ile iliflkilendirip bu iliflkinin mutlaklafltrlmasna dair srekli bir yk kurar. ki yz yllk tarihi iinde reklamlar, mutlu ev kadnnn gereksinimlerini yeniler.
Zenginlik ve refah beklentilerine anlat oluflturan reklam metinleri iin annelik vazgeilmez bir kadn figrdr. XX. yzyln son eyreinde annelik,
sper annelerin zenginlik ve refah iindeki anlatm ile birlefltirilmifltir. Ev ve
ifl hayat arasnda prltsn koruyan sper annenin nefleli kofluflturmas, yeni tketici kimliinin yasland kadn kurgusunu ele vermektedir.
Beyaz rkn gzellik anlayflna dayal kadn bedeninin gsterimi reklam metinlerinde hkimiyetini yitirmemifl olsa da reklamlarn kadn bedeninin standart gzellii zerine kurulu seicilii zaman ierisinde deiflmifltir. Kadns
gzelliin kendine bakm ve gven ile iliflkisi reklamlarn ikincil metinleri haline dnflrken, kendinden memnun seim yapabilen gzel kadn olmann
oflkusunun rnle paylafllma zarureti metin iinde gizlenmifltir. Reklamlarda yazl metinlerin azalmas ve grsel imgelerin artmasna koflut olarak simgesel yan anlamlar oaltma giriflimine batl beyaz burjuva erkein uluslar
aras zemine kaydrlmfl cinsel fantezileri efllik etmifl, hizmette kusur etmeyen Asyal kadn gibi basmakalp yarglar reklam metinleri iinde sklkla kullanlagelen geler hline gelmifltir. Ulusal dzeyde kadn gzelliini kendine
deer vermek ile efllefltirmeye meyleden reklam metni, baflka lkelerinin kadnlarn deersizlefltirme yoluna baflvurmaktan kendini alamamaktadr.
XX. yzyln son eyreinden itibaren erkek bedenleri zerinde grnmezlik zrh delinmeye bafllasa da reklam metinlerinde evin iine erkein, zellikle yakflkl erkein girmesi engellenmektedir. Gdk spermen figrnden tretilmifl deterjan kahramanlar ev hizmetine yardmc olurken, ak
meknlarda amaflr asan nl yakflkl erkeklerden yararlanlmas yoluna
gidilmek suretiyle ev yabanc erkekten korunmaya devam etmifltir.
Grsel reklamlarda dfl sesin erkeklii korunmaya devam etmektedir. Karar
vericinin ve uzmanln sesinin cinsiyeti konusunda tercihin deiflmezlii
olaanlafltrlmfltr.
Kadn magazinleri baflta olmak zere sreli yaynlarda yer alan reklam metinlerini estetize etme giriflimi sz konusu metinlerin iletilerini bulanklafltrmakta, ticari etkinliklerini sanatn himayesine sokmaya alflmaktadr. Bylelikle kadn bedeni zerinde kurulan kontrol alan geniflletilmeye alfllmfltr.
Reklam metinleri dier medya rnleri ile yk benzerliini salama ynnde bir ortaklk kurma yoluna gitmifller, dramatik kurgularn glendirmifller,
ksa yknn anlatlma skln artrmfllardr. Bu yklerin eliflik iletilerle
ykl olmas, flaflrtcln ekiciliini sunmakta ise de geleneksel kadn ykclne yaslanmayan bir yklemenin yaygnln artrmfltr.
Gerek szl, gerekse szl

olmayan gstergelerin ve
ifllevlerinin arafltrlmasna
gstergebilim ad verilir.
Gstergebiliminin temel
oda vardr: Gstergenin
kendisi, gstergelerin
dzenlendii kodlar ya da
sistemler ve gstergelerin
iinde iflledii kltr.
106
SIRA SZDE
MEDYADA ALIfiAN KADINLARIN KONUMU
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Reklam metinlerinde
SIRA SZDEegemen olan kadn temsiline ynelik birka rnek veriniz.
letiflim sektrnde mevcut istihdam politikalarnn cinsiyeti ynelimleri

S O R U hakknda bilgi edinmek suretiyle, iletiflim alannda cinsiAM A
yet eflitlii nndeki barikatlarn kaldrlmas ynnde oluflturu4
lan bilgi birikimini zetleyebilmek.
DKKAT
70lerin baflnda Batl kaResim 5.2
pitalist lkelerde ticari medSIRA SZDE
Betty Friedann
yada alflan kadn orannn
Kadnln Gizemi
yzde yirminin altnda olkitabnn kapa
duu rakamlarla kantlanAMALARIMIZ
mfltr. Bu yllarda en etkin
sosyalleflme arac olarak kabul gren televizyonda alK T A P
flan kadnlarn orannn yzde onu bulmad ilan edilmifltir. Arafltrma bulgular,
TELEVZYON
sektrde alflan kadn saysnn cinsiyeti iflblm
uyarnca yeniden blndNTERNET
n, btn st dzey yneticilerin, foto muhabirlerinin, kamera tutanlarn erkek, btn dzelticilerin ve
montajclarn kadn olduunu, lke rnekleri araclyla gstermifllerdir.
Medyada 1975ten itibaren yayncl meslek olarak seen kadn saysnda ciddi bir artfl olmasna ramen st dzey ynetici kadn saysnda ok snrl bir artfl
olabilmifltir. rnein Batl kapitalist lkelerde st dzey ynetici statsndeki kadn oranlarnn yzde 15 ve civarnda kald sylenmektedir. Kadnlarn farkl sektrlerdeki kariyerleri nnde kurulan barikatlar simgelefltirmek iin kullanan
cam tavan teriminden yardm alarak medya sektrnde ynetici konumlara gelmede cam tavann kalnlnn dikkat ekici olduu belirtilebilir (van Zoonen,
1994). Haber odalarnn eril kltrnn zor deiflmesinde etken olan kaln cam tavan, kadnlar orta dzey ynetici konumuna yerlefltirmektedir. Yardmc asistandan flef editre uzanan kariyer yolunun devam etmemesi iin kadnlarn medeni
hal seimleri de ifle yaramamaktadr. Evli ve ocuklu olan erkek meslektafllarna
gre daha ok bekr ve ocuksuz olmalar da kariyer ykselifllerine destek salayamamaktadr. alflma yasalarnca tannan annelik ve doum izinleri, meslein
uzun alflma saatleri ve srekli sokakta alflma gerekliliine iliflkin erkek dnyasnn yarglaryla karfllaflnca bu haklar kadnlar iin hak olmaktan kmakta, meslei brakmann/braktrlmasnn nedeni olarak grlebilmektedir (Norris, 1997).
zellikle yerel dzeyde alflan kadn muhabir ve yaynclarn mesleki kariyerlerinin kesintiye uramasna neden olarak gebelik ve doum srecini grdkleri eflitli arafltrmalarla ortaya konulmufltur.
N N
Betty Friedann, Kadnln

Gizeminde kadn
magazinlerinin orta snf
AMALARIMIZ
Amerikan kadnn neredeyse
agorofobik hle getiren gzel
evlerin umutlu ev kadnlar
olarak temsil edilifllerinin
K etkilerini
T A P ortadan
ykc
kaldrmak iin daha ok
sayda kadnn ticari
medyada alflmas
gerekliliini ileri srmesinin
Tzerinden
E L E V Zhenz
Y O N on yl
gemeden ticari medyada
alflan kadn saysnda artfl
trendi belirmeye bafllamfltr.
N T E R Nsonundan
ET
1970lerin
itibaren
kapitalist demokrasiler, XVII.
yzyldan sonra bir kez daha
kurallardan arndrlmfl bir
ortam talebini ykselten yeni
liberal yaync birlikleri ile
karfllaflacak ve enformasyon
akflnn ulusal snrlar aflan
krll, ulus aflr sermaye
hareketlerinin gcnn bu
alanda snanmasna yol
aacaktr. Bu snama
srecinde, yeni iletiflim ara
ve ortamlar belirecek, kitap,
gazete, dergi, radyo hatta
televizyon geleneksel kitle
iletiflim aralar olarak
nitelenecek, bilgisayar
temelli iletiflim ortam ve
aralarnn oalmas ile
siber yaynclk trleri alara
dayal hzl bir akflkanlk
kazanacak, mekn
gerekirliini ortadan
kaldracak, alflanlarn
kurumlaryla iliflkisi de
meslek rgtleri ile
alflanlar arasndaki
iflbirlii de esnekleflecek,
Bat Avrupada zelleflen ve
ABDde aflrlaflmfl yaynclk
alarna gmlen radyo ve
TV yayncl, tekelleflen
uluslararas medya
baronlarnn kontrolne
girerken bamsz yaynclk
da nternet kablolar
arasnda kendine yer
arayacaktr.
D fi N E L M
5. nite - Medya
Ticari yayn kurulufllarnn cam tavan, kamu hizmeti yayncln kurumsallafltran kurulufllarn atsnda da durmaktadr. Kamu hizmeti yaynclnn rnek
kuruluflu olarak nitelenen ngiliz Yaynclk Kuruluflunda (BBC), 1990l yllarn baflnda karar alma pozisyonuna sahip st dzey ynetici kadn alflan oran yzde
onu bile bulmamaktadr. BBC, 1990larn baflnda kadnlar ve etnik aznlklar iin
pozitif ayrmclk siyasalar uygulama karar alarak 2000lerin baflnda st dzey ynetici kadn orann yzde 30lara ykseltmeyi hedeflemifltir. BBCnin bu karar politik yaflamda olduu gibi toplumsal yaflamda da kota uygulamalar yoluyla tarihsel olarak ortaya kmfl eflitsiz iliflkileri ksmen giderebilmek iin, ayrmcla baflvurulmas gereini ortaya koymaktadr. Ayrca bu karar, kamu hizmeti ve kamu yararn nceleyen ve kamu yararnn iine kadn kamusunun yararn da katarak yeniden tanmlayan bir zihniyet deifliminin, ancak kamu hizmeti yayncl kapsamnda gerekleflebileceine de tanklk etmektedir.
Kadnlarn greli olarak daha byk saylarla alflmaya bafllad 1980li yllardan itibaren, medya sahiplii de medyada kullanlan teknolojiler de yeni bir deiflim evresine girmifltir. Esnek retim modelinin ilk uygulanabilirlik imkn bulduu
alanlardan biri olarak medya, kendisine yeni katlan eitimli ve uzmanlaflmfl kadna geici alflan konumu yklemifl, ifl gvencesinden yoksun bir alflma ortam
sunmufltur. Sektrde alflmak transferlerle srdrlmekte, alflma ofislerinden
uzun sreli uzak kalma durumunu da ieren serbest alflan olma hali iflsiz olmay zaman zaman ikame etmektedir. Serbest alflan gazeteciler arasnda kadn
gazeteci orannn hayli yksek oluflu, tam zamanl alflan konumunda erkek alflann yelenmeye devam ettiine iflaret etmektedir. Bu iflaret edifl, geici iflin kalc karakterini gsterdii gibi, cinsiyeti ifl blmnn yeni biimler bularak devam
ettiini de gstermektedir (van Zoonen, 1994). Yeni liberal politikalar gdmnde
rgtlenen kuralszln kural olarak tayin edildii, ifl yasalarnn yok sayld, ifl
gvencesinin koruyucusu sendikalarn ifl yerlerinden uzaklafltrld alflma ortamnda cinsiyeti ifl blm eski biimleriyle devam etmektedir.
Sektrde alflan kadn gazeteci-yaync oranlarnn, 2000li yllarn baflnda alflanlarn neredeyse yzde krkna yaklaflt bilinmektedir. Bu saylar iletiflim meslek liseleri ve iletiflim fakltelerinde okuyan kz renci oranndaki artflla da
uyumludur. Bat lkelerinde yaplmfl pek ok arafltrma, dnyann dier corafyalarnda otuz yldan beri medya sektrnde kadn alflanlarn niceliksel artfln ve
sosyal profillerini ortaya koymaktadr. Bu alflmalarda,
Yaync kadnlarn 25 yafln altnda olduklar,
Yksek renimli olduklar,
Kentlerde yafladklar,
Erkek alflanlara kyasla daha ounun bekr olduu,
Erkeklerden daha az kazandklar,
Mesleki kariyerlerine daha sk ara verdikleri,
Daha ok haftalk ya da aylk dergilerde ya da yerel ve blgesel yayn kurulufllarnda alflmay yeledikleri,
Radyo alflan kadn saysnda artfln dier iletiflim aralarna gre daha
yksek olduu tespit edilmifltir.
Ayrca bu alflmalarda, televizyonlarda sunucu olarak alflan kadn saysnda
dier alanlara oranla byk bir artfl olduu kaydedilmifltir. yz yldan beri kendilerine kapal tutulan, kurallar ve mesleki deerleri kadnsz zamanlarda oluflturmufl gazetelerin kadn sayfalarnda alflmakla ifle bafllayan kadnlarn daha ok eitim, salk ve kltr sayfalarnda alfltklar saptanmfltr. Radyo ve televizyonlarn
107
Kamusal alan ve
kadnlar/kadn kamusu
konusunda daha fazla bilgi
edinmek iin, Nancy
Frasern Kamusal Alan
Yeniden Dflnmek:
Gerekte Varolan
Demokrasinin Elefltirisine
Bir Katk (zbek, M.,
Kamusal Alan (2004) iinde
s. 103-132), Aksu Borann
Kamusal Alan Sahiden
Kamusal m? (zbek, M.,
Kamusal Alan (2004) iinde
s.529-538) ve Eser Kkerin
Sakl Konuflmalar (zbek,
M., Kamusal Alan (2004)
iinde s. 539-550) bafllkl
makalelerini okuyabilirsiniz.
Kamu hizmeti yayncl,
genellikle bir kamu kuruluflu
olarak rgtlenmifl yayn
kurumunun, toplumdaki
herkesin eflit bir biimde
eriflebildii yaynlarnda,
haber verme, eitme ve
elendirme ifllevlerine gre
dengeli program tr
dalmn sunmas ve
politik konularda tarafszl
ve dengelilii gzetmesidir.
108
haber odalarnda alflmaktan ziyade sohbet programlar yapp sunan kadnlarn,

mesleki zerkliklerini ok nemsemedikleri, dzeltme ve uyarlara ak olduklar,
ar ifl yk altnda alfltklar da saptanmfltr. Medya kuruluflunun mlkiyetine sahip kadn oranlar, tm oranlar iinde en dflk olmaya devam etmektedir.
Cinsiyetilik, meslek iindeki ifl alanlarnn ayrflmasnda da kendini gstermektedir. Politik ve ekonomik iktidar evreleriyle iflbirlii gerektiren muhabirlik-yazarlk alanlarnn yan sra diplomasi, spor muhabirlii, spor program yapmcl gibi alanlar da kadnlarn daha az saylarla alflt alanlar olarak kaydedilmektedir.
zellikle ciddi gazeteler ve dergiler, politik yaflamn girift yollarnn kadnlara
almas konusunda ekingen davranmakta, kamu yararna alflan habercinin
eril kimliinin nesnel yann muhafaza etmeye alflmaktadr. Buna karfllk salk, kltr, turizm ve eitim konularnda haber toplama ve programlafltrma ifllerinde daha ok sayda kadn alflabilmektedir (Norris, 1997). Giderek daha fazla grsel materyal zellikle de fotoraf kullanmna alan yazl basn ile kamera araclyla hareketli grntye odaklanmfl grsel basnn teknik gznden kadnlarn
dfllanmas, hem fotoraf servislerini hem de kamera(man)lar daha da erkeksilefltirmifltir. Kadnlarn yayn kurulufllarnda en ok istihdam edildii alann reklam ve
ilan servisleri olduu da grlmektedir. Ricac olmak ve flikyetleri dinlemek zere kurulan servislerde cinsiyeti iflblmnn bir kez daha yeni koflullarda dzenlenebilecei btn sektrlerde olduu gibi bu sektrde de grlmektedir.
ster kfle yazar olarak ister program yapmcs ve sunucusu olarak kadn alflanlar, kaliteli ve iyi yaflam biiminin rehberliini stlenerek yldz kfle yazarlar
ya da programclar olarak istihdam edilmektedirler. Yldzlafltrlmfl kfle yazarlar
ve programclar olarak kadnlar, iyi yaflam klavuzluunu srdrebilmek iin srekli yenilefltirdikleri reeteleri ile kadn sayfalarnda ya da kadn kufla saatlerinde grfl ve dflncelerini dile getirmektedirler. Haber yklerini ve yorumlar kiflisellefltirmekte, sorun arlkl metinler yerine insan yklerini anlatmay yelemekte, yklendirmeye kadns stil katmaktadrlar. Ayn zamanda bu kadnlar
zel-mahrem yaflam ile kamu yaflam alanlar arasnda zoraki kurulan snrlarn kolaylkla nasl geilebileceini rnekleyen metinler oluflturarak, zel yaflamn kamusal alann nasl ayrlmaz bir paras olduunu gzler nne sermifl ve yzyldr kamu nnde konuflulamayann ortaya dklflne araclk etmifllerdir. Haber yksne yumuflak biim veren bu dokunufllar, hem geleneksel kadn ilgi alan olarak kabul edilmesine ramen gda ve giyim sanayi tarafndan ele geirilen yemek
ve moda zerine grfllerin yeniden kadnslafltrlmasn hem de ev ii fliddetin,
kt muamelenin sorunlafltrlmasn ve eskitilmifl kutsal aile masallarnn yenilenmesini mmkn klmfltr.
Ticari yayncln, st kademelerde alflan kadn yldz yaynclarn yaldzl
dnyalarn sunmaktaki sraryla, istihdam koflullarndaki cinsiyeti uygulamalar
grnmez hale getirdii sylenebilir. Eflitliki fenimist aktivistlerin 1970lerin daha
ok sayda kadnn alflmas ile medyann cinsiyeti kalplarnn krlaca ngrs, ataerkil kapitalist iktidarlarn kadnlar yeniden dfllayc taktikler keflfetmesiyle
geersiz klnmfltr.
Sektrde niceliksel artfla ramen cinsiyeti ifl blmnn artarak devam etmesinin bir nedeni de kadnlar aras dayanflmann krlmasdr. Bir iktidar stratejisi olarak kadn alflanlarn birbiriyle olan iliflkilerinin sadece kiflisel balar araclyla
kurulmasn kolaylafltran alflma koflullarnn beslenmesi, geleneksel yarglar ieren cmlelerin gcn artrmakta ve bir ifl yeri olarak haber odasnn kadnlarn
birbiriyle kyasya her trl feminen silah kullanarak mcadele ettikleri bir rekabet
5. nite - Medya
ortam olarak grlmesine imkn hazrlamaktadr. Gvencesiz alflma ortamnda

kadnlar aras gen-yafll, deneyimli-deneyimsiz, okullu-alayl klklarna brnerek
sren rekabet, meslek ii konuflmalarda merkezi bir yer almakta, ykselmek ya da
kalmak iin gzel kadn, metres, sevgili, apkn kz olmay yeleyen kadnlarn baflar hikyeleri devreye sokulmaktadr. Bu hikyelerin dolaflm sadece ifl gvencesi
olmayflnn stn rtmekle kalmamakta, alflma ortamnda cinsel tacizin konuflulmasn da engellemektedir. Geleneksel olarak alflma yaflamna aile balar araclyla katlan ve bu balar tarafndan korunan kadn gazeteci prototipinin deiflmifl
olmasna karfln alflma yaflamndaki bu ataerkil izdflm, kadnlar koruyucu olduu iddia edilen hamilik iliflkilerinin srdrlmesine imkn tanmaktadr. Kadn meslek birlik ve rgtlenmelerinin etkisizlii veya azl kadnlarn alflma ortamnda
yafladklar zgl sorunlar ifade edememesine katkda bulunmaktadr. Akredite
edilen haber kayna tarafndan reddedilme korkusu, kadn yaync ve muhabiri
cinsel kt muameleye ak hle getirirken etkisizlefltirilmifl mevcut meslek rgtleri, ifl yerindeki cinsel tacizi sorunlafltrmakta yetersiz kalmaktadrlar.
Ticari yaynclk ortamnda alflan kadnlarn ekonomik ve sosyal haklarnn
srekli ihlali ve bu ihlallerin meslein yaflanmas gerekli bir mezlik dnemi evresine skfltrlarak suskunlukla geifltirilmesi, hak ihlallerini sorununun sacayaklarndan birini oluflturmaktadr (van Zoonen, 1994). fl yerlerinde krefl ve ocuk bakm odalarndan dahi mahrum braklan ve gece saatlerinde alflmaya zorlanan
kadn muhabirlerin ve yaynclarn, fl yerinde hi ayrmclk grmedim, bu meslein diflisi ve erkei olmaz, gazetecilik mesleinin altn kurallar alflan herkesi
balar. trnden mesleki aidiyetlerini yceltme yolunu semelerinin nedeni, kamu yararna adaleti tesis etme ve kamu karn kurumsallafltrmak iin, XIX. yzylda var edilmifl bu meslein politik niteliinin zlmesi ve modern kapitalist
toplumsal rgtlenmenin korporatif rtsnn ataerkil iliflkileri gizlemesidir. Son
yirmi yl iinde gl bir sermaye younlaflmasnn dayatt rekabeti ortam, meslek ilkelerini yeniden talandrmfl ve stn meslek ahlak gerekirliini ne karmfltr. Yceltilmifl profesyonalizm, alflanlarn her trl hak arayfl politikalarnn
nne ekilmifl barikatlardan birini oluflturmaktadr.
TRKYEDE MEDYADA ALIfiAN KADINLARIN

DURUMU
Trkiyede gerek ticari yaynclk gerekse kamu hizmeti yayncl alannda istihdam edilen kadn alflan saysna ulafllamamaktadr. Trkiye statistik Enstitsnn ve Kadn Stats Genel Mdrlnn Trkiyede medya alflan kadnlarn saysn ieren bilgileri oluflturamamfl olmas, kadnlarn bilgi alma zgrlne ynelik bir kstlamay iermektedir. Kadnlarn enformasyon ile donatlmalar
dorultusunda sorumluluklar stlenmifl ynetimlerin pozitif ykmllklerini yerine getirmedii grlmektedir bu da kadnlarn iletiflim zgrl haklarnn engellendii anlamna gelir. Ynetimin bilgi verme ykml her ne kadar Bilgi Edinme Hakk Kanunu erevesinde dzenlenmifl ise de ynetsel yap iinde kurulufllarn gerekli bilgiye sahip olmadklar gerekesiyle bilgileri kamular ile paylaflmaya gidemeyecekleri aktr. Bilgiye eriflim kadar bilgi oluflturma da bilgi alma zgrl erevesinde deerlendirilecek olursa kolektif hak sahibi olarak kadnlarn bu engelleme karflsnda hak ihlaline uradklarn dile getirme olanaklar domaktadr. kinci ve nc kuflak insan haklar kavrayfl sadece bireylerin deil,
kolektif kimliklerin de hak sahibi olarak ynetimlerden kendilerinin yetenekli klnmasn ve kendilerini ifade edecek aralara sahip klnmalarn talep etme olana-
109
110
Pozitif ayrmclk, sadece

yasa nnde eflitlik
anlayflnn soyut bir nitelii
olduu ve toplumsal hayatta
fiili eflitlie ulaflabilmenin
olanan yaratmad
fikrinden hareket ederek
gerek, fiili eflitlii
salayabilmek iin
dezavantajl gruplar lehine
alnacak etkin nlemler
erevesinde deerledirilir.
Pozitif ayrmclk siyasalar,
kamu kurum ve
kurulufllarnn politikalarnn
oluflturulmasnda
dezavantajl gruplarn
yaflad eflitsiz durumun
giderilmesine dnk olarak
retilen zm nerilerini
kapsamaktadr.
n sunmaktadr. Hem ifade zgrl hakk, hem de iletiflim zgrl yalnzca

bireylerin deil kolektif aidiyetlerin de konuflmasn yasal teminat alma zorunluluuna dayaldr. Kadnlarn kendilerini ifade edecek aralardan ve yeteneklerden mahrum braklmas hak ihlallerinin zeminini oluflturmaktadr. Bu balamda
medyada alflan kadnlara iliflkin veri tabannn yokluu ynetsel bir kusur olarak grlebilir.
Gerek ulusal gerek yerel dzeyde sektrde kadn alflann sosyal profillerini
betimlemeye imkn verecek herhangi bir veri tabannn oluflturulmamfl olmas,
Trkiyenin istisnai durumudur. Trkiye ile ilgili niceliksel bilgilerin toplanamamfl
olmas, lkeler arasnda kyaslama yapmaya dahi izin vermedii gibi ,Trkiyeye
iliflkin gzlemlerin dorulanmasnada olanak brakmamakta ve uzun dnemli deiflimleri aklayabilmeyi imknsz klmaktadr. Elbette Trkiyedeki durum, dnyadaki genel hlden byk farkllklar gstermemektedir. Trkiyeye iliflkin bilgiler ya niteliksel arafltrma teknikleriyle yaplan dolaysyla da az sayda grflmeciden elde edilen bilgilere dayal yksek lisans alflmalarnn verilerine ya da sektrde alflan kadn gazetecilerin kiflisel abalaryla topladklar verilere ve gzlemlere dayanmaktadr. Ticari yayn kurulufllarnn zellikle 1990l yllarn baflndan
itibaren srdrdkleri istihdam politikalar, alflanlara iliflkin bilgilerin gizli tutulmas nedeniyle kamu ile paylafllmamfltr. Trkiye statistik Enstits 2005 ylnda
medyada alflan kadnlar hakknda bilgiyi ieren bir anket alflmasna gitmiflse de
bu alflmann sonular da yaynlanmamfltr.
Sektrdeki TRT ve RTK gibi kamu hizmeti yapan yaync ve dzenleyici kurulufllarn istihdam politikalar, ticari yayn kurulufllarndan farkllk gstermektedir. Kurulduklar tarihlerden gnmze kadar uzanan dzenli kadn alflan istatistiklerini oluflturamamfl olduklar saptanan bu kurulufllarda alflanlarn te birinin
kadn olduu sylenmektedir. Her iki kurumda da st dzey ynetici olarak alflan kadnlarn orannn ancak yzde bire ulaflt, kadnlarn daha ok orta dzey
ynetim kademelerinde younlaflt gzlemlenmektedir. Kamu hizmeti yayncl
kurulufllarnn sahici bir kamu hizmeti yaynclna ynelebilmesi iin kadn alflanlar iin konulan cam tavanlar ortadan kaldracak pozitif ayrmclk siyasalarn benimsemeleri gerekirlii ynnde bir toplumsal talebin oluflturulmas zorunludur. Yukarda BBC rneinde grld zere karar alma mekanizmalarnda
yzde otuz kadn temsilini mmkn klacak istihdam programlanmas yoluyla kadn alflann glendirilmesi ayn zamanda kamu hizmeti yaynclnn ncelikli
sorunlarndan birinin kadn kamusunun iradesini kapsamak olduunu ortaya
koyacaktr.
Trkiyenin bir baflka istisnai durumu da yaynclk alannda rgtlenmifl kadn
meslek rgtnn bulunmayfldr. Ticari yayncln hak ihlallerine karfl uluslararas bir platform oluflturan kurulufllarn nemlice bir ksmnn yerel kadn meslek
rgtleri olduu grlmektedir. Ticari yayncln cinsiyete dayal ayrmcl nasl
yaplandrdn gzler nne seren medya izleme etkinliklerinin paydafl kurulufllar da yine bu rgtlerdir. Ulusal dzeyde rgtlenen kurulufllarn blgesel ifl birliine giderek bu sektrdeki cinsiyeti uygulamalar grnr klmak iin konferanslar ve zirve toplantlar dzenleyerek, kadn gazeteci ve yaynclarn biraradaln glendirme yoluna gittikleri de bilinmektedir. Kadn gazeteci ve yaynclarn rgtlenme haklar nndeki grnmez duvarlarn varlna iflaret eden bu
yokluk hli, sektrn cinsiyetiliini apak eden bir durumdur.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
5. nite - Medya
AMALARIMIZ
Trkiyede medyada alflan kadnlarn konumlaryla ve kadnlarnKmedyada

T A P temsilleriyle
ilgili olarak MEDZ grubu tarafndan hazrlanan Medyada Cinsiyetilie Son (2008) kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
111
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Resim
5.3
Medyada
Cinsiyetilie Son
(2008) kitabnn
NTERNET
kapa
112
zet
N
A M A
N
A M A
Bir g oda olarak medyann kadnlarla ilgili

bilgi ve enformasyon akfln snrlama biimlerini tanmlayabilmek.
Kadnlarn medya ile iliflkisi iletiflim aralarnn
toplumsal bilgi alflveriflinin ana mecras hline
geldii uzun tarihsel dnem iinde yaflanan dnflmlere paralel olarak sorgulanmaktadr. letiflim aralarnn bilginin dolaflmnda merkez g
hline gelmesi kadnlarn medya ile kurduklar
iliflkinin niteliini daha nemli klmaktadr. Feminist aktivistler bir yandan kadn kamusallnn snrlarn kendi yaynlarn kararak zorlarken, dier yandan ticari yayncln ataerkil yapsn deflifre etmeye ve dnfltrmeye alflmfltr.
Medyann cinsiyet eflitsizliini ve cinsiyete dayal ayrmcl pekifltirmek iin izledii teknikler
ve yollar hakknda farkndalk kazanabilmek.
Habercilik pratiklerinde belirginleflen profesyonel meslek ilkeleri ve deerleri bir yandan kadnlarn ortak yaflamlarna iliflkin sorunlarn dile
getirilmesini grmezden gelirken dier yandan
haber seimi ve sunumlaryla kadnlarn dezavantajl toplumsal konumlarn pekifltirmektedir.
Erkek izleyiciye hitap eden bir tr olarak haberciliin mevcut yerleflik eril dili iinde kadnlar
kendilerine ya madurlar, tanklar olarak ya
da uzmanlk bilgisine sahip kadnlar olarak yer
bulabilmektedir. fiiddete urayan kadnn kifli
hak ve zgrlklerinin grmezden gelindii, fliddetin estetize edildii bir haber dili kadnlarn
maruz kaldklar fliddetin hakllafltrlmasna araclk etmektedir.
N
A M A
N
A M A
Cinsiyet kr yaynclk trlerini ve rneklerini

aklayabilmek.
Televizyon yaynclnn geliflmesiyle birlikte haber dflndaki trlerdeki cinsiyet kr yaynclk
anlayfl mevcut eflitsizlikleri ve ayrmcl pekifltirici bir rol oynamaktadr. 1980lerden itibaren
kadn arafltrmaclar reklamlar zerine ilgisini artrmfltr. Reklam metinleri araclyla kadnlarn
ev iiyle snrlanan yaflamlar belirginlefltirilmekte
ve mutlu ev kadnlar olarak kadnlar kendilerine
reklamclk sektrnde ayrcalkl bir yer bulmaktadr. Ev-ifl hayat arasnda koflturan, geirdii eflitli dnflmlerle birlikte belirli bir gzellik anlayfl ile erkek beenisine sunulan beden olarak
kadnlar reklam metinlerinin belirgin figrleridir.
letiflim sektrnde mevcut istihdam politikalarnn cinsiyeti ynelimleri hakknda bilgi edinmek suretiyle, iletiflim alannda cinsiyet eflitlii
nndeki barikatlarn kaldrlmas ynnde
oluflturulan bilgi birikimini zetleyebilmek.
retilen metinlerin cinsiyeti yapsnn yannda
medya alflanlarnn cinsiyete gre dalmndaki durum da kadnlar asndan bir dezavantaj
gstermektedir. Mesleki ilke ve deerlerin oluflum srecinden bugne yaynclk belirgin bir
arlkla erkeklerin istihdam edildii, kadn alflan oranlarnn zelliklede ynetici pozisyonda
alflan kadn olranlarnn olduka dflk seyrettii bir sektr olagelmifltir. Kadnlarn medya sektrnde giderek artan istihdamna ramen kariyerlerindeki ilerleme kesintiye uramakta ve grnmez engeller kadnlarn mesleki ilerleme ve
baflarlarn sekteye uratmaktadr.
5. nite - Medya
113
Kendimizi Snayalm
1. 19. yzyl sonunda eflitlik ve oy hakk iin mcadele
eden kadnlarn ilk yayn rneklerinin en temel zellii nedir?
a. Srekli olmamalar
b. Ksa olmalar
c. Ucuz olmalar
d. Resimli olmalar
e. Reklam almalar
2. 19. yzyln sonunda aa kan ilk feminist yaynclk rneklerinin ierdii temel talepler afladakilerden hangisidir?
a. Krtaj hakk
b. Cinsel zgrlk
c. Eflitlik ve oy hakk
d. Dinsel zgrlk
e. Krefl ve bakm hizmetleri
3. Afladakilerden hangisi cinsiyet eflitliini merkeze
alan kadn hareketleri evresinde kurulan yaynclk politikalarnn belirgin zellikleri arasnda yer almaz?
a. Kr amac gtmeyen alternatif bir yaynclk anlayflna ballk
b. Politik yaynclk anlayflndan uzaklaflma
c. Yeni yayn aralarn deneme
d. Okur/yazar, izleyen/yapmc ikiliklerini ortadan
kaldrmak
e. Ulusal yaynclk flebekelerinin ve datm zincirlerinin dflnda kalmak
4. Hangi yzylda haber odas politik bir mekn olarak
kabul edilmeye bafllanmfltr?
a. 17. yzyl
b. 18. yzyl
c. 19. yzyl
d. 20. yzyl
e. 21. yzyl
5. Afladakilerden hangisi 1970lerin baflnda feminist eylemci ve arafltrmaclar tarafndan haberin eril niteliine
ynelik ne srlen elefltiriler arasnda yer alamaz?
a. Meslein karar alma ve ynetim mekanizmalarnda kadnlarn yer almas
b. Haberin nesnelliinin ve yanszlnn sorgulanmas
c. Gndelik yaflam deneyimlerini dile getirmede
mevcut anlat trlerinin yetersizlii
d. Doal felaketlerden siyasi skandallara kadar haber
anlatlarnda toplumsal suun faili olarak kadnlarn kodlanmas
e. Haber metinlerinde eril bilin dflnn dile dklmesi
6. Afladakilerden hangisi kadnlarn iletiflim hakkn

engelleyen unsurlar arasnda yer almaz?
a. Haberlerde kadn temsiliyetinin eksiklii
b. Eril haber dilinin egemenlii
c. Yceltilmifl profesyonalizm
d. Yaynclk alannda rgtlenmifl kadn meslek
rgtlerinin varl
e. Medya yneticilerinin pozitif ykmllkler stlenmemesi
7. Afladakilerden hangisi kadn medya alflan saysn artran etmenler arasnda yer almaz?
a. letiflim meslek liseleri ve iletiflim fakltelerinde
okuyan kz renci saysnn artmas
b. zel basn yayn organlarndaki saysal artfl
c. Esnek retim modelinin yaygnlaflmas
d. Yeni iletiflim teknolojilerin geliflimi
e. Feminist mcadele
8. Afladakilerden hangisi medyada alflan kadnlarn
kariyerlerinin ilerlemesinde karfllafltklar engelleri ifade etmek iin kullanlr?
a. elik kafes
b. Cam tavan
c. Demir yumruk
d. Grnmez duvar
e. 5N 1K
9. Afladakilerden hangisi kadnlarn st dzey ynetici olabilmeleri iin pozitif ayrmclk uygulayan yayn
kurulufllar arasnda yer alr?
a. TRT
b. BBC
c. CNN
d. RTL
e. Canal Plus
10. Trkiyede medyada alflan kadnlara iliflkin veriler
hangi kaynaklardan alnmaktadr?
a. Gzlem ve grflmelere dayal arafltrmalar
b. Meslek rgtleri
c. Trkiye statistik Enstits
d. Kadn Stats Genel Mdrl
e. Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl
114
Okuma Paras
Trkiyede Kadnlar ve Medya*
Kadnlarn Medya zleme Grubu (MEDZ) tarafndan yaplan bir arafltrmann medyada kadn temsili ile iliflkili
olarak ortaya koyduu sonular, kadn sorunlar ile iliflkili duyarszln bu sektrdeki kadn istihdamnn dflkl ile yakndan iliflkili olduunu da ortaya koyar niteliktedir. Arafltrma sonularna gre; Trkiyedeki yaygn
gnlk gazetelerin genel yayn ynetmenlerinin tamam
erkektir. Haber kaynaklarnn sadece %18i, kfle yazarlarnn sadece %12si kadndr. Genel yaynclk yapan byk televizyon kurulufllarndaki siyasi tartflma programlarn yapanlar arasnda hi kadn yoktur. TV ana haber
bltenleri ynetim kadrolarnn sadece %16s kadndr.
TV ana haber blteni yorumcular (anchorman) arasnda
da kadn bulunmamaktadr. Ana haber bltenlerinde dfl
seslerin sadece %25i kadndr.
Kadn bedenini nesnelefltiren grsel sunumlar da dier
bir problemli alandr. Kadnlara yazl ve grsel basnda
ou zaman sadece bedenleri teflhir edilmek zere yer
verilmekte, bu teflhire efllik eden haber metinleri grsel
malzemeyi kullanabilmenin bir bahanesi olmaktan te
bir ama taflmamaktadr. Kadn temsillerinde hatalarla
dolu bir medya veya haber yaklaflmnn toplum hayatnda kadnlar aleyhine sregiden eflitsizlikleri sona erdirmek bakmndan umut krc bir tablo oluflturduu aktr.
Haber dflndaki dier televizyon programlarna bakldnda, eflitsizliklerle nitelenen bu tablonun deiflmedii
rahatlkla sylenebilir. Bu programlarn yayn akfl iinde
yer alfl biimleri ve yayn saatleriyle de kadn izleyicinin
gnlk yaflamna iliflkin cinsiyeti varsaymlar destekler
nitelikte olduu bilinmektedir. Erkek programlarnn yerlefltirilme biimlerinin her zaman erkein kamusal yaflamdaki varln kabul eden bir zamanlamaya bal olmasna ramen, kadn programlarnn yerlefltirilme biimlerinin kadnn ev ifllerine, ocuklarn okul ve uyku saatlerine, erkein eve dnfl saatlerine bal bir yerlefltirme
olduu ve kadn izleyicinin en genel anlamda ev hanm olarak deerlendirildii aka grlmektedir.
Trkiyede televizyonun popler trleri dflnldnde, kadns olduu kabul edilen trlerin deersiz addedilmesi eilimi de bu balamda olduka anlamldr. Erkeklerin yaygn biimde izledii kimi tartflma ve spor
programlarnn dzeyi ou kez hibir elefltirinin konusu olmad halde, kadn programlar en ar elefltirilere
hedef olabilmektedir. Kadn programlarn banal, rahatsz
edici, sakncal programlar olarak etiketleyen ve bu programlara mdahale edilmesi gerekliliine vurgu yapan tu-
tumlarn, kadn toplumsal alanda yok sayc, basklayc

tutumla iliflkisi zerine de dflnlmelidir.
Kadnn televizyon ekranndaki grnrl; sz sahibi,
fikir sahibi, zerk ve kamusal bir kimlik gereklefltirmifl
kadn-bireyleri dfllayan bir temsildir. Birok arafltrmann
aa vurduu gibi, dramatik yapmlarda kadnlar genellikle ya edilgen, korunmaya muhta ve madur bir konumdadr ya da entrikacdr ve ktcl amalar peflinde
koflmaktadr. Dier birok televizyon programnda da kadn sunucular, konuklarn arlayan ev sahibesi roln
stlenirler. Orta yafl ve zerindeki kadnlarla, yeterince
gzel ya da ekici bulunmayan kadnlarn ne denli baflarl olurlarsa olsunlar dramatik yapmlar dflnda ekranlarda kendilerine yer bulamamalar da bir dier sorundur.
Trkiye uluslararas dzeyde yasal balaycl olan Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln Tasfiye Edilmesine
Dair Szleflmeyi (Cedaw) 1985 ylnda imzalamfltr. Medyadaki kadn temsillerinin ayrmc nitelikte olmalarnn
konuyla dorudan iliflkili dzenlemeler yannda, bu szleflme ile de yasakland aktr. 1995 ylnda Pekinde
yaplan ve Trkiyenin de katld 4. Dnya Kadn Konferans sonucunda ortaya kan Pekin Deklarasyonu ve
Eylem Platformu kadn sorunlaryla iliflkili nemli alanlardan biri olarak medyaya iflaret etmektedir. Baflbakanlk
Kadn Sorunlar Genel Mdrl bu deklarasyona uygun olarak, 1998 ylnda bir Ulusal Eylem Plan hazrlamfltr. Bu planda yer alan ncelikli alanlardan biri olan
kadnlar ve medya konusunda iki temel hedef oluflturulmufltur.
Kitle iletiflim aralar ve yeni iletiflim teknolojileri iinde
kadnlarn karar alma srecine katlmnn ve ulaflabilirliinin arttrlmas,
Medyada adafl kadn imgelerinin yaygnlafltrlmas
ve kadna ynelik iflbirlii alanlarnn oluflturulmas.
Kadnn medyada eflitliki bir temsil olanana kavuflmasyla iliflkili yasal dzenlemeler, uluslararas szleflmeler
ve sorunun zmne ynelik stratejiler ok nemlidir.
Ancak bu dzenlemeler ve alflmalar kadar, hatta onlardan bile nemli olan fley; medya alflanlarnn kadnlara
karfl ayrmcl kflkrtan, srdren ya da glendiren
temsiller karflsnda, etik deerleri ve kriterleri benimseyen bir tutum iinde olmalardr.
elenk Sevilay (2010), Kadnlarn Medyada Temsili ve
Etik Sorunlar
Kaynak iin: http://ilef.ankara.edu.tr/etik adresini kullanabilirsiniz.
5. nite - Medya
115
1. a
Sra Sizde 1
Kadn hareketleri evresinde kurulan yaynclk politikas,
ticari yayncln aksine kr amac gtmeyen alternatif bir
yaynclk anlayflna baldr. Bu demokratik dzenlemeleri ierir. Bu dzenlemelerden ncelikli olan, profesyonel yaynclk anlayfllarnn aksine editoryel hiyerarfliyi
reddetmek, okur/yazar, izleyen/yapmc ikiliklerini ortadan kaldrmaktadr. Profesyonel haberciliin tarafszlk iddias karflsnda kadn hareketlerinin politik talep ve itirazlar erevesinde bir yaynclk anlayflna sahiptir ve nceliini bu hareketlerin gndemlerini yaygnlafltrmaya verir.
2. c
3. b
4. c
5. a
6. d
7. c
8. b
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise Medya ve Kadnlar Arasndaki liflkiler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Medya ve Kadnlar Arasndaki liflkiler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Medya ve Kadnlar Arasndaki liflkiler ile Kadn Okuru ve zleyicinin Aflalanmasna mkn Tanmamak konularn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Habersiz Bir Dnyada Braklmak konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Habersiz Bir Dnyada Braklmak konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Medyada alflan Kadnlarn
Konumu konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede Medyada alflan
Kadnlarn Durumu konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Kadnlarn mevcut iletiflim ortam iinde enformasyondan
yoksun braklmasna karfl mcadele eden sivil toplum
kurulufllarnn talepleri arasnda kadnlara ynelik yazl
grsel ve iflitsel yaynlarn oluflturabilmesi iin mali destek
salanmas, kadn kamusalln glendirecek meknlarn dzenlenmesi, halk ktphanelerine daha ok sayda
kadn reticilerinin rnlerinin alnmas ve bunlarn kamu
otoritelerince desteklenmesi yer almaktadr.
Sra Sizde 3
Kadnlarn iletiflim haklar pek ok ynden snrlandrlmaktadr. Bunlar medyada eksik ve yanlfl temsilin yaratmfl olduu hak ihlallerinden medyada alflan kadnlarn erkek medya alflanlarna oranla daha az cret almalarna, varncaya dek kadnlarn uradklar ayrmclk zerinden deerlendirilebilir. rnein ynetimlerce
kadnlara ynelik pozitif ayrmclk siyasalarnn gelifltirilememesi, kadnlarn medya baflta olmak zere iletiflim alannda yafladklar ayrmclkla bafl edecek rgtllklere sahip olmamas kadnlarn iletiflim hakkn engelleyen unsurlar arasnda yer almaktadr.
Sra Sizde 4
Reklam metinlerinde kadnlar genellikle ev ile iliflkilendirilip mutlu ev kadn olarak gsterilmektedirler. Evinin hanm, ocuklarnn annesi, eflinin kars olarak
temsil edilen kadn ayn zamanda srekli ve sadk bir
tketici olarak resmedilir. Evinde, mutfanda her zaman gzel, bakml ve gler yzl olmak zorundadr.
116
Kaynaklar
Alankufl, S. (der.). (2008). Kadn Odakl Habercilik.
stanbul: BA Yaynlar,
Alexander, L. (2006). fade zgrl Hakk Var M? stanbul: Ara-lk Yaynlar.
Asker, A. (1991). Trk Basnnda Kadn Gazeteciler.
stanbul: Gazeteciler Cemiyeti.
Asker, A. (2006). Medyada Cinsiyetilik ve Kadn Gazeteciler, Kadn alflmalarnda Disiplinleraras
Buluflma 1-4 Mart Sempozyum Bildirileri. Cilt 2,
s. 79-86. stanbul: Yeditepe niversitesi Yaynlar.
Binark, M. (1994). Ben - Bir Kadn zne- ve Benim Sabun Kpklerim ya da Pembe Dizilerim, LEF Yllk 94, s. 41-64.
Byerly, C. M, Ross, K. (2006). Women and Media. USA:
Blackwell Publications.
Chambers, D, Steiner L., Fleming, C. (2004). Women
And Journalism. London and New York: Routledge.
Creedon, P. J. (1989). Women in Mass Communication. London: Sage Publications.
Dow, B. J., Wood, J. T. (2006). The Sage Handbook of
Gender and Communication. London: Sage Publications.
Gill, R, (2007). Gender and the Media. Cornwal: Polity Pres.
Hall, S. (2008). Kltrel alflmalar ve Teorik Miras,
Krlmalar ve Uzlaflmalar iinde. (der. elenk),
Ankara: DeKi Yaynlar, s. 85-114.
Irvan, S. ve Binark, M. (Der.) (1995). Kadn ve Popler Kltr. Ankara: Ark Yaynlar.
Keane, J. (1992). Medya ve Demokrasi. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Kker, E. (2007). Kadnlarn Medyadaki Hak hlalleriyle Bafl Etme Stratejileri, Kadn Odakl Habercilik
iinde. (Der. Sevda Alankufl), stanbul: BA Yaynlar, s. 117-148.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. Ankara: Bilim
ve Sanat Yaynlar.
Mutlu, E. (1998). letiflim Szl. Ankara: Bilim Sanat
Yaynevi.
Norris, P. (1997). Women, Media, And Politics. New
York, Oxford: Oxford University Press.
Tanrver, H. T. (2000). Medya Sektrnde Kadn flgc, Toplum ve Bilim, Say 86, s. 171-193.
Timisi, N. (1997). Medyada Cinsiyetilik. Ankara: Baflbakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl Yaynlar.
Uan Haber. (2006). zel say, Say 24. Ankara.
Van Dijk, T. (1999). Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, Medya, ktidar, deoloji iinde. (Der: Mehmet Kk), Ankara: Ark Yaynlar s. 331-396.
Van Zoonen, L. (1998). Medyaya Feminist Yaklaflmlar, Medya, Kltr, Siyaset iinde. (Der. rvan,
S.), Ankara: Ark Yaynlar, s. 301-335.
Van Zoonen, L. (2007). Feminist Media Studies. London: Sage Publications.
Amalarmz
N
N
N
N

Toplumsal cinsiyete dayal fliddeti aklayabilecek,
Toplumsal cinsiyete dayal fliddet olarak kadna ynelik fliddeti ayrt edebilecek,
Hukuk ve kadna ynelik fliddet arasndaki iliflkiyi saptayabilecek,
Kadna ynelik fliddetin rneklerinde hukukun toplumsal cinsiyete dayal
fliddete karfl yaklaflmn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Cinsiyete Dayal fiiddet
Kadna Ynelik fiiddet
Ev-i fiiddet
Aile i fiiddet
Tecavz
Namus Cinayetleri
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
fiiddet
GRfi
TOPLUMSAL CNSYET VE fiDDET
TOPLUMSAL CNSYETE DAYALI
OLARAK KADINA YNELK
fiDDET
KADINA YNELK fiDDET VE
HUKUK
fiiddet
GRfi
Genellikle su olarak ortaya kan fliddet, erkekler arasnda olduunda, ifllenilen
suun aklamas zerinde younlafllmaktadr. Erkekten kadna ynelik fliddete
gelindiinde ise yaplan fliddet farkl nitelik taflmaktadr. Bu tr fliddet durumunda, zellikle ev-ii fliddet durumunda, artk bunun bir toplumsal cinsiyet sorunu
olduunu arafltrmalar aka ortaya koymaktadr (Wykes-Welsh, 2009: 1). Bu blmn toplumsal cinsiyet ve fliddet baflln taflyan ilk ksmnda toplumsal cinsiyetle iliflkili fliddet zerinde durulmaktadr. Toplumsal cinsiyete dayanan fliddet olduka genifl kapsamldr. Burada sadece kadna ynelik fliddetle ilgili toplumsal
cinsiyet aklanmfltr.
Kadna ynelik fliddetin desteklenmesi ve srdrlmesinde toplumsal yap
nem taflmaktadr. Toplumsal yapy ve bu yap iindeki iliflkileri dzenleyen bafllca kurum ise hukuktur. Bu nitenin ikinci ksmnda hukuk ve kadna ynelik fliddet arasndaki iliflki belirtilip, ardndan bunun bafllca rnekleri olan ev-ii fliddet,
tecavz ve namus cinayeti konularna ksaca yer verilecektir. Bu fliddet trleri zerinde durulmasnn bafllca nedeni, fliddet uygulayan ve fliddete urayan arasndaki en ak flekilde toplumsal cinsiyet farkllna, yani kadn ve erkek farkllna
iflaret eden fliddet uygulamalar arasnda yer almalardr (Wykes-Welsh, 2009: 4).
TOPLUMSAL CNSYET VE fiDDET

20. yzyln neredeyse yarsndan fazla zerinde pek durulmayan toplumsal cinsiyet ve fliddet iliflkisi, 1970lerden itibaren bafllayp ve gnmzde de gittike artarak tartfllan konulardan bafllca olanlarndandr. Bu iliflki feministler ve muhafazakr dflnce tarafndan tartfllmakta ve bu konuda politikalar ortaya konmaya alfllmaktadr. Muhafazakr dflnce daha ok kadna ynelik korumac, yani paternalistik yaklaflmdan hareket etme ve kadnlara ynelik meflru olmayan fiziksel saldr ve cinsel saldrdan kadnlarn korunmasyla ilgilenmektedir. Feministlerin
1960lardan itibaren kadnlara ynelik fiziksel ve cinsel saldr zerinde durmalarnn nedeni ise, muhafazakrlktan farkl olup, kadnlarn kendi bedenlerini zerk
flekilde kontrol etme haklaryla ilgilidir. Bu yaklaflm, kadn bedenini nesne olarak
gren muhafazakr yaklaflmdan olduka farkldr (Jackman, 2006: 275).
Toplumsal cinsiyet ve fliddet iliflkisiyle ilgili olarak, toplumsal cinsiyetin kendisinin fliddet yaratan neden olmas ve dier fliddet trlerinden farkl olarak toplumsal cinsiyete dayanan fliddet fleklinde ortaya kmas sz konusudur.
Paternalizm (korumaclk),
erkek bakfl asyla
belirlenmifl konum ierisinde
kadnn bulunmasn
salama, bu konumda
kadn korumayla ilgilidir.
Paternalizm insanlar
arasndaki iliflkinin nemini
tanmakla birlikte, bu
iliflkileri eflitsizlik temelinde
kurar. Paternalizme gre bu
tr eflitsizlii reddetmek,
gerekte olan durumu
reddetmek demektir (Olsen,
1986: 1522).
120
Toplumsal Cinsiyete Dayal fiiddet

AM A
Toplumsal cinsiyete dayal fliddeti aklayabilmek.
Toplumsal cinsiyete dayal fliddet terimi henz ortaya kmfl ve gelifltirilmekte

olan bir terimdir. Esasen bu terim ilk olarak kadna ynelik erkek fliddeti anlamnda kullanlmfltr. Kadn kelimesi hem cinsiyet olarak kadn bireyleri, hem de toplumdaki kadna iliflkin toplumsal cinsiyet rolleri iin kullanlmaktadr. Terimi gelifltirenlerin amac kadna ynelik fliddetin, fliddete urayann ve fliddet uygulayann
toplumsal cinsiyetiyle iliflkili olduunu vurgulamaktr (Veur, 2007: 43). Bu ynde,
yani kadna ynelik fliddet olarak toplumsal cinsiyete dayal fliddet tanmn Birleflmifl Milletler Genel Kurulunda 20 Aralk 1993 tarihinde kabul edilen Kadnlara
Ynelik fiiddetin Ortadan Kaldrlmasna Dair Bildirgede grmek mmkndr.
Buna gre fliddet ister kamusal ister zel hayatta olsun bu tr eylemlerle tehdit etme, zorlama veya zgrlkten keyfi olarak yoksun brakma dhil olmak zere, kadnlara fiziksel, cinsel veya psikolojik zarar veya ac verme sonucu douran veya
bu sonucu dourmas muhtemel olan toplumsal cinsiyete dayal her trl fliddet
eylemi anlamna gelmektedir.
Bu flekilde belirtilen tanmlar, sadece kadnlarn fliddet maduru olduuna odaklanmfltr. Oysa toplumsal cinsiyete dayanan toplumsal beklentiler ve toplumsal konumlarla ve toplumsal cinsiyet rolleriyle ilgili btn fliddet trleri toplumsal cinsiyete dayal fliddet kapsamndadr. Bu anlamda toplumsal cinsiyete dayal fliddet,
ataerkil ideolojiyle iliflkili olan btn fliddet trlerini iermektedir (Veur, 2007: 43).
Yeni gelifltirilen toplumsal cinsiyete dayal fliddet tanmlar daha kapsayc nitelikte yaplmaya alfllmaktadr. Buna gre gelifltirilen bir tanmda toplumsal cinsiyete dayal fliddet, erkek ile kadn arasnda veya kadnlar arasnda ya da erkekler
arasnda toplumsal cinsiyet iktidaryla ilgili hakszlklara yol aan, fiziksel veya psikolojik geliflme zerinde olumsuz etki yaratan zarar verici davranfl olarak belirtilmektedir. Bu tr fliddet, fiziksel, cinsel, ekonomik, psikolojik veya sosyo-kltrel
olabilir. Ayrca toplumsal cinsiyete dayal fliddet aile yeleri arasnda, grup yeleri
tarafndan veya devletten gelebilir (Veur, 2007: 43).
Belirtilen tanmdan hareket edilince, toplumsal cinsiyete dayal fliddetin zellikleri flu flekilde belirtilebilir:
a. Toplumsal cinsiyete dayal fliddet kiflinin iradesi veya zgrln kstlayp,
psikolojik ve/veya fiziksel zarar veren, kifliliini olumsuz etkileyen ve kadn ile
erkek veya kadnlar arasnda ya da erkekler arasnda ayrmlar yapan fliddettir.
b. Toplumsal cinsiyete dayal fliddet, fiziksel, cinsel, psikolojik, ekonomik ve
sosyo-kltrel olabilir (Veur, 2007: 43).
Toplumsal cinsiyete dayal fliddet denilince, genellikle akla fiziksel fliddet, yani kiflinin fiziksel btnlne ve vcut dokunulmazlna ynelen, fiziksel
yaralanmaya ve acya yol aan fliddet akla gelmektedir. Ancak fiziksel fliddet,
toplumsal cinsiyete dayal fliddetin sadece bir tr olup, psikolojik, cinsel,
ekonomik ve sosyo-kltrel fliddette bulunmaktadr.
Belirtilen fliddet trleri zel alanda ve kamusal alanda gerekleflebilir. rnein bir kadn kazand paraya kocas tarafndan el konulmas durumunda
zel alanda ekonomik fliddete urarken, iflyerinde ayn iflte erkee gre daha
az cret almas durumunda kamusal alanda ekonomik fliddete uramaktadr.
121
6. nite - fiiddet
c. Toplumsal cinsiyete dayal fliddet herkese karfl ifllenebilir. Ancak genellikle

kadnlara ve kz ocuklarna uygulanmaktadr (Veur, 2007: 44).
Toplumsal cinsiyete dayal fliddetin anlamn belirtiniz.
SIRA SZDE
. Toplumsal cinsiyete dayal fliddetin iki fonksiyonu vardr. lk olarak, toplumD fi Nsrdrmektedir.
ELM
sal cinsiyete dayal fliddet kadnn toplumdaki baml roln
Kadna ynelik fliddet ve bu fliddet korkusu, kadnlar sosyal olarak haklarndan yoksun brakan, toplumsal cinsiyete dayal fliddetin birS Oformudur.
Hukuk
R U
kurallarnda kadnlarn haklar gvence altna alnsa bile, toplumsal olarak kadnlar bu haklardan yoksundurlar. Bu nedenle de cinsiyet eflitliine dair veya
DKKAT
kadna ynelik fliddete karfl getirilen hukuk kurallar amalarna ulaflamamaktadr. kinci olarak ise toplumsal cinsiyete dayal fliddet, kadnlk ve erSIRAGey,
SZDE
keklik rolleri dflna kmak isteyenlere izin vermemektedir.
lezbiyen, biseksel veya transseksel insanlar, yani egemen olan erkek toplumsal cinsiyet rollerine gre hareket etmeyenler, toplumsal cinsiyet fliddetiyle sessiz kAMALARIMIZ
lnmakta veya dzeltilmeye alfllmaktadrlar. Bu kifliler normal olarak deerlendirilen kadnlk ve erkeklik rolleri iin tehlikeli bulunmaktadrlar (Veur,
2007: 44).
K T A P
d. Toplumsal cinsiyete dayal fliddet, kadn ve erkeklie dair eflitsiz rol dalmlaryla ilgilidir.
Toplumsal cinsiyete dayal fliddettin bu anlamda, toplumsal cinsiyet eflitsizliinTELEVZYON
den kaynakland belirtilebilir. Ancak, toplumsal cinsiyet fliddetinin tarihi olduka
eski olduu iin nedenlerini veya kkenlerini ortaya koymakta glk vardr. Ayrca toplumsal cinsiyete dayal fliddet, birden fazla boyutu olan bir konu olduu
N T E R N Emmkn
T
iin, bu fliddeti ortaya karan nedenlerin hepsini burada incelemek
deildir. Bu nitede sadece genel kabul gren toplumsal cinsiyet fliddetiyle ilgili doal faktrler ve sosyal faktrler olmak zere bafllca iki faktrn zerinde duran
yaklaflmlardan ksaca sz edilecektir.
Doal faktrler zerinde, biyolojik determinizm yaklaflm durmaktadr. Bu
yaklaflma gre, toplumsal cinsiyet fliddeti kadn ve erkek arasndaki biyolojik farklln doal ve evrensel bir sonucudur. Biyolojik yaklaflmla ilgili en eski teori, erkein fiziksel yaps ve hormonal eilimiyle karflsndakinin davranfln kontrol etmeye iliflkin doal eiliminin bulunduunu ve bu eilimin de fliddeti beraberinde
getirdiini ileri srmektedir (OToole-Schiffman, 1997: 3).
Biyolojik yaklaflm, cinsiyeti sadece biyolojik zelliklere gre aklayan grfllerde anlam bulabilir. Oysa kadnlk ve erkekliin biyolojik farkll, bu zelliklere anlam veren sosyal sre ve pratiklerden ayr olarak anlafllamaz. Toplumsal cinsiyet
kavram, kadn ve erkei farkl ve eflitsiz klan sosyal pratikler sistemiyle ilgilidir.
Toplumsal cinsiyetin fliddetle iliflkisinin sosyal kurumlar erevesinde kurulmasnda feminist teorinin etkilerini grmek mmkndr. Feminist teorinin ortaya kflyla birlikte toplumsal cinsiyet iliflkileri yeniden sorgulanmaya bafllanmfltr. Bunun sonucu toplumsal olarak kurulan ataerkillik, yani kadn zerinde erkek egemenlii zerinde durulmaya bafllanmfl ve kadn zerinde erkek egemenliinin, biyolojik farkllklarn kanlmaz sonucu olmayp, toplumsal olarak oluflturulduu
belirtilmifltir (OToole-Schiffman, 1997: 3).
Esasen antropolojik arafltrmalar da toplumsal cinsiyetin biyolojik deil, toplumsal olarak oluflturulduunu ortaya koymaktadr. rnein toplumsal cinsiyetleflmifl davranfl greli bir kavram olup, kltrden kltre deifltii, farkl kltrlerin
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
erkeklik ve kadnl kendi toplumsal ihtiyalarna gre tanmlad belirlenmifltir.

Bu nedenle kadn ve erkek arasnda doal olduu ileri srlen birok farkllklar,
rnein erkein saldrgan ve kadnn da pasif ve baml olduu iddialar, sosyal
faktrler tarafndan belirlenmektedir (OToole-Schiffman, 1997: 4).
Bu balamda toplumsal cinsiyete dayal fliddetin bir sistem sorunuyla ilgili boyutunun bulunduunu fark etmek ve bir sistem olarak ataerkillik zerinde younlaflmak gerekmektedir (Allan, 2007: 45). Ataerkillik zerinde younlaflnca da,
zellikle kadna ynelik fliddeti bu erevede aklamak olduka mmkn olup,
kadnlar baml klan ataerkil kltr rnekleri serimlenebilir. Kadnlarn yakn iliflkide bulunduklar tarafndan fliddete uramas ok yaygndr. fl yerinde alflrken
de cinsel taciz sz konusudur. Ancak baz feminist incelemeler dflnda, toplumsal
cinsiyet ve tacize iliflkin tartflmalar ataerkillik yerine, bireyler zerinde younlaflmaktadr. Ne tr insanlarn tecavzc olduu, ocukluklarnn nasl olduu, kiflilik
problemleri, anneleriyle iliflkileri zerinde durulmakta, bireyler ve deneyimlerinin
sosyal sistemle iliflkileri zerinde durulmamaktadr (Allan, 2007: 46).
Allan (2007)n belirttii gibi, bireysel psikoloji ve deneyim sosyal yaflam anlamak iin elbette nemlidir. Ama toplumsal cinsiyete dayal fliddeti aklamak iin
yeterli deildir. Esasen erkein kadna ynelik fliddetinde de bireysel yanlfl davranfl ve psikolojik tavr dflnda, bu fliddeti baflka bir fley olarak anlamaya karfl kamusal direnme vardr. Oysa fliddet ounlukla kadnlara karfl ifllenmekte ve erkek
egemenliinin, erkek merkezliine dayal bir yapnn sonucu olmaktadr. Bunlarn
ikisi, yani kadna ynelik fliddet ve ataerkillik birbiriyle iliflkilidir. Bunlarn nasl
iliflkili olduunu anlamak ve toplumun ataerkil karakterinin toplumsal cinsiyet bakmndan baml grubun yelerine karfl egemen grup yeleri tarafndan fliddet
uygulanmasna nasl katkda bulunduunun aklanmas gerekir (Allan, 2007: 47).
Kadna ynelik fliddet, toplumda egemen ve baml gruplar olarak kadn ve erkek arasnda var olan baskc ataerkil iliflkileri yanstan davranfl rneidir. Bunlar
ataerkil toplumda yer almamzla ortaya kar. Kadna ynelik fliddetin srekliliiyle ataerkil kltr arasnda iliflkiyi kurmak mmkndr. Bu tr kltrde, rnein
cinsel iliflki erkek tarafndan tanmlanmakta ve erkein istek ve ihtiyalarnn tatmini amalanmaktadr (Allan, 2007: 48). rnein pornografi piyasas, erkekler iin
onlara uygun kadn imajlar yaratr. Bunun bir sonucu olarak erkeklerin kadnlar
nesnelefltirmeleri ve kadn cinselliini kontrol etmek iin fliddet kullanmalar sadece davranflta deil, edebiyat, film ve dier medya aralaryla yaylr. Bylece ataerkil kltrn getirdikleriyle erkek kadna fliddet uygular. Ataerkil kltrn tanmlad cinsellik erevesinde, cinsel fliddetin sadece baz erkeklerin davranfl olmad, toplumsal cinsiyetle iliflkili olduu, yani ataerkil kltrn rnekleri olduu
anlafllr (Allan, 2007: 49).
Bu nitede toplumsal cinsiyete dayal fliddet ve ataerkillik balantsn grmek
iin kadna ynelik fliddet zerinde durulacaktr. Ancak toplumsal cinsiyete dayal fliddet, yukarda da belirtildii gibi, sadece kadnla snrl olmayp, erkee ynelik fliddeti ve ocuklara ynelik fliddeti de iermektedir. Dier yandan kadna ynelik toplumsal cinsiyet fliddetinin de anlam, kadnlarn asla fliddete baflvurmadklar anlamna gelmez. Aksine kadnlar da yakn iliflkide fliddete baflvurmaktadr
(Russo-Pirlott, 2006: 179). Ayrca erkekler bafllca fliddet uygulayan olmasna ramen, kadnlar sadece madur deildir. Kadnlar da geleneklerin devam etmesi ve
kadnlara dair, rnein tecavz mitleri gibi, mitlerin devam etmesinde ve bunlar
desteklemekte bafllca rol oynamaktadrlar (OToole-Schiffman, 1997: 7).
123
6. nite - fiiddet
Toplumsal cinsiyete dayal fliddetin ataerkillikle iliflkisini belirtiniz.SIRA SZDE
TOPLUMSAL CNSYETE DAYALI OLARAK KADINA

D fi N E L M
YNELK fiDDET
N
A M A
Toplumsal cinsiyete dayal fliddet olarak kadna

fliddeti
S Oynelik
R U
ayrt edebilmek.
DKKAT
Kadna ynelik fliddet toplumsal cinsiyete dayal fliddetin bir trdr.
Yukarda belirtildii gibi, Birleflmifl Milletler Kadnlara Ynelik fiiddetin Ortadan KaldrlmasSIRA
SZDE fliddet olna Dair Bildirgede, kadna ynelik fliddetin toplumsal cinsiyete
dayanan
duu belirtilmektedir.
Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln nlenmesine Dair Szleflme (CEAMALARIMIZ
DAW)de kadna ynelik fliddete iliflkin zel bir madde yoktur.
Ancak fliddet szleflmede tanmlanan ayrmclk kapsamnda deerlendirilmifltir. CEDAW Komitesinin 12 numaral Tavsiye Karar (1989), kadnlarn fliddetten korunmasnn ye
K T A P
devletlerin ykmllnde olduunu belirtilmifl ve lke raporlarnda bu ynde
gelifltirilen tedbirlerin rapor edilmesi istenmifltir. Komitenin 19 numaral tavsiye kararnda (1992) ise, kadna ynelik fliddetin cinsiyete dayal ayrmcln bir sonucu
TELEVZYON
olduu aka beyan edilmifl ve fliddetin en nemli sebeplerinden birinin kadna
ynelik ayrmclk olduu vurgulanmfltr.
2011 tarihli Kadna Ynelik fiiddet ve Ev-i fiiddeti nleme ve Mcadele Etme
Avrupa Konseyi Szleflmesi kadna ynelik fliddeti ister kamusal
N T E ister
R N E T zel alanda
meydana gelsin, kadnlara fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik ac veya strap
veren veya verebilecek olan toplumsal cinsiyete dayal her trl eylem veya bu tr
eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak zgrlkten yoksun brakma
olarak tanmlamfltr. Bu tanm da kadna ynelik fliddetin toplumsal cinsiyete dayal olduunu belirtmektedir. Ayrca Szleflmede toplumsal cinsiyete dayal kadna ynelik fliddet de tanmlanmaktadr. Buna gre kadna ynelik toplumsal cinsiyete dayal fliddet, dorudan doruya kadnlara yalnzca kadn olduklar iin uygulanan veya orantsz bir flekilde kadnlar etkileyen fliddet anlamna gelmektedir.
Bu tanm, aka kadna ynelik fliddetin toplumsal cinsiyete dayal fliddet olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca tanmda fliddet trleri olarak da fiziksel, psikolojik, cinsel ve ekonomik fliddet belirtilmifltir. Genel olarak gnmzde kabul edilen bu fliddet trlerinden ekonomik fliddet kadnlarn hem kamusal hem de zel
alanda ekonomik smrs anlamna gelmektedir. Kadnlarn seks iflisi olarak
zorla ve kt koflullarda alfltrlmas ekonomik anlamda fliddetin bir grnmdr. Dier yandan literatrde, kltrel fliddetten de sz edilmektedir. Kltrel fliddet, kadnlarn kltrel anlamdaki geleneksel normlarla ikincillefltirilmeleriyle ortaya kmaktadr. rnein, kadnlarn snnet edilmesi kltrel fliddet olarak kabul
edilmektedir (Coomaraswamy, 1995: 20).
Kadna Ynelik fiiddet ve Ev-i fiiddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa
Konseyi Szleflmesinin fliddet trleri arasnda kltrel fliddeti belirtmese de, rnein kadn snneti, zorla evlendirme ve namus cinayetleri gibi bafllca kltrel fliddet trlerinin su saylmas gerektiini belirtmektedir.
Szleflme, ayrca kadna ynelik fliddettin insan haklar ihlali olduunu ve ayrmclk formu oluflturduunu belirtmektedir. Szleflmenin ve dier uluslararas
belgelerin kadna ynelik fliddetin bu flekilde insan haklar ihlali ve ayrmclk for-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
mu olduunu belirtmesi olduka nemlidir. Zira kadna ynelik fliddet, insan haklar ihlali olarak deerlendirilmemifl ve eflitlikle ilgisi kurulmamfltr. Bunun bafllca
nedeni kadna ynelik fliddetin kamusal mesele saylmamasdr.
Kamusal alan ve zel alan ayrm, toplumsal cinsiyet eflitsizliine yol aan ve bu
nedenle de toplumsal cinsiyete dayal fliddeti meflrulafltran bir anlam taflmaktadr.
Bu ayrm gereince, kamusal alanda olan fliddetle devlet ilgilenmektedir. zel alan
ise mmkn olduunca devletin dokunmad ve karflmad bir alan olarak belirlenmifltir. rnein birincil kuflak haklar da denilen sivil ve siyasal haklar, kamusal
alandaki fliddetle ilgili olup, devlete snrlandrma getiren haklar olarak ileri srlmfltr. Bu durumda ise kadna ynelik fliddete dokunulmamfl ve kadnn baml rol doal saylmfltr (Veur, 2007: 49).
Toplumsal cinsiyete dayal fliddetin bu flekilde zellefltirilmesi, bu fliddetin kamusal boyutunu ve kamusal kurumlara olan balantsnn grlmesini engellemektedir. Btn toplumsal cinsiyete dayal fliddet, kltrel, sosyal-ekonomik ve siyasal iliflkilerde yerleflmifl bulunan kadn ve erkek arasnda iktidar ve kaynaklarn
dengesizliini ortaya karmaktadr. Bu anlamda kadna ynelik fliddet, zel veya
kamusal kategori iinde grlemez. nk sadece saldrgan ve madur arasndaki zorlayc bir iliflki deil, toplumsal cinsiyet fliddetini destekleyen sosyal ve siyasal iktidar sistemleriyle ilgilidir (Hall, 2000: 684).
Kadna Ynelik fiiddet ve Ev-i fiiddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa
Konseyi Szleflmesinin girifl ksmnda kadna ynelik fliddetin, erkekler ve kadnlar arasndaki eflitliki olmayan g iliflkilerinin tarihsel bir tezahr olduunu ve
bu g iliflkisinin erkekler tarafndan kadnlar zerinde tahakkm kurulmasna ve
kadnlara ynelik ayrmclk yaplmasna yol atn ve kadnlarn ilerlemelerinin
nnde engel olduunu belirtilmektedir.
Esasen ilk alardan modernlie, modernlikte elde edilen baz kazanmlara ramen, kadnlar erkek kontrolne ve fliddetine maruz kalmfllardr. Bu tr fliddet ve
kontrol, ekonomik eflitsizlik, siyasi bakmdan temsil edilmeme, kltrel bask ve
cinsel fliddet fleklinde olmufltur. Kadna ynelik erkek fliddet adeta evrensel nitelikte bir problem olup, Bat toplumlarnda bile yaygndr (Barzilai, 2004: 869).
Kadna ynelik fliddet, kadnn davranfl ve bedeninin erkek tarafndan kontrol anlamna gelmektedir. Buradaki g iliflkisini destekleyen bafllca fleyler ise kadnlk ve erkeklik rolleridir. Bu roller erevesinde de erkekliin fliddet uygulayan
ve kadnn fliddete urayan olarak grlmesi sz konusudur. Bu flekilde toplumda
fliddete karfl kadnn madur edilebilirlii sz konusuyken, erkek iin byle bir
fley sz konusu deildir. Potansiyel tehlikelilik erkekle birlefltirilirken, kadnlkla
birlefltirilmemektedir. Bu dflnceler srekli ve yaygn olup, iliflkiler yoluyla da yeniden oluflturulmaktadr. Kadn bedenleri madur edilebilir ve dierlerine karfl fiziksel gszlk veya daha zayf olmas gibi nedenlerle tehlike oluflturmayan olarak tanmlanmaktadr. Erkek bedenleri ise dierlerine karfl tehlikelidir. nk daha byk, gl ve cinsel fliddet uygulama potansiyeline sahiptir (Hollander, 2001:
84). Bu dflnceler sanki doal bir fleymifl gibi toplumsal cinsiyet kavramnda birlefltirilmekte ve gnlk yaflamlarmzda yer almaktadr. Erkein daha gl ve kadnn cinsel maduriyete urayan olarak algs gnlk konuflmalardadr. Kadn ve
erkek bedenleri hakkndaki bu inanlar, gerekliin doru tasarmlar gibi toplumsal olarak oluflturulmaktadr (Hollander, 2001: 85).
Erkeklik ve kadnlk hakkndaki paylafllan bu tr inanlar, erkein de kadn gibi fliddete urama riski bulunduunu gz ard etmektedir. Ayrca kadna ynelik
125
6. nite - fiiddet
fliddetin tek nedeni erkein fiziksel bakmdan gl olmas deildir. Zira fliddet
kontrolnn fiziki olmas gerekmez. Birok erkein kadnlardan daha gl olduu dorudur. Ancak erkein kadn kontrol etmesinin nedeni, fiziksel bakmdan
gl oluflundan deil, ataerkil toplum yapsndan kaynaklanmaktadr. fiiddet sadece, dvmek, yaralamak ve hatta ldrmek deildir. fiiddet, yukarda fliddet trlerinde belirtildii gibi, psikolojik ve ekonomik vastalarla da fliddete urayan disipline etme yoludur (Barzilai, 2004: 869).
Dier bir ifadeyle, ataerkil kltr toplumsal yapy belirlemektedir. Ayrcaln
srdrmek iin g kullanm, ataerkil toplumlarda erkek davranflnn bafllca
zelliidir. Bu balamda toplumsal cinsiyete dayal kadna ynelik fliddet, ekonomik ve sosyal eflitsizlik sistemlerinin srdrlmesine katkda bulunmaktadr. Tecavz ve dier fiziksel ve psikolojik fliddet trleri kadnlar kontrol altnda tutmak
iin kullanlan bafllca vastalardr. Kadnlara ynelik fliddet ve bu tr pratiklerle
sosyal yaplar oluflturmak, kadnn bamll ve ataerkilliin kurumsallaflmasnn
bafllca rnekleridir. Kadnla iliflkin madur edilebilir, incinebilir, arzu edilir gibi
imajlar geleneksel kltrdeki efl ve anne imajlaryla desteklenmektedir. Kadna iliflkin kontrol eden deil, baml olan rol devam etmektedir. Tarihsel olarak da gnmzde de erkekliin egemenlii toplumsal cinsiyet fliddetinin bafllca nedenidir
(OToole-Schiffman, 1997: 8).
Bu balamda ataerkil toplumsal yap, kadna ynelik fliddetle ilgili iki temel
faktr ortaya koymaktadr. Bunlar, kadnn cinselliini koruma ve kontrol etme
ile erkein ve kadnn fiziksel gcyle ilgilidir (Jackman, 2006, 299). Bu iki faktr,
kadn ve erkek bakmndan toplumsal cinsiyet eflitsizliinin nedenlerini oluflturmaktadr. Feminist teorisyenler de erkein kadna ynelik fliddetinin eflitsizlik ve
sosyal yapyla iliflkisini vurgulamaktadrlar (Hollander, 2001: 86).
Kadna ynelik fliddet bakmndan iktidar ve eflitsizlik iliflkisi, kaynaklarn elde
edilmesi ve kullanlmas bakmndan sz konusudur. Erkekler fiziksel gleri yannda sosyal, siyasal ve ekonomik kaynaklara da fazlasyla hkimdir. Kadnlar ise
fiziksel ve kurumsal aralardan yoksundur. Bu nedenle kadn ve erkein eflitsiz
iliflkisi sz konusudur (Jackman, 2006: 308). Erkek biyolojik avantaj yannda, sosyal, siyasal ve ekonomik kurumlarn ona gre dzenlenmesi bakmndan da bafllangtan itibaren avantajldr. Bu nedenle kurumlar kadn bedenini erkein kontrol etmesine imkn veren kurallar oluflturmaktadr. Bu flekilde ortaya kan toplumsal cinsiyet eflitsizlii de, erkeklerin kadnlar korumakla ilgili paternalistik rollerini srdrmelerini ve kadnlarn da bu korumann nesneleri haline gelmesini
mmkn klmaktadr (Jackman, 2006: 310).
Bu flekilde kadna ynelik fliddet, toplumsal cinsiyete dayal fliddet olup, toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle ilgilidir. Kadna ynelik fliddet probleminin ele alnmasyla birlikte artk gnmzde kadna ynelik fliddetin toplumsal cinsiyet eflitsizliini giderecek flekilde nlenmesi abas sz konusu olup, bu durumu hukuktaki
baflta uluslararas szleflmeler olmak zere, dier hukuk kurallarnda da grmek
mmkndr.
SIRA SZDE
Kadna ynelik fliddet ile toplumsal cinsiyet eflitsizlii arasndaki iliflkiyi
belirtiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
126
KADINA YNELK fiDDET VE HUKUK
Hukukun Kadna Ynelik fiiddete Yaklaflm

AM A
Hukuk ve kadna ynelik fliddet arasndaki iliflkiyi saptayabilmek.
Hukuk bir toplum iindeki devletin temel yapsyla ilgili kurumlar, iflleyifllerini,
kurumlarda yer alanlarn yetki ve devlerini ve hepsinden nemlisi vatandafllarn
hak ve devlerini belirleyen normlar sistemi olarak, hepimizin yaflamlarnda belirleyici ve etkili olmaktadr. Kadna ynelik fliddet balamnda da hukukun belirleyici ve etkili roln grmek mmkndr.
Hukukun belirleyici ve etkileyici roln nasl yerine getirdii ise farkllk gstermektedir. Bu farkll hukuk politika iliflkisi erevesinde hukukun ataerkil ideolojiyi yanstmasndan bafllatp, gnmzde ise bu ideolojiden uzaklaflma abas
olarak iki aflamada incelemek mmkndr.
Tarihsel olarak bakldnda kendisine kanun koyucu denilen hukuk kurallarn yaratanlarn ve bu kurallar uygulayanlarn, yani polisler, savclar ve dier hukuk uygulayclarnn ataerkil ideoloji erevesinde hareket ettikleri grlmektedir.
Bu nedenle, kadna ynelik fliddetin hakl gsterilmesi ve mazur grlmesinde
toplumsal kltr yannda, hukuki dzenlemeler de bafllca rol oynamaktadr. rnein hukuk kurallar kadnlara erkeklere gre ya hi veya ok az hak tanmfl ve
aka kadnn kocaya bamlln meflrulafltrmfltr (Jackman, 2006: 300). Bu
dorultuda hukuk dzeninde korunmak istenen daha ok ekirdek aile ve onun
baflndaki temsilci olmufltur. Bunun bir rnei olarak eski Trk Medeni Kanundaki aile reisinin erkek olduuna iliflkin hkm belirtilebilir.
Ataerkil ideolojiyi yanstacak flekilde oluflturulan hukuk kurallar, genellikle kadnlarn dfllanmas fleklinde olup, toplumsal cinsiyete dayal fliddetle ilgilidirler. zellikle ev-ii alana, zel alan olduu iin mdahale olmamas bunun tipik rneidir (Hall,
2000: 679). Kadnlarn aksine erkekler sosyal, siyasal, ekonomik kaynaklarda ve iktidarla ilgili kamusal alanda yer alrlar. Bu nedenle tarihsel olarak kadna ynelik ifllenen sular zel alan konusu saylmfl ve grmezden gelinmifltir (Hall, 2000: 685).
Dier yandan hukukun kadna ynelik fliddete iliflkin tutumu deiflmeye bafllamfltr. Bu deiflimde feministlerin etkilerini grmek mmkndr. 1970lerde feminist hareketin bir paras olarak kadnlar kendi yaflamlarndaki fliddeti dile getirmifllerdir. Feminist hareket, kadna ynelik fliddetin kamusal alann dflnda braklarak zel alan meselesi olarak grlmesine karfl bafllamfltr (Frohmann-Mertz,
1994: 830). Bu amala dile getirilen reformlarn, kadna karfl fliddeti hoflgren kltrel ve siyasal ideolojiye ynelik yaplmas isteniyordu. Reformcular, kadn kendi maduriyetinden sorumlu klan kurumsal uygulamalar, kadna karfl erkein
fliddetini azaltmay ve cinsler arasndaki iktidar iliflkisini yeniden yaplandrmay ve
deifltirmeyi amalyordu (Frohmann-Mertz, 1994: 831). Bununla ilgili olarak ilk
uzmanlar ve aktivistler, kadna ynelik fliddetle mcadelede toplumdaki g iliflkileri yapsna ve kadna ynelik fliddete msamaha eden ideolojiyi yasama, eitim
ve dorudan hizmetler vastasyla deifltirmeye alfltlar. Bu hareket, tecavz ve
fliddete uramayla ilgili hukuk kurallarnn deifltirilmesine yol amfltr (Frohmann-Mertz, 1994: 829).
6. nite - fiiddet
Gnmzde uluslararas szleflmeler yoluyla baflta olmak zere, kadna ynelik fliddet insan haklar ihlali olarak kabul edilmekte ve uluslararas belgelerde belirtilmektedir. Bu belgelerle devletler kadna ynelik fliddeti nlemekten sorumlu
olduklarn kabul etmektedirler.
Bu belgeler sonucunda devletin pozitif devi erevesinde kadna ynelik fliddeti nlemek iin yapmas gerekenler noktada toplanmaktadr. Bunlar, kadna
ynelik fliddete engel olma, fliddete urayan koruma-destekleme ve fliddet
uygulayan yarglama-cezalandrmadr. Devletin belirtilen pozitif devinin gerektirdikleri de hukuk kurallar vastasyla dzenlemektedir. Dier bir ifadeyle hukuk
kurallar kadna ynelik fliddeti nlemek iin engel olma, koruma-destekleme ve
yarglama-cezalandrmayla ilgili konular dzenleyecektir. Engel olma, toplumda
mevcut toplumsal cinsiyet algsn deifltirecek ve toplumsal cinsiyet eflitliini yerlefltirecek baflta eitim programlar olmak zere programlar oluflturmay gerektirmektedir. Koruma-destekleme ise fliddete urayan derhal korumayla ilgili kurallarn oluflturulmasn ve destek hizmetlerinin (snma evleri gibi) salanmasyla
ilgilidir. Yarglama-cezalandrma da, fliddet uygulayann yarglanmas ve kovuflturulmasn gerektirir.
Dnyada bu konuda yaplan geliflmelere bakldnda, 1970lerden itibaren snma evlerinin kurulduu, ev-ii fliddet kurallarnn karld, fliddet uygulayana
ynelik fke kontrol programlar gibi programlarn gelifltirildii grlmektedir. Bu
programlarla fliddet uygulayana fliddet uygulad kifliye eflit ve saygya deer flekilde davranmas eitimi verilmektedir. Ayrca, kadn merkezleri kadnlar haklar
konusunda bilgilendirmekte ve duygusal destek vermektedir (Merry, 2009: 48).
Trkiyedeki hukukla ilgili dzenlemelere bakldnda, kadna ynelik fliddete
iliflkin deiflen tutum anlayflnn 1990lardan itibaren ortaya kmaya bafllad ve
21. yzyln baflndan itibaren de devam ettii grlmektedir. ncelikle yukarda
belirtilen gereklilikle ilgili hukuk kurallar hukuk sistemimizde de mevcuttur.
Esasen TC Anayasasnda yer alan devletin fleklinin sosyal devlet olmas ve yine
anayasada belirtilen eflitlik ilkesi, devletin kadna ynelik fliddeti nlemede pozitif
ykmllne iliflkin dayanlacak bafllca hkmlerdir. zellikle en son imzalanan ve henz onaylanmamfl bulunan Kadna Ynelik fiiddet ve Ev-i fiiddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szleflmesi, bu gereklilikle ilgili yaplmas gerekenlere aka yer vermektedir. rnein engel olmaya iliflkin yaplacaklar arasnda eitim, kadnlarn glendirilmesine iliflkin programlar belirtmektedir.
Koruma-desteklemeye iliflkin yaplacak olanlar arasnda ise telefonla yardm hatt,
snma evleri, koruma tedbirleri, hukuki destek saylmakta ve yarglama-cezalandrma bakmndan da toplumsal cinsiyete dayal nedenlere yer verilmemesine dikkat ekilmektedir. Sonuncu gereklilikle ilgili olarak rnein bir erkek bir kadna
fliddet uyguladnda ve bunu namusu iin yaptn sylemesi durumunda, bu
iddiasnn hkimler tarafndan dikkate alnmamas gerekmektedir. Hukuk sistemimizde ayrca 2006/17 sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik fiiddet Hareketleriyle Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler bafllkl Baflbakanlk Genelgesi engel olma ve koruma-destekleme gerekliliklerine ayrntl bir flekilde yer vermektedir. Bunun dflnda fliddetten korumayla ilgili olarak 1998 ylnda
karlmfl bulunan Ailenin Korunmasna Dair Kanun bulunmaktadr.
127
128
Kadna Ynelik fiiddete Dair Belirli fiiddet Trleri

erevesinde Hukukun Yaklaflm
N
AM A
Kadna ynelik fliddetin rneklerinde hukukun toplumsal cinsiyete dayal fliddete karfl yaklaflmn deerlendirebilmek.
Ev-i fiiddet
4320 sayl Ailenin
Korunmasna Dair Kanunun
2007de deifltirilen
hkmne gre aile ii fliddet
efllerden birinin veya
ocuklarn veya ayn at
altnda yaflayan dier aile
bireylerinden birinin veya
mahkemece ayrlk karar
verilen veya yasal olarak ayr
yaflama hakk olan veya evli
olmalarna ramen fiilen
ayr yaflayan aile
bireylerinden birinin
iflledii fliddettir.
Kadna Ynelik fiiddet ve Ev-i fiiddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szleflmesine gre ev-ii fliddet, fliddete urayann fliddet uygulayanla ayn evi
paylaflp paylaflmamasna bal olmayan, eski veya flimdiki efller veya partnerler
arasnda meydan gelen her trl fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik fliddet anlamna gelmektedir. Ev-ii fliddetin temel zellii, fliddete urayan ile fliddet uygulayan arasnda yakn iliflki bulunmasdr. Belirtilen tanm erevesinde fliddet uygulayan ile fliddete urayann ayn evde yaflamas ve evli olmalar gerekmemektedir.
Ev-ii fliddet ile aile-ii fliddet ayn anlamda deildir. Ev-ii fliddet daha kapsaml olup, aile ii fliddeti de kapsamaktadr. Yani aile bireylerine uygulanan fliddet de
ev-ii fliddet kapsamndadr. Aile ii fliddet ise daha dar kapsaml olup, yalnz aile
bireylerine ynelik fliddetle ilgilidir.
Resim 6.1
Bofland efli
tarafndan
ldrlen Ayfle
Paflal
SIRA SZDE
Ayfle
eski
D fiPaflal
N E Lbofland
M
efli stikbal Yetkinden
srekli fliddet grmfltr. Bu
nedenle yetkili mahkemeden
S O Rtalebinde
U
korunma
bulunmufltur. Mahkeme
taraflarn boflanmfl
olmalarn
D K K Ayani
T aile
olmadklarn gereke
gstererek 4320 sayl
yasann bu olayda
SIRA SZDE
uygulanamayacan
belirtmifl ve Ayfle Paflalnn
korunma talebini
reddetmifltir. Bu kararn
AMALARIMIZ
verilmesinden tam 32 gn
sonra 7 Aralk 2010
tarihinde Ayfle Paflal fail
stikbal Yetkin tarafndan
K T A Pldrlmfltr.
baklanarak
Kadna ynelik
SIRAfliddet,
SZDE ev-ii fliddet ve aile ii fliddet terimlerini tanmlaynz.
Ev-ii fliddet trleri de tanmda belirtildii gibi, fiziksel, cinsel, psikolojik ve
fi N E L MFiziksel fliddet trleri arasnda dvme, yaralama, tokat atma,
ekonomik Dolabilir.
nesneler frlatma; psikolojik fliddet arasnda, alay etme, kk grme, barma, fiziksel fliddetS uygulamayla
tehdit etme, ocuklar gstermemeyle tehdit etme; cinO R U
sel fliddet uygulama arasnda tecavz, taciz, istemedii flekilde cinsel iliflkiye zorlama, baflkalaryla cinsel iliflkiye zorlama; ekonomik fliddet arasnda da para verDKKAT
meme, kazancna el koyma gibi rnekler yer almaktadr (McCue, 2008: 6-9).
fiiddete urayan kadnlarla ilgili eflitli mitler bulunmaktadr. Bunlardan en yaySIRA SZDE
gn olan kadnn
isterse fliddete son verebilecei ve eitimli kadn fliddete uruyorsa neden katlandnn anlafllmadna iliflkindir. fiiddete urayan, urad fliddetin olumsuz psikolojik etkilerine maruz kalmakta ve kadnn fliddete uramaya
AMALARIMIZ
devam etmesinin nedenleri farkl teorilerle aklanmaya alfllmaktadr. Bunlardan
en bilinenleri renilmifl aresizlik ve Stockholm sendromudur.
N N
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
6. nite - fiiddet
129
Ev-ii fliddet uygulayanla ilgili olarak, eitim durumu, sosyal-ekonomik dzey

gibi ayrmlar nemli olmayp, her dzeydeki kifli fliddet uygulayan olabilmektedir.
rnein bir iflsiz de ifl sahibi de fliddet uygulayabilir. Kadna ynelik fliddetle ilgili
olarak yukarda belirtilenler burada da geerlidir. Yani, fliddet uygulayan kadnn
davranfln kontrol etmek istemekte ve yakn iliflkiden dolay sahiplenici rol stlenmektedir. Bu anlamda ataerkil toplumun dayatt rol modelleri ev-iinde kendini gstermekte ve ev reisi olarak erkek, kadn baml klmak amacyla fliddet
uygulamaktadr. Bu yndeki fliddet, toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle ilgilidir. Dier
yandan erkeklerin neden fliddet uyguladna iliflkin feminist teori yannda psikolojik teori, biyolojik teori, sosyal renme teorisi ve aile sistemi teorisi gibi teoriler
yer almaktadr. Bu teoriler farkl flekillerde fliddet uygulamann nedenlerini aklamaktadr. Psikolojik teori fliddet uygulamay kifliye balarken, renme teorisi ocukluktan bafllayarak renmeye ve biyolojik teori de ocuklukta geirilen travma
gibi nedenlere bakarak aklamaya alflmaktadrlar (McCue, 2008: 12).
Ev-ii fliddet olduka karflk bir sorun olduu iin birok disiplinin inceleme
konusudur. Ancak vurgulanmas gereken nokta, ev-ii fliddetin genellikle kadnlara ynelmifl olup, kadnlar bask altna almak iin kullanlddr. Dolaysyla evii fliddeti nlemek iin bireysel davranfl zerinde durmak, tek baflna yeterli olmayp, toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle ilgisinin kurulmas gerekir.
Esasen kadna ynelik fliddetin zel alan saylp, devlet tarafndan mdahale
edilmemesinin en bariz rneini ev-ii fliddet oluflturmaktadr. Hukuk sistemlerinde aile ii fliddete urayan kadnlarla ilgili kurallarn yer almas tarihsel olarak olduka yenidir. Hukuk alannda kadna ynelik aile ii fliddeti grnmez klnmasnn nedenlerinden en nemlisi kamusal-zel alan ayrmyla iliflkili olup, aile ii fliddetin zel alan konusu olarak grlmesine dayanmaktadr. Esasen liberal feministlerin savunduu kamusal alan ve zel alan ayrm, zel alann ev ii alan olarak tanmlanmasyla, kadnn aile iinde urad fliddeti yok saylmasna yol amfltr. Ev
ii alana dokunulmamas gerektii, zel yaflamn dokunulmazl ve aile yaflamnn
mahremiyeti gibi dflncelerle de desteklenmifltir.
SIRA SZDE
Ancak gnmzde artk aile ii fliddet kamusal mesele saylmaktadr.
Bizim ceza kanunumuzda, rnein ldrme ve yaralama sular aile bireylerine ynelik olduunda daha fazla arlafltrc ceza verilecei hkm yer almaktadr.
D fi N E L MAile ii fliddetle ilgili 1998 ylnda karlan Ailenin Korunmasna Dair Kanun da fliddetten
derhal korunmaya iliflkin koruma tedbirlerine yer vermektedir. Koruma tedbirleri,
S O R U
fliddeti derhal nlemeyle ilgili olduu iin nem gstermektedir.
renilmifl aresizlik,
fliddete urayan kadnn
kendini aresiz
hissetmesiyle ilgili olup,
fliddete uradn
reddetme, kendini sulama
gibi deiflik flekillerde ortaya
kmakta ve fliddete
urayann fliddete
uramaktan kama yolunu
bulamayaca inancna
dayanmaktadr (McCue,
2008: 19).
4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanunun 2007de deifltirilenD hkmne

gre hKKAT
kim fliddet uygulayan kifliye dair afladaki tedbirlere karar verebilir:
a) Aile bireylerine karfl fliddete veya korkuya ynelik sz ve davranfllarda
bulunmamas,
SIRA SZDE
b) Mflterek evden uzaklafltrlarak bu evin dier aile bireylerine tahsisi ile bu bireylerin birlikte ya da ayr oturmakta olduu eve veya iflyerlerine yaklaflmamas,
AMALARIMIZ
c) Aile bireylerinin eflyalarna zarar vermemesi,
) Aile bireylerini iletiflim aralar ile rahatsz etmemesi,
d) Varsa silah veya benzeri aralarn genel kolluk kuvvetlerine teslim etmesi,
K fliddet
T A Pmadurunun
e) Alkoll veya uyuflturucu herhangi bir madde kullanlmfl olarak
yaflamakta olduu konuta veya iflyerine gelmemesi veya bu yerlerde bu maddeleri
kullanmamas,
f) Bir salk kurulufluna muayene veya tedavi iin baflvurmas. T E L E V Z Y O N
Stockholm sendromu ise

fliddete urayann fliddet
uygulayana baml
olmasyla ilgilidir. fiiddete
maruz kalanda fliddetten
kaamayaca dflncesi
hakimdir. fiiddete urayan
baflkalaryla grflmemekte,
sadece fliddet uygulayann
inisiyatifine bal
kalmaktadr. Zaman
getike de fliddete urayan
durumunu normal olarak
grmeye bafllamaktadr
(McCue, 2008: 20).
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
130
Desteklemeyle ilgili olarak da snma evleri ve ekonomik yardm, hukuk hizmetleri baflvurulabilen yollar arasnda yer almaktadr. 2006/17 sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik fiiddet Hareketleriyle Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesi
in Alnacak Tedbirler bafllkl Baflbakanlk Genelgesinde sosyal ve ekonomik anlamda eflitsizlii gidermekle ilgili hkmler yer almaktadr. rnein eitim yoluyla toplumsal algnn deifltirilmesi, kadn istihdamnn salanmas gibi. Koruma ve
destek olmayla ilgili de acil yardm hatt oluflturulmas, snma evlerinin almas
gibi konular belirtilmektedir. 2006/17 sayl Baflbakanlk Genelgesine dayanlarak
hazrlanan 11.01.2007 Tarihli ve 2007/6 Sayl iflleri Bakanl Emniyet Genel Mdrlnn Tre ve Namus Cinayetlerinin nlenmesine Ynelik Tedbirlerin Koordinasyonu Konulu Genelgesinde yine engel olma ve koruma-desteklemeyle ilgili yaplacaklar belirtmektedir. Btn bunlar, devletin pozitif ykmll olarak
aile ii fliddeti nlemekten sorumlu olduunun hukuk sistemimizde kabul edildiinin bafllca rneklerini oluflturmaktadr.
Anayasa Mahkemesi de verdii 2005/151 Esas ve 2008/37 Kararnda aile ii ifllenen sularda devletin bireyin maddi ve manevi varln koruma devi olduundan hareketle flikayet aranmamasn hkme balamfltr (Oder, 2010: 230).
Toplumun temelini oluflturan ailede bireylerin, maddi ve manevi varlklarn
gelifltirebilmelerinin huzur ve gven ortamnn salanmasna bal olduu, bunun
iin de ncelikle aile ii fliddetin nlenmesi gerektii aktr. Yasa koyucunun, itiraz konusu kuralla ceza hukuku alannda, anayasal snrlar iinde takdir hakkn
kullanarak, aile bireylerinin ve yakn akrabalarn nc kiflilere nazaran daha ayrcalkl korunmas ynnde bir tercih yapt anlafllmaktadr. Toplumun temeli
olan ailenin, fiziksel ve psikolojik adan salkl bireylerden oluflmas amacyla yasa koyucunun itiraz konusu kuralda belirtilen aile bireylerinin birbirlerine karfl iflledikleri kasten yaralama sularnda flikyet aramamas ve bu yolda dzenleme
yapmasnda, Anayasann 41. maddesinde belirtilen ailenin korunmas ilkesine aykrlk bulunmamaktadr. Devlet, toplumun ve ailenin temel tafl olan bireyin maddi ve manevi varln her trl tehlikeden, tehditten ve fliddetten korumakla ykmldr. Bu balamda itiraz konusu kural, Anayasann 17. maddesiyle devlete
yklenen pozitif ykmlln ceza hukuku alanndaki yansmalarndan birisini
oluflturmaktadr.
Ancak ev-ii fliddetin nemi kavranp hukuk kurallaryla dzenlemeler yaplmaya alfllsa da, iki nemli konuda ataerkil direnme kendini gstermektedir.
Bunlardan ilki ev-ii fliddetin kamusal bir mesele olduunu anlamaya iliflkin direnme vardr. Bu direnme ev-ii alana mdahale etmeme fleklinde ki yaklaflm, hukuk uygulayclar, yani polisler, savclar, avukatlar ve hkimler dzeyinde srdrmektedir. kinci direnme ise ev-ii fliddeti sadece bireysel dzeyde anlamayla ilgilidir. Bu noktada sadece fliddet uygulayann davranfllar dzeltilmeye alfllmaktadr. Oysa ev-ii fliddet, toplumsal cinsiyet eflitsizlii sorunudur. Dolaysyla toplumsal cinsiyet eflitliini salamadan, ev-ii fliddeti nlemek de pek mmkn deildir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Ev ii fliddetSIRA
ile kamusal-zel
alan ayrm arasndaki iliflkiyi anlatnz.
SZDE
Tecavz
D fi Nnce
E L M belirtilen fliddet trlerinden de cinsel fliddet arasnda yer alTecavz, daha
maktadr. Tecavzn psikolojik anlamda veya toplumsal anlamda baflka zararlarndan sz edilebilirse
S O R U de esas olarak cinsellikle iliflkili fiziksel btnln veya vcut dokunulmazlnn ihlal edilmesiyle ilgilidir (Cahill, 2001: 197).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
6. nite - fiiddet
Tecavz, genellikle rzaya dayal olmayan ve zor kullanlarak yaplan cinsel iliflki anlamna gelmektedir. Bu anlamda tecavz su haline getiren bafllca fley, rzann olmamas olarak belirlenmektedir. Ama rza kavram olduka problemlidir. rnein birok davranfl iin rza gstermemenin bafllca yolu hayr demek olduu
kabul edilirken, cinsel iliflki iin rza gstermemede hayr demek yeterli olmamaktadr. Failler madurlarn hayr derken aslnda evet demek istediklerini belirtmektedirler (Scully, 1994: 126).
Bunun temel nedeni olarak, feminist hukuku Carol Smart tecavz davalarnda faillerin genellikle madurlarn tecavzden zevk aldklarn dflndklerini belirtmektedir. Bu flekilde dflnmelerinin arkasnda kadnlarn her trl cinsel birleflmeden zevk aldklarna iliflkin varsaym yatmaktadr. Onlara gre cinsel birleflme olduu iin tecavz kadnlar iin zevk vericidir (Smart, 1989: 28).
Ayrca, fliddete karfl koymann anlamn da erkekler belirlemektedir. Ceza hukukuna gre fliddete karfl durmak, erkeklerin erkeklere karfl fliddete cevap verdii flekilde alglanmaktadr. Oysa Susan Estriche gre cinsellikte kadnlarn fliddete
karfllk vermeleri erkeklerden farkldr. Kimi zaman sessiz kalmalar onlarn fliddeti onayladklar anlamna gelmemektedir (Whitman, 1997: 295-305).
Hayr hayr demektir feminist slogan da sz konusu algya karfl olarak domufltur. Bu konu zellikle yabanc olmayan -efl, akraba, sevgili- kifliler tarafndan
tecavz eylemi, gereklefltiinde tartfllmaktadr. Yabanclar tarafndan cinsel saldr eylemi gereklefltiinde genellikle madurun hayr demesi hayr olarak kabul edilirken, yabanc olmayanlar tarafndan gereklefltiinde madurun hayr demesi genellikle evet olarak anlafllmaktadr (Abbott ve Wallece, 1996: 250).
Tecavze iliflkin olarak da doal-biyolojik faktrler ve sosyal faktrler yaklaflmlar vardr. Tecavz genel olarak erkek cinsel drtsnn doal bir sonucu olarak kabul edilmektedir. Erkeklerin kontrol edilemeyen cinsel drtleri olduundan
sz edilmektedir. Ancak birok feminist tecavzn biyolojik tanmlamalarn reddetmektedirler. Feministler ataerkil ideoloji tarafndan belirlenmifl toplumsal cinsiyet rollerinin kadnlar erkeklerin cinsel zevklerinin objesi olarak belirlediini ve
bunun tecavz dourduunu belirtmektedirler. Erkekler kadnlar zerinde tahakkm kurmak iin kendi amalar dorultusunda kadnlarn cinselliklerini kontrol
etmek isterler. Tecavz failleri genellikle savunmalarnda madurlarn kflkrtc
davranfllar iinde bulunduklarn ifade etmekte ve sularn inkr etmektedirler.
ABDde yaplan bir arafltrmaya gre inkrclarn %31 tecavzden madurlar sorumlu tutmaktadrlar (Scully, 1994: 124).
Tecavze iliflkin hukukun yaklaflmna bakldnda ataerkil kltr erevesinde belirlenen anlama paralel flekilde tecavz suunun dzenlendii grlmektedir.
Kadn bir babann kz olarak ya da bir erkein kars olarak onun mlkiyeti altnda kabul edilmekte, kadna ynelik herhangi bir cinsel saldr erkein mlkiyetine
zarar verdii iin hukuki olarak su olarak kabul edilmekte ve cezalandrlmaktadr (Abbott ve Wallece, 1996: 249). rnein 765 sayl eski Trk Ceza Kanununda
tecavz suu Adab Umumiye ve Nizam Aile Aleyhine Crmler bafll altnda
dzenlenmifltir (Resmi Gazete(RG) Tarihi: 13.03.1926; RG Says: 320). Burada korunan, genel ahlak ve aile dzenidir. Genel ahlak tecavz konusunda ataerkil bakfl asn onaylamakta ve desteklemektedir. Dolaysyla sz konusu hukuksal dzenlemede korunan zerk bir birey olan kadnn cinsel dokunulmazl deil, kadn erkein mlkiyeti altnda nesnesi olarak kabul eden genel ahlak anlayfldr.
Tecavz hukuksal anlamda uzun yllardr- yaklaflk 2000 yldr- yaptrma balanmfl bir eylemdir. Ancak dier kadna iliflkin sorunlarda olduu gibi tecavz de
131
132
erkekler tarafndan tanmlanmfl ve erkek egemen bakfl asyla hukuki alanda dzenlenmifltir. rnein eski Trk Ceza Kanununda (TCK) tecavz olgusu rza geme suu erevesinde dzenlenmifltir. Bu dzenlemede Yargtayn getirdii lt
erkein cinsel organn kadnn vcuduna normal ya da anormal yolla menisi boflaltacak biimde ksmen ya da tamamen sokmasdr (5. CD 14.11. 1952, 3034/3036;
YCGK 4.6. 1990, 101/156). Kadnn cinsel organna cinsel organ dflnda bir organ
ya da sair cisim sokulmas ise tecavz iin yeterli bulunmuyordu. Btn bu eylemler kadnn cinsel dokunulmazlna mdahale olduu halde sadece belirli flekillerde olursa rza geme suu gerekleflebiliyordu. Bu yaklaflm erkek bakfl asyla
ceza kanunu dzenlemesinin tipik bir rnei olarak karflmza kmaktadr.
Ancak gnmzde kadn hareketinin glenmesi ve feminist hukukularn abalar sonucunda tecavz farkl flekilde dzenlenmektedir (Rhode, 1991: 244). rnein lkemizde yeni Trk Ceza Kanunu tecavz cinsel dokunulmazla karfl
sular bafll altnda dzenlenmifltir. Bu flekilde kadnn zerk bir varlk olarak vcut dokunulmazlna sahip olduu kabul edilmifltir. Ayrca yeni Ceza Kanununda
baflka trl gerekleflen cinsel dokunulmazla mdahale yollarnn da tecavz
kapsamnda deerlendirilmesi mmkn klnmfltr.
Kadna Karfl fiiddet ve Ev-i fiiddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi
Szleflmesinin getirdii tecavz tanm da baz sakncalar nleyecek niteliktedir. Yukarda belirtildii gibi rza kavramnn anlafllmas sadece erkek bakfl asyla yapld zaman problemlere yol amaktadr. Bununla ilgili szleflme rzann olup olmadnn iinde bulunulan flartlara gre deerlendirilmesi gerektiini belirtmektedir.
Dier yandan tecavz suu hem kamusal alanda hem de zel alanda gerekleflebilir. Yukarda belirtilen dzenlemeler kamusal alanda gerekleflen tecavz suuyla ilgilidir. zel alanda gerekleflen tecavz suunu ise hukuk uzun sre su
saymamfltr. Dier bir deiflle hukuk neredeyse iki bin yldr kamusal alandaki tecavz su sayarken, zel alandaki tecavz su saymas son otuz ylda, rnein
bizim lkemizde 21. yzylda, sz konusu olmufltur. Esasen, hukukun bu tavr hi
de flaflrtc deildir. Zira yukarda belirtildii gibi, kamusal alanda tecavzn su
saylmasnn nedeni, bir baflkasnn (babasnn veya kocasnn) mlkiyetinde olan
nesneye zarar verilmesiyle ilgiliydi.
Eski Trk Ceza Kanununda karsnn rzas dflnda kocann normal yoldan gereklefltirdii cinsel iliflkinin cezalandrlmamasnn bafllca nedeni de budur. Yani,
evliliin kocaya karsnn vcudu zerinde tasarrufta bulunma yetkisi verdiinin kabul edilmesidir. Kadn bir hak sjesi deil, kocalk yetkisinin tasarruf objesi olarak
alglayan bu yaklaflm toplumsal cinsiyete dayana fliddetin hukuken meflrulafltrlmasnn bir dier rnei olarak karflmza kmaktadr (Szer, 2006: 260). Ancak gnmzde yeni Trk Ceza Kanunuyla, evlilik ii tecavz su olarak dzenlenmifltir.
Tecavz olgusunun yaplan yeni pozitif hukuk dzenlemeleriyle yaptrma balanmas, sorunun zmnde nemli bir adm olmakla beraber, uygulamada hakimlerin, savclarn sz konusu dzenlemeleri yorumlanmalarnda da fliddeti meflrulafltran eler iermektedir. Ayn zamanda kolluk glerinin tecavz madurlarna yaklaflm, sorgulama sreci, hem dnyada hem de Trkiyede kadna ynelik
fliddetin hukuki grnm olarak devam etmektedir.
Namus Cinayetleri
Toplumsal cinsiyet kltrleri toplumlardan topluma deifltii gibi, toplumsal cinsiyete dayal fliddet de kltrlere gre farkllk gsterebilmektedir. rnein Afrikada
kadn snneti, Hindistanda kocas len kadnlarn eflleriyle birlikte yaklmas gibi
6. nite - fiiddet
(OToole-Schiffman, 1997: 6). Namus cinayetleri de kltrel fliddettin bafllca rnei olarak karflmza kmaktadr.
Dnyann her yerinde kadnlar eflitli nedenlerle ldrlmektedir. Bu cinayetlerden bir ksm namus saikiyle ifllenmektedir. Namus saikiye ifllenen cinayetlere
namus cinayetleri denilmektedir. Ancak literatrde namus cinayeti olgusu farkl
kavramlarla da tanmlanmaktadr. Tre, fleref, haysiyet ldrmeleri bunlar arasndadr. Namus cinayeti olgusu toplumsal cinsiyete dayanan fliddet trlerinden birisi
olup, hatta bir tr yargsz infaz olduu da ileri srlmektedir (Pervizat, 2006: 207).
Namus nedeniyle ifllenen sularn hepsi namus cinayetiyle sonulanmaz. rnein
kadnlarn cinselliklerini kontrol altna almak amacyla yaplan bekret kontrolleri
de namus saikiyle ifllenen sular arasndadr (Pazartesi Dergisi, 2001: 10-11).
Birleflmifl Milletler Nfus Fonunun tahminlerine gre her yl dnyada 5000den
fazla kadn namus saikiyle ldrlmektedir. Namus cinayetlerinin genelde lkelerin Mslman nfuslar iinde daha youn olarak ifllendii grlmektedir. Ancak
namus cinayetleri ile slamiyet arasnda dorudan iliflki kurmak hatal bir yaklaflm
olacaktr. Zira sorunun nedeni ataerkil toplumsal yaps olup, bunun kkeni slamiyet ncesine kadar uzanmaktadr. Namus cinayetlerinin nedeni olan ataerkil sistem, yine bu cinayetlerle mevcut erkek egemen yapnn srdrlmesine hizmet etmektedir (Tre ve Namus Cinayetlerini ile Kadnlara ve ocuklara Ynelik fiiddetin Sebeplerinin Arafltrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla
Kurulan TBMM Arafltrma Komisyonu Raporu, T.C. Baflbakanlk Kadnn Stats
Genel Mdrl, Ankara 2006: 109).
Trkiyede namus cinayetlerinin ifllendii lkelerden birisidir. Ancak henz namus cinayetlerinin lke iindeki yaygnl, dalm ve nedenleri zerine kapsaml veriler salanmamfltr. Ancak herkesin birlefltii bir husus vardr ki, o da namus
cinayetlerinin madurlarnn her zaman kadnlar olduudur. Bu gereklikten hareketle, Trkiyede feminist hukukular namus cinayetlerinin nlenmesi amacyla
Trk Ceza Kanununda bir takm deifliklik nerilerinde bulunmufl ve alanda mcadele etmifllerdir. Ayn zamanda namus cinayeti davalarnda cretsiz avukatlk
hizmeti de vermifllerdir. Avukat fienal Saruhan, Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrlnn (KSSGM) dzenledii Tre Cinayetleri panelinde, namus cinayeti davalarnda karfllaflt zorluklar flu flekilde dile getirmektedir:
......kurban yaknlar, kurbann su ifllediine kesinlikle emindirler. Bu ldrme ile onlarn da namuslar temizlenmiflti. Bu nedenle, onlara gerei gsterebilmek, yaflama hakknn nemini anlatabilmek, insan doasnda cinsler aras sevginin olaan ve doal bir durum olduunu ifade edebilmek ok gt. Bu nedenle
fazlasyla dil dkmek gerekiyordu. Bir baflka etken de, onlara yardm amacyla gittiimizde sizin avukat olarak para kazanmay hedeflediinizi dflnyor olmalaryd. Bu sorunu aflabilmek iin ncelikle, anlan davalar cretsiz izleyeceimizi ilan
ettik. Bylece dava sahibi, bizim ticaret deil, deerli bir ama iin urafltmz
kabul etmifl olacakt. Bundan sonras ise, aile iinde dflnceleri daha aydn olan
birilerine ulaflabilmekle mmkn oldu. Kk bir kap alnca, o kapdan girmek
olanaklar ve ittifak gelifltirmek kolaylaflt (Saruhan, 1999: 67).
Dier yandan Trk Ceza Kanunun 82. Maddesinde tre cinayetinin insan ldrmenin arlafltrc nedenleri arasnda olduu belirtilmifltir. Bu tr dzenleme namus cinayetlerini nlemek adna olumlu bir yaklaflm olarak belirtilebilir. Ancak
hukuk uygulayclarnda, rnein hakimler tarafndan, erkek egemen ideolojinin
dflna karak bu konunun nasl yorumlanaca problemlidir. rnein yarg kararlarnda tre ve namus cinayetleri arasnda ayrm yapldna rastlanmaktadr. Yar-
133
Yunanca nomos
kelimesinden gelme namus
kelimesi ahlak, fleref ve
haysiyet kavramlaryla
iliflkili kullanlmaktadr.
(Griz, 2003: 126) Namus
toplumun zaman iinde
rettii kltrel deer
yargsdr.
134
2006/17 Sayl Genelge,

namus cinayetlerini nlemek
iin yaplacaklar arasnda
flunu belirtmektedir:
Sistematik bir zihniyet
dnflm iin ders
kitaplarnda, gnlk
konuflmalarda, grsel ve
yazl basnda, sinema
filmlerinde hatta akademik
alflmalarda, vaaz ve
SIRA SZDE
hutbelerde
kullanlan
geleneksel cinsiyet rol ve
kalplarn erkek egemen
zihniyetin hakim olduu
D fi N Eyapnn
L M yaratt
toplumsal
olumsuzluklar vurgulayan
bir sylem gelifltirilmelidir.
S O R U
gtay bir kararnda ldrme eylemi aile meclisi kararyla alndnda tre kapsamndan karmfl ve arlafltrc neden olarak nitelendirilmemifltir (T.C. Yargtay 1.
Ceza Dairesi, E. 2007/6700,K. 2008/1986,T. 14.3.2008). Ancak daha sonra Yargtay
verdii baflka bir kararda tre ve namus cinayetlerini ayn anlamda kullanarak bu
hatal uygulamay ortadan kaldrmfltr (T.C.Yargtay 1. Ceza Dairesi, E. 2008/248,
K. 2009/3287, T. 8.6.2009).
Dier yandan cezalarn arttrlmas da yeterli olmamaktadr. Zira toplum basks ar basmakta ve insanlar namusu korumak adna hapis cezasna raz olmaktadrlar. Ayrca cezaevinde de yaplan davranfln desteklenmesi devam etmektedir
(Kardam, 2006: 238). Bu balamda toplumsal cinsiyet algsnn deifltirilmesi ve
gerekli nlemlerin alnmas, yani namus cinayetine iliflkin olarak, yukarda ev-ii
fliddette belirtildii gibi devlet politikas oluflturulmas gerekmektedir. Baflbakanlk
2006/17 sayl ocuk ve Kadnlara Ynelik fiiddet Hareketleriyle Tre ve Namus
Cinayetlerinin nlenmesi in Alnacak Tedbirler bafllkl Genelge hukukumuz baSIRA SZDE
kmndan devletin
namus cinayetine engel olma ve koruma-desteklemeyle ilgili
yapacaklarn belirtmesi asndan nem taflmaktadr. 11.01.2007 Tarihli ve 2007/6
Sayl iflleri
Bakanl Emniyet Genel Mdrlnn Tre ve Namus CinayetleriD fi N E L M
nin nlenmesine Ynelik Tedbirlerin Koordinasyonu Konulu Genelgesi ise Baflbakanlk Genelgesi uzantsnda hazrlanmfl olup yine engel olma ve koruma-destekO R U
lemeyle ilgiliS yaplacaklar
belirtmektedir.
2007/6 sayl Diflleri
K K A T Bakanl Emniyet Genel Mdrl Genelgesinde ise koruma-desteklemeyle ilgili yaplacaklardan biri olarak flu belirtilmektedir: eflitli sebeplerle tre
veya namus cinayetine
maruz kalabileceini beyan eden/edilen veya aile ii fliddete maruz
SIRA SZDE
kalmfl kadnlar ve ocuklarla ilgili her trl koruma tedbirinin, l Sosyal Hizmetler Mdrlkleri, ilelerde ise sosyal hizmet yrten birim ya da varsa Sosyal Hizmetler fiube
Mdrlkleri
haberdar edilmek suretiyle ivedilikle alnmas salanacak, SHEKe veya beAMALARIMIZ
lediyelere bal kadn snma evlerinde koruma altna alnan bu kiflilerin bulunduklar
yerlerle ilgili gizlilik esaslarna en st seviyede riayet edilecektir.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
K T A P
Toplumsal cinsiyete
dayanan fliddet olarak kadna ynelik fliddeti nlemek ile hukuk araSIRA SZDE
sndaki iliflkiyi ortaya koyunuz.
TELEVZYON
D fi N E L M
TELEVZYON
D fi N E L M
S O R U
NTERNET
S O R U
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
6. nite - fiiddet
zet
N
A M A
N
A M A
Toplumsal cinsiyete dayal fliddeti aklayabilmek.

Toplumsal cinsiyete dayal fliddet, toplumdaki
cinsiyetle ilgili rol ayrmlar erevesinde ortaya
kan, kadn ve erkek, erkek ile erkek ve kadn
ile kadn arasnda sz konusu olabilen, fiziksel,
psikolojik, cinsel, ekonomik ve sosyo-kltrel
fliddettir. Bu tr fliddet daha ok kadn ve kz ocuklarna ynelik olup, kadnlarla ilgili bafllca
fonksiyonu kadnlkla ilgili bamllk ve ikincillik rollerinin srdrlmesini salamaktr. Bu anlamda toplumsal cinsiyete dayal fliddet toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle ilgilidir. Toplumsal cinsiyet eflitsizlii ise ataerkil ideolojiyle ilgilidir. Bu
ideoloji erevesinde toplumda kadnn ikincil
konumu sz konusu olmakta, bu durum kaynaklarn dalmnda da eflitsizlie yol amaktadr.
Bu anlamda toplumsal cinsiyet eflitsizlii, kadnn erkek karflsnda sosyal, siyasi ve ekonomik
bakmdan eflitsizlii demektir
Toplumsal cinsiyete dayal fliddet olarak kadna
ynelik fliddeti ayrt edebilmek.
Kadna ynelik fliddet, toplumsal cinsiyete dayal fliddetin bir trdr. Bu balamda kadna ynelik fliddet toplumsal cinsiyet eflitsizlii demek
olup, sadece fliddetten ibaret deildir. Kadna ynelik fliddetin toplumsal cinsiyet rolleriyle iliflkisinin kurulmas bu fliddeti nlemek iin getirilecek dzenlemeler bakmndan nemlidir.
Kadna ynelik fliddet, kadn bedeninin erkek tarafndan kontroln salamakta ve kadnn ikincil konumunu srdrlmesine yol amaktadr.
Kadna ynelik fliddetin kadn ve erkek arasndaki biyolojikten farkllktan kaynakland belirtilse de cinsiyet kavramnn toplumsal olarak oluflturulmas sz konusudur. Toplumsal olarak oluflturulan bu kavram da kadna ynelik fliddeti desteklemekte ve hatta meflrulafltrmaktadr. Ancak
gnmzde kadna ynelik fliddet anlayflnda
deifliklik sz konusu olmakta, bu fliddetin bir
insan haklar ihlali olduu ve ayrmclk formu
olduu belirtilmektedir. Bu balamda da kadna
ynelik fliddetin toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle
ilgili olduu da kabul edilmektedir.
Kadna ynelik fliddeti gnmzde nlem abas sz konusu olup, bu abada da engel olma,
koruma-destekleme ve yarglama-cezalandrma
ilkelerine gre hareket edilmektedir.
N
A M A
N
A M A
135
Hukuk ve kadna ynelik fliddet arasndaki iliflkiyi saptayabilmek.

Hukuk, toplumdaki kltrel normlar gibi kadna
ynelik fliddeti bafllca meflrulafltrma vastas olmufltur. Bu anlamda hukukun aka eflitlie aykr normlar oluflturup, kadn ikincillefltirip, baml kld grlmfltr. Hukukun bu flekilde
ataerkil ideolojiyi yanstmasnn bafllca nedeni,
hukuku yapanlarn ve uygulayanlarn hep erkek
olmasdr. Bu anlamda hukuk erkek bakfl asn yanstmfltr. Erkek bakfl asyla da sadece kamusal alandaki fliddet su saylmfl, kadn bu alanda olmad iin ve zel alanda yer ald iin kadna ynelik fliddet su saylmamfltr. Kamusal
alanda kadna ynelik sular da, erkek zerinden tanmlanmfl ve kadnlkla iliflkilendirilmemifltir. Gnmzde hukukun ataerkil ideolojiyi
yanstan bu grnmnde uzaklaflmaya bafllayp, eflitlie doru dzenlemeler yapmas aflamas sz konusudur. Bu aflamada da hukukta yaplan dzenlemeler, kadna ynelik fliddeti sadece
fliddet dzeyinde deil, toplumsal cinsiyet eflitliiyle ilgili grmektedirler.
Kadna ynelik fliddetin rneklerinde hukukun
toplumsal cinsiyete dayal fliddete karfl yaklaflmn deerlendirebilmek.
Kadna ynelik fliddetin belirgin rnekleri olan
ev-ii fliddet, tecavz ve namus cinayetleri kadn
ve erkeklik rollerinin farkllna iflaret eden bafllca su rnekleridir. Ev-ii fliddet yakn iliflki fliddeti demek olup, bu iliflkide kadnlk ve erkeklik
rollerine dayal olarak fliddet ortaya kmaktadr.
Erkee verilen koruma ve sahiplenme rol ve
karar verici olarak belirlenmesi, kadnn kontrol
edilmesi ve baml klnmas anlamna gelmektedir. Bu durumda erkek sadece kendi bireysel
zelliklerinde deil, toplumsal kltrn kendisine ykledii rolden dolay fliddet uygulamaktadr. Bu fliddet uygulama nedenleri evlilik ii tecavz ve namus cinayetleri bakmndan da geerlidir. Kamusal alandaki toplumsal cinsiyete dayal
fliddette, rnein tecavzde de yine erkeklik rol sz konusu olup, erkek kendi tanmlad cinsellik anlayflna gre hareket etmektedir. Burada
da yine tecavz edilebilirliin kadnlkla zdefllefltirilmesi ortaya kmaktadr. Btn belirtilen
sularla ilgili hukuk, gnmzde ataerkil yaklaflmdan uzaklaflarak, daha eflitliki bir temelde
bu fliddeti nlemeye alflmaktadr.
136
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi toplumsal cinsiyete dayal
fliddetin zellii deildir?
a. Kadnn bamllna yol amas
b. Toplumsal cinsiyet rollerine dayanmas
c. Sadece kadnlara ynelik olmas
d. Fiziksel ve psikolojik zarar yol amas
e. Toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle ilgili olmas
2. Afladakilerden hangisi ekonomik fliddet rneklerinden biri deildir?
a. Kadnn alflmasna kocann izin vermemesi
b. Kadna kocann para vermemesi
c. Kadnn ald cretin erkekten az olmas
d. Kadna ayrld eflin nafaka vermemesi
e. Kadna kocann barmas
3. Afladakilerden hangisi kadna ynelik kltrel fliddet kapsamnda deildir?
a. Namus cinayetleri
b. Kadn snneti
c. Kz ocuklarnn erken yaflta evlenmeye zorlanmas
d. Kadnn len kocasnn cesediyle birlikte diri diri yaklmas
e. Taciz
4. Afladakilerden hangisi cinsiyetle ilgili yanlfl ifadedir?
a. Toplumsal cinsiyet kapsamnda sadece kadnlar
yoktur.
b. Toplumsal cinsiyet erkeklerle de ilgilidir.
c. Gey, lezbiyen, biseksel ve transeksel insanlar da toplumsal cinsiyet kapsamndadr.
d. Toplumsal cinsiyete dayal fliddet ataerkillikle ilgilidir.
e. Toplumsal cinsiyet sadece ekonomik fliddetle ilgilidir.
5. Afladakilerden hangisi hukukun toplumsal cinsiyete dayal fliddeti meflrulafltrmasnn rneklerinden birisi deildir?
a. Medeni Kanunda aile reisliinin erkek olarak
belirlenmesi
b. Ceza Kanununda efller arasndaki tecavzn su
olarak dzenlenmemesi
c. Gey, lezbiyen, biseksel veya transseksel derneklerinin mahkeme kararyla kapatlmas
d. Namus cinayetlerinde faillerin haksz tahrik indiriminden yararlanmas
e. Evliliin efller arasnda eflitlie dayandnn belirtilmesi
6. Uluslar aras insan haklar belgeleri dorultusunda

kadnlara ynelik fliddet konusunda devletlerin sorumluluu afladakilerden hangisi deildir?
a. Kadna ynelik fliddeti engelleme
b. Ev ii fliddeti zel alan meselesi kabul etme
c. fiiddete urayan kadnlar koruma
d. fiiddet uygulayanlar yarglama
e. fiiddet uygulayanlara tedavi programlar oluflturma
7. Kanun koyucularn ev-ii fliddeti engellemek konusundaki isteksizliklerinin arkasndaki temel neden nedir?
a. Kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesi
b. Hukuki eflitlik ilkesi
c. zel alan meselesi olarak kabul edilmesi
d. Toplumsal barfl salamak
e. fiiddet uygulayan slah etmek
8. Afladakilerden hangisi kadna ynelik toplumsal
cinsiyete dayanan fliddet deildir?
a. Kadna ynelik ev-ii fliddet
b. Kadnlarn tecavze uramas
c. Kadnlarn cinsel tacize maruz kalmas
d. Namus cinayetleri
e. Soygun srasnda kadna silah dorultulmas
9. Afladakilerden hangisi hukuki anlamda tecavzn
kadn bakfl dzenlenmesine rnektir?
a. Fuhuflu kendine meslek edinmifl kiflilere tecavz edilmesi halinde failin ceza indirimi almas
b. Evlilik ii tecavzn su olarak kabul edilmemesi
c. Tecavz ispat yknn tecavz madurunda
olmas
d. Tecavzn genel ahlaka aykrlk nedeniyle cezalandrlmas
e. Tecavzde rza kavramnn durumun zelliklerine ve kadn deneyimine gre belirlenmesi
10. Afladaki toplumsal cinsiyete dayanan fliddet trlerinden hangisi sadece zel alan meselesi saylmfltr?
a. Ev-ii fliddet
b. Tecavz
c. Cinsel taciz
d. Ekonomik fliddet
e. Dayak
6. nite - fiiddet
Okuma Paras

1. c
2. e
3. e
4. c
5. e
6. b
7. c
Resim 6.2: Kardefli tarafndan kurflunlanarak
ldrlen Gldnya Tren
Gldnya Tren, fiubat 2004te ldrldnde 22 yaflndayd. Tecavze urayarak hamile kald gerekesiyle stanbulun gbeinde z kardefllerince ve 14 saat
arayla 2 kez kurflunlanan Gldnyann dram, btn
Trkiyeyi yasa bomufl dnya basnn da ilgi oda olmufltu. Cinayeti iki kardeflten yafl kk olan F.T. stlendi. Anlattna gre tecavze urayp hamile kald
iin ablasn sokak ortasnda vurmufl, ancak ldrmeyi
baflaramamflt. Daha sonra da kaldrld hastaneye ziyareti gibi girmifl ve ablasn yatanda yatarken kafasna atefl ederek ldrmflt. rfan Tren ise susma hakkn kullanmflt. Bebeini dourduktan sonra ldrleceini anlayan Gldnyann hamileyken polise snd da ortaya kmfl ve olay tartflmalara neden olmufltu (Milliyet, 15 Ekim 2005).
137
8. e
9. e
10. a
Yantnz yanlflsa Toplumsal Cinsiyete Dayal

fiiddet konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Hukuk ve Kadna Ynelik
Toplumsal Cinsiyete Dayal fiiddet konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Hukukun Kadna Ynelik
fiiddete Yaklaflm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Ev-ii fiiddet blm
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Belirli fiiddet Trleri
erevesinde Kadna Ynelik fiiddete Hukukun
Yaklaflm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa Tecavz konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlflsa Ev-ii fiiddet konusunu
gzden geiriniz.
138

Sra Sizde 1
Toplumsal cinsiyete dayal fliddet, toplumsal cinsiyet
rollerine dayal olarak ortaya kan fiziksel ve psikolojik
zarar veren ve fiziksel, ekonomik, psikolojik, cinsel veya sosyo-kltrel fliddet biiminde ortaya kan fliddettir. Toplumsal cinsiyete dayal fliddet, kadnlar arasnda,
erkekler arasnda veya kadn ile erkek arasnda olabilecei gibi, kamusal alanda ve zel alanda da olabilir.
Sra Sizde 2
Ataerkil ideoloji bir takm fliddet ieren eylemleri kadn
ve erkek toplumsal cinsiyetleri asndan farkl flekilde
tanmlamaktadr. rnein erkeklerin ev-iinde kadnlara uygulad fliddet eylemleri ataerkil ideoloji tarafndan fliddet olarak anlamlandrlmazken, kadnn erkee
itiraz etmesi fliddet olarak kabul edilip, erkein fliddetini meflru klmaktadr. Bu balamda ataerkil ideolojinin
belirledii toplumsal cinsiyet rolleri toplumsal cinsiyete
dayal fliddetin bafllca nedenini oluflturmaktadr.
Sra Sizde 3
Kadna ynelik fliddet sadece fliddet olmayp, toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle ilgilidir. Toplumsal cinsiyet eflitsizlii erkek ve kadn arasnda kaynaklarn dalm bakmndan sz konusu olup, kadnn sosyal, siyasal ve
ekonomik bakmdan eflitsizlii anlamna gelmektedir.
Erkein kadn karflsnda egemen konumu kaynaklarn
dalmn belirlemekte ve bu dalm da kadnn baml rolne gre sz konusu olmaktadr. Kadna ynelik fliddet de kadnlk rolyle ilgili olduu iin toplumsal cinsiyet eflitsizliiyle ilgili boyutu sz konusudur.
Sra Sizde 4
Kadna Karfl fiiddet ve Ev-i fiiddeti nleme ve Mcadele Etme Avrupa Konseyi Szleflmesi, kadna ynelik
fliddet ve ev-ii fliddeti tanmlamaktadr. Bu tanmlara
gre, kadna ynelik fliddet ister kamusal ister zel
alanda meydana gelsin, kadnlara fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik ac veya strap veren veya verebilecek olan toplumsal cinsiyete dayal her trl eylem veya bu tr eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi
olarak zgrlkten yoksun brakma anlamna gelip, bir
insan haklar ihlali ve kadnlara ynelik ayrmclk formudur. Ev-ii fliddet ise ayn evin paylafllp paylafllmasna bal olmayan, nceki veya flimdiki efller arasnda ya da partnerler arasnda meydana gelen her trl fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik fliddet anlamna
gelmektedir. Kadna ynelik fliddet ev-ii fliddetten daha genifltir. fiyle ki, ev-ii fliddet kadna ynelik fliddetin sadece bir trdr. Kadnlar, ev-ii fliddet dflnda,
sokakta ve iflte de fliddete urayabilmektedirler. Aile ii
fliddet ise yakn iliflki fliddeti olmas dolaysyla ev-ii
fliddete benzemektedir. Ancak ev-ii fliddet, aile-ii fliddetten daha kapsaycdr. Aile ii fliddet ksaca evli olan
veya boflanmfl olan efller arasnda veya dier aile bireylerine ynelik olarak meydana gelen fiziksel, cinsel,
psikolojik ve ekonomik fliddet anlamna gelmektedir.
Sra Sizde 5
Kamusal alan-zel alan ayrm, liberal dflnceye ait bir
ayrm olup, zel alan devletin dokunmamas, karflmamas gereken alan olarak tanmlanmaktadr. Bu ayrm
erevesinde aile de zel alanda yer ald iin devletin
bu alana mdahale etmemesi yaklaflm sz konusu olmufl ve bylece ev-ii fliddete devlet dokunmamfl ve
karflmamfltr. Bu tutum da ev-ii fliddetin meflruluk kazanmasna yol amfltr.
Sra Sizde 6
Kadna ynelik toplumsal cinsiyete dayal fliddet hukuk
kurallar tarafndan meflrulafltrlmaktadr. Kanun koyucular ataerkil ideolojiyi hukuk kurallar araclyla somutlafltrmaktadrlar. Ayn zaman hukuk kurallarn uygulayan ve bunlar yorumlayan hakim, savc ve polislerinde ataerkil dnya grflne sahip olmalar dorultusunda toplumsal cinsiyete dayal fliddet hukuk tarafndan pekifltirilmektedir.
6. nite - fiiddet
139
Kaynaklar
Abbott, P. ve Wallace, C. (1996). An Introduction to
Sociology-Feminist Perspectives. London-New
York: Routledge.
Allan, J. (2007). The Gender Knot. Yeni Delhi: Baba
Parkha Nath Printers.
Barzilai, G. (2004). Culture of Patriarchy in Law:
Violence
from
Antiquity
to
Modernity,
Law&Society Review, cilt 38, s.867-883.
Cahill, A.J. (2001). Rethinking Rape. New York:
Cornell University.
Clark, L. ve Lewis, D. (1977). Rape: The Price of
Coercive Sexuality. Toronto: The Womens Press.
Coomaraswamy, R. (1995). Some Reflections on
Violence Against Women, Canadian Woman
Studies, cilt 15, say: 2-3, s. 16-23.
Griz, V. (2003). Hukuk Bafllangc. Ankara: Siyasal
Kitapevi.
Hall, C.J. (2001). The Link Between Public and Private
Harm: Is There Hope for Gender-Based Violence as
a Ground for Asylum in the United States?,
Immigration and Nationality Law Review, s.679699.
Hollander, J.A. (2001). Vulnerability and Dangerousness: The Construction of Gender through Conservation about Violence, Gender and Society, cilt
15, s.83-109.
Frohmann, L.-Mertz, E. (1994). Legal Reform and Social
Construction: Violence, Gender and the Law, Law
and Social Inquiry, s.829-851.
Jackman, M.R. (2006). Gender, Violence and
Harrasment, Handbook of the Sociology of the
Gender. (Der. J.S.Chafetz,) New York: Springer,
s.275-321.
Kardam, F. (2006). Namus Cinayetlerine Meflruiyet
Zemini Hazrlayan Alglama ve Yaklaflmlar,
Ankara Barosu Hukuk Kurultay. Ankara: Ankara
Barosu Yayn, s. 227-238.
McCue. M.L. (2008). Domestic Violence: A Reference
Handbook. California.
Merry, S.E. (2009). Gender Violence: A Cultural
Perspective. Oxford: Blackwell Publishing.
Olsen, F. (1986). From False Paternalism to False
Equality: Judicial Assaults on Feminist Community,
Michigan Law Review, s.1518-1541.
OToole, L.L.-Schiffman, J. R. (1997): Gender Violence:
Interdiscplinary Perspectives. New York: New
York University Press.
Pervizat, L. (2006).Namus Cinayetlerinin Kavramsal

Tartflmas, Ankara Barosu Hukuk Kurultay.
Ankara: Ankara Barosu Yayn, s. 207-224.
Rhode, D.L. (1991). Justice and Gender. USA: Harvard
University Press.
Russo, N.F.-Pirlott, A. (2006). Gender-Based Violence:
Concepts, Methods, and Findings, Annals of the
New York Academy of Sciences, Vol.1087, s.178205.
Saruhan, fi. (1999). Namus Cinayetlerinde Avukatlarn
Sorumluluu, T.C. Baflbakanlk KSSGM Tre
Cinayetleri Panel Bildirileri. Aralk, Ankara, s.
60-68.
Scully, D. (1994).Tecavz-Cinsel fiiddeti Anlamak.
stanbul: Metis Yaynlar Veur, D. V.
Segal, L. (1987). Is The Future Female?. London:
Virago.
Smart, C. (1989). Feminism and the Power of Law.
London-New York: Routledge.
Szer, A. (2006). Yeni Trk Ceza Kanununda
Cinsellikle lgili Sular, Ankara Barosu Hukuk
Kurultay. Ankara: Ankara Barosu Yaynlar, s. 255268.
Tepe, H. (1998): Bir Felsefe Dal Olarak Etik:, Dou
Bat, say 4, s. 9-24.
Uygur, G. (2008). Genel Ahlakn Vazgeilmezlii (mi?),
Gncel Hukuk, say 60, s. 12-14.
Veur, D. (2007). Gender Matters: A Manual on
Addressing Gender-Based Violence Affecting
Young People. Budapeflte: Council Of Europe.
Wharton, A.S. (2005). The Sociology of Gender: An
Introduction to Theory and Research. Oxford:
Blackwell Publishing.
Whitman, C. (1997): Feminist Jurisprudence, der:
Karen J. Maschke, Gender and American Law,
New York & London: Garland Publishing, Inc., s.
493-507.
Wykes, M.-Welsh, K. (2009): Violence, Gender and
Justice. London: Sage Publication.
Pazartesi dergisi, say 80, Aralk 2001, s. 10-11.
Amalarmz
N
N
N
N

Beden-ruh ikiliinin kurulumuna ve bedenin siyasal bir zne hline geliflini
ifade edebilecek,
Kompleks yaratma ve pazarlama sektr olarak gzellik sektrnn beden
zerindeki politikalarn aklayabilecek,
Cinsellik politikalaryla kadn bedeni zerinde kurulan iktidarn kadnlar ve
erkekler zerindeki etkilerini saptayabilecek,
Kadnn duygulanm biimlerinin tbbilefltirilme sreleri ve kadn basklayan toplumsal normlarn tp araclyla meflrulafltrlmasnn rneklerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kadn Bedeni
kilicilik
Biyopolitika
Tbbilefltirme (Medikalizasyon)
Gzellik Endstrisi
Bekret
Vajinusmus ve Cinsel ktidarszlk
Modern Tp
Krtaj
Dourganlk
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Cinsellik ve Beden
GRfi
BEDENN TARHSEL SERVENNE
BAKIfi
GZELLK POLTKALARI
CNSELLK VE KTDAR
MODERN TIBBIN KADIN
BEDENNE YAKLAfiIMI
Cinsellik ve Beden
GRfi
Beden, zevk ve bilgi temelinde snfsal bir stnlk, bir iktidar olanadr; snf
zevk ve beeniler dzeyinde okumay salar (Baudrillard, 2008: 163). Her fleyin
bedenlefltirildii (somatizasyon), yani bedenin, her trl kazanmn kayna ve
kant olduu amzda toplum tarafndan idealize edilen bir bedene sahip olmak, zellikle kadnlar iin ulafllmas zor klnan pek ok kaynaa ksa yoldan
ulaflm olanann salanmas anlamna geliyor. Bakml olmann kendine gveni
simgelemesi, dfl grnfln insanlar aras iliflkilerin hemen her biiminde giderek daha belirleyici hle gelmesi bedenselleflmenin somut rnekleri olarak dflnlebilir. Simgesel olann/grntnn bu denli ne kmas, bireyin dfl dnya ile
kurduu iliflkinin snrnn onun bedensel varlna indirgendiini gsteriyor (Nihan Mortafl, 2009: 174). Bedenselleflen varlmz, bizi anlatmaz hle geliyor.
Gndelik hayatn estetiklefltirilmesini hedefleyen tketim kltrnde gndelik
hayatn politikasnn dzenlenmesinde beden, merkez bir konum teflkil etmektedir. Bu adan bedeni anlamak, farkl dzey ve ierikteki toplumsal iliflkileri anlayabilmek ve belki de onarabilmek asndan kilit bir nem taflr. Bedenimiz, snfmzn, cinsiyetimizin, mesleimizin, inandmz ideolojinin vs. grnts gibidir.
Dorudan beden temelli toplumsal kategoriler (kadn, erkek, seks iflisi, gen,
yafll, ocuk, sakat, transeksel) ya da beden arflml, dolayl toplumsal kategoriler (krt-laz, sekreter-mhendis-manken) toplumsal bir varlk olarak bedenin
etki alannn geniflliini aka gstermektedir. Bu anlamda beden, zellikle pek
ok ayrmcla kaynaklk etmesi ve bu ayrmclklara karfl mcadelenin rgtlendii kfl noktas olmas asndan byk nem taflr.
Bryan Turnera gre beden, yorumlama ve temsiliyetlerin dfl yzeyi, yap ve
dzenlemelerin de i erevesidir (Turner, 2001). Yani tketim toplumunda hem
bedenin korunmasna (i beden) hem de bedenin grnmne (dfl beden) ynelik mekanizmalar ifllemektedir. Bu sre, bedenin kozmetikten tbbileflmeye eflitli biimlerde dzenlendii bir sre olarak gzellik, cinsellik, salk gibi konular
zerinde tartflmay beraberinde getirmektedir. Toplumsal yarglar bakire olmay,
belli saylarda ocuk dourmay, ekici olmay, salkl olmay norm olarak kabul ederek bunun dflndaki durumlar kiflinin bilgisizlii, ahlakszl, beceriksizlii ve hatta bereketli olmad fleklinde etiketleyip kifli zerinde bask kurulmasna
yol aabilir. Bunun dflndaki alternatif yaflama biimlerinin mutsuzlua yol aan ya
da kiflisel zaaflardan kaynaklanan istisnalar olduunu iddia etmek, bireyin norm-
142
lara uymas iin kullanlan yaygn tehditlerden biridir. flte bu noktada insanlarn
kendilerini yalnz hissetmeyecei, toplumsal adan farkl grnen deneyimlerini paylaflabilecekleri sosyal ya da kurumsal dayanflma alar ierisinde olmalar
nem kazanr.
Bu blmde yukarda ksaca bahsetmifl olduumuz konular derinlefltirme olana bulacak, ncelikle bedenin tarihsel servenine ksaca gz atarak nasl siyasal
politikann konusu hline geldiine bakacaz. Buradan gzellik politikalarna geifl yaptktan sonra cinsellik konusunu bekret, vajinusmus ve iktidarszlk, reme
odakl cinsellik ve ksrlk gibi konularn seyri zerinden feminist bakfl asyla tartflacaz. Son olarak cinselliin kaydnn tutulduu modern tp politikalarnn gndelik hayattaki yansmalarna bakarak modern tp ile erkek egemen toplumsal yarglarn buluflma noktalarn ksrlk, krtaj, menopoz gibi konular yoluyla ele alacaz.
BEDENN TARHSEL SERVENNE BAKIfi

AM A
Beden-ruh ikiliinin kurulumuna ve bedenin siyasal bir zne hline geliflini ifade edebilmek.
Tarihin bedeni ilk konumlandrfl, onu akl karflsnda teleyerek gerekleflir. Sahnenin ardna itilen beden, dinin sadece dflarda brakmad, ayn zamanda vehmettii, karflsnda korkuya kaplp tedirgin olmay tledii bir tuzak olarak arz
edilir. Descartes tarafndan ortaya atlan bu iki kutuplu dflnceye gre insann
gerek boyutu, mn (ruh) yndr. Akln dengi olarak grlen ruh erkekle, doann dengi olarak grlen beden kadnla zdefllefltirilir fakat bu ikisi arasndaki
karfltlk birbirine denk iki gcn rekabeti olarak deil, bedenin (kadn) ruhu (erkei) bafltan karma abalar ile ruhun bu duruma karfl koyma iradesi arasndaki
atflma olarak ifade bulur. Bu karfltln sadece Bat dflncesinde kurulmufl olduu dflnlmemelidir, Ruh ve beden arasndaki ayrm slami dflncede fiehadet lemi (gzle grlen alem) ile berzah alemi (lmden sonra bafllayp da kyametin kopmasna kadar devam eden zel zaman dilimi) arasndaki ayrm olarak
vuku bulur. Kilisenin hkmlerini bilimsel dflncenin nnde engel sayan aydnlanma dnemi de bu karfltlklar ideolojisinden muaf deildir. Ayn ikili ayrm, modern dflncede de karflmza kar. Bilgi iktidardr diyen [modern bilimin kurucusu saylan] Bacon akl eril, doay diflil ilke olarak grr. Bedenden tamamen soyutlanmfl akl ile tanrsal niteliinden tamamen soyutlanp salt mekanik-ruhsuz ve
zel ile genel maddeye indirgenmifl olan doa arasndaki iliflki, ancak bir ele geirme, fethetme, ayartma iliflkisi olabilir. Yani zorla srlarna vakf olmak, onu kendine yararl klmak iin giriflilen saldrgan bir iliflki. Bu youn cinsiyeti metafor
kullanm, modern bilimin kuruluflunda, zne ile nesne, akl ile doa, tin ile akl,
akl ile beden, madde ile tin arasnda ne kadar gl bir ikili karfltlklar sisteminin
geerli olduunu ve tm bu ayrmlarn ok gl bir eril ile diflil olan ayrmna yaslandn kantlamaktadr (zkazan, 2010: 19). Fakat seklerleflme sreci Aydnlanmac gelenein akl bedenin nne koyan hkmnn zedelenecei, akln tabiyet alannda tanmlanan bedene zerk bir alan ayrlaca bir dnemi de getirecektir. Buradaki deiflim Foucaultnun Platoncu-Hristiyan tanmn Beden ruhun hapishanesidir. iddiasn tersine evirerek sunduu o nl uyars ile ifade bulur: Artk ruh bedenin hapishanesidir! Baudrillard ise bu durumu Gnmzde ruhu sar-
7. nite - Cinsellik ve Beden
143
malayan bedendir. fleklinde ifade edecektir (Baudrillard, 2008: 164). Seklerleflme

ile bafllayan bu deiflimde, gemiflte benimsenmifl olan pek ok edimin tbbilefltirilerek (medikalizasyon) kategorize edilmesinin ok etkisi olacaktr. Bu, dini pek
ok ritelin tbbn alanna ekilmesi anlamna gelir. rnein Turnera gre, tek
tanrl dinlerde (ve zellikle de Hristiyan din kltrnde) diyet rejimleri, ruhu korumak adna bir beden kontrol olarak belirmifl ve bireyi topluma balama ifllevi
grmfltr. Fakat toplumlarn seklerleflmesi ve din kurumunun etkisini yitirmesiyle birlikte diyet, din sistemlerin alanndan karak medikal sistemlerin alanna dhil olmufltur (Turner, 2001).
Bu alanda ok nemli alflmalar bulunan Bryan Turnera gre ise beden, sosyal kayg ve sosyal rgtlenmenin yaylmasnda bir metafor, kltrel ve politik etkinliklerin ncelikli alan olarak ifllev grd somatik topluma ait bir kavramdr
(Turner: 1992, 12). Foucault ve takipileri bedeni, politik gzetim ve denetimin ncelikli arac olarak alr. Foucault 18. yyda devletin bedeni tp, eitim sistemi, psikiyatri ve hukuk gibi kurumlar araclyla disipline ettiini ve cezalandrma yoluyla bedeni ekonomik, politik anlamda kullanfll ve verimli hle getirdiini yazarak
nemli bir tartflmay bafllatmfltr
Dini bir ritel olan ilecilik

anlamna gelen
asceticism kavram,
aketes (keflifl, inzivaya
ekilen kifli) ile askeo
(egzersiz) kavramnn
birlefliminden oluflur.
Nitekim sonralar bu kavram
estetik(aesthetic)
biiminde yeni bir anlam
kazandrlarak kullanlmaya
bafllanmfltr.
Foucaultun biyopolitika olarak kavramsallafltrd tezi aklaynz.

SIRA SZDE
Beden Konusu Neden ne kt?
D fi N Eliberal
LM
Toplumcu olarak tanmlanan ideolojilerin yerini bireye odaklanan
ve muhafazakar ideolojilerin almasnn ardndan toplumun ya da topluluun bir yesi
olarak bireyden modern insan olarak bireye geifl, bir yandan
S O R kifli
U ile bedeni
arasndaki iliflkinin glenmesi gerektiini tlerken bir yandan da toplumsal
kimliklerin zerini rtyordu. Bireyci yaklaflmn bireyi byk lde snfsz ve
DKKAT
cinsiyetsiz bir yap olarak grd toplumun bir yesi olarak kurgulamas nedeniyle, bireyler bir grubun ya da topluluun yesi olarak varlklarnn grnmezleflSIRAykseltmeye
SZDE
tirildii iddiasnda bulunarak eflitli kimlikler temsilinde seslerini
bafllad. Bu sre, bedenin kimlikleflmesi diye zetleyebileceimiz, beden temelli
toplumsal kategorilerin bireylerin ana kimlikleri hline geldii bir sre olarak dAMALARIMIZ
flnlmelidir.
Dier yandan bedenin bir arafltrma konusu olarak ele alnmasnda feminizm
gibi toplumsal hareketler ok etkili olmufltur. On sekizinci yzyldan
K T A P itibaren yazarlarn, cinsiyetler arasndaki kltrel ve politik farkllklar iin biyolojik gerekeler aramas (Laqueur, 1997: 228), insan biyolojisinin farkllklarn kayna olup olmad tartflmasn gndeme getirir. Bedenin biyolojik olarakT Etoplumsal
zerinde
LEVZYON
belirleyici olduu iddiasna ve heteroseksaliteyi genetik bir norm olarak kabul eden
grfle karfl en esasl cevaplar, 1970lerde eflcinsel hareketin ortaya kflnn da etkisiyle ikinci dalga feministler tarafndan yaplmfltr. Feministler, sosyobiyolojik yak N T E R Ntersine,
ET
laflmn sosyal davranfllarn kaynann biyolojik olduu iddiasnn
sosyal
davranfl ve beklentilerin de biyolojik dnflmlere yol aabilecei tezini ortaya koymufl, buradan hareketle toplumsal dzenlemenin esaslarndan biri olarak erkein
kadn bedeni zerindeki bask ve denetimini deflifre etmifllerdir. Bylelikle; tarihsel
eflitsizliklerin insan bedeninden yola klarak doallafltrlmas, kadn bedeninin kadna uygulanan fliddetin gerekesi olarak sunumu vb. meseleler elefltiri konusu edilmeye bafllanmfltr. Sonu olarak tartflmalar bedenin sadece biyolojik deil, yan sra toplumsal bir varlk olarak kabulyle yeni bir mecraya doru kayacak, bylelikle
biyolojik olanla toplumsal olan arasndaki iliflki gndeme gelecektir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
144
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Glnur AcarK Savran

Beden, Emek, Tarih, stanbul: Kanat Yaynlar.
T A (2004)
P
Bryan Turner bilim ve akademi evresinde beden konusuna arlk verilmesini
ise sosyalT Ebilimlerde
L E V Z Y O N antropolojinin arlk kazanmas ile bafllayan bir sre ile
aklar. lk dnemlerde antropoloji, bedene ynelik alflmalarn en gl olann
hayatta kalaca fleklinde kabaca zetlenen Darvinist bir bakflla snrl tutuyordu.
lk toplumlarda sosyal statnn neredeyse tek kayna olan bedene ynelik alflNTERNET
malar, sosyobiyoloji disiplininden yazarlarn bedeni toplumsal davranfllarn kfl
noktas olarak konumlandran yazlar ile snrlyd. Burada sosyal bilim tarafndan
bedenin alflma konusu olarak benimsemesinde yine en byk etkenlerden biri
feminizmin antropolojinin insannn temelde erkek kalb ile ele alndna ynelik elefltirisidir. Burada kastedilen, antropolojinin inceleme gesi olarak sadece
erkee odaklanmasndan ok, kadn daha ziyade dourganlk rolleri ile snrl bir
yaklaflmla deerlendirmesidir. Bu iddiaya gre antropoloji, beden araclyla kurulan hiyerarfli ve iktidar doufltan gelen yeteneklerle aklamaya alflarak grmezden gelmifltir.
GZELLK POLTKALARI
AM A
Kompleks yaratma ve pazarlama sektr olarak gzellik sektrnn beden zerindeki politikalarn aklayabilmek.
SPOT:
Tark Bey- O kadar gzelsiniz ki bu gzelliiniz benim iin ok mukaddes olan alflma prensiplerimi incitiyor kk hanm. Sevimlisiniz, naziksiniz, ok gzel kokuyorsunuz. Her dakikamn bir saniyesini sizin cazibenize feda etmek zorunda kalyorum... Byle bir fleye hakknz var m? Sadece bir kadn olarak ifle yararsnz kk hanm
Kk hanm - Bu o kadar fena bifley mi?
Tark Bey - Beni ilgilendirmez, kadnlar en fazla gnde bir saat ifle yararlar. O da
her zaman deil. Halbuki bir memur olarak size gnde 10 saat ihtiyacm var. Ltfen personele urayn ilifliinizi kessinler.
Kk hanm - Ama Tark bey !
Bir yneticinin sekreterine syledii bu replik p Annenin Elini isimli filmden...
(Ynetmen Memduh n , Senaryo: Atf Ylmaz, 1964)
radeli olmay toplumsal yapnn btn dinamiklerinden bamsz bir biimde kiflisel baflarnn anahtar olarak sunan kltrel ideoloji, bir yandan da bedeni
bu kiflisel kontroln merkezine yerlefltirir. Baflka bir ifadeyle kendine gven, kadnlarda ve erkeklerde ama elbette ounlukla kadnlarda beden temelli bir hle
gelmektedir. Kadnlar ancak bedenlerine iliflkin gstergeleri kontrol edebildikleri
srece baflkalar tarafndan onaylanyor ya da beeniliyor olmann kskacnda glkle hareket eder. Francette Pacteau gzelliin kadnlar zerindeki bu boyunduruunu bir romanda tutuklu hakknda verilen hkmn tutuklunun etine kaznmas rneinden yola karak Kadnlar her gn estetik orant hkmnn benzer kaytlarna boyun eerler. (Pacteau, 2005: 114) cmlesiyle zetler. Kafkann Dava
145
isimli kitabndan alnan bu rnekte hkm mahkmun etine kazndka mahkum

lecektir. Devamnda flyle der Pacteau:
Gzellik, kklnden itibaren, engellenemez bir biimde ya kadna atfedilecek ya da ondan esirgenecektir. (Kadn) eer gzellie sahip deilse onu elde etmeyi umabilir; eer sahipse kesinlikle kaybedecektir. (Pacteau, 2005: 17).
Bu adan zayf kalmak isteyen kadnlarn yediklerini daha sonra kusmas ve
bir metafor olarak gzelleflmek iin kusmak, kadnlarn bedenleri ile mcadelelerini olduka iyi zetlemektedir.
fiekil 7.1
flkence Aleti Gibi
Gzellik rn
Gzellik sektr rnlerini ounlukla salk vurgusuyla pazarlar. fiampuan

reklamlarnda duyduumuz salkla flldayan salar ya da bir vcut sabunu reklamnda sylenen salktan gelen gzellik sloganlar gzellik ve salk sektrnn nasl i ie getiinin ifadesidir. El kremleri ve parfmler eczanelerde de satlrken rnein esasen bir salk malzemesi olan kadn pedleri marketlerden alnr.
Estetik ameliyatlar (ar bir bedensel kusurun dzeltimi) ile kozmetik ameliyatlar
(mevcut olann gzellefltirilmesi) arasndaki mesafe daralr. Estetik yaplacak blge, tpta deforme kelimesi ile ifade edilir. Deforme (biim bozukluu) kavram
daha ok hastalkl olma durumunu arfltrmakta; deformasyon, irkinlik ve hastalk ayn kmenin eleri gibi dflnlmektedir (fiahinolu, 1994: 68). te taraftan
yafl ilerledike salk vurgusu cinsellik zemininde kendini gsterir. zellikle yafll
iftlerin kullanld grsellerde salk, bu yafllarnda seks yapabilecek kadar salkl olan iftler arka planyla sunulur. Mutluluk ve salk, cinsel olarak kurgulanr.
Kadnln ve erkekliin her iki cins iin ayr ayr ngrlen bedensel normlara yaklaflldka pekifltii, dolaysyla bu bedensel normlardan uzaklaflmann kadnln ve erkekliin yitimi anlamna gelecei dflnlr. Bu nedenle kasl bir vcuda sahip olmamak bir erkek iin olanlk, iri yar bir kadn olmak ise erkek
fatmalk alaylarna muhatap olabilir. Orta snfta yer alan erkek ve kadnlar zerine yaplmfl bir alflma (Saltonstall, 1993) iki cinsiyetin beden alglar arasndaki
farka iliflkin birtakm bilgiler ortaya koymufltur. alflmaya gre erkekler bedenleri
zerinde kontrol kurabildiklerini, bedenlerine sahip olduklarn sylerken kadnlar zellikle konu diyet meselelerine geldiinde bedenlerini iflah olmaz olarak
tanmlamfllardr (Lupton, 2003: 28). Depresyon eilimlerini ele alan bir baflka alflmada ise kadnlarn depresyon orannn erkeklerin iki kat olduu belirtildikten
sonra kadnlarn depresif bozukluklarnn yzde 95inin yeme bozukluklarndan
kaynakland bilgisi verilmifltir (Mervat Nasser ve dierleri, 2007: 5).
Naomi Wolfun yapmfl olduu alflmada ise kadn nfusun genifl bir blmnn kusursuz kadn bedenine sahip olan az saydaki kadna benzeme urafl, ka-
Daha nce cildi

genlefltirdii iddiasyla
piyasaya srlen ama
gzellik rnnden ok
Ortaadan kalma bir
iflkence aletini andran....
[rn] gelifltirildi (Radikal,
30.03.2010).
146
Kr olmay obezlie tercih

ediyorlar: ABDde Arizona
niversitesinde yaplan bir
arafltrmada, her 6 kadndan
birinin obez olmaktansa kr
olmay tercih ettii ortaya
kt.
dnlar arasnda infla edilen derin farkllklara dikkat ekerek rakamlara dklmfltr. alflmaya gre bir kuflak nce, modellik yapmayan ortalama bir kadn ile modellik yapan bir kadn arasnda yzde 8lik bir kilo fark varken bir jenerasyon sonra ise bu oran yzde 23e kmflt. Bir model, dans veya aktris lkedeki kadnlarn yzde 95inden daha zayft (Wolf: 1992). Yine kadnlarla yaplan bir baflka alflmada ise kadnlarn sadece yzde 30unun bedenleri ile ilgili bir sorunu olmadn syledii ortaya kmfl, gen kadnlarda zayf olma istei ounlukla uzun olma istei ile birlikte sunularak az ya da normal grlebilecek bir kilo artfl, katlmclarca salksz yerine cinsel olarak itici kelimeleriyle deerlendirilmifltir
(Henderson ve Vickers, 1995: 66- 67).
Yiyecek, kadn iin tekilere vermesi ama kendini yoksun brakmas gereken
bir fleydir (Susie Orbach, 1998: 17). Kadn her yemek yediinde snr aflmamas
gerektii uyars ile denetim altndadr. Yemek yemek, snavdr. yle ki genifl bir
kitlenin hedefi, tbbi adan salksz olduu belirtilen sfr bedene ulaflmaktr.
Her yl azmsanamayacak sayda kadn zayflama haplar vb. uygulamalar nedeniyle hayatn kaybetmektedir. Bu yeni tip modellerin ok zayf ve krlgan grnfl,
kimsesiz grnfll (waif look) olarak kategorilendirilerek onure edilmifltir. Baz modeller yalanmfl salar, dalmfl siyah ojeler ile birlikte sunularak kimilerinin eroin flkl dedii bir imaj da yaratlmfltr. lmle gzelliin bu buluflmas
hakknda eski modellerden Zoe Fleischauer flyle der: Modellerin eroinmanlar gibi grnmesini istiyorlard. Ne kadar zayf ve ne kadar kafay fltk grnrsen
insanlar senin o kadar harika grndn dflnyorlard (Bordo (1997) dan
akt. Glnur Elik, 2011).
Kadnlarn gzellik konusunda karfllafltklar taleplerle/basklarla iliflkisini anlamak iin burada birka not dflmemiz gerekiyor: Basknn isellefltirilmesi, yani isel hegemonya diyebileceimiz sre, bir sistemin srekliliinde en nemli faktrlerden biri olarak karflmza kar. Kiflinin smrsne yol aan herhangi bir durumun o kifliye dflardan dayatlmas gerekmez. Smrnn illaki bask aracl ile
gereklefltirilecei inanfl ya da smrnn ancak baskyla gereklefltirilmesi durumunda grnrlk kazanmas nedeniyle aksi durumlarda smr grnmezleflir. Yani dflsal hegemonyann uzants olarak ite kurulan hegemonya, mevcut yap ierisinde var olmak iin verilen tavizleri kiflinin tercihi gibi yanstma iki yzln getirmektedir. Bugn pek ok kadnn saat kata, nerede olmamas gerektii, nerede ve hangi davranfl ve iddialarn hofl karfllanmayaca, nasl bir grnme sahip olmas gerektii gibi konularda gelifltirdii isel hegemonya nedeniyle
salanan uyum, olas bir atflmay ortadan kaldrarak erkek egemen smrnn
eflitli biimlerini grnmezlefltirir. Bylelikle dnden nce diyete bafllamak gibi uygulamalar; vcutlar bozulmasn diye erken doum yapma ya da ocuk doduktan sonra ocuu emzirme, paleontology (estetik ameliyat bamll) gibi sonulara kadar varr. stelik gzelleflmek bakml olmak iin yeterli deildir; kltrl olmak, salna dikkat etmek, kibar olmak da bir bakm paketinin paralarymfl gibi sunulur ve satlr.
Bu nedenle rnein kadnlarn evde de makyajl olmay baflkalar iin deil
kendi iin sslenmek olarak ifade etmesi, miskin grnmemek iin sslendiklerini sylemeleri, zerine dflnlmesi gereken bir nottur. Bu durum kadnlarn
makyajsz grnmeyi, yani kendi-gerek yzlerini hastalkl, yorgun olarak grdn, artk baflkalar iin sslenmenin bile yeterli olmad bir tatminsizlik srece
girildiini de gsteriyor. Ancak, bu noktada kadn ve erkek karflsnda taknlan
ikircikli bakfln ifflas da gerekir: Liberalizmin ncelikli belirleyen olarak kurduu
Kaynak:
(http://www.saglikaktuel.co
m/haber/kor-olmayiobezlige-tercih-ediyorlar17443.htm).
Zayflama hap, katili oldu!:

Karn ars, ishal ve kusma
flikayetleri sonras tedavi
grd hastanede hayatn
kaybeden 23 yaflndaki
Dinerin kulland Pepper
Time, Salk Bakanl
tarafndan toplatld.
Kaynak:
(http://www.ntvmsnbc.com/i
d/25120253/, 04.06. 2010).
147
bireysel irade erkek tarafndan sekteye uratldnda yapsal durumun boyun ediren gcne, zellikle estetik basklarnn yorumlanmasnda kadn tarafndan sekteye uratldnda ise (kadnn) irade(si)nin zayflna, ram ediflinin kaltsallna
vurgu yaplr (Elik, 2011).
Beden Direniflin znesi Olabilir mi?

Gzellik yarflmalar, bir yandan lke modernleflmesinin sembol olarak milli bir
anlam kazanrken bir yandan da hak talebinin znesi olan kifliyi grsellefltirerek
grnr klmay hedefleyen bir hak mcadelesi biimi halini almaktadr. Bu nedenle Arap dnyasnda son dnemlerde ortaya kan Arap Dnyas Gzeli, Filistin
Gzeli yarflmalar Arap lkeleri ile modernleflme arasnda bir ba kurmay hedeflerken Kamboyada maynlardan kolunu ve/veya bacan yitiren kadnlarn katlmas iin dzenlenmesi hedeflenen ve fakat sonra kurbanlara hakaret olaca gerekesiyle iptal edilen Kara Mayn Gzeli yarflmas, Suudi Arabistanda tesettrl,
yzleri peeli kadnlar arasnda dzenlenen Ruh Gzeli yarflmas, kendini yeni
barfl hareketi olarak duyuran fliflman gzellik yarflmalar gibi rnekler, gzelliin
tek biimliliine gzellik yarflmalar araclyla karfl kmakla farkllk olarak
grlen baz zelliklerin kadnlar zgrlefltirme iddiasyla gzellik yarflmalarnda
sunumuna iliflkin eliflkileri ortaya koymaktadr. Oysa hak mcadelelerinde genel
olarak gzlenen bu grselleflme eilimi, znelerin grnt ideolojisi etrafnda temsil edilmesine yol aarak modern dnyann zgrlk sylemini znenin(kadnn)
cinsellefltirmesi zerine kurmaktadr.
Gzellik yarflmalarn izliyoruz, peki, biraz da bu yarflmalarn jrilerine
bakalm (!) TrSIRA SZDE
kiye rneinden yola karak gzellik yarflmalarnda jrilerin genel olarak kimlerden
olufltuunu deerlendirmeye alflalm.
D fi N E L M
Bu nedenle kadnlar ilgilendiren hak taleplerinin radikal bir feminist ereveS O Ryerine
U
ye oturtulmas ayrca nem kazanmakta, eflitliki bir karfl koyufl
daha temelden, radikal bir karfl kfl hedeflemek nem kazanmaktadr.
Dier yandan estetik ameliyatlar ya da makyaj, kafl alma gibi baz uygulamalaDKKAT
ra karfl kan sylemlerin bir ksm da modernizmin gzel beden basksna ynelik elefltiri zerinden kadnlarn cinselliini hedef alan basklar olarak tezahr etSIRA SZDE
mekte ya da bu bakfl asnn izlerini taflmaktadr. ran devlet
televizyonunda
SZDE
makyajn yasaklanmasnn (http://www.kazete.com.tr/ SIRA
haber_detay.php?
hid=3589), kafl alm ve dier sslenme pratiklerinin gnah AMALARIMIZ
olup olmad konusunda yrtlen tartflmalarn sebebi de budur. Btn bunlar temelde kadn beD fi N E L M
deninin bafltan karc olduu yanlsamasndan hareket eden tartflmalardr. Dahas, bir yandan bu iddialar sunulurken, bir yandan da kadnKbedeninin
T A P mdahaS O R U
le edilmemifl hli bakmszlk olarak elefltirilir.
N N
Baknz: Kafllar Gzel Grnmek in nceltilebilir mi? www.kurankursumezunlaT E LDE VKKZ AY TO N

ri.com/.../kas_guzel_gorunmek_icin_inceltilebilirmi-t6963.0.html
Baknz: Giyinme ve Sslenme, lmihlal 2: slam ve Toplum (iinde), Diyanet flleri BaflkanSIRA SZDE
l yaynlar, 2008, http://www.diyanet.gov.tr/turkish/basiliyayin/web_kitap.asp?yid=36.
NTERNET
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
T E LD E VK KZAYTO N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
148
CNSELLK VE KTDAR
AM A
rnein Jelto Drenth 2007

ylnda kaleme ald
kitabnda Hollandann bu
evli bir kadnn kocasn
cinsel tatminden
esirgeyemeyecei ilkesini
ceza yasasndan henz
karmfl olduunu yazar
(Drenth, 2007).
Cinsellik politikalaryla kadn bedeni zerinde kurulan iktidarn

kadnlar ve erkekler zerindeki etkilerini saptayabilmek.
Cinselliin ounlukla iki kiflinin arasndaki mesele olarak, insann zelinde

kalmas gerektii dflnlr. Kiflinin kendi cinselliini ilgilendiren detaylar baflkalaryla paylaflmas ayp saylr. Mahremiyet, kiflinin kendi bedeni ve cinsellii ile
ilgili her fleyi baflkalarnn kararlarndan uzak tutabilmesi olarak ifllev grecei yerde, namus gibi gerekelerle bedenine uygulanan basknn meflrulafltrlmasna ve
herkesin bildii bir sr olarak kalmasna sebep olan bir snr hline gelir. Bu nedenle evlilik ii tecavzler, ensestler, ev iinde ya da zel iliflkilerde uygulanan fliddet Kol krlr yen iinde kalr. mantyla grnmezlefltirilir. Bu nedenle feminizm, politikann dflnda olduu farz edilen zel alana dair bu gibi deneyimlerin
gndelik hayatn politikasnn inflasnda nemli bir yeri olduunu, zel alann aslnda kamusal olandan hi de sanld kadar ayr olmadn ifade eder. Feminist
bir ilk sz olarak zel olan (da) politiktir. bunu ifade eder. Bu adan zelin kamusalla kavuflmas, znelin nesnelle, kifliselin toplumsalla, duygusal olann aklc
olanla kavuflmas anlamna gelir.
Kadn bedeni ylesine cinsellefltirilmifltir ki kadnlarn cinsel bir varlk olarak alglanmalar iin ou kez orada bir kadn olarak bulunmalar yeterlidir. rnein bir
kahvehanede, daha ok erkeklerin kulland halka ak parklarda oturan bir kadnn varl bile bizzat cinsel bir arnn aracs olarak alglanabilmektedir. Bu nedenle pek ok lkede kadnlarn toplumsal alanda var olabilmelerinin arac aile ya
da din (rnein kutsal meknlar) olmaktadr. Trkiyede baz cinsel taciz vakalarnda kadnn kendisine cinsel tacizde bulunan erkekle barda tanflmfl olmasnn ona karfl verdii mcadelede karflsna hep bir engel olarak kmasnn sebebi de budur.
Kadnn kendi bedenini bilme ve renme abas da utan ve korku ile evrelenir. Gerek kendi bedeni gerekse baflkasnn bedeni ile iliflkisinde ona atfedilen
rol edilgenliktir. Bu nedenle cinsellik, kadnlar iin bir zevk deil, bir hizmet olarak tlenir. Evliliklerin bitmesinde ilk ortaya atlan sebeplerden biri kadnn kadnlk yapmamas yani cinsel olarak erkei yeterince memnun etmemesidir. yle ki
azmsanmayacak sayda lkenin ceza yasas evli bir kadnn kocasn cinsel tatminden esirgeyemeyecei ilkesine dayanr. Bu nedenle pek ok kadn, kendisini kocas ya da sevgilinin iflkenceye varan fantezilerine boyun emek zorunda hisseder.
Kadn bedeninin cinsellefltirilmesinin rnekleri dile de yansr. Mesela meme atalnn grnmesi dekolte kelimesiyle ayr bir kavramsallafltrmaya tabi tutulur.
Bu kelime, gs atalnzn grnmesinin sizin niyetinizden bamsz olarak cinsel bir ar olduunu ifade eder. Sizin ne istediinizi syleyen, diliniz deil, bedeninizdir! Ya da magazinsel basnda sk sk karflmza kt gibi, bir kadnn i
amaflrnn grnmesi frikik olarak duyurulurken erkein ayn durumda kalmas fermuarn ak unutmas vb. flekillerde yorumlanr; erkekler frikik vermez, bedeninin hangi ksmlar grnrse grnsn giyimleri dekolte olarak adlandrlmaz. Bu, kadnlar asndan cinselliin erkekler iin olduundan ok daha kapsaml bir btne iflaret ettiini gsterir. rnein Kzlarn (okullardaki) kurallarn
dflna kan serbest kyafetleri daha ok cinselliin dflavurumu olarak kodlanrken
erkeklerinki daha nemsiz bir tr danklk ve serserilik olarak grl(r) (zka-
149
zan ve Saylan, 2009: 70). Kadns olmak youn bir cinsel arflm ierirken erkeksi olmak g ve ehliyet ile iliflkilendirilir; kadns olmak daha ok beden odakl iken erkeksi olmak akll karar verebilme, soukkanllk gibi dflnsel becerilerle referans edilir.
Kadnlk ve eflcinsellik cinsellikle iie geirilmifltir. Kadn bedeninin bafltan karcln yuvas olarak grlmesi ya da bu iddiaya karfllk kadn bedeninin tahrik edici olmadnn sylenmesi (yani kadn bedeninin herhangi bir biimde cinsellik zerinden kategorize edilmesi), eflcinselliin bir cinsiyet olarak grlmekten
ok srekli seviflme arzusunu barndran bir cinsellik biimi olarak anlafllmas bu
yaklaflmn dflavurumlarnda sk sk karflmza kar. Dilek Kurban devletin cinsel
kimlii reme organlarna hapseden yaklaflm ile ilgili olarak flu cmleleri sylemektedir: Devlet, salt biyolojik bedeni esas alan, kaba bir cinsel kimlik anlayflyla, ameliyat olmufl translarn kadnlar tarafndan ykanmalarna izin verirken, ameliyat ol(a)mamfl translar, kendilerini kadn hissetmelerine, kadn olmalarna ramen zorla erkeklere ykatyor (Dilek Kurban, 2010). Bu anlamda ameliyat olmamfl transkadnlara travesti, olmufl olanlara ise transeksel denmesi bedenin nasl
cinsiyeti olarak snflandrlabileceini gstermektedir.
Cinselliin snfsal karakteri son derece baskndr. Erkekler ounlukla cinsel
zevklerini tatmin iin afla snftan kadnlara ynelirler. Kadnl belirleyen ge cinsellie olan mesafedir. Fakat burada erkein talebi, kadnn kendisi ile isteksizmifl
gibi grnerek birlikte olmasdr; fantezisi olmayan ama seviflen kadndr. Bu, erkekliin ikiyzl dnyasnda erkein birbiriyle talepleri iin kadnlar nasl snflandrdn gsterir. Patriyarkann tarih boyunca kadnlara ynelik olarak baflvurduu
beden politikalar, dorusal bir geliflme gibi grnmekle birlikte, aslnda bu politikalarn birbirinin stne yld bir sretir ve gnmzde ok katmanl bir beden
politikasna tekabl eder. Kadn bedeni artk hem gnahkr ve kflkrtcdr, hem namus simgesidir; hem kutsal anneliin taflycsdr, hem pornografi nesnesidir; ince
ama dolgun gsl ve kalal olmak zorundadr (Acar Savran, 2010: 23).
Sermaye Olarak Beden

Gemiflte ounlukla st pozisyonlardaki meslekler iin talep edilen prezentabl
(iyi grnml) olma koflulu, bugn ifl sektrnde en yaygn taleplerden biri hline geldi. yi grntnn iflyerinin girdilerini artracak bir unsur olarak hizmet
etmesi, bedenin iflyerinin kazanmn arttracak faktrlerden biri olarak dzenlenmesini getirmektedir. Ekonomik olarak retilenin deil tketilenin hkim deer olduu tketim kltrnde, bedenin tketimin retimcisi, iflyerine cinsel ekim ile
kr salayacak bir meta hline gelmesi srecidir yaflanan. Unutmamak gerekir ki
SZDE
kapitalist toplumda retim faaliyetinin temel amac, insanlarnSIRA
ihtiyalarn
karfllamak deil, kr elde etmektir. Deiflimin gereklefltirildii parasal iliflkilere konu
olmayan rnler mal, deiflim amac ile retilen rnler ise metadr.
Kadn bedeD fi N E L M
ni ylesine parasal iliflkilerin konusu olmufl, ylesine metalaflmfltr ki X sanat poposunu, Y sanat memelerini sigortalatarak markalaflan organlarn korumak iin
S O R U
nlem alr hle gelmifltir.
Meta nedir? Kapitalist retim tarznn egemen olduu toplumlarn zenginlii,
D K K A T muazzam
bir meta birikimi olarak kendini gsterir... Meta, her fleyden nce, bizim dflmzda bir
nesnedir ve tafld zellikleriyle, flu ya da bu trden insan gereksinmelerini
gideren bir
SIRA SZDE
fleydir. Bu gereksinmelerin nitelii, rnein ister mideden, ister hayalden kmfl olsun,
bir fley deifltirmez (Marks, 1997: 49).
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
150
SIRA SZDE
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Grselliin
hayatn genifl bir alannda farkl beklentilerle karfllk bulD fi Ngndelik
ELM
mas, afla snfn ifli olarak kabul edilen beden ifliliinde bile bedenin grsellii
ile ilgili taleplerin devre dfl kalmasna izin vermez. Baz durumlarda ise iflinin beS O R U
deninin, adeta markann cisimleflmifl hli olmas beklenir.
D fi N E L M
S O R U
SIRA
D KSZDE
KAT
SIRA
D fi SZDE
NELM
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
D K SZDE
K A T kadar deerimiz yok!: Glhan B.:. Kiloluysan almyor, ok yer bu
Kpekleri,SIRA
koltuklar
diyor, zayfa ifl yapamaz diyor, rtl arkadafllarmz istemeyen oluyor ya da mesela beni esmerimDSIRA
diye
ifle
almyor.... flveren seni makyajl, gzel giyinmifl, onunla eflit grmek
fi NSZDE
ELM
istemiyor. Paspal da olmayacaksn ama onun gibi de olmayacaksn, kim olduunu bileceksin. Elif Trklmez (rp)Kpekleri, Koltuklar Kadar Deerimiz Yok! Radikal,
S O R U
25.09.2010.AMALARIMIZ
N N
THY fliflman Dhostesi

K K A T iflten kard: Trk Hava Yollarnda (THY), boy-kilo lleri arasn T A P
da flirketinK belirledii
snr aflan kadn kabin memurunun ifline son verildi.
http://www.medyantalya.com/manset/thy-sisman-hostesi-isten-cikardi.html,
Eriflim tarihi
SIRA SZDE
22.07.2011.
N N
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Pek ok Avrupa lkesinde,

Amerikada ve Japonyada
ihtiya olarak grld iin
makyaj rnlerinden lks
tketim vergisi
alnmamakta, Trkiye dahil
dier lkelerde ise
alnmaktadr. Bu durum
makyaj rnlerinin fiyatn
artrdndan Trkiyeli
makyaj-sever blokularca
elefltirilmektedir.
TELEVZYON
Gzellik-beden
iliflkisine ynelik sorunlar hl toplumun genifl bir kesimince
AMALARIMIZ
orta snf takntlar olarak grlmektedir. Oysa birbirinden ok farkl konumlardaki pek ok kadn
gzellik hkmnn taleplerine farkl llerde de olsa boyun eNTERNET
K
T
A
P
mek durumunda kalr,
ayn kusursuz kadn imajna zendirilir. Kuflkusuz ki, gzellik snfsal varolufllara gre dzenlenebilen bir biim kazanmfltr; marka giyinebilmek bafll baflna gzellii, cinsel ekicilii temsil etmektedir. zellikle, reklam
T E L E Vsatn
Z Y O Nalabilecek durumda olmak cinsel bakmdan istenir olmakla
grsellerinde
eflitlenir... ou zaman gizlenir mesaj: bu rn satn alabiliyorsanz sevilen biri
olacaksnz (Berger, 1997: 144). Ancak burada asl sorun, her snftan kadnn kendi ile bedeni arasnda bir mesafenin oluflmas, bedenini dzenlenebilir bir meta
NTERNET
olarak grmeye bafllamasdr. te yandan gzellik tiranln tketimin karakterinin bir maln tketilebilmesi ya da tketilememesinden, bir maln iyisinin ya da
ktsnn tketilmesine doru kayd notu ile birlikte dflndmzde, gzellik sektrnn ucuza satabilecei kanserojen etkili kozmetik malzemeleri yoksul
mahallelerde pazarlama stratejisinin sebepleri de fark edilecektir. Beden sosyal snf farkllaflmasnda kilit bir konuma yerleflmifl, gemiflte belirleyici olan yetenek,
eitim, kurnazlk gibi faktrlerin yerini almfltr. Bu nedenle bedeni grsel olarak
talebe uygun biimde dzenleyecek her detay, tpk sanat Kibariyenin seslendirdii banka kredisi reklamlarndaki gibi ihtiya olarak sunulmaktadr (htiyacm
var yeni bir ruja). htiyacn kapsam beden lksn kapsayacak flekilde genifller.
te yandan bedenin grsellii sadece gzellii kapsamaz, davranfllar ve mimikler
snflarn yeniden retimini salayan nemli detaylardr. Beden dilinin iyi okunmas meselesinin son dnem kiflisel geliflim kitaplarnda sklkla ifllenmesinin sebebi
de budur. Beeniler, bireylerin sosyal konumlarnn birer kazanm olarak bedenlerinde cisimlenir, simgesel ve ortak dillere dnflr... Beden snfsal beeninin
maddileflmesidir... Bedenle iliflkinin rgtlenme tarz toplumsal iliflkilerin rgtlenme tarzn yanstr (Bourdeau, 2008: 163).
te yandan beden, ne kadar modern olduumuzun simgesel bir cevab olarak
modernleflme tartflmalarnda sklkla gndeme getirilerek politikann konusu yaplr. zellikle Trkiyede batl hayat tarznn yaygn olarak gardrop devrimi, modernin moda olarak anlafllmas bu durumu perinlemifltir. Avrupa Birliine girifl srecinin bafllad dnemde Dfliflleri Bakan Hikmet etinin byklarnn tartfl-
151
ma konusu edilifli (izmeci, 2004) ya da Washington merkezli bir dernein baflkannn Amerikal Trklerce yaplan yryfllerde kocaman bykl bu insanlar yanlfl imaj oluflturuyor kfl (Ulu, 2002) bu yaklaflma iliflkin rneklerdendir. Modernlik tartflmasnn kadn bedenindeki temsili ise ounlukla cinsellikle iliflkilendirilir. Douyu batdan ayracak anekdot, kadnn yaflam tarz olarak anlan cinsel hayatdr.
Kadnlarn beklenen davranfl normlarnn dflna kmas karflsndaki nlemler
cinsel fliddetle ve tehdidiyle salama alnmfltr. Cinsel fliddet, kadnlarn dolaflm
hakkn kstlayc bir uyarc olarak kullanld gibi, zellikle kz ocuklar ve gen
kadnlar yaflamlar ile ilgili planlar konusunda motive etmek iin kullanlan bir
taktik olarak da karflmza kar. Ancak bu noktada snfsal farkllk ounlukla ayrmcln muhatabnn kim olaca konusunda belirleyici bir deiflken olarak devreye girer. Alt snf kzlarn klk, kyafet ve flrt iliflkilerindeki serbestleflme damgalanrken, orta snf kzlarn bu konularda daha rahat davranmas serbest karfllanabil(mektedir) (zkazan ve Saylan, 2009: 70).
Eski ve yeni Trk Ceza Kanunlarnn taciz, tecavz gibi cinsel fliddetSIRA
ieren
sulara yneSZDE
lik yaklaflmlar arasndaki fark deerlendirin.
D fi N E L M
Cinsel fliddetin en grnr yz ise kadnlar seks hizmetileri
olarak gsteren,
kadn bedenini paralardan oluflan kopuk bir btnmfl gibi sunarak lime lime
eden, cinsellii erkek edimleri ile tanmlayan pornografidir. S O R U
Bekret, Vajinusmus ve ktidarszlk
DKKAT
Cinsellik kadnlar iin btnyle heteroseksel bir iliflki olarak kurgulanmfltr. Buna gre cinsel birleflme ancak kadn ve erkek, vajina ve penis arasnda gerekleSIRA SZDE
flen bir iliflkidir. Kzlk zar denilen himenin yrtlmas kadn olmak
anlamna geleceinden, himenin yrtlmad bir lezbiyen iliflkide iki tarafn da kadn olma, daha
SIRA
SZDE
doru ifadeyle kadn saylma imknlar yoktur. Birok kadn
bedeninde
fiziksel
AMALARIMIZ
bir varl olan himenin bile, bekaretle olan iliflkisinden dolay bulunduunu deil,
icat edildiini syleyebiliriz. Vajina gibi bol katl kvrml bir organda,
kolayca gzD fi N E L M
den karlabilecek, varla yok aras, incecik bir zara himen adn
vererek,
tp biliK T A P
mi znde ifllevsiz bir zar parasn, isimli ve ifllevli hle getirmifltir (Ergun. 2008:
S O R U
15). Hatta baz kadnlarda vajinann bile bulunmad bilinmektedir.
N N
TELEVZYON
Doufltan kadnlk organ bulunmayan bir gen kza 15 santimlik doku

vajina yaD Knakliyle
KAT
pld. Gen Kz Hayatla Barfltran Ameliyat, Sabah, 14.06.2006.
SIRA SZDE
N N
N T E R N Ekn
T
Peki vajina nedir? Vajina kelime anlam olarak Latincede klcn
anlamna gelir. Yine heteroseksel iliflki esas alnarak kurgulanmfl bu kavramsallafltrmada erkek penisi kl, kadn vajinas ise kn olarakAMALARIMIZ
metaforlafltrlmfltr
(http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=5951). Kadn bedeninin tanmlanmasnda baflvurulan kavramsallafltrmalar erkek egemen bakfln rK Kadnlarn
T A P
ndr, kadn bedeni erkein nceliklerine gre tanmlanmfltr.
cinsel
organ iin eflitli lakaplar da kullanlr, kutu en bilinen rnektir. Kutu kelimesi,
bir utan ve gizem deposu olarak kadn cinsel organnn varlna iflaret eder. KaE L E Vyansr.
Z Y O N Kadnn
dnn cinsel organ ile arasna koyduu mesafe bu kelime ileTdile
cinsel organ iin halihazrda kullanlan terimlerin kfrlerde kullanlmalar da cinsel organlarn tabu saylmalarna yol amfl olabilir (Drenth, 2007: 11). Laqueure
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
152
gre, penis ve vajina nceleri tek bir cinsel organ olarak dflnlyordu. Kadn
cinsel organ erkek cinsel organnn ierideki uzantsyd (Laqueur, 1990: 26). Sonraki bir dnemde erkek ans, tbbi olarak deil ama toplumsal olarak kadn vajinasna eflit grld. (Laqueur, 55). Laqueura gre bildiimiz flekliyle cinsiyet 18
yyda icat edildi. Kadnlarn reme organn erkek reme organnn ierdeki paras, erkek testislerinin bir uzants olarak gren yaklaflm terk edilerek reme organlar birbirinden farkl iki organ olarak tayin edildi, bu ayn zamanda erkek ve kadn iskeletlerinin ve sinir sistemlerinin de birbirinden farkl olarak konumlandrlmasn getirdi. Bu bakfl asnda kadnlar cinsel organlar tarafndan ynetilen sevgisiz varlklar olarak grld, ancak yumurtalklar olan birinin kadn olabilecei
yaklaflm da bu dnemde ortaya kt. Kadnn davranfllarnn cinsel organlar taSIRA SZDE inancndan dolay histeri, nemfomani (kadnda cinsel doyumrafndan belirlendii
suzluk) gibi kadn hastalklar olarak grlen durumlarn tedavisi iin 1870 ylndan sonra (1/3 lmle sonulanan) ksrlafltrmalar bafllad. Bu yaklaflmlar ta ki
D fi N E L M
yumurtalklarn biyolojik ifllevi anlafllncaya kadar devam etti (Elik, 2010b: 5).
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA
S O RSZDE
U
KAOS GL Dergisi,
konusu: Beden, Say: 20, Mart - Nisan 2004.
D K K Dosya
AT
DD fi K NK EA LT M
SIRA
S O SZDE
R U
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
SIRA
S nedir?
O RSZDE
U Arafltrnz.
Kadn snneti
D fi N E L M
Tbbn kadnlarn cinselliine iliflkin tanmlar, ou kez bu konudaki basky

SIRA SZDE
R U
meflrulafltranS Ootoritenin
varl fleklinde tecelli etmifltir. rnein gerdek gecesinin
ardndan yaplan riteller arasnda kanl i amaflrnn bir tepsiye konulup sergilenmesininAMALARIMIZ
yan
D K Ksra,
A T bir doktordan alnmfl bekret raporunun toplu ine ile i amaflra ilifltirilmesi gibi uygulamalar da bulunmaktadr (Mernissi, 1998: 68). Sklkla duyulan evlenilecek kadn-elenilecek kadn ayrmnn temelinde hep bu beSIRA SZDE
karet-namus-beden
K T A P arasnda dorudan bir iliflki kuran bu mantk vardr. Avrupa
nsan Haklar Mahkemesi (AHM), gzaltna alnan 16 yaflndaki bir kzn, rzas dflnda ve refakatsiz
jinekolojik muayeneden geirilmesiyle ilgili flikayet baflvuruAMALARIMIZ
sunda, insan
T E L Ehaklar
V Z Y O N ihlalinde bulunulduuna hkmederek Trkiyeyi tazminata
mahkum etmifltir. Bu, zorla bekaret kontrol konusunda Trkiyenin ald n T bekret
A P
c cezadr K(Bir
cezas daha, Radikal, 02.02.2011). Bir baflka rnek Msrdaki isyan srasnda gzaltna alnan kadnlarn askerler tarafndan bekaret tes N T E R N(Msrda
ET
tine zorlanmas
Bekaret Kontrol fkesi, Akflam, 31.05. 2011) ve ngiltere havaalannda
yetkililerin, evlilik yoluyla lkeye gelmeye alflan Asyal
T E L E V Z Y ngiliz
ON
kadnlara havaalannda bekaret testi yaplmasdr (Havaalannda Bekaret Testi!,
Sabah, 11.05.2001). Grld gibi, bekaret tabusu toplumsal alanda grnr
olan kadnlarn nne bir set olarak ekilmektedir. Bu nedenle pek ok lkenin
NTERNET
yasasnda bakire olmamak, tecavz suunu hafifleten bir etken olarak grlr. Eski Trk Ceza Kanununda bekr ve dolaysyla bakire olduu varsaylan kadn karmann cezasnn evli bir kadn karmaktan daha fazla olmas bu bakfln rndr. Hatta yasalarda bakire olmamak hafifletici unsur kabul edilmese de yarglarn isellefltirdii erkek egemen zihniyet yasann nne geebilir. Bekaret kontroln tamamen kaldrmfl olmasa da yetkili hakim ya da savcnn kararna balayan
2005 tarihli Trk Ceza Kanununa aykr olmasna ramen, niversite yurtlarndaki
baz gen kadnlara bekaret kontrol testlerinin yaplmas toplumun mant ve
hukuksal geliflme arasndaki kopukluu gsteren baflka bir rnektir.
2010 ylnda grev yapt yerde bir davada verdii mahkumiyet kararnn ardndan hakknda fazla ruj srd, mini etek giydii, odasna bir avukat alp
N N
N N
K yl
T ierisinde
A P
2008
pek ok
ocua tecavz ettii ortaya
kan,
N T Egazetelere
R N E T kaskl
sapk olarak yansyan
Tfi.nn
E L E V daha
Z Y Oncesinde
N
ayn sulamadan
mahkemeye kt ancak
tecavz ettii kadnn bakire
olmamas dolaysyla beraat
ettii
N T Eortaya
R N Ekt.
T 4 kza
daha tecavz etti!, Milliyet,
29.10.2008.
153
kapy kapatt, farkl erkeklerle yemek yedii iddialaryla ihbar mektuplar gnderilen ve bu sebeple grevden alnan kadn hakimin, kendini savunmak iin bekret raporu almak zorunda kalmas bu anlamda zerine dflnlmesi gereken bir
rnektir (Bkz Kadn Yargca Bekret Kontrol, Taraf, 23.10.2010). Ancak bu durum Trkiyeye zg olarak grlmemelidir. rnein talyada 2006 ylnda kot
pantolon giyen kadnlarn tecavze urayamayaca kararnn ardndan 14 yaflndaki vey kzna tecavz eden bir adama, kz bakire olmad iin cezasnda indirim hakk tannmfltr.
Bekaret ile saflk, masumiyet ve temizlik arasnda ba kurulmaktadr; el dememifllik, tecrbesiz ve toy olmak kadnln kalitesini ykselten zellikler olarak
kabul edilir. Kadna telkin edilen fley, bekaretini doann hkmn kracak olan
erkee saklanmasdr. Erkeklerde ise tam tersi geerlidir. Cinsel deneyim sahibi olmak, erkekliin rfltn ispat etmesi anlamna gelir. Bu nedenle bekarete yklenen bunca anlama karfln bekaret, erkek tarafndan bir evlilikle, bazen bir parayla
alnabilecek kadar da kolay elde edilebilir. Gemiflteki bafllk paras uygulamalar
bunun ak rnekleridir. Hl baz yerlerde bakire olmayan kadnlarn fakirlere
gelin edildii de bilinmektedir (Lebibe, http://sosyalistfeministkolektif.org/index.php?option=com_content&view=article&id=147:lebbe). Emek Ergun bir hatrlatmada bulunarak bekret kelimesini bekr-et olarak okumay nerir. Buna gre
ataerkil dzende bakire kadn bedeni, henz evlilikle sahiplenilmemifl bir et parasdr (Ergun, 2008: 14). Bekarete atfedilen bu kutsallk elbette himenin yrtlmasn cinsel bir fantezi hline de getirmektedir. Bu nedenle gnmzde baz kadnlar bekaretlerini satfla karmakta ya da yapay zar ameliyatna zorlanmaktadr.
Erkek cinselliinin bir sahip olma iliflkisi olarak grlmesine iliflkin en dikkat eken rnek erkein cinsel edimlerinin kavga srasnda kfr olarak kullanlmasdr.
te yandan cinsellikte erkee verilen aktif rol, cinsel performansn erkek olmak anlam ierisinde yorulmas erkekler asndan da ciddi basklar yaratmaktadr. ktidarszlk olarak tarif edilen durum, toplumun cinsellik konusunda kendisine ykledii bu roln gereini yerine getirememe korkusu ile birebir iliflkilidir.
Ki cinsel birliktelikteki bu aksamann iktidarszlk kelimesi ile karfllanyor olmaSIRA SZDE
s bile, bafll baflna erkeklik-cinsellik ve iktidar arasnda kurulan
iliflkinin sembolik
ifadesidir. Bunun br ucunda, hayat boyunca cinselliin bir erkek iin en nemli fley olduu, bunu yerine getiremeyen kadnn erkeini elden
ya da
D fikaraca
NELM
kendi bedenine dokunmann yani cinsel flehvet duymann kadnlar iin onaylanmayan bir davranfl olduu bilgisiyle yetiflen kadnlarn sorunu hline gelen vajiS O R U
nismus bulunmaktadr.
Bakire olmama durumunun

bekaretini kaybetme,
yitirme, bekaretin
bozulmas gibi fiillerle
ifade edilmesi de, himenin
varln kaybolan kutsal bir
paras olarak grldne
iflaret etmektedir.
D kan,
K K A T halk arasnVajinismus: Kadnlarn cinsel iliflkiden korkmas sonucu olarak ortaya
da kilitlenme olarak bilinen olay.
SIRA SZDE
N N
Bekaret konusundaki tabular devam ettii srece tek tek vakalar zlse bile,
sorun baflka kadnlar zerinden devam edecektir. Bu nedenle, basknn kaldrlmaAMALARIMIZ
s toplumun btnn sorumluluundadr. Bylesi bir bakfl ayn
zamanda bekaret
kontrolne hayr diyerek, Glnur Acar Savrann ifadesiyle savunmac bir feminist
tavr gelifltirmek yerine, bekaret snflandrmasnn ta kendisine karfl karak daha
radikal, zgrlefltirici bir feminizmi benimsemeyi gerektirir. K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
154
MODERN TIBBIN KADIN BEDENNE YAKLAfiIMI
N
AM A
Kadnn duygulanm biimlerinin tbbilefltirilme sreleri ve kadn basklayan toplumsal normlarn tp araclyla meflrulafltrlmasnn rneklerini deerlendirebilmek.
fiekil 7.2
Karikatr
(Karikatrist:
Hikmet Cerrah)
Bu bafllkta salk yerine modern tp ifadesinin seilmesinin sebebi, insan saln korunmasnda nemli bir yer tutan flifac kadnlar ve onlarn emeklerine modern tp tarafndan nasl el konduunu hatrlamaktr.
Salk bilgisi modern tbbn ortaya kflna kadar kadnlar arasnda kuflaktan
kuflaa aktarlan deneyimlerin bilgisinden ibaretti. Kadn fiifaclar kitabnda Jeanne Achterberg, Bat uygarlnn en karanlk gnlerinde kz kardeflliin, kadn flifaclar bir arada tutan ba olduunu, flifaclktaki en byk ilerlemenin de 1960larda, yani feminist hareketler ortaya ktnda gereklefltiini belirtir (Achterberg,
2009). 1850de doan Abdlaziz Bey de Osmanl Adet, Merasim ve Tabirleri adl kitabnda Osmanl sarayndaki adrlarda meslein annelerden kzlarna aktarld hekim hanmlardan bahseder. ngiliz seyyah, Lady Mary Montagunun bugnk flhreti ise hem kendisinin Avrupa ve Osmanl mparatorluundaki gezileri srasnda yazmfl olduu mektuplar hem de ngilterede iek hastalna karfl
aflnn kullanmn ilk bafllatan kifli olmasndan (gelmektedir).
Tarihte flifaclar, cadlar, kocakarlar, ebeler kadnlarn dourganlk ve saaltm
zelliklerinin (erkek gcne muhalif) tanrsal bir g olarak grlmesi nedeniyle,
gerek Hristiyan toplumlardaki cad avlar ile gerek Mslman toplumlardaki vajina snnetleri ile cezalandrlmfllardr. Kadnlarn yeteneklerini ev dflnda baflkalar ile paylaflmas yerine bakireliklerini ve hizmetle dolu bir yaflam evin iinde kocalarna adamalar beklenir. Kadnlara yardmc olan ebe ve flifac kadnlar cezalandrlr. Cad bilimsel aklcln olanaklar tesinde gizil glere sahip akl dfl kadndr. O hlde (cad), aklclarn korktuu ve boyun edirmeyi arzuladklar TEK dnyay temsil etmifltir (Merchant (1980)tan Akt Josephine Donovan, 1997:
64). fiifaclk, ocuk dflrtme, doum kontrol etmeye ynelik pratiklerin cezalan-
drlmas her ne kadar bugn muhafazakr geleneksel bir bakfln rn gibi grnseler de aslnda yasalaflmann ilk dnemine ait uygulamalar olarak dflnlmelidir. Yani toplumsal hayatn hukuk yasalar ile dzenlenifli, kadnlarn gndelik
edimlerinin pek ounun cezalandrlmas yoluyla kadnlarn dfllanmasna sebep
olmufltu.
Kadnlar saaltm konusundaki kkl tecrbelerine karfln ve aslnda bu sebeple erkeklerce el konulan tbbi alana alnmamfllardr. Yakn denilebilecek bir tarihe
kadar tp okullar kadnlara kapal olmufltur. Hatta bu nedenle eski Yunanda
(M..4.yy) Agnodice, erkek elbiseleri giyip hekimlik icra ettii iin halk mahkemesine karlp yarglanr. 1856 Krm Savaflndan sonra, Florence Nightingalein nclnde meslekten hastabakc, yani erkek hekimin yardmcs statsn kazanmak iin mcadele vermifllerdir. Tp fakltelerinin kaplarn kadnlara amas yenidir (Tekeli, 2010: 11).
Tbbilefltirme (Medikalizasyon)
Modern tbbn douflu, tbbn bedeni dinin elinden alarak kategorilendirme sreci
olarak grlmelidir. Sosyolojik srelerin, insan davranflnn yantlarn bedende
arayan tp, bedene ayrcalkl bir konum atfederek insan davranflnn bir rn
olan tarihi biyolojik gdlenmelere dayandrarak doallafltrmfltr. Tbbilefltirme
srecini bafllatan temel etkenlerden biri kamu sal tartflmalarnda bedenin tehlikeli ve kontrol zor olarak grlmesi ve bu nedenle bedenin kamusal sal adna ounlukla baskc bir biimde denetim altna alnmasdr. 18. yzyl bafllarndan 20. yy sonlarna kadar bir hanedeki ferdin bulaflc hastalk kapmas durumunda hane halknn dflar kfl yasaklanmfl veya karantinaya alnmfltr. fli snf ve
kadnlar ise kamu sal kurumlar tarafndan grmezden gelinmifltir. Bylelikle
kamu saln korumak adna yaplan dzenlemeler insan bedenine dorudan
mdahale hakkn meflrulafltrmfltr. Foucault iktidarn bedenin su unsuru olarak
saylmas, tbbilefltirilmesi yoluyla kendini nasl rettiini aklarken Byk Kapatlma tezi ile insanlarn belli ltlere gre snflandrldn, bu snflandrmann
dflnda kalanlarn ise hasta ya da sulu ilan edilerek kapatldn ortaya koydu
(Foucault, 2000). Toplumsal normlarn ounun biyolojik temelli mdahalelerle
oluflturulmas, rnein krtaj ve dourganlk yoluyla anneliin, salkl olma sylemleri yoluyla gzelliin dzenlenmesi iktidarn modern tp ile ittifaknn politik etkileridir. Nitekim kadn kufla programlarnn salk kufla programlarna dnflmesi, her kadnn hangi besinin nasl yararlar olduunu ayrntlaryla bilen salk
(ve gzellik) uzmanlar haline gelmesi, bu sylemde vcut bulan dzenlemelerdir.
Tp bilimine ynelik feminist elefltiriler hastalk deneyimleri, doktor ve hasta
arasndaki hiyerarfli, hastalklarn sosyal denetim amacyla kullanm gibi konularda ilerlemekle birlikte son yzylda tbbn homosekselliin sebebini arafltrmaya
ynelik alflmalara arlk vermesi nedeniyle homoseksel bedeni detayl ve youn tbbi incelemelere maruz brakmas da elefltiri konusu edilmifltir.
Uzun sre anatomi derslerinde insan anatomisinin erkek bedeni zerinden anlatlmas, kadn bedeninin ise ounlukla sadece reme organ dolaysyla tbbn
konusu edilmesi feminist tplarn karfl ktklar uygulamalar olmufltu. Tp, uzun
sre hastalklar bastrlmfl arzularn kendini beden zerinden dflar vurmas fleklinde tanmlayarak ruh-beden ayrmna dayanan yaklaflm takip etmiflti. Eril ve diflil arasndaki bedensel farklara odaklanlarak diflilin eksik erkek bedeni etiketiyle deerlendirilmesi yaygnd. Bastrlmfl arzular, erkeklerden ziyade kadnlara biilmifl olan role oturtulduundan, kadnlarn eflitli duygu durumlarnn hastalk
155
156
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
olarak etiketlenmesi ok zaman almad....Tp bir cinsiyet kurgusunun yaratlmasnda her zaman sz sahibiydi, fakat cinsiyet hibir zaman modern tpta olduu kaSIRAtkfltrlmamflt
SZDE
dar bedenlere
(Kse, 2009: 71). Ancak bu noktada cinsiyete dayal yargnn ifflasnda, kadn mitinin kadnlarca da sahiplenilen bir bilin olduunu hatrlamak
ve bu durumun etkilerini de gz nnde bulundurmak gerekir. Bu
D fi N E L M
nedenle kadnlarn kendilerini hasta olarak ifade etme eilimlerinin yaygnl da
gz ard edilmemeli, hatta bu durum erkeklerin hastalklarn kabullenmek konuS O R U
sundaki direnleri
ile iliflkilendirerek ele alnmaldr.
Kadnlarn kendilerini
hasta olarak ifade etme eilimlerinin yaygnl ile ilgili bakDKKAT
nz: Women More Likely To Report Ill Health Than Men, http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/8588686.stm,
26.03.2010.
SIRA SZDE
N N
Nitekim erkeklerin kadnlardan daha erken yaflta lm -ki sklkla kadnlarn

SIRA SZDE beklentileriyle erken yaflta yafllandrd gibi cinsiyeti flaka
erkekleri enesiyle,
AMALARIMIZ
ve yarglarla karfllk bulur- erkeklerin hastalklar ile ilgili belirtilerin daha az farknda olmas,
hasta olduklarnda yardm isteme ve doktora gitme konusunda daha
D fi N E L M
T iliflkilendirilir.
A P
pasif olmasK ile
Bu nedenle baz lkelerde erkeklerin salklar ile ilgili problemlerini aka ifade edebilmelerini kolaylafltracak programlar uygulanS O R U
maya alfllmaktadr.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
Erkeklerin hasta
doktora gitme konusunda pasif olmalar ile ilgili baknz:
D K Kolduklarnda
AT
Mens Health Forum, http://www.menshealthforum.org.uk/
N N
SIRA
N T E RSZDE
NET
Erkekler iin hastaln grmezden gelinmesi, erkeksiliin gereklerindendir.

Yardma ihtiya duyulan, krlganlk ve gszle yol aan, kiflinin bedeni zerindeki kontroln
devre dfl brakan bir durum olarak hasta olmak, kadnslk iin
AMALARIMIZ
biilen zelliklerdir. Tbbn cinsiyetler zerine alflmalarn younlafltrd ilk zamanlarda salkl olmay erkeksilii belirleyen koflullardan biri olarak kabul etmeK Tnasl
A P sindirmifl olduunu aka gzler nne serer (Annandale ve
si bu zihniyeti
Hunt, 1990: 42).
Medikalizasyonun nemli en nemli etkisi, toplumsal iflblmnden kaynaklaT E L E V Ztbbi
Y O N terimlerle ifadelendirerek grnmez klmasdr. rnein donan hiyerarflileri
umun ardndan annenin kendi yaflam ve artan ifl yk konusunda yaflad gerilim doum sonras sendrom olarak ifade edilerek biyolojik bir dnflmn bilefleni olarak sunulur. Benzer flekilde, sradan cinsel isteksizliklerin hastalk olarak
NTERNET
tarifiyle birlikte, belirgin bir evlilik atflmas olan kadna cinsel sorununun evliliinden kaynaklandn anlatmak zorlaflr (Kayr, 2010: 312). Oluflturulan yeni kadnlk normu, kadnlarn reme ve yeniden retim emeini biyolojik bir sre olarak kurmaktadr (Savran, 27). Kadnlarn det sreci, gebelik/dourma ve menopoz bu patolojiklefltirmeden en ok nasibini alan biyolojik srelerdir. Kadnlarn
det ncesi yafladklar tekil belirtiler ve rahatszlklar, PMT ya da PMD (premenstrual tension ya da premenstrual syndrome: adet ncesi gerginlik ya da det ncesi sendromu) olarak birlefltirilir ve bir hastalk olarak kodlanr. Bu paketin iinde
sralanan belirti ya da rahatszlklarn bazlar, bafl ars, gslerin armas, cinsel istein artmas, cinsel istein azalmas, ani duygusal patlamalar, fobik panik
ataklar, abuk sinirlenme, fliddete baflvurmadr. (Oysa) gnlk yaflammzda eflitli geici rahatszlklar yafladmzda bunlarn her birini bir sendromun bilefleni olarak alglamayz (Savran, 2010: 29). Ay hlinin ve ay hli sanclarnn kadnlar ce-
zalandrmak iin tanr tarafndan kadnlara verildiine olan inan da yzyllarca etkisini srdrmfl, kadnlar bu dnemi gnahlarnn kefaretini dedikleri bir ibadet olarak grmfltr. Sonraki yzyllarda menopozun psikolojik bir hastalk olarak kabul edilmesi ve fiziksel semptomlarnn grmezden gelinmesi bu durumun
bir rneidir. Bu nedenle kadnlarn ou terleme, vajinal kuruluk gibi flikayetlerini menopozdan kaynaklanan, zlebilir semptomlar olarak grmemifltir (Lewis: 1993, 40).
Tbbilefltirme srecinin hastann bedenini kaytsz flartsz doktora teslimine sebep olmas hastann mahremiyet snrlarnn btnyle doktorun inisiyatifine kalmasna da yol aabilmektedir. Bu durumda, hastann cinsiyeti ile ilgili toplumsal
yarglar salkla ilgili meselenin nne geebilmektedir.
Bir hastanede vajinal bir muayene iin kabinde soyunup beklerken birden ieri doluflan 10 kadar gen erkek rencinin, bir vajinama bir yzme bakarak glmsediklerini hatrlyorum. Bu deneyimin belli ki onlar iin de yeni olmas beni
ncelikle vajinal bir kadn olarak alglamalar sonucunu dourmufltu. Doktor ise
bu prosedr iin benden izin alma gereini bile hissetmemiflti (Elik, yaynlanmamfl deneyim aktarm).
Saln dilinin yeni ve alflk olmadk bir anlam ve kelime dizisi zerinden ilerlemesi kadnlarn, ancak salk uzmanlarn bilebildii tbbn souk dili karflsnda
kendilerini aresiz ve cahil hissetmelerine neden olur. Doum kontrol hap yerine
oral kontraseptif kelimelerinin kullanlmas gibi rnekler, kadnlarn nlenebilecek
dzeydeki hastalklar konusunda bile bilgi sahibi olamamasna ve doktora ulaflma
olanann kstl olduu durumlarda hastalklarnn ilerlemesi sonucuna yol at
gibi; kadnlarn anlayamad, dilini bilmedii bir alana gven duymasn da glefltirmektedir. Ann Oakley, sigara imenin hamilelik zerindeki etkilerini medikal
sosyoloji balamnda deerlendirdii yazsnda nemli notlar sralamaktadr. Oakley kadnlarn sigara kullanma orannn erkeklere gre yksekliine karfln, sigara
kullanmnn kadn salna olan zararlarnn hamilelikte sigara kullanmann bebee olan zararlar erevesinde ele alnmfl olduunu belirttikten sonra, bebee
olan zararlarn ciddiyetinin tespit edilmesine karfln kadnlar arasnda sigara kullanm yaygnlnn devam etmesini kadnlarn salklar tarafndan sunulan kantlara olan gvensizliine, daha nemlisi sigara imenin stresle bafla kmada nadir
seeneklerden biri olarak grlmesine balamaktadr (Oakley, 1989: 320).
Tbbileflme srecinin hastalklarn deerlendirilmesinde cinsiyet, snf gibi sosyal kriterlerden oluflabilecek nyarglar, salad standardizasyonla devre dfl brakt/brakaca iddias sklkla sunulmaktadr. Ancak tbbileflme sreci ile iddia
edilen muafiyetin salanmas bir yana, bilakis, sz konusu yarglarn pekifltii rneklerle karfllafllmaktadr. Krtajn gerekli olup olmadn belirlemede kadnn
geldii sosyal snfn belirleyici olduu, yasal olarak talep edilmedii halde kocalarnn bilgisinin talep edildii, hastalk tansnn konulmasnda cinsiyetler asndan
fark uygulamalarn ortaya kt bilinmektedir. Ferraro ve Holland tarafndan yaplmfl bir alflma kadn hastalarn erkek hastalara oranla doktorlar tarafndan daha fazla obez olarak deerlendirildiini ortaya koymaktadr (stelik Beden Kitle
Endeksleri 30u gemese bile!).
Kadn Bedeninin Dourganla Hapsedilifli

Fizyoloji ve anatomi baflta olmak zere bilimsel bilginin retiminde yaflanan patlama neticesinde erkekler ebelikle ilgilenmeye bafllamfltr. Bu erkek hemflirelerin
hekim ve cerrah olarak alana mdahaleleri, hemflireliin doasnda ve yntemin-
157
158
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
DSIRA
S fiO NSZDE
REUL M
de deiflikliklere yol amfl (Towler ve Bramall, 1986); bylelikle akl ve beden ayrmna dayanarak bedeni bir mekanizma olarak ele alan Kartezyen dflncenin de
etkisiyle bakm ve tedavi sreleri birbirinden ayrlmfltr. Bu geifli olanakl klan
temel anlayfl; bilimsel bilginin objektif, kiflisel olmayan, deer dfl (value-free),
teorik, genellenebilir ve evrensel olma ltlerine uymayan dier btn bilgi trlerinden, dolaysyla kadnlar arasnda nesilden nesile aktarlan bilgiden de daha
nemli olarak grlmesidir. Tbbilefltirme srecinin pek ok hastalk riskini azaltmas, fetus ve annenin hayatta kalma ihtimalini glendirmesi gibi yararlarnn dflnda, kontrol haplar dolaysyla kadnlarn hamilelik srecine mdahale edebilmesini olanakl hle getirerek biyolojinin toplumsal davranfllar belirleyici olduu
dflncesinin kudretini krmas gibi yararlar da sz konusudur. Kadnlar, bylelikle, tarihte ilk defa biyolojik kaderlerinde temel bir deifliklik yapabilir hale gelmifllerdir (Challoner, 1999).
Ancak erkeklerin bilimci olarak bu srece mdahaleleriyle, doktorlar fetus ile
ilgili lmler yapmaya baflladlar ve fetus nemli bir etken hline geldi (Oakley,1993). lk ebelik kitaplar o dnem ounlukla erkek doktorlarca yazld. Ulusal Salk Servisleri ile ise bu teknik ve yaklaflmlar resmi dzeyde dzenlemeye
baflland. Genel olarak bu dnflm, hamilelik ncesi, hamilelik ve hamilelik sonras dnem olarak hamilelik srecinin ayr ayr inceleme alanlarnn ve mdahalelerin konusu olmas anlamna geliyordu. Bu sre ierisinde doum, sosyal doumdan tbbi douma doru evrilmifl; evde yaplan doumlarn yerini hastanede yaplan doumlar almfltr (Cindolu ve Cengiz, 2010: 53). Bafllarda yksek riskli doum sanclar iin tasarlanan fakat flimdi en risksiz doumlarda dahi kullanlan arsz doum olarak da ifade edilen epidural analjezide olduu gibi, medikal
tercihler normal doum srelerine tercih edilmeye bafllanmfltr. Annede oluflabilecek stres, korku, endifle gibi durumlar, duygusal destek vermek yerine bu gibi
uygulamalarla afllmaya alfllr. Sonu olarak annelik medikal bir sre olarak
dzenlenir.
Bilimin ataerkil yaps ve erkek egemen bir toplumda kadnlar iin karar verme
konusundaki korkular dflnldnde, kadnlarn daha gvenli bir yol olarak
sunulan medikal srelere baflvurmas son derece anlafllrdr. Btn hamilelikleri
tehlike potansiyeli ile tanmlayan doumbilim terminolojisi, hemflireliin odak
SZDE
noktasnn SIRA
normal,
doumbilimin odak noktasnn ise anormal olmas, doum
yapacak annenin, hasta olarak hastaneye kayd ve doumun bafllayp bitecek bir
SIRA SZDE ncesi ve sonras fleklinde bir paral bir srele anlatmaktadnem olarak
D fi deil,
NELM
dr. Biyotp ve reme sal teknolojisinin altnda yatan kapitalizm kadnlara kendi ocuuna sahip olma (kapitalist bir kavram) olarak yansmaktadr (Oakley,
DSIRA
Sfi O NRSZDE
E LU M
1993).
S O R U
D D fi K NKEALT M
S OK RK AU T
Bur uruna
D Dfisezeryan
N E L M yaptryorlar, (Zaman, 19 .06. 2009).
D K SZDE
KAT
SIRA
S O R U
Anne adaylar
zellikle
eflinin doum gnn istiyor, (http://www.populergazeD K KSZDE
AT
SIRA
S O R U
te.com/21664/dogum-yapmak-icin-en-populer-gun/).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N N
N N
N N
SIRA SZDE
spanyada AMALARIMIZ
anne
erken doum abas : spanyada baz hamile kadnlar 31 AraD K adaylarnn
KAT
lk gece yars uygulamadan kalkacak olan bebek yardmna yetiflmek iin vaktinden daha
nce doum
yapmaya
AMALARIMIZ
SIRA
SZDEalflyor (Radikal, 31.12.2010).
K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
T KE L E VT ZAY OP N
T EK L E VT ZAY OPN
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
Ann Oakley Essays on Women, Medicine and Health isimli kitabnda kadnlara
ok az alanda, ocuklar ile ilgili durumlarda karar verebilme tanndn,
D fi N E L M bu durumun kadnlarn ocuklar ile iliflkisinde ykmllkleri ile sz syleyebilme olanaklarn birbirinden ayrlamaz bir biimde kurduunu hatrlatr
(Oakley, 1993).
S O R U
Modern tbbn ortaya kflnda kadnlara atfedilen bilgisizliin ilerlemeci aydnlanmaya oluflturduu engel zellikle ocuk bakmnn devlete aktarm ile afllmaya
D K Kretilememesi,
AT
alfllmfltr. Fakat kadnlarn alflmasn salayacak politikalarn
kadnlarn aile fertlerini de kapsayacak flekilde ev yaflamnn sorumluluklar ile
muhatap tutulmas, bu politikalarn ifllerlik kazanmasnn nne
Fakat
SIRA gemifltir.
SZDE
ocuk dourmann bu kadar annenin ykmllne braklmas bir adan da anne adaynn hazrlanmasna yardm edecek birok kurum, ilgili kitap, alfltrma
AMALARIMIZ
gruplar ve arkadafl olanakl klmasna ramen, baba adaynn
bu konuda teflvik
edilecei ve destek alaca ortamlarn oluflumuna engel oluflturmufltur.
te yandan baz kadnlar iin hastanede doum yapmfl olmak ya da sezeryanK T A P
la doum yapmfl olmak bir stat gstergesi de olabilir (Bhague (2002)den akt.
Cindolu ve Cengiz, 2010: 54). Doktorlar asndan ise sezeryanla doum; daha
risksiz olmas, randevulu olmas bir ifl dolaysyla normal bir doumdan daha ksa
TELEVZYON
ve belli bir zaman araln kapsamas nedeniyle tercih edilmektedir.
Bu zaman kazanm maddi anlamda da sezeryan doumu daha krl hle getirmektedir.
N N
159
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/asap40.pdf adresinden Salk NBakanl

T E R N E T tarafndan
hazrlanan reme Salna Girifl kitapn okuyabilirsiniz.
NTERNET
reme kadnlar iin bir sosyal stat kaynadr, anne ve babaanne olmak bilhassa alt snflarda kadn iin dikkate alnmak iin bir frsat olarak grlr. Ayrca
dourganlk cinsellii grnr klan, kadnn cinselliini meflrulafltran, kadnl
tamamlayan bir arac olarak kabul edilir. Bir yandan anne olmak aile olmann gerekleri arasnda baflat unsur olarak saylrken bir yandan da anneliin ancak dourmak ile edinilebilecek bir sfat olduu kabul edilir. Bu nedenle ocuk dourma
SIRA SZDE ve dolayzellii olmayan ya da bu zelliini yitirmifl olan kadnlarn cinsellikleri
syla kadnlklar iptal edilir. Nfus planlamasnn sorumluluu ise ya sadece kadnlara ya da kadn ve erkee ortak olarak yklenir ama hibir zaman
tek baflna erD fi N E L M
kein sorumluluu olarak grlmez. Devlet yetkilileri Bizim kadnlarmz... diye
bafllayan cmlelerle dflk ya da fazla nfusun lke ekonomisine etkilerini deerS O R U
lendirir.
SIRA SZDE
Cinsel haklarn reme haklarna indirgenmesi kadnlarn cinsel haklar

yaklaflmD Kile
K Ailgili
T
larda sklkla karflmza kmaktadr. Oysa gvenli ve doyurucu cinsel yaflam ve cinsel tercihi ifade edebilme cinsel haklarn kapsamna iflaret ederken remeyle ilgili her trl koSIRA SZDE
nuda seimi yapabilme reme haklarnn kapsamndadr.
N N
Gnmzde cinselliin reme odakl olmas, istenmeyen AMALARIMIZ

gebelikleri sorun hline getirmekte, ocuun yetifltirilmesinde sorumluluklarn neredeyse kadna yklenmesinin etkileri gzard edilerek mesele fetusun haklar tartflmasna indirgen Tbu
A yetenei
P
mektedir. Oysa reme haklar insanlarn reme yetenekleri varK ise
kullanp kullanmayacaklar ve ne zaman, ne sklkta kullanacaklar konusunda karar
verme zgrlkleri olmas demektir (http://www.bilkent.edu.tr/~bilheal/uremeT E L E V Z YUNICEF,
ON
sagligi/uremehaklari.html). Buna karfln yakn zamanlarda UNFPA,
BM
Kadn, WHO, ve OHCHRin yapt ortak bir alflmann sonular ise krtajn bile
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
160
erkek egemen bir toplumda hangi deerlerin beslenmesine hizmet edebileceini

gstermifltir. Rapora gre Gney, Dou ve Orta Asyada cinsiyet seimine dayal
krtaj nedeniyle bebek doumlarnda cinsiyetler asndan dengesizlik oluflmaktadr; her gn yz kz ocuuna karfllk, 130 erkek ocuk doumu gerekleflmektedir (UNFPA Basn Aklamas, 2011).
Kullanfll Kadn Bedeni

Kadn bedeninin nasl cinsellefltirilmifl olduunu daha nceki blmmzde grmfltk, kadn bedeni konusundaki bir baflka yaklaflm ise beden ile ilgili kimi durumlarda tbbi ya da toplumsal olarak kullanfllln esas alnmasdr. rnein
Ayflecan Terziolunun yapt alflmada ocuk dourmufl bir kadnn artk emzirmek iin ihtiya duymad memelerinin alnmasn pek nemsemedii, evde ifl
grmek iin ihtiyac olan kollarnn yerinde olmasndan duyduu memnuniyetini
aktard rnek olduka arpcdr (Terziolu, 2010: 43). Gereksiz jinekolojik ve
gs ameliyatlar, meme kanserlerinde memenin tamamnn alnmas dflndaki
alternatiflerin tartfllmamas gibi rnekler de tbbn kadn bedenini ifllevsellik kategorisinde nasl cinsiyetsizlefltirdiini ortaya koymaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sizce kadn
yerine
bayan denmesi ile meme yerine gs denmesi arasndaki baSIRA
SZDE
lant nedir?
D fiSusan
N E L M Sontagn, kanserin toplum iinde konuflulmas konusundaki
Terziolu
ekimserliin hastaln bedenin mahrem (rahim, meme) zdeflleflmesinden ileri
geldii tespitini
(Sontag, 2004) bu kelimelerden kanma abas yznS O Rhatrlatarak
U
den yara kelimesinin hastalk anlatlarnda ou zaman alnmfl meme veya rahim
anlamnda kullanldn belirtir. Bu yaklaflmn etkisiyle pek ok kadn reme orDKKAT
ganlar ile ilgili muayene olmaktan ekindii iin ya da bunu damgalanma olarak
alglad iin tbbi tedavi grmek yerine kendi kendini tedavi etmeye alflmaktaSZDE
dr ve ouSIRA
kadn
kendini bu flekilde evdeki cinsel yaflama devam etmek zorunda
hissedebilir. Bu nedenle kadnlarn tbbi alandaki konumlarnn farkllaflmas kadna ynelik gncel politik srelerle de dorudan ilgilidir. Fahiflelikle tecavz, kaAMALARIMIZ
dnn bilgisizlii ile bilimin stten dili, krtaj ile anneliin kutsanmas vs. arasndaki balar kurabilmek btn bu sorunlara yapsal ve btnsel bir direnifl sergilemek asndan
kilit nem taflr.
K T A P
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
161
zet
N
A M A
N
A M A
Beden-ruh ikiliinin kurulumuna ve bedenin siyasal bir zne haline geliflini ifade edebilmek.
Erkek egemen bir toplumsalln temel zelliklerinden olan ikilik anlayfl, gerek kadn ve erkei
birbirinin kutbu olarak kurarken gerekse bedenin dizginlenmesi gereken bir iblis olduu dflncesini ortaya atarken bedenin politik dzenlemelerin konusu hline getirilmesinin temellerini dflyordu. Bedenin dizginlenmesi gereken
bir iblis olduu dflncesi ortaya atlrken bedenin politik dzenlemelerin konusu hline getirilmesinin sinyalleri de verilmifl oluyordu. Bylelikle insan biyolojisi gerek sylemsel, gerekse
kurumsal olarak, toplumu belli normlar etrafnda
toparlamann, cinsiyetler, snflar ve rklar arasnda yaratlmfl olan farkllklar doallafltrmann
gerekesi olarak kullanlacakt.
Kompleks yaratma ve pazarlama sektr olarak
gzellik sektrnn beden zerindeki politikalarn aklayabilmek.
Gzelliin bir sektr hline gelifli btn kadnlara uymak iin kendilerini eflitli biimde zorlayacaklar standart bir gzellik yaratmfltr. Bu durum, kompleks ve kendine gvensizliin retimi
yoluyla kadnlar aras rekabeti kflkrtma ve kadnlar sektre balama politikasnn odan
oluflturmaktadr.
N
A M A
N
A M A
Cinsellik politikalaryla kadn bedeni zerinde

kurulan iktidarn kadnlar ve erkekler zerindeki etkilerini saptayabilmek.
Kadn bedeninin tahrik edici bir mekanizma olarak cinsellefltirilmesi kadnn bir cinsiyet olarak
cinselliin znesi hline getirilmesi sonucunu dourmufltur. Bylelikle kadn bedeni kadna uygulanan cinsel fliddetin gerekesi olarak sunulmakta, pornografik bir e olarak pazarlayarak
metalafltrmaktadr.
Kadnn duygulanm biimlerinin tbbilefltirilme
sreleri ve kadn basklayan toplumsal normlarn tp araclyla meflrulafltrlmasnn rneklerini deerlendirebilmek.
nsan biyolojisinin toplumsal srelerin dzenlenmesi ve denetimindeki etkisi tbba genifl bir
iktidar olana sunmufltur. Bu dzenleme pratikleri erkek egemen toplumdaki mevcut kalp yarglardan beslenerek onlar yeniden retmenin
yeni bir biimi olarak ifllev grmfltr. Kadnlarn
yardma muhta, duygusal varlklar olarak tanmlanmas pek ok duygusal ve doal srecin patolojik vakalar olarak tbbn hkimiyet alanna alnmas ile sonulanmfl, tbbn ssten souk dili
karflsnda kadnlar ou kez modern toplumun
dzeyini geriye eken cahil zneler olmaktan
teye geememifltir.
162
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisiruh-beden ayrlna dayanan Kartezyen dflnceyi ortaya atan dflnrdr?
a. Platon
b. David Hume
c. Sokrates
d. Foucault
e. Descartes
2. Bryan Turner beden, yorumlama ve temsiliyetlerin
dfl yzeyi, yap ve dzenlemelerin de i erevesidir
cmlesi ile ne demek istemifltir?
a. Bedenin bir btn olarak denetim altnda tutulmas gerektiini
b. Bedenin grnfl kadar salkl olmasnn da
nemli olduunu
c. Beden politikalarnn bedenin hem dflna hem
de iine ynelik
dzenlemeler ierdiini
d. Bedenin ok eflitli flekillerde yorumlanabileceini
e. Toplumsal dzenlemelerden bedenin esas alnmas gerektii
3. Laqueurun cinsiyetlerin ortaya kfl ile ilgili tezi
afladakilerden hangisidir?
a. Erkek cinsiyetinin 18. yya kadar kadn cinsiyetinden afla grld
b. Kadn cinsiyetinin erkek cinsiyetinden doduu
c. 18. yya kadar cinsiyet diye bir fleyin olmad
d. Bildiimiz anlamda cinsiyetin 18. yyda ortaya
kt
e. Hibiri
4. Afladakilerden hangisi bu blmde erkek ve kadnlarn beden alglar arasndaki farklardan biri deildir?
a. Erkeklerin kendi bedenlerini sahip olduklar
bir fley olarak tanmlamalarna karfllk, kadnlarn kendi bedenleri iin iflah olmaz ifadesini
kullandklar
b. Erkek ve kadn bedenleri arasnda fiziksel g
olarak farkllklar bulunmas
c. Kadnlarda depresyon oranlarnn yksekliinde
yeme bozukluklarnn nemli bir yer tutmas
d. Kadnlarn gzellik konusunda kendilerini erkeklere karfl sorumlu hissetmeleri, erkeklerde
byle bir durumun varlndan sz edilememesi
e. Kadnlarn erkeklerden daha ok hasta olduklar iin bedenlerini daha az sevdikleri
5. Afladakilerden hangisi erkeklerin beklentilerinin

kadn bedeni zerindeki belirleyiciliine iliflkin rneklerden biri deildir?
a. Vajina kelimesinin anlam
b. Vajinusmus hastal
c. Bekaret tabusu
d. Transln cinsel organn varl ya da yokluuna gre snflandrlmas
e. Kadn ksrl
6. Ann Oakley, anne adaylarnn sigara ime davranfllarn inceledii alflmasnda bebee olan zararlarn
ciddiyetinin tespit edilmesine karfln, kadnlar arasnda
sigara kullanm yaygnlnn devam etmesini afladakilerden hangisine balamaktadr?
a. Kadnlarn tbba olan gvensizlii ve stresle bafla kma seeneklerinin az olmasna
b. Kadnlarn bilinsizliine
c. Yeterli eitimin verilmemifl olmasna
d. Sigarann ciddi zararlarnn bulunmamasna
e. Kadnlarn gen ve cesaretli olmasna
7. Afladakilerden hangisi medikalizasyonla erkek
egemen toplumun basklarnn tbbi terimlerle ifadelendirilerek grnmez klndna bir rnek teflkil etmez?
a. Vajinusmus
b. Meme kanseri
c. Eflcinsellik
d. Histeri
e. Doum sonras sendrom
8. Kadnlarn dourganlk ve saaltm zellikleri afladaki hangi nedenden dolay flifaclarn, cadlarn, kocakarlarn ve ebelerin cezalandrlma sebebi olarak ne
srlr?
a. Erkein gcne muhalif tanrsal g olarak grlmesi
b. Batl uygulamalar olmas
c. Yeteneklerini yalnzca ev iinde kullanmalar
d. Bakire olmamalar
e. Kendilerini kocalarna adamalar
163

9. Afladakilerden hangisi iktidarn modern tp ile ittifakn politik etkilerinden birisi deildir?
a. Dourganlk yoluyla anneliin dzenlenmesi
b. Salkl olmak sylemiyle gzelliin dzenlenmesi
c. Krtaj yoluyla anneliin dzenlenmesi
d. Kadn kufla proramlarnn salk kuflana dnflmesi
e. Beden zerindeki denetimin kaldrlmas
1. e
10. Afladakilerden hangisi tbbilefltirmenin toplumsal

iflblmnden kaynaklanan hiyerarflileri tbbi terimlerle
ifade ederek grnmez kld srelerden birisi deildir?
a. Doum sonras sendrom.
b. Cinsel isteksizliklerin evlilik atflmasndan kaynaklanmas.
c. Adet dneminin patolojiklefltirilmesi.
d. Gebelik/dourmann patolojiklefltirilmesi.
e. Kadnlarn reme ve yeniden retim emeini biyolojik bir sre olarak kurmak.
6. a
2. c
3. d
4. e
5. e
7. b
8. a
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Bedenin Tarihsel Servenine Bakfl bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Girifl yazsna gz atnz.
Yantnz yanlfl ise Bekaret, Vajinusmus ve ktidarszlk bafllkl alt blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gzellik Politikalar bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Cinsellik ve ktidar bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modern Tbbn Kadn Bedenine Yaklaflm bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tbbilefltirme bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tbbilefltirme bafllkl blm gzden geiriniz.
164

Sra Sizde 1
Filozof Michel Foucaultnun ilk kez derslerinde kulland ve sonra yazl olarak ilk kez Cinselliin Tarihi adl kitabnn ilk cildinde deindii bu terimin temel amac 18.
yydan sonra ortaya ktn iddia ettii iktidar biiminin
dzenleme pratiini aklamakt. Foucaultya gre nceki iktidarlar kendini toprak zerinden var eden despotik
ynetimlerdi, ancak modern iktidar insana odaklanarak
insan yaflamn siyasi bir kategori olarak dzenledi. Bu
anlamda modern devletler nfus saymlar, salk sigortalar gibi dzenleyici teknolojiler araclyla bedenleri
eflitli flekillerde kayt altna alp zaptediyordu.
Sra Sizde 2
Gzelden en iyi zengin ve apkn para babalarnn
anlad dflncesi nedeniyle gzellik yarflmas jrileri
ounlukla o lkede apkn olarak bilinen zengin erkek iflverenlerden oluflur. Fakat gzel olma urafl toplumun genifl bir kesimince benimsenir hle geldiinden, ilk olarak Fransada olmak zere gzeller halk tarafndan seilmeye bafllanmfltr.
Bkz. En gzel Fransz bu kez halk seti, Radikal, 07.
12. 2009.
Sra Sizde 3
Eski TCKda namusa saldr fleklinde ifade edilen tecavz suunun dzenlenifli, toplumun ahlak anlayflnn bir yansmalarn barndryordu. Bu, kadnn birey
olarak grlmediini kadn bedeninin toplumun mal
olarak grldn gsteriyordu. Yeni TCKda ise cinsel sular Cinsel Dokunulmazla Karfl Sular bafll
altnda kadna karfl ifllenen sular olarak dzenlendi.
Yine Eski TCKda evlilik ii tecavz diye bir su bulunmazken yeni TCKda bu durum, cezaya tabi tutuldu.
Nasl yorumlamak gerekir?
Sra Sizde 4
Kadn snneti olarak bilinen genital mutilasyon 3 ayr flekilde uygulanmaktadr. Bazen klitoris tmyle kesilmekte, bazen klitoris ile birlikte kk ve bir ksm
byk dudaklar kesilmekte ve bazen de klitoris ile kk ve byk dudaklar tmyle kesilmektedir. Narkoz
kullanlmadan, snnet srasnda kzn elleri ve ayaklar
skca tutulduktan sonra azna bez paras yerlefltirilerek yaplan kadn snnetinin amac kadnlarn cinselliklerini kontrol altna almak, bekreti korumak ve erkein cinsel birleflmeden daha fazla zevk almasdr.
Sra Sizde 5
Kadn kelimesinin kullanlmasndaki ekimserlik, kadn
cinsiyetinin bizzat cinsellik odakl olarak anlafllmasndan, bekaretini kaybetmifl kzn btnyle cinselleflmifl bir varlk fleklinde kavranmasndan kaynaklanr. Bu
yzden baz kadnlar iin kadn yerine bayan hitab
kullanlarak bu cinsellefltirmenin aflld, bylelikle kadnlara saygnlk atfedildii dflnlr. Ayn flekilde bedenin baz blmleri de cinsel ekiciliin merkezleri
hline getirilmifl, erkek egemen bir bakfln rn olan
bu cinsellefltirmenin afllmas gerektii zamanlarda kadnlarn organlar iin yeni isimler icat edilmifltir.
165
Kaynaklar
Achterberg, J. (2009). Kadn fiifaclar. (ev: Bilgi Altnok), stanbul: Everest Yaynlar.
Akflit, E. E. (2010). Osmanlda ve Cumhuriyet Trkiyesinde Nfus Politikalar, II. Kadn Hekimlik ve
Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler
Birlii Yaynlar.
Annandale, E. ve Hunt, K. (1990). Masculinity, Femininity And Sex: An Exploration
Of Their Relative Contribution To Explaining Gender
Differences In Health, Sociology of Health & Illness, 12 (1).
Baudrillard, J. (2008 [1970]). Tketim Toplumu. (ev:
Hazal Deliceayl, Ferda Keskin), nc Basm, stanbul: Metis.
Behague, D. P. (2002). Beyond The Simple Economics
Of Cesarean Section Birthing:
Womens Resistance To Social nequality, Culture, Medicine and Psychiatry, 26,
473-507.
Blank, H. (2008). Bekaretin El Dememifl Tarihi.
(ev: Emek Ergun), Birinci Basm, stanbul: letiflim.
Bordo, S. (1997). Twilight Zones: The Hidden Life of
Cultural Images form Plato to O.J.. London: University of California Press.
Cindolu, D (2010). Trkiyede Doumlarn Medikalizasyonu; Feminist Bir Bakflla Sezaryen Problemini
Dflnmek, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal
Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar.
Cindoglu, D. ve Cengiz, F. S. (2010). Medicalization
Discourse and Modernity: Contested Meanings Over
Childbirth in Contemporary Turkey, Health Care
for Women International, 31: 221-243.
Challoner, J. (1999). The Baby Makers: The History
Of Artifical Conception., London: Channel 4 Books.
izmeci, fi. (2004). Muasr Medeniyet ve Erkek Bedeni, Radikal, 30.10.2004.
Donovan, J. (1997). Feminist Teori. (ev: Aksu Bora,
Meltem Aduk ve Fevziye Saylan), Birinci Bask, stanbul: letiflim.
Drenth, J. (2007). Dnyann Kkeni: Vajina. (ev:
Mefkure Bayatl), stanbul: Agora.
Elik, G. (2010b) Biyolojinin Marifetleri, ktisat Dergisi, 514: 3-10.
Elik, G. (2011). mgeleri Dikizlemek, (Der. Gamze

Toksoy). Kalkedon Yaynlar, (Yaynlanacak).
Ergun, E. (2008). nsz, (Yazar: Hanne Blank), Bekaretin El Dememifl Tarihi. (ev: Emek Ergun),
Birinci Basm, stanbul: letiflim.
Foucault, M. (1975). The Birth of the Clinic: an Archaeology of Medical Perception. New York, NY:
Vintage Books.
Foucault, M. (1992 [1979]). Cinselliin Tarihi I. (ev:
Hlya Doan), Birinci Basm, stanbul: Afa.
Foucault, M. (2000). Byk Kapatlma. (ev: Ferda
Keskin, Ifll Kasapolu), Birinci Basm, stanbul: Ayrnt.
Haraway, D. (1989). The Biopolitics Of Postmodern
Bodies: Determinations Of Self In Ommune System
Discourse, Differences, 1 (1): 3-44.
Henderson, L. ve Vickers , P. (1995). Health Or Beauty? A Survey Of Dundee Womens Attitudes To
Body Size, Health Education Journal, 54(61).
Him, M. S. (2010). Krt Gmen Kadn Devlet Ataerkillii ile Karfl Karflya: Salk Politikasnn Kadnn
reme Pratikleri zerindeki Etkisi, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk
Tabipler Birlii Yaynlar.
Illich, I. (1996) .Gender. (ev : Ahmet Fethi), Ankara:
Ayra.
Kayr, A. (2010 [1990]). Kadn ve Cinsel Sorunlar,
(Yay. Haz. fiirin Tekeli), 1980ler Trkiyesinde
Kadn Bakfl Asndan Kadnlar. 4. Bask, stanbul: letiflim, s. 311- 325.
Kse, E. (2009). Bir Keflif Olarak Modern Kadnlk: Tp,
Beden ve Cinsellik, Fe Dergi, 1(2): 71-78.
Kse, E. (2010). Bedene Zimmetlenmifl Cinsiyet ve Tp:
Homo Sexus, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim ve Salk
Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar, s. 153-156.
Lewis, J. (1993). The Menopause and Hormone Replacement Therapy, Feminist Review, 43: 38-56.
Laqueur, T. (1986). Orgasm, Generation and the Politics of Reproductive Biology, (Der. Roger N. Lancaster and Miceale di Leonardo), The Gender/ Sexuality Reader: Culture, History, Political Economy. New York: Routledge.
166
Laqueur, T. (1990). Making Sex: Body and Gender

from the Greeks to Freud. Harvard: Harward UP.
Marks, K. (1997). Kapital: Kapitalist retimin Elefltirel Bir Tahlili 1. Cilt: Sermayenin retim Sreci. (ev: Alaattin Bilgi). stanbul: Sol Yaynlar.
Merchant C (1980). The Death of Nature: Women,
Ecology, and the Scientific Revolution, San Francisco: Harper & Row.
Mernissi, F. (1998). Kadnlarn syan ve slami Hafza. (ev: Aytl Kantarc), Birinci Basm, stanbul:
Epos.
Mortafl, N. (2009). Bedenle Mcadeleye Dnflen Bir
Yafllanma Pratii, Dou Bat, 48: 173-182.
Oakley, A. (1989). Smoking In Pregnancy: Smokescreen Or Risk Factor? Towards A Materialist Analysis,
Sociology of Health & Illness, 11(4).
Oakley, A. (1993). Essays on Women, Health and
Medicine. Edinburg: Edinburg University Press.
Orbach, S. (1998). Kadnlar Nasl Zayflar?.(ev: Ali
akrolu), Birinci Basm, stanbul: Kuraldfl.
Orbach, S. ve Etcoff, N. (2002). True You: A Moms
Introduction to the Mothers & Daughters Activity Guide. Dove Searching.
Pacteau, F. (2005). Gzellik Semptomu. (ev: Banu
Erol), Birinci Basm, stanbul: Ayrnt.
zkan, S., Demir, , (2002). 15-49 Yafl Dourganlk
a Kadnlarda Vajinitisin Tanmlanmasnda Hemflirenin Etkinliinin Belirlenmesi Ve Vajinitisin Oluflmasna Neden Olan Faktrlerin ncelenmesi, Salk ve Toplum, 12(4 ):54-61. (Akt. Karatay ve zvarfl).
zkazan, A. ve Saylan, F. (2009). ktidar ve Direnifl
Balamnda Toplumsal Cinsiyet: Bir Okul Etnografisi, Toplum ve Bilim, 114.
zkazan, A. (2010). Bilim ve Toplumsal Cinsiyet, II.
Kadn Hekimlik Ve Kadn Sal Kongresi Kadn Grmeyen Bilim Ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar.
Pelin ,fi. S. (1994). Etik Asndan Tpta Estetik Sorunlar, Ankara Tp Mecmuas, 47: 65-74.
Saltonstall, R. (1993). Healthy Bodies, Social Bodies:
Mens And Womens Concepts And Practices Of Health n Everyday Life, Social Science & Medicine,
36 (1):7-14.
Savran, G. (2010). Modern Tp ve Bilimin Kadn Bedenini Denetleme Biimi, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen Bilim
ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar.

Scheper-Hughes, N. and Lock, M. (1987). The Mindful
Body: A Prolegomenon To
Future Work in Medical Anthropology, Medical Anthropology Quarterly, 1: 6-41.
Sontag, S. (2004). Bir Metafor Olarak Hastalk. (ev:
Osman Aknhay), Birinci Basm, stanbul: Agora.
Turner, B. (1992). Regulating Bodies: Essays in Medical Sociology. London: Routledge.
Turner, B. (1996). The Body and Society: Explorations in Social Theory. kinci Basm, London: Sage.
Tekeli, fi. (2010). Bilimin Konusu Olarak Kadn Bedeni , II. Kadn Hekimlik Ve Kadn Sal Kongresi, Kadn Grmeyen Bilim Ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar.
Terziolu, A. (2010). Kadn Bedeni zerine Tbbi eflitlemeler: Kanserli Kadnlar Rahim ve Meme Kayb
Srelerini Nasl Anlatyor?, II. Kadn Hekimlik
ve Kadn Sal Kongresi: Kadn Grmeyen
Bilim ve Salk Politikalar. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar.
Turner, B. (1996) The Discourse of Diet, (Eds. Mike
Fearherstone ve dierleri), The Body .London: Sage Publications, s. 157- 170.
Wolf, N. (1992). The Beauty Myth. New York: Anchor.
Ulu, D. (2002). Kl Kalkan da Bizim Byk da, Hrriyet, 21 Nisan 2002.
Yararlanlan nternet Adresleri

ran Devlet TVsi Kadnlarn Makyaj Yapmas Yasaklad, 02.12.2009. http://www.kazete.com.tr/haber_detay.php?hid=3589.
Definition
of
Vagina,
http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=5951, Eriflim tarihi 16.06.2011.
UNFPA Basn Aklamas: Preventing Gender-Based
Sex Selection: An Interagency , http://www.feminist.org/news/newsbyte/uswirestory.asp?id=13061,
14.06.2011.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn ne tr iktidar iliflkilerine yol atn
ifade edebilecek,
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn erkek egemenliine yol amasnn
nedenlerini aklayabilecek,
Modern endstri toplumlarnda erkek iflgc ile aile reislii arasndaki iliflkiyi zetleyebilecek,
Egemen erkeklik deerlerinin g, beden, spor arasnda kurduu iliflkinin biimlerini ifade edebilecek,
Erkeklik ile fliddet arasndaki iliflkiyi tanmlayabilecek,
Endstri-sonras toplumlarda erkek egemenliinin nasl deifltiini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Cinsiyet farklar rejimi
Erkek egemen toplum
Farkl erkekliklerin toplumsal
inflas
Egemen erkeklik deerleri
Hegemonik erkeklik
Eril fliddet
Eril tahakkm
Eril bedenin inflas
Yeni alt-snf erkeklik.
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
alflmalar
Erkeklik
MODERN TOPLUMLARDA
CNSYET FARKLARI VE
TOPLUMSAL KTDAR LfiKS
ERKEK EGEMEN TOPLUM
ENDSTRLEfiME, ERKEK EME VE
MODERN ERKEKLK
BEDENN CNSYET VE ERKEKLK
ERKEKLK VE fiDDET LfiKS
ERKEK EGEMENLNN DEfiEN
YZ
Erkeklik
MODERN TOPLUMLARDA CNSYET FARKLARI VE
TOPLUMSAL KTDAR LfiKS
N
A M A
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn ne tr iktidar iliflkilerine

yol atn ifade edebilmek.
Bu nitede modern toplumlarn nemli ekonomik, mali, siyasi, askeri konumlar,

statleri ve makamlarnda neden erkeklerin ounlukta olduunu ve neden toplumsal kaynaklardan yararlanmada erkeklerin ncelikli ve ayrcalkl grldklerini anlamaya alflacaz.
Toplumsal Eflitsizlikler, Cinsiyet Farklar ve Toplumsal

ktidar liflkileri Arasndaki liflki
Biliyoruz ki toplumsal iliflkiler, tafldklar anlamlar ve bu anlamlarn btnleflip eklemlendii iktidar iliflkileri ile var olurlar. Toplumsal iktidar iliflkileri, yani farkl
toplumsal konumlar arasnda eflitsizlikler, hiyerarfliler, ncelikler, bamllklar
oluflturan iliflkiler, toplumsal snf, yafl, etnik kken fark, blgesel aidiyet, rk ve
cinsiyet gibi faktrlere bal olarak flekillenir. Modern toplumlarda her tr toplumsal iktidar iliflkisi cinsiyet farklarna dayal anlamlarn oluflumu ile i ie geerek
birlikte gerekleflir; birbirini oluflturur ve besler. Cinsiyet farklarnn varlnn -bu
nitede aklayacamz nedenlerle- doal ve kanlmaz olduunu dflndmz iin birok baflka toplumsal farkn da eflitsizlik yaratmasn normal karfllarz.
Buna toplumsal iktidar iliflkileri dzeni diyebiliriz. Cinsiyet farklar bu iktidar
iliflkilerinin oluflumunda temel kurucu rol oynar.
Modern Toplumlar ve Cinsiyet Farklar Rejimi

inde yafladmz toplumlarda cinsler aras iliflkiler, kadnlar ve erkeklerin birbirine zt, dfllayc, ikili karfltlklar olarak tanmlanan zellikleri olduu grflne dayanyor. Bir yandan cinsiyetin doufltan gelen bir biyolojik zellik olduu dflnlyor, dier yandan kadnlara ve erkelere ait cinsiyet zellikleri toplumsal davranfl farklar olarak tanmlanyor. Erkekler aklc, karc ve gl, kadnlar duygusal, yumuflak ve zayf... laveten, bu cinsiyet zellikleri birbiri karflsnda daha stn, daha gl ya da zayf ya da daha nemli veya nemsiz olarak anlam kazanyor. Sonuta erkekler ve kadnlar arasnda toplumsal stat ve frsatlarn paylafl-
Cinsiyet farklarnn
kanlmazln ve erkeklere
ait zelliklerin nemli ve
stn olduunu dflnmek,
cinsiyeti toplumsal iktidar
iliflkisi olarak dflnmektir.
rnein, kadnlarn
duygusal ve dayanksz,
erkeklerin ise aklc, karc
ve gl olduunu kabul
ettiimiz iin hayatmz
hakknda nemli kararlar
verenlerin ounlukla erkek
olmasn normal
karfllayabiliriz.
170
Erkeklerin ve kadnlarn
sahip olduu dflnlen
zellikler ayn zamanda baz
toplumsal iliflkilere de
atfedilir. Bu nedenle
toplumsal olgular da
cinsiyet zellikleri kazanr
yani cinsiyetlenir.
Ynetmek ve karar almak
eril, balanmak ve tabi
olmak diflil anlamlar taflr.
Cinsiyetin tek tek insanlarn
biyolojik zelliklerinden
karak toplumsal anlamlar
sistemine aktarlmas ile
toplumsal iktidar iliflkileri
de, ayn cinsiyet iliflkileri
gibi, hiyerarfliler olarak
iflleyen doal bir dzen
haline gelir (Bourdieu,
1990).
mnda eflitsizlikler olufluyor. Toplumsal deerler erkeksi ve kadns diye ayrflp erkeksi olanlar deerli oluyor. Toplumsal olgular eril-diflil anlamlar kazanyor ve cinsiyet eflitsizlikleri ile dier toplumsal eflitsizlikler birbirine eklemleniyor; snf, cinsiyet, rk, etnik aidiyet gibi farkl toplumsal eflitsizlik biimlerinin birbirini besleyen
bir iktidar dzeni iinde var olmasna yol ayor (Sancar, 2009: 175-88).
Cinslerin birbirinden farkl psikolojik, bedensel, toplumsal ve sosyal zellikleri
olduu fikri elbette ki modern toplumlara zg deildir. Ama endstrileflme ve kapitalizmin dnya apndaki geliflimi (smrgecilik ve emperyalizm) yeni ve modern bir cinsiyet farklar dzeni yaratt. alflp para kazanan, ailesini geindiren erkek nasl iflsiz ve bekar erkekten stn ise, ifl adam ifli erkekten, kentli kadn
kyl kadndan, beyaz Batl erkek Doulu etnik erkekten daha stn grlmeye
baflland. karlarn iyi bilmek ve kazanmak iin hareket etmek, baflkalarn ynetebilmek, teknolojiyi ve bilimi retim iin, insanlarn refah ve toplumlarn istikrar iin kullanmay becermek gibi modern deerler aslnda dnya leinde erkeklerin yaptklar iflleri anlatr. Akl, rasyonel dflnme becerisi, rekabeti gze alma
ve doru karar alma yetenei.... Bunlar modern toplumlarn eril deerleridir ve dier toplumsal deerlere gre stnlk ve ayrcalk atfedilen deerlerdir. te yandan duygusallk, merhamet, baflkalar iin fedakrlk yapmak, uyumlu ve itaatkar
olmak gibi davranfllar diflil deerlerdir ve yaygn dflnme biimine gre modern
toplumsal iliflkilerde bu tr davranfllar insann gl ve baflarl olmasn salamada geerli ve arzulanan davranfllar olamaz; diflil deerler ancak zel yaflamda, aile ve ocuklarla iliflkilerde, cinsellik ve dostluk iliflkilerinde geerli davranfllar olabilir. Bu davranfl ve bunlarla iliflkili deer farklarnn ayn zamanda cinsiyet farklar tanmlaryla iliflkili olduunu, kadnlarn ve erkeklerin sahip olduklar zellikler olarak kabul edildiini biliyoruz. flte bu cinsiyet farklarnn toplumsal iliflkilerde ayrmlara, hiyerarflilere, ierme-dfllama pratiklerine yol aan yapsna cinsiyet
farklar rejimi diyoruz. Cinsiyet farklar rejimi gndelik yaflammzda birok fleyi
cinsiyet farklarna balyor: rnein araba kullanmann neden erkeksi, amaflr ykamann neden kadns olduunu rasyonel bir sorgulama ile deil, ancak bu cinsiyet farklar rejimini iflleyiflini bilerek anlayabiliyoruz.
ERKEK EGEMEN TOPLUM
N
AM A
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn erkek egemenliine yol

amasnn nedenlerini aklayabilmek.
Egemen Erkeklik Deerleri Toplumsal Dzenin Devamn

Salar
Modern toplumlarn toplumsal iktidar iliflkilerini anlamak iin, egemen erkeklik
deerleri ve bunlar ayakta tutan toplumsal kurumlarn iflleyiflini anlamak gerekir.
Modern toplumlarda erkekler nasl olmal sorusu ile ilgili deerlere baktmzda
erkekliin, sahip olunan/ yitirilen bir meta gibi dflnldn ve erkek olan erkek ve erkek olamayan erkek gibi ayrmlarn yapldn grrz. Dier deyiflle
erkeklik, snrlar ve kaybedilme koflullar her zaman belirsiz, deiflken, geiflli bir
insan olma halidir. rnein zengin bir ifl adam aranan, tercih edilen bir erkektir
ama iflas etmifl ifladam saygnln yitirir, acnarak baklr. Duygusal ve yumuflak
huylu bir erkek kadn gibi olmakla elefltirilir ve alayc davranfllara muhatap olur.
Doulu, azgeliflmifl topluluk mensubu erkekler barbar, cahil, uygarlktan nasibini
almamfl, tecavzc yaratklar olarak tanmlanabilir. Bir aileyi geindirecek yeterli
8. nite - Erkeklik
171
paray kazanamayan yoksul bir erkek, dier erkekler tarafndan itilip kaklp horlanarak erkek olmayan muamelesi grebilir... Bu davranfllara hepimiz flahit oluruz ve ou zaman ses karmayz (Brod, 1987; Carrigan, T., B. Connell, J. Lee,
1985). Bu anlamda egemen erkekliin inflasna herkes katlr ve bu durum erkeklik inflasn kolektif bir zntye, elenceye, ou zaman da bir ritele dnfltrerek, herkesi bu inflaya ortak eder.
Durum bize gsteriyor ki

erkek olmak sabit, deiflmez
biyolojik zellikler deildir;
toplumun deer atfettii
zelliklere sahip olmaolamama ile belirlenen
deiflken bir toplumsal
konumdur.
Erkeklik: Biyolojik Yap m Kltrel/Toplumsal nfla m?

ou kifli erkekliin doufltan sahip olunan biyolojik, genetik, hormonal bir zellik, yani doal bir hal olduunu dflnr. Erkeklik deerlerinin -hormonal yapnn tesinde erkeklerin doru-yanlfl davranfllar- oluflumu ve tek tek her erkek tarafndan benimsenmesi toplumsal balamda flekillenen bir fleydir.
Egemen Erkeklik Nedir?

Modern toplumlarda ok farkl erkekler ve onlarn farkl yaflam biimleri oluflmufltur. Bu kadar farklla ramen egemen erkeklik deerlerinin varlndan nasl sz
ediyoruz? Egemen erkeklii, dnya apnda iktidar elde tutanlarn sahip olduu deerler, ynettikleri kurumlar ve gelifltirdikleri mekanizma ve politikalar olarak tanmlayabiliriz. Gl olmak, baflarmak, sorunlar ikna ederek deil fliddet kullanarak zmek, duygularna gre deil karlarna gre davranmak,
rekabete ve hiyerarfliye dayal iliflkileri kurumlafltrmak, bamsz davranmay
SIRA SZDE
nemsemek, baflkalarn ynetmeyi bilmek, vb. davranfllar egemen
erkeklik deerleridir ve bu tr davranfllarla flekillenen toplumsal olgularn da eril olduunu
syleyebiliriz. rnein para kazanmak ile erkek olmak arasndaki
egeD fi Nzdeflliin
ELM
men erkeklik deerleri ile iliflkili olduu aktr. Tersine iflsiz erkek, gsz erkektir; yani erkekler topluluuna girmeyi hak kazanmamfl erkektir.r (Clatterbaugh,
S O R U
1998; Donaldson, 1993).
Erillik-Diflillik Karfltl: Gl ve akll olmak, aktiflik, atflmadan kamamak,
fliddet uyDKKAT
gulayabilmek, rekabet becerisi ve baflar tutkusu, teknolojik bilgiye ve uzmanla sahip olma, risk alma ve macera peflinde koflma arzusu ve kahramanlk istencine
sahip olmak eril
SIRA SZDE
davranfllar olarak kabul edilir. te yandan duygusallk, pasiflik, barfllk, anlayfll ve
flefkatli olmak, macera deil garanti ve gvenceler arama, yerlefliklie, ortaklaflmaya nem
AMALARIMIZ
vermek gibi zellikler de diflil davranfllar olarak tanmlanr.
Egemen Erkeklik Karflsnda Farkl Erkeklikler

K T
Mmkn m?
Sosyal bilimlerde erkeklik

arafltrmalar adyla geliflen
yeni arafltrmalara gre
modern toplumlarda yaygn
olarak benimsenen egemen
erkeklik deerleri tarihte
ancak yakn zamanlarda,
endstri toplumlarnn
geliflimi ile olufltuu ortaya
kar (Kimmel ve Messner,
2001).
Egemen erkeklik deerlerini
benimsemeyen farkl
erkekliklerin ve farkl
erkeklik deerlerinin
olduunu ama bunlarn
aznlkta, sessiz ya da
dfllanmfl kaldn bize
SIRA SZDE
arafltrmalar gsterir
(Kimmel ve Messner, 2001).
N N
A P
Biyolojik ve tbbi ltler erkek cinsel organ olan herkesi erkek olarak niteler;
devletin nfus ve istatistik daireleri onlar erkek olarak kaydeder; okullar, camiler
T E L E V Z Y O tuvaletlerin
N
ve komfluluk-mahalle iliflkileri bu insanlar erkek olarak adlandrr;
ayrlmasndan bafllayan ve cinsiyet temelli askere alnmada olduu gibi nemli hukuki, siyasal ve sosyal kurumlar ve rgtsel pratikler a iinde devam eden uygulamalarla insanlar ya erkek ya da kadn olarak ikiye ayrrz; bylece bir cinse ait
NTERNET
olarak tanmlanmfl oluruz.
Egemen erkeklik deerlerine ve bunu destekleyen kurumlarn pratiklerine uymay reddeden, ya da sessizce farkl olmay seen erkeklik tarzlarnn varl da
aktr. Farkl snfsal konumlarn, inanlarn, dflnce akmlarnn, etnik kimliklerin farkl erkeklik deerlerinin geerliliine etkisi vardr. Farkl erkekliklerin oluflum dinamikleri dikkate alndnda ifli snf ve orta snf erkeklik yan sra burju-
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
172
va erkeklii; aile reisi, iflsiz, serseri, efendi, eflcinsel, pro-feminist erkekler vardr.
Zenci, Asyal ya da dindar, Mslman erkeklik gibi farkl kltrel/siyasal dinamiklerle oluflan farkl erkeklikler olabilir. Farkl erkekliklerin nasl olufltuunu anlamak
(Gardiner, 2002) ve bu oluflum iinde daha tahakkmc ve egemen tarzlarn, daha itaatkr, tbi ya da muhalif erkekliklerin ayrflmn grmek toplumsal iliflkileri
anlamamz kolaylafltrr (farkl erkeliklerin nasl olufltuuna iliflkin detaylar iin
bkn: Sancar, 2009: 267-296).
SIRA SZDE
D fi N E L M
Egemen erkeklik
deerlerini benimsemek istemeyen ve doru bulmayan nemli bir erkek
SIRA SZDE
nfus olabilir. Bu tr erkeklerin farkl sosyalleflme ve kendilerini dnfltrme deneyimlerini etrafnzda gzlemleyiniz. Sancar 2009, blm 9: Erkek egemenliine karfl erkekD fi N E L M
ler, s. 267-96
okuyunuz ve farkl erkeklerin neden ve hangi alanlarda farkl olabileceini yantlaynz.
S O R U
S O R U
Egemen Toplumu Nasl Tanmlayabiliriz?

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Erkek egemen toplum, iktidar aygtlarnn egemen erkeklik deerlerine sahip erDKKAT
keklerin denetiminde olmasn ve onlarn temsil edip ynettii bir toplumsal dzeni anlatr. Erkek egemen toplum birbirinden ok farkl erkeklik tarzlarnn merkeSIRA erkeklik
SZDE
zinde egemen
deerlerinin olduu ve her tr farkl erkeklik ve kadnlk
konumunun da buna gre denetim altnda tutulduu bir iktidar dzenini anlatr.
Erkek egemen
toplum kavram ayn zamanda o toplumda yaflayan her tr erkein
AMALARIMIZ
-yaflam biimi, tercihi ne olursa olsun- kadnlardan stn klnmasndan bir yarar
olduunu iddia eder. Yani erkek egemen toplumlarda her tr erkek, konumu ve
stats ne Kolursa
egemen erkeklik deerlerini srdrme ya da en azndan
T A olsunP
sessizce onaylamann yararna olduunu bilir ve bu nedenle bu deerlerin srdrlmesi iin iflbirlii yapar ya da uzlaflr.
Egemen
T E erkeklik
L E V Z Y O N deerleri aile reislii, namus koruyuculuu, erkek ok-efllilii, para ile kadn satn alma/fuhufl gibi meflru grlen ve erkeklere tannan ayrcalklar olarak kurumlaflr; bunlar ou zaman yasalar tarafndan da korunan ya da
hofl grlen davranfllardr. Bu davranfllar eril iktidar yaplar ile btnleflmifltir; aiNTERNET
le hukuku, heterosekselliin
zorunluluu, babalk haklar, erkeklerden oluflan ordular ve piyasay yneten flirketlerin patronlar olarak ifladamlar... Egemen erkeklik deerleri toplumsal konumlara atfedilen anlamlara kadar siner: rnein, retmenlik ve ocuk bakclnn kadn ifli, vin operatrlnn erkek ifli olarak
grlmesi sonucu iin ilkine dflk stat ve cret denmesi olaan karfllanr. Erkekler aras arkadafllk ve dostluk iliflkileri kadnlara kapal bar, pavyon, meyhane,
spor salonu, hal futbol sahas gibi homososyal erkek meknlarnda yaflanr. Buralarda erkek elence dnyasnn eril tarzn, spor salonlarnda eril beden inflasn,
ifl grflmelerindeki erkek-erkee iflbirlii ve pazarlk dilini grebiliriz. Erkek homososyal ortamlarnda kadnlar ve kadnsl aflalama veya cinsel nesnelefltirme yoluyla elenme ve rahatlama, homofobik erkek elencelerinin gl-zayf
erkek ayrm yapan sylemlerine tank olabiliriz. Sportmen grnfl, kadnlar tarafndan arzulanr lde yakflkl olmak, flk ve zengin olmak, meflhur sanat, artist ya da siyaset lideri olmak gibi konumlar egemen erkeklik deerlerini yanstr;
temsil eder ve yeniden retir.
Erkek egemen toplum kavram, ayn zamanda, farkl erkeklikler arasndaki hiyerarfli ve iktidar mcadelelerine dikkat eker ve erkek egemenliinin devlet, ordu,
iflgc piyasas gibi kurumlaflmfl eril iktidar alanlarndaki yaplanmfl zelliine
vurgu yapar. Eril iktidarn stratejik zneleri olan sermaye, devlet ve aile gibi ku-
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Homososyal: ayn cinsten

insanlardan oluflan topluluk
Homofobik: eflcinsel
insanlar dfllama,
aflalama davranfl
8. nite - Erkeklik
rumlar erkekleri ncelikli ve ayrcalkl klan mekanizmalarn yaratlp beslenmesini destekleyen stratejikleri ierirler. Bu kurumlarn yan sra medya, spor, paraya
dayal gndelik yaflam ve elence kurumlar erkek egemenliini yeniden reten
iliflkileri barndrr.
Farkl Erkeklik karlarnn flbirlii: Hegemonik Erkeklik

Dzeni
Egemen erkeklik nedir ve nasl anlafllmas gerekir sorusuna verilen yantlar arasnda en ok benimsenen grfllerin yazar R. W. Connelldir. Connellin iki nemli
alflmas -Gender and Power (1987) ve Masculinities (1995)- bu alanda ncdr.
Connell, bu alflmalarnda farkl erkeklikleri ortak paydada toplayan fleyin kadnlar zerinde salanan iktidar (kadnlarn bask altnda tutulup baml klnmas) olduunu syleyen hegemonik erkeklik kavramn gelifltirdi. Hegemonik erkeklik, en
genel anlamyla, iktidar elinde tutan erkeklerin sahip olduu erkeklik deer ve
yaplarnn toplumun geri kalanna, erkeklere ve kadnlara, farkl biimlerde zendirilerek, zorlanarak, dfllanarak ya da paylafllarak kabul ettirilmesini salayan bir
dzenin addr.
R. W. Connell evrensel olarak var olan ve erkeklerin iktidar iliflkilerini denetleyip nimetlerinden yararlandklar bir cinsiyet sisteminden bahseder. Connelle gre bu sistemin iflleyiflini salayan temel mekanizma vardr: lk olarak, kadnlarn ve erkeklerin farkl ifller yaparak farkl konumlar, statler ve getiriler elde etmelerine yol aan cinsiyete dayal iflblm nemlidir. Bu iflblm kadnlarn ev-aile iflleriyle snrlandrlarak cretsiz evii emekiler olarak alfltrlmalarna yol
aar. Erkekler de genel anlamda kamu alanlarnn denetimini ellerinde tutmalarn
salayacak biimde zel flirketleri, ticareti, brokrasiyi, orduyu yneterek bu cinsiyet rejiminin srekliliini salarlar. kinci olarak, snf, rk, etnisite, blgesel geliflmifllik farkllklarna dayal iktidar iliflkileri ile cinsiyet farklarna iliflkin toplumsal
iliflkilerin iie getiini ve bunun da toplumsal cinsiyetin mevcut iktidar iliflkileri
ile eklemlenmesine yol atn belirtir. Connell nc olarak, cathexis dedii cinselliin ve cinsel arzunun flekillendii toplumsal iliflkilerin oynad rol vurgular.
Erkek egemen cinsellik, kadn-erkek iliflkilerinde karfllklln, denkliin ve mahremiyetin deil de erkek stnlnn ve cinsel zevk ile fliddetin iie getii cinsel arzular alannn, yani cathexisin alandr. Connelle gre bu faktrlerin oluflturduu toplumsal cinsiyet sistemi kadnlarn boyun edirildii, erkeklere tabi klnd bir yapy oluflturur ve srekli klar.
Hegemonik erkeklik dzeni farkl snf, etnik ve sosyal/kltrel gruplara mensup erkeklerin egemen erkeklik deerlerini ortak olarak benimsemelerine yol aar
ve bu sayede oluflan hegemonik iliflkiler iinde eril tahakkm olanakl hale gelir.
Yani, hegemonik erkeklik kendi kendine varln srdren ve sadece kltrel pratikler, geleneksel alflkanlklar iine gml olan erkeklik reflekslerinden ve davranfllardan domaz; hegemonik erkeklii reten olmazsa olmaz kurumlarn
varl nemlidir. Devlet, yasalar, ticari flirketler, ifli sendikalar, heteroseksel aile, ulusal ordu, erkek sporlar gibi yap ve kurumlar sayesinde ekonomik ve kamusal faaliyetler homofobik-heteroseksel erkeklik deerleri ile yorularak meflru ve
arzulanr ilan edilip dllendirilir.
Hegemonik erkeklik kavram, kk bir aznlk erkein nasl btn iktidar ve
g pozisyonlarn ellerinde tuttuunu; bunu nasl meflrulafltrp tahakkmn yeniden var edildiini aklamaya alflr. ktidar elinde tutan erkek grubu sayca ok
azdr; ama bu durum genifl bir erkek kesiminin onay ve iflbirlii ile beslenen he-
173
Askere gitme, snnet olma,
kz isteme gibi egemen
erkeklik deerlerinin aile,
ordu, evlilik gibi temel
kurumlarla iliflkisini
gsteren nemli ve kurucu
erkeklik pratikleridir.
Connelle gre hegemonik

erkeklik, gen, kentli, beyaz,
heteroseksel, tam zamanl
bir ifl sahibi, makul
llerde dindar, spor
dallarnn en azndan
birisini baflarl olarak
yapabilecek dzeyde aktif
bedensel performansa sahip
erkeklerin temsil ettii
erkekliin toplumdaki stn
konumlarn ve statlerin
datmn belirlemesidir
(Connell, 1987 ve 1995).
174
Alt-snf erkeklere baz

fliddet kullanma ayrcalklar
tannr; aznlk etnik grup
erkeklerinin nl sporcular,
flarkclar olabilmesi ile
hegemonik erkeklik iinde
temsiline zemin oluflturulur.
rnein brahim Tatlses
snfsal ve etnik olarak
iktidar paylaflmnda sz
sahibi olamayan bir toplum
kesiminin gller arasna
sokabildii erkek rneidir.
gemonik bir oluflumdur. nk hegemonik erkeklik pratiklerini onaylama, katlma

ya da ses karmama karfllnda farkl erkekliklere maddi kazanlar ve ayrcalklar sunulur. Eril fanteziler yoluyla zevk almay odana alan erkek elenceleri, kadns-eflcinsel erkekleri aflalama ve dfllama zgrl, alt-snf erkeklerin kzgnlklarn boflaltmak iin barlarda, sokaklarda, futbol malarnda taflknlk yapmalarna hoflgr gsterme, evlilik, kocalk/babalk, namus deerleri gibi balamlarla
erkeklerin kadnlar zerinde salad iktidardan yararlanma ayrcal erkeklere
bu sayede salanr (Sancar, 2009: 31-41).
Demetriou (2001) hegemonya kavramnn -Gramsciden bu yana- hibritlik yani
farkl ve atflan karlarn bir anlamda eklemlenmesi, sentezlenmesi anlamna da
geldiini hatrlatr. Hegemonik erkeklik, ikincil ve tabi erkekliklerin baz elerini
yanna eker ve ne kartr. nk hegemonya bu farkl erkeklik tarzlarnn melezleflmesi/ hibritleflmesi ile kurulur; bylece erkek egemenlii yeniden retilir;
alt-snf, st-snf, etnik aznlk vb erkekliklerin farkl eleri birbirine eklemlenir.
Hegemonik erkeklik kavramnn geliflimine katkda bulunan bir baflka dflnr
olan Jeff Hearn (2004), hegemonik erkeklikten deil, erkek hegemonyasndan
bahsetmek gerektiini syler. Hegemonik erkeklii beyaz, orta-snf, orta-yafl, heteroseksel, homofobik, Anglosakson, Hristiyan, Batl, bedensel olarak aktif erkek olarak tanmlar. Buna ilaveten egemen erkeklik deerlerinin risk almaktan kanmama, fiziksel sertlik ve dayankllk, srarc ve sebatkr olma, saldrgan ve atak
olmaktan ekinmeme, homofobik bir heteroseksellik, duygusal olmayan bir mantkllk, acya katlanma ve flikyet etmeme, egosentriklik (benmerkezlilik) olduunu vurgular (Collinson ve Hearn, 2005). Hearn, hegemonik erkekliin farkl erkeklik trleri arasndaki stratejik kar birlii olduunu syler: iflbirliki, tabi klnmfl
ya da marjinal erkeklikler gibi farkl erkeklikler vardr ve bunlar arasnda hiyerarflik bir iflbirlii oluflur. te yandan hegemonik erkeklik dzeninin kurulmasnda
kadnlarn, egemen erkeklik deerlerini onaylamalarnn byk nemi vardr; kadnlar onaylamadan hegemonik erkeklik dzeni oluflamaz. Baz kadnlar bu deerlere verdikleri onay sayesinde eril iktidardan pay alrlar. Bylece iflbirliki kadnlklar, teki erkeklikler, farkl cinsel ynelimler, farkl ierme-dfllama ve farkl pay
alma iliflkileri ile hegemonik erkeklik dzeninde konumlanrlar (Connell, 2002b).
ENDSTRLEfiME, ERKEK EME VE MODERN

ERKEKLK
N
AM A
Modern endstri toplumlarnda erkek iflgc ile aile reislii arasndaki iliflkiyi zetleyebilmek.
Endstriyel kapitalizmin fabrika sistemi temel bir ayrmn gerekleflmesi ile tarih
sahnesine kt: alflma-retim alan ile ev/hane iki ayr toplumsal alan haline geldi. Bu durum ekonomik, kurumsal, ideolojik ve giderek politik bir ayrm olarak
piyasa ve hanenin, toplum ile aile yaflamnn birbirinden sadece mekn olarak
ayrflmasna deil, ayn zamanda geerli deerler, normlar, hukuki haklar ve zgrlkler olarak da ayrflmasna yol at. Hane ile toplumsal yaflam hiyerarflik ncelikler-stnlkler ile tanmlanarak ayrflt; modern ncesi toplumlardan farkl
olarak, yeniden flekillendi. Bu ayrflma ayn zamanda cinslerin rollerinin de ayrflmas anlamna geldi; aile ve toplum, daha doru deyiflle kamusal alan ile zel
alan arasnda ayrm oluflurken birincisi ncelikli ve belirleyici hale geldi (Sancar,
2009: 46-62)
8. nite - Erkeklik
175
Endstriyel retim, Erkek Kas Gc, Aile Reislii

Modern endstriyel retim yapan makineler ile erkek bedeninin kas gc arasnda imgesel, fiziki ve ideolojik bir iliflki vardr. Mekanik ifllerdeki becerisi ile tanmlanan erkek bedeninin kas gc endstriyel ifli olma flart olarak tanmlanr; o da
bir erkektir ve ayn zamanda, ailedeki erkek stnlne dayal otoriteyi de ele
geirmifltir. Bu geliflme nemli istihdam alanlarndan kadn emeinin dfllanmasna
paralel olufltu. Ondokuzuncu yzyln ifli sendikalar kadnlarn da alflma yaflamna katlmas iin deil, kadnlarn evde oturmas ve erkek ifliye aile geim creti denmesi iin mcadele ettiler. Endstriyel kapitalist toplumlarda alflarak
endstrinin arklarn dndrecek erkein ayn zamanda aile geindirme sorumluluu yklenen erkek oluflu, modern erkek egemenliine dayal cinsiyet rejiminin
temeli oldu. Modern toplumlar erkeklerin ve kadnlarn farkl ifller yaparak ayr
mekanlarda ve ayr deer yarglarna tabi olarak yaflamasna yol aan bir dzeni
modern ncesi ataerkillii zerine yeniden infla etti. 19. yzylda ortaya kan endstriyel kapitalist fabrika dzeninin yaratt istihdam modeli modern yaflam tarznn, modern ailenin ve onun cinsiyet rejiminin temeli olan egemen erkeklik tarzlarnn yaratcs oldu.
Modern Aile: alflan Erkek ve Ev Kadn

Endstriyel kapitalist toplumlarda cretli erkek iflgc evrensel bir nitelik gsterir:
alflma sresi boyunca ilerleyen ifl renme, tam-gn ve uzun sreli alflma ve
alflamaz olunca emeklilik hakkna sahip erkek ve bu erkee efllik eden cretsiz
SIRA SZDE
ev-ii emekisi olan yeniden retimden sorumlu kadn/efl/anne.
Bu adan bakldnda eril kamu, diflil zel alan (aile-hane) ayrm modern endstriyel kapitalist
toplumlarn kurucu unsurudur. zel-kamu ayrmna paralel olarak
D fi N E var
L M olan retim-yeniden retim ayrmnn da snf temelli olduu kadar, hatta esas olarak
cinsiyet temelli bir ayrm olduu ve snfsal ayrmlarn cinsiyet ayrmlar ile i ie
S O R U
getiinin rneidir.
Modern aile fikrinin dnyada ve Trkiyede tarihsel geliflimi hakkndaD bilgi
iin Ay K K A almak
T
ta, 2007, IV. Blm: Yeni aile fikrinin ortaya kmas, s. 153-95 okuyunuz.
SIRA SZDE
N N
Kapitalizmin alflma Ahlak ve alflarak Kendini Yaratan

Erkek
Endstriyel kapitalizm anda modern erkeklik deerlerininAMALARIMIZ

kurulduu en nemSIRA SZDE
li yerlerden biri bu anlamda alflma yaflamdr. Erkekliin nemli boyutlarnn bir
ksm iflyerinde kurulur. alflma iliflkileri, ev, aile, iflyeri, kamusal dnya ve devKD fi T N AE L PMyani retim
let gibi ok deiflik alanlarn iie getii bir iliflkiler adr. alflma,
sadece ekonomik bir ifl olarak tanmlanamaz; tersine her zaman toplumsal yaflamn iinde en yararl alflan en yukar taflyan hiyerarfliler, iktidar iliflkileri ve staS O R U
T E L E V Z Y Odnyalardr.
N
tlerin var olduu ve bunlar iin yarfllan, mcadele edilen toplumsal
K K A T alflma bialflma biimleri (tam-gnl mr boyu alflmadan esnek ve belirsizD zamanl
imlerine doru) deifltike erkeklik kimliinin infla stratejileri de bu deiflimden etkileNTERNET
nir. Bunu anlamak iin endstriyel kapitalist toplumlarda alflmann
SIRA erkek
SZDE olmak-hissetmek-kabul edilmek asndan ne kadar merkezi bir yer tuttuunu kavramak gerekir.
Erkek olmak aslnda herkes tarafndan kabul edilecek bir alflma ahlakna sahip olmak ve
bu sayede alflan erkek olmay baflarmaktr (Kimmel, 2002). AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
176
Endstriyel kapitalizmin
modern alflma yaflam,
cret karfll yaplan,
kurumlaflmfl iflyerlerinde
gerekleflen, uzun-dnemli
istihdam szleflmeleri ile
hukukileflen, nitelikli iflilik
anlayflna dayal,
rgtlenmifl retim
iliflkileridir. Bu iliflkiler
sadece iflyerlerinde
gerekleflen bir retim
faaliyeti deildir; aile,
evlilik, babalk, ebeveynlik
gibi zel yaflama bal
gereksinmeler tarafndan da
belirlenir.
alflma yaflam, kamusal yaflamdaki toplumsal atflmalarn, karlarn rgtlenme biimlerini de belirler. alflma yaflamn anlamak demek, sadece teknik/
ekonomik gerekleri deil, evde cretsiz alflan ev-kadn ile dflarda tam-gn, kesintisiz, emekli olana kadar alflan erkek iflgcnn ve bu tr alflma srelerini
ynetecek olan sermaye aklnn nasl rgtlendiini anlamak demektir. Dier bir
deyiflle, cinsiyet farklar ve hiyerarflileri inflas ile gerekleflen cinsiyet rejiminin,
metalarn retim rejimi ile nasl birlikte var olduunu ve nasl karfllkl ifllediini de
anlamak demektir.
flyerinde kurulan erkeklik her fleyden nce para kazanarak ailenin geimini
salamann bir iktidar gstergesi olarak kurulmasna baldr. flyerinin eril kimlii, orada retilen toplumsal statnn stnlne dayaldr. flyerinde kurulan otorite, hiyerarfli, iflbirlii, yardmlaflma, atflma, itaat, uyum, yaratclk, alflkanlk,
retkenlik gibi deerler farkl erkeklik konumlarnn, farkl erkeklik iktidarlarnn
SZDE
kurucular SIRA
olarak
ifllev grr. Mlk ve sermaye sahipleri, giriflimciler, liderler, yneticiler, gzetmenler, takm kaptanlar, usta-bafllar, ifliler, iflsizler farkl erkeklik
konumlar Dve
olarak bu srete var olurlar. Endstriyel kapitalizmin c fi modelleri
NELM
retli tam-gn alflma dzeni sadece ifli erkei deil, alflma iliflkileri iinde, baflta patron ve sermayedar erkek olmak zere, en afladaki niteliksiz iflleri yapan iflS O R U
ilere kadar farkl erkeklikler yaratarak var olur (Collinson ve Hearn, 2005).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
D K K A Tdzeni fabrikadaki makineyle btnleflip retim srecine eklemleneEndstriyel alflma

cek erkek iflinin kas gcne, dier yandan sermayenin ve mlkn sahibi olan erkein aklna dayanr.SIRA
nsann
SZDEbedensel gcnn temsili olarak kas ile yine insann stn yeteneklerinin temsilcisi olan akln iki ayr ve atflan snf temsil etmesi yan sra ikisi de ayr
ayr eril g tanmlar.
N N
N
AM A
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
BEDENN CNSYET VE ERKEKLK

K T A erkeklik
P
Egemen
deerlerinin g, beden, spor arasnda kurduu
iliflkinin biimlerini ifade edebilmek.
T E L E V Z Y O Ncinsiyet farklar, karfltlklar olarak tanmlanan bedenlerde ciModern dflncede

simleflir. Modern beden sylemine gre beden doal bir makinedir ve srekli cinsiyet farklar retir; hormonlar, farkl genetik programlamalarla ilgilidir ve bu da
remede farkl
rollere tekabl eder. Bu hormonlar da bedenin dier btn davraNTERNET
nfl ve duygularn, hatta alglarn bile belirler. Bu bakfl as cinsiyeti bir tr deifltirilemez biyolojik gerekler olarak kavrar; onu da -aslnda onunla balantl olmayan toplumsal rollere dnfltrr ve toplumsal kurumlara balar. Bu dflnceye gre rnein erkekler hormonlar gerei saldrgan ve fliddet yanlsdr; kadnlar
hormonlar gerei flefkatli ve duygusaldr.
Modern insan bedeni, toplumsal iliflkilerin zerine farkl anlamlar yazd sembolik bir mekandr; farkl anlamlar taflmak zere kltr ve ideolojik sylemler tarafndan kodlanr. rnein modern kadn beden imgesi diyetler, kozmetik, moda,
fitness programlar ile estetiklefltirilmifl, gzellik gstergeleri ile iflaretlenmifl bir bedendir. Diflil beden bu anlamda eril gzn zevkini flekillendirir ve besler; eril-diflil ayrmnn yerlefltii bir mekn haline dnflr (Grogan ve Richards, 2002).
Erkek beden imgeleri de bize eril iktidarn nasl infla edildiini gsterir. rnein, ifli snf erkeinin bedeni endstrileflme tarihi boyunca bir makineye benzetilmifltir. retim arac olan endstriyel makinelerin bir uzants olarak konumlanan
8. nite - Erkeklik
177
erkek bedeninin ifl yapma kapasitesi, kas gc, dayankll, salaml vurgulanr.
Bu formlar, edimler ve tarzlar gl erkek bedeni imgesini retir. Eril bedenin
zellikle milliyeti edebiyatta bir silah olarak tanmlad bile grlr (Nagel, 1998).
Orta-snfa mensup ynetii-ifladam erkek bedeni ise modern teknolojiyi ve ynetim akln temsil eder; gl ifladamlar masa baflnda, bilgisayar ve en son teknoloji rn makineleri kullanarak dnyay ynetirken resmedilir (Connell ve Wood,
2005; Catano 2000).
Modern Tbbn Erillii

Modern tbbn kurulufluna nclk etmifl baz grfller -erkek egemen sylemden
hareket ederek- erkek bedeninin hormonlar ve testesteron yaps nedeniyle fliddet
yanls ve tahakkmc olmaya yatkn olduunu vurgulayan bir grfl savundular.
Onlara gre erkeklik genetik olarak kodlanmfltr; saldrganlk, stn gelme arzusu erkein biyogramdr. Buna baz kuramclar erkekliin endokrinolojik kuram
diyor (Connell, 1995: 47-50). Bu grfller bugn modern toplumlarda ok yaygn
olarak Erkek doas ad altnda benimsenebiliyor.
Kadn bedeninin erkek bedeninden farkl, daha afla, gsz ve sadece dourganla ynelik olarak alglanmaya bafllanmasnda modern tp biliminin sorumluluu byktr. Bu konuda anatomik farklar syleminin belirleyiciliine arafltrmaclar zellikle dikkat ekerler. Bu sylem iinde kadnlarn erkeklerden farkl ve
onlara gre gsz olduklar iddias modern tp biliminden baz destekler bulmufltur. Cinsiyet farklarnn doal ve kanlmaz olarak toplumsal yaflamda cinsler aras farklar ve hiyerarfliler yarataca iddias tbbi rneklerde kantlanmaya alfllr.
Howson, bu grfllerin ondokuzuncu yzyldan itibaren kadnlarn ykselen eflitlik ve hak taleplerine duyulan tepki ile onlarn ev-ifli ve ocuk yetifltirmeyle snrlanmasn arzulayan modern eril tahakkmn bakfl asyla flekillendiini syler
(Howson, 2004: 45).
Erkek Bedeni ve Bedensel zgrlk

Erkek bedeni zerindeki her tr kltrel kurgu bir yerde serbeste hareket hakknn varlna iflaret eder. Erkek egemenlii ve stnl erkeklerin bedenleriyle
olan iliflkisinde yani bedenin jestleri, durufllar, meknda yer kaplama tarzlar, aktif hareket biimleri, fiziksel iliflkilenme tarzlar oluflur. Erkek bedeni evrende bir
yer kaplayan aktif bir bedene sahip olduu algsn gelifltiren sonsuz bedensel
edim ve eylem ile kendi snrlarnn farkna varma asndan serbestlik ierir(Sancar, 2009: 244-250). Erkeklerin kamusal alanda varolufl-durufl biimlerine baktmzda, bunun saysz rneklerini grebiliriz. rnein bacaklar ap bedeni yayarak oturmann anlam bu serbestlii simgeler. Erkek bedeninin nemini vurgulayan ve g sembol haline getiriliflini salayan erkek sporlar kurucu bir iflleve sahiptir (Hill, 2005).
Eril ktidarn Pratii: Bakma-Baklma liflkisi

Simone de Beauvoir 1949 tarihli nc alflmas olan kinci Cinsde, kadn bedeninin baklan ve sorgulanan bir nesne olduunun altn iziyordu. Gnmzn imge kuramclar arasnda nc bir yeri olan John Berger (1972, Grme Biimleri,
Metis Yaynlar) ise, erkekler yapar, kadnlar grnr (men act, women appear)
demiflti. Bu yazarlarn sylediine gre, eril iktidarn en byk baflars kadnl
kendini baklacak bir nesne konumu olarak kurgulamaktr. Berger, modern sanat tarihinin geliflimine bakarak, kadn bedeninin erkek gzler iin resmedildiini,
Testesteron erkeksi
zellikleri yaratan erkeklik
hormonudur.
178
zellikle n(plak kadn bedenini resmeden resim tr) resmin geliflimi ile gerekleflen seyreden erkek halinin modern eril iktidarn inflasnda ok stratejik olduunu syler (Skelton, 2002). Kadn bedenleri bir yandan erkeklerin serbeste
bakabilecekleri, zevk almak ve rahatlamak iin zellikle seyretmeleri gereken bir
estetik-zevk nesnesi, fantezilerin veya fetifllefltirilmifl popler kltrn aralar olarak kurgulanr. Ama te yandan modern psikoloji-psikiyatri de -Freudda olduu
gibi- kadn bedeninin -erkek bedeninden farkl olarak- dzensiz, disipline gelmez,
kaotik ve anlafllmas zor bir gizemlilik ile tanmlanmasna yol amfltr.
Tannmfl feminist kuramc Iris Marian Young (1990), sosyal bilimlerin ntr beden tanm yapmaya alflmasn ve modern dflncenin beden-akl ayrmn elefltirerek, kadn bedeninin bir iktidar nesnesi haline getirilifl rneklerini gstererek erkek
egemen toplumlarda insan bedeninin ntr olamayacan vurgular. Younga gre
modern toplumlarda diflil beden, kendi bedenini aktif olarak kullanmaktan caydrlr; fiziksel hareketlere yeterli katlma frsat sunulmaz; olanlarla kzlar arasnda bedensel oyunlara katlma ayrmcl yaplarak kz ocuklar - erkeklerden farkl olarak bedeni hakknda gvensizlie alfltrlr (bu konuda bkn. Koca ve Bulgu, 2004).
Kadnlarn, erkek bakfllarnn nesnesi olmaya zendirilmesi sz konusudur ve
eril gzn kadn bedenini disipline edici bir ifllevi vardr. Bu eril bakfl kadn bedenini itaatkr hale getirir. Bourdieu, eril tahakkmn kuruluflunda namusun korunmas grevinin erkeklere verilmesi sayesinde erkeklerin gzetleme hakknn
eril fliddeti meflrulafltran nemli bir faktr olduunu vurgular (Bourdieu, 1990).
Gen bir erkek bakma-baklma iliflkisiyle ilgili deneyimlerini flyle samimi bir
dille anlatyor;
Baflka erkein senin yanndaki kadna bakmasnn kt taraf, hani kelimenin tam
anlamyla insana bir iktidarszlk hissi veriyor; yani ben bir fley yapamyorum; yanmdakine baklyor. Byle dflnmek doru mu? Deil, rahatsz olunacak bir fley yok aslnda. Ben buna korumak, kollamak diyorum. Yani ona baklyor sonuta ve bu beni
ezip gemek oluyor. Bunun temel nedeni dier erkeklerin beni rahatsz etmesi. Yoksa
bakmakla hibir fley olmayacan, onun niyetinin apayr olduunu, bakan kiflinin bir
anlk bakmasnn hi nemli olmadn biliyorum. Ama yannzda bir kz varsa, hele
ki o kz sizin kz arkadaflnzsa ve biri bakyorsa, orada bir baflarszlk, bir panik hali
oluyor. Bu aslnda ok kolay cevap verilecek bir fley deil... (Sancar, 2009: 251-252).
Erkek Homososyallii ve Erkek Cemaatleri

Erkekler sadece erkeklerden oluflan arkadafl, ifl, spor ve elence amal gruplara
katlarak sosyallefliyorlar. Bu tr erkek ortamlarnda ya da askerlik gibi sadece erkeklerden oluflan meslekler/hizmetler zerine yaplan arafltrmalar buralarn birok egemen erkeklik davranflnn renildii, retildii ve dnfltrld yerler olduunu gsteriyor. Tek-cinsiyetli (homososyal) erkek gruplar erkek egemen
toplumlarda cinsiyetlendirilmifl erkek mekanlarnn yaratlmas araclyla cinsiyet farklar rejimini yeniden yeniden retiyor (Sancar, 2009: 259-264).
Trkiyede erkek homososyalliini infla eden meknlarn baflnda erkek kahveleri geliyor. Kahvehane veya kraathaneler erkeklerin kendi aralarndaki iktidar
iliflkilerini grnmez klarak toplumsal cinsiyet konumlarna bal engellemelerden ve skntlardan kap kendilerini terapi ettikleri, kendi aralarnda mahremiyet
iliflkilerini infla ettikleri ve kadnlara kapall nedeniyle bir tr erkeklik travmalarnn saaltldklar yerler (Polat, 2008; Demren, 2006). Cinsiyetlenmifl erkek meknlar arasnda pavyon, meyhane, genelev, yatl erkek okullar, erkek yurtlar ve
179
8. nite - Erkeklik
asker koufllarn da saymak gerekir. Buralarda egemen erkeklik kalplarna uygun

erkek arkadafl gruplar ok kolaylkla ortaya kyor ve farkl erkeklik deerlerini
bastrp dfllayarak erkekleri egemen erkeklik davranfllarna uyumlu klmada nemli ifllevleri yerine getiriyor.
Erkek Sporlar Eril Bedenin nflasnda Nasl bir Rol Oynar?

Erkekliin erkek bedeninin eylem ve ifllevleri dolaymyla toplumsal olarak infla
edilmesini salayan nemli mekanizmalarn baflnda erkek sporlar gelir: Boks,
futbol, karate, grefl, halter, vb... Erkekler tarafndan yaplan sporlar erkek gcn
ve dayanklln temsil eder (Howson, 2004: 50). Erkek sporlar eril bedenin iktidarnn gstergesi olur ve egemen erkeklik deerlerinin yeniden retimini salar. Bu tr sporlarda ama bedenin korunmas ve geliflimini salamak deildir; fizik g ve fiziki dayankllk eitimidir; gcn sembol erkek gstergesini kurar.
Sporun Eril erii, Erkek Bedeni-Kadn Bedeni Arasnda

Nasl bir Hiyerarfli Kurar?
Spor araclyla bedensel kapasitenin kas gc ve fiziki aktivite becerisi olarak tanmlanmas ve bunun da erkek bedeni ile zdefllefltirilmesi eril anlamlara stnlk
kazandrr. Kas gc ile bedensel g ve onunla da toplumsal g zdeflleflir; bu
da erkeklik ile eflleflir ve kadnlarn bedensel kapasitelerine karflt anlamlar retir.
Gl-zayf, dayankl-dayanksz, aktif-pasif vb bedensel kapasitelere ait tanmlar
cinsiyeti anlamlar taflmaya bafllar. Erkek bedenine atfedilen zellikler ayn zamanda toplumda ncelik ve ayrcalk talep edilen zelliklerdir: Ar iflleri yapma
beceresi, dayankllk, sert ve fliddet ieren davranfllara yatknlk nedeniyle savafl olabilme, vb toplumun nem ve ncelik verdii deerler haline dnflr. Kadn
bedeninin zellikleri -dourganlk, ince ifller yapma becerisi, hastalklara dayankllk vb- nemsiz ve ikincil grlr (Gorely, 2003; Messner, 2001).
Erkek bedenine erkek sporlar araclyla yazlan cinsiyet farklar syleminin
iyi bir rneini okullardaki beden eitimi derslerinde grebiliriz. Beden eitimi
dersleri srekli eril ve diflil beden tanm yaparak gen yaflta insanlar beden farklar ve kapasitelerine gre snflandrr; ayrfltrr; birini dierine ikincil ve nemsiz
SIRA SZDE
klar. Kz ocuklarnn yapamayacaklar sporlar ile erkek ocuklarn
geliflimleri iin
yapmalar gereken sporlar birbirinden ayrfltrlr ve kzlar baz zor ve sert bedensel aktiviteleri beceremeyecekleri ileri srlerek bedensel pasiflie
D fi N E L Myneltilirler
(Young, 1990). rnein futbol, basketbol, daclk, araba yarfll, boks, grefl,
halter gibi sert sporlar erkekler iindir; kadnlar bedenlerinin yumuflakl ve naS O R U
rinliini bozmayacak atletizm, bale, voleybol gibi yumuflak sporlar yapmaldr!
K K A T rol vardr.
Eril bedenin bir g imgesi olarak retilmesinde takm sporlarnnD nemli
rnein futbol, sembollefltirilmifl atflma ile kurgulanmfl erkek dayanflmasn, rekabeti
ve atflmay dostluk, arkadafllk, yoldafllk formlarna dnfltrmeyiSIRA
retir.
SZDEFutbolun erkek dnyasnda saygnlk kazanmak iin yarflmay ve kazanmay kolektif bir eylem olarak
alglamay reten bir ierii vardr.
AMALARIMIZ
Erkek sporlar, ayn

zamanda, erkek ve kadn
bedenleri arasndaki
farklarn kas gc ve
dayankllk asndan
hiyerarflilendirilmesi ve
hangisinin daha gl
olduunun yeniden yeniden
retilmesidir.
Kas gc ile zdeflleflen
erkek bedeni, gll ve
kahramanla gnderme
yapar. Nagel erkek
bedeninde somutlanan eril
iktidar koruma, dlleme ve
geindime ifllevlerini
tekeline almak olarak
tanmlar (Nagel, 1998).
N N
Okullarda beden eitimi dersleri zerine yaplan bir arafltrmada bu derslerin

ou zaman kz rencilere daha az nem verdii, kzlar ikincillefltiren ve ayrmP
c davranan biimde rgtlendii ve ynetildii grlmfl. KBu TtrA arafltrmalar,
okullardaki beden eitimi dersleri aracl ile, erkek ve kz ocuklarnn bedensel
kapasite farklarn, birbirine zt, stnlk ve acizlik ieren bir hiyerarfli iinde, spor
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
180
faaliyetleri araclyla rendiklerini bize gsteriyor. Okullarda erkek renci

gruplarnda spor yapmayan, zellikle erkeksi saylan spor oyunlarna katlmay
reddeden erkek ocuklarnn aflalanp taciz edilerek dflland saptanmfl. Erkeklerin spor dallarnda baflarl olmas beklentisinin egemen erkeklik deerlerinin
retiminde nemli bir yeri var. nk spor erkeklerin kas gcnn neminin altn iziyor; kas gc de erkeklerin kadnlardan stn ve gl olduu sylemini
yaratyor (Gorely, et.all, 2003).
ERKEKLK VE fiDDET LfiKS

AM A
Erkeklik ile fliddet arasndaki iliflkiyi tanmlayabilmek.
Bir biyolojik kapasite olarak her tr canlnn yaflama refleksi iinde kendini koruma gerektiinde fliddet uygulama eilimi vardr. Bir canl tr olarak insanlar da
bir refleks olarak kendilerini koruma durumunda baflkasna zarar verecek fliddet
davranfllar gsterebilirler. Ama insan topluluklarnda yaflanan fliddetin byk ounluu kendini koruma amacyla deil, baflkasna boyun edirme ve itaat ettirme
amacyla gerekleflmektedir. Ayrca, ister rgtl ya da tekil biimde gerekleflsin,
ister kadnlara ve ocuklara ve dier erkeklere ynelsin, fliddet davranfllarnn ok
nemli bir ksm erkekler tarafndan gereklefltirilmektedir.
fiiddet olaylarnda failin
genellikle erkek olmas,
fliddetin erkek doasnn
kanlmaz bir sonucu
olduunu dflndryor ve
bunun tersi olarak da
kadnlarn doalar gerei
barfll olduuna inanlyor.
Bu aka zc ve
indirgemeci bir grfltr.
Erkek saldrganln
arafltran bir baflka nemli
alflma John Money ve Anke
Ehrhardtin Man and
Woman, Boy and Girl (1975)
isimli arafltrmasdr. Bu
SIRA SZDE
arafltrma
kltrel
faktrlerin testesteron
dzeyini aktive etmede ok
etkili olduunu ve gsteriyor.
D fi N E L M
Gen erkeklerin kltrel
alflkanlklar gerei
saldrganla teflvik
S O R gsteriyor.
U
edildiini
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiiddet Erkeklere Mahsus Bir zellik midir?

Erkeklerin fliddet kullanabilir cins olarak tanmlanmas kolay kabullenilebilir bir
klifledir. Bunun nedeni erkeklerin, -kadnlardan farkl olarak- biyolojik/genetik/hormonal yaplar gerei fliddet kullanmaya yatkn olduklarna dair yaygn
inantr. Erkeklerin doasnda fliddetin var olduu iddias ya kromozomlar ya da
hormonlar gereke gsterilerek aklanr. Bu konudaki kabullerin ou, aslnda
sosyo-biyolojistlerin iddialarndan beslenir. Sosyo-biyolojistlere gre, erkek trnn doal evrim sonucu, hayatta kalmak iin srdrd mcadelenin bir sonucu
olarak saldrganlk genleri oluflmufltur ve yaflad topra koruma igdsyle fliddet kullanma ve atflmay gze alma gibi trsel zellik kazand iddia edilir. Baz hormon bilimciler de bu iddiay pekifltirecek flekilde, erkeklik hormonu olan
testesteronu, hayatta kalma iin ldrme igds gibi eilimlere yol atn
syleyerek saldrgan testesteron iddiasn ileri srerler (bu grflleri renmek
iin bkn: Sancar, 2009: 214-220). Sosyo-biyologlarn bakfl asna gre avclk-toplayclk dneminden gelen bir evrim ile erkekler savafldrlar ve hayatta kalma
iin savaflmalar
gerektiine dair bir tr igd gelifltirmifllerdir. Konunun otorite
SIRA SZDE
isimlerinden Harwardl profesr Edward O. Wilson, Sociobiology: The New Synthesis (1975) ve bu alanda Pulitzer dl alan On Human Nature (1978) adl iki temel
D fibu
N Etezleri
LM
alflmasnda
elefltirerek saldrgan davranfllarn igd veya herhangi bir
isel ynlendirme ile iliflkili olmadn ve sosyo-kltrel koflullarn fliddeti retip
ynlendirdiini
gsterdi: fliddet, toplumsal faktrlerin kflkrtmas ile reS O Raka
U
nilen fliddettir-dolaysyla deifltirilebilir bir gerekliktir.
KKAT
Ciddi bilimselD arafltrmalar
erkeklik hormonlarnn fliddeti yaratt iddiasn dorulamyor. rnein psikolog Eleanor Maccoby ve Carol Jacklin bu alandaki otorite kabul edilen
The Psychology
Sex Differences (1973) adl alflmalarnda saldrganln evrensel olaSIRA of
SZDE
rak erkeklerde grlen bir cins/tr davranfl olduunu; ama bunun hormonlarla deil,
hormonlar aktiflie teflvik eden toplumsal beklentiler, ahlaki zorlamalar ve erkeklik klAMALARIMIZ
tr ile aklanabileceini
sylyorlar.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
181
8. nite - Erkeklik
Eril fiiddet Her Erkein Yararna mdr? Connell ve

Ataerkil Pay Tartflmas
Yafladmz topluma baktmzda her erkein fliddet uygulamay kabullenmediini veya bunu itirazsz gereklefltirmediini gryoruz. te yandan zaman zaman
baz kadnlarn da fliddet kullanarak bundan bir yarar umduklar gerei ortadadr.
Anlafllmas gereken fley eril fliddet ile boyun edirilen, itaatkar hale getirilen insanlar ve bunun karflsnda fliddet uygulayanlarn ne kazan elde ettiidir.
Erkeklik ve fliddet iliflkisini aklamaya alflan yaklaflmlara gre, modern erkek
egemen toplumlarn temelinde, fliddet kullanmann erkeklere bir ayrcalk olarak
sunulduu fikri yatar; her bir erkek, kendisi fliddet kullanmasa bile, uygulanan eril
fliddetin getirilerinden yararlanr. Bu yararlanma farkl ulus, snf, etnisiteden ve
farkl erkeklik habitusuna sahip erkekler arasnda eflit dalmayabilir. Ama eril fliddetin olanakl kld fley, kadnlarn sindirilerek, ikincillefltirilerek, dfllanarak, ayrmcla tabi tutularak topyekun itaatinin salanmasdr. Bu eril fliddetten her erkek isterse kendine dflen ataerkil pay alabilir (Connell, 1998). Bekaret, namus
adna kadnlarn bastrlmas, annelik ve evlilik adna kadnlarn ev ii emeine
karfllksz el koyabilme, kadn bedeni ticareti eril fliddet olmadan iflleyebilecek eril
iktidar pratikleri deildir.
Eril fliddet, kadnlar ve

erkekler arasnda eflitsiz
iliflkiler yaratarak btn
erkeklere, -dorudan eril
fliddete bulaflmamfl olsalar
dahi-, ataerkil paydan bir
hisse dattr. Btn
kadnlar da, az ya da ok, bu
eril fliddetin yaratt erkek
stnlnn ayrcalkl
alanlarndan zarar grr;
her trden kadn yaflam bir
biimde egemen erkeklik
deerlerine tabi olma
tehdidi altna girer.
Eril fiiddetin Kurumsal Temeli Var mdr?

Modern toplumlara baktmzda ok sayda nedenle ve farkl biimlerde erkeklerin fliddete kflkrtldn ve bu fliddetin deiflik mekanizmalarla disipline edilerek
deiflik iktidar yaplarna dnfltn gryoruz. Eril fliddet, yafl, snf, cinsiyet ve
etnik kkene dayal hiyerarflilerle yaplandrlmfl ve en glnn kazanaca biimde rgtlenmifl bir davranfllar btndr (Bowker, 1998; Archer; 1994; Savran,
1998). Eril fliddet toplumda kanlmaz grnen dzen, disiplin, terbiye, namus-flerefi koruma vatan koruma gibi ahlaki deerler adna uygulanan disipline-edici fliddet ile iliflkili olarak ortaya kar ve ou zaman toplumsal dzen ve
istikrar adna meflru grlr.
Eril fliddet tek tek bireylerin kendi arzu ve istekleri ya da psikolojik bozukluklar sonucu sistematik hale gelmez. fiiddeti gvenlik, eitim, spor, zevk adna gerekli, kanlmaz ve meflru gren, gz yuman, seyreden toplumsal kurumlar vardr.
Devletin egemenlik iddias, piyasann kazan hrs, aile ve heteroseksel evliliin
srdrlmesi uruna kadnlarn, eflcinsellerin ve ocuklarn disipline edilmesi, erkeklerin mutlu edilmesi adna kadn bedeni ticareti ve fuhufl gibi yaplanmfl ve kurumlaflmfl iliflkiler iinde fliddeti kanlmaz ve hakl grrz. Ayrca, erkeklere
toplumsal grev olarak yklenen namusun korunmas, aile reisliine dayal evlilik
ve aile, militarizmin savafl-kahraman erkek miti gibi toplumsal ve siyasal pratikler fliddeti erkeklerin yaflamnda normal ve gerekli bir ara olarak gsterir (Kaufman, 2001; ayrca farkl erkek fliddeti trleri iin bkn: Sancar, 2009: 225-40).
SZDE
Vicdani ret hakknn ne olduunu arafltrnz? Bunun iin arklardakiSIRA
Kum:Vicdani
Red:Dflnsel Kaynaklar ve Deneyimler, (haz. . H. nar ve C. sterci, letiflim Yaynlar, 2008 kitabnn s. 69-100 blmlerini okuyunuz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eril fiiddetin Yaygn Tr: Aile i fiiddet

S O R U ynelen -ve
Modern toplumlarda eril fliddetin bildiimiz en yaygn tr kadnlara
ocuklar da kapsayan- ev/aile ii fliddettir. Ev/aile ii fliddet, aflk, evlilik, ebe-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
182
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
veynlik iliflkileri balamnda kadnlarn, ocuklarn ve aile mensubu gen erkeklerin egemen erkeklik deerlerine itaat ettirilmesi amacyla, baba, koca, erkek karD fi N E L M
defl ya da erkek akrabalar tarafndan yneltilen fliddettir. Ev-aile ii fliddetin aile
reisine zg bir ayrcalk olduu fikri yaygndr. Erkeklerin aileyi geindirip, aileS Oflerefini
R U
nin namus ve
korumak iin kadnlarn yaflamn denetleme/yasaklama otoritesine sahip olduu dflncesi kanlmaz olarak fliddeti meflru klar. Geim salama urunaD birok
K K A T erkek her tr alflma kofluluna katlandn ileri srerek, bunun karfllnda ailedeki kadnlarn, ocuklarn ve genlerin ynetimini ve itaatini
talep ediyor; aile reisi olarak disiplin, namus, terbiye ad altnda fliddet kullanSIRA SZDE
maya kendini yetkili gryor. Bu tr fliddet, erkein koruma-kollama-denetlemegeindirme grevi olduunu ve bu grevleri yaparken yasaklama, zorlama, cezalandrma amacyla
fliddet kullanma serbestlii olduunu dflnen bir anlayfln soAMALARIMIZ
nucu olarak ortaya kyor.
N N
Trkiyede kadnlara
K T A Pynelik fliddet konusunda yaplmfl nemli ve gvenilir bir arafltrma
iin bu kayna okuyunuz: Ayflegl Altnay ve Yeflim Arat, 2007, Trkiyede Kadna Ynelik
fiiddet, stanbul.http://research.sabanciuniv.edu/7029/1/TurkiyedeKadinaYonelikSiddet.pdf
TELEVZYON
TELEVZYON
Erkekler kadnlara nasl fliddet uyguladklarn anlatrken farkl hikayeler ve gerekeler gsteriyorlar. Bu hikaye ve gerekelerden baz rnekler grelim:
NTERNET
NTERNET
nce uyar sonra dayak: evremizden grdmz yetiflme tarzmza gre, ilk defada dayak olmaz. Hata yaparsa birincisinde ikaz edersin, ikinci defa olduu zaman tek
laf edilmez. Yeri geldi, eflimi de kz kardeflimi de dvdm gnler oldu.
Gen ve iflsizdim, karm dvdm: lk evlendiimizde benim ifllerimin dzensiz gittii zamanlarda karm dvdm oldu. Sebep dzenli bir iflimin olmadndan, bir de
cahillik... Mesela gelirdim evde bulamazdm. Nerdeydin?, anamdaydm. Kzm ne
iflin var ananda, otursana evinde. Bu bir oldu, iki oldu, artk bende bir sre sonra ipler koptu, dayak oldu. Sonra nasl deiflti? Konuflurken konuflurken, konufla konufla anlafltk yani.
Babam, kz kardeflim gezse dverdi: Mesela ben bir kzla gezdiim zaman babam
aferin olum bymflsn derdi. Ama kz kardefllerimin gezdiini grse onlar dverdi. Ama kz gezdii zaman olmaz, erkek gezdii zaman aferin olum derdi.
Babam, annemi dvyordu: Annemle babamn iliflkisi ben ok kkken iyi deildi.
Mesela dvdne ben flahit oldum, korkmufltum baya. O zaman ok ufaktm. ok
zoruma gitmiflti, kova ile falan vurmufltu. (Sancar, 2009: 241-3)
ERKEK EGEMENLNN DEfiEN YZ
N
AM A
Endstri-sonras toplumlarda erkek egemenliinin nasl deifltiini zetleyebilmek.
20. yzyln sonuna doru, baflta feminist kuramclar olmak zere, nemli sosyal bilimciler eril tahakkmn niteliksel bir deiflim yafladn, artk ataerkillikten deil, yeni trde bir erkek egemenliinden bahsetmek gerektiini tartflyorlar. Bu iddialar, sz
konusu deiflimin nedenini farkl tarihsel zaman ve dinamiklerle temellendirseler de,
sonuta ayn olgulara iflaret ederek flunu sylyorlar: Artk erkeklerin kadnlardan daha stn ve nde olmasn meflrulafltracak biyolojik, kltrel, ekonomik ya da ide-
8. nite - Erkeklik
olojik kkenli bir neden sz konusu olmaktan kt. Tbbn, teknolojinin ve toplumsal deerlerin bugn geldii noktada byle bir grfl dayanak bulamyor; giderek
gszleflip marjinallefliyor. Bunu baz dflnrler erkekliin krizi, bazlar ise ataerkilliin sonu gibi adlandrmalarla aklasalar da, iflaret edilen dnflmler ou zaman erkekler ve kadnlar arasndaki hiyerarflinin doufltan gelen biyolojik/genetik/yaratlfl/ftrat farkna dayandrlarak savunulamaz hale geliflinden kaynaklanyor.
Bu tartflmalarn bir ka rotada ilerlediini gryoruz. rnein, ataerkil modele
dayal, toprakta yerleflik, geimlik tarm ekonomilerindeki geim stratejileri ile birlikte var olan cinsiyet ve yafl hiyerarflilerinden beslenen geleneksel (klasik) ataerkilliin zlflndeki hzlanma bunun nemli bir nedeni olarak ortaya kar. Trkiyede pederflahilik olarak da bilinen, byk ve yafll erkek-babann tartflmasz btn gen erkekler, kadnlar ve ocuklar zerindeki otoritesini tanmlayan pederflahi erkeklik hzla yok oluyor. Kandafllk kltrnn yafll erkee verdii aileyi/ cemaati/aflireti ynetme grevi, topraa ve kana dayal yaflam biimlerinin nemini
yitirmesine paralel olarak, kendini bir sonraki kuflaa dahi devredemeyecek flekilde ortadan kalkyor.
Gran Therborna gre (2004) amzda cinsiyet rejimlerinde temel bir deiflim yaflanyor. Grev, hak ve sorumluluklarn deiflmez biimde tanmland kurum olarak aileden, karfllkl aflk, sevgi, arzu, birlikte yaflam istei ve mahremiyetin paylaflmna dayal yeni bir aileye doru bir deiflim gzleniyor.
Therborn, ataerkillii aile reisi olarak kocann ve genel olarak erkein karar
yetkisi, karsnn faaliyet ve hareketlerini denetleme hak ve grevi, erkein ok eflliliinin ya da baflka kadnlarla iliflkisinin hofl grlmesi, cinsel ahlakta ifte standart, kz ocuklara karfl ayrmclk, erkek cinsinin gereksinmeleri lehine kadnlardan fedakrlk beklemek (kadnlarn namus nedeniyle evden dflar fazla kmamas, kadn snneti, bekretin korunmas, erkek fke ve saldrganlnn doal grlmesi,vb.) olarak tanmlyor. Therborn, toplumsal cinsiyet ayrmclnn ve toplumsal cinsiyet eflitsizliinin (gender inequality) ataerkiden farkl bir olgu olduunu ve dnyann birok yerinde artk ataerkillikten deil bir tr post-ataerkillikten
bahsedilebileceini sylyor. Yeni dzenin dorudan erkek stnlne deil,
cinsiyet farklarna dayal ayrmclklarla iflleyen bir toplumsal cinsiyet eflitsizlii olduunu sylyor (Therborn, 2004: 13).
Erkekliin Krizi mi?

Bugn iin erkeklerin stnlne yol aan cinsiyeti iflblmnn, yani kadnlarn yapabilecei ifller ve erkeklerin yapabilecei ifller ayrm; cinslere farkl haklar,
farkl gler ve yetkiler atfederek ve ounlukla biyolojik farklara dayandrlarak
srdrlen cinsiyet farklar rejimleri meflruluunu giderek yitiriyor (MacInnes,
1998). Modernlik ncesi ataerkil dnemden kalma arkaik bir dflnce olan erkein
doal stnl fikri, modern zamanlarda insanlarn eflitlii ilkesi ile atflmal hale geldi. Feminizmin eflitlik mcadelesi bu gerilimi tanmlayarak aa kartt. Bu
geliflim artk bir kuflaktan dierine devredilecek erkeklik ayrcalklarnn olmadn ve bunun karflsnda duyulan korku ve endifleleri grnr hale getiriyor.
Trkiyede bu deiflimi kendi yaflam deneyimi iinden anlatan gen bir erkek
flyle konufluyor:
Babamdan harlk alrdm: Biz kardefl ne kadar alflrsak, ne kadar kazancmz olduysa babamn eline teslim ederdik. Tabi bu son iki yla kadar yleydi. Mesela, ben evlendim, askerden geldikten sonra, benim kzm dodu doacak, anasnn
karnnda, ben babamdan para isteyemezdim. Anneme derdim, anne bize babamdan harlk al diye. Bizim orda eer ki o an iin ev reisi olmadnsa o toplumda sz
sylemeye hakkn yoktur.(Sancar, 2009: 114)
183
Therborn, ataerkinin
kkeninde Roma Hukukunun
aile babas tanmnn
yattn ve aile babasnn
manus (kars zerindeki
hakk) potestas (ocuklar
zerindeki hakk), dominium
(mlk ve mallar zerindeki
hakk) olmak zere tr
hakknn yasal ve geerli
olduunu hatrlatyor.
184
Endstri-Sonras Kapitalizmde Hane, Piyasa ve Cinsiyet

liflkilerinde Deiflimler
Endstri-sonras topluma doru deiflim, hem retim tarznn fabrikadan esnek-retime, hem de imalat sektrnden hizmetlere kaymas ile ortaya kan toplumsal
oluflumlarla flekilleniyor. Endstri toplumlarnn tam-gn alflan erkek- ev ifllerini
karfllksz stlenen kadn ikiliine dayal cinsiyet farklar modeli dnya apnda
yaygnlk ve sreklilik gsteren bir aile modeli olamyor. Evli kadnn iflgc piyasasna katlm, yar-zamanl alflmann yaygnlaflmas, iki alflanl/ift ebeveynli aile modeli zaten endstrileflme ilerledike kanlmaz hale geliyor. Ama endstrisonras denen toplum biiminin geliflimi aile biimlerini baflka ynde deifltiriyor ve
farkl hane tiplerini ortaya kartyor. Bu deiflimi yaratan nedenler erkeklerin geici ve gvencesiz ifllerde alflmak zorunda kalmas ve erkeklerin srekli iflsizlii gibi yeni olgulardr. fli snfnn yeni ortaya kan paralar -enformel emek, esnekzamanl alflanlar, kaak alflanlar vb.- arlkl olarak kadnlardan ve gmen/aznlk erkeklerden oluflur. Bu durumda eski ve yeni ifli snf arasndaki gerilimler siyasetin yeni biimlerini (snf siyaseti yerine kimlik siyaseti gibi) douruyor. ki alflanl aile hatta giderek sadece kadnn alflt aileler ortaya kyor. Bu yeni olgular toplumsal snflar arasndaki iktidar iliflkileri ile cinsler aras iktidar iliflkilerini
yeniden harmanlyor; flekillendiriyor (Baxter ve Western, 2001: 6).
Ortaya kan yeni snfsal zellikler gerei ailelerde erkeklerin aile ii otoritelerinin sarslmakta olduu ve bu nedenle giderek artan lde fliddete baflvurduklar iddia ediliyor. Yakn dnem arafltrmalara gre fliddet uygulayan erkeklerin genellikle alt-snf, eitimsiz, taflral olduunu dair bulgular artyor. fiiddet uygulayan
erkeklerin genellikle alt-snf mensubu olduu iddias alt-snf erkeklerin kas gcne dayal iflleri yapt ve bu nedenle kas gcnn kontrol dfl fliddeti yani bir tr
istenmeyen sonu yaratt dflncesine dayanr. Kas gcyle alflan erkekler taflknlk yapar, yumruklar ile dvflr, kfreder, kadnlara kt davranr. Yeterli uygarlk eitimi almamfl olan tr erkek enerjisinin taflknl disipline edilmeli ve bu
erkein doal saldrganlk gc retken ge dnfltrlmelidir (Zinn, 2001).
Buna karfllk, sermaye snfna mensup erkeklerin eitilmifl ve fliddetten arnmfl
olduu kabul edilir. Bu grfle gre st snflarn bu tr steril erkek kltr fizik
fliddeti hofl grmez; centilmenlik, rekabete dayal baflar, kadnlara sayg gibi erkeklik deerlerinin ne kt iddia edilir. Sermaye snf erkekleri fliddeti ancak
sembolik ya da ekonomik fliddet formunda kullanabilirler; onlar zaten paralar ve
gleri ile herkesi boyun edirirler; ya da zaten devletin zor kurumlarnn fliddeti
onlar adna gerekli hizmetleri sunuyordur (Morgan, 2005).
Endstri-sonras toplumsalln geliflimi ve yeni ifli snfnn (alt-snfn) ortaya
kfl ile bu kabuller yeniden sorguland ve elefltirildi. nk post-endstriyel kapitalizmin esnek-retim koflullar erkeklerin tam-gn alflma garantisi ve aile reisliini olanaksz hale getirir (Pease, 2000). Post-endstriyel dnemde alflmak isteyen erkek iin artk tam-gn ve emeklilik garantisi olan bir fabrika ifli bulma giderek zorlaflyor. Bunun yerine emeklilik garantisi dahi olmayan, ancak geici ve yar-zamanl ifller bulabilen genifl erkek nfusun oran artyor. Bu tr istihdam edilen
erkeklerin ailede ve toplumdaki stat ve otoritesi byk lde yok oluyor. nk bu durumdaki erkeklerin rnein evlenmek iin kz bulmalar, aile geindirecek bir gelir garantisi olmad iin imkansz hale gelir (Sancar, 2009: 99-110). Yeni alt-snf ya da snf-dfl (under-class) olarak nitelenen bu toplum kesimlerinde
erkeklerin bir tr erkeklik kaybna uradklar ve bir erkeklik krizi yafladklar, bu
8. nite - Erkeklik
nedenle daha sk fliddete baflvurduklar iddia ediliyor. Futbol fanatizmi, sokak etecilii, mafyalaflma, ykselen maoizm, rklk ve yabanc dflmanl bu yeni
tr erkek fliddetnin rnekleri olarak gsteriliyor. Kimmel bu tr erkeklie madun
erkeklik (subaltern masculinities) diyor (Kimmel 2005).
ABDde yeni-esnek istihdam biimlerinin geerli olmaya bafllad, endstrisonras bir blgede yaflayan ve dzenli bir ifli olmayan gen erkekler kendi yafladklar krizi flyle anlatyorlar: (Marusa 1997den aktaran Sancar, 2009: 103-104)
Hala ailemle yaflyorum nk ekonomik gcm yetersiz. Kzlar benim yaflmda
hala aileleriyle yaflayan erkeklere ilgi duymuyorlar. Babam benim yaflmdayken evlenebilmifl ve bir ev satn alabilmifl oysa... (27 yaflnda)
flimden nefret ediyorum. Ama kiray demek iin alflmalsnz. Bir dairede erkek
kardeflimle yaflyorum. (...) Benim yaflmdayken babamn bir evi, bir kars ve ocuu varmfl. Bense bunu baflaramadm, nk artk ifl yok... (29 yaflnda)
Yarm zamanl bir iflim olduunu sylediimde, hibir kadn bana ilgi gstermiyor.
Evleneceimi sanmyorum, nk kadnlar benden alamayacam fleyler istiyor.
Buradaki kadnlar sadece satn almanz, satn almanz, satn almanz istiyor.
Eer bir iflim olmazsa nasl evlenebilirim?
Kz arkadaflm beni iflim olmad iin terk etti.
Alt snf erkeklerin yaflad eril iktidar kaybnn yaratt psikolojik gerilimi fliddet kullanarak telafi ettikleri iddias kuramclar arasnda nemli bir tartflma konusu
haline geldi. rnein Steve Halla gre alt-snf erkeklerin artan fliddet eilimleri ile
yitirilen erkeklik ayrcalklar arasnda ba kurmak doru deil. Halla gre alt-snf
erkek fliddeti bir erkeklik ayrcal deil, tersine zmszln yaratt bir alt snf tepkisidir. Halla gre kapitalizm, fliddeti devlet tekeline alarak st snf erkekleri sermaye ynetimine, alt snf erkekleri de retme-kas gc performansna ynlendirmifltir. Yeni-kapitalizm ise artk kas gcnn yerine makineleri ve robotlar
koyduu ve kas gcne dayal alflan erkekleri retimden dfllad iin alt snf erkekleri bu srece tepki olarak giderek artan lde fizik fliddete baflvururlar. Alt-snf erkekler iin fliddet kullanabilme bir ayrcalk deil, bir zmszlk ve kandrmacadr. Erkek fliddeti endstriyel kapitalizmin ifli snf erkei iin yaratt bir yanlsamadr. Alt-snf erkei fliddet yoluyla iktidardan pay ald iin deil, tersine kapitalizmin koflullarnda kaybettii ve hak ettii pay alamad iin tepkiseldir: bu
durum erkeklerin karlarn korumaz tersine ykcdr (Hall, 2002).
Connell (2002b) bu tezi ok doru bulmaz. Ataerkinin ifli snf erkeklerine fliddet kullanmay bir ayrcalk olarak sunduunu ve erkekliin kuruluflunda bunun
kanlmaz bir gereklilik olduunu syler. Connelle gre fliddet her erkek iin
maddi bir getiridir; fliddet ile egemen erkeklik arasnda kanlmaz bir iliflki vardr.
Ayrca kapitalizm st snf erkekleri fliddetten arndrmfl deildir; onlar da en azndan ekonomik ve sembolik fliddet kullanma ayrcalklarn tekellerinde tutarlar.
Zengin bir erkein fliddete deil para ile satn alabilecek fleylere gereksinmesi vardr; ifliler, kadnlar, dostlar, metalar... Connelle gre erkek fliddetinin maddi ve
kurumsal temelleri vardr ve eril fliddet snfsal eflitsizliklere ramen, farkl snflara
mensup erkekler arasnda, erkek olma ayrcalna dayanarak toplumsal nimetleri
paylafltrlr. Farkl snfsal kkenlere sahip erkekler ayn genel, evrensel erkeklik
ayrcalndan ve tahakkmnden pay alrlar. Alt snf erkek de fliddet kullanarak
bu paydan kendine dfleni alr.
185
186
Irklk, Yabanc Dflmanl

Alt-snf erkeklerin ekonomik durumlarndaki olumsuzluklar yznden fkeli ama
bunun nedenini ekonomik sistemin dflndaki nedenlere balama eilimine yatkn
olduklar yaplan arafltrmalarda ortaya kan arpc bir durumdur. Bireysel baflary fetifllefltiren erkekler kendi baflarszlklarn baflkalarna, tekilere balama
eiliminde oluyorlar: Kadnlar, zenciler, yabanc gmenler, dfl dflmanlar vb nedeniyle durumlarnn ktye gittiine inananlarn says artyor. Bu erkekler srekli mahalle dzenini korumaktan, asayifli salamaktan bahsediyorlar; bu korkular/arzular ile yeni rklk, yabanc ve gmen dflmanln kflkrtan siyasal dflncelere yaknlaflyorlar. Mevcut kk iflini ve gelirini korumak iin yeni gelene/gmene dflmanlk -yoksulun yoksula dflmanl- gelifliyor. Konumu korumak iin en yaknndaki kendine benzerini yok edip rekabeti kazanma dflncesi
bu tr erkeklik deeri olarak ortaya kyor; kk esnaf, dkkan nnde iflportacla bafllayan yeni gelene izin vermiyor. Bu geliflmeler yeni tr rklklar,
mikro milliyetilikleri ve yabanc/gmen dflmanln krklyor (Marusa, 1997).
Protest ya da tepkici diyebileceimiz bu erkeklik halinin baz toplumlarn gen
erkek kesimlerinde hzla yayldn gryoruz. Sokaklarda fliddet kullanan, okula
gitmeyi kmseyen, kk sulara karflarak polisle karfllaflmfl olmay bir tr racon sayan, ok ve hzl iki imeyi stn erkeklik becerisi olarak gren, geici ve dflk statl iflleri bulduu zaman alflarak para kazanan bu gen erkeklerin kadnlarla ancak ksa sreli, dzensiz iliflkiler kurma frsatlar olabiliyor. Alt-snf mensubu
olup, kendini tehdit altnda hisseden, bu nedenle rkla, kadn dflmanlna, fliddete ynelerek erkeklik korkularn ve kimliklerini bir tr saaltma ya da yeniden
glendirme arzusu duyan erkekler yenidnya dzeninin nemli bir paras ve kresel lekte erkek egemen yeni bir cinsiyet rejiminin de iflaretleri (Ferber, 2000).
SONU
Modernlik dflncesi kendi iinde iki eliflkili dflnceyi hep barndrr: bir yandan
btn insanlarn doufltan eflit ve zgr olduu savunuldu. te yandan toplumsal
dzen iin merkezi bir otoritenin, devlet elinde disipline edilmifl bir fliddetin, savaflmann ve egemenlik kurmak iin fliddetin kanlmazl ve dzen adna kendi
zgrlklerinden vazgeme gerektii sylenir. Her zaman bu iki farkl felsefi dflnce gelenei atflarak modernlik tarihini flekillendirdi. zgrlk ve dzeni salama fikri her zaman eliflti; ama yeniflemedi. Modern dflnce, benzer bir biimde, bir yandan kadnlar ve erkeklerin eflit ve ayn olduunu, te yandan kadnlar
ve erkeklerin farkl ve benzemez olduklarn, ailede ve toplumda dzeni salamak
adna bir cinsin dierini ynetmesi gerektiini de syledi. Kadn- erkek eflitsizlii
bu dflncenin bir rn ve insanlarn gndelik yaflamlarn mutsuzluklar, gerilimler ve atflmalar ile tketmesine yol ayor.
Artk bu dflncelerin nemli deiflimler yaflad bir dnemle karfl karflyayz.
nsanlar arasnda ayrm yapan dflnceler -alara ve corafyalara gre farkllaflsalar da- srekli olamadklar ve tarih sahnesinden birer birer silindikleri de bir gerek; srekli yaflayan ve hi lmeyen dflnce ise insanlarn cins, snf, rk, blge ya
da yafl farklar ne olursa olsun eflit ve zgr olmas gerektii fikri oldu. Bugn bu
dflncenin gerekliine insanlk tarihinin gemiflte kalan dnemleriyle karfllafltrdmzda daha yaknz. Bu insanlk dflnn gerekleflmesi nemli lde erkeklerin erkek olmak iin vazgetikleri, katlandklar, yok saydklar insanlk deerlerini ve gerekleri tekrar grmeye bafllamalar ile paralel olarak gelifliyor. Her erkein dier erkeklerle atflmadan, kadnlar ve ocuklarla duygusal iliflkiler kurmaktan korkmadan daha yakn insani iliflkiler yaflamay gze almalar ve istemeleri gelecein huzurlu demokrasilerinin kapsn aacak deiflim olacaktr.
8. nite - Erkeklik
187
zet
N
A M A
N
A M A
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn ne tr

iktidar iliflkilerine yol atn ifade edebilmek,
Modern toplumlarda egemen cinsiyeti dflnce
kadn ve erkekleri birbirine zt, karflt zelliklerle
tanmlar; erkekler gl, kadnlar zayf yaratklardr gibi.... Bu cinsiyet farklar kadnlar ve erkekler arasnda farkl sorumluluklar, grevler,
haklar ve ayrcalklara dnflr. Erkekleri kadnlardan; erkeklikle ilgili deerleri de kadnlkla ilgili deerlerden stn klar. Bu tr bir toplumsal
dzene cinsiyet farklar rejimi ya da dzeni
diyoruz. Erkeklerin ve kadnlarn sahip olduu
dflnlen zellikler ayn zamanda baz toplumsal iliflkilere de atfedilir. Bu nedenle toplumsal
olgular da cinsiyet zellikleri kazanr yani cinsiyetlenir. rnein ynetmek ve karar almak eril,
balanmak ve tabi olmak diflil anlamlar taflr. Cinsiyetin tek tek insanlarn biyolojik zelliklerinden karak toplumsal anlamlar sistemine aktarlmas ile toplumsal iktidar iliflkilerine dnflr.
Modern toplumlarda cinsiyet farklarnn erkek
egemenliine yol amasnn nedenlerini aklayabilmek.
Modern toplumlarda cinsiyet farklar rejiminin
erkekleri ve erillii temsil eden akli, psikolojik,
duygusal yetenek, kapasite ve eilimlere stnlk, ncelik ve ayrcalk tanmas erkek egemen
toplumlar yaratr. Bu tr erkeklik deerlerinin
genel kabul grd toplumlara erkek egemen
toplumlar denir. Erkek egemen toplumlarda
her erkek bu egemen erkeklik deerlerine sahip
deildir; akll, gl, dayankl, riskleri gze alabilen, savafl....bu deerler zaten birok erkek
iin gereklefltirilmesi olanakszdr. Ama bu deerlere sahip grnen erkekler ayrcalkl ve ncelikli olur; nemli iktidar konumlarn ellerinde
tutarlar. Dier erkekler (iflbirliki, dfllanmfl, marjinal, sessiz onaylayc vb..) bu deerleri kabul
eder ya da sessizce karfllayp karfl kmazlar.
Baz kadnlar da -genel anlamda kadnlar aflalayan, dfllayan deerler olsa da) bunu onaylarlar ve bundan bir kar elde ederler. Bu tr toplumsal iktidar iliflkilerine hegemonik erkeklik
dzeni denir.
N
A M A
N
A M A
Modern endstri toplumlarnda erkek iflgc ile

aile reislii arasndaki iliflkiyi zetleyebilmek.
Modern endstri toplumlarnda endstriyel makine erkek bedeninin kas gcne gre tasarlanmfl ve onunla btnleflmifltir. Endstri iflisi bu
nedenle genellikle erkek olmufl ve kadnlar endstri retiminden dfllanarak modern ailelerin
ev kadnlar haline gelmifllerdir. alflarak para
kazanma ve ailesini geindirme modern erkek
kimliinin ayrlmaz bir zelliidir. Erkekler bunun karfll olarak aile reisi olarak tanmlanmfltr. Kadnlar ise ev kadn ve anne olmufl ve
bu nedenle cretli olarak alflsalar bile ya yarzamanl alflmfllar ve her koflulda da ev ifllerinden sorumlu tutulmufllardr.
Egemen erkeklik deerlerinin g, beden, spor
arasnda kurduu iliflkinin biimlerini ifade edebilmek.
Modern toplumlarda erkek egemenliinin kuruluflunda erkek bedeninin ve onun kas gcnn
g sembol olarak gsterilebilmesinin rol
nemlidir. Erkek bedeni, boks, grefl, karate, futbol gibi erkek sporlar araclyla disiplin altna
alnr; sertlik, dayankllk, savafllk gibi davranfllara alfltrlr. Bu tr davranfllar beceremeyen
ya da katlmak istemeyen erkekler dfllanp ikincillefltirilir. Kadn bedeni ise gsz ve zayf olarak tanmlanarak birok spor faaliyetlerinden dfllanr: pasiflefltirilir. Kadnlarn ve erkeklerin bedensel kapasitelerinin gl-zayf olarak ayrfltrlmas en yaygn biimde okullardaki spor derslerinde ocuklara ve genlere retilir.
188
N
A M A
Erkeklik ile fliddet arasndaki iliflkiyi tanmlayabilmek.

Erkek egemen toplumlarda erkeklerin doal yaplar gerei fliddet kullanmaya yatkn olduklar
dflnlr. Erkeklik yapsnn- hormonlarn- erkekleri fliddet kullanmaya ittiine inanlr. Oysa
ki bilimsel arafltrmalar bunu dorulamaz. Tersine erkekler ok kk yafllardan fliddeti renerek yetifltirilirler. Erkeklerin fliddet kullanarak
kendilerine toplumda, ailede yer amalar ve itaat ettirmeyi renmeleri birok toplumsal kurumun desteiyle olur. fiiddet erkeklere erkek
sporlar, askerlik hizmeti, ailenin/kadnlarn namusunu koruma gibi ok eflitli nedenlere retilir. Eril fliddetin en yaygn biimi evii-aile ii
fliddettir.
N
A M A
Endstri-sonras toplumlarda erkek egemenliinin nasl deifltiini zetleyebilmek.

Yafladmz toplumlar nemli deiflimler geiriyor. Endstri toplumlarnn esnek-retim sistemlerine geifliyle endstri-sonras toplumsal alanlarn ortaya kfl erkeklerin tam-gn ve emeklilik garantili istihdam koflullarn zorlafltryor; geici, garantisiz ifller ve esnek alflma yaygnlaflyor. Bir ifl garantisi olmayan erkein aile kurma
ve onu ynetme ile elde edecei erkeklik konumu krize girmifl oluyor. Bunun yan sra artan
kadn istihdam ve gmen ifli oran mevcut ifllerin paylaflmnda eski ve yeni ifliler arasnda
atflmalara yol ayor. Yabanc ve gmen dflmanl yeni rklk ve milliyeti fliddet gen ve
yoksul erkekler arasnda yaylyor. Stat ve gelir
kayb yaflayan alt-snf erkekler bu kayplarn
yeni erkelik tarzlar ve fliddet gerekeleri yaratarak telafi ediyorlar.
8. nite - Erkeklik
189
Kendimizi Snayalm
1. Toplumsal cinsiyet nedir?
a. nsanlarn doufltan gelen cinsiyet zelliklerini
anlatr.
b. Toplumdaki cinsel iliflkileri anlatr.
c. Cinsiyet kimliklerini toplumsal iliflkilere gre flekillendiini anlatr.
d. Cinselliin toplumsal mekanizmalarla denetimini anlatr.
e. Erkeklerin ve kadnlarn toplum iindeki davranfllarn anlatr.
2. Afladakilerden hangisi cinsiyet farklar rejiminin
tanmdr?
a. Cinslerin yaratlfltan farkl yetenek ve kapasiteleri olmasndan doan ayrmlara denir.
b. Cinslerin farkl ifller yapmalarndan doan yaflam biimlerine denir.
c. Cinslere atfedilen farkl zelliklerin iktidar iliflkileri yaratmas ile ortaya kan toplumsal dzendir.
d. Kadnlar ve erkekler arasndaki atflmalar anlatr.
e. Erkeklerin ve kadnlarn toplumda birbirine zt
davranfllarn anlatr.
3. Afladakilerden hangisi erkek egemen toplum tanmdr?
a. Erkeklerin btn iflleri yapt toplumlara denir.
b. Erkeklerin kadnlar zerindeki zor kullanma
haklar olan toplumlar anlatr.
c. Kadnlarn btn iflleri yapt ve erkeklerin sadece hkmettii toplumlara denir
d. Erkeklere atfedilen zelliklerin ve erkeklik deerlerinin nemli, stn ve ayrcalkl olduu
toplumlara denir.
e. Erkeklerin fliddet kullanarak kazandklar dzenin addr.
4. Afladakilerden hangisi Hegemonik erkeklik dzeninin tanmdr?
a. Btn erkeklerin btn kadnlar zerinde tahakkm kurduu toplumsal dzenin addr.
b. Egemen erkeklik deerlerin temsil eden aznlk
bir grup erkein iktidarnn dier erkeklerin ve
kadnlara bir biimde kabul ettirildii toplumsal
dzenin addr.
c. Her bir erkein her bir kadn hakknda karar
verme, hkmde bulunma yetkisinin olduu
toplumsal dzenin addr.
d. Kadnlarn hi bir sz ve karar yetkisine sahip
olmadklar toplumsal dzenin addr.
e. Erkekler arasnda tam bir eflitliin ve dayanflmann saland toplumsal dzenin addr.
5. Afladakilerden hangisi modern toplumlarda erkeklerden gelir getirici alflma beklenmesinin nedenlerinden biridir?
a. nk kadnlar ocuklara baktklar iin alflamazlar, erkekler de kadnlarn ve ocuklarn geimini salamak zorundadr.
b. Erkekler retim iin alflmak zere yaratlmfltr
ve alflmasalar baflka ifllerde baflarl olamazlar.
c. Erkekler parann ynetimine yatkn ve bu konuda becerikli olduklar iin para karfll alflmay tercih ederler.
d. Endstri toplumu erkek kas gcn endstri makineleri ile birlikte retime soktuu iin erkeklere
verilen toplumsal sorumluluk bu tr alflmaktr.
e. Tarihte her zaman zaten erkeler alflp kazanmfltr.
6. Modern ailenin oluflumunda erkekler neden -hukuki, ahlaki ve kltrel olarak- aile reisi olmufltur?
a. Erkekler alflarak para kazanma ile grevlendirilince bunun karfll olarak ailenin ynetimin
stlenmeleri de mmkn olmufltur.
b. Erkeklerin ynetme yetenei olan insan tr olarak bu grevi yerine getirmesi doaldr.
c. Kadnlar evin dflnda ifller yapmak istemedikleri iin aileyi ynetmek erkeklere kalmfltr.
d. Erkekler gemiflten gelen stnlkleri ile zaten
hem aileyi hem toplumu ynetme hakkn ellerinde tutarlar.
e. Tarih boyunca erkekler ynetmifl kadnlar da ocuk yetifltirmifltir, baflkas dflnlemez.
7. Modern toplumlarda gl olmak neden mekanik
ifl yapabilme kapasitesi olarak erkek bedeninin kas yapsyla iliflkilendirilmifltir?
a. nk sadece kas ile yaplan ifller g salar.
b. Kadn bedeni gszdr ve kas yaps nemli ifller yapmaya elveriflli deildir.
c. Gl olmak kasl bedene sahip olmak demektir, zaten gl olmayanlar kendilerini koruyamazlar, gszdrler.
d. Erkek egemen deerler erkek bedeninin kas yapsn g sembol olarak tanmlar.
e. yledir nk erkeklerin ifl yapma kapasitesi
sayesinde toplumsal yaflam devam eder.
190

8. Okullardaki beden eitimi dersleri kadn-erkek ayrmn gl beden-zayf beden olarak nasl kurar?
a. Bedeni zayf olanlar zaten sporlar gerektii gibi
yapamazlar, bu ayrm kanlmazdr.
b. Kz ocuklar da istedikleri sporlar yapabilirler,
byle bir ayrm yoktur.
c. Beden eitimi dersleri erkek ocuklarn kas ve
g gelifltirici sporlara, kz ocuklarn da bedenleri hafif ve zorlamayacak sporlara ynlendirirler. Bu nedenle gl-zayf beden ayrm kadn-erkek ayrm ile iliflkilenir.
d. Zaten erkelerin bedenleri gldr ve kadnlarn yapamayacaklar sporlar ancak erkekler yapabilir.
e. Baz erkekler de ar sporlar yapamazlar.
1. c
2. c
3. d
4. b
5. d
6. a
7. d
9. Bilinen fliddet olaylarnn byk bir ksmnda neden

failler erkektir?
a. Erkekler fliddet kullanmak zere eitilir ve teflvik edilirler. Bu sayede erkek bedeni koruyucu,
savafl, namus bekisi olarak kullanlabilir.
b. Erkekler doal yaplar gerei kanlmaz olarak
fliddet kullanrlar.
c. Kadnlar evden dflar ok kmadklar iin kavga ve atflma olaylar genellikle erkekler arasnda geer ve erkekler fail olarak grlr.
d. Kadnlar da en az erkekler kadar fliddet olaylarna karflrlar, bu nedenle soru doru deildir.
e. fiiddet kullananlar sadece baz erkeklerdir, tmne genellenemez.
10. Ev-ii ya da aile-ii fliddetin failleri neden ounlukla erkeklerdir?
a. Kadnlar da ocuklara ynelik fliddet uygular.
Bu nedenle ev-ii ya da aile-ii fliddet cinsiyet
temelli deil kltrel temellidir.
b. Erkek egemen deerler ve kurumlar erkekleri
ev ve aile iliflkilerinde stn ve ayrcalkl klmfltr. Bu nedenle erkekler kendilerine itaat edilmeyince fliddet uygularlar.
c. Kadnlar ve ocuklarn ynetimi aile reisi olarak
erkeklere aittir. Bu nedenle kurallara uymayanlarn aile reisi tarafndan cezalandrlmas doaldr.
d. Aile sevgi ve sayg iliflkilerinin olduu yerdir,
orada fliddet olmaz.
e. Aile iliflkilerinde sevgi de cezalandrma da doaldr.
8. c
9.a
10. b
Yantnz yanlfl ise Modern Toplumlarda Cinsiyet Farklar ve Toplumsal ktidar liflkisi bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modern Toplumlarda Cinsiyet Farklar ve Toplumsal ktidar liflkisi bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Erkek Egemen Toplum
bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Erkek Egemen Toplum
Yantnz yanlfl ise Endstrileflme, Erkek Emei ve Modern Erkeklik bafllkl blm gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Erkek Egemenliinin Deiflen Yz bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bedenin Cinsiyeti ve Erkeklik bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bedenin Cinsiyeti ve Erkeklik bafllkl blm gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Erkeklik ve fiiddet liflkisi
Yantnz yanlfl ise Erkeklik ve fiiddet liflkisi
8. nite - Erkeklik
191
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Adams, R. ve D. Savran,(Eds.) (2002). The Masculinity

Studies Reader. Oxford: Blackwell.
Archer, J. (Eds.) (1994). Male Violance. London:
Routledge.
Atay, T. (2004). Erkeklik En ok Erkei Ezer! Toplum
Egemen erkeklik deerlerine uyum salamak gerekleflmesi ou zaman olanaksz, istenmeyebilecek davranfllar olabilir. Baz erkekleri hemcinsleri ile atflma
yaflamak, kadnlarla uyumsuz olmak istemeyebilir. Bu
nedenle birok erkek bu tr deerlerin anlamsz olduunu dflnr. Daha eflitliki ve fliddetsiz bir yaflam
tercih eder. Kendini bu ynde deifltirir. Bu tr deiflimleri yaratan etkilerin baflnda fliddetsiz toplum ve
fliddet karflt erkeklik ile ilgili dflnceler, kadnlarn
eflitlik iin mcadeleleri ve bunu erkeklere anlatp kabul ettirmeleri gelir. ocukluunda ya da yetiflkin yaflamnda ok fazla fliddet yaflamfl ve farkl nedenlerle dfllanmfl erkeler her trl eflitsizlie ve fliddete karfl kacak bir bilin gelifltirebilirler. Muhalif, eflitliki, fliddet
karflt, kadn dostu, pro-feminist erkekler olabilir.
Sra Sizde 2
Bugn yafladmz toplumlarda ok sayda erkein fliddet karflt olduunu, kendini ve bedenini bir fliddet arac olarak kullanmay reddettiini gryoruz. Eline silah
almay reddeden, kadnlara karfl erkek fliddetini nlemek iin rgtlenerek erkekleri fliddetten vazgeirmeye alflan erkeklerin says artyor. Birok baflka erke
askere gitmeyi reddederek bunun yerine topluma yararl bir hizmet yapma hakknn verilmesini istiyorlar.
Vicdani red hakk olarak tanmlanan bur hak artk gnmz demokratik toplumlarnda kabul edilen temel
bir insan hakk haline geliyor. Birok lkede erkelere,
askerlik hizmeti yerine, yaflllara bakma, evre projelerinde alflma, temizlik ve yol ifllerini yapma gibi seenekler sunulabiliyor. Baflka tr kamu hizmeti yaparak
erkelere topluma karfl ykmllklerini yerine getirme
hakk verilmesine vicdani red diyoruz.
ve Bilim, Gz (101).11-30.
Ayta, A. M. (2007). Ailenin Serencam: Trkiyede
Modern Aile Fikrinin Oluflmas. stanbul: Dipnot
Yaynlar.
Baxter, J. ve M. Western (eds) (2001). Reconfigurations
of Class and Gender. California: Stanford University
Press.
Bora, T. (2007). Erkeklik ve Futbol, KAOS-GL, Dosya: Erkeklik. (32).
Brod, H. (1987). The Making of Masculinities: The
New Mens Studies. Boston: Allen & Unwin.
Bowker, L. H. (eds.) (1998). Masculinities and Violence.
California: Sage Publication.
Bourdieu, P. (1990). Masculine Domination. Cambridge: Polity Press.
Brickell, C. (2005). Masculinities, Performativity, and
Subversion, Men & Masculinities, 8(1), 24-43.
Carrigan, T., Connell, B. & J. Lee (1985). Towards a New
Sociology of Masculinity, Theory and Society,
(14/5).
Catano, J. (2000). Entrepreneurial masculinity: Re-tooling the self-made men, Journal of American&
Comparative Cultures, (23/2). 1-8.
Clatterbaugh, K. (1998). What is problematic about
masculinities? Men and Masculinities, (1/1), July.
24-45.
Cohen, D. (1995). Erkek Olmak. ev. Yusuf Alogan.
stanbul: Alan Yaynclk.
Connell, R. W. (1987). Gender and Power: Society,
the person and sexual politics. Stanford: Stanford University Press.
Connell, R. W. (1989).Toplumsal Cinsiyet ve ktidar.
ev.Cem Soydemir. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Connell, R. W. (1995). Masculinities. Cambridge: Polity Press.
Connell, R. W. (1998). Cashing out the patriarchal dividends: An interview with R. W. Connell, by L.
Ouzgane ve D. Coleman, Jouvert: A Journal of
Postcolonial Studies, (2/ 1).
192
Connell, R. W. (2002a). Gender. Cambridge: Polity

Press.
Connell, R. W. (2002b). On hegemonic masculinity
and violence: Response to Jefferson and Hall,
Theoretical Criminology, (6/1). 89-99.
Connell, R.W. (2005a). Growing up masculine:
Rethinking the significance of adolescence in the
making of masculinities, Irish Journal of
Sociology, (14/2). 11-28.
Connell, R. W. (2005b). Globalization, Imperialism,
and masculinity, (Eds. M. Kimmel, J. Hearn, R.W.
Connell). Handbook of Studies on Men
&Masculinities. California: Sage.
Connell, R.W. & Wood, J. (2005). Globalization and
Business Masculinities, Men & Masculinities, (7/4),
April. 347-64.
Connell, R.W., Hearn, J. & Kimmel, M. S. (eds.) (2005).
Handbook of Studies on Men & Masculinities.
California: Sage Publications.
Collinson, D. L. & Hearn, J. (1996). Breaking the Silence: On Men, Masculinities and Managements, Men
as Managers, Managers as Men. California: Sage
Publication.
Collinson, D. L. & Hearn, J. (2005). Men, Masculinities
in Work, Organizations, and Management, (Eds. M.
Kimmel, J. Hearn & R.W. Connell). Handbook of
Studies on Men &Masculinities. California: Sage
Publication.
Cromptton, R. (2001). The Gendered Restructuring of
the Middle Classes, (Eds. J. Baxter & M. Western).
Reconfigurations of Class and Gender. California: Stanford University Press.
Demetriou, D. (2001). Connells Concept of Hegemonic
Masculinity: A Critique, Theory and Society, (30).
Demren, . (2006). Erkeklik Arzusu ve Kahvehane:
Ankara Yatkevler Gecekondu Mahallesinde
Erkekliin nflas. Hacettepe niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Antropoloji Anabilim Dal. Yaynlanmamfl Doktora Tezi.
Donaldson, M. (1993). What is Hegemonic Masculinity?, Theory and Society, (22).
Ferber, A. L. (2000). Racial Warriors and Weekend Warriors: The Construction of the Masculinity in Mythopetetic and White Supremacist Discourse, Men and
Masculinities, (3/1) July. 30-5.
Gardiner, J. K. (eds.) (2002). Masculinity Studies

&Feminist Theory. New York: Columbia
University Press.
Gorely, T., Holroyd R. & Kirk, D., (2003). Mascularity,
the Habitus and Social Construction of Gender:
Towards a Gender-Relevant Physical Education,
British Journal of Sociology of Education,
(24/4).
Grogan, S. & Richards, H. (2002). Body Image: Focus
Groups with Boys and Men, Men and
Masculinities, (4/3), January. 219-232.
Hall, S. (2002). Daubing the Drudges of Fury: Men, Violence and the Piety of the Hegemonic Masculinity
Thesis, Theoretical Criminology, (6/1). 35-61.
Hearn, J. (1998). The Violence of Men: How Men Talk
about and How Agencies Respond to Mens
Violence to Women. California: Sage Publication.
Hearn, J. (2001). Men and Gender Equality: Resistance,
Responsibilities and Reaching out: Keynote Paper,
Men and Gender Equality, 15-16 Mart 2001, sve.
Hearn, J. (2004). From Hegemonic Masculinity to the
Hegemony of Men, Feminist Theory, (5/1). 49-72.
Hill, J. (2005). Sports Stripped Bare: Deconstructing
Working-Class Masculinity in This Sporting Life,
Men & Masculinities, (7/4). 405-423.
Hobson, B. & Morgan, D. (2002). Introduction, (Eds.
B. Hobson). Making Men into Fathers: Men,
Masculinities and the Social Politics of
Fatherhood. Cambridge: Cambridge University
Press.
Howson, A. (2004). The Body in Society. Cambridge:
Polity Press.
Kandiyoti, D. (1994). Trk Toplumunda Erkek Egemenliinin zmlenmesine Ynelik Notlar, Cariyeler, Baclar, Yurttafllar. (ev. Aksu Bora vd.).
stanbul: Metis Yaynlar. ss. 169-180.
Kandiyoti, D. (1994). Erkeklik Paradokslar: Ayrmcln Yafland Toplumlar zerine Baz Dflnceler,
Cariyeler, Baclar, Yurttafllar. (ev. Aksu Bora
vd.). stanbul: Metis Yaynlar. s. 181-201.
Kaufman, M. (2001). The Construction of Masculinity
and the Triad of Mens Violence, (Eds. M.S. Kimmel
& M.A. Messner), Mens Lives. (5th ed.). Boston:
Allyn and Bacon.
Kimmel, M. S.,(1992). Foreword, (Eds. Steve, Craig).
Men, Masculinity and the Media. California: Sage
Publication.
8. nite - Erkeklik
Kimmel, M. S. (2002). The Birth of Self-Made Man,

(Eds. R. Adams & D. Savran), The Masculinity
Studies Reader. Oxford: Blackwell. 135-152.
Kimmel, M. S. (eds.), (2004). The Gendered Society
Reader. New York: Oxford University Press.
Kimmel, M. S. (2005). Globalization and its Mal(e)
Contents, (Eds. R. W. Connell, J. Hearn, M. &
Kimmel, M.), Handbook of Studies on Men
&Masculinities. California: Sage Publication.
Kimmel, M.S. & Messner, M.A. (eds.), (2001).
Introduction, (Eds. M.S. Kimmel & M.A. Messner),
Mens Lives. (5th ed.). Boston: Allyn and Bacon.
Koca, C. & Bulgu, N. (2004). Spor ve Toplumsal Cinsiyet: Genel Bir Bakfl, Toplum ve Bilim (103).163184.
MacInnes, J. (1989). The End of Masculinity: The
Confusion of Sexual Genesis and Sexual
Difference in Modern Society. Buckingham:
Open University Press.
Marusa, J. (1997). Urban White Working Class Males
and the Possibilities of Collective Anger: Patrolling
the Riley Road, The Urban Review, (29/2). 97112.
Messner, M. A. (2001). Boyhood, Organized Sports,
and the Construction of Masculinities (Eds. M.S.
Kimmel & M.A. Messner), Mens Lives. (5th ed.),
Boston: Allyn and Bacon.
Morgan, D. (2005). Class and Masculinity, (Eds. Connell, R. W., Hearn, J. & Kimmel, M.), Handbook of
Studies on Men &Masculinities. California: Sage
Publication.
Nagel, J. (1998). Erkeklik ve Milliyetilik: Ulusun nflasnda Toplumsal Cinsiyet ve Cinsellik, (Der.) Ayfle
Gl Altnay. Vatan, Millet, Kadnlar. (ev. Aksu
Bora). stanbul: letiflim yaynlar, 2000. 65-102.
Pease, B. (2000). Recreating Men: Postmodern
Masculinity Politics. California: Sage Publication.
Polat, N. (2008). Cinsiyet ve Mekan: Erkek kahveleri,
Toplum ve Bilim, (112).
Sancar, S. (2009). Erkeklik: mknsz ktidar/ Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler. stanbul: Metis
Yaynlar.
Segal, L. (1992). Ar ekim- Deiflen Erkeklikler
Deiflen Erkekler. ev. V. Ersoy. stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
Selek, P. (2008). Srne Srne Erkek Olmak, stanbul: letiflim Yaynlar.
193
Skelton, C. (2002). Constructing Dominant Masculinity

and Negotiating the Male Gaze, International
Journal of Inclusive Education, (6/1). 1-31.
Therborn, G. (2004). Between Sex and Power, Family
in the World 1900-2000. London: Routledge.
Toplum ve Bilim, 2004, Erkeklik zel Says, Gz,
(101).
Trker, Y. (2004). Erk ile Erkek, Toplum ve Bilim, Erkeklik zel Says, Gz, (101). 8-10.
Young, I. M. (1990). Throwing Like a Girl and Other
Essays in Feminist Philosophy and Social
Theory. Bloomington: University of Indiana Press.

Toplumsal Cinsiyet Calismalari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toplumsal Cinsiyet Calismalari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2312

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

Feminist Teoride Almlar ....................................................

TEKNOLOJK DEfiMELERN KADIN EME LE LfiKS ......................

BR ARACI OLARAK REKLAM......................................................................

fiiddet ........................................................................................ 118

Cinsellik ve Beden ................................................................... 140

Erkeklik ..................................................................................... 168

TOPLUMSAL CNSYET ALIfiMALARI

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Feminist Teoride Almlar

Feminist teori ve hareketin geliflim srecini ifade edebilmek.

FEMNST BLNCN GELfiME SREC

Mary Wollstonecrafta gre

Kadn Haklarnn Savunusu

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

1. nite - Feminist Teoride Almlar

SANAYLEfiME, MODERNLEfiME, ULUS-DEVLET VE

Modernleflme sreleri ile feminizm arasndaki iliflkiyi kavrayabilmek.

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

Yeni Feminizm ve Kz Kardefllik

Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori iinde yol at

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Kolektif sorumluluk ilkesi,

Kolektif sorumluluk anlayfl,

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

Feminist teori ve hareket

Denise Riley (1987)e gre,

POST-MODERN DNEMDE FEMNZM

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Hak Eflitliine Vurgu: Liberal Feminizm

Bedene ve Cinsellie Vurgu: Radikal Feminizm

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

Snfsal Farklla Vurgu: Marksist Feminizm

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Uzlafltrc Bir Yaklaflm: Sosyalist Feminizm

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Evrensellik le Yerellik Arasndaki liflki ya da Feminizmin

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

rektiini aklar. Farkl bask deneyimleri farkl zgrleflme hayalleri yaratmakla

Farkllklara Duyarln Sonular: Feminist Teoride Yeni

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

Toplumsal nfla Feminizmi

POST-MODERN YAKLAfiIMIN ELEfiTRS

Post-modern feminist yaklaflmn elefltirisini deerlendirebilmek.

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Ataerkil Sisteme Karfl Mcadeleden Vazgeilemez

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

olduunun kabul edilmesiyle insan haklar hukukunda ve uluslar aras hukukta

Farkllklarmzla ve Onlara Ramen Birlikte

1. nite - Feminist Teoride Almlar

Feminist teori ve hareketin geliflim srecini ifade

Kadnlar arasndaki farkllklarn feminist teori

Toplumsal Cinsiyet alflmalar

6. Cinsiyetin sylemsel bir performans olduunu syleyen kimdir?

2. Afladakilerden hangisi feminist bilincin geliflmesinin nkoflullarndan deildir?

7. Maddeci feminizmin ayrt edici nitelii nedir?

3. kinci Dalga Feminizmin ayrt edici zellii hangisidir?

8. Cinsiyetin icra edilen bir fley olduunu savunan