Tanzimat Donemi Turk Edebiyati-1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2313

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1310
TANZMAT DNEM TRK

EDEBYATI-I
Yazarlar
Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ (nite 1-5)
Yrd.Do.Dr. Cafer GARPER (nite 1-5)
Editrler
Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ
Do.Dr. Zeliha GNEfi
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe
r.Gr.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Ayfer olak
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I
ISBN
978-975-06-0987-9
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 19.200 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Austos 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan.............. ...........
DNYADAK AYDINLANMACI SRE VE 19. YZYIL ............................

OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK,
GVEN SENDROMU.....................................................................................
DEfiEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VE
BOZGUNUN fiOK DALGALARI....................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
5
7
10
11
13
13
13
Osmanl Devletinde adafllaflma ......................................... 14

HAZIRLIK DNEM VE LK DENEMELER .................................................
OKULLAR, EVRLER, GAZETELER............................................................
Okullar ...........................................................................................................
eviriler..........................................................................................................
Gazeteler........................................................................................................
TANZMAT FERMANI....................................................................................
MODERNLN NCLER .........................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
2. NTE
15
16
16
16
18
19
21
30
31
32
33
33
33
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 1 (1. Kuflak) .......34

EDEBYATIN DEfiMEYE BAfiLAMASI ......................................................
Eski ileYeni Arasnda: kif Pafla ..................................................................
Klasik fiiirin Son Buluflmas: Encmen-i fiuar...........................................
YENLN BAfiLAMASI VE NCLER........................................................
Yeniliin ncs: brahim fiinasi.................................................................
Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Namk Kemal.........................................
Eskiyle Yeni Arasnda Tereddt: Ziya Pafla.................................................
Pozitivizmin ve Bilimin Yceltilmesi: Sadullah Pafla ..................................
DLN, fiEKLN VE SLUBUN DEfiMES ..................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
1. NTE
35
38
40
40
41
42
44
47
48
52
53
54
54
55
3. NTE
iv
indekiler
4. NTE
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 2 ....................... 56

KNC KUfiAIN fiRNN DAYANDII LKELER VE GENEL
NTELKLER .................................................................................................
YENLEfiMENN KNC KUfiAI VE TEMSLCLER...................................
nc ve Kuramc: Recaizade Mahmut Ekrem ............................................
fiiirde Byk rperifl: Abdlhak Hmit Tarhan ..........................................
Neo-Klasik: Muallim Nci .............................................................................
Yenileflmenin kinci Kuflanda fiekil Deiflmeleri......................................
YENLEfiMENN NC KUfiAI: ARA NESL.........................................
Klasik Edebiyat Srdrmek steyenler .......................................................
Eski ile Yeni Arasnda Yer Alanlar...............................................................
Yenilikiler ...................................................................................................
Tablo Alt fiiir ...............................................................................................
Dzyaz fiiir (Mensur fiiir).............................................................................
zet................................................................................................................
5. NTE
57
58
59
62
64
66
66
67
68
69
70
71
73
74
75
75
75
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1(1. Kuflak). 76

TRK ROMANININ DOUfiU VE LK RNLER ....................................
BATILI YOLDA LK ROMAN DENEMES: TAAfifiUK-I TALAT VE FTNAT
GELENEKLE YENLK ARASINDA: AHMET MTHAT EFEND VE
ROMANLARI .................................................................................................
EDEB ROMANIN YOL AICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI .........
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
77
78
81
88
92
93
94
94
94
nsz
nsz
Osmanl-Trk modernleflmesinin zorunlu bir bafllangc olan Tanzimat, 1839daki ilanndan yaklaflk 20 yl sonra edeb alanda ilk rnlerini verir ve daha ok da
edeb alanda kendini hissettiren bir kavram olur.
adafllaflma perspektifli bir deiflim ve dnflm hamlesinin ad olan Tanzimat, byk teknolojik atlmlar yapmfl Bat dnyasna karfl var olma mcadelesi veren Osmanl iin son flanst. Ancak dnem aydn ve yazarlarnn, matbaay
yaklaflk 300 yl sonra almfl Osmanl toplumunu byk bir adafllaflma hamlesine hazrlamada; yurttafllk ve demokrasi bilinci oluflturma, birey olarak hak ve sorumluluklarn retme/isellefltirme gibi byk sorumluluklar da vard. Bu nedenle Tanzimatn I. dnem sanatlar, edebiyatn sosyal fayda ilkesini n plana
kardlar ve edeb eserleri bir tr modernleflme/aydnlanma arac olarak kullandlar.
Tanzimat Dnemi Trk edebiyat, yeni Trk edebiyatnn ilk dnemidir. Yakn
zamana dek dnemin flair ve yazarlar kendi ierisinde bafllca iki kuflak halinde
deerlendirilirdi. Fakat sonralar Tanzimattan sonraki dnem olan- Servet-i Fnuna geifli hazrlayanlar anlamnda bir ara kuflaktan sz edilmeye baflland.
Bylece Tanzimat Dnemi Trk edebiyat kendi iinde dnem olarak ele alnr oldu. Biz de fliir ve romanla ilgili nitelerimizde bu ara kufla ikinci kuflan
devam olarak ele aldk.
nitelerde kuflann nde gelen edeb kiflilikleri nemli eserleriyle birlikte ele
alnd. Yazarlar ve eserleriyle ilgili temel bilgiler ksaca verildi. lgilenenler, elbette daha genifl bilgiye ulaflmak isteyebilir. Onlara her nitenin sonundaki kaynaklar blmne bakmalarn neririz. steyen o kaynaklardan ok daha genifl bilgiye ulaflabilir.
Deerli rencilerimize baflarlar diler; yazarlarmz ve kitabn kmasnda emei geen btn ilgililere teflekkr ederiz.
Editrler
Prof.Dr. Ramazan Korkmaz
Do.Dr. Zeliha Gnefl
TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Dnyadaki aydnlanma srecinin bafllangc saylan 19. yzyln genel karakteristiini ayrt edebilecek,
Aydnlanma Dnemi ve Sanayi Devriminin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda dnyay nasl biimlendirdii hakknda bir yargya varabilecek,
Aydnlanma sreci ile birlikte deiflen ve geliflen dnyann, gerileme ve fetret devri yaflayan Osmanldaki yansmalarn tartflabilecek,
19. yzylda Osmanlnn sosyo-ekonomik ve kltrel durumu hakknda karfllafltrmal ve elefltirel zmlemeler yapabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Matbaann icad
Aydnlanma Dnemi
Sanayi Devrimi
19. yzyl
Rasyonelleflme ve pozitivizm
Tercme odalar
erik Haritas
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyat-I
Tanzimat
Dneminin Kltrel
Arka-Plan
DNYADAK AYDINLANMA
SRE VE 19. YZYIL
OSMANLININ GENEL DURUMU VE
SURDAK GEDK, GVEN
SENDROMU
DEfiEN DNYANIN
OSMANLIYA ARPMASI VE
BOZGUNUN fiOK DALGALARI
Tanzimat Edebiyatnn
Kltrel Arka-Plan
DNYADAK AYDINLANMACI SRE VE 19. YZYIL
19. yzyl paralanmalar, paylaflmlar ve yeni oluflumlar adr. 19. yzyla gelinceye kadar dnya hi bu kadar huzursuz olmad. Tpk gelecek olaylara kaynak
salayarak nedenleflecek bu dnem, elbette gemifl yzyllarn karm olan bir
sonutu ve bu sonucun ana karakteri, ikilemli (dalist) atflmalarla rlmflt. Bu
a anlayabilmek iin, onu hazrlayan temel nedenler dizgesini iyi kavramak gerekir.
Avrupadaki Rnesans hareketleri de Osmanlnn yenileflme hareketleri gibi biraz zorunlu nedenlerden bafllamflt; stanbulun fethi, deniz ve kara ticaret yollarnn Trklerin eline gemesi, kilisenin akl ve insan iradesini yok sayan dogmatik
basklar vb. gibi nedenler, Batnn kendini radikal bir biimde yeniden sorgulamasn salamflt. Ancak yenileflme olgusunu pragmatik bir alfllar silsilesi biiminde gren Osmanlnn aksine bu hareket, Antik an hmanist dflnceleri zerinde sistemli olarak gelifltiinden kkl ve kalc deiflimleri dourmufl ve tm
dnyay etkilemifltir.
1440l yllardan itibaren Roma ve Floransa Akademilerinde toplanan aydnlar,
sanatkrlar ve dflnrler; daha rasyonel bir dnya algs yaratmak iin Antik a
bilginlerinin eserlerini Latinceye evirmifl ve bu eserler zerine genifl yorumbilimsel tartflmalar yapmfllardr. stanbulun fethediliflinden yl sonra (1456) Gutenberg matbaada ilk kitabn basar. 1519da Martin Luther, ncili Almancaya evirerek Roma Kilisesine karfl savafl aar. Matbaann da katksyla 16. yzyl, Avrupa
iin deta bir ders alflma, snava hazrlk dnemidir. Daha 15. yzylda baslan
eserlerin says dikkate alnrsa matbaann byk bir aydnlanma hamlesi yarataca kolayca anlafllacaktr. Kaynaklar, 1500 yl itibaryla 60n zerinde Alman flehrinde matbaann olduunu syler. Ayrca 15. yzylda Avrupada 1700 matbaa kurulduu ve 15-20 milyon kitabn basld sanlmaktadr.
Batnn Rnesans ile edindii dflnsel birikim, 17. yzylda ngilterede bafllayp 18. yzylda Fransa ve Almanyada geliflecek olan ve bugnk dnyann flekillenmesinde byk katklar bulunan Aydnlanma Dnemini douracaktr. Aydnlanma Dneminin en nemli temsilcilerinden Francis Bacon, Thomas Hobbes
Voltaire, Montesquieu ve Kant gibi dflnrler, n yarglar, dogmalar ve
batl inanlar yerine insanlar akln aydnlnda dflnmeye, deneyle gerekleri
kavramaya, bilinenlerden flphe etmeye ve insan bir bakma dnyalk kaderini
yazmaya davet ederler. Rasyonel bir dnya kurma iddiasndaki bu bireyler iin
stanbulun fethi, deniz ve

kara ticaret yollarnn
Trklerin eline gemesi,
kilisenin akl ve insan
iradesini yok sayan
dogmatik basklar vb. gibi
nedenler, Batnn kendini
radikal bir biimde yeniden
sorgulamasn salamflt.
Batnn Rnesans ile
edindii dflnsel birikim,
17. yzylda ngilterede
bafllayp 18. yzylda Fransa
ve Almanyada geliflecek
olan ve bugnk dnyann
flekillenmesinde byk
katklar bulunan
Aydnlanma Dnemini
dourmufltur.
Akln byk bir deer olarak

ne karlmas ve pozitif
bilimlerle ifllenmesi,
Avrupada 1750den
bafllayarak hzl bir biimde
dnyann gidiflatn
deifltiren Sanayi Devrimini
dourur.
dnya, Orta a kilisesinin belirttii gibi bir strap dura; insan da, doufltan gnaha batmfl bir obje veya kurtarlmay bekleyen kuzular deildir artk.
Akln byk bir deer olarak ne karlmas ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupada 1750de bafllayan ve hzl bir biimde dnyann gidiflatn deifltiren Sanayi Devrimini dourur. Sanayi Devrimi ile birlikte buharn gc, insann gcne
katlmfl ve klen dnyada insann kendine gveni daha da artmfltr. Buharl gemilerin icadyla ticaret yollar -mant ile beraber- deiflmifl, dnyaya bakfl daha
pragmatik bir hale dnflmfltr. Dnya, ifllenebilecek bir hammadde yn, topluluklar/ uluslar ise, iflgc ve pazar kaynaklardr. En azndan aralar ellerinde
bulunduran uluslar, dier toplum ve uluslar byle grmektedirler.
Nesnelerin gizil glerinin, akln aydnlnda keflfedilerek insann gcne katlmas, yeni pazar ve hammadde arayfllar, matbaa ve makineleflmenin biimlendirici etkinlikleri; dnyada sosyal, ekonomik ve askeri olmak zere byk bir sirklasyon meydana getirdi. Bu durum, bireyleri ve toplumlar, tarihin hibir dneminde olmad kadar kendilik sorgulamalarna yneltti.
Orta an skolastik mantna karfl geliflen hmanizm, akl ve bireyi temel eksen alan bir syleme sahipti. Aydnlanma a, bireyin akl ile dnya zerinde yaratt harikalar delil gstererek, aflkn (gksel) nitelikli btn deerleri geersiz
sayyordu. Rasyonelleflmeye ynelik geliflmelerin etrafnda dnd pozitivizm,
bir din gibi dnya zerinde hzla yaylyor ve akl, ycelik alglamalarnn en st
noktasna koyuyordu. 1789 Fransz Devrimi ise btn bu aydnlanma dnemindeki kimlik ve ifllev farkllaflmalarn, ulus ve oulcu katlm lt ile tanmlyor ve
onlara bilimsel ve siyasal meflruluu olan tutarl aklamalar getiriyordu.
Avrupann mutlakiyeti ynetimlerini rkten 1789 Fransz Devriminin ulus ve
oulcu katlm sylemi, dnyadaki geliflmelerin hayli dflnda kalmfl Osmanlnn
fiark Meselesi diye bilinen durumunu, yani, Trkleri Avrupadan atma fikrini
ciddi anlamda engellese de uluslar ve dinler devletine dnflen Osmanly paralayacak sre, yine bu byk devrimden sonra bafllayacakt.
Avrupal devletler, zellikle Fransa ve ngiltere, sanayileflmenin kendilerine
salad byk gle dnya siyasetinin temel belirleyicisi konumunda idiler. Osmanlnn 1740ta Fransaya daha sonra da ngiltere ve dier uluslara tand kapitlasyon haklar, Osmanldaki idari zafiyet ve sanayideki gerilik nedeniyle ekonomik ayrcal aflmfl ve 19. yzylda mparatorluu siyasi vesayet altna sokabilecek
bir tehdide dnflmflt. yle ki, kapitlasyonlardan yararlanmak iin, Avrupa tabiyetine geme isteinde bulunan Osmanl tebaas Hristiyanlarn says, Devletin
egemenliini tartflmaya aacak kadar oktu. zellikle Katolikleri Franszlar, Protestanlar ngilizler ve Ortadokslar Ruslar himaye ediyor ve onlarla ilgili her sorun
byk basklarla Osmanl ynetimini zora sokuyordu.
Avrupadaki sanayileflme srecini kendi bnyesine ok iyi adapte ederek savafl
sanayini ve ordu dzenini ksa zamanda gelifltiren Rusya da Osmanl Devleti iin
yzyln amansz bir tehdidini oluflturmakta idi. Nitekim 19. yzyl sresince Osmanl-Rus Savafllarnn ard arkas kesilmeyecek ve bu durum 1917 Ekim Devrimine kadar devam edecekti. Ancak, Osmanlnn en byk dflman; ar ve ifllevsiz hale gelmifl kurumlar, cahil devlet adamlar ve silah kullanmasn bilmeyen zavall bir esnaf kalabalna dnflmfl ordusu ile kendi iinde idi ve varln koruyabilmesi iin farkl grnt dzeylerinde ortaya kan bu i dflmanlarn yenmek
zorunda idi.
Oysa dnyadaki dflnsel, duyusal ve vicdani deiflimi durdurmak mmkn
deildi ve onu ynlendirmesini bilemeyenler, bu sratli deiflimin hazrlad or-
19. yzyl, sistematik bir

biimde geliflerek yaylan
bireyci, ulusu, aklc
akmlarn yaratt somut
deiflimlerin yan sra,
sanayileflen uluslarn
ekonomik pazar edinme
abalar ve yeni dnya
dzeniyle iyice artan
smrgecilik faaliyetlerinin
de meyvelerini verdii bir
paylaflm a olmufltur.
1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan
tamda asla yaflama olana bulamazlard. flte 19. yzyl, sistematik bir biimde geliflerek yaylan bireyci, ulusu, aklc akmlarn yaratt somut deiflimlerin yan sra; sanayileflen uluslarn ekonomik pazar edinme abalar ve yeni dnya dzeniyle iyice artan smrgecilik faaliyetlerinin de asl meyvelerini verdii bir paylaflm
ann ad oldu.
OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK,

GVEN SENDROMU
1299 ylnda kk bir beylik olarak ortaya kan Osmanl Devleti, dinamik bir yaflam alglamasna sahipti. Geleneksel deer ve kurumlarnn zne zarar vermeden, karfllaflt toplum ve devletlerin kurumsal deneyimlerinden istifadeye her zaman akt.
Orta Asyadan akan g dalgalar ile beslenen, yenilenen bu gen atlm hamlesinin, gemiflte Roma ve Bizans gibi byk devletlerin kurumsallaflmfl idari ve siyasi birikimlerine nem vermesi ve bu deneyimlerden zn kaybetmeden rasyonel bir biimde yararlanmas; ona, doudan gelen Mool ve Timur ordular gibi iki
byk ykm kasrgasna ramen ktada adil ve hkim bir devlet yaps kurarak
mparatorluk dzeyine ulaflma imtiyaz kazandracakt.
16. yzyln sonlarna kadar birok ynyle Avrupadan stn bir ynetim ve
kurumlar dzeneine sahip olan Osmanl Devleti, Batdaki geliflme ve deiflmeleri; diplomatlar, seyyahlar, tacirler, muhtediler, mlteciler (snmaclar) araclyla
sistematik bir tutarllkla deil ama seici bir dikkatle yakinen ve zamannda takip
etmekte idi. Bernard Lewisnin ifadesiyle; 14. yzylda ateflli silahlarla tanflmfl ve
15. yzylda sahra toplarnn baflarlarna zellikle II. Kosova Savafllarnda (1448)
tank olmufl Trkler, asker yenilikler ve harp teknolojisi baflta olmak zere; haritaclk, maden iflletmecilii, eczaclk ve tp gibi konularda bilgi edinmek iin srekli
gayret gsteriyor ve edindii bilgileri ok verimli bir biimde kullanabiliyordu.
Fatih Sultan Mehmetin talyan ressam Gentile Belliniyi stanbula davet
ederek portresini yaptrmas, Venedikten bronz dkm ve kl kn ustalarnn getirtilmesi; onu takip eden sultanlarn ayn flekilde Srbistan, Macaristan ve Polonya,
ge dnemde de talya, Almanya ve Fransadan top dkm ustalar, topu subaylar ve mhendislerin getirtilerek onlardan yararlanlmas, Osmanlnn ksmi de olsa Batya ak ynlerini vurgular. 17. yzyldan itibaren uzun bir sre kesintiye urayan bilgiye ulaflmadaki bu seici ve ifllevsel tavr, yenileflme abalarnn grld 19. yzylda, bir arayfl olarak yeniden gndeme gelecek ve bu ihtiya biraz olsun gmenler ve mlteciler tarafndan karfllanacakt. zellikle 1849da lkemize
snan Polonya-Macar mltecileri, yalnzca Osmanl ordusuna deil, sivil brokrasisine ve kltr hayatna da ok yararl hizmetlerde bulunacaklard.
Ancak yaflam, tpk Osmanlnn kurulufl ruhundaki gibi dinamik bir sreti ve
bu sre kkl, ciddi, srekli deiflim ve geliflim diyalektii zerinde ifllemekte idi.
Osmanlnn asl kmaz, 16. yzyln ortalarndan itibaren askeri, ilmi ve iktisadi
sahalarda bozulan kurumlarna yeni bir dinamizm kazandracak yenilik hamlesini
bir trl yapamayflnda, daha da kts, byle bir hamlenin gereksizliine inanr
hale gelmesinde yatmaktayd. zellikle Osmanl aydn ve idarecilerinin bylesine
bir problem yitimine uramalar ve dnyaya bakfllarndaki daralmann elbette birok nedenleri vard. Bunlarn en baflnda gelen ve flphesiz en acmasz olan; yaklaflk drt yz yllk mutlak bir dnya hkimiyetinin oluflturduu aflr kendine gven duygusu idi. Bu aflr gven duygusu, onu kaygdan uzaklafltrarak savunma ve
gvenlik reflekslerinin zayflamasna ve bir sre sonra da fel olmasna neden olacakt. Oysa kayg, ontolojik anlamda insan kuran bir itkidir; bireyin ve toplumlarn geleceini biimlendirir. Kayglarn yitiren birey ve toplumlar, gelecek tasarmlarn da yitirirler.
Fatih Sultan Mehmet

Kaynak: Bellini 25 Kasm
1480 http: tr. wikipedia. org/
wiki Gentile-Bellini
Sz gelimi Viyana Kuflatmasnn kaldrlmasndan sonra Avusturyada grflmelere katlan Eli Zlfikar Ali Pafla, Viyana Sefaretnamesinde Cenkilerin efradna baklsa hi yiitlik memul olunmaz, tertibe ziyade riayet ederler gibi alayl bir
slup kullanr. Yine Eli Mustafa Efendi, Istlah- Neme (1730) adl eserinde;
neme taifesinin, Osmanl iin gemiflte olduu gibi gelecekte de asla rakip olamayacan byk bir vnme ile anlattktan sonra, son krk elli yllk ilgisizliin,
dnyadan kopmann, durumu ktlefltirdiini de endifleyle belirtir. Ayn yzyln
sonlarna doru III. Selime, 1789 Fransz Devrimi ile ilgili Muvazene-i Politike (siyasal denge) adl bir rapor sunan devrin dfliflleri bakan Atf Efendi, Ruso ve
Volter misll meflhur znduklarn eserleriyle husule gelmifl bir fsk u fcur cmbfl fleklindeki ifadeleriyle dnyay sarsan devrimin ruhunu pek anlamadn ve
ayn gven perspektifinden olaylar deerlendirdiini gsterir. Avrupadaki geliflmelerin temelindeki dflnce birikimini (Volter - Rousseau misll zndklar/n dflnceleri olarak) yakalamas bakmndan isabetli olan bu dikkat, ne yazk ki, st
dzey bir perspektife ulaflamadan daha ok iflin fsk u fcur tarafna asl kalr.
Oradaki geliflmelerin kaynan kuran insanlarn zndk olarak nitelendirilmesi,
zaten kendiliinden bir kapanmay da gndeme getirecektir. Fsk u fcur tanmlamas ise bu kapanma ve kaygszln meflrulafltrlmasn salayan ii boflaltlmfl
gerekelerdir.
Osmanlnn kaygszln besleyen bu snma gerekeleri, bir sre sonra onun
dnyaya karfl tavrn da deifltirmiflti; devletin kuruluflundaki geliflme ve deiflmeye ak dinamik karakter; borlanmalarla infla edilmifl mutantan saraylarn iinde
dnyaya srtn dnen bir miskinlie evrilmiflti. Liyakat ve baflarlar yerine; kulluu, riya ve entrikalardaki manevralar referans alan ykmn ruhu; bir elma kurdu
gibi imparatorluun en gl dnemlerinde sarayn merkezine yerleflmiflti ve onun
geleceini kemirmekte idi. Bu duruma bir rnek vermek gerekirse; gl ngrs, yksek asker dehas ile dedesi Yavuza benzedii iin onun gelecekteki heybetinden rken gler, rettikleri komplo teorilerine Kanuni gibi bir Cihan Sultann da inandrarak fiehzade Mustafann katledilmesine yol amfllard. Bir zaman btn ihtiflamyla dnya siyasetine yn veren Saray; liyakatsiz, ngrsz ve
karc yneticilerin elinde evlatlarn yiyen bir deve dnflmek zere idi. Osmanlnn ykselen gnefli bu katliam ile artk zevale doru bir ivme kazanacakt. Kanuni, daha sonra yapt hatay anlayacak ama tarih de Osmanlnn muhteflem dflflnn durdurulamazlna tanklk edecekti.
Bu aflr gvenin, savunma gibi temel bir yaflam refleksini krlefltirmesi, Osmanlnn daha birok alanda ykmn hazrlayacak gediklerin almasn salayacakt. Yine Kanuni zamannda yabanc devletlere tannan kapitlasyonlar, ileride
byyp geniflleyerek ticari bir imtiyaz olmaktan kacak; devletin siyasi geleceini vesayet altna alan bir tahakkm unsuruna dnflecekti. Yabanc lkelerin
krallaryla sadrazam dzeyinde grflen Osmanl Sultan, itibarnn kesinliini btn zamanlara matuf bir deer olarak grme yanlgsna da dflmfl ve devletin dfl
iliflkilerini yrtebilecek yabanc dil bilen elemanlar bile yetifltirememiflti.
Bab- Ali dfl iliflkilerinde, gayr-i mslimlerden ve bilhassa Fenerli aristokrat
Rum ailelerin Romada eitim grmfl, Bat dillerini iyi bilen bireylerinden istifade
etmekte idi. Osmanlnn gl dnemlerinde, bunlarn ok byk yararlar da olmufltu. Ancak Fransz Devrimiyle birlikte dnyada geliflen ulusculuk akmlar,
matbaay Trklerden daha erken kullanan gayr- mslim teba ve zellikle Rumlar
arasnda yayldka, bu irtibatlandrma havalesi de tersine ifllemeye bafllayacakt.
Nitekim, yenileflme dnemindeki ilk kriz, bu tr dil bilen memurlarn yetifltirilme-
si iin alnacak tedbirlerde ortaya kmfltr. 1821-1825 yllar aras Morada kan
Rum isyanlar Rumlarn Bab- Alideki gvenilirliklerini tamamen sarstndan, ortaya kan tercman ihtiyacn karfllamak zere Tercme Odas diye yeni bir kurum ihdas ediliyor (1821) ve burada, teba-y sadka olarak bilinen Ermenilerle birlikte Trk hariciye memurlar da yetifltirilmeye alflyordu. Tanzimat aydnlarnn
Batya almasnda ve yetiflmesinde bu Tercme Odasnn ok byk hazrlayc
ve ynlendirici rol olacaktr.
Osmanldaki kfln dier nemli nedenlerinden birisi de eitim kurumlarnn bafllangtaki dnyaya ak ynn yitirerek, tamamen iine kapanmas ve pozitif bilimlere ait mantktan uzaklaflmasdr. Batdan gerektiinde savafl teknolojisini ihra eden Osmanl, yalnzca savafl meydanlarndaki stnln salayacak
aralara sahip olmay amalyordu; ama bu aralarn teknolojisini retmeyi veya
teknolojiyi retecek bilgiyi oluflturmay pek dflnmyordu. Zaten Osmanl eitim
kurumlarnn, mevcut haliyle bu dnflm gereklefltirmesi de pek olanakl deildi. Zira, Osmanl medreselerinde, akli ve nakli ilimleri olduu gibi tekrarlayan bir
eitim anlayfl hkimdi. Ulema aklndan ok belleini kullanr; yeni ve flahsi bir
fley ileri srmeyi bidat kabul ederlerdi. Bidat, dnyasal gelenee aykr her iflin
dinsel adan nehyi (itilmesi, yasaklanmas) anlamna alnnca, bu sefer yeni olan
her fley, bidat olarak grlmeye ve bir tepkiler karmaflasnn domasna neden
oldu.
Medreselerdeki ilmi yntemin; ezberlenerek elde edilecek bilgilerin yine ayn
yolla aktarm esasna dayanmas ve yeniliklerin nnn bidatla kesilmesi dolaysyla elefltirel bir ynle bilginin deerlendirilmesi ve yeniden retilmesi yaplamad. Fakat yaflam daima terakki fikri zerine kaimdi ve dnya bu alg krlnn
fark edemedii uzun bir srede kkl deiflmelere uramflt. Matbaay bile kuruluflundan 290 yl sonra alan bir zihniyetin dnyaya intibak edebilmesi, dnyadaki
yerini koruyabilmesi bir yana, yaflayabilmesi dahi mucize idi. Zaten Avrupa lkelerinde yaplan bir toplantda, Osmanlnn durumu, Avrupann hasta adam olarak nitelendiriliyor ve mirasnn geliflmifl lkelerce masada paylafllmas neriliyordu.
Medreselerin bozulma nedenleri ve biimleri hakknda baflka kaynaklardan
da bilgi edinSIRA SZDE
meye alfln.
fi sanayileflme
NELM
Osmanl Devletinin dflnda biimlenen ama modernleflmeD ve
olgularyla yakinen balantl bulunan tm bu olufllar dizgesi, her hlkrda Osmanlnn aleyhine iflleyen bir sreti ve mparatorluun paylafllmasna
gidecek
S O R kadar
U
tehlikeli geliflmeleri iinde barndrmakta idi. Ama zaman durdurmak da mmkn
deildi; geliflen ve deiflen yeni dnya, muazzam bir corafyaya yaylmfl khne
DKKAT
Osmanl dzenine siyasi, ekonomik ve asker alardan arpyor ve mparatorluk
bnyesinde byk gediklerin almasna neden oluyordu.
SIRA SZDE
N N
DEfiEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VE

BOZGUNUN fiOK DALGALARI
AMALARIMIZ
Deiflen dnyann Osmanlya ilk arpfl ve onu ilk defa kendisi hakknda flpheye dflren flok dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar. Viyana bozgunu;
geliflmelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yalnzca
K asker
T A P saysndaki
stnlkle savafllar kazanamayacan kantlar. Bozgun ayrca Osmanl komutanlar arasndaki ekememezlikleri ortaya kard gibi, merkez- evre iliflkilerindeki eski ahengin, gvenin kalmadn da gsterir.
TELEVZYON
NTERNET
Eitim kurumlarnn,
bafllangtaki dnyaya ak
ynn yitirerek, tamamen
iine kapanmas ve pozitif
bilimlere ait mantktan
uzaklaflmas, Osmanldaki
kfln nemli
nedenlerinden birisidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
II. Viyana kuflatmasndan malup ayrlan Osmanl, 16 yl Kutsal ttifak (Venedik, Avusturya, Lehistan, Rusya)a karfl yrtt savafl dolaysyla iyice yorulmufl,
ypranmfl ve Karlofa Antlaflmasn (1699) imzalamaya mecbur kalmflt. Antlaflmaya gre Macaristan btnyle Avusturyaya; Ukrayna ve Podolya, Lehistana;
Azak Kalesi, Rusyaya; Mora Yarmadas ve Dalmaya sahilleri Venedike verilecekti. Ayrca bu devletlerin Osmanlya dedikleri vergiler de artk alnmayacakt. Osmanl mparatorluu, ilk defa toprak kaybediyor ve klyordu.
Karlofa Antlaflmasyla kaybedilen topraklardan ok, paralanmann resmen
onanarak zihinlerdeki stn (ali), gl ve yenilmez Osmanl imajnn zedelenmesi, hatta yklmas daha byk yanklar uyandrmfltr. Nitekim bu antlaflmadan sonra, Osmanl mparatorluu, iki yz yl aflkn bir sre ksmi baflarlarn tesinde bir varlk gsteremeyecek ve Trkleri Anadoludan karmaya kadar varan
meflhur fiark Meselesi konusunun ortaya atlmasna engel olamayacakt.
Baflka nemli bir flok dalgas, gmrklerin afla ekilerek hibir nlem alnmadan yerli sanayinin geliflmifl Avrupa zellikle ngiliz kapitalizminin tahakkmne
haksz bir biimde teslim edilmesi ile bafllar. Genellikle pamuklu dokuma imalat
zerine kurulu Osmanl sanayisi, 1825 ylndan itibaren Avrupadaki makineleflmifl
sistemin ve seri fabrikasyon retim mekanizmasnn piyasay ynlendiren etkilerine izansz ve insafszca almas sonucu yok olma noktasna gelmifltir. 1828 ylnda ngiltereden Trkiyeye pamuklu dokuma ihracatnn toplam 10.834 ngiliz liras iken, yl sonra (1831) bu oran yaklaflk on kat artarak 105.615 ngiliz lirasna ulaflmfltr.
zellikle Manchesterdaki fabrikalarn Osmanl piyasalarna basks, ekonominin belkemii saylan dokumacln, toplumsal yapy altst edebilecek derecede
gerilemesine neden olur. Sz gelimi 1812de flkodrada 600 olan dokuma tezgh
1821de 40a; 1812de Trnovada 2000 olan tezgh says da yine 1821de 200e;
1840ta Bursada 1000 olan tezgh says ise 1847de 75e dflmfl ve binlerce kifli
iflsiz kalmfltr. Osmanl sanayini kflten kurtarmak iin Abdlaziz zamannda iki
kez Sanayi Islah Komisyonu I-II (1864-1866) kurulmufl ve korumac ynteme geilerek; dflardan gelen mallara uygulanan gmrk vergileri yzde 5den, yzde 8e
karlmfltr. Bu balamda Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediyye adl eserinde;
1867-1874 yllar arasnda hayr sahipleri, hazine yardm ve birleflen kk sermayelerle kurulan 7 flirketin, 12 yllk vergi ve gmrk muafiyeti ile koruma altna
alnmasna ramen uzmanlaflma ve iflblmnn olmayfl, pazarlama anlayflnn
gerilii, altyap sorunlar ve nihayet Avrupa sanayinin ezici basks karflsnda fazla
dayanamayan bu flirketlerin ksa srede battn syler. Ekonomiyi dndren
arklarn bylesine basiretsizce durdurulmas, imha edilmesi; Osmanlnn kendini
bir daha toparlayamamasnda ve dfla baml hale gelmesinde en nemli faktrlerden birini oluflturacaktr. Osmanl ynetimi, iflleyen bir ekonomiyi bylesine yok
ettikten sonra, btn midini dflardan ald borlara balamfl ve zamanla egemenliinin vesayet altna alnmasna davetiye karmfltr.
Dier nemli bir flok dalga ise disiplinini kaybetmifl, dflta urad hezimetleri
umursamadan ite zorbala varan bir tahakkm rgt haline gelmifl donanmsz,
disiplinsiz yenieri ordusunun; Avrupann disiplinli, iyi donatlmfl, atefl gc yksek ordular karflsnda almfl olduu yenilgilerle geliflir. Yenieriler son zamanlarna yakn, deil dfltan gelebilecek bir saldry, iteki baz isyanlar dahi bastrmakta aciz kalmfltr.
Osmanl ordusunun belkemiini oluflturan ve onun tarihteki baflarlarn hazrlayan yenieri ordusu, maalesef dier Osmanl kurumlar gibi bozulmufl, ite ve
dflta gvenlii zaafa uratan asi bir tehdit rgt halini almflt. Yenierilerin askerlik dfl ifllerle uraflmalar, ekonomik ve siyasi amalarla askerlikle iliflkisi olmayanlarn yenieri yazlmalar, kurumun yozlaflmasndaki en nemli nedenlerdir.
Tahsin nal bu konuda flu bilgileri verir; Yenierilerin defterdeki kaytlar, hakiki mevcutlarna nazaran pek fazla idi. Maafl, defterdeki kayda gre kard. (...)
Maafl senetleri, piyasada alnp satlan tahviller gibi kymetli bir ticaret emtias olmufltu. Ricalden, ulemadan, halktan bazlar yenieri maafl senetlerini alp satarak varidat temin ederlerdi.
Ordunun yan sra rical ve ulemann da bu kirlenme iine girmifl olmas, Osmanl toplumundaki yozlaflmann ne kadar derin boyutlara ulafltn gsterir. Asker olmayanlar yenieri beratlarn alp satyor ve para kazanyorlard. Harp zaman istenen asker ise yolda yazlr diye, pek ciddiye alnmyor ve savafl grmemifl
acemiler veya savaflamayacak dzeyde yafll ve genler bir bakma zorla cepheye
srlyordu. Bu bakmdan askere alnan oullarna ld nazaryla bakan pek ok
ailenin isyana varan flikayetleri tarihlere gemifltir. Velhasl Osmanl ordusu, 1821
ylnda Morada bafllayan Rum isyann 4 ylda bastramad gibi, daha sonra Mehmet Ali Pafla syan karflsnda da aciz kalmfl ve isyanclar Ktahyaya kadar ilerlemiflti. Ordunun bu teknik adan zayfl ve disiplinden kopuk olmas, zellikle
Ruslarn kk birlikleri karflsnda byk kayplar vermesine ve ar yenilgiler almasna neden oluyordu. Yeni dzenleme ve yneliflleri byk isyanlarla sndren
bu ocak, yeniliki hakan III. Selimi meflhur Kabak syan (1807) ile katlettii
gibi, o zamana kadar yaplmfl pek ok olumlu geliflmeyi de ortadan kaldrmflt.
Dolaysyla, III. Selimin yeniliki balamda devam olan II. Mahmutun yapt en nemli ifllerden birisi, fesat yuvas haline gelmifl bulunan bu kurumu ve
silah kullanmasn bilmeyen fakir bir esnaf kalabalndan baflka bir fley olmayan
yenierileri tamamen ortadan kaldrmak (1826) ve onun yerine 17 Haziran 1826 ylnda Avrupai usullere gre dzenlenmifl Asakir-i Mansure-i Muhammediyye
adyla yeni bir ordu kurmak oldu. Kenan Akyz, bu konuda flunlar belirtir:
Btn bunlar, eskiden dflnlmesi bile imknsz olan fleylerdi. Fakat bafllca
fesat oca ve adafllaflma engeli olan yenieri ordusunun ortadan kaldrlmas,
alflmalara byk ferahlk getirmiflti. Ancak halk, cahil ve mteassp olduu iin,
adafllaflma yolundaki her hareketi hristiyan dnyasna mal ediyor ve bu konuda
bafl ekene de Gvur Padiflah adn takyordu.
Bu yeni ordu, reformlara karfl yaplan isyanlara net bir yant olmak kadar, Batllaflma yolunda sren 100 yllk bir kararszla da son verildiinin kurumsal bir
gstergesi idi. Zira yeni ordu, 1789 devriminden sonra geliflen iki farkl kutuptaki
dflnceyi birlefltiren A. Comteun dzen (ordre) ini salayan gvence olacak ve
ilerleme (progres) bu dzenden sonra gelecekti. Gvenlik kanad salama alnan
Batllaflma hareketi; bundan sonra alt yap eksiklii, eitim durumunun dflkl, ulaflm ve kurumlar dzeneinin bozukluundan kaynaklanan sorunlar dflnda ok byk engellerle karfllafllmadan ve geliflip byyerek yoluna devam edecektir.
II. Mahmutun yapt en

nemli ifllerden birisi, fesat
yuvas haline gelmifl
bulunan Yenieri Ocan
tamamen ortadan kaldrmak
(1826) ve onun yerine 17
Haziran 1826 ylnda
Avrupai usullere gre
dzenlenmifl Asakir-i
Mansure-i Muhammediyye
adyla yeni bir ordu
kurmaktr.
10
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat
zet
N
A M A
N
AM A
Dnyadaki aydnlanma srecinin bafllangc saylan 19. yzyln genel karakteristiini ayrt etmek.
19. yzyl, sistematik bir biimde geliflerek yaylan bireyci, ulusu, aklc akmlarn yaratt somut deiflimlerin yan sra; sanayileflen uluslarn
ekonomik pazar edinme abalar ve yeni dnya
dzeniyle iyice artan smrgecilik faaliyetlerinin
de asl meyvelerini verdii bir paylaflm ann
ad oldu.
Aydnlanma Dnemi ve Sanayi Devriminin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda
dnyay nasl biimlendirdii hakknda bir yargya varmak.
Batnn Rnesans ile edindii dflnsel birikim,
17. yzylda ngilterede bafllayp 18. yzylda
Fransa ve Almanyada geliflecek olan ve bugnk modern dnyann flekillenmesinde byk katklar bulunan Aydnlanma Dnemini douracaktr. Akln byk bir deer olarak ne karlmas
ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupada
1750den itibaren bafllayan ve hzl bir biimde
dnyann gidiflatn deifltiren Sanayi Devrimini
dourur. Sanayi Devrimi ile birlikte buharn gc, insann gcne katlmfl ve klen dnyada
insann kendine gveni daha da artmfltr. Buharl gemilerin icadyla ticaret yollar -mant ile beraber- deiflmifl, dnyaya bakfl daha yararc
(pragmatik) bir hle dnflmfltr.
N
A M A
N
A M A
Aydnlanma sreci ile birlikte deiflen ve geliflen

dnyann, gerileme ve fetret devri yaflayan Osmanldaki yansmalarn tartflmak.
Deiflen dnyann Osmanlya ilk arpfl ve onu
ilk defa kendisi hakknda flpheye dflren flok
dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar.
Viyana bozgunu; dnyadaki adafl geliflmelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yalnzca asker saysndaki stnlkle savafllar kazanamayacan kantlar. Bozgun ayrca, Osmanl komutanlar/devlet adamlar arasndaki ekememezlikleri ortaya kard gibi, merkez- evre iliflkilerindeki eski ahengin, gvenin kalmadn da gsterir.
19. yzylda Osmanlnn sosyo-ekonomik ve kltrel durumu hakknda karfllafltrmal ve elefltirel zmlemeler yapmak.
Genellikle pamuklu dokuma imalat zerine kurulu Osmanl sanayi, 1825 ylndan itibaren Avrupadaki makineleflmifl sistemin ve seri fabrikasyon retim mekanizmasnn piyasay ynlendiren etkilerine izansz ve insafszca almas sonucu yok olma noktasna gelmifltir.
Ekonomiyi dndren arklarn bylesine basiretsizce durdurulmas, imha edilmesi; Osmanlnn
kendini bir daha toparlayamamasnda ve dfla baml hale gelmesinde en nemli faktrlerden birini oluflturacaktr. Osmanl ynetimi, iflleyen bir
ekonomiyi bylesine yok ettikten sonra, btn
midini dflardan ald borlara balamfl ve zamanla egemenliinin vesayet altna alnmasna
davetiye karmfltr.
11
Kendimizi Snayalm
1. Aydnlanma Dneminin en nemli temsilcilerinden
Francis Bacon, Thomas Hobbes Voltaire, Montesquieu
ve Kant gibi dflnrler, insan, kendi kaderini kendilerinin yazmas gerektii fikrine davet eder.
Verilen bilgiden hareketle afladakilerden hangisi Aydnlanma Dnemi dflnrlerinin amac deildir?
a. n yarglar, dogmalar ve batl inanlar yerine insanlar akln aydnlnda dflnmeye davet etmek.
b. nsanlar deneyle gerekleri kavramaya davet
etmek.
c. nsanlar topik bir dnya dzeni kurmaya davet etmek.
d. nsanlar bilinenlerden flphe etmeye davet etmek.
e. nsanlar bir bakma dnyalk kaderini yazmaya
davet etmek.
2. Rasyonel bir dnya kurma iddiasndaki Aydnlanma
Dnemi dflnrlerine gre insan tipi afladakilerden
hangisidir?
a. Dnya, Orta a kilisesinin belirttii gibi bir strap duradr. nsan da bu duran yolcusudur.
b. Dnyadaki insan, doufltan gnaha batmfl bir
objedir.
c. Dnyadaki insan, kendi yazgsn deifltiremez.
d. Dnyadaki insan, otoriteye boyun eendir.
e. Dnyadaki insan, azmi, iradesi ve yaptklarya
yazgsn ynlendiren bir varlktr.
3. Afladakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonularndan biri deildir?
a. Akln aydnlnda dflnlmeye bafllanmfltr.
b. Buharl makineler icat edilmifltir.
c. Yeni pazar ve hammadde arayfllar bafllamfltr.
d. Dnyaya bakfl pragmatik olmaktan uzaklaflmfltr.
e. Ticaret yollar deiflmifltir.
4. Afladakilerden hangisi 19. yzyl Osmanlsnn iinde bulunduu i tehditlerden biri deildir?
a. Ar ve ifllevsiz hale gelmifl kurumlar
b. Cahil devlet adamlar
c. Silah kullanmasn bilmeyen ve bir esnaf kalabal haline dnflmfl yenieri ordusu
d. Fransa, ngiltere ve dier uluslara tannan kapitlasyon haklar
e. Avrupa tabiyetine geme isteinde bulunan Osmanl tebaas
5. Afladakilerden hangisi 19. yzyla ait bir zellik

deildir?
a. Bir paylaflm a olan bu yzylda Osmanlnn da
dier Avrupa lkeleri gibi ekonomik anlamda
geliflerek bymesi.
b. Somut deiflimlerin ulusal ve uluslararas ekonomiyi etkilemesi.
c. Sanayileflen uluslarn, kyasya ekonomik pazar
edinme yarfl.
d. Yeni dnya dzeniyle smrgecilik faaliyetlerinin iyice artmas ve bu yzyln bir paylaflm ann ad olmas.
e. Sistematik bir biimde geliflerek yaylan bireyci,
ulusu ve aklc akmlarn ortaya kfl.
6. Afladakilerden hangisi Osmanlnn, geliflen ve deiflen dnyaya uyum salayamamasnn nedenlerinden
biri deildir?
a. Viyana bozgunu ile savafllarn sadece asker saysndaki stnlkle kazanlamayaca gerei
b. Rical ve ulemann tm yozlaflmfllklara ramen
lkeyi kalkndrmak iin direnmeleri
c. Yerli sanayinin seri retim yapan Avrupal lkelere teslim edilir hale gelmesi
d. Disiplinini kaybetmifl, donanmdan uzak yenieri ordusunun yenilgilerle tanflmas
e. zellikle Karlofa Antlaflmas ile ilk defa toprak
kaybna uramas ve resmi olarak klerek paralanma ile yzleflilmesi
7. Afladakilerden hangisi 19. yzyla gelinceye kadar
Avrupadaki deiflim ve yenileflme hareketlerine rnek
deildir?
a. 1440l yllardan itibaren Roma ve Floransa Akademilerinde toplanan aydnlar, sanatkrlar ve
dflnrler, daha rasyonel bir dnya algs yaratmak iin Antik a bilginlerinin eserlerini Latinceye evirmesi.
b. J. Gutenbergin 1456da ilk matbaay kurmas ve
ilk kitabn baslmas.
c. 1519da Martin Lutherin ncili Almancaya evirerek Roma Kilisesine savafl amas.
d. 17. yzylda ngilterede bafllayp 18. yzylda
Fransa ve Almanyada geliflen Aydnlanma Dneminin domas.
e. Avrupadaki Rnesans hareketlerinin Osmanldaki yenileflme hareketleri gibi kendiliinden
ortaya kmas.
12
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat
8. Afladakilerden hangisi Karlofa Antlaflmasnn en

nemli etkilerinden biridir?
a. mtiyazl ortaklklarn domasna zemin hazrlamas
b. Seyyahlarn lkeler arasndaki geifllerini kolaylaflmas
c. Osmanl Devletinin yenilmez, ali, byk
imajnn zedelenmesi
d. Snmaclarn topluca bir sorun haline gelmesi
e. Fransz ve ngiliz tacirlerin Osmanly ekonomik
anlamda kuflatmalarn salamas
9.
I. htiflaml gnlerin vermifl olduu aflr gven duygusu.
II. Ezberci eitim sistemi
III. Tercme Odasnn kurulmas
IV. Sarayn karc ve ngrsz yneticileri dfllamas.
Yukardakilerden hangisi Avrupa lkeleri yeniliklerle
geliflip deiflirken, Osmanlnn bu yeniliklere kapal kalmasnn nedenlerindendir?
a. Yalnz I
b. Yalnz IV
c. I ve II
d. I ve III
e. II ve III
10. Tanzimat aydnlarnn Batya almasnda ve yetiflmesinde etkili olan kurum 1821de kurulur. Bu kurumda dneminde teba-y sadka olarak da anlan Ermenilerle birlikte Trk hariciye memurlar da yetiflir.
Yukarda bahsedilen kurum afladakilerden hangisidir?
a. Asakir-i Mansure-i Muhammediye
b. Mhendishane-i Bahr- Hmayun
c. Tercme Odas
d. Mekteb-i Riyaziye
e. Hendese Odas
13
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. c
Sra Sizde 1
Bu konuda pek ok kaynak bulabilirsiniz. Biz iyi bir rnek olarak Prof. Dr. Yahya Akyzn aflaya kk
bir blmn aldmz Trk Eitim Tarihi adl kitabn
salk vereceiz:
2. e
3. d
4. d
5. a
6. b
7. e
8. c
9. c
10. c
Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. yzyl blmne baknz.
Yantnz doru deilse Deiflen Dnyann Osmanlya arpmas ve Bozgunun fiok Dalgalar
blmne baknz.
Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. Yzyl blmne baknz.
Yantnz doru deilse Osmanlnn Genel Durumu ve Geliflen Dnyann Osmanlya arpmas blmne baknz.
Yantnz doru deilse Osmanlnn Genel Durumu ve Surdaki Gedik; Gven Sendromu blmne baknz.
Yantnz doru deilse Osmanlnn Genel Durumu ve Surdaki Gedik; Gven Sendromu blmne baknz.
Medreselerin bozulma nedenlerinin bafllcalar, devletin eflitli kurumlarnn da bozulmaya bafllamas, rflvet ve hatr gnln ifle karflmas, adamsendecilik,
medreselerin yntemleri nedeniyle kendi ilerinde geliflmeyi nleyici, bozulmay bafllatc unsunlar taflmas,
duraklama ve gerileme dnemlerinde Rumelide yenilgiler yznden Trk kitlelerinin gerilere g etmesi ve
bylece bir ok kentte salksz, dzensiz bir nfus younluu oluflmas ve bu kiflilerin medreselerde de barndrlmas yznden bunlarn hayr kurumlar haline dnflmesi gibi nedenlerdir.
Yararlanlan Kaynaklar
Akyz, Kenan (1995), Modern Trk Edebiyatnn Ana
izgileri I 1860-1923, nklp Kitabevi, stanbul.
Akyz, Yahya (1982), Trk Eitim Tarihi, A. . Eitim
Bilimleri Fak. Yaynlar, Ankara.
Lewis, Bernard (1984), Modern Trkiyenin Douflu,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Osman Nuri (1992), Mecelle-i Umur- Belediyye, C. I, stanbul.
nal, Tahsin (1978), Trk Siyasi Tarihi (1700-1958),
Ankara.
Tanpnar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 5. Bask, alayan Kitabevi, stanbul.
Amalarmz
N
N
N

Batl anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin Trk edebiyatndaki yeri ve
nemini anlatabilecek,
Tanzimat Dnemini elefltirel bir gzle deerlendirebilecek,
Tanzimat Dnemi nc yazarlarn ve eserlerinden rnekleri sralayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
adafllaflma
Okullar
eviriler
Gazeteler
Tanzimat Ferman
fiinasi
Akif Pafla
Namk Kemal
Ziya Pafla
Sadullah Pafla
Beflir Fuat
erik Haritas
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyat-I
Osmanl Devletinde
adafllaflma
HAZIRLIK DNEM VE LK
DENEMELER
OKULLAR, EVRLER, GAZETELER
TANZMAT FERMANI
MODERNLN NCLER
Osmanl Devletinde
adafllaflma
HAZIRLIK DNEM VE LK DENEMELER
Dnyadaki geliflme ve deiflmelerin yaratt flok dalgalarn mparatorluun varln sarsan etkileri, gn getike daha ok duyulmakta ve daha vahim boyutlara
ulaflmakta idi. Bu durumdan kurtulmak isteyen Osmanl aydnlar ve ynetim birimleri, nceleri pek umursamadklar Batnn fikr birikiminden ve teknolojik tecrbelerinden yararlanmak iin alflmalara baflladlar. ncelikle kesin ve net bir flekilde Batnn stnln kantlad asker alanlarda iflbirlii yapma istei geliflti. Ancak Osmanlnn Avrupallaflma ynelimi, kendiliinden ve istekle geliflen
normal bir oluflumla deil, zorunluluklarn cebr olarak ittii ve zaman zaman i isyanlarla kesintilere urayan, daha ok pragmatik ynelimli, sancl bir sreti. Bu
yzden, bazen amalanann tam aksi sonular da vermifl olan Batllaflma hareketinin salkl bir dnflm evresi geirdii sylenemez.
Osmanl Devletinin Batya ynelifli ile adafllaflmas (modernleflmesi) hemen
hemen ayn zamanlara ve ayn amalara karfllk gelir: 1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa Antlaflmalar ile Avrupaya kaptrdklar stnlklerine yeniden kavuflmak.
Byk Petronun bilinli bir Avrupallaflma ve modernleflme program ile Rusyay
dnya devletleri arasnda nemli bir konuma getirmifl olmas, ayrca Msrdaki
Mehmet Ali Pafla deneyimi ve baflars, Osmanl yneticilerini cesaretlendiriyordu. Bu yndeki ilk giriflimin, Damat brahim Pafla dneminde Avrupa lkelerine
gnderilen elilerle yapldn gryoruz; 1719da Viyanaya bir elilik heyeti ve
1721de Parise yine eli olarak Yirmisekiz Mehmet Sait Efendi gnderilir. Trk
ve Bat kltrlerinin ilk ciddi temas bu eliler aracl ile olur. Bu temasla, Avrupallarn bir masal atmosferi iinde dflledikleri Mslman Trkn yaflayflna duyduu zlem, Trk eliliinin uyandrd ilgiyle de birleflerek 1721de Pariste yaklaflk 40 yl kadar sren meflhur turqia modasnn domasna neden olur. Trk
usul yaflam biimine zenen pek ok Paris sekini, egzotik bir merakla evlerinde
birer fiark odas ihdas eder ve fiarkn bu byl sandklar penceresinden dnyaya bakmay denerler. Ne var ki srekli yenilgiler, toprak kayplar ve bafl edilemez boyuttaki i isyanlarla byk bir itibar erozyonuna urayan Osmanl imaj,
sz konusu ilgiyi daha ileri bir boyuta taflyamaz.
ki kltrn bu karfllaflmas stanbulda da zellikle III. Ahmet zamannda gemi yapmn esas alan usuller, itfaiye teflkilatnn dzenlenmesi gibi teknik konular
yannda Paristeki etkinin daha clz bir yansmas olarak bahe dzenlemesi, saray
dekorasyonu ve tezyinat gibi sosyal alanlarda da kendini gsterir. Ancak Lale
16
brahim Mteferrikann din

eserlerin baslmamas
koflulu ile de olsa Trkiyeye
getirdii (1727) matbaada
ilk olarak Van Kul Lgati
(1729) baslr.
Devri olarak bilinen bu hareketin stanbul cephesi, 1730da ran hkmdar Nadir fiah karflsnda Osmanl ordularnn yenilgisi ile galeyana gelen halkn frenk
tarzna duyduu nefreti iyi kullanan Patrona Halil syan sonucu kaybedilir. Bu
karfllaflmann en nemli kazanc, Yirmisekiz Mehmet elebinin de bizzat destek olduu brahim Mteferrikann matbaay, din eserlerin baslmamas flart
ile de olsa Trkiyeye getirmifl (1727) olmasdr. Matbaada ilk olarak Arapadan
Trkeye Van Kul Lgati (1729) baslr. Ktip elebinin harita, resim ve flekillerle desteklenmifl corafi bilgileri ieren ve devri iin nemli yanklar uyandran Cihannmas (1732), Naima Tarihi (1734), Raflit Tarihi (1741) ve Farsadan Trkeye Ferheng-i fiuuri (1742) adl szlk; toplam 14 kitaplk bu ilk serinin en nemli eserleridir.
OKULLAR, EVRLER, GAZETELER

Okullar
Halil Hamit Paflann
gayretiyle pozitif bilimlerle
ilgili olarak Mekteb-i
Riyaziye (1773), Hendese
Odas (1776),
Mhendishane-i Bahr-
Hmayun (1783) gibi eitim
kurumlar ilk kez ald.
Matbaann yan sra, deiflen dnyaya uymak gerei, ilk olarak pozitif bilimlerle ilgili okullarn almas ile kendini gsterdi. Halil Hamit Paflann gayretiyle 1773te
Mekteb-i Riyaziye, 1776da Hendese Odas adyla mhendislik okulu, 1783te
Mhendishane-i Bahr-i Hmayun ald.
Batnn bilgi ve deneyiminden yararlanma konusu gn getike daha istekli ve
kanlmaz bir hal alyordu. Zira, Msr Valisi Mehmet Ali Paflann daha nce bu
ynde atmfl olduu admlar ve bunlardan alnan olumlu sonular; ekonomik ve
asker adan Msrda byk bir kalknma hamlesi yaratmflt. Msrn bu baflars,
yeniliki sultan II. Mahmutu iyice cesaretlendirdi ve dnfllerinde modernleflmemize rasyonel katklar olacak ok sayda kara ve deniz harp okulu rencisinin
Avrupa baflkentlerine gnderilmesini salad. Bu renciler, sembolik de olsa, Avrupallaflma yolundaki hamlenin daha sistematik bir kararllkla yrtleceini gsteriyordu.
Osmanl, yavafl yavafl Avrupai okullara yneliyordu; 1827de sivil ve asker
doktor yetifltirmek zere Mekteb-i Tbbiye, 1831de Mzka-y Hmayun Mektebi, 1834te Mekteb-i Ulum- Harbiye ald. Mekteb-i Tbbiyenin yeni binasn
aarken Sultan II. Mahmutun yapt konuflma, onun byk bir ngryle Batdan rendiklerimizi nasl isellefltirmemiz gereini ortaya koyar:
Burada Franszca olarak fenn-i tbb tahsil edeceksiniz... Sizlere Franszca
okutmaktan benim muradm Franszca lisan tahsil ettirmek deildir. Ancak fenni tbb retip refte refte kendi lisanmza almaktr. (...) Hocalarnzdan ilm-i tebabeti tahsile alfln ve tedricen Trkeye alp lisanmz zre tedavlne say eyleyin.
Ne var ki, yeterli sayda ve gerek anlamda seici, flpheci, yaratc bir aydn
potansiyeline sahip olmayan Osmanl Devleti, Sultann istedii bu kendilik dnflmn salayacak atlm bir trl gereklefltiremez.
eviriler
Tam bu noktada evirilerin (tercmelerin) oluflturucu, yapc etkisinin devreye
girdiini syleyebiliriz. nsanlk tarihi boyunca farkl zaman ve mekn boyutlu uygarlklar (in, Hint, Yunan, slm vb.) birbirine aan, balayan ve ortak insanlk
mirasnn devamn salayan eviriler; zlfl dneminde uzun sre kendini dnyadaki geliflmelere kapamfl olan Osmanl/ Trk aydnnn kapsn da alacakt.
Nitekim 1660l yllarn baflnda Tezkereci Kse brahim Efendi, Fransz astronomlarndan Noel Duretnin 1651de Pariste baslmfl eserini Secencel el Eflak fi
2. nite - Osmanl Devletinde adafllaflma
Gayet el-drak adyla nce Arapaya sonra da Trkeye evirir. Bu eser zerine yaplan tartflmalardan anlyoruz ki, Orta a boyunca Mslman astronomlarn alflmalarndan haberdar olan dnemin aydnlar, Bat karflsnda daha gvenli duruyor ve daha seici davranyorlard. brahim Mteferrika, Ktip elebinin Cihannmasn 1732de; Aristo, Tcho, Brahe ve Kopernikten genifl alntlarla
destekleyerek basyordu. Yine Mteferrika, dnemin sultannca istenen Andreas
Cellariusun Atlas Celestis adl eserini Trkeye eviriyordu. fianizade Ataullah
Efendi, 1812 ylnda Baron von Storckun devrin en gzde eseri saylan alflmasn, Miyarl-etibba adyla; Hekimbafl Behet Efendi talyan Antoniodan iekafls ve Kolera Risaleleri ile Ruhiyyat Risalelerini evirir.
Tanzimatn edeb ve felsefi yn, Tanzimatn siyasi ve idari bafllangcndan
yaklaflk 20 yl sonra grlmeye bafllar. Bu bakmdan 1859 yl, Trk edebiyatndaki yeniden yaplanmann milad saylmaldr. Zira bu tarihten itibaren, yeniliin asl
zeminini oluflturacak sanat ve dflnce alanlarndaki temaslarn rnleri ortaya kar; Mnif Paflann Volter, Fenelon ve Fontenelden seilmifl felsefi diyaloglar
ieren Muheverat- Hikemiyye (1859) adl evirisi ve Yusuf Kamil Paflann Fenelonun Telemaque (1859) adl eserini dilimize kazandrmas; yenileflme hareketlerinin sigortas saylan dflnsel zeminleri oluflturacakt.
Yalnz bu iki ncnn de bir hayli itiyatl davrandklar ve zellikle yanlfl anlafllmaktan korktuklarn grmekteyiz. Gerek toplumsal tepkileri telemek ve gerekse halkn ilgisini daha ok ekebilmek iin; (Telemak)a sunu yazan devrin eitim bakan Kemal Efendi
Sureta nakli hikayet grnr
Lakin erbabna hikmet grnr
diye bir not dflme gerei duyar. Kemal Efendi, Telemaquen Frenk yaflamyla ilgili bir anlat deil, slami literatrden tandmz hikmet arlkl bir eser olduunun altn zellikle izerek okuyucuyu esere karfl daha dikkatli olmaya davet
eder. Zira, Atf Efendinin III. Selime sunduu raporda Avrupadaki geliflmeleri
Volter ve Ruso misll meflhur zndklarn eserleriyle husule gelmifl bir fsk u fcur cmbfl diye niteleyen grfl, genel olarak Osmanl toplumunun kolektif
bilinaltn yanstan bir ifadedir. sluba dikkat edilirse kendine aflr gvenin verdii o yksekten grme, umursamayfl ve aflalayc tavr kolaylkla grebiliriz. Telemakn sunusu iin konan Lakin erbabna hikmet grnr dizesi, okuyucuyu, alfllmfl nyargl tavrlarn dflnda bir okuma denemesine davet etmektedir.
Telemak evirisinin ksa zamanda on bask yapmfl olmas, Osmanl toplumunun,
Batdan gelebilecek afllayc dflnce deerlerine ne kadar ihtiyac olduunu da
ayrca gstermektedir.
Telemak evirisi ile ayn yl Ceride-i Havadiste Victor Hugonun Sefilleri Hikye-i Madurin adyla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel Defoeun Robenson Cruzoe (1864) adl eserini; Teodor Kasap, Trk edebiyatnda ilk byk
tercme romanlardan Monte Cristoyu (1871, 1873), Lesagedan Topal fieytan
(1872) dilimize kazandrr. Ziya Paflann Jean Jack Rousseaunun eitime ynelik dflnsel birikimlerini vlgarize bir anlatya dnfltrd Emil (1870) ve Moliereden Riyann Encam (1881) adl evirilerini de; dflnce tozlaflmasn, afllanmasn salayan bu ilk eviriler arasnda sayabiliriz.
Bu eserleri bir seri tercme eser daha izler; Ahmet Vefik Paflann Tartuffe, nfial-i Aflk, Don Juan, Adamcl gibi meflhur Moliere evirileri ve Zor Nikah, Zoraki
Tabip, Tabib-i Aflk, Dekbazlk gibi yine Moliere uyarlamalar ile Recaizade Mahmut Ekremin Chtaubriandn Atala (1873) ve Bernardin de Saint Pierein Pol
17
Mnif Paflann Volter,

Fenelon ve Fontenelden
seilmifl felsefi diyaloglar
ieren Muheverat-
Hikemiyye (1859) adl
evirisi ve Yusuf Kamil
Paflann Fenelonun
Telemaque (1859) adl
eserini dilimize
kazandrmas; yenileflme
hareketlerinin sigortas
saylan dflnsel zeminleri
oluflturacakt.
Ahmet Vefik Paflann

Tartuffe, nfial-i Aflk, Don
Juan, Adamcl gibi meflhur
Moliere evirileri ve Zor
Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i
Aflk, Dekbazlk gibi yine
Moliere uyarlamalar ile
Recaizade Mahmut
Ekremin Chtaubriandn
Atala (1873) ve Bernardin
de Saint Pierein Pol ve
Virjini evirileri, Batdaki
yaznsal birikim ve
deneyimin, kltr
ufuklarmza taflnmasnda
nemli katklar salamfltr.
18
Dede Korkut anlatlar,

ykleme teknii
bakmndan dnya
edebiyatna rnek teflkil
edecek, mkemmel anlatm
birimleri olarak karflmzda
durmaktadr.
ve Virjini evirileri, Batdaki yaznsal birikim ve deneyimin, kltr ufuklarmza taflnmasnda nemli katklar salamfltr.
Hilmi Ziya lken Yklan medeniyetler btn tesirlere kaplarn kapayan
medeniyetlerdir derken ne kadar hakldr. Nitekim, Osmanl/ Trk modernleflmesindeki medeni alfl ve uyanfl devirlerinin skntlar; bu tercmelerin yaratt dflnce tozlaflmas ile afllanacak ve zellikle dzyaz balamnda yeni bir oluflun mjdesine dnflecekti; Ahmet Mithat Efendinin Kssadan Hisse ve Letaif-i
Rivayet (1870) serisi ile Emin Nihatn Msameret-namesinin (1873) Batl eserleri referans gstererek kmfl olmalar, Trk edebiyatnn belki bundan sonra yzyllar srecek yeni yaplanmasnn gstergesi olacakt.
Bu evirilerle gelen anlat eserlerine ynelik yenileflme, aslnda Trk edebiyatnn kkeninde var olan gl anlat geleneini yeniden anmsamasna da yardmc oluyordu. Zira Orhun Yaztlar, Yaratlfl, Treyifl ve G Destanlar, Dede Korkut ykleri ve realist mensur halk anlatlar gibi erken dnem deneyimlerinde grlecei gibi, Trklerin ok kkl ve salam bir anlat gelenekleri vard. Bu anlatlar, salam bir biimsel kurguya ve zgn birer ierie sahiptiler. Eserlerdeki tip/
karakter zenginlii ve olay eflitlilii anlatlarn yaratc dinamizmini yanstan nemli unsurlard. Anlatlarn dili ise gr ve duru bir kaynak suyu gibiydi. Bugn bile
Dede Korkut anlatlar, ykleme teknii bakmndan dnya edebiyatna rnek
teflkil edecek, mkemmel anlatm birimleri olarak karflmzda durmaktadr. Ne yazk ki, Arap ve Fars yklerinin, ulusal bir senteze varmadan, hatta adapte bile edilemeden blok dnleme yoluyla, olay ve kifli merkezli bir dzlemde yzyllarca
tekrar edilmifl olmas; Trk anlat geleneine ait zgn yaratcln zayflamasna,
zamanla da yazl edebiyatta ortadan kalkmasna neden olmufltu. Trke, bnyesine uygun olmayan ses materyali slah edilmeden alnan Arap alfabesi ile metinlerden; medreselerde bilim dilinin Arapa olmas nedeniyle bilim ve dflnce alanlarndan; edebiyat dilinin Farsa eksenli olmas itibaryla de yazl metinlerden deta kovulmufltu. Bu durum, Trkenin geliflmesini engelledii kadar, Trk dfln ve
edebiyatn da olumsuz ynde etkilemekte idi. Zira, baflkasn srekli tekrardan zgn bireflimlere ulaflmayan birey ve toplumlarn yaratclk yeteneklerinin kreldii, tarihin deiflmez yargs idi.
Batllaflma balamnda bizi bekleyen bir yeni tehlike ise Arap ve Farsn ykleriyle kemikleflmifl olan ve hibir yaratc zgnlk taflmayan bu model tekrarlamaclnn bu sefer Avrupa anlatlarna ynelmesiydi. Avrupadan yaplan eviriler, Trk edebiyatn yeni bir yol ayrmna getiriyordu; ya kendisi olmak iin kendi olay, izlek ve insan kaynaklarna dnme ya da uyarlama kolaylna snarak
kt bir teki kopyas olmakt. ncelikle uyarlamalarla (adaptasyonlarla) afllmaya alfllan bu tehlike, Mill Edebiyat Dnemine kadar sorun olmaya devam edecek, Cumhuriyet Dneminde ise byk oranda ortadan kalkacakt.
Gazeteler
II. Mahmut dneminde, modernleflmenin nemli bir arac olacak ilk gazete de kar: Takvim-i Vekayi (1831). Baflyazar Esat Efendi, gazetecilii geleneksel vaka
yazarlnn modern flekli diye tanmlar. Genellikle resm haberleri yaymlayan gazetede, kiflisel dflnce ve grfller fazla nemsenmediinden Sultann ziyaretleri,
niflan trenleri, Asakir-i Mansure-i Muhammedideki ilerlemeler, askerlik eitimi, i isyanlarn bastrlmas ve Avrupadaki bilimsel geliflmelerle ilgili haberlere
daha ncelikli yer verilmektedir. Bu gazete, nemli bir zihniyet deifliminin bir
gstergesi olacak ve daha sonraki gazeteleri mjdeleyecektir. Ancak ne var ki, Ah-
19
met Hamdi Tanpnarn syledii tarzda, bu ilk yllarda iktidar mevkiinde bulunanlarn hibiri memleket iinde matbuatn kuvvetinden istifadeyi ciddi surette dflnmemifl olmas dolays ile ilk zel gazeteyi ngiliz misyonundan William
Churchill Ceride-i Havadis (1840) adyla karr. Bilimsel, ahlaki ve edeb ieriiyle her ne kadar zamann debasn baflna toplasa da gazetenin asl kfl amac; ngilizlerin ekonomik ve siyasi karlarna ynelik bir kamuoyu oluflturmak idi.
Zira 1830-1837 yllar arasnda stanbulda ngiliz elilii yapmfl olan David Urguhard, yapt arafltrmalar sonucu; zengin hammadde kaynaklar ve genifl bir pazara sahip Osmanl mparatorluunun ngiliz karlar iin yararl olacan Kraliyet ailesine rapor etmiflti. Churchill, Ceride-i Havadiste kulland Ermeni iktisat
yazarlarla ngiliz karlarn rtl bir flekilde Osmanl kamuoyuna benimsetmeye
alflr. Nitekim, bu yllar takiben ngiliz sanayisinin hammadde ihtiyac, Osmanl
mparatorluundan karfllanacak ve ngiliz mallarnn srm, -Osmanl sanayinin
iflas pahasna- artacakt. Niyazi Berkes, Osmanl ekonomisi zerinde elde ettikleri bu mutlak hkimiyetten dolay birbirini kutlayan ngiliz devlet adamlarnn; lkelerini smrge ideolojisine ftursuzca aan Osmanl devlet adamlarnn saflklar ile alay ettiklerini ve ahmakln bu derecesine flafltklarn syler. Zira bu tr teslimiyeti ekonomik balantlar, Osmanl Devletinin idam fermann imzalamakla
efl anlaml idi. Bu misyonu dflnda Ceride-i Havadisin; Trk okuyucusunun ilgisini dnya haberlerine amas, Jn Trk hareketinin ilk muhalefet denemesiyle
mayalanmas, yeni dflncelerin sade bir Trke ile kamuoyuna aktarlmas gibi
olumlu katklarn da ayrca belirtmemiz gerekir.
Trk gazeteciliinin zel alandaki ilk baflars Tercman- Ahvaldir. 1860da
Agh Efendinin kard ama byk oranda fiinasinin ynettii gazetede, ilk tiyatro eserimiz fiair Evlenmesi de tefrika edilmifltir. Ancak Agh Efendi ile aralarndaki anlaflmazlk yznden fiinasi, kendi zel gazetesi olan Tasvir-i Efkr karr (1862). Aydn-halk buluflmasn sade bir Trke etrafnda toparlamaya alflarak
Trk sanat ve dflnce yaflamnn geliflmesinde, Trkenin itibarnn artmasnda
nc bir rol stlenen Tasvir-i Efkar 1865ten itibaren iki yl da Namk Kemal karmfltr. Ali Suavinin stanbulda kard ama Londraya gittikten sonra oraya
tafld Muhbir (1867); Namk Kemal ve Ziya Paflann Londrada kurduklar
Hrriyet (1868); Namk Kemalin stanbulda kard ve dflnce yazlarn yaymlad bret (1871); Ahmet Mithatn Devir (1872), Bedir (1872) ve pek ok
romann tefrika olarak yaymlad Tercman- Hakikat (1878) adl gazetelerini;
bilgiyi toplumsallafltrmak, halkn dflncelerini yanstmak, halka yararl bilgiler
vermek ve onlar lke sorunlarna karfl daha duyarl klabilmek iin stlendikleri
rolle Osmanl/Trk modernleflmesinin nemli aralar saymalyz.
Edebiyatn halka ulaflmasnda gazetenin rol konusunda yazlmfl yaz
kitaplar olup olSIRAveSZDE
madn arafltrnz.
TANZMAT FERMANI
1860ta Agh Efendinin

kard ama byk oranda
fiinasinin ynettii
Tercman- Ahval, Trk
gazeteciliinin zel alandaki
ilk baflarsdr.
D fi N E L M
D fi N E L M
Tanzimat Ferman, nizam- cedit adyla bilinen ve kendinden yaklaflk 100 yl nce bafllamfl olan Batllaflma projesinin resm devlet grflne Sdnfltrldn
O R U
ilan eden bir beyannamedir. Reflit Pafla tarafndan hazrlanan ve 3 Kasm 1839 tarihinde bizzat okunan bu fermana, okunduu yerin adna atfen Glhane Hatt-
DKKAT
Hmayunu da denir. Halil nalck, Tanzimat ifllevsel adan deerlendirerek
Temel messeseleri bozulmufl olan Osmanl mparatorluunun yepyeni bir medeSZDE yeniden
niyetle ykselen ve taarruza geen Avrupann ezici stnlSIRA
karflsnda
teflkilatlanma teflebbsnn kati bir safhasdr diye tanmlar.
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
20
Trke karfll dzenlemeler, sraya/yoluna koymalar, fliir ve nesir olarak

yazmalar olan tanzimat, szck anlamyla Arapa nazm kknden gelir ve
tanzimin ouludur. Terim olarak Tanzimat, 3 Kasm 1839 tarihinden bafllayp II.
Meflrutiyetin ilanna kadar (1908) devam eden bir yenileflme srecinin addr.
Tanzimat Fermannda Osmanl Sultan, yabanc erkn ve kendi halk nnde;
karlan yeni kanunlarla (kavanin-i cedide) lkesinde yaflayan herkesin emniyyet-i can ve mahfuziyyeti-i rz ve namus ve mal gibi yaflamsal haklarnn gvencesini veriyor ve ayrca sosyal hayatn nemli bir yaras olan tayin-i vergi ve asakir-i mukteziyyenin suret-i celb ve mddet-i istihdam konularna yeni dzenlemeler getiriyordu. Osmanl Sultan, keyfilikleri nleyecek olan kavanin-i cedide
ile yeni ve aleni mahkemelerde yarglanmadan kimsenin -sultan veya vezir tarafndan da olsa- cezalandrlamayacan; bu balamda din, dil, rk ayrm gzetmeksizin btn tebaann can, mal, rz ve namuslarnn korunacan; askerlik ve vergi
kanunlarnn yeniden dzenleneceini, lkedeki yabanc elilerin (Dersaadetimizde mukim bilcmle sfera) nnde sz veriyordu. Tanzimatn bu eflitliki sylemi mparatorluk iinde zellikle slami kesim kffar ile Mslman eflit olur mu?
itiraz ile Rum Patrikhanesi ise kendisine tannan ticari ve siyasi ayrcaln dier
unsurlarla ayn seviyeye indirilmesinden dolay karfl kyorlard.
Tanzimat Fermannn ilan edilmesiyle yenieriliin kapatlmasndan dolay ordusuz ve Kaptan- Derya Paflasnca Msra karldndan donanmasz kalan Osmanl hkmeti, stanbulu tehdit eder hale gelmifl isyanc vali Mehmet Ali Paflaya ve Krm Savaflnda da Rusyaya karfl Avrupann yardmn elde ediyordu.
Osmanl hkmeti bu fermanla, iifllerinde daha adafl dzenlemelere gidiyor;
Mecelle ile Medeni Kanunu; medrese ile yeni mektepleri bir arada deneyimlemeye alflyordu.
Ne var ki, hareketin lideri Reflit Pafla da dahil, o dnemdeki hemen btn Osmanl aydnlarnn; bu yenileflme programnn temel ifllevi, ierii, amalar ve snrlar hakknda net bir bilgileri yoktu. Daha ok devletleraras dengeyi hesaba
katarak hazrlanan ve Tanzimat adyla sunulan bu iyi niyetli programlar dizisi;
yeterli aydn ve dflnce altyapsnn olmayfl, Osmanl Devletinin ekonomik, siyasi ve asker zaafiyetler iinde bulunduu bir dnemde gndeme gelmesi gibi nedenlerle, ou zaman amalanann tersine sonular da verecek ve zellikle aznlklara tand snrsz toleransla Hristiyan milletlerin anayasal geliflmeleri ve ulusal bamszlk isteklerinin bir manifestosuna dnflen Islahat Ferman (1856) ile
mparatorluun zlfln daha da hzlandracakt. Ayrca, Osmanl devlet adamlar arasndaki rekabetin, bilgisizlikleri ve hrslar dolaysyla siyaseten yakn olduklar yabanc devletlerin politikalarna verdikleri tavizlerle yarflr hale gelmesi; Eskiden nfuzlu paflalarn himayesine girerek kariyer yaplrken, Reflit Pafla, yabanc devlete dayanarak kariyer yapma rn amfltr. diyen Doan Avcolunu
hakl karr nitelikte bir siyasal yozlaflmaya da neden olmufltur.
Btn olumsuz etkilerine ramen Tanzimatla bafllayan ve Osmanl toplumu
iin yaflamsal neme sahip yeniliklerin yaplmas kanlmazd. Tanzimat hareketi,
her fleyden nce, yzyllardr sregelen dzensizliin, karmaflann (kaosun) etkisiyle yenilmifl, ypranmfl, yaflama ynelik gvenini ve giriflim gcn yitirmifl bir
topluma yeni ve zinde bir yaflam hamlesi kazandrmay amalyordu. Kronikleflerek devletin varln tehdit eden dzensizlik yeni bir dzenle son bulacakt. Elbette toplumsal deiflme ve geliflme atlmlarnn sonularn, laboratuvarlardaki deney sonular gibi ksa srede ve snrlandrlmfl, belirli erevelerde de almak olanakszd. Tanzimatla birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimatn neden
21
olduu sorunlar deil; yzyllarn birikimiyle oluflan ama deiflen dnyann gndeme getirdii kanlmaz sonular ve vakalar dizgesi idi.
Her fleye ramen Trk siyasal tarihinin nemli bir aflamas olan Tanzimat sreci, yafland ve ksa vadede rahatlama; orta vadede byk ve telafisi imknsz kayplara neden oldu ise de uzun vadede Cumhuriyet dflncesinin doup geliflmesini hazrlad, besledi ve bytt. Baz tarihiler bu srecin, siyasal ynn ne
alarak ilk Meclis-i Mebusann topland 1876 tarihine kadar devam ettiini ve bittiini sylerler. Ancak Tanzimat, yalnzca siyasi ve asker bir yenileflme sreci olarak alglandnda belki bu grfl doru saylabilir. Oysa Tanzimatn sosyal, ekonomik ve bilhassa edeb bir boyutu da vard ve bu boyut; II. Meflrutiyetin ilanna,
hatta Cumhuriyete kadar farkl grnt dzeylerinde ama ayn perspektifte devam
edecekti. Tanzimat kavramnn siyasi anlamndan ok edeb anlamyla anlmasnn,
tannmasnn nedeni de budur. Zira Tanzimatn ikinci kufla olarak bilinen Hamit/ Ekrem/ Sezai mektebinin bir devam niteliindeki Servet-i Fnun Dnemi,
Ara Nesil ve Fecr-i Ati topluluu gibi edeb hareketler; Tanzimatla bafllayan yenileflme ilgisinin, hl mecrasn bulamamfl arayfllar saylmaldr.
Dflnsel ve edeb anlamdaki Tanzimat; bir arayfllar, sorgulayfllar ve hep yeniden olufllar dnemini iine alan bir sretir, ki fiinasinin yenilik yolundaki ilk
denemelerini yapt 1859 - bir grfle gre de 1860- ylnda bafllar ve kendilik deerlerini esas alarak dnya ile btnleflmeyi amalayan Mill Edebiyata kadar; hatta uzun yllar sren bu siyasal/toplumsal ve edeb arayfllarn, kavramsal bir arketip olarak somutlaflt gen Trkiye Cumhuriyetine kadar devam eder.
Dflnsel ve edeb
anlamdaki Tanzimat; bir
arayfllar, sorgulayfllar ve
hep yeniden olufllar
dnemini iine alan bir
sretir.
MODERNLN NCLER
Modernleflme (adafllaflma), kavram olarak aklilefltirme ve dnyevilefltirme
ile dorudan balantl toplumsal bir dnflm srecine gnderme yapar. Akln flekillendirdii bir dnyadan; aflkn, gksel ve ilahi glere ait sylemi dfllayan modernizm, geleneksel kltrlerin, inanlarn, aidiyetin ve ileri aflamada zgrln
yitimine yol aan zelliiyle sk sk elefltirilen bir kavram olarak da karflmza kar.
Ancak modernizmin ileri aflamalarndaki by bozumu diye nitelendirilen
zellikleri iin yaplan bu elefltiriler, 19. yzylda, bilimsel, teknolojik ve idari adan tipik bir Orta a grnm arz eden Osmanl toplumu iin pek de geerli saylmazd. Byle bir durumda modernleflme; Osmanlya ait lk deerlerin, kavramsal dzeydeki birincil ad idi. Osmanl, yaflamak iin kendini saran bu Orta a
karanlndan, deerler karmaflasndan; ynetim, eitim ve adalet sistemlerindeki
ikilem ve rmeden acilen kurtulmak durumunda idi.
Akl, hukuk, elefltiri, demokrasi, evrim, zgrlk ve devrim gibi kavramlarla
kendini ifade eden modernizmin bu tanm, 19. yzyldaki Osmanl aydnlarnn
beklentileriyle byk lde rtflr. Zira, Lale Devrinden beri devam eden yenileflme hareketlerinin z ve esas ynelim amac; yz dnyaya dnk aklc, iradeli, bireyler yetifltirmek; bilimsel, teknolojik ve idari etkinliklere daha rasyonel bir
ifllerlik kazandrmakt. Dflnsel/kltrel olarak yeterli bir zemini ve kendisine ifllerlik kazandracak donanml bir aydn kadroya sahip olmayan bu ama, uzun yllar kesintili, sancl oluflum ve geliflim evreleri geirdikten sonra, edeb ve dflnsel anlamda ilk gerek temsilcisini fiinaside bulur. fiinasiye kadar geen srede;
Tanzimat aydnlarnn yeniliklerin amac, ierii ve snrlar konusunda tam bir bilgiye sahip olduklar sylenemez.
Osmanl aydnlar arasnda fiinasi, aklc bir kavrayfl; dnya ve Tanr iliflkilerine kadar taflmak isteyen modernist bir ncdr. fiinasinin dnyaya, topluma ve
Modernleflme
(adafllaflma), kavram
olarak aklilefltirme ve
dnyevilefltirme ile
dorudan balantl
toplumsal bir dnflm
srecinin addr.
Osmanl aydnlar arasnda

fiinasi, aklc bir kavrayfl;
dnya ve Tanr iliflkilerine
kadar taflmak isteyen
modernist bir ncdr.
22
olaylara bakfl, ge kalmfl bir Trk rnesansnn ilk almlarndan izler taflr. Reflit Pafla iin yazd Kaside(ler) ve Mnacat; yenilik dflncelerinin ieklendii
bahar mjdecisi birer dal gibidir;
Dilin iradesini baflta akl eder tedbir
Ki terceman- lisandr an eden takrir
(...)
Ziya-y akl ile tefrik-i hsn kubh olunur
(...)
Kavi zaifi eder kahr u cebr ile teshir
Bu cebr-i men iin akl- befler kodu kanun
Ki ettiler ana hkmnce adl u hak tabir
(...)
Bu adl u hakkn adus yine beflerdendr
Olur muhafz amma ki hame v flemflir
(...)
Acep midir medeniyyet resulu dense sana
Vcud- mucizin eyler taassubu tahzir
(...)
Eya ahali-i fazln reis-i cumhuru
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 333-334)
Akln, pozitivist dflncedeki gibi bir klt haline dnfltrlmeye alflld Kaside; adaletli, katlmc, zgrlk bir hukuk ve toplum dzeni kurma tasarmn
iermesi ve bu dflncelerin ifade bulduu medeniyet resul, reis-i cumhur gibi kavramlara da bnyesinde ilk defa yer veriyor olmas itibaryla, dfln ve edebiyat dnyamzdaki yenileflme abalarnn bir beyannamesi saylabilir.
Kasidenin daha ilk dizesinde akl szc, eder ykleminin znesi haline
dnfl(trl)mfltr: Dilin iradesini baflta akl eder tedbir. Kendisine tannan bu
yapc eylem imtiyaz, an gzde kavram akl, dil szc ile ifade edilen insana ait deerler dizgesinin baflat/birincil etkin eyleyeni durumuna getirmifltir.
Devrin Osmanl toplumu iin olduka radikal ve iddial saylabilecek bu sylem;
toplumsal beklenti ufkuna ait zlemlerin, uzun ve skntl bir suskunluk srecinden sonra deta bir patlamayla ortaya kt izlenimini verir.
Osmanl toplumunun beklenti ufkundaki en nemli ge, karmafladan kurtulufltur. Zira, devlete ait kurumlar yozlaflmfl ve kurumlar aras eflgdm kaybolmufltur.
Ayrca deerler sistemi, kfl sreci toplumlarna ait tipik paranoyalarla altst olmufltur. Bu kaotik durumdan ve deerler kargaflasndan ancak akln aydnlnda
kurtulmak mmkndr: Ziya-y akl ile tefrik-i hsn kubh olunur. Akl, karmafladan kozmosa geiflte en byk klavuzdur.
Deerler hiyerarflisinde en tepe noktay iflgal eden akl; dnyay, insan ve toplumu dnfltren, yneten ve ynlendiren bir gce sahiptir. nsan, akln aydnlnda (ziya-y akl); gzel ve irkin, iyi ve kt (hsn kubh) arasndaki farklar
renir, ayrt eder. Akl; ayrfltrc, belirleyici ve fark ettirici nitelikleri olan etkin bir
deerdir ve dikkat edilirse bu deer, flk (ziya) imgesi ile desteklenmifltir. Demek
ki akl, karanla ve banazla (taassup) karfl kurtarc/ aydnlatc bir misyon da
yklenmifltir. stelik buradaki akl, yalnzca dorular gsteren, karanlklar aydnlatan ve bundan sonra atl kalan bir fenomen deil; ayn zamanda toplumsal dzenin kurucusu ve koruyucusudur da; toplumsal yaflamda, gszler(zaif)in gller(kavi)in elinde kalp ezilmemesi iin, -akl- befler- yasalar da yapar ve bunu
hak ve adalet diye adlandrr. Yasalara uymayanlar ise kalem ve kl (hame ve
flemflir) birlikte yola getirecektir.
Dzenleyici akln kld tedbir (denetleyici seicilik, etkin ynlendirme) ile

dilin iradesi (gnln istekleri, yneliflleri)ndeki rastlantsall ortadan kaldrmas, akla uygunluk gibi yeni ve modernizmin bir ltn de gndeme getirecektir. fiinasiyi takip eden Tanzimat aydnlar, bu tarihlerden itibaren gerein benimsenmesinde akla uygunluk ilkesini bir dstur olarak kabul edeceklerdir. Btn bu dflncelerde, Auguste Comten pozitivist dnya grfl ile flekillendirdii nsanlk Dini (Religion de lhumanite)ne ait tasarlardan izdflmler grmek
mmkndr. Comte, rasyonel bir toplum dzeni kurmak iin; toplumlarn ilerleme lks ile geleneksel otorite gibi iki ayr kutuptaki dflnceyi uzlafltrmak,
birlefltirmek abasnda idi. Pozitif bilimler, bu yapc birleflimde temel ara olacakt. Zira Comtea gre, bunalml toplumlar, dzeni (ordre) salayamadan ilerleme (progres) kaydedemezlerdi. Dorusu Osmanl toplumu iin dzeni salamak da, ilerlemek de yaflamsal neme sahip temel iki sorundu. Ama ne yazk ki
fiinasi ve dier modernist ncler, bu sorunlara iflaret edecek; fakat derin ve kkl zm nerileri sunamayacaklard. Bunun iin sosyo-kltrel zeminin hazrlanmas kadar, radikal dnflmleri kitle destei ile yapabilecek byk devrimciler de
gerekliydi.
fiinasinin modernist balamdaki nc kifliliini tamamlayan en nemli grfllerinden birisi de varoluflu dflnrlerin insan kendi kendini seer ifadesine ok
yakn bir biimde syledii
Kader dedikleri halkn murad- haktr kim
Ezelde etti bizi her umurda tahyir
beytinde yatar. Tahyir szc, bizi fiinasinin kasidesindeki dflnsel zgnle taflyan aar szcktr. Ferit Develliolu lgati tahyiri; birini, iki fleyden birini semek durumunda brakma, istediini semeyi teklif etme fleklinde tanmlar.
Yani kader denilen fley, insann seiflleri, tercihleri ve gayretleridir. Tanr, seimlerimizde bizi ezelden beri serbest brakmfltr. Seimleriyle bafl bafla kalan insan,
kendini, nasl yapmak istiyorsa yle olur. leriye ynelik tasarmlar ve seiflleri ile
geleceini biimlendiren insan, dolaysyla kaderini de bir bakma kendi belirler.
Bu durum, insan sorumluluklarn stlenmeye ve kendisi ile olgular dnyasn daha analitik bir dzeyde deerlendirmeye yneltir. nsan, setiklerinden sorumludur.
fiinasinin teslimiyeti ve klli bir kader anlayfl yerine; daha aklc bir anlayfla ynelmesi, bireyin seiflleriyle geleceini ve kendini kurduunu sylemesi, olduka dflndrcdr. Zira devrinde kainat sorgulayan, arafltran gzlerle seyretmek yerine hayretle seyretmek ve bulunan her fleyi, peflinen Tanrnn bir delili
sayma dflncesi hkimdir. Oysa fiinasi, Tanrnn bile aklla kavranmas gereken
bir deer olduuna inanr:
Vahdet-i zatna aklmca flehadet lazm
Can u gnlmle mnacat ibadet lazm
fiinasinin Mnacat incelendiinde; btn bir fliirin bu iki dizeyi sylemek iin
kurulduunu grrz. fiinasi burada, peflin kabullerin tesinde soran, elefltiren ve
ikna edilmeyi bekleyen bir zihin olarak karflmza kar. Tanr, eer yksek bir itenlik deeri ise insann onu aklyla da kavramas, aklen de inanmfl olmas kadar
doal ne olabilir. Fakat fiinasi, Tanrnn sorgusuz kabul edilmesine pek ikna olmadn gsteren bu dflncesini bir ktlk esintisi gibi sayar ve iine dflt gnah psikozuyla, btn bir fliir boyunca zr dilemeye alflr:
Ne dedim tvbeler olsun bu da fil-i flerdir
Benim zrm gnehimden iki kat bed-terdir.
(...)
23
Comtea gre, bunalml

toplumlar, dzeni (ordre)
salayamadan ilerleme
(progres) kaydedemezlerdi.
fiinasiyi takip eden
Tanzimat aydnlar, gerein
benimsenmesinde akla
uygunluk ilkesini bir dstur
olarak kabul edeceklerdir.
24
Tanrnn mafiretinden de byk m gnehim

(...)
Beni affetmee fazl- ilahisi yeter
Sanma hafla kerem-i na mtenahisi biter
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 331).
Geleneksel mnacaat formlarnda bu tr af dilemeler, Tanrnn mafiretine snmalar normal saylabilir. Ama fiinasi, akl bir flehadet unsuru olarak grmeye
baflladktan sonra tamamen bu dflncesinin etkilerini tahfife ynelik fleyler sylemeye bafllar: Tanrnn mafiretinden de byk m gnehim, Beni affetmee
fazl- ilahisi yeter, Neyleyim yz bulamam yes ile afvm talebe vb. Dikkat edilirse bu syleyifller, geleneksel syleyifllerden kul psikolojisi ile yaplmfl blok
dnlemelerdir. Yani burada fiinasi deil, gelenek arka-planl kul konuflmaktadr. Asl fiinasi, Tanrnn varlna ok net bir flekilde aklla da delil aramaya kalkflan syleyifltedir. 17. yzyldan itibaren pozitif bilimlerdeki ilerlemeler, akl bir klt
haline getirmiflti ve 19. yzyl Avrupasnda bile yasaklanmfl birok bilginin (Bhner gibi) eserleri, Osmanlnn merkezden uzak noktalarnda (Suriye, Msr, Selanik vb.) gizlice okunmakta idi. 19. yzyl dflnce konsepti ve Avrupadaki rnekler de genel olarak dikkate alndnda pozitivist mantn kltlefltirdii akln Tanr konusunda verecei cevap bellidir. fiinasi de asl, akln, dnemindeki bu gksel
deerleri dfllayc anlamnn uyandraca etkilerden rkmekte ve affn dilemektedir. fiinasinin bu tavr, dnemin Osmanl/Trk aydnnn -hatta flimdi de- iine
dflt ikilemin belki de en ak rneidir.
Ayn Mnaacatta Gremez zatn mahlukunun adi nazar diyen fiinasi ile
Vahdet-i zatna aklmca flehadet lazm diyen fiinasi arasnda karfllafltrlamayacak
kadar byk farklar vardr. Birinde insan, adi nazarlar olan gnahkr bir kuldur,
aciz ve zavalldr. kincisinde, gereklilik kipiyle konuflan ve bireyleflme temaylndeki flpheci ben konuflmaktadr. Kanmca bu iki dizeyi, Mnacaatn dier btn karflsna koyabiliriz. Yani bir tarafta, geleneksel sylemin alfllmfl kalp ifadeleri ile konuflan kul; dier tarafta, bireyleflme abalarnn ne srd huzuru
kamfl, tereddtl bir insan var. ine dflt ikilemi bir yara gibi zihninde taflyan bu insan, sylediklerinin byk bir ghah saylabileceini dflnerek -inanc gerei- srekli mafiret dilemekte; ama Tanrya akli deliller aramaktan da geri durmamaktadr. Mnacattaki bu beyitte, biraz da -kendi beklenti ufkuyla ksmen birlefltirdii- ann rasyonel nitelikli din ve dnya grfl adna konuflan fiinasi, Fransada rencilik yllarnda, bu balamda rendii akla uygunluk ilkesini, samimi bir flekilde kendi iklimindeki din ve dnya grfl anlayflna -biraz
gelenek kalpl da olsa- taflmak ister.
Fakat ne olursa olsun Vahdet-i zatna aklmca flehadet lazm dizesindeki cesur syleyifl, elma kurdu gibi Osmanl aydnnn inan dnyasna dflen ve srekli geliflecek olan derin bir flphenin gstergesidir. Bu flphe gstergesinin etkileri,
Sadullah Pafla, Beflir Fuat ve Tevfik Fikrette daha da amlanarak grnecek ve
Osmanl toplumunun kaotik yaps ile modernizmin geer deeri akla uygunluk
ilkesi arasndaki karfltlk, uygun bir kfl yolu bulamayan bu ncleri boflluk vehmine dflrecek ve ciddi buhranlar yaflamalarna neden olacakt.
Byk bir deerler atflmasyla beslenen bu boflluk vehmi, her ne kadar daha
nce Akif Pafla (1789-1848)nn Adem Kasidesinde kendini gsterse de oradaki
yokluk (adem) dflncesinin derin ve boyutlu bir alma sahip olduunu sylemek
gtr. Zira Akif Pafla, muhteris mizacnn ve biraz da kt talihin ne srd srgn ve azillerle epey ac ekmifl, kendi deyimiyle bizar- vcud, dil-teng-i hesti
ile rencur ve bimar- gama duar olmufl bedbaht bir devlet adamdr. Nitekim
Mlkiye Nazrl srasnda, vuku bulan Churchill vakas, onun devlete ve hayata
olan inancn sarsar. ngiliz misyonundan Churchill, Kadky taraflarnda avlanrken miyopluu nedeniyle bir Trk ocuunu hedef yapp vurur ve tutuklanr. Bu
tutuklanma olayn ticari imtiyazlar elde etmek zere bytp Osmanl zerinde
bask kurmak isteyen ngiliz devlet adamlar, Churchillin tutukluluk halini sona erdirmekle kalmazlar; Akif Paflann grevine son verdirdikleri gibi genifl ticari imtiyazlar da elde ederler.
Haksz olduu halde Churchile tannan imtiyaz, Akif Paflann hi yoktan cezalandrlmas, aslnda ngilterenin Osmanl Devleti zerindeki karfl konulamaz
nfuzu ve basksnn bir gstergesi idi. Bu durum, Osmanlya byk bir prestij
kaybettirdii kadar, Akif Paflann da yaflama ksmesine neden olur. flte bylesine dfl basklarn refakatinde geliflen Akif Paflann yokluk vehmi, dflnsel bir fark
ediflin ifade edilmesinden ok; urad hakszlklar ve bedensel rahatszlklarn
dnyadan kopard ve fazlaca ktmser yapt bir mizacn; divan fliirinin sz
oyunlarndan da yararlanarak yaflam, dnyay hilikle tehdit eden szlanmalarndan ibarettir. Yoklukla burun buruna gelen bu szlanmalar, dahili tekamlmzn ok az yank bulan zayf bir atlm olarak grebiliriz. Bu tedirgin fark edifl dzeyi asl yanksn, Sadullah Pafla ve Beflir Fuatta bulacak ve Batnn pozitif bilimlerdeki baflarsna yakinen tanklk eden bu iki insanda derin ruhsal krlmalara
neden olacakt.
Osmanl mparatorluunda, kuvvetler ayrmn meclis-i meflveret kavram ile
gndeme getirip iktidar paylaflmn kurumsallafltrmak isteyen Yeni Osmanllarn
Osmanl/Trk modernleflmesinde nemli katklar olduunu belirtmek gerekir.
zellikle Namk Kemalin iradi bir insan tipolojisi yaratmaya ynelik tutumu, katlmc bir ynetim sisteminden yana tavr ve alflmalar, onu da modernliimizin
nclerinden saymamz gerektirmektedir. fiinasinin zellikle halka ulaflma konusunda bir ara olarak grd ve lisan- avam zre diye niteledii dil egzersizleri, Namk Kemalde ancak sistemli, bilinli bir hal alr.
Namk Kemalin Tasvir-i Efkrda (1866) yaymlanan Lisan- Osmaninin
Edebiyat Hakknda Baz Mlahazat fiamildir adl makalesi, Mill Edebiyat ve
daha sonra Cumhuriyetin dil politikalarn belirleyecek dzeyde ngrl bir ierik taflmakta idi. Trkenin yaz dili olarak Arap ve Fars dillerinin basks altndan
kurtulup ne kmas, yalnzca edebiyatn deil btn toplumun bilin yapsnda
nemli deiflmelerin bafllangc olacan biliyor ve savunuyordu. Zira Namk Kemale gre, dilin gramer kurallar ile iflleyen Osmanlca ile bir mektup yazabilmek iin bile en az 6-7 yllk bir sre kiflinin kendini bu ifle vermesi gerekmektedir:
Trkede, deil fnun, hl edebiyat dahi laykiyle tedvin olunmad iin
Arap ve Acem ve onlara ilaveten ehl-i kalem lisanlarn renmek yolunda zaman tahsilin bir ounu ifna etmedike tahriren drste ifade-i meram kabil deildir. (..) Bizde ise bir adam Arabi ve Farisi mukeddamatna alt yedi sene vakf- vcud etmelidir ki, imla ve manas yerinde bir mektup yazabilsin.
Bu balamda Namk Kemalin, halkn geliflmesi ve bilinlenmesi iin Trkenin
esas alnmasn istedii kadar, halk dershanelerinin alarak milletin yetifltirilmesi
ve kadnlarn okutulmasn da srarla savunduunu grmekteyiz. Ayrca Fransz
Devriminden mlhem hrriyet, vatan, milliyet vb. kavramlar ve imgeler de
yine Namk Kemalin, fliirleriyle birlikte edebiyatmza girmifltir.
Onun eserlerinde, vatan ve toplum iin var olan ve daima hak ve grevleriyle
birlikte anlan iradi insan; savafllarn ve var olufl mcadelelerinin bittii anda birey-
25
Namk Kemal, halkn

geliflmesi ve bilinlenmesi
iin Trkenin esas
alnmasn istedii kadar,
halk dershanelerinin
alarak milletin
yetifltirilmesi ve kadnlarn
okutulmasn da srarla
savunmufltur.
Fransz Devriminden
mlhem hrriyet, vatan,
milliyet vb. kavramlar ve
imgeler Namk Kemalin
fliirleriyle birlikte
edebiyatmza girmifltir.
26
leflecek bir i donanma da sahiptir. Modernleflme konusunda toplumsal seferberliin hzndan memnun olmayan ve bunu daha ncelemek iin yazlaryla aba sarf
eden vatan flairi Namk Kemali, sosyolojik anlamda tam bir toplum hareketlendiricisi olarak deerlendirebiliriz:
Murabb
Sdk ile terk edelim her emeli her hevesi
Kralm hil ise azmimize ten kafesi
nledike eleminden vatann her nefesi
Gelin imdda diyor bak budur Allah sesi
Bize gayret yakflr merhamet Allahndr
Hkm-i ti ne fakrin ne flehinflhndr
Dinle ferydn kim terceme-yi hndr.
nledike ne diyor bak vatann her nefesi
Mahv eder kendini blbl bile hrriyet iin
ekilir mi bu bel lem-i pr-mihnet iin
Dn iin devlet iin can ekiflen millet iin
Azme hil mi olurmufl bu rk ten kafesi
Toplum hareketlendiricisi:
Bilinsiz bir kalabalk
halinde bulunan ve ok
yksek potansiyel deerleri
olan toplumu uyufluk,
bilinsiz, mitsiz bekleyiflten
kurtaran ve onu yeni
misyonlarla donatan,
kendilik deerleri ile
bilinlendiren ve gelecee
ynelten kifli.
Namk Kemal, topluma ve

millete zarar verecek olan
sen-ben ekiflmesini brakp
insann var olufl flart olan
hrriyeti, vatan ve millet
iin ncelemek gerektiini
savunur. Bu ynyle Namk
Kemal, uyuyan bilinci
uyandran bir toplum
hareketlendiricisi kimlii
taflr.
Memleket bitti yine bitmedi hl sen ben

Bize bu hl ile bizden byk olmaz dflmen
Dest-i addayz Allah iin ey ehl-i vatan
Yetiflir terk edelim gayri hev v hevesi
Namk Kemal, Osmanl-Rus Savafl dolaysyla yazd, biim asndan eski,
ierik asndan yeni olan Murabbda, klasik fliirimizde kullanlmayan hrriyet,
vatan, devlet ve millet kavramlarn ifller. Hrriyet ve vatan iin lmenin yce bir erdem oluflundan bahseden flair, daha ilk blmde vatan sevgisini, zverili
ve karsz birlikteliklerdeki yansmalarda arar. Dizelerde, toplumun dinamizmini
oluflturan lklere ulaflmak iin sen-ben ekiflmesinden uzak, bize dnflen bir
yksek deerler manzumesi yaratr. Din iin devlet iin can ekiflen millet iin
gsterilen her aba benden bize dnflmn bir gstergesi olmakla birlikte, Azme hil mi olurmufl bu rk ten kafesi bile bu azim ve kararllkta bize engel olmamaldr, bilincini afllar. Dolaysyla topluma ve millete zarar verecek olan senben ekiflmesini brakp insann var olufl flart olan hrriyeti, vatan ve millet iin
ncelemek gerektiini savunur. Bu ynyle Namk Kemal, uyuyan bilinci uyandran bir toplum hareketlendiricisi kimlii taflr.
Ziya Pafla da modernleflme konusunda zelikle fiiir ve nfla makalesi ile nemli katklarda bulunmakla birlikte, kararsz kiflilii ve hasis mizac, daha sonra onun
bu yoldan dnmesine ve Namk Kemalle yollarnn ayrlmasna neden olacaktr.
Sadullah Pafla (1838-1890) ise flair olmaktan ok, 19. yzyl Bat dnyasnn
yapt teknolojik hamleler karflsnda hayretini gizleyemeyen ve btn bu geliflmelerin znesi olarak grd pozitivist dflnceyi tazim eden aydn bir Osmanl
brokrat kimlii ile karflmza kar. Onun 19. Asr adl manzumesi, an ruhunu
ok iyi kavradn gstermektedir;
Eriflti evc-i kemalata nur- idrakat
Yetiflti rtbe-i imkana ksm- mmteinat
Besait oldu mrekkeb, mrekkeb oldu basit
Bedahat oldu tecarible hayli mechulat
27
(...)
Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz
(...)
Heva v berk ziya v buhar u mknats
Yed-i tasarruf- insanda unsur- harekat
(...)
Ne kald eflme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab
Ne kald nsha- efsun, ne hkm-i tlsmyyat
(...)
Ne kald remil kehanet, ne kald cifriyyat
(...)
Deil ukule Ekanim kble-i hacat
(...)
Hudud- hakku vezaif muayyen sabit
Ne kald cebr tegallb, ne kald keyfiyyat
Hukuk- flahsu tasarruf masun taaruzdan
Zaman zaman- terakki, cihan cihan- ulum
Olur mu cehl ile kabil beka-y cemiyyat
19. Asr manzumesi, deiflen dnyann, bizim dflnsel yanmza arpmasyla
ortaya kan hayretli fark edifller dizgesini ieren bir belge nitelii taflr. 25 beyitten
kurulu manzume; ncelikle, insan ve fleyler arasndaki iliflkinin yeni bir miladn
oluflturan dflnce kazanmlarn saygyla ycetir, tazim eder. Sonra bu kazanmlarn dnyada neleri deifltirdiini ve neleri yok ettiini sralar. Buna gre, topyekn
bir deerler deifliminden sz etmek mmkndr. Zira basit zannedilen fleylerin
karmaflk (mrekkep), karmaflk zannedilen fleylerin de basit, yaln ve tek ynl olduu anlafllmfltr. Buna ilaveten mecazlar hakikate, hakikatler mecaza evrilmifltir. Kimya bilimindeki geliflme; havann, suyun, topran ve fln iindeki gizil gc aa karmfl ve insanln kullanmna (yed-i tasarruf- insan), emrine sunmufltur. Bylece akln kullanarak dnyann en gl varl haline gelen insan
iin, zaman ve mekn boyutlar da deiflmifl ve ksalmfltr: Tefahr eylemesin mi
bu asr asara/ Ksaltt bud-i mekn zaman muhtereat. Mesafeleri aflan yeni icat
ve aletleri bnyesinde taflyan ve bunlarla hurafeleri, batl inanlar yok eden 19.
asr, kazanmlaryla vnmelidir.
nsan, akln kullanarak doadan kendine yeni bir dnya kurmufltur. Bu yeni
dnyann efendisi, Orta a anlayflnn doufltan sulu kabul ettii, gnahkr grd ve daima affedilmeyi, gdlmeyi bekleyen sann kuzular deil; aklla
dnyay yeniden flekillendiren, Tanrsal cenneti yeryznde kurmaya niyetli, kuflkucu ve biraz isyankr ama zm hep kendi gerek dnyasnda arayan bir insan tipiydi. Eski insan tipi, kendisinden byk glerin nesnesi; yeni insan tipi ise
dnyann ve kendi eylemlerinin znesi olma iddiasnda idi. Bu yeni insan tipi, Avrupada Rnesanstan sonra ortaya kmfl ve dnyann gidiflatn deifltiren byk
atlmlar gereklefltirmifl; havann, suyun, tafln/kmrn gc, bu yeni insann
gcnn yannda yer almflt. Ifln, sesin ve topran sakl gleri de daha sonra
bu yeni insann gcne katlacak ve dnya, bu iradi insan tarafndan yeniden yorumlanmay, biimlenmeyi bekleyecekti. flte bu yeniden yorum, eski kanaatleri
kkten geersiz kabul ediyordu; yeni insan daha realist bir gzle dnyaya bakmaktadr. Gzlem ve deneyimleri (tecarib) ile yeni bir bilgi konsepti oluflturan bu
19. Asr manzumesi, deiflen

dnyann, bizim dflnsel
yanmza arpmasyla ortaya
kan hayretli fark edifller
dizgesini ieren bir belge
nitelii taflr.
28
yeni insan iin; Hzr lmszle ulafltrd sylenen hayat suyunun eflmesi
(eflme-i heyvan), lmcl hastalar iyilefltiren mucizevi ila (daru-y Suhrab), remil, kehanet ve cifriyyat gibi bilinmezliin eski inanlar geersiz kalmfltr. Artk
ktlk fleylerin kendisinde deil, ona karfl bizim nasl tavr aldmza baldr;
yani Hma kuflu saadet, baykufl uursuzluk getirmez.
Bizim Tanzimatla beraber yneldiimiz dnya iflte bylesine doann glerini aklla yanna almfl bir dnya idi. Oysa son dnem Osmanl medreselerinde pozitif bilimlere ait derslerin says yok denecek kadar azd ve olanlarn ou da hkmsz hale gelmifl eski bilgi nakillerinden ibaret idi. Deiflen dnya, hl bilginin ne denli nemli olduunu kavrayamamfl zlfl dnemi Osmanl aydnnda
iflte bylesi bir flaflknlk ve panik hali yaratacakt.
Sadullah Pafla, pozitif bilimlerdeki bu ilerlemelerin hukuksal yanna da deinir. Zira bu yeni insan tipi; kiflisel hak ve grevlerin yasal dzenlemelerle belirlendii, cebrin, zorbaln/ tagallb ve keyfiliin ortadan kaldrld modern bir toplum yapsnn da temelini atmfltr:
Hudud- hakk u vezaif muayyen sabit
Ne kald cebr tegallb, ne kald keyfiyyat
Hukuk- flahs u tasarruf masun taaruzdan.
Modern toplumda bireyin kendisi ve kiflilik haklar tecavzkr taarruzlardan,
akln koyduu yntemlerle, yani, hukuk ve adalet sistemleri ile korunmufltur. Yasalar herkese eflit davrandndan Ne Amr Zeydin esiri ne Zeyd Amra velidir;
herkes birey olarak hukukun gvencesi altndadr. 19. yzyl iin btn bu grfller, Auguste Comteun bir toplum dini yaratma abalarnn zeminini oluflturacak
nitelikte iken, Sadullah Pafla yine gelenek balantl bir iliflkiyle dflncelerini toplar; dnyadaki bilimsel ve hukuksal geliflmeler; Yaratc (Bari)nn birliini onamak
zere bir araya topland, der:
Esas- hikmet-i asr oldu vahdet-i Bari
Sadullah Paflaya gre,

cehalet, toplumun
geleceini tehdit eden en
byk tehlikedir.
Beflir Fuat, Trkiyede ilk

defa realizmi hakikuyyun
diye tanmlayan ve hakknda
makaleler yazan kiflidir.
19. Asr manzumesinde, yeni irfan uyanflnn doum yeri (metali-i irfan); eskiden olduu gibi Herat, Msr, Rum deil Bat (Megarip)dr. Artk zaman; geliflme
(terakki) zaman, dnya ilim dnyasdr. Cehalet, cemiyetin geleceini tehdit eden
en byk tehlikedir: Zaman zaman- terakki, cihan cihan- ulum / Olur mu cehl
ile kabil beka-y cemiyyat. Sadullah Paflaya gre, yaflamak, var olmak ve ilerlemek iin; zamann gereklerini ok iyi kavramak ve bu irfanla gelecei kurmak zorundayz. Bu tavr; ayn zamanda, evreye tutuklu kalmaktan kurtularak ondan bir
dnya yaratmak iddiasndaki varlmzn insanlaflma abasdr. Ne yazk ki, Batnn bu teknik stnl karflsnda gzleri kamaflan ve kendi deerlerinden flpheye dflen aydnmz; temas ettii dnyalardan gerekli zmsemeleri yaparak bir
kendilik atlm gereklefltirebilecek bir donanma sahip deildir. Onlar yalnzca birer naif ra niteliinde nclerdir ve biroklar aydnlatmak istedikleri yolun ortasnda, Batdan gelen fliddetli akmlara dayanamayp kendi kendilerini sndrmfllerdir; Sadullah Pafla Viyanada grevli iken, bu deer atflmalaryla girdii bunalm sonucu intihar etmifltir (1890).
Beflir Fuat (1852-1887) da yine modernleflme yolunda nemli hizmetleri olmufl
ve ne yazk ki, yolun yarsnda kendini sndrmfl aydnlardan birisidir. Bchner,
Jean Masse ve Claude Bernarddan yapt evirilerle Trkiyede ilk defa realizmi hakikuyyun diye tanmlayan ve hakknda makaleler yazan Beflir Fuat, bu dflnceler dorultusunda, fizik ve kimya bilimlerindeki mekanizmann aynsnn hayat ilminde de mevcut olduunu savunur ve dolays ile aflkn ve metafizik grfl-
leri reddeder. Batdaki pozitivist dflnce kazanmlarnn lke gndemine akmasn salayan Beflir Fuatn mevrus hastal ve yaflad i atflmalar nedeniyle intihar etmesi, modernleflme abalar iin byk bir kayp olmufltur. Bu balamda,
Beflir Fuatn brakt yerden alflmalarn daha dzenli bir flekilde yrten Ahmet fiuayp, biraz daha ncesinden uzun ykleriyle bir Trk ansiklopedisti gibi
alflan Ahmet Mithat, yenileflme abalarn romanlarnda sosyal bir fon olarak
kullanan Mizanc Murat ve Samipaflazade Sezaiyi, Osmanl toplumundaki deiflme ve dnflme abalarn etkisinde kald Auguste Comteun dflnceleri dorultusunda sistematize etmeye alflan Jn-Trk hareketinin liderlerinden Ahmet
Rzay ve zellikle fliirlerinde kulland radikal imgeler aracl ile toplumsal bilinaltn uyarmaya alflan Tevfik Fikreti modernleflme abalarmzn ncleri
arasnda sayabiliriz.
Ayrca, Avusturya ve Rusyann basklar sonucu Osmanlya snma durumunda kalmfl 1849 Polonya-Macar mltecilerini de burada, Trk modernleflmesine
yaptklar olumlu katklardan dolay saygyla anmak gerekir. Batdaki dflnsel geliflmelerden yakinen haberdar olan bu sekin gmen topluluu, Osmanlnn sivil
ve asker brokrasisinde nemli hizmetler ifa etmifllerdir. Olduka zayf bir dneminde olmasna ramen Osmanlnn, Avusturya ve Rusyann byk basklarna
karfl kendilerine hayat ve fleref garantisi verdii bu insanlar (General Bem/ Murat Pafla, Czaikovsky/ Sadk Pafla, Vimety/ smail, Zanitsky/ Osman, Borzecky/ Mustafa Celaleddin Pafla) Mslman olmufllar ve byk bir ballkla lkenin kalknmas iin alflmfllardr. 19. yzylda Osmanl dnyasna haritaclk,
matematik eitimi, ressamlk vb. birok yenilik bu gmen vatandafllarca girmifltir.
Hatta lber Ortayl, doru bir tespitle ulusalc bir Batllaflmann da bu evrede
baflladn syler.
Ancak btn bu olumlu geliflmelere ramen, modernleflme abalarnn, ya hudutsuz bir kendine gven amaznda ya da aflr bir gvensizliin yaratt yine hudutsuz bir hayranlk duygusu veya aflalk kompleksi ile salksz bir zeminde ve
kesintili srelerde gelifltiini sylemeliyiz.
Olduka uzun ve sancl bir srece gnderme yapan bizdeki modernleflme kavram, Batdaki serveni ile ou kez uyuflmayan temel farkllklar da gsterir. Sorunun asl kaynana inildiinde grlr ki, Avrupadaki modernleflme, dflnsel
bir arka-plan kltrne sahip olduu gibi, pozitif bilimlerdeki srekli ve kararl
ilerlemelerin sonucu olarak geliflen doal bir srece evrilmiflti. Matbaann icadyla bilgi toplumsallaflmfl, kitleler aydnlanmflt. Mutlakyeti ynetim biimleri ve
kilisenin baskc kimlii, bireyleflme srecinin ne kt bir dnemde eski itibarn yitirmifl idi. Ynetimde kral da olsa, aydnlanmfl bir kamuoyuna ait saduyu, yaflamsal reflekse dnflen ynlendirici bir ifllev kazanmfl; yasama ve yrtme organlar zerinde yabana atlmayacak bir nfuza sahip olmufltu.
Ksaca, Avrupadaki adafllaflma (modernleflme), uzun mcadeleler sonucu
kazanlmfl baflarlarn doal bir yaflam anlayflna dnfltrlmfl biimiydi ve kendiliinden iflleyen, otomatik denetleme dzenekleri gelifltiren bir sistem karakteri
kazanmflt. Dahas bu oluflum, sahiplerine refah, maddi g ve zellikle btn Avrupay birlefltiren bir bilinalt fobisine yani Osmanllara/ Trklere karfl cephelerde zaferler de kazandrarak kendini kantlamflt; onun iin vazgeilmezdi. Oysa
Trk modernleflmesi, bafllangta deiflen ve geliflen dnyay yakalama gibi, biraz da korkunun refakat ettii pratik bir yarar amac taflmakta idi ve kurumsal bir
nitelik kazanabilmesi iin; kolektif bilin dzeyinin hasletleri ve zlemlerini arketip dzeyinde temsil edecek olan gerek anlamda zaman kurucu (time-binder)
kifliliklere ihtiya duymakta idi.
29
Zaman kurucu (time

binder): Aydnlk bir bilinle
gemifl ve gelecei flimdide
btnlefltiren; yaltk ve
skk zamanlar
btnlefltirerek yeni bir
tarihsellik kuran insan.
Zaman kurucu iin tarih,
sral bir olaylar silsilesi
deil, iinde flekillendiimiz
ve gelecei
biimlendirdiimiz srekli
olufllar dizgesidir.
30
zet
N
A M A
N
AM A
Batl anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin

Trk edebiyatndaki yeri ve nemini anlatmak.
Tanzimatn edeb ve felsefi yn, Tanzimatn siyasi ve idari bafllangcndan yaklaflk 20 yl sonra
grlmeye bafllar. Bu bakmdan 1859 yl, Trk
edebiyatndaki yeniden yaplanmann milad saylmaldr. Zira bu tarihten itibaren, yeniliin asl
zeminini oluflturacak sanat ve dflnce alanlarndaki temaslarn rnleri ortaya kar; Mnif Paflann Volter, Fenelon ve Fontenelden seilmifl
felsefi diyaloglar ieren Muheverat- Hikemiyye
(1859) adl evirisi ve Yusuf Kamil Paflann Fenelonun Telemaque (1859) adl eserini dilimize
kazandrmas; yenileflme hareketlerinin sigortas
saylan dflnsel zeminleri oluflturacakt. Telemaque evirisi ile ayn yl Ceride-i Havadiste
Victor Hugonun Sefilleri Hikaye-i Madurin
adyla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel
Defoeun Robenson Cruzoe (1864) adl eserini;
Teodor Kasap, Trk edebiyatnda ilk byk tercme romanlardan Monte Cristoyu (1871, 1873),
Lesagedan Topal fieytan (1872) dilimize kazandrr. Ziya Paflann Jean Jack Rousseaunun eitime ynelik dflnsel birikimlerini vlgarize bir
anlatya dnfltrd Emil (1870) ve Moliereden Riyann Encam (1881) adl evirilerini
de; dflnce tozlaflmasn, afllanmasn salayan
bu ilk eviriler arasnda sayabiliriz.
Tanzimat Dnemini elefltirel bir gzle deerlendirmek.
Tanzimat hareketi, her fleyden nce, yzyllardr
sregelen dzensizliin, karmaflann etkisiyle yenilmifl, ypranmfl, yaflama ynelik gvenini ve
giriflim gcn yitirmifl bir topluma yeni ve zinde bir yaflam hamlesi kazandrmay amalyordu;
kronikleflerek devletin varln tehdit eden dzensizlik yeni bir dzenle son bulacakt. Elbette
toplumsal deiflme ve geliflme atlmlarnn sonularn, laboratuarlardaki deney sonular gibi
ksa srede ve snrlandrlmfl, belirli erevelerde de almak olanakszd. Tanzimatla birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimatn neden olduu sorunlar deil; yzyllarn birikimiyle oluflan ama deiflen dnyann gndeme getirdii kanlmaz sonular ve vakalar dizgesi idi.
N
A M A
Tanzimat Dnemi nc yazarlarn ve eserlerinden rnekleri sralamak.

Osmanl aydnlar arasnda fiinasi, aklc bir kavrayfl; dnya ve Tanr iliflkilerine kadar taflmak
isteyen modernist bir ncdr.
Akif Pafla, muhteris mizacnn ve biraz da kt
talihin ne srd; srgn ve azillerle epey ac
ekmifl, kendi deyimiyle bizar- vcud, dilteng-i hesti ile rencur ve bimar- gama duar
olmufl bedbaht bir devlet adamdr.
Namk Kemalin iradi bir insan tipolojisi yaratmaya ynelik tutumu, katlmc bir ynetim sisteminden yana tavr ve alflmalar, onu da modernliimizin nclerinden saymamz gerektirmektedir.
Ziya Pafla da modernleflme konusunda zelikle
fiiir ve nfla makalesi ile nemli katklarda bulunmakla birlikte, kararsz kiflilii ve hasis mizac, daha sonra onun bu yoldan dnmesine ve
Namk Kemalle yollarnn ayrlmasna neden olacaktr.
Sadullah Pafla ise flair olmaktan ok, 19. yzyl
Bat dnyasnn yapt teknolojik hamleler karflsnda hayretini gizleyemeyen ve btn bu geliflmelerin znesi olarak grd pozitivist dflnceyi tazim eden aydn bir Osmanl brokrat
kimlii ile karflmza kar. Onun 19. Asr adl
manzumesi, an ruhunu ok iyi kavradn
gstermektedir.
31
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisinde Tanzimat sanatlar bir
arada verilmifltir?
a) Namk Kemal - fiinasi - Sadullah Pafla
b) R. Mahmut Ekrem - A. Tahran - T. Fikret
c) Ahmet Mithat - Namk Kemal - Mehmet Rauf
d) Ahmet Haflim - fiinasi - Ziya Gkalp
e) Ali Bey - A.Vefik Pafla - Cenap fiehabettin
6. Tarihimizde yaymlanan ilk gazete afladakilerden

hangisidir?
a) Takvim- i Vekayi
b) Tercman- Ahval
c) Ceride- i Havadis
d) Mecmua- i Mualiim
e) Tasvir- i Efkr
2. Vatan flairi ve toplum hareketlendiricisi olarak da

bilinen sanat, Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnn
nde gelen isimlerindendir. 1863te Tercme Odasna
giren yazar, orada fiinasi ile tanflr. fiinasinin etkisiyle
Bat edebiyatna ynelir. fiinasi Parise gidince Tasvir-i
Efkr gazetesinin ynetimini stlenir.
Yukarda tantlan Tanzimat Dnemi sanats afladakilerden hangisidir?
a) Abdlhak Hamit Tarhan
b) Ziya Pafla
c) Namk Kemal
d) Ahmet Mithat Efendi
e) Ali Bey
7. fiinasi ilk gazete tecrbesi olan Tercman-i Ahvalden sonra 1862de bir gazete daha kard. Ancak
1864te Avrupaya kaarken gazetenin idaresini Namk
Kemale brakt. Yukarda ad geen gazete afladakilerden hangisidir?
a) Tercman- Hakikat
b) Mizan
c) Basiret
d) Tasvir- i Efkr
e) Muhbir
3. Klasik edebiyat alflkanlna hak, hukuk, adalet,

hrriyet vb. siyasal ve sosyal dflnce kavramlarn getirerek yeni bir z yaratmak istemifltir. Modernleflme
konusunda zellikle fiiir ve nfla makalesiyle katk
salayarak halk dili ve fliirini savunmufltur.
Yukarda tantlan Tanzimat Dnemi sanats afladakilerden hangisidir?
a) Namk Kemal
b) Abdlhak Hamit Tarhan
c) Ziya Pafla
d) Ahmet Mithat Efendi
e) Sadullah Pafla
4. lk
a)
b)
c)
d)
e)
eviri romanmz afladakilerden hangisidir?

Telemak
Cezmi
fiair Evlenmesi
Karabibik
Zehra
5. Afladakilerden hangisi Tanzimat Dnemi sanatlarndan biri deildir?

a) Ziya Gkalp
b) fiinasi
c) Namk Kemal
d) Ziya Pafla
e) Ahmet Mithat Efendi
8. Dflnsel ve edeb anlamdaki Tanzimat, bir arayfllar, sorgulayfllar ve hep yeniden olufllar dnemini iine
alan bir sretir ki, fiinasinin yenilik yolundaki ilk denemelerini yapt tarihte bafllar. fiinasinin yenilik
yolundaki ilk denemeleri hangi tarihte bafllamfltr?
a) 1859
b) 1860
c) 1861
d) 1862
e) 1863
9. Tanzimat Dneminde devlet dzeninin iflleyifliyle ilgili bozukluklar gren ve
Grp ahkm asr mnharif sdk u selametten
ekildik izzet ikbal ile bab- hkmetten
diyerek grevinden ekilip millete dnen flair afladakilerden hangisidir?
a) mer Seyfettin
b) Namk Kemal
c) fiinasi
d) Yahya Kemal
e) Ziya Gkalp
10. Aflada verilen yazar-eser efllefltirmelerinden hangisi yanlfltr?
a) Ziya Pafla - Zafername
b) Namk Kemal - fiiir ve nfla
c) Ahmet Mithat - Hasan Mellah
d) fiinasi - Mntahabat-i Eflar
e) Recaizade Ekrem - Araba Sevdas
32
Okuma Paras
brahim fiinas
Mukaddeme
Tercmn- Ahvl, no. 9 Teflrn-i Evvel 1277 (22 Ekim
1860)
Mdam ki bir heyet-i ictimiyyede yaflayan halk bunca vezif-i kanuniyye ile mkelleftir, elbette klen ve
kalemen kendi vatannn menfiine dair beyn- efkr
etmei cmle-i hukk- mktesebesinden addeyler.
Eer flu mddeya bir sened-i msbit aranlacak olsa,
maarif kuvvetiyle zihni almfl olan milel-i mtemeddinenin yalnz politika gazetelerini gstermek kifyet
edebilir.
Bu mebhas, Devlet-i Aliyyece dahi nevam meyyeddir ki, Meclis-i l-i Tanzimatn teflekkl srasnda
kavnn ve nizmta mteallik levyihin tahriren arz
olunmas iin umma mezniyet-i resmiyye verilmiflti.
Hatt hkmet-i seniyyenin msadesi ile, dhil-i memlik-i Osmniyede tebaa-i gayr-i mslimenin kendi
lisnlar zre hl kardklar jurnaller bile, belki hukklarndan ziyadece serbesttir; fakat asl Osmanl gazetelerinin bahsine gelince, gayr-i resm bir varakann
devm zre karlmasnda her naslsa flimdiye kadar
millet-i hkimeden hibir kimse ihtiyr- zahmet etmemifltir. Hele flkrler olsun, sye-i adlet-i seniyyede telf-i mft myesser oldu. fiyle ki: Bu yolda Trke
bir gazetenin neflri istidsna dair geenlerde takdm
olunan mzekkirenin melini musaddak Meclis-i Maarif-i Ummiyyeden verilen mazbata zerine, Meclis-i
Hss- vkel-yi fihmdan dahi keyfiyet istihsn ve ol
bbta msaade-i seniyye-i cenab- mlkane flyn
buyrulmufltur. Ve bundan baflka her defa karldka
bir nshas, lyk olmad hlde huzur-i hmayuna
takdim olunmak hussuna irde-i mahssa-i flhne
tekuben fleref-efz-y sudur olmufltur. Bu vecihle sbk
ve lhk ve lhk sbkna fik olarak zuhra gelen teflvikat-i cellenin f-y teflekkrnde lisn-i hlimizden
mstebn olan aczimizi, cizne umma dahi iln
ederiz.
mdi, iflbu gazete ahval-i dhiliyye ve hriciyyeden
mntehap bz havadisi ve maarif-i mtenavvia ile sair mevdd-i nfiaya dair mebahisi neflr- beyana vasta olacandan nfl Tercman- Ahval unvn ile tesmiye olunmak mnasip grld. Tarife hcet olmad zre kelam, ifade-i meram etmee mahsus bir mevhibe-i Kudret olduu misill, en gzel cd-i akl- insn
olan kitbet dahi kalemle tasvir-i kelm eylemek fenninden ibarettir; bu itibr-i hakkate mebn, giderek
umm halkn kolaylkla anlayabilecei mertebede iflbu
gazeteyi kaleme almak mltezem olduu dahi makam
mnasebeti ile flimdiden ihtar olunur.
Deil mi Tanrnn ihsn akl kalb lisn
Bu ltfu etmelidir fikr flkr zikr insn
(Byk Trk Klsikleri, C. 9, s. 26)
33

1. a
2. c
3. c
4. a
5. a
6. a
7. d
8. a
9. b
10. b
Yantnz doru deilse Modernliin ncleri

blmne baknz.
blmne baknz.
blmne baknz.
Yantnz doru deilse eviriler blmne
baknz.
blmne baknz.
Yantnz doru deilse Gazeteler blmne
baknz.
Yantnz doru deilse Gazeteler blmne
baknz.
Yantnz doru deilse Tanzimat Ferman blmne baknz.
blmne baknz.
blmne baknz.

Sra Sizde 1
Bu konuda yazlmfl birok yaz bulunmaktadr. Mill
Eitim Bakanl yaynlar arasnda bulunan bir e-dergi
olan Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisinde kan yaz iyi bir rnektir.
Kasm 2004, Yl 5, S. 57
Ahmet Cneyt ISSI nn Trk edebiyatnn poplerleflmesi srecinde tanzimat dnemi gazetelerinin ifllevine
dair bafllkl yazsndan ksa bir blm:
Batl Trk edebiyatnn kurulufl zemini olan Tanzimat
edebiyatm doru biimde temellendirmek isteyen bir
arafltrmac, bunun iin gazete kavramnn ona sunaca perspektifi kullanmak zorunda kalacaktr. Ahmet
Hamdi Tanpnarn Tanzimat edebiyatnn ilk dnemi
iin ereve teklif ederken sarf ettii Bu devirde gazete
hemen tm yenilii idare eder cmlesini de gazetenin
yeni edebiyatn temelinde ok nemli bir ifllevi yerine getirdii fleklinde okumak gerekir. O halde, gazetelerin temelde sosyal ya da siyasal bakmlardan efkr- amme
oluflturmak maksadyla kurulmufl yayn organlar olduklar hatrlanr ve efkr- amme oluflturma alflmasnn ise esasen bir eflit kanon alflmas demek olduu
fark edilirse bu edebiyat tahlil ederken gazetenin nasl
anlaml bir aralk/vizyon temin ettii daha iyi anlafllr.
Louis Althussere gre yeni bir kanon oluflturmak isteyen

en genifl iktidar kurumu olan devletten iktidar olmak isteyen en kk boyuttaki gruplara kadar, red ve tekliflerini yan yana koymak suretiyle yeniyi halka benimsetmeye alflan her teflebbs, kendisini kabul ettirebilmek,
benimsetebilmek iin ncelikle retimsel ideolojik aygttan istifade etmelidir. nk, bir sistem iin verimli
bir kurulufl dnemi geirmek ve uzun mrl, kalc bir
olarak devam edebilmek, ancak toplum bellei zerinde
denetim kurmakla mmkn olabilir. Bu nedenle, zihinleri henz eskiye ok fazla bulaflmamfl olan gen nesillerin istenildii gibi yetifltirilebilmesinde, onlarn her birini iman etmifller olarak sisteme eklemleyebilecek kltrel ve moral deerlerin afllanabilmesinde zellikle okula, yani eitime nem verilmesi gerekir.
lk zel gazete olan Tercman- Ahvlin 1860 tarihinde kt ve bu yllarda halkn kltr ve eitim dzeyi, okur yazarlk oran hatrlandnda ilk gazetelerin halk eitmek gibi bir misyon zerinde anlafltklar
fark edilir. Bu, okulun henz tam anlamyla ifllevselliini ok da ortaya koyamad devrede onun yerine gazetenin kanon oluflturma grevini zerine almas anlamna gelir.
Avcolu, Doan (1969), Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), C. I, Bilgi Yaynevi, Ankara.
Berkes, Niyazi (2002), Trkiyede adafllaflma (Yayna
hazrlayan: Ahmet Kuyafl), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Byk Trk Klasikleri (1988), C. 8, tken Yaynlar,
St, stanbul.
Byk Trk Klsikleri (1989), C. 9, tken Yaynlar,
St, stanbul.
nalck, Halil (1943), Tanzimat ve Bulgar Meselesi,
Ankara.
Ortayl, lber (1986), Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu, Trk Siyasal Hayatnn Geliflimi (Haz. E. Kalaycolu, A.Y. Sarbay), Beta Yaynlar, stanbul.
lken, Hilmi Ziya (1997), Uyanfl Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Yaynlar, stanbul.
Amalarmz
N
N
N

19. yzylda bafllayan deiflime bal olarak klasik fliir anlayflndan Batl ve
yeni fliir anlayflna geifl srecini anlatabilecek,
fiiirin biim ve ierik ynyle geirdii deiflimi tanyabilecek,
Yeni fliirin nclerini ve fliirlerinin zelliklerini kaydedebilecek bilgi ve
beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
19. yzyl
kif Pafla
brahim fiinasi
Namk Kemal
Ziya Pafla
Sadullah Pafla
fiekil deiflmeleri
eriin deiflmesi
Dil ve slubun deiflmesi
erik Haritas
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyat-I
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyatnda
fiiir: 1 (1. Kuflak)
EDEBYATIN DEfiMEYE
BAfiLAMASI
YENLN BAfiLAMASI VE
NCLER
DLN, fiEKLN VE SLUBUN
DEfiMES
Tanzimat Dnemi Trk

Edebiyatnda fiiir: 1
(1. Kuflak)
EDEBYATIN DEfiMEYE BAfiLAMASI
Tanzimattan sonra Trk edebiyat 1859-1860tan itibaren Bat etkisinde ierikten
(muhteva) bafllayarak nce snrl, sonra da geniflleyen bir erevede deiflir. lk
rneklerde, brahim fiinasi, Ziya Pafla ve Namk Kemalin temsil ettii birinci
nesilde flekil ve teknik geler eskinin nemli lde devam olarak varln srdrr. Klasik Trk edebiyatnda olduu gibi gazeller, kasideler, murabbalar, ktalar,
muhammesler, terci ve terkib-i bentler; tevhitler, mnacatlar, natlar, mersiyeler yazlr. Bununla birlikte, 1839da iln edilen Tanzimat Fermanyla Batya resmen
ynelen mparatorlukta pek ok alanda olduu gibi, edebiyat sahasnda da yeni
Batl fikirler ve bu fikirlere bal teklifler erevesinde muhtevadan bafllayarak slup, flekil ve teknikte zamanla nemli deiflmeler olur.
Bu yeni dnemin ilk rneklerinde, eski nazm flekilleriyle teknik zellikler bir
sre aynen devam eder. Bunu, flairlerin klasik edebiyat eitimiyle yetiflmifl olmalarna balamak doru olur. Dnem iinde yenileflme cereyannn yannda, klasik fliir geleneinin belirli lde srdn de hesaba katmak gerekir. Klasik anlayfl
dairesinde eser verenler arasnda Osman fiems Efendi, Kzm Pafla, Leskofal
Galip, Hersekli rif Hikmet gibi devrin dikkate deer adlar bulunmaktadr. Klasik fliir anlayflnn eski kudretiyle olmasa da hl hkmn srdrmesi ve dnem
ierisinde bir sre daha gen kuflak zerinde etkisini gstermesi edebiyatn iki kol
hlinde yrmesine zemin hazrlar.
erikte bafllayan yenilik sonucunda klasik fliirin hayal dnyas, tasavvuf unsurlarla rl mazmun sistemi, mistik aflk anlayfl, muhayyel zaman ve mekn tasavvuru zlerek yerini yavafl yavafl daha gereki ve aklc yani realist (gereki) ve
rasyonalist (aklc) bir anlayfl ierisinde flekillenen hayata, topluma, insana ve nihayet onun siyasi, kltrel, sosyal alandaki meselelerine brakmaya bafllar. fiiirin
dnyasna yeni kavram, imge (imaj) ve hayaller girer. Esasen, klasik edebiyatn yaflanlan sosyal hayatn ve onun meselelerinin tamamen dflnda kaldn sylemek
pek mmkn deildir. Klasik Trk edebiyatnda da gnlk hayat ve sosyal meseleleri konu edinen eserler kaleme alnmfltr. Fakat, toplumun ve ona ait sorunlarn
edebiyatta n plana kmas, dflncenin duyguya galip gelecek tarzda edeb eserin bnyesine girmesi, ksacas toplumun eflitli sosyal, kltrel, siyasi ve benzeri
meselelerinin genifl bir flekilde konu olarak ele alnmas, Tanzimat sonrasnda Bat etkisinde geliflen Trk edebiyatyla gerekleflir.
36
fiinasinin amac, konuflulan

Trkeyi yaz dili yapmak ve
bu dille edeb eser ortaya
koymaktr.
Halk dilinin edebiyat

eserinde fiinasiden sonraki
asl temsilcisi Ahmet Mithat
Efendidir.
Kenan Akyze gre Edebiyatn sosyal hizmete girmesi, evresindeki her fleyle dorudan doruya ilgilenmesi prensibi ile Trk edebiyat, asrlardan beri ilk defa olarak, hayatla yz yze gelir, olaylar ve insanlar olduklar gibi grp gstermeye bafllar. Bu durum, eski edebiyatn her alandaki soyutluundan kurtuluflun, somuta balanfln ifadesidir. Klasik edebiyatn kaytlar ve klifleler dnyasndan kurtulup hayatn karflsna aracsz, eli kolu bal olmadan kmaya bafllayan
sanatkr, her fleyden evvel, hrriyetini duyar ve tek baflna bir flahsiyet olduunu
anlar. Bu anlayfl yeni bir tabiat grfl, yeni bir estetik, dorudan doruya hayattan alnan yeni konular takip ederler. Tanzimatn ferdin hrriyeti prensibi ile
tam bir uygunluk halinde bulunan sanatnn hrriyeti prensibi, ona tamamyle flahs sentezlerin yani yaratcln kaplarn aar.
Klasik edebiyatn klifleler ve mazmunlar dnyasndan uzaklaflmaya bafllayan
edebiyat dilde de yenilie gider. slam medeniyeti (uygarl) dairesinde flekillenen
klasik Trk edebiyat, kendine model ald edebiyatlarn dilleri olan Arapann ve
Farsann etki alanna girmifl, bu iki dilden oka kelime ve terkip almann yannda dilbilgisi kurallarndan da etkilenmifltir. Aydn kesimin yzyllar ierisinde kurduu yaz dili btnyle deilse bile bir tarafyla klfetli hl almfl; bu da halk ile
aydn kesimin arasnda belirli bir dil mesafesinin oluflmasna yol amfltr. Denebilir ki, yenileflme hareketi edebiyatta yapaca yenilie dilde vcuda getirmeye bafllad deiflmeyle birlikte girer.
Yeni dnemde dilin deiflmesi gerektiine inanan brahim fiinasi, halkn anlayaca safi Trkeye dayanan bir yaz dili kurmak ve bu dille edeb eser ortaya
koymak ister. Fransz htilaliyle ortaya kan meflruti idare sisteminin uygulama alanna konduu, halk anlayfllarn ve gazeteciliin gelifltii bir devirde Pariste yksek renim gren fiinasinin bu fikirlerden etkilenmesi gayet tabidir. Nitekim,
1859da yazd fiair Evlenmesine bil-iltizam lisan- vm zre kaleme alnmfltr
notunu dfler. Bu da bafllangtan itibaren fiinasinin konuflulan Trkeyi yaz dili
yapmak istediini gsterir. Hatta Mntehabat- Eflrnda yer alan fliirlerin baz msralarna da benzer dipnotu dflp safi Trkeyle yazlmfltr demesi, halk dilini,
konuflulan Trkeyi yksek edeb dil hline getirme isteini gsterir mahiyettedir.
fiinasinin dilde yapmak istedii ayklama ve gitmek istedii halk syleyiflini sanatkrane slubuna ramen Namk Kemal devam ettirme arzusunda grnr. Bu
endifle ksmen Ziya Paflada da kendini gsterir. Halk dilinin edebiyat eserinde fiinasiden sonraki asl temsilcisi Ahmet Mithat Efendi olur. Onun says byk yekun tutan hikye ve romanlar halk syleyiflinin yannda onun hayatn da genifl
flekilde yanstan yapda karflmza kar.
A. H. Tanpnarn ifadesiyle saray istiaresi etrafnda dnen ve nemli bir tarafyla saray edebiyat olan klasik edebiyatn dili de sekin tabakaya hitap eden bir dildi.
Tanzimat sonrasnda geliflen Bat etkisindeki Trk edebiyatnda deiflmenin yafland sahalardan biri de dil olur. Saraydan karak yallar, kflkleri, mesire ve elence
yerlerini, soka konu almaya bafllayan edebiyatn muhtevasnda kendini gsteren bu
deiflme dilde srer. Buna, asl gayesi hadiselerden ve geliflmelerden halk haberdar
etmek olan gazete de eklenince yaz dilinde belirli bir sadeleflme ve halka ynelme
grlr. Artk yaz yazan, edeb eser ortaya koyan sanatkrn hitap ettii kesim yksek zmre olmaktan karak genifl halk kitlelerine dnflr. Gazetenin bu ynlendirici etkisiyle halk esas alan, sanat ve gsteriflten uzak bir dz yaz dili kurulmaya bafllanr. Bir taraftan da fliir dili fiinasiyle safi Trke arayflna girer. lk zel Trke gazete olan gh Efendi ile birlikte kard 22 Ekim 1860 tarihli Tercman- Ahvlin birinci saysnda fiinasi, dil hakkndaki grfllerini flyle ifade eder:
3. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 1 (1. Kuflak)
Tarife hcet olmad zere kelm, ifde-i meram etmee mahsus bir mevhibei kudret olduu misill, en gzel icd- akl- insn olan hitabet dahi tasvir-i kelm eylemek fenninden ibarettir; bu itibar- hakikate mebn, giderek, umm halkn kolaylkla anlayabilecei mertebede iflbu gazeteyi kaleme almak mltezem olduu dahi makam mnasebetiyle flimdiden ihtar olunur.
Orhan Okaya gre, fiinasinin makalesinde belirttii umm halkn kolaylkla
anlayabilecei dil, Yenileflme Dnemi (Tanzimat Dnemi) Trk yazarlarnn ve flairlerinin dili olmaya bafllar. Baflar nispeti ise yazara ve eserine gre deiflerek hikye, fliir, roman, tiyatro ve makalelerde kendini gsterir. Kamran Biranda gre dil
konusundaki bu geliflmede, fiinasinin Fransadayken tanflmfl olduu dilcilerin ve
girmifl bulunduu kltrel, edeb mahfillerin etkisi olduu kadar, gerek kendisi zerinde ve gerek dier yenileflme dnemi yazarlar zerinde aydnlanma felsefesinin
de katks byktr. Hemen her konuda cahil brakld dflnlen bir toplumu aydnlatma gayesi taflyan aydnlanma filozoflarnn bu tavrnn Trk edebiyatnda karflln bulabilmesi iin ncelikle halka ulaflmay salayacak gazete gibi bir vastaya
ve bu halkn anlayabilecei sade bir dile ihtiya duyulur. fiinaside daha ok fikr boyutta kalan aydnlanma meselesi, A. Mithat Efendide ileri seviyelerde karflmza kar. Mithat Efendinin roman veya hikyelerinin kurgularn bir tarafa brakarak, hemen her konuda ansiklopedik bilgiler vermeye kalkflmas, bu etkinin belirtisidir.
Dnem ierisinde Trk tarihi yannda Trk dili zerinde bilimsel arafltrmalar
ve baz teklifler de olur. fiinasinin Trk ata szlerini Durub- Emsl-i Osmaniye
(1863) adyla derlemesi bunlardan biridir. Yine onun zerinde uzun yllar alflt
hlde lm sebebiyle tamamlayamad ve bugne kadar elimize gememifl olan
bir de Trke szl bulunmaktadr. Tanzimat sonrasnda bilimsel disiplinle
Trklk arafltrmalarna ynelen ilk yazarlardan biri fiemsettin Smi (18501904)dir. fiemsettin Smi, 1881de yaymlanan Lisan- Trk Osman bafllkl makalesinde Trk dili konusuna bilimsel bir dikkatle eilir. Osmanl diye bir milletin
olmadn, bu sebeple Osmanlca diye bir dilin olamayacan, bu dilin adnn
Trke olduunu bildirir. Trkenin sadeleflmesini ve gerek kimliini kazanmasn isteyen yazar, bu grflleriyle mer Seyfettinin II. Meflrutiyet yllarnda bafllataca Yeni Lisan hareketine de kaynaklk eder. Yenilenme Dnemi ierisinde
Trke zerinde duran kiflilerden biri de Ahmet Vefik Pafla (1823-1891)dr. A.
Vefik Pafla, Trkenin sadeleflmesi ve geliflmesi yolunda salad katklarn yannda dou lehelerinden (aatayca) szck almak gibi Trkeyi hi de iyi noktaya
gtrmeyecek olan bir teklifte bulunur.
Btn bu alflmalar ve uygulamalar yeni bir edebiyatla birlikte yeni bir dilin
oluflmasn salamak iindir. Edebiyatn yenileflmesi gibi Trkenin sadeleflmesi ve
yaz dili hline gelmesi de ksa srede gerekleflemez. Dilde sadeleflme fiinasinin
at yolda, baz kesintilere urayarak, II. Meflrutiyet Dneminde mill edebiyat
cereyanna kadar gelecek ve asl temsilcilerini yetifltirecektir.
Burada yenileflmenin bafllang dneminde edeb akmlarn yerine de temas
etmek gerekecektir. Yenileflmenin nclerinin eserleri, Batda ortaya kan edebiyat akmlaryla ykmak iin aba harcadklar klasik Trk edebiyat geleneinin
etkisi altnda flekillenir. Bu kuflak zerinde klasisizmden natralizme kadar eflitli Batl sanat anlayfllarnn izlerine rastlanr. Yenileflmenin ncs fiinasinin
eserlerinde klasisizmin etkisinden sz etmek mmkndr. Namk Kemalde ise
romantik anlayfl ne kar. Ahmet Mithat Efendinin uzun kalem faaliyeti iinde romantizmden realizme ve natralizme doru geniflleyen ve geliflen bir izgisinin olduu grlr.
37
38
Kenan Akyze gre 1875 ylna kadar prensip olarak sosyal fayda formlne balanan modern edebiyat, bu tarihten sonra, slup ve konu bakmndan
kendisini yavafl yavafl Fransz romantizmine kaptrr. Trk edebiyatnn asrlarca sren alflkanlklarna da uygun dflen bu kaptrfl, nce slupta bafllar. Nesrinin esasn fiinasiden almakla beraber, sanatkrane slup kaygs ile ondan ayrlan Namk Kemalin, romanlarndaki tabat ve insan tasvrlerini daha canl ve ekici hale getirebilmek iin romantik slubun ihtiflamndan faydalanmaa kalkflmas ile bafllayan bu etki, zamanla, karakterlere, vakalarn kurulufluna ve temalara kadar yayld. 1880den sonraki Trk romannda grlen bz realizm ve natralizm denemelerine ramen, Kemali takip eden Rec-zde Ekrem ve Abdlhak
Hmitin de ar basan flahsiyetleri ile bu yeni edebiyat genifl lde romantizme
bal kalr. Bylece Trk edebiyat yzyllarca bal kald klasik edebiyatn duraan dnyasndan karak Batllaflmaya bafllamfl, eflitli sanat anlayfllarn ve modalarn izleyerek hareketli ve canl bir alana kmfl olur.
Eski ile Yeni Arasnda: kif Pafla

fiiir merkezli bir edebiyat
olan klasik Trk edebiyat,
Trklerin slm inan
sitemine girmeye
bafllamalarndan yaklaflk
drt yz yl kadar sonra Arap
ve Fars edebiyatlarnn etkisi
altnda ortak uygarlk
dairesinin son byk
hamlesi olarak flekillenir.
Bir siyaset adam, yazar ve

flair olan kif Pafla,
metafizik karakterli Kaside-i
Ademde varla karfl
yokluu yceltmesiyle
fliirimize yeni bir tema
getirir.
Klasik Trk edebiyat, Trklerin slam inan sitemine girmeye bafllamalarndan

yaklaflk drt yz yl kadar sonra Arap ve Fars edebiyatlarnn etkisi altnda ortak
uygarlk dairesinin son byk hamlesi olarak flekillenir. fiiir merkezli bu edebiyat,
Orta Asya sahasnda 15. yzylda Ali fir Nev, Osmanl sahasnda 13.-14. yzylda Yunus Emre, 16. yzylda Fuzul ve Bk, 17. yzylda Nef ve Nb, 18. yzylda Nedim ve fieyh Galip gibi byk temsilcilerini yetifltirir. Eski edebiyat kendi dairesinde uzun yzyllar kalmfl, her klasik edebiyat gibi, estetik dnyasn ve
kurallar sistemini oluflturmufltu. 19. yzyln ortalarna kadar yaklaflk befl yz yl
ierisinde ayn zevkin ve hayal sisteminin aruz vezniyle kalba dkld yeni bir
dil gelifltirmiflti. Bu dil ve zevk daha ok baflkent stanbul etrafnda flekillenir. Ancak, dilden bafllayarak btn bir hayal dnyas bir iki yeni arayfln dflnda tekrarlana tekrarlana 19. yzyla kadar gelir. nceki yzyln baflnda Nedimin mahall
unsurlara ve dfl mekna alan fliiri, sonunda fieyh Galip ile sebk-i hind slubunun incelmifl rneklerinin verilifli ile baflarl bir izgi yakalar.
On dokuzuncu yzyl, klasik edebiyatn kendini yenileyemedii ve gl temsilciler yetifltiremedii bir zaman dilimi olur. Yzyln bafllarnda Enderunlu Vsf
ve Enderunlu Fazl, Nedimin yolunu takip ederek mahall hayat incelmifl stanbul azyla, yer yer karfllkl diyaloglara giriflerek yanstrlar. Keecizde zzet
Mollann sanat yine nceki yzyln glgesinde geer. Ancak, Mihnet Keflannda
para para da olsa yaflanan hayatn gerekliinden baz unsurlar ayrntda kalan
yenilikler olarak deerlendirilmelidir. Bafllangcndan itibaren baland medeniyet dairesi iine kapanan klasik edebiyat btnyle deiflime ve yenileflmeye kapal deildi. Snrl da olsa, yine ayn dairede kalmak flartyla, edeb eserin dnyasna baz yenilikler girebiliyordu.
Klasik edebiyat vadisinde eser kaleme alan kif Pafla (1787-1845), Tanzimat
senelerinde daha ok Tabsra adl dz yaz kitabyla n kazanmfl bir siyaset adam, yazar ve flair olarak belirir. htirasl yaratlflnn besledii ktmser ruh hali
eserlerine de yansr. Metafizik karakterli Kaside-i Ademde varla karfl yokluu
yceltmesiyle fliirimize yeni bir tema getirir. Ktmser ruh hali, buna bal olarak
metafizik buhran sonraki nesli, baflta Ziya Pafla ile Abdlhak Hmit olmak zere, Tevfik Fikret ve Mehmet kifte aksini bulacaktr. Bu fliiriyle o, daha sonra
oka rneine rastlayacamz strap eken insann habercisi gibidir:
Cn verir deme endfle-i sahb-y adem

Cevher-i cn m aceb cevher-i mn-y adem
eflm-i imn ile bakdka vcd- ademe
Sahn- cennet grnr deme sahr-y adem
Galat ettim ne rev cennete teflbh etmek
Baflkadr nimet-i syifl-i mev-y adem
Tutalm anda da olmufl niam- gngn
yle muhtc- tenvl mdr l-y adem
Kimse incinmedi vazndan zerre kadar
Besledi bunca zamn lemi bb-y adem
Var ise andadr ancak yoise yoktur yok
Rhat istersen eer eyle temenn-y adem
Ne gam u gussa ne renc elem bm md
Olsa flyeste cihn cn ile cy-y adem
Yok dedike var olur yok mu garbet bunda
Nm- hest mi nedir hall-i muamm-y adem
Etse bir kere teltum hep eder kevneyni
Garka-i mevc-i fen cflifl-i dery-y adem
M(der-i dehr mev(l(di ki durmaz dourur
Der-ken(r etmek iindir an b(b(-y adem
arhn evldn bafltan karr dye-i dehr
Etmese terbiye sk sk an ll-y adem
(kif Pafla Divanesi, s. 147)
Sade dil ve samimi syleyifl iinde hece vezniyle torunu hakknda yazd koflma tarzndaki mersiye ise klasik mersiyeden ve halk fliirinin adndan farkl olufluyla dikkat eker. Yenileflme dneminde bilhassa Recaizade Mahmut Ekrem ile
Abdlhak Hmitte bu mersiyenin etkileri kendini gsterecektir. fiair, klasik anlayfln lm sonrasn pek sorgulamayan tavrnn dflna karak, kk yaflta torununun lmnn ruhunda yaratt derin strabn etkisiyle lm ve lm sonrasn sorgulamaya giriflir. Yer yer mezarlk leminin iine eilerek, daha nce birka
rneine Yunus Emrede rastladmz realist bir bakflla orada grdklerini fliirin
dnyasna taflr.
Tfl- nzennim unutmam seni
Aylar gnler deil gese de yllar
Telh-km eyledi firkn beni
kar m htrdan o tatl diller
Kylamaz iken pmee tenin
fiimdi ne hldedir nzik bedenin
Andka glflende gonca-dehenin
Yansn hm ile kl olsun gller
39
40
Tagayyrler gelip cism-i semne

Dkld m siyh ebr cebne
Srma salar yayld m zemne
Dald m kokladm snbller
Felein knesi yerin buldu mu
Gl yanan reng-i ryun soldu mu
Acaba rd toprak oldu mu
pp ohfladm o pamuk eller
(kif Pafla Divanesi, s. 178)
kif Pafla, kk yafltaki
torununun lm zerine
yazd mersiye ile
edebiyatmza, sonradan
Recaizde Ekrem tarafndan
ifllenecek olan, ocuk
konusunu getirmifltir.
Devrinin klasik sanatkrlar zerinde ak tesiri belirmeyen bu manzumelerin

fiinasiden sonra gelen kuflaklar zerinde etkisi olduu gzden karlmamaldr.
Ayrca mersiyesiyle kif Pafla, edebiyatmza, sonradan Recaizde Ekrem tarafndan ifllenecek olan, ocuk konusunu da getirir.
Encmen-i fiuar, on
dokuzuncu yzyln ikinci
yarsnda, hemen
yenileflmenin baflnda,
klasik zevki srdren
flairlerin oluflturduu bir
topluluktur.
On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda, hemen yenileflmenin baflnda, klasik zevki srdren flairler, Encmen-i fiuar (1861) adyla anlan bir meclis olufltururlar. Hersekli rif Hikmet Beyin Aksaraydaki evinde her sal gn toplanan Encmenin amac fliir yazmak isteyen genlere yardmc olmaktr. Klasik fliir zevkinin hkim olduu meclise eski fliir gelenei iindeki devrin ne kan sanatkrlarnn yan sra fliir sanatnn baflnda olan gen flairler de katlr. Bu kadro iinde
Leskofal Galip, Osman fiems, Hersekli rif Hikmet Bey, Kzm Pafla, Nevres, brahim Halet Bey, skdarl Hakk Bey, Recaizade Cell, Salih Faik
Bey, rfan Pafla, Salih Nili, Ziya Bey (Pafla) ve Namk Kemal bulunmaktayd.
Bu dost meclisinde flairler kendi fliirlerini okur, bu fliirler zerine konuflulur. Gen
flairlerin fliirleri genellikle encmenin en gen flairi Namk Kemal tarafndan yksek sesle okunur. Usta flairler bu fliirler hakknda takdir ve tenkitlerini ortaya koyarlar. fiiir zevki bakmndan sebk-i hind ekoln takip etmeye alflan encmenin faaliyeti Salih Nilnin kaleme ald bir hicviye zerine topluluktan karlmas, Ziya Bey (Pafla)in mutasarrflk iin Kbrsa gnderilmesi, Leskofal Galipin Trabzonda grevlendirilmesi, skdarl Hakk Beyin cinnet geirmesi,
Namk Kemalin bir sre sonra fiinasi ile tanflarak yeni anlayfla ynelmesi zerine ksa bir faaliyetten sonra durur.
Klasik anlayfln iinde sebk-i hind ekol erevesinde kalan ve yeni bir tarz
ortaya koyamayan Encmen-i fiuar mensuplar, fliirlerine bafllk koymalar, nazirecilie nem vermeleri, ortak fliirler kaleme almalar, yeni tema arayflna giriflmeleri ve ilerinden bir ksmnn sade Trke syleyiflin pefline dflmfl olmas ile
dikkat eker.
Klasik fiiirin Son Buluflmas: Encmen-i fiuar
YENLN BAfiLAMASI VE NCLER

Yenileflme Dnemi Trk edebiyat, klasik edebiyatn yzyllar boyunca oluflturduu estetik prensiplerden hareketle, zaman zaman onun kuvvetli tesiri altnda, zaman zaman da bu etki alanndan uzaklaflma gayreti iinde Bat edebiyat dorultusunda flekillenmeye bafllar. Kendine model ald Fransz fliirinden hareketle yeni
ierik, konu, dil, slup ve flekil arayfllarnn sonucu olarak ortaya kar. Aslnda
bu, hayatn deiflik cephelerinde yavafl yavafl geliflen yeni uygarlk anlayflnn rndr. Klasik fliirin varln srdrd bir dnemde ortaya kmaya bafllayan ye-
41
ni anlayfl, bir sre eskiyle i ie yryecek ve zamanla yeni kimliine kavuflacaktr. fiphesiz yeni anlayfl eskiyi ksa srede tasfiye ederek yerine gemeyecek, bir
mddet eskiyle yeni yan yana gidecektir.
Yeniliin ncs: brahim fiinasi

fiiirde ilk deiflme ierikte bafllar. Bunu flekil, dil ve sluptaki deiflmeler takip
eder. Bir taraftan yeni tema ve konular ele alnrken, bir taraftan da git gide halkn
anlayabilecei bir dilin yolu alr. fiiirin ieriinde ilk deifliklikler brahim fiinasinin (1826-1871) eserlerinde belirmeye bafllar. Maliye renimi grmek iin yirmi yaflnda gittii Fransada kald sralarda (1849-1854) eflitli msteflriklerle
ve Lamartine gibi sanatkrlarla dostluk kuran fiinasi, fliire yeni ve deiflik kelimeleri, kavramlar ve temalar sokar. Onun fliirlerinde akl, kanun, hak, adalet, millet, devlet, medeniyet, reis-i cumhur gibi o gne kadar fliirde pek
rastlanmayan kelime ve kavramlar yer etmeye bafllar. Namk Kemalin eserleriyle
birlikte bu kelime ve kavramlar daha da genifller. Vatan, hrriyet, istikll gibi temler ve kavramlar fliirin bafllca konusu olur. Ziya Pafla ise bu yeni muhtevaya metafizik konularla modern kinat anlayfln, mtevekkil doulu insann yanna Batl buhran felsefesini ve huzursuzluu getirir.
mer Faruk Akn, fiinasinin fliirlerinin en mhim cephesi devrine yeni grfller afllamak istedii 1855-1857 yllar arasnda Reflid Pafla iin yazd kasideler ile dini manzumelerinde ortaya koyduu fikr muhtevadr der. fiair, bu kasidelerinde siyasi, hukuki, sosyal ve felsef fikirlerini ortaya koyar. Bu kasideler birok beyitte klasik edebiyattan, flahsa yer vermeyiflleri, fikri ne karan deta kk bir makale zellii taflmalaryla ayrlr. Mehmet Kaplan, yeni anlayfln ilk rneklerinden biri olan fiinasinin Mnacatn ele ald yazlarnda klasik tevhitlerle yeniler arasndaki farklar zerinde genifl bir flekilde durur. Ona gre klasik flairler Tanrnn kudretini gstermek iin teferruata inerler, hemen btn mahluklar sayarlard: kz, vaflak, ylan, rmcek, ipekbcei, kufllar, bitkiler, buday,
aalar ve iekler, imen; kymetli tafllar; inci, misk, fleker ve bal... Sonra peygamberlerin mucize ve hayatlarndan: sa, Musa, brahim, smail, Sleyman, Zekeriya! Bu varlklardan her biri eski flairler iin bir mazmn yapma vesilesi idi Byle olunca da Tanr fikri teferruatn arasnda boulup gidiyordu. fiinasiye gelince o,
her fleyden nce, eski mnacatlar dolduran malzeme ynn ayklyor. Tanr
fikrini yer yzne ait teferruatla deil, kinatn btnl iinde ortaya koyuyor.
Gayesi, sanat gstermekten ziyade Tanr ile kinat arasndaki mnasebeti anlatmaktr. Bundan dolay fikri rten ve datan kelime oyunlarn da brakyor. Minyatre ok benzeyen eski mnacatlarn karflsnda fiinasinin Mnacat sade izgilerle yaplmfl bir desene benzer.
fiinasinin fliire getirdii nemli kavramlardan biri akldr. fiair, Fransz klasiklerinden ve yaflad dnem Fransasnda yaygn olan pozitivist felsefeden hareketle
akla ve aklcla nem vermifl; onu hayat deerlendirmede birinci sraya almfl,
btn hayat, hatta Tanry akl yoluyla anlamak ve deerlendirmek isteyen bir anlayfla ulaflmfltr. Kaplan, fiinasinin tutumunu flyle yorumluyor: Eskiler iin Tanrnn varl bedih bir hakikattir; bunu ispata kalkmak hem abes, hem de gnahtr. Fakat fins, birdenbire, XVIII. yzyln aklc filozoflarn hatrlatan flyle bir
msra yazyor: Vahdet-i ztna aklmca flehdet lzm
Akl eskiler tarafndan daima afla grlmfl bir melekedir. Onun Tanry anlamasna imkn yoktur. fiinasi ise Tanrnn birliine inanmas iin aklnn flehdetine lzm olduunu ileri sryor. Bylece onun fliirleriyle klasik anlayfltan
farkl, yeni bir kinat ve Tanr anlayfl ortaya kmaya bafllar.
fiinasinin fliire getirdii

nemli kavramlardan biri
akldr.
42
Onun fliirin ifade alan ierisine sokmaya alflt uygarlk (medeniyet) ve meflrutiyet dflncesi, dier dflnceleri gibi kaynan dneminin Avrupa hayatnda
bulur. Nitekim, Mustafa Reflit Paflay medeniyet resul ve faziletli insanlarn
reis-i cumhuru fleklinde deerlendirmesi ve Ey ehali-i fazln res-i cumhur /
Rev m kim kalaym ehl-i cehl elinde esr syleyifli gelecee dnk birtakm sosyal ve siyasi beklentilerin sezgisini verir. Bu toplum dzeninin rnei Batda meflruti sistem olarak mevcuttur.
fiiiri, Batl sosyal ve siyasi fikirlere aan fiinasinin zerinde durduu yeni kavramlar arasnda kanun, hak ve adalet de nemli bir yer tutar. fiiirlerinde bu kavramlar ycelterek ngrd ileri toplum modelinin deta programn yapar. Birincisi eviri (tercme) olmak zere Terceme-i Manzume (1859) ve Mntehabt-
Eflr (1862) adl iki kk kitapta toplanan fliir tecrbeleri sanat ynyle deilse
de yaratt etkiyle yenileflme yolunda nemli birer adm olur.
Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Namk Kemal
Namk Kemal, fiinasi ile

tanfltktan bir sre sonra
sanatnda deifliklie
giderek, iinden geldii
klasik edebiyata dava adam
kimlii ile fliddetle karfl
kar. fiinasinin at yolda
Bat tarz bir edebiyatn
geliflmesi ve yerleflmesi iin
aba harcar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Klasik fliir tecrbesinden sonra brahim fiinasinin at yolda yryen Namk Kemal (1840-1888), yenileflmenin nemli temsilcileri arasnda yer alr. Akn, klasik
fliir zevkiyle yetiflen, Encmen-i fiuar toplantlarna katlan, hatta bir divane
oluflturacak kadar eski tarz fliir yazan Namk Kemalin sanat ve edeb kiflilii zerinde klasik fliirin 19. yzyldaki nemli temsilcilerinden Leskofal Galipin derin
etkisinden sz eder. Encmeni fiur mensubu Namk Kemal, 1862de fiinasi ile
tanfltktan sonra sanatnda deifliklie gider. inden geldii klasik edebiyata bir
sre sonra dava adam kimlii ile fliddetle karfl karak fiinasinin at yolda Bat
tarz bir edebiyatn geliflmesi ve yerleflmesi iin aba harcar. Ancak, onda klasik
edebiyatn, zellikle Leskofal Galip kanadndan gelen tasavvuf hayal dnyas ve
estetik yaps uzun yllar etkisini srdrecek, hatta hayatnn sonuna kadar peflini
brakmayacak, yeninin iinde gizli varln devam ettirecektir. fiinasi ile tanflmasndan bir sre sonra Yeni Osmanllar Cemiyetine de giren Namk Kemal, bylece siyaset alanna da gemifl olur. Artk onun yaflam edeb arayfllarla siyasi mcadeleler arasnda geecektir. Bu yaflamn bir tarafn da gazetecilik meslei ve sanatndan hi ayrlmayan aksiyoner fikir adaml kimlii oluflturacaktr.
Namk Kemal, yenileflme dnemi Trk fliirine vatan, millet, halk, hak, hrriyet, istikll, eflitlik gibi kavramlar getiren ve bu konular etrafnda heyecanl bir
hatip edasyla yksek sesle haykran devrin gr sesi olur. mparatorluun iinde
bulunduu zor flartlar, savafllarn getirdii byk ykmlar ve toprak kayplar,
yksek vatan sevgisinin yaratt heyecan iinde kurtulufl areleri arayan flairin bir
taraftan politik meselelere ynelmesine, sanatn sosyal ve siyasi konulara amasna, dier yandan vatan sevgisini ve kahramanlk duygularn haykrmasna zemin hazrlar. Bu tr fliirleri ierisinde ilk bakflta Hrriyet Kasidesi, Vatan fiarks,
Vatan Trks, Murabba, Vveyl ile yine ayn temalar etrafnda flekillenen birka gazeli dikkat eker.
SIRA SZDE
Yenileflme Dnemi
Trk fliirine vatan, millet, halk, hak, hrriyet, istikll, eflitlik gibi kavramlar getiren ve bu konularda yazd eserleriyle halk etkileyen Namk Kemalin sz konusu fliirlerini arafltrnz, en az birini bulup okuyunuz.
D fi N E L M
Aksiyoner bir dava adam kimlii ile karflmza kan flairin bu fliirleri, Vatan yaS O R U devri iinde ve sonraki bunalml dnemlerde genifl halk kithut Silistre piyesiyle
lesi zerinde derin etkiler yapar. Daha nce Mehmet Halis Efendi, Sleyman
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
fid ve Osman Nevres gibi birka flairin kaleminde beliren vatan temi, onun fliirleriyle gerek temsilcisine kavuflur.
Onda vatan fikrinin kazand deerin mcerretten mflahhasa (soyuttan somuta) dnd Vveyl fliirinde vatan fikri insan imajyla birleflmesiyle dikkat eker.
Haritada grlmfl vatan corafyasnn getirdii hayalle birleflen yksek heyecan
ve lirizm, ittihat- slam fikrine bal bu vatan mistiinin elinde fliiri daha da ilgi ekici klar:
NefhaI
Feminin rengi aksedip tenine
Yeni amfl gle misl olmufl
nitfyla bak! ne l olmufl ! ..
Serv-i smin safl gerdenine .
O litfetle ol nihl-i revn
Giriyor gz yumunca ryma
Benziyor, ayn, kendi hlyma.
Bu tasavvur dokundu sevdma
h byle gezer mi hi cnn ?
Gl deil arkasnda kanl kefen ...
Sen misin sen misin garb vatan ? ..
N e f h a II
Bu gzellikte hi bu anda
Yakflr myd boynuna o kefen?
Cisminin her mesm yre iken
Tuttun evldn kucanda.
Sen gidersen bizi kalr sanma!
fihedn oldu mevt ile handn
Sa kalanlar durur mu hi giryn?
Tende ya_tan ziydedir al kan.
Syleyen sylesin sen aldanma!
Sen gidersen btn helk oluruz
Koynuna can atar da hk oluruz...
N e f h a III
Git, vatan ! Kbede siyha brn
Bir kolun Ravza-i Nebye uzat !
Birini Kerbelda Meflhede at !
Kinata o heyetinle grn.
O temflya Hak da flk olur.
Gze bir lem eyliyor izhr
Ki cihandan byk letfeti var.
O letfet olunsa ger inkr
Mezhebimce demek muvfk olur:
A, vatan ! Gsn lhna a !
fihedn kar da ortaya sa ! ..
43
44
N e f h a IV
De ki: Y Rab! Bu Hseynindir !
fiu mbrek Habb-i Zflnn .
fiu kefensiz yatan flehdnn
Kimi Bedrin kimi Huneynindir .
Tzelensin mi kanl yreleri ?
Mey dklsn m kabr-i Ashba ?
Yakflr m sanem bu mihrba ?
Ha m konsun bedel flu mzba ?
Dninin kalmasn m bir eseri ?
dem evld birtakm cn ...
Senden alsn m sr- fleytn?
(Namk Kemalin fiairlii ve Btn fiiirleri, s. 401-403)
diyen flair, mersiye atmosferi iinden inan sistemine ve Tanr fikrine kar. Olduka bunalml bir dnemde yazld anlafllan fliir, kurtuluflu Tanrda arayan yneliflle tamamlanr,
Namk Kemalin fliirinde birbiriyle balantl olan ve hatta bir tarafyla vatan temasna da balayacamz hrriyet, eflitlik, meflruti ynetim, hak, adalet, hamiyet,
millet ve halk kavramlar genifl yer tutar. Bu kavramlar bir taraftan politik zeminde
devrin ynetim modeliyle, dier yandan vatan temi ve insann kiflilik ve varlk
problem alanlaryla birleflir. Hrriyet Kasidesinde Grp ahkm- asr mnharif
sdk u selmetten/ ekildik izzet ikbl ile bb- hkmetten diyen flair, politik
tercihinin yannda yeni insan tipinin davranfl tarzn sergiler. fiiirde insann yksek
yaratlfl zellikleri ile vatan, millet, hamiyet ve halk kavram stn deerler izgisinde birleflir. Bunu hrriyet fikri ile adalet ve hak dflncesi tamamlar. Benzeri
eserlerinde ou kez ortak bilinci temsil yetenei olan biz adna konuflan Namk
Kemal, vatan kavram etrafnda kitleleri arkasndan srkleyecek stn deerler
btn kurmann ve bunlarn etrafnda heyecan yaratmann peflindedir. Dnemi
iinde klasik zevkin dairesinden tamamen kurtulamamfl olmasnn; gazel, kaside,
kta ve dier klasik nazm flekilleriyle fliirler yazmasnn yannda asl Namk Kemali yapan, ona edeb kimliini kazandran bu fliirleridir.
SIRA SZDE
Eskiyle Yeni Arasnda Tereddt: Ziya Pafla
D fi N E L M
Ziya Pafla, klasik slam
felsefesiyle
S O R Umodern Bat
bilimlerini, zellikle
astronomiyi baflarl bir
flekilde birlefltirdii fliiri
D KBent
K A T ile edeb
Terci-i
nn kazanmfltr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA
SZDE
fiairin en nl
fliirlerinden
olan Hrriyet Kasidesini bulup tmn okuyunuz.
D fi N E L M
fiinasi ile Namk
Kemalin yannda klasik edebiyat zevkini nemli lde srdren
ve eski ile yeni arasnda gidip gelen zevkiyle Ziya Pafla (1825-1880), fliirinin tekS O R U
nik flartlar bakmndan
eskiye genifl lde bal kalrken, muhtevada yeni fikirlere ve temalara sanatn aar. Duygularyla klasik zevkin dairesinde yer alan, aklyla Batl fikirlere
gitme abas iinde grnen flair, Yenileflme Dnemi Trk edebiDKKAT
yatnda gnlyle akl arasndaki tezad derinliine yaflayanlardandr. Onun i dnyasnda ortaya kan bu tezat ve atflma sanatnda da genifl olarak yansma alan
SIRA SZDE
bulacak, eserinin
ikili flekilde yrmesine yol aacaktr. Bu ynyle denebilir ki Ziya Pafla, Yenileflme Dneminin dalitesini genifl olarak yanstan bir sanatkrdr.
Encmen-i
fiuarnn nemli flairlerinden olan Ziya Pafla, dnemi iinde ok
AMALARIMIZ
sayda fliiriyle klasik edebiyatn dikkatleri zerinde toplayan bir temsilcisi olarak
belirir. fiiirlerinin bir ksmnda flair, fiinasinin bafllatt izgide yeni muhtevann
kapsn aralar.
K TAsl
A P edeb kifliliini yapan eserlerinde, kif Paflann kasidesinde
N N
TELEVZYON
karfllafltmz huzursuz, memnun olamayan, tereddtler iinde kvranan, strap

eken dramatik insann mistik ve metafizik karakterli endiflelerini dile getirir. Sadullah Paflada da karflmza kan bu insan tipi, flphesiz bir tarafyla yeni ve Batl bir kimlie sahiptir. Zira, klasik fliirde soyut (mcerret) sevgilinin yz vermemesi nedeniyle strap eken insann yerini etiyle, kanyla, kalbiyle ve ruhuyla strap
eken insan alr. Namk Kemaldeki dfla ynelen aksiyoner dava adam bylece
onda ie, i insana, insann psikolojik sorunlarna dner.
Ziya Pafla, edeb flhretini yapan Terci-i Benti 1859da yazmfltr. Klasik slam
felsefesiyle modern Bat bilimlerini, zellikle astronomiyi baflarl bir flekilde birlefltirdii fliirine o,
Bu krgh- sun aceb dershnedir
Her nakfl bir kitb- lednden niflnedir
fleklinde varla genifl bir adan bakan dikkatle girer. fiair, Terci-i Bentte kinata
ve hayata karfl zihn bir tavr taknarak birok soru sorar. Fakat bunlara aklyla hibir cevap bulamaz. Her fley ona abes gibi grnr. Fakat o abesi kabul etmektense akln anlama kuvvetinden flphe eder. Anlama kuvvetinin ifls hayret halini dourur. Sonuta, Ziya Pafla, hayret merhalesinden imana eriflir gibi grnrse de
manzumenin btn onun bu merhalede asl kaldn gsterir. Kaplan, hayata
bedbin bir gzle bakan Ziya Paflay ilgilendiren asl meselenin kinatn akllara
flaflknlk veren dzeninden ok, insanlarn durumu, hayatn mantk dfl, tezatl,
strap verici ve kt oluflu meselesi olduunu belirtir. Ktnn daima galip gelmesi, iyinin ezilmesi Ziya Paflay kuflkuya dflrr:
Gerdn bir siyb- felket-medrdr
Gy iinde dem-i vre dnedir
Mnend-i dv beelerin iltikm eyler
Khne ribt- dehr aceb fliynedir
Tahkk olunsa nakfl- temsl-i kint
Ya hb ya hayl yahut bir fesnedir
Mncer olur umr- cihn bir nihyete
Sayfn flitya meyli bahrn haznedir
Kesb-i yakne dem iin yoktur ihtiml
Her itikd akla gre gibnedir
Y Rab nedir bu keflmekefl-i derd-i ihtiy
nsann ihtiyc ki bir lokma nnedir
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 355-356)
Ziya Pafla, deta isyann efliinde konuflarak akln kinat ve hayat karflsnda aczinden doan -imanla inkr arasndaki- bofllukta bir sre kalr. Onun kinat ve hayat karflsndaki duygu ve dflncelerini flphe ve hayret srkler. Hayata ve kinata karfl zihn bir tavr taknan flair, hayat ve btn varlklar akln szgecinden
geirir. Astronomik varlklar ve olaylar Copernic ve Newtondan gelen pozitif
bilimlerin asndan grr.
45
46
Ziya Pafla, Terci-i Bentinde kinat ve insan karflsnda duyduu flaflknln, Allahn eserleri karflsnda akln idrakteki yetersizliini dile getirir ve tezatlarla rl
bir muamma olarak grd hayat karflsnda hayret ierisinde kalr. fiair, her bendin sonunda tekrarlanan vasta beytinde grld gibi, Tanrnn eserleri karflsnda akln ciz kaldn ifade eder ve Tanrya snmaktan baflka yol bulamaz. Bu
eser, bir tarafyla modern Bat bilimine gitmesi, dier yandan klasik Trk edebiyatnda daha nce karfllaflmadmz bir kompozisyon btnl iinde hayat ve
kinat sorgulamasyla yenidir.
Terci-i Bentte isyann efliinde konuflan, fakat onu aflmaya cesaret edemeyip
kurtuluflu Tanrya snmada bulan Ziya Pafla, 1870te sviredeyken Badatl Rhnin,
Sanman bizi kim flre-i engr ile mestiz
Biz ehl-i harbatdanuz mest-i elestiz
matlal Terkib-i Bentine nazre olarak kaleme ald Terkib-i Bentte huzura ermifl ve durulmufl grnr. Ggn, Terci-i Bentteki fikirler teknik ve estetik itibariyle biraz daha geliflmifl ve genifllemifl olarak, burada da kendini hissettirir.
der. Tanpnarn temelde adalet kavram zerine kurulan fliirde Badatl Rhden gelen harbt neflvesini srdrdn syledii flairin gsterdii baflar
Namk Kemal ve Muallim Nci gibi sanatkrlar tarafndan takdirle karfllanmfl
ve onun nn pekifltirmifltir. Bu fliirinde o, bir tarafyla insann yazgsn felsef
planda dikkatlere sunar:
Bir katre ien eflme-i pr-fendan
Bafln alamaz bir dahi brn- beldan
sde olam dersen eer gelme cihna
Meydna dflen kurtulamaz seng-i kazdan
Sbit-kadem ol merkez-i memn- rzda
Vreste olup dire-i havf u recdan
Dursun kef-i hkmnde terz-y adlet
Havfn var ise mahkeme-i rz- cezdan
Her kim ki arar by- vef tab- beflerde
Benzer ana kim devlet umar zll- hmdan
B-baht olann bana bir katresi dflmez
Brn yerine drr-i Gher yasa semdan
Erbb- kemli ekemez nks olanlar
Rencde olur dde-i hufffl ziydan
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 359)
Ziya Paflann devri iinde Dou-Bat tezadn iyi bir flekilde veren,
Diyr- kfr gezdim beldeler kflneler grdm
Dolafltm mlk-i slm btn vrneler grdm
beytiyle bafllayan gazeli, aslnda Batyla karfllaflan Trk aydnnn bu yeni dnya
karflsndaki amazlarn dile getirir:
Diyr- kfr gezdim beldeler kflneler grdm
Dolafltm mlk-i slm btn vrneler grdm
Bulundum ben dahi drflflif-y Bb- lde
Feltunu beenmez anda ok dvneler grdm
Huzr- kfle-i meyhneyi ben grmedim gitti
Ne meclisler ne sahblar ne iflret-hneler grdm
Cihn nmndaki bir maktel-i ma yolum dflt
Hkmet derler anda bir nice sal-hneler grdm
Ziy, demez humr keyfine meyhne-i dehrin
Bu iflret-gehte ben ok durmadm amma neler grdm
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 351)
Medeniyet fikri etrafnda geliflen gazel, Dounun yklmfll, khnemifllii karflsnda Batnn ihtiflamn sergilemesi bakmndan yaflanan ezilmifllik psikolojisini
ve ynelmenin gerekli olduu yeni dnyay sezdirir. Fakat, gazelin dou geleneine yaslanan rindne bir syleyiflle dnyann stne ykselen bir eda ile bitirilifli,
dier yandan gelenei arayan yan tezatl flairin Dou-Bat arasnda i dnyasnn
paralanmflln gsterir.
Harbt Mukaddimesinde ocuk yaflta halk fliiriyle karfllaflt bilgisini veren,
hatta fiiir ve nfl makalesiyle halk edebiyatn bizim asl edebiyatmz olarak gsteren Ziya Pafla, bu alanda bir Trk kaleme almaktan teye gitmeyecektir.
Pozitivizmin ve Bilimin Yceltilmesi: Sadullah Pafla

Yenileflme abalar ierisinde Sadullah Paflann da gayretleri unutulmamaldr.
Eserlerinin ou bugn elimizde bulunmayan Sadullah Pafla (1838-1891), Tanzimat Dneminin yeniliki fikirlerine ak, Batnn mspet bilimlerine inanmfl bir
devlet adamdr. Edebiyat alannda yaptklarndan ok zihniyet deifliminin temsilcilerinden biri olarak devri iinde ifllev stlenir. Edebiyatla da yakndan ilgilenen Sadullah Pafla, On Dokuzuncu Asr manzumesiyle dikkatleri zerine toplamfl, deta devrinin aydnlarnn yneldii Bat dnyasnn temel deerlerini ortaya koymufltur:
Eriflti evc-i kemalata nur- idrakat
Yetiflti rtbe-i imkana ksm- mmteinat
(...)
Ne kald eflme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab
Ne kald nsha- efsun, ne hkm-i tlsmyyat
(...)
Ne kald remil kehanet, ne kald cifriyyat
(...)
Megarib oldu dirga metli-i irfn
Ne kald flhret-i Rm u Arab, ne Msr- Hert
47
48
Zaman zaman- terakki, cihan cihan- ulm

Olur mu cehl ile kabil beka-y cemiyyt
(Bat Tesirinde Trk fiiiri Antolojisi, s. 78-79)
smail Parlatr, bu fliirle ilgili olarak flu bilgiyi verir:
Sadullah Pafla, pozitivist

zihniyetin de nemli
temsilcilerinden biridir.
Orta a zihniyeti ve inanfllar ile Yeni an geliflmelerinin karfllafltrld bu manzumede flair, insan aklnn kudreti zerinde durmakta, batnn msbet
bilimlerde kaydettii geliflme karflsnda dou dnyasnn durumunu etraflca
gzler nne sermektedir. Sosyal hayatta hrriyet, eflitlik, kanun hakimiyeti ve insan haklarnn gzetilmesi, bilimsel geliflmeye ve ilerlemeye yol amfltr. Bu itibarla Trk toplumunun da bu geliflme ve deiflmeye ayak uydurmas gerekir.
fiinasinin grflleriyle yaknlk gsteren bu dflnceleriyle Sadullah Pafla, pozitivist zihniyetin de nemli temsilcilerinden biridir. Ayrca onun baflta Lamartineden aktard Gl olmak zere Batdan yapt fliir evirileri de mevcuttur.
DLN, fiEKLN VE SLUBUN DEfiMES

erikle birlikte fliirde dilin, fleklin ve slubun deiflmesi de fiinasi ile bafllar. Onun
birer deneme olarak deerlendirebileceimiz yeni anlayfltaki fliir tecrbeleri sanat
eseri olarak pek baflarl gzkmezse de kendisinden sonra gelenler zerinde brakt etkiyle nemli bir ifllev stlenir. Klasik fliir geleneini devam ettirmek maksadyla kurulan Encmen-i fiuar flairleri ierisinde yer alan Namk Kemalin,
onun Mnacatyla karfllafltktan sonra sanat anlayflnda deiflmelere gitmesi, bu
etkinin snrlarnn ne derecede olduunu gsterir. Eski nazm flekilleri zerinde
baz tasarruflar yaplrken Bat edebiyatlarndan yeni flekiller alnmaya bafllanr. Bir
taraftan da sosyal konular ve politik fikirler fliirin dnyasna girer.
Klasik Trk fliirinde nazm flekilleri, snrlar belirlenmifl, deiflmez izgilerle izilmifl birer erevedir. fiairler snrlar nceden izilmifl bu erevenin ierisine, snrlar aflmadan fliirlerini yerlefltirmek durumundaydlar. Eski edebiyatmz ierikte
olduu gibi nazm flekilleri bakmndan da snrlyd. Bu snrl flekiller yzyllar boyu flairlerimizin duygu ve dflnce dnyasn ifade etmesinde arac olmufltur. Fakat, XIX. yzyln ortalarna gelindiinde yeni geliflmeye bafllayan medeniyet, sosyal hayat ve hayat anlayfl yeni flekil arayfllarn gerekli klmfltr. Trk fliiri yavafl
yavafl bir deiflikliin ierisine girmeye bafllar. Bylece klasik fliirden belirli lde
uzaklaflmann ve kopmann yafland grlr. Asl itibariyle klasik edebiyatta zlme daha XVIII. yzyldan itibaren bafllamflt. Kendi dairesi ierisinde skflp kalan klasik fliir, son byk temsilcisi fieyh Galipten sonra byk ve orijinal sanat
eseri ortaya koyamamfl; estetik anlayflta, dilde ve zevkte zlmeye bafllamflt.
XIX. yzyln ilk yarsnda kendini belirli bir flekilde gsteren bu zlme ve deiflme, yzyln ikinci yarsnda flekilde de grlr. Fatih And bu konuda flunlar
syler: fiekiller ve flekillerin gerektirdii kafiye rgleri zerinde birtakm aksamalar veya fluurlu tasarruflar kendisini gsterir. Beyit veya bendlerin say bakmndan arttna veya eksildiine, baz flekillerde fazladan, farkl yapda msra veya
beyitler eklendiine, flekillere tahsis edilen konular bakmndan bir genifllemeye,
kafiye flemalarnda gerekleflen birtakm deiflikliklere flahit oluruz.
Klasik Trk fliirine ait flekillerde gerekleflen deiflmenin yannda Bat edebiyatlarndan ottova-rima gibi yeni flekiller de girmeye bafllar. Yeni flekillerin girmesinde de ncln grdmz fiinasi, bunlar daha ok Batdan yapmfl olduu evirilerinde kullanr. Onun Lamartinein Meditationsundan Trkeye terc-
49
me ettii Ktalar yannda lh, Mnacat, Eflek ile Tilki Hikyesi, Arz- Muhabbet adl manzumelerinde yeni flekil denemelerine girifltiini gryoruz. Bu
konuda devri iinde fiinasi yalnz kalmaz. Ayn yllarda Ethem Pertev Paflann
Victor Hugodan yapt Tfl- Naim evirisi Batdan gelen nazm flekillerinden
ottova-rimann ilk rneini oluflturur.
fiinasi, klasik fliirin kaside fleklinde baz deiflikliklere gitmifl; kasidelerinin
nde nesib ksmn kaldrarak dorudan doruya medihte (vgde) bulunmufl,
birinde de mesnevi nazm fleklini kullanmfltr. Medih srasnda kulland sfatlarn klasik edebiyatta olduu gibi herkes iin kullanlabilir olmalar anlayflndan
ayrlarak, medihte bulunduu kiflinin zelliklerine gre sfatlar kullanmfltr. Eski
mazmunlarn yannda yeni mazmunlara yer vermifl, yeni bir ifade tarz getirmeye
alflmfltr.
Mehmet Kaplan, fiinasinin Trk fliirinde yapt yenilii flu maddeler altnda
gsterir:
fiinasi kendinden nceki Trk fliirinden ayr bir fliir vcuda getirmifltir.
Bu fliir, muhteva bakmndan eskilerden ayrdr. fiinasi mncaat ve kasidenin maddelerinde bir tasfiye yapmfl, yeni fikir temleri kullanmfltr.
fiinasinin n plna ald fikirler ve dier maddeler, iinde yaflad devrin ileri hkim fikirleridir: Modern kinat grfl, demokrasi, aklclk gibi.
fiinasinin fliirleri slup bakmndan da yenidir:
a) fiinasi Divan mazmunlarn byk apta terk etmifltir.
b) plak bir ifade tarz yaratmaa alflmfltr.
c) Yeni imajlar bulma yolunu amfltr.
d) Arapa, Farsa tamlamalar zmee gayret etmifl, bilhassa halkn kulland kelime ve ifade tarzlarna kymet vermifltir.
e) Canl, hareketli, konuflma sentaksna yakn bir msra yaps kurmay denemifltir.
Klasik fliirin deiflmesi yolunda fiinasinin gazel tarznda kaleme ald Arz- Muhabbet adl kk manzumesi onun yapmak istedii yenilii gsteren iyi bir rnektir:
ARZ -I MUHABBET
Efli yok bir gzeli sevdi beendi gnlm
Kskanr kendi gzmden yine kendi gnlm
G(hi hasret iken ol s(neye s(nem kavuflur
Sanma gnlmde olan derd-i muhabbet savuflur
Y(seminden bile n(ziktir o boy bos anda
Sarmaflk-v(ri sarlsam eilir ol anda
Candan lfet edeli yle civan dilber ile
stemem gayrisini h(r u melek olsa bile
Mest olup nefle-i flehvetle o gzler baylr
Serpilince yzne gzyaflm amm( aylr
(fiinasi, Btn Eserleri, s. 24)
fiair, gazel nazm fleklinden fliirine bafllk koymakla daha bafltan ayrlr. Sade
bir syleyiflin iinden dile getirdii aflk temas evresinde eski fliirin klifleleflmifl
deiflmez unsurlarn ayklar, mazmunlar zer, kadna mazmunlarn dflnda bir
varlk kazandrr.
Ethem Pertev Paflann

Victor Hugodan yapt
Tfl- Naim evirisi
Batdan gelen nazm
flekillerinden ottovarimann ilk rneini
oluflturur.
50
Ziya Pafla, fliirin dil, flekil ve

slubundan ok ieriini
yenileyen bir sanatkrdr.
Hayalleri ve mazmunlaryla
daha ok klasik edebiyatn
dairesinde kalr.
fiiirinin muhtevasnda yenilie giden Namk Kemal, flekil ve slupta fazla deifliklik yapmamfl, klasik edebiyattan gelen flekillere bal kalmfl grnr. Ancak,
yine de bu flekiller zerinde snrl deiflikliklere gitmifl, baz fliirlerinde ise Batl
yeni flekilleri denemifltir. Onun Vaveyl, Hill-i Osman, Ukab-nme gibi fliirleri
bunlar arasnda saylabilir. Says onu bulan kalem tecrbesinde heceyi denemesi
de dikkat eker. Her ne kadar bu vezinle yazd manzumelerde pek baflar gsterememifl ise de sade syleyifli arayflyla ve yeni fliirin gidecei yollardan birini iflaret etmesiyle dikkate deer. Bu tr manzumelerinde klasik fliirin slubundan uzaklaflarak slup ynnden de deiflikliklere gider. Dilde ise konuflma diline yaklaflr.
Bunun yannda grlen zelliklerini Ggn flyle anlatr: fiinasinin slubunda
grlen kuruluk, adeta iskeleti andran takrtl durum da giderilerek; dil fonksiyonel, dinamik, canl bir zellik kazanr.
Namk Kemalin yeni dnem dil anlayfl, slubu; hitabeti esas alan ve hibir
fleyden ekinmeyen gr bir erkek sesidir. Dflncelerinde samimi olduu iin, fiinaside grlen koyu didaktizm; reticilik, burada yerini vatan ve millet yolunda
heyecanla btnleflen engin bir lirizme brakr. Bunlarn yan sra, Fransz edebiyatndan ve zellikle fliirinden yeni duygular, imajlar, hayaller de Keml bey vastasyla artk fliirimize girer.
Ziya Pafla da Namk Kemal gibi fliirin dil, flekil ve slubundan ok muhtevasn yenileyen sanatkrdr. Hayalleri ve mazmunlaryla daha ok klasik edebiyatn
dairesinde kalr. Onun kelime kadrosu da genifl olarak klasik edebiyattan gelir. Bu
alanda fiinasinin safi Trke yolunda gsterdii titizlii Ziya Paflada, hatta
Namk Kemalde gremeyiz. Nitekim aflaya fiinasiden aktaracamz Eflek ile Tilki manzumesi dnemi iinde onun dilde yapmak istedii yenilii gstermesi bakmndan dikkate deer:
EfiEK LE TLK
kt bir ban iinden yola bir yafll hmr
Nakl iin beldeye yklenmifl idi ry-i nigr
Derken a karnna bir tilki grnce geldi
Byle bir tze zm hasreti barn deldi
teki ifteyi att bu yanafltka biraz
Sonra lkin aradan kalkt btn nz niyz
Tilki
Gelsem olmaz m huzra a benim aslanm?
T yakndan bakaym hsnnze hayranm
Dim olsun beyimin sye-i lutf u keremi
Gl biter bast yerlerde mbrek kademi
Benzer ol hofl kokulu kuyruu al miske
Koklarm efendim burnuma urmazsa fiske
Eyler irfnn m o suhan-g gzler
Yakflr azna mevzn u mukaff szler!
Eflek ifrt- nefltndan anrd der iken.
Sanki karpuz kabuu grd yahut tze diken
Tilki
Cnma iflledi gitti bu ferah-nk hava
Siz skt etseniz amm yine var baflka sef
nk blbl iflitip namenizi sirkat eder
arr belki gelir dinleyene hzn keder!
Tilki byle nice diller dkerek zevk etti
Eflei bir kuyunun baflna kadar sevk etti
Tilki
Burada bir gzel ahur ile yemlik vardr
Neyleyim ykle girilmez kaps pek dardr
Uyuyup yatma gibi zevk u sef ok anda
Anda sakin diflilerde o letfet baflka
Hele bir kere bakn dflmeyin amm aflka
Yaklaflnca eflek yine-i ba bakt
Yzn aksin sezerek az suyu pek akt
Eflek
Vk grmedeyim dilber nzik bir bafl
Tilki
arn tez an gelsin size olsun oynafl
Buraya gel diye feryd ederek taflt hmr
Kuyudan aks-i sedsn iflitip flaflt hmr
Tilki
Grdnz m sizi flimdi ediyorlar davet
Bu ziyafette aceb yok mu bana bir hizmet
Bunda kalsn yknz tek ininiz siz afla
Arkanzdan gelirim olmaa tavla ufla
Eflek att ykn yerlere kendin kuyuya
Tilki mrs yedi t ana rahmet okuya
(Btn Eserleri, s. 44-46)
Bu manzumede brahim fiinasinin klasik edebiyatn halktan kopuk dil anlayfln deifltirerek edeb sanatlardan olabildiince arndrlmfl sade bir syleyifle gitmek arzusunu buluruz. Onun dil ve slupta at yol, kimi zaman ksmen, kimi
zaman da ileri dzeyde izlenerek Trkenin kelime servetinin ne kt, sade
syleyifli esas alan bir fliir dili kurulmaya bafllanacaktr.
51
52
zet
N
A M A
N
AM A
19. yzylda bafllayan deiflime bal olarak klasik fliir anlayflndan Batl ve yeni fliir anlayflna geifl srecini anlatmak.
Edebiyat alanndaki deiflime ncelikle medeniyet hayatmzdaki deiflimin devam olarak bakmak gerekir. Medeniyet alannda bafllayan deiflim, edebiyat da iine alr. Tanzimattan sonra
Trk edebiyat 1859-1860tan itibaren Bat edebiyatn model alarak deiflim ierisine girer. Bylece Dou gelenei ierisinde oluflturduu klasik
edebiyat anlayflndan karak farkl bir estetik
anlayfla ynelir. Dou geleneinin yaflanan hayata uzak, soyutlayc, mazmunlarla rl dnya
algs zlmeye bafllar. Onun yerine yaflanan
hayat, gnlk geliflmeleri de iine alan yeni ve
modern bir anlayfl yerleflmeye bafllar. Buna bal olarak insan, evren ve hayat anlayfl deiflim
ierisine girer. Fakat, deiflim ve bu deiflime
bal olarak modern fliir anlayflna gemek kolay
olmaz. nk bu bir sre ister. nce insann
hayat algs, estetik anlayfl, varl deerlendirifl
bakmndan deiflmesi gerekir. Yenileflmenin birinci kufla bunu bafllatmfltr.
fiiirin biim ve ierik ynyle geirdii deiflimi
tanmak.
Trk fliiri brahim fiinasinin nclnde Bat fliirini rnek alarak yenileflme yoluna girdikten
sonra modernleflme fliirin ieriinden bafllayarak
nazm flekillerini, dilini, hayal dnyasn ve dnya algsn iine alr. Bu deiflimde evirilerin de
rol olur. Trk fliiri yeni bir hayal dnyasna kavuflurken, fliire vatan, hrriyet, adalet gibi yeni
temalar girer. Soyut dnya algsnn yerini yaflanan hayat almaya bafllar. Klasik fliirin dilinden ve
mazmun sisteminden uzaklafllarak yaflanana hayat ifade edebilecek daha sade syleyifle ulafllmaya alfllr. Bat edebiyatlarndan gelen yeni
nazm flekilleri denenir. Yenileflmeyi bafllatan ve
yrten birinci kuflan kaleminde fliir, adafl
grnm kazanmaya bafllar. Bylece Trk fliiri
yzyllardr iinde kald Dou uygarl dairesinden karak Bat uygarl dairesine geiflte ilk
adm atmfl olur.
N
A M A
Yeni fliirin nclerini ve fliirlerinin zelliklerini

kaydetmek.
Yenileflmenin bafllatcs ve yrtcs brahim
fiinasidir. Bir sre sonra brahim fiinasinin bafllatt yenilie Namk Kemal ve Ziya Pafla da katlr. Trk edebiyatnn Dou medeniyeti dairesinden karak adafl bir grnm kazanmasn
isteyen fiinasi, yaflanan hayat ifade edebilecek
bir edebiyat kurmann peflindedir. Bunun iin
de o, fliirin nce mazmun sistemini, hayal dnyasn zmek istedi. Dili sade sylefle yaklafltrma abasnda oldu. fiiiri yaflanan hayata ve hatta dflnceye, politik fikirlere at. Akl, kanun, hak, adalet, millet, devlet, medeniyet, reis-i cumhur gibi adafl kavramlar fliire soktu. Yeni ierik ve flekil denemelerine giriflti. Onu izleyen Namk Kemal, sanatkrane
yksek syleyifli brakmadan hrriyet, vatan ve
millet sevgisini halka doru yaymada fliire grev
ykledi. O da fiinasi gibi flekil ve ierikte yeni
uygulamalara giriflti. Klasik edebiyatla ban srdren Ziya Pafla ise Dou-Bat arasnda lml bir
yol tutturdu. fiiire felsef dflnceyi ve metafizik
konular tafld.
53
Kendimizi Snayalm
1. Yeni Trk fliirindeki deiflimler ilk olarak fliirin hangi alannda bafllamfltr?
a. fiiirin dilinde
b. fiairin slubunda
c. fiiir trleri ve flekillerinde
d. fiiirin temasnda
e. fiiirin vezninde
6. Trk fliirine Bat edebiyatnn flekillerinin girmesinin

ncln yapan ilk hangi flairimizdir?
a. Namk Kemal
b. fiinasi
c. Ziya Pafla
d. Muallim Nci
e. Recaizde Mahmut Ekrem
2. Afladakilerden hangisi Encmen-i fiuarnn zelliklerinden biri deildir?

a. fiiirlerine bafllk koyarlar.
b. Klasik anlayfln iinde sebk-i hind ekol erevesinde kalrlar.
c. Ortak fliirler kaleme alrlar.
d. Klasik edebiyatn yzyllar boyunca oluflturduu
estetik prensiplerden hareket ederler.
e. Kendilerine Fransz fliirinin tema ve flekillerini
model alrlar.
7. Eski mazmunlar terk ederek yeni imajlarn yolunu

aan flairimiz hangisidir?
a. Ahmet Hflim
b. Namk Kemal
c. fiinasi
d. Recaizade Mahmut Ekrem
e. Ziya Pafla
3. Afladakilerden hangisi Encmen-i fiuar flairlerinden deildir?

a. Namk Kemal
b. Ziya Pafla
c. Leskofal Galip
d. fiinasi
e. Hersekli rif Hikmet Bey
4. Afladaki sanatkrlardan hangisi iflledii metafizik
temalarla eski ile yeni arasnda kabul edilen flairimizdir?
a. Ziya Pafla
b. Recaizade Mahmut Ekrem
c. Muallim Naci
d. kif Pafla
e. Namk Kemal
5. Afladakilerden hangisi fiinasiin fliirinin bir zelliidir?
a. fiiirlerinde sosyal konulara yer vermemesi
b. fiiirlerinde sk sk gnlyle akl arasndaki atflmay ve strab dile getirmesi
c. fiiire akl, kanun, adalet, medeniyet gibi
yeni kavramlar ve temalar getirmesi
d. fiiirlerinde Bat edebiyatnn nazm flekillerine
yer vermesi
e. fiiirlerinde klasik fliirimizin mazmunlarn savunmas
8. Afladakilerden hangisi Namk Kemalin fliirinin

zelliklerinden biri deildir?
a. fiiirinde klasik fliirden yararlanmas
b. Bat tarz bir edebiyatn geliflmesi ve yerleflmesi
iin aba harcamas
c. Trk fliirine vatan, millet, halk, hak, hrriyet, istikll, eflitlik gibi kavramlar getirmesi
d. Sanatn sosyal ve siyasi konulara amas
e. fiiirinin muhtevasnda yenilie gitmifl, ancak flekil ve slupta Batl yeni flekilleri denememifl
olmas
9. fiinasinin grflleriyle yaknlk gsteren ayn zamanda pozitivist zihniyetin de nemli temsilcilerinden biri
olan Yenileflme Dnemi flairi afladakilerden hangisidir?
a. kif Pafla
b. Ziya Pafla
c. Sadullah Pafla
d. Hersekli rif Hikmet Bey
e. Beflir Fuat
10.Dilin ve slubun deiflmesinde hangi flair yol ac
olmufltur?
a. kif Pafla
b. Namk Kemal
c. Ziya Pafla
d. brahim fiinasi
e. Sadullah Pafla
54

1. d
2. e
3. d
4. a
5. c
6. b
7. c
8. e
9. c
10. d
Yantnz doru deilse Dilin fieklin ve slubun Deiflmesi blmne baknz.

Yantnz doru deilse Klasik fiiirin Son Buluflmas: Encmen-i fiuar blmne baknz.
Yantnz doru deilse Klasik fiiirin Son Buluflmas: Encmen-i fiuar blmne baknz.
Yantnz doru deilse Eskiyle Yeni Arasnda
Tereddt: Ziya Pafla blmne baknz.
Yantnz doru deilse Yeniliin Bafllamas ve
Yeniliin ncs: brahim fiinasi blmne
baknz.
baknz.
Yantnz doru deilse Dilin, fieklin ve slubun Deiflmesi blmne baknz.
Yantnz doru deilse Coflkun ve Romantik
Vatan fiairi: Namk Kemal blmne baknz.
Yantnz doru deilse Pozitivizmin ve Bilimin
Yceltilmesi: Sadullah Pafla blmne baknz.
baknz.

Sra Sizde 1
N. Kemalin pek ok fliiri var bu konuda rnek gsterilebilir. flte size bir tanesi:
Murabba
Sdk ile terk edelim her emeli her hevesi
Kralm hil ise azmimize ten kafesi
nledike eleminden vatann her nefesi
Gelin imdda diyor bak budur Allah sesi
Bize gayret yakflr merhamet Allahndr
Hkm-i t ne fakrin ne flehinflhndr
Dinle ferydn kim terceme-i hndr
nledike ne diyor bak vatann her nefesi
Mahveder kendini blbl bile hrriyet iin
ekilir mi bu bel lem-i pr-mihnet iin
Dn iin devlet iin can ekiflen millet iin
Azme hil mi olur mu bu rk ten kafesi
Memleket bitti yine bitmedi hl sen ben
Bize bu hl ile bizden byk olmaz dflmen
Dest-i addyz Allah iin ey ehl-i vatan
Yetiflir terk edelim gayri hev v hevesi
(Ggn, Namk Kemalin fiairlii ve Btn fiiirleri, s. 335)
Sra Sizde 2
Hrriyet Kasidesi ok uzun bir fliirdir. Kitapta yerimiz
snrl olduu iin buraya koyamyoruz. Ama siz nder
Ggnn kaynakada knyesini verdiimiz kitabndan ya da ulaflabildiiniz baflka bir kaynaktan fliirin tmn bulup okuyabilirsiniz.
kif Pafla (1997), kif Pafla Divanesi, (Haz. M. A. Yekta Sara-M. Fatih And), lm Arafltrmalar, nr. 4,
stanbul.
Akn, mer Faruk (1960), Namk Kemal, slm Ansiklopedisi, cz. 90, stanbul.
_______ (1979), fiinasi, slm Ansiklopedisi, C. 11,
stanbul.
_______ ( 1970), Bat Tesirinde Trk fiiiri Antolojisi, nklp Kitabevi, stanbul.
Birand, Kamran (1998), Aydnlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, Kamran Birand
Klliyat, Ankara.
Byk Trk Klasikleri (1988), C. 8, tken-St,
stanbul.
Gariper, Cafer (2005), Akif Pafla ve Torunu in Yazd Mersiye zerinde Bir Deerlendirme, H Trkiyat Arafltrmalar, Say:3, Gz 2005, s. 51-70.
Ggn, nder (1999), Namk Kemalin fiairlii ve Btn fiiirleri, Atatrk kltr Merkezi Baflkanl Yaynlar, Ankara.
Kaplan, Mehmet (1976), Trk Edebiyat zerinde Arafltrmalar I, Dergh Yaynlar, stanbul.
_______ 1978), fiiir Tahlilleri I, Dergh Yaynlar,
stanbul.
Okay, Orhan (1988), Edebiyatmzn Batllaflmas yhut
Yenileflmesi, Byk Trk Klasikleri, C. 8, stanbul.
fiinasi (2005), Btn Eserleri, (Haz. smail Parlatr-Nurullah etin), Erkin Kitabevi, Ankara.
55
Amalarmz
N
N
N
N

kinci kuflan fliir anlayflnda yapt deiflimi anlatabilecek,
Trk fliirinin Tanzimat sonras ikinci kuflandan Servet-i Fnun Dnemine
kadar geirmifl olduu deiflimi aklayabilecek,
Bu dnemlerde yetiflmifl olan flairler ve fliir sanatlarn tanyabilecek,
Tablo alt fliir ve dzyaz fliiri tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tanzimatn ikinci kufla ve fliir
sanat
Tanzimatn nc kufla ve
fliir sanat
Recaizade Mahmut Ekrem
Muallim Nci
Abdlhak Hmit
Menemenlizade Mehmet Tahir
Mehmet Celal
Recep Vahyi
erik Haritas
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyat-I
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyatnda
fiiir: 2
KNC KUfiAIN fiRNN

DAYANDII LKELER VE GENEL
NTELKLER
YENLEfiMENN KNC KUfiAI VE
TEMSLCLER
YENLEfiMENN NC KUfiAI:
ARA NESL
Tanzimat Dnemi Trk

Edebiyatnda fiiir: 2
KNC KUfiAIN fiRNN DAYANDII LKELER VE
GENEL NTELKLER
Tanzimat (Yenileflme) Dneminin ikinci kufla, yeniliin bafllatcs ve ayn zamanda birinci kufla durumundaki flairlerin ortaya koyduu yenilii hem daha ileriye gtrr hem de baz ynleriyle onlardan ayrlr. kinci kuflak, birinci kuflan
akla dayal, toplumsal ierikli sanat anlayfl yerine insann i dnyasndaki duygulanmalarnn arlk kazand bireysel konular ne karan, fliirde gzellii esas
alan bir sanat anlayfl gelifltirir. Birinci kuflan, sanat halk iin grmelerine karfllk, onlar, sanat sanat iin grrler. Sanat anlayfllarnn merkezine gzellii yerlefltirmifl olmalar byle bir anlayfla ynelmelerine zemin hazrlar. Bunda kiflisel tercihlerinin yannda balandklar romantizmle II. Abdlhamit dneminin baskc
uygulamalar ve ynetim anlayfl rol oynar. Bu kuflan temsilcileri arasnda Recaizade Mahmut Ekrem (1847-1914), Abdlhak Hmit (1852-1937) ve Muallim
Nci (1849-1893) yer alr. kinci kuflan arkasndan, onlardan devrald yenilii
geniflleterek yaygnlafltran Ara Nesil fleklinde adlandrlan ok sayda gen flairden oluflan nc kuflak gelir. Onlar da ikinci kuflaktan aldklar yenilii, daha
genifl alana yayarak Servet-i Fnun Dnemine kadar getirirler.
Tanzimat sonrasnn birinci kufla dilde sadeleflmeye gitme abasnn yannda
fliirin biiminden ok ieriinde yenilik yapmfl, fliiri sosyal ve siyasi konulara, ideolojilere, eflitli dflncelere arac klmflt. fiiirin ieriiyle birlikte fleklinde ve slup zelliklerinde nemli deifliklik yapan ikinci kuflak, sosyal konularn, ideolojilerin, dflnce akmlarnn yerine bireysel konulara ve temalara yer vermeyi seer. Bu da edebiyatn ie kapanmasna, aflr duygusal yapya brnmesine yol
aar. Birinci kuflan fliirinde yaygn flekilde karflmza kan uygarlk, insanlk,
ilerleme, vatan, millet, hrriyet kavramlarnn yerini ikinci kuflan fliirinde aflk,
lm, tabiat temalar, metafizik ve mistik arayfllar alr. Hayatn ierisinde ayrntda kalan kk olaylar ve olgular, nesneler daha ok gzellik ve hayranlk duygusu erevesinde fliirlefltirilir. Klasik edebiyatn soyut dzlemde geliflen insan ve
nesne algsndan syrlarak tabiat varlklarn ve evreni keflfeden flair, onun hayranlk uyandran zenginlii karflnda flaflknla kaplr. Artk, zerrelerden gnefle
kadar her gzel fley fliirdir ilkesine balanan flair iin sosyal ve siyasi davalar, yerini gzellik duygusuna ve dflncesine brakr. Bu dnemde fliirin ne olduu, nasl olmas gerektii ve dayand ilkeler zerinde dflnceler retilir, tartflmalar
yaplr.
58
Tanzimat Dnemi Edebiyat-I
kinci kuflak, dil ve slup zerinde de durur. Her kelimenin fliire giremeyeceini dflnen flair, her fliirin kendine zg syleyifl tarznn ve kelime daarcnn,
hatta ses dzeninin olduu grflne balanr. kinci kuflak flairlerinin kelime seiminde ve slupta bu kadar titizlenmesine karfllk, dilin sadeleflmesinde ileri adm
attklarn sylemek gtr. Henz Trke kelime daarcnn ne kmad, sade syleyiflin yerleflmedii dnem ierisinde adal dille sanatl, yksek syleyifller
belirir. Kimi zaman sade, Trke kelimelerden kurulu syleyifllerle de karfllafllr.
Fakat, Arapa ve Farsa kelimelerle tamlamalarn varln srdrd bu dnemde Franszcann etkisi de bunlara eklenince dilde fiinasinin at yolda gerekli
ilerleme kesintiye urar. fiiirin geliflim ve deiflim sreci asndan bakldnda bu
durum, ikinci kuflan, zellikle de Abdlhak Hmitin fliiri iin olumlu grnm
sergilemez. Bununla birlikte klasik edebiyatn dil zevki, Muallim Nciyi dflnda
tutmak kaydyla, bu dnemde zlmeye, hatta yklmaya bafllar.
Dil ve slubun yannda Trk fliirinin klasik edebiyatn klifleleflmifl mazmun/hayal sisteminden kp yeni bir hayal dnyas ve imgelem kurmasnda ikinci kuflan abas nemli rol oynar. Namk Kemalin sert bir dille elefltirdii klasik edebiyatn hayal dnyas ve mazmunlar nemli lde terk edilmeye, yerine flairin
grd evreni ve yaflad hayat alglayfln yanstmaya yarayan imge (imaj) sistemi kurulmaya bafllanr. Bu imgelemde bireysel alglayfl, olaylar ve olgular zihin
dnyasnda kendi bakflyla deerlendirifl belirginleflir. Muallim Nci, bir tarafyla
yine eski hayal dnyasna bal fliirler yazar. Fakat, Recaizade Mahmut Ekrem ve
zellikle Abdlhak Hmit, dank ilhamyla imgelerini daha ok yaflanan hayattan ve tabiattan alr. Bylece fliirin Arap ve Fars edebiyatndan gelen, gelenein
ierisinde yzyllardr sren hayal dnyas deiflim ierisine girer. Gz nnde
canlandrlamayan soyut hayaller, yerini gz nnde canlandrlabilen imgelere,
somut varlklara brakmaya bafllar. Sevgili, flk olunan soyut varlk olmaktan kmaya, yaflanan hayatta karfll bulunan varla dnflmeye bafllar. Bu da fliirin hayal dnyasnn gereklikle ve tabiat varlklaryla ban kuvvetlendirir.
kinci kuflak, birinci kuflan fliiri gereklie ve yaflanan hayata yaklafltrma giriflimini de daha ileriye gtrr. Klasik flair, bu dnyada srdrlen hayat kmsemifl, soyut dzlemde bir hayat anlayfl gelifltirmiflti. Yenileflmenin birinci kuflayla fliir, bu dnyay ve yaflanan hayat sanatn merkezine almaya bafllamflt. kinci kuflak yaflanan olaylar, tabiat varlklarn ve insan fliirin dnyasnda genifl olarak ifadeye ynelmesiyle birinci kuflan at yolu geniflletir. fiairin sevinleri,
zntleri, tabiat varlklar karflsnda hayranl, bir yaknnn lm, yalnzl, aflk daha ok romantik duyufl ve dflnfl erevesinde ifade edilmeye alfllr.
Birinci kuflan fliirin flekli zerinde yapt deifliklikler ikinci kuflak tarafndan
srdrlr. zelikle Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmit, Bat edebiyatlarndan gelen etkiyle, yeni flekil denemelerine giriflir. Kimi fliirlerde farkl kafiye dzenini denerler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yenileflmenin
ikinci
kuflandaki flairleri yeni flekil denemelerine giriflmeye ynlendiren
SIRA
SZDE
en nemli etken ne olabilir?
D fi N E L M
YENLEfiMENN
KNC KUfiAI VE TEMSLCLER
fiiirde yenileflmenin ikinci kuflan Recaizade Mahmut Ekrem, Abdlhak HS O R Nci

U
mit ve Muallim
temsil eder. Bu flairden Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmit yeniliin temsil edilmesi ve Bat tarz bir edebiyatn kurulmas yolunda Muallim Nciden daha nce gelirler ve ileri anlayfl temsil etmeleriyle dikDKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
59
4. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 2
kat ekerler. Bunda sz konusu iki flairin kk yafltan itibaren Bat tarz eitim
alarak yetiflmeleri, Bat dillerini ocukluk yllarnda renmeleri ve Bat tarz modern bir edebiyatn kurulmas gerektii dflncesine balanmalar rol oynar. Eski
sisteme bal renim grerek yetiflen, fliir zevki klasik anlayfl evresinde flekillenen Muallim Nci ise ileri yaflta Bat dili renmifl ve bu sebeple Bat fliir anlayflyla ge karfllaflmfltr. Bu da onun yenilii temsil etmekte ileri bir hamle olmasna
engel olmufl; snrl yenilikten yana, klasik edebiyat zevkiyle yeni anlayfl birlefltirmeye alflan lml bir yol tutmasna zemin hazrlamfltr.
nc ve Kuramc: Recaizade Mahmut Ekrem

Bu flairden ikinci kuflan ncs Recaizade Mahmut Ekremdir. O, Tanzimat
sonras Trk edebiyatnn ikinci kufla ierisinde Abdlhak Hmitle beraber yenileflmeyi yrten bafllca sanatkrlardan biridir. fiiirle birlikte yk, roman ve elefltiri yazarlnn yannda edebiyat kuram (teori) alannda da alflmalar yapmfltr.
lkreniminden sonra asker okula verilmifl; salnn bozulmas ve hassas bir
mizaca sahip olmas sebebiyle bu okuldaki renimini tamamlamadan ayrlmfltr.
Hariciye Nezaretine memur olarak giren R. Mahmut Ekrem, burada Namk Kemali tanmfl, onunla yakn dostluk kurmufl, Tasvir-i Efkrda yazlarn yaymlamaya bafllamfltr. Nmk Kemalin 1867de Avrupaya kamas zerine gazetenin
idaresi ona kalmfltr. Devlet grevlerinde bulunan, fiur-y Devlet yeliine kadar
ykselen R. Mahmut Ekrem, Mekteb-i Mlkiye-i fihne ve Mekteb-i Sultan (Galatasaray Lisesi)de edebiyat hocal yapmfl; yeni yetiflmekte olan genler zerinde
eserleriyle olduu kadar eitimci ynyle de etkili olmufltur.
Recaizade Mahmut Ekremin Trk edebiyatnn Batl kimlik kazanmasndaki
asl roln fliir hakkndaki dflncelerinde ve yeni yetiflmekte olan gen sanatkrlar zerindeki etkisinde aramak gerekir. O, Ara Nesil sanatkrlar ile Servet-i
Fnunu oluflturacak olan genler zerinde srekli ve belirleyici bir etki gcne sahiptir. Nitekim rencisi Ahmet hsann karmakta olduu Servet-i Fnun dergisinin baflna Galatasaray Lisesinden rencisi olan Tevfik Fikreti getirerek Trk
edebiyatnn Batl kimlik kazanmasnda ileri hamleyi temsil eden Servet-i Fnun
topluluunun oluflmasn salamas da bunu gsterir.
Recaizade Mahmut Ekrem, Talim-i Edebiyat kitab ve eflitli yazlaryla yeni bir
edebiyat, fliir anlayflnn yerleflerek kkleflmesine alflmfltr. Onun edebiyat, fliir
zerine dflnceleri klasik edebiyattan uzaklaflarak Batl ve yeni bir anlayfln
genler arasnda yaygnlaflmasnda etkili olur. Dier yandan yenileflmenin birinci
kuflandan da ayrlan anlayfl gelifltirir.
Recaizade Mahmut Ekrem, fliiri faydaya ve ahlak kurallarna balamaktan yana
deildir. O, sanat eserinde gzellii esas alr. Bu ynyle o, edebiyatn retici,
faydac ynn ne karan yenileflmenin birinci kuflandan nemli lde ayrlr. Gzel olan her fleyin fliirin konusu olduunu syleyerek fliirin alann geniflletir. Tabiattaki gzellikle sanat eserinin gzellii arasnda mahiyet bakmndan fark
grmez. O, edeb eserde, bu arada fliirde tr gzellik bulur. Bunlar:
Dflnce gzellii,
Hayal gzellii,
Duygu gzelliidir.
Bunlardan duygu gzelliini ruhu etkileyici olduu iin dierlerinden stn tutar. Duyguyla dflncenin kaynaflt fliirlerin bir derece daha gzel olacaklar grflndedir. Duyguyla hayalin iyi birlefltii fliirlerin ise gzelliinin bir kat daha artacan kanaatindedir. Dile getirilen duyguya gre slubun deiflecei dflnce-
kinci kuflan ncs

Recaizade Mahmut
Ekremdir.
Recaizade Mahmut Ekrem,

fliirle birlikte yk, roman ve
elefltiri yazarlnn yannda
edebiyat kuram alannda da
alflmalar yapmfltr.
R. M. Ekrem, sanat eserinde

gzellii esas alr. Bu
ynyle o, edebiyatn
retici, faydac ynn ne
karan yenileflmenin birinci
kuflandan nemli lde
ayrlr.
60
sindedir. Ona gre her fliirin ll ve kafiyeli olmas gerekmez. Her ll ve kafiyeli sz de fliir deildir. Bylece dzyaz fliir (mensr fliir)in varl kabul edilmifl ve fliirle nazm birbirinden ayrlmfl olur. Bu da Ara Nesil ve Servet-i Fnunu
kuramsal ve pratik alanda etkileyen bir grfltr. fiiirin konuflma dilinden farkl bir
dile sahip olmas gerektii grflnde olan flair, bu dflncesiyle fliirin gittike konuflma dilinden uzaklaflmasna zemin hazrlar.
Recaizade M. Ekrem, dneminin birok flairi gibi fliir sanatna klasik tarzda yazd gazellerle bafllar. nceleri,
Anlsn yr ile bir yerde mey nfl ettiim demler
Hem n hem beni sermest-i bhfl ettiim demler
Ne gnd pyna hasretle r-ml olduum gnler
Ne demdi cism-i nzn der-guufl ettiim demler
fleklinde eski tarzda fliirler yazar. Sanat hayatnn bafllarnda klasik edebiyat erevesinde eser ortaya koymas dnemiyle ilgili bir zelliktir. O dnemde yeni
yetiflen kuflaklar klasik edebiyat rnlerini okuyor, o yolda fliirler yazyordu.
Recaizade M. Ekrem ve Abdlhak Hmit gibi gen sanatkrlar bir sre sonra fiinasinin nclnde yeni geliflmekte olan edebiyat anlayflnn dairesine
girerler. Bunda ocukluk ve ilk genlik yafllarndan itibaren Franszcay renerek yetiflmifl olmalar da rol oynar. O, ilk fliir denemelerinden sonra klasik edebiyatn estetik anlayflndan yavafl yavafl karak yeniliin kapsn aralar. fiiirin
gayesi gzelliktir, diyen flair, bu gzellii gereince gereklefltirebilmek iin ierikle slup arasnda uyum salamaya alflr. Bu da Bir fiir-i Muhzin-i Diger
bafllkl fliiri, sanat anlayfln yanstmann yannda flairin varla nasl baktn
gsterir:
Ey taleb-kr- enfes-i eflr
Eyle dikkatle fevk u zre nazar
fiirdir hep o grdn sr
fiirdir hep o duyduun sesler
Ruh-perver.. latf... hzn-ver
Yerde bir kz.. semda bir ahter
Her biri bir beda-i dier!
(...)
N-gehn simsiyh olur eflk
Hayretinden dfler skna cihn!
Berklerle sehler sad-k...
Girih-vz- rad ile lerzn!
Arkasndan azm bir tfn!
Mustarib halk, nle-ger sbyn!
Bu da bir flir-i mdhifl-i dier!
Arz eder her dakka levh-i flafak
Sar mor pembe... b-add renk!
Hande-ver mucizt- Rabb-i falk
Merg-zr klar blendhenk!
Her bulut bir nmne-i Ertenk!
61
Bu temfl da baflka bir ferhenk!

Bu da bir flir-i ulv-i dier!
(Recaizade M. Ekrem, Btn Eserleri II, s. 309-312)
fiiirden de anlafllaca zere flair, yerde kz ocuundan gkte yldzlara kadar
varlklarn her birinde poetik (fliirsel) yan grr. Onun bakflyla denizde kayk gezintisi, mezarlk ziyareti, avclarn tuzana dflmfl bir geyiin inleyiflleri, gneflin
douflu hep fliirdir. Bylece flair, fliirin alann hayata ve tabiat varlklarna doru
aarak geniflletir.
Klasik anlayfla bal gazel ve kasideler yazdktan sonra olgunluk dnemi fliirlerinde iflledii temalarn baflnda aflk, Tanr, tabiat, lm ve mezarlk gelir. Bunlarn yannda ikinci dereceden baflka temalar da onun fliirindeki yerini alr.
Akyze gre, daha ok Alfret de Musset ve Lamartine etkisinde fliirler yazan Recaizade M. Ekrem, kk duygulanmalar da dile getirir. Ayrntda kalan inceliklerin melankolik atmosfer ierisinde terennmne ynelir. Tabiat manzaralar, aan bir iek, uan kelebek, duvarda yer alan tablo, znt verici manzara, bir
yaknnn kayb duygulanmas iin yeterlidir. Bunun yannda insan hayatnn nemli sorunlar da onun fliirinde ifadesini bulur. ocuklarnn lm, onu lm ve Tanr fikriyle karfl karflya getirir. Fakat, onun fliiri byk metafizik rperifle ve lirizme
almadan kalr. Olu Nijadn gen yaflta lm zerine yazd h Nijad bafllkl
fliiri lm karflsnda insann aresizliini dile getirir:
Hasret beni cayr cayr yakarken
Bedenimde buzdan bir el yryor
Hayalin lgn lgn bakarken
Kapanas gzm kan bryor
(...)
Bu ayrlk bana yaman geldi pek,
Ruhum hasta, krk kolum kanadm.
Ya gel bana, ya oraya beni ek
Gzm nru oulcuum, Nijdm!
R. Mahmut Ekremin, olu Nijad yitirdikten sonra yazd bu fliirde SIRA
dikkatinizi
SZDE en ok eken fley nedir?
D fi N E L M
Yeni anlayfl erevesinde yazlan bu fliir, yaflanmfl bir durumu dile getirifl, samimi duygularn ifade edilifliyle dikkat eker. Artk flair, klasik edebiyatn mazmun
S O R UBuna benzer
dnyasndan kmfl, klifle (kalplaflmfl) ifadelerinden uzaklaflmfltr.
flekilde oban fliirinde de btn basitlii iinde yaflanan hayat buluruz:
Ovalarda ne hofl gezer srler!
Sanki onlarla can bulur ovalar.
Bir ocuk bir kuzu bulur kovalar,
Anas haykrr kuzuysa meler,
Arzu ettirir obanln.
(...)
Sry toplayp gurba karb
Yine mevsna ide eder.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
62
Bu zamandan da istifde eder;

Giderek geh firz gh niflb
smna, zemne nazra-knn
Byle demler geer oban bilmez
Hafta, ay, yl, esmi-i eyym.
Azalp bitse de hayt mdm
Neflesi, zevki artar eksilmez.
Km alr muttasl tabiattan
Onun sanatnn ilerleyen dneminde dilinin sade syleyifle ynelmeye, yeni flekiller denemeye, kafiye rgsnde deifliklie gitmeye bafllad grlr. Bu deifliklikleri Bat edebiyat etkisinde yapar.
fiiirleri Name-i Seher (1871), Ydigr- fiebb (1873), Zemzeme I (1883), Zemzeme II (1884), Zemzeme III (1885), Tefekkr (fliir-nesir karflk olan bu eser Nijd
Ekremin sonuna eklenmifltir, 1888), Pejmrde (fliir-nesir karflk, 1895), Nijd Ekrem (Gen yaflta len olu iin yazdklar, 1910), Nefrn (1916) adl kitaplarnda
toplanmfltr.
fiiirde Byk rperifl: Abdlhak Hmit Tarhan

fiiirinin gcnden ok, fliir hakkndaki grflleriyle yeni kuflaklar zerinde etkili
olan Recaizade M. Ekremin hemen yannda fliir sanatndaki gcyle kendini gsteren ve Trk edebiyatnn yenileflerek Batl grnm kazanmasnda etkili olan
sanatkr Abdlhak Hmit (1852-1937)tir. Abdlhak Hmit, coflkun romantizmine bal olarak dank ilham, dil kurallarn ihlali, slup endiflesi taflmayfl, klasik edebiyatn estetiinden nemli lde ayrlfl, metafizik endifleleri, farkl eflya
ve insan algs getirmesi ve yeni imgelere alan hayal dnyasyla klasik edebiyat
gerileten, yenilie zemin hazrlayan flair olur. fiinasiden itibaren gelen yenilik, fliir
alannda, klasik zevkin karflsnda ilk byk baflarsn onun kaleminde kazanr.
Bunda Batda grd hemen her fleyi semeden alflyla, ikili tavryla, kural tanmayflyla yzyllardr yerleflmifl olan yapy bozmas rol oynar. Onun sanat yeni
bir estetik kurmaktan ok yzyllardr bal olduumuz klasik edebiyatn estetiini
ykmasyla belirginleflir. Bu da yeni anlayfla yer amak konusunda etkili olur. Fazla titizlenmeden, kendisini sk bir disiplin altna almadan fliirde yenilii uygulamas onun sanatkr tarafnn yannda yetiflme tarz ve mizacyla ilgilidir.
Devrinin dier flairleri gibi klasik anlayflla yetiflen, ilk kalem rnlerini bu yolda veren Abdlhak Hmitin yeni anlayfla gemesi g olmamfltr. Abdlhak Hmit, Recaizade Mahmut Ekrem gibi kkl ve kltrl bir aileden gelir. inde yetifltii geleneksel kltr edinmenin yannda zel dersler almas, ocuk yaflta Fransaya gitmesi, ilk genlik yllarndan itibaren elilik grevlisi olarak Batda bulunmas onun ufkunun genifllemesinde etkili olur. Bunda Batya ak aile evresinden
gelmesi etkili olur. Franszcay ocuk yaflta renen flair, yeniliin nclerinden
Namk Kemali ve Recaizade M. Ekremi okuduktan sonra yenilie ynelmeye
bafllar. Bu iki flairle kurduu dostluk evresinde yeni anlayfla bal kalem denemelerine giriflir. Sanatn genifl lde ilhama ve buna bal olarak arflmlara brakan Abdlhak Hmit, tabiat, aflk, lm ve metafizik konular evresinde fliirini
kurar. zellikle lm ve metafizik etrafnda onun fliiri byk rperifl olarak belirginlik kazanr.
63
Onun kr ve ky hayatn anlatt, Fransz romantiklerinin etkisinde yazlan,

ilk fliir kitab Sahra (1879)da toplanan kalem rnleri Trk fliirine genifl olarak tabiat sokmas bakmndan Batl yolda yeniliktir. Klasik edebiyatta tabiatn soyut
dzlemde ssleyici ge olmaktan pek teye gemedii dflnlrse bu tavr, tabiat anlayflnn deiflmeye, dfl dnyann gereki bir bakflla alglanmaya baflladn gsterir.
Abdlhak Hmitin fliir dnyasnda genlik yllarndan itibaren lm temi nemli bir yer tutmaya bafllar. Efli Fatma Hanmn lm zerine yazd Makber
(1885), lm fikri ve metafizik konular etrafnda derinleflmesini getirir. Bu uzun
metin, eflini kaybetmenin strab yannda, lm kendi gerekliinde grmesi bakmndan kif Paflann torunu iin yazd Mersiye ve Recaizade M. Ekremin
lm temi etrafnda dnen fliirleriyle birlikte dfllmeye msaittir. Fakat, onlardan
daha ileri bir hamledir. Bu tema erevesinde Makbere l ve Hacle de katlr.
Uzun bir fliir olan Makberde flair, flu ksa alntda grldi gibi btn metni lm
fikri etrafnda kurar:
Eyvh! Ne yer, ne yr kald,
Gnlm dolu h u zr kald
fiimdi buradayd gitti elden,
Gitti ebede gelip ezelden.
Ben gittim, o hksr kald,
Bir gflede trmr kald;
Bk o ens-i dilden, eyvh!
Beyrutta bir mezar kald.
(Abdlhak Hmit Tarhan, Btn fiiirleri II, s. 45-46)
Klasik edebiyatn kafiye dzeninden farkl flekilde dzenlenen bentlerden kurulu bu fliir, flairin karsnn lm zerine yazlmfltr. lm ve mezar fikri zerinde younlaflan flair, eserinde mersiyeden farkl, yeni bir duyufl ve dflnflle dikkati eker. Farkl flekil uygulamalarnn yannda Makberin klasik mersiyeden ayrlan yan lm kendi gerekliinde dile getirmesidir. len efl, paylafllan zamana
ait arflmlar, ad, hastal, hastala bal deiflmeleri ve nihayet lmyle fliire
girer. lm fikri fliire de adn veren mezar zerinde toplanr.
Abdlhak Hmitin fliirde yapt yeniliklerin yannda nemli taraflarndan biri, Trk edebiyatna genifl flekilde felsef fliiri getirmifl olmasdr. Felsefi fliir, hayat ve olaylar evrenle birlikte yorumlayan; varlk ve yokluk, bafllang ve son,
hayat ve lm gibi problemleri insann etrafnda derinlik psikolojisi ierisinde ele
alan fliirdir. Bu tarz daha nce Ziya Pafla Terc-i Bentinde terennm etmifl; ancak A. Hmitin fliirinde ulaflmfl olduu derinlie ulaflamamfltr. Ziya Paflann
Terc-i Bentinde insan kinatn sonsuzluu ve lh kudretin yaratcl karflsnda ciz bir varlk olarak ele alnmfl, kinat felket mihveri etrafnda dnen bir
deirmen, insan ise bu deirmenin tafllar altnda yuvarlanan, ezilen avre bir
dne olarak deerlendirilmifltir. Ziya Pafla insan aklnn kinatn muammasn zemeyecei, bu yk taflyamayaca kanaatindedir. O, evrenin karflsnda flaflkn
ve hayrandr. A. Hmite gelince durum deiflir. O, insan aklnn dflnce alannda ne kadar ykseklere ulaflabileceini, ne kadar derinliklere inebileceini eserleriyle ortaya koyar. Bu bakmdan A. Hmit, Trk fliirinin flekil ve ierike yenileflmesinde, Batllaflmasnda, metafizik ve felsefi alanda alabildiine zenginleflmesi yolunda byk atlmdr.
Farkl flekil uygulamalarnn

yannda Makberin klasik
mersiyeden ayrlan yan
lmn kendi gerekliinde
dile getirilmesidir.
Abdlhak Hmit, Trk

fliirinin flekil ve ierike
yenileflmesinde,
Batllaflmasnda, metafizik
ve felsefi alanda
alabildiine zenginleflmesi
yolunda byk bir atlmdr.
64
Onun fliirinin dikkat eken yanlarndan biri iinde karfltlklar ve eliflkileri barndrmasdr. ki duygu ve dflnce arasnda blnmfl zihnin yaratt karfltlklar
ve eliflkiler, dneminin aydnlarnn Dou-Bat arasnda yaflad ikilik kadar flairin mizacyla ilgilidir. fiiirlerinin dier bir zellii genellikle g anlafllr olmasdr.
Bu da onun fliirinin hayal dnyas, dili, karfltlklara dayanan syleyifliyle ilgili bir
glk olarak belirmektedir.
fiiirleri Sahra (1879), Divaneliklerim yahut Belde (1885), Bunlar Odur (1885),
Makber (1885), l (1885), Hacle (1885), Kahpe yahut Bir Sefilenin Hasbihli
(1886) Bldan Bir Ses (1912), Vlidem (1913), lhm- Vatan (1916), Garam
(1923), Hep yahut Hi (Kitaplarna girmemifl fliirleri, 1982) adl kitaplarnda toplanmfltr.
Neo-Klasik: Muallim Nci

Tanzimat sonras Trk
edebiyatnn ikinci kufla
ierisinde yer alan Muallim
Nci, yetiflme tarz ve zevk
bakmndan klasik edebiyat
anlayfl dairesinde yer alr.
Yenileflme Dnemi Trk edebiyatnn iinde Muallim Nci (1849-1893)nin dikkate deer bir yeri vardr. Tanzimat sonras Trk edebiyatnn ikinci kufla ierisinde yer alan flair, yetiflme tarz ve zevk bakmndan klasik edebiyat anlayfl dairesinde yer alr. Ziya Pafla gibi klasik fliiri iyi bilen, zellikle flekil ve zevk bakmndan bu edebiyata genifl olarak dayanan Muallim Nci, tam anlamyla klasik fliire
bal kalmaz. O, zevk ve flekil bakmndan her ne kadar klasik fliire bal grnse
de bu estetii aynen srdrme abas iinde olan bir sanatkr deildir. Sanat hayatnn ilerleyen dneminde Bat edebiyatn tandka Bat tecrbesi ve Batl anlayfl
erevesinde klasik fliiri yenileme abas ierisinde grnr. Onun fliirleri dikkatle
incelendiinde klasik Trk fliirinden farkl yanlarnn olduu anlafllr. Kaplarn
yenileflmeye snrl olarak aan flair, klasik edebiyatla ban bilinli flekilde srdrr. Bu da onun dnemi ierisinde lml, orta bir yol tutturmasna, neo-klasik bir
sanatkr kimlii kazanmasna yol aar.
Aabeyi ile birlikte Sait Paflann yannda mparatorluun eflitli vilayetlerini dolaflan Muallim Nci, medrese renimi grerek yetiflir. ocuk denecek yaflta fliir
yazmaya bafllar. lk fliirlerini Varnada on sekiz yaflnda yaymlayan flair, ksa zaman ierisinde flhrete kavuflur. Klasik edebiyat estetiiyle yetiflmesi, divan fliiri
yolunda fliirler ortaya koymasn salar. Yetifltii yllar, henz klasik fliir zevkinin
ve anlayflnn tamamen ortadan kalkmad bir dnemdir. Kitap, gazete ve dergi
yoluyla klasik anlayfla bal fliirlerin oka yaymland dnem ierisinde yaflanmaktadr. fiinasi ile birlikte yeniliin bafllad srete klasik anlayfl hemen ortadan
kalkmamfl; Servet-i Fnun topluluunun kurulufluna kadar varln gl flekilde
srdrmfltr. Yeniliin fiinasiden sonra nemli temsilcisi olan ve ayn zamanda
klasik edebiyata karfl fliddetli savafl aan Namk Kemal bile zaman zaman gazeller yaymlamaktadr.
Muallim Nci, byle bir sanat ortamnda klasik edebiyatn fliir tekniine hkimiyeti ve rindane syleyifliyle belirir. Ktalar, gazeller, mnactlar, naatlar yazar.
Mesud ve Mesud-i Harabat mahlaslarn kulland bu tr fliirlerinde dnya
algs daha ok aflk ve flarap etrafnda kurulur. Hayata yukardan bakma, bofl vermifllik, bir nefleyi srdrme arzusu ve buna efllik eden mell duygusu, gereksiz ve
skc vnmeler bu fliirlerinin ortak zellikleridir. Bununla birlikte zaman zaman
zgn (orijinal) syleyifllere ulaflan flair, dnemi iinde dikkate deer kalem rnleri ortaya koyar. Onun aflada yer verdiimiz gazeli klasik edebiyatn hayal dnyas ve sanatl syleyifliyle olan ban gsterdii kadar fliir sanatndaki gcn de
aka ortaya koyar:
Gnlme skyi mimr eyledim meyhnede

Allah Allah Kbe imr eyledim meyhnede
Ol kadar aktm ki ters-zdegnn aflkna
Berke dndm neflr-i envr eyledim meyhnede
Merkez-i feyzimde oldum mstakr hurfld-vr
Encm-i akdh seyyr eyledim meyhnede
Kbe-i kyun anp nfl ettiim sgarlar
Zemzem-i eflkimle ser-flr eyledim meyhnede
Gel de cfl--cflunu seyr eyle Mesdlerin
Baflka bir lem be-ddr eyledim meyhnede
(Muallim Ncinin fiiirleri, s. 192)
Muallim Ncinin klasik anlayfl srdrenlerce beenilen bu tr syleyiflleri, eski anlayfl yaflatt dflncesiyle, yenilikiler tarafndan elefltirilir. Yeni anlayfla
yaklaflan fliirler yazd dnemde de mizacna uygun bu rindane syleyifli bilinli
flekilde devam ettirir.
Muallim Ncinin yeni anlayflla klasik anlayfl birlefltirmeye alflan, hatta yeni
anlayfln dairesine giren fliirleri de vardr. Ancak, o, yeni anlayflla ge karfllaflr.
Genlik yllarnda stanbulun dflnda yaflamas dolaysyla aydn evreden uzak
bulunmas ve Franszcay ge renmifl olmas Bat edebiyatn ge tanmasna yol
aar. Bu durum onun kkl bir yenilie gitmesinin nnde engel oluflturur. Bununla birlikte flair, Bat edebiyatyla klasik zevki birlefltirme abas iinde orta yolu tutturmaya alflr. Cell Tarak, onun flark-garp ayrln deil, sentezini arzulayan bir tavr ierisinde olduunu ne srer. Bat edebiyatn tandktan sonra
yeni anlayfla bal fliirler de yazar. Ayrca Fransz edebiyatndan evirileri de bulunmaktadr. Kuzu, Kebter, Dicle, fim- Garbn bafllkl fliirleri yeni yolda yazlmfl fliirlerdir. Bu fliirlerinde tema, nazm flekli ve dnya anlayfl bakmndan eskiden ayrlr. Onun altta yer alan Kuzu bafllkl fliirinden aktardmz dizelerle stte
yer alan gazeli karfllafltrldnda yeni tarzda yazd fliirlerdeki deifliklik anlafllr:
Bilmem flu kuzu neden gam almfl
Her nlesi kalbe d-zendir
Feryd ederek koflar nedendir
Stsz m refksiz mi kalmfl
Ey st kuzusu nedir bu nlifl
Kim oldu sebeb bu infile
Mder vererek sana nevle
Pehlsunu etmiyor mu blifl
(Muallim Ncinin fiiirleri, s. 76)
Muallim Nci, bu fliiriyle klasik fliirin konularnn dflna kar. Aflk ve sevgili yerine tabiattaki bir varl, kuzuyu konu edinir. Tabiat varlklar ve yaflanan hayatn
ayrntlar yenileflmeyle birlikte Trk fliirine girer. Bu tr fliirler Muallim Nciden
nce Recaizade Mahmut Ekremle Abdlhak Hmitte de grlmeye bafllanmflt.
O, R. M. Ekrem ve A. Hmit gibi srarla yeniliki olma abasna girmeyecek, onda
yeni anlayfla bal fliirlerle eski anlayfla bal fliirler i ie yryecektir.
65
66
Muallim Ncinin yeniliki fliirleri olmasna ramen dneminde daha ok klasik

fliirin temsilcileri arasnda kabul edilir. Bunda eski-yeni atflmalarnda klasik edebiyattan yana olanlarn onun etrafnda kmelenmifl olmasnn da rol vardr.
Recaizade Mahmut Ekrem-Muallim Nci arasnda her iki flairin taraftarlarnn da karflt uzun yllar srecek kavgalar onu eskinin savunucusu ve temsilcisi konumuna srkler. O, Recaizade Mahmut Ekremle Abdlhak Hmitin yenileflme yolunda gsterdikleri aflr uygulamalarn karflsnda daha lml bir yol tutturur. Bunda
onun klasik edebiyat iinden yenilemek abasnda oluflu da rol oynar. Fakat, daha belirleyici sebep, iinden geldii, kendisini ifade edebilecei genifl bir alan olarak grd mizacna uygun bu dnya algsnn modernleflerek yaflayacana olan
inancdr. Ancak, Trk edebiyatnn iine girdii deiflim sreci Muallim Nciyi
hakl karmayacaktr. Yenilik bir sre sonra klasik zevkin ve anlayfln karflsnda
stnln kuracaktr.
Deiflik trlerde ok sayda kitab yaymlanan Muallim Ncinin fliir kitaplar
Terkib-bend-i Muallim Nci (1874), tefl-pre (1883), fierre (1884), Frzn
(1886), Snble (1890), Mirt- Bedyi (1896) ve Ydigr- Nci (1897)dir.
Yenileflmenin kinci Kuflanda fiekil Deiflmeleri

Yenileflmenin birinci kufla nazm fleklinde, kafiye dzeninde ve l de baz yeni uygulamalara gitmiflti. Bu yeni uygulamalar ikinci kuflak tarafndan da srdrlerek daha ileriye gtrlr. Hece ls denenir, Bat edebiyatlarndan alnan nazm flekilleriyle fliirler yazlr ve kafiye dzeninde deiflikliklere gidilir.
Birinci kuflaktan Ziya Pafla, heceyle fliir yazmflt. Namk Kemal ise tiyatro
eserlerinde yer alan manzum ksmlarda hece denemelerinde bulunur. Abdlhak
Hmitten de heceyle bir eser yazmasn ister. Abdlhak Hmitin Nesteren adl tiyatro oyunu bunun zerine yazlr. Namk Kemalden gelen etkiyle Recaizade
Mahmut Ekrem de heceyi dener. Fakat, bu lde pek baflarl olamazlar. Bununla birlikte hece flairlerin yavafl yavafl ilgi duymaya bafllad l olur. Bu konuda Orhan Okay flunlar belirtir:
Bu arada zellikle Ekrem ve Hmitin aruzu kullanma yolundaki tutumlarndan da sz etmek gerekir. Uygulamada aruza hkim olamayan Ekrem, Takdir-i Elhanda ilk kez, konuya gre vezin seme grfln ortaya koyar. Gerekten de bu
grfl Servet-i Fnun flairleri tarafndan benimsenecek ve baflta Fikret olmak zere, ifllenen konunun zne uygun tefilelerle fliir yazma yolu baflaryla uygulanacaktr. Hmit ise aruzu tam bir serbest iinde kullanacak, kendince tefileler yaratacak, hatta zellikle manzum tiyatrolarnda canll ve hareketlilii salamak iin
deiflik yapda vezinler deneyecektir. Onun at bu yolda gene Servet-i Fnun
flairleri, baflta Cenap olmak zere yrmeye devam edeceklerdir. Bunlara ek olarak, Hmitin Bldan Bir Seste vezin kullanlmadn belirtelim..
YENLEfiMENN NC KUfiAI: ARA NESL

Yenileflmenin ikinci kuflandan sonra onlar takip eden Ara Nesil adn verdiimiz
nc kuflak gelir. Tanzimat sonras birinci ve ikinci kuflan takipisi olarak Ara
Nesil mensuplar, sz konusu bu iki kuflan fliirin flekil, slup ve ieriinde yapt yenilii daha da geniflletir ve gelifltirirler. Bu edeb devrede yeni flekil denemeleri ve yeni temalar da belirir. Bir yandan klasik fliirin flekil ve trleri kullanlrken
dier yandan Bat edebiyatnn etkisiyle sarma kafiye, apraz kafiye sone ve serbest flekiller denenir. Kafiye rgsne tamamen bal kalmak yerine yer yer fliirin
yapsna gre yeni uygulamalara giriflildii de olur. Serbest mstezat henz Servet-
i Fnun teflekkl etmeden nce Ara Nesil Dnemi iinde birka flairin sayl fliirinde deneme alan bulur. Trk fliirine Tanzimat sonrasnn ikinci kuflayla giren tabiat, Ara Nesil flairleri tarafndan gelifltirilir ve yaygnlk kazandrlr. Enjambementli msra yaps kullanlmaya ve yeni imgeler fliire girmeye bafllar.
Bu dnemde Bat tarz okullarda renim grerek yetiflen ok sayda gen flair
ve yazar, Recizade M. Ekrem, Abdlhak Hmit, Samipaflazade Sezai ve Muallim Nci tarafndan gelifltirilerek getirilen yeni edebiyat anlayflna yaygnlk kazandrmfllardr. Birinci kuflakta , ikinci kuflakta drt befl isim tarafndan temsil
edilen yenilik, bu kuflan elinde ksa zamanda geniflleyerek gen sanatkrlarn kaleminde temsil edilme imknna kavuflur. Bunlarn ne kanlar arasnda Menemenlizade Mehmet Thir (1862-1903), Nabizade Nzm (1864-1893), Mehmet
Cell (1867-1912), Nigr Hanm (1862-1918), Mustafa Reflit (1861-1936), Recep
Vahy (1867-1923), Fazl Necip (1863-1932), Mstecbzade smet (1868-1917)
gibi isimler yer alr.
M. Kaplana gre, yenileflmeyi yrten birinci ve ikinci kuflan daha ok gazeteye dayanan faaliyetine karfllk bu devrede gazeteciliin yerini dergicilik almaya bafllar. Says elliyi aflan derginin yarsndan fazlas edebiyatla ilgilidir. Birok
edebiyat dergisi bu kuflak tarafndan karlr. Bunlar arasnda fk, sr, Berk,
Gayret, Glflen, Gnefl, Hver, Hazine-i Fnun, Hizmet, Maarif, Malmt,
Mekteb, Mirat-i lem, Muhit, Musavver, Nilfer, Resimli Gazete gibi ounun yayn hayat birka yl aflmayan dergilerle Mizn, Saadet, Sabah, Tercman- Hakikat gazetelerini sayabiliriz.
Ara Nesil mensuplarnn eser verdii yllar II. Abdlhamitin baskc ynetim
dnemine rastlar. Politik konular ve lke sorunlar zerinde grfllerini ifade edemeyen sanatkrlar, insann i dnyasnn ifadesine ynelirler. Daha nce Recaizade
M. Ekrem ve Abdlhak Hmit ile birlikte bireysel duygular, ince hassasiyetler
ne kmaya bafllamflt. Ara Nesil mensuplarnda bu durum daha da geniflleyerek
srer ve Servet-i Fnuna intikal eder. Mehmet Kaplan, nc kuflakla ilgili olarak Mehmed Cell ile Mustafa Reflid, Servet-i Fnun edebiyatnda yaygn bir hastalk halini alan santimantalizmin gze batan nclerindendir. der.
Sz konusu kuflak, birok bakmdan Recaizade M. Ekrem, Abdlhak Hmit
ve Muallim Nci ekolnn devamcsdr. kinci kuflak gibi sosyal faydac deil,
sanat merkezli bir bakfl as gelifltirmifllerdir. Byk davalarn, toplumsal sorunlarn
yerine gnlk, kk duygulanmalarn fliirini yazmfllardr. Eserlerinde retici olmak endiflesinden syrlarak estetik kaygy ne karmfllardr. nk devre hkim
olan Talim-i Edebiyat yazarnn dflnceleriyle Abdlhak Hmitin ve Muallim Ncinin fliir sanatdr.
Ara Nesil mensuplarnn bir edeb toplulukta grlen lde belirli prensipler
etrafnda hareket ettiini dflnmek yanlfl olur. Bu kufla oluflturan sanatkrlar
arasnda belirli ortak noktalar var ise de ayrlan taraflar da mevcuttur. Dnem ierisinde snrlarnn kesin olmad ve birinden dierine geiflin kolaylk gsterdii
yneliflten sz etmek mmkndr:
Klasik Edebiyat Srdrmek steyenler

fierif Aktafl, bu grupta deerlendireceimiz flairler iin flyle der: Muhafazakrlarn (eski taraftarlarnn) edeb sahadaki faaliyetleri, Divan Edebiyatna, daha yerinde bir ifadeyle Edebiyat- Kadmeye ait zevki devam ettirme gayretinden ibarettir. Bir bakma bunlarn muhatab, genifl mnsyla Tanzimattan evvelki hayat tarzn srdrmek iin gayret sarf edenlerdir. Giyiniflleri, insan mnasebetle-
67
68
ri, hatt kinata bakfllar o zevkin devamdr. Ancak hareket ve heyecan kabiliyetini kaybetmifl olan bu zevki devam ettirmeye alflanlarda bariz flekilde bir danklk, bir derbederlik grlr. Bunun sebebini itima yapda meydana gelen deifliklikte, zevkte grlen zlmede aramak gerekir. Eskiyi srdrmek isteyenler
arasnda fieyh Vasfi, Elhac brahim Efendi, Hoca Hayret Efendi, Mehmet Salah, Muallim Feyz ve Ali Ruhyi de saymak gerekir.
Yaflama tarz ve hayat anlayfl bakmndan eskinin temsilcisi durumundaki bu
flairler, yeniliin yerleflmeye bafllad bir dnemde klasik edebiyattan gelen zevk
ve alflkanlklarla yenileflmenin karflsnda yer alrlar. Klasik kltrn, zihniyetin ve
zevkin birer zayf temsilcisi durumunda olan bu sanatkrlar, eserlerinden ok girifltikleri tartflmalarla ve elefltiri yazlaryla dikkatleri zerlerinde toplarlar. Eskiyi
reddetmeden, eskiyle yeni arasnda bir denge kurmaya alflan Muallim Ncinin
etrafnda kmelenme yoluna gitmek ve Muallim Nciyi eskinin temsilcisi durumuna srklemek isterler. Ortaya koyduklar sanat eserlerinden ziyade, yeni anlayfln
karflsnda sert tenkiti tavrlaryla yenileflme hareketinin kontroll ve dikkatli yrtlmesinde etkili olmufl grnmektedirler.
Klasik zevkin tamamen ortadan kalkmad bu devrede gen sanatkrlarn klasik zevki yanstan eserler kaleme alarak sanat hayatna adm atarlar. Bu, yalnzca
Ara Nesil mensuplaryla snrl kalmaz. leride Servet-i Fnun topluluunu oluflturacak olan Cenap fiahabettin, Tevfik Fikret gibi gen sanatkrlar iin de byledir. Bu ynleriyle hemen hemen Servet-i Fnun topluluu teflekkl edene kadar
sz konusu topluluk mensuplar birer Ara Nesil sanatkr zellii gsterir. Servet-i
Fnunun nclerinden biri durumundaki Cenap fiahabettin Hazine-i Fnun ve
Mektep gibi dergilerde fieyh Vasfye ve baflka flairlere nazireler yazar; Tevfik Fikret, Muallim Nci-Muallim Feyz yolunun izleyicisi olarak gazeller, tevhitler kaleme
alr ve fieyh Vasfye, Mualim Nciye nazireler yazar.
Eski ile Yeni Arasnda Yer Alanlar

Bu grupta deerlendirebileceklerimiz dnem ierisinde yenilii ileri seviyede
temsil eden Recaizade M. Ekrem ve Abdlhak Hmitten gelecek etkiye ak olmakla birlikte daha ok Muallim Nci dairesinde yer alan veya bu daireye yaklaflan yazar ve flairlerdir. Klasik zevke, dil ve slup zelliklerine, hatta flekil ve kalplara nemli lde bal kalrlar. Bunun yannda Bat edebiyatlarndan gelen
tesire de sanatlarn ak tutarlar. Bir bakma sentezci anlayflla eskinin zerine yeni unsurlar ekleyerek eskiyi kendi ierisinde yenileme abas ierisinde grnrler. Muallim Ncinin Dou-Bat ayrm yapmadan ve taklide dflmeden baflka
edebiyatlardan faydalanmak gerektii fikri dnem ierisinde etki payna sahiptir.
Onun aheng-i mill kelime grubuyla ifade ettii mill bir syleyifl ve terkip arayfl iinde olduu sezilir.
Edebiyatta intihle karfl kan Ahmet Rsimde bu hassasiyet daha belirgin
hl alr. Batllar gibi dflnp Trk gibi yazmay, sosyal flartlarmza, det ve geleneklerimize uygun bir edebiyat kurmay ngrr. Ahmet Rsimin devri ierisinde
mutavassitn kelimesiyle karfllamaya alflt bu anlayfl ve tavr gelifltiren sanatkrlar bu grup ierisinde deerlendirmek mmkndr. Onlar, yenileflmede aflrla dflmeden lml, orta bir yol takip etmek isterler. Ziya Pafla-Ahmet MithatMuallim Nci izgisi zerinden gelerek Ahmet Rsim, Ali Kemal, Recep Vahy
gibi isimleri bu gruba dahil edebiliriz. Bunlar, Avrupa tarzda yenilii ileri seviyede uygulama alanna gtrmek isteyen sanatkrlar ve gruplar karflsnda daha lml ve mill anlayfl temsil etmeleri, elefltiri yazlar yazmalar ile dikkat ekerler.
Bu dnemin zelliklerinden biri eskiyle yeniliin i ie yrmesidir. Bir sanatkrda hem eski, hem de yeni syleyifl grlebiliyor, bazen bu zellik ayn eserde
kendini ortaya koyabiliyordu. Yeniliki sanatkrlar slup, flekil ve ierikte birtakm
yeni uygulamalara srarla giderken dier yandan nazire, tahmis, miraciye gibi klasik edebiyat tarznda eserler kaleme alyorlard. Bir yandan flair yaflad aflk sevgilinin ismini de vererek ifade alanna taflrken, dier taraftan gazeller kaleme alnyor, bu gazellerde gl-blbl aflk soyut flekilde terennm ediliyordu. Bu dnemde eski, yeninin peflini hi brakmaz. Edebiyatmzda yeninin bafllangcndan
Servet-i Fnuna kadar eski ile yeni hep i ie birlikte yryecektir. Kaplan, Ara
Nesil flairlerince Trk edebiyatnn gerek duyufl tarz, gerek slup sahasnda, deta edebiyatmzn ehresini deifltirecek faaliyetlerine sahne olduunu ne srer.
Yenilikiler
Dnem ierisinde yenilii ileri dzeyde temsil etmek ve daha ileriye gtrmek isteyenlere de rastlanr. Bu sanatkrlar Recaizade M. Ekrem-Abdlhak Hmit ekolne
balanan gen isimlerdir. Servet-i Fnunu hazrlayan grup, bu sanatkrlardan oluflur. Trk edebiyatnn Batl mahiyet kazanmasnda, flekil ve muhteva zelliklerinin
deiflmesinde, yeni bir duyufl tarznn oluflmasnda youn aba gsterirler. Ancak,
bu Batllaflma abas ne kadar ileri dzeyde yrtlmek istense de klasik kltrn
hayal dnyasndan ve zevkinden btnyle uzaklaflld ve yepyeni bir edebiyatn
ortaya konduu sylenemez. Burada dikkat edilecek nokta, gen sanatkrlarn
Recaizade M. Ekrem ve Abdlhak Hmit gibi nclerden hareketle, Bat edebiyatlarn model alarak yeniliin etrafn bilinli flekilde geniflletmeye alflmalardr. Yafladklar ve eser verdikleri dnemin koflullar da buna olduka uygundur. stat
Recaizade Mahmut Ekrem, fliir hakkndaki grflleri; dahi-i zm unvanyla anlan Abdlhak Hmit, Sahr (1878), Belde (1885) Makber (1885) ve tiyatro eserleriyle edeb devre zerinde hkimiyetini kurmufltu. Bu dnemde oalmaya bafllayan
modern okullarda Bat dillerini iyi flekilde ve erken yafllarda renmifl olan gen sanatkrlarn yenilii geniflletme ve ileriye gtrme abalar iin zemin oluflmufltu.
Ara Nesil mensuplarnn faaliyetleri ierisinde eviri nemli yer tutar. eviri faaliyetinin youn olarak yrtld bu dnemde yalnzca Bat dillerinden edeb
eserlerin Trkeye aktarlmasyla yetinilmez. Ayrca Arapadan ve Farsadan da
evirilerde bulunulur. 1859da fiinasinin ve Mnif Paflann Franszcadan yapt
evirilerle bafllayan faaliyet asl geliflmesini Ara Nesil dneminde idrak eder. Ltin,
Leh, Flander (Belika), Danimarka, Amerika ve Rus edebiyatlarndan ilk edeb eviriler bu yllarda gereklefltirilir. Bat dillerinden yaplan eviriler yeni temalarn
girmesinde etkili olmasnn yannda, yeni slubun oluflmasn da hazrlayan etkenlerdendir. nk evirilerde temalara gsterilen nemin yannda slup da titizlikle ifllenmeye bafllanr. evirilerdeki bu slup arayfl fliirde konuflma sentaksnn
geliflmesini salar.
Tanzimat sonras birinci ve ikinci kuflan takipisi olarak Ara Nesil mensuplar,
sz konusu bu iki kuflan, fliirin flekil, slup ve muhtevasnda yapt yenilii daha
da geniflletir ve gelifltirirler. Bu edeb devrede yeni flekil denemeleri ve yeni temalar belirir. Bir yandan klasik fliirin flekil ve trleri kullanlrken dier yandan Bat
edebiyatnn tesiriyle sarma kafiye, apraz kafiye, sone ve serbest flekiller denenir.
Kafiye rgsne tamamen bal kalmak yerine yer yer fliirin yapsna gre yeni uygulamalara giriflildii olur. Necat Birinci, serbest mstezatn henz Servet-i Fnun
teflekkl etmeden nce bu dnem ierisinde Tevfik Fikret, smail Safa, Menemenlizade Mehmet Thir gibi birka flairin sayl fliirinde denendiini belirtir.
69
Edebiyatmzda eski ile yeni
Servet-i Fnuna dek
birlikte, i ie yryecektir.
70
Yenilikilerde romantizmden
gelen aflr duygululuk aflk
fliirlerinde kendini gsterir.
Bu dnemde flair, bir yandan ince duygular hiss bir syleyiflle ifadelendirmeye alflrken dier yandan hayatn basit ve yaflanan gerekliini ifade alanna taflr.
Bu da insann i dnyasnn ve tabiatn ne kmasn getirir. fiiirin sentaks deiflmeye, diyalog ve konuflma slubu yaygnlaflmaya bafllar. Bu tr ifadelerde flairane
yksek syleyifl ou kez geri plna dfler, hayatn gereki taraf yanstlmaya alfllr. Ara Nesil mensuplarnn fliirlerinde Servet-i Fnun flairlerince daha sonra
yaygn hle getirilecek olan enjambantl cmlelere de rastlanr. Bunda Bat dillerinden yaplan evirilerin rol oynadn syleyebiliriz.
fiinasinin, Ethem Pertev Paflann ve Abdlhak Hmitin uygulamalarndan sonra kafiyeyi de klasik fliirin ayrntl ve sk kaytlarndan nc kuflak zer. Kafiye,
nce sk aralklarla tekrarlanan bir unsur olmaktan kar. Baz dizeleri kafiyesiz braklr. Deiflik trden kelimeler birbirleriyle kafiyelendirilir. Bu yeniliklerin iinde
nemli bir deifliklik de kafiye seslerinin flekil birliinin ihmal edilip fonetik benzerliklerin zerine kurulmas, yani gze gre deil de kulaa gre tanzim edilmesi
olur. Bylece klasik edebiyatn yzyllardr srdrd kafiye anlayfl zlr.
Ara Nesil sanatkrlar Yenileflme Dnemi ikinci kuflann bir devam olarak
eserlerinde daha ok bireysel temalar ifllerler. Abdlhak Hmit ve Recaizade M.
Ekremden geen bireysel hassasiyet ve santimantalizmi yeni temlerle gelifltirme
yoluna giderler. Bunun yannda daha snrl planda felsef-hikem manzumelere,
tarih ve savafl konulu kahramanlk fliirlerine, sosyal ierikli rnler de yazarlar. fiiirde yer tutan temalardan biri de tabiattr. Ayrca hayatn iinde yer alan kk nesneler ve onlara ynelik dikkatler sanatkrane hassasiyetle birleflerek fliirin dnyasna girer. Klasik edebiyattan gelen tevhit, naat ve mnacata bal din-tasavvuf
konular azalarak varln srdrr.
Bireysel temalardan aflk ve lm fliirin asl temalardr. Bunun yannda verem,
hzn, gzyafl, yaflama sevinci, ev hayat birer tema veya konu olarak belirir. fiair, bazen kendi varln, yaflama tarzn ve skntlarn fliirin konusuna dnfltrr.
Aflk temi, oka ele alnan temlerdendir. Ara Nesil flairlerinin fliirin dier unsurlarnda olduu gibi temada da ikilii srdrdne; bir taraftan eskiye bal kalrken, dier yandan da yeni tarzda manzumeler kaleme alrlar. Romantizmden gelen aflr duygululuk aflk fliirlerinde kendini gsterir.
Yenileflme Dnemi Trk fliirinde muhtevada bafllayan deiflme lm grflnde de varln srdrr. Deiflen insanla birlikte medeniyet ve hayat da deiflikliin ierisine girer. Bir yandan klasik dnemden gelen anlayfl varln devam ettirmeye alflrken dier yandan lm, divan ve halk fliirinde kazanmfl olduu anlamn dflnda yeni anlayfl evresinde flekillenerek farkl bir mahiyet almaya bafllar.
fiair, lmn mahiyetini ve esrarn sorgulamaya giriflir. Abdlhak Hmit ve Muallim Nci ile mezarl keflfeden fliirdeki bu duygu hli, Ara Nesil mensuplarnn
eserlerinde de yanksn bulur. len sevgilinin veya annenin, kz kardeflin varlnn somutlaflt mezar etrafnda Kitbe-i Seng-i Mezr bafll altnda lm temini iflleyen birok fliir yazlr.
Tablo Alt fiiir

M. Kayahan zgln belirttii gibi, ilk rneklerine Mirt-i lem dergisinde rastlanan, Recaizade M. Ekremin Kelebek ve Hseyin Hflimin Kocakar ve Kedi fliiriyle bafllayan, Muallim Nci ve M. Faikin de katlmasyla geniflleyen tablo
iin fliir, bir baflka syleyiflle tablo alt fliir modas, Ara Nesil mensuplarnca rabet
edilen bir yol olur. fiiirin yannda kk yk ve sanatl dzyazlarn da yazld
bu tablolar, daha ok tabiat tasvirleri ve ocuk resimleri olarak belirir. Havada
uan kelebek, bahede amfl iek, aaca konan kufl, dikifl diken veya kitap okuyan gen kz resmi flairin ilhamn besler. Bazen gazete ve dergilerde yaymlanan
edeb eserin konusuna uygun dflen resimler de konduu olur. Dnemin gazete
ve dergilerinin nemli bir ksmnn resim basacak teknie ulaflmfl olmas bu modann yaygnlaflmasn hzlandrr. Sanatkrlar iin karfllafltklar herhangi bir resim,
hatta daha sonralar fotoraf ilham kayna hline dnflr. Sanatkr, ressamn frasnda ifadesini bulan tablodaki tasviri kendi i dnyasndan geirerek fliir fleklinde ifade etmeye giriflir. Esasen Recaizade M. Ekrem hassasiyetinden gelerek daha
da incelmifl bir duyufla ulaflan Ara Nesil sanatkrlarnn ou iin bu durum olduka uygun dfler. Menemenlizade Thir, Mehmet Cell gibi ok sayda flairde
tablo alt fliire rastlanr. Bunlardan Menemenlizde Mehmet Thirin onun zerinde, Mehmet Cellin otuzu aflan sayda tablo alt fliiri kaleme almfl olduunu dflnlrse dnem ierisinde bu modann nasl yaygnlk kazand anlafllr.
Muallim Ncinin, kk bir ocuun zerine hcum eden kmes hayvanlarndan korunmak isterken elinde tuttuu tabaktaki stn dklmesini ve dklen st kedinin imeye alflmasn gsteren bir resim karflsnda kaleme ald Levha bafllkl, ocuun dilinden sylenmifl olan, fliirden aktaracamz flu dizeler fikir verir:
Yryp stme harsne
Yaramazlar kopardlar dm
Haklym bafllamakta efgne
Dkmedim ben ya! Dktler sdm
Nerdesin anne! Yok mu imdadn?
Yiyecekler beni bu melunlar
Olmuyor hi nefi ferydn
Umac olmasn sakn bunlar?
Yeni flair, hayata ve onun yaflanan gerekliine olduka deiflik bir yoldan, resim sanatndan hareketle de olsa, gitme abas iindedir. Bu rnekten de anlafllaca zere tablo alt fliir yalnzca resmin yapt ifli dil yoluyla ifade etmekle kalmaz. fiairin veya yazarn onu hayal gcyle gelifltirerek tamamlamasn; bunu yaparken de duygusal durumlar bile realist bir bakflla ayrntlarn karmadan ifade
etmesini getirir. Bu, edebiyatmzn yzyllar boyu ihtiya duyduu bir bakfl as
olarak kalmflt. Daha sonraki yllarda, Servet-i Fnun Dneminde, Ara Nesil sanatkrlarnn gelifltirdii tablo alt fliir genifl ilgi grecektir.
Dzyaz fiiir (Mensur fiiir)

Trk edebiyatna Batdan yaplan eviriler yoluyla giren, Recaizade M. Ekremin
nesr-i muhayyel terkibiyle karfllad dzyaz fliir (mensur fliir) de Ara Nesil mensuplarndan ilgi grr. Dzyaz fliir, nceleri nesr-i muhayyel, nesr-i hayl,
nesr-i fliir-miz, nesr-i flairane, mensre, nesr-i nazm-miz gibi kelime
ve terkiplerle karfllanr. Birinci, konuyla ilgili olarak flu bilgileri verir:
Recaizade Mahmut Ekrem fliirde vezin ve kafiyenin varln hafifletmek isteyenlere
karfl Takdir-i Elhanda Bendenizce kafiyesiz fliir yazmaktansa nesr-i muhayyel yolunda tasvir-i merm etmek evl ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzun deil iken,
deta tavr- fliri alabiliyor fleklinde dflncelerini ifade etmesi, bu trn yolunu at ve genlerin bu yola ynelmesini salad. Ara Nesilden Mustafa Reflit, Mehmet Ce-
71
72
ll, Ali Nusret, Mustafa Fehmi, Ali Nadir, smail Safa, Halid Ziya ve daha birok gen
mensur fliir alannda kalem denemeleri yaptlar.
Envr- Zek ve fiark dergilerinde Mustafa Reflitin, Tercmn- Hakkat;

fiafak ve Sadette de Mehmet Cellin, zmirde kan Hizmette ise Halit Ziyann mensur fliir denemelerine rastlanmaya bafllanr. Daha sonra Mustafa Reflit,
dzyaz fliirlerini Gzyafllar (1304/1887-8) adyla kk bir kitapta toplar. Dzyaz fliirin geliflmesinde nemli rol oynayan Halit Ziya ise Mensr fiiirler (1307/1891)i
ve Mezardan Sesler (1307/1891)i yaymlar.
Gzyafllar yazar Mustafa Reflit, gnlk yaflayfl ierisinde tesadfen karfllaflt kk hayat sahnelerini konu edinir. Ksa cmlelerden kurulu, ksa zaman dilimlerinin zerinde toplanan dikkati, metni genellikle arpc bir sonla bitirir.
Bu dnemin bir baflka dzyaz fliir yazar Mehmet Celldir. Onun Hazn,
Gzyafl, Gzel Bir Gece gibi mensurelerinin yan sra, edebiyata ilk atld
1884ten itibaren etkisi altnda olduu Muallim Ncinin bir fliirinin etkisinde kalarak, ayn temi ve muhtevay stifza st bafllyla dzyaz fleklinde yeniden yazp, Muallim Ncinin Tercman- Hakkatteki Edebiyat stununa gnderdii ilk
genlik devresinin sanatl dzyaz denemeleri bulunmaktadr. O, 1895te yaymlanan Elvh- fiairane adl kitabndaki dzyaz fliirlerinde tabiat manzaralarndan
renkli tablolar yapar. Bahar manzaralarnn zerinde duran hayal dnyas gneflin
flyla renklenmifl gnn deiflik saatlerinin tasvirlerini sergiler. Ayrca aflk ve sevgilinin hayali sz konusu metinlerin i dnyasn kuran unsurlar durumundadr. Bu
konuda F. And flunlar syler:
Bu edeb trn kabul grmesinde Recizde Ekremin, yukarda ad geen
Takdr-i Elhndaki Her mevzn ve mukaff lakrd fliir olmak lzm gelmez, her
fliir mevzn ve mukaff bulunmak iktiz etmedii gibi. cmlesi ve yine Takdr-i
Elhnda Bendenizce kafiyesiz fliir yazmakdan ise nesr-i muhayyel yolunda tasvri merm etmek evl ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzn deil iken, adeta tavr fliri alabiliyor. cmlesindeki edeb fetvs etkili olmufltur.
Halit Ziya, 1886da Hizmet gazetesinde yaymlanmaya bafllayan, daha sonra
1891de Mensr fiiirler ve Mezardan Sesler adl eserlerinde toplanan yazlaryla bu
trn Trk edebiyatndaki ilk baflarl ve kalc rneklerini kitaplafltrlr. Bylece Ara
Nesil dneminde dikkate deer rneklerin ortaya konmasndan sonra Servet-i
Fnun ve Fecr-i t mensuplarnn kaleminde mensur fliir deta bir moda hlini alr.
Bylece Tanzimat sonrasnn ikinci kufla ile nc kufla ortaya koyduklar
kalem rnleriyle Trk fliirini ierik ve flekil ynnden deifltirmifl ve gelifltirmifl,
Servet-i Fnun flairlerinin daha Batl ve yeni bir edebiyat kurabilecekleri zemini
oluflturmufltur.
73
zet
N
A M A
N
A M A
kinci kuflan fliiri anlayflnda yapt deiflimi

anlatmak.
Bu dnem flairleri, Recaizade Mahmut Ekrem baflta olmak zere, fliire yeni anlayfllarla yaklaflr. fiiiri sosyal konulardan, yarar dflncesinden uzaklafltrarak gzellik dflncesi etrafnda toplamaya
alflrlar. Bu flairlerin elinde fliir, artk dflnceyi
taflyc olmaktan karak estetik amalara ynelir.
Trk fliirinin Tanzimat sonras ikinci kuflandan Servet-i Fnun dnemine kadar geirmifl olduu deiflimi aklamak.
Trk fliirinde Tanzimat sonras birinci kuflan bafllatt yenileflme ikinci kuflakla birlikte daha ileriye gtrlmfltr. Tanzimat sonras nc kuflan da katlmasyla fliir, ierik ve flekil bakmndan
modern grnm kazanmaya bafllamfltr. Bu yenileflme Servet-i Fnun fliirinin alt yapsn kuracak seviyede modernleflme anlamna gelir.
N
AM A
N
A M A
Bu dnemlerde yetiflmifl olan flairler ve fliir sanatlarn tanmak.

Yenileflmenin ikinci ve nc kuflann fliir alannda ortaya koyduu rnler birinci kuflan fliirini baz ynleriyle srdrrken baz ynlerden
ayrlr. Bu dnemde fliir, yaflanan hayata ve tabiata genifl yer verir. fiair, biraz da romantizmin
etkisiyle evreni, insan, hayat daha duyarl flekilde fliirin dnyasna aktarr.
Tablo alt fliir ve dzyaz fliiri tanmlamak.
Yenileflmenin ikinci kuflayla Trk edebiyatna
girmeye bafllayan tablo alt fliir ve nc kuflakla uygulama alanna konan dzyaz fliirin ortaya
kfl edebiyatmz iin yeniliktir. Tablo alt fliir ve
dzyaz fliir, daha sonraki dnemlerde Servet-i
Fnunu ve sonrasn etkileyecek yapda karflmza kar.
74
Kendimizi Snayalm
1. Tanzimat ikinci kuflak flairlerinden eskiye yakn
olufluyla dier flairlerden ayrlan sanatkrmz afladakilerden hangisidir?
a. Recaizade Mahmut Ekrem
b. Abdlhak Hmit Tarhan
c. Muallim Nci
d. Recep Vahyi
e. Ziya Pafla
6. Ara Nesil kuflann en nemli zellii afladakilerden hangisidir?

a. fiiir sanatnda kkl deifliklikler yapmfllardr
b. Servet-i Fnun fliirine zemin hazrlamfllardr
c. Tamamen eski fliiri devam ettirme gayreti ierisinde olmufllardr
d. fiiir dilinde kkl deifliklik yapmfllardr
e. Mill edebiyat akmna nc olmufllardr
2. Afladaki temalardan hangisi ikinci kuflak fliirinde

yaygn flekilde grlmez?
a. Aflk
b. Hrriyet
c. Metafizik
d. lm
e. Tabiat
7. fiiir zerine getirdii grfllerle dzyaz fliirin yolunu

aan sanatkr afladakilerden hangisidir?
a. Muallim Nci
b. Menemenlizade Mehmet Tahir
c. Namk Kemal
d. Mehmet Cell
e. Recaizade Mahmut Ekrem
3. Edebiyat teorisi alannda yazmfl olduu eseriyle yeni edebiyat anlayflnn yerleflmesinde byk aba gstermifl olan sanatkrmz afladakilerden hangisidir?
b. Abdlhak Hmit Tarhan
c. Menemenlizade Mehmet Tahir
d. Muallim Nci
e. fieyh Vasf
8. Afladaki flairlerden hangisi tablo alt fliir yazmfltr?

a. Abdlhak Hmit
b. fiinasi
c. Namk Kemal
d. Muallim Nci
e. Ziya Pafla
4. Afladakilerden hangisi Recaizde Mahmut Ekremin

fliir anlayflna uygundur?
a. fiiir, vatan ve hrriyet gibi konular ifllemelidir.
b. Gzel olan her fley fliirin konusu olabilir.
c. fiiir sosyal fayda fikri zerine kurulmaldr.
d. fiiir ahlak kaygs taflmaldr.
e. fiiirin retici vasfnn olmas gerekir.
5. Afladaki flairlerden hangisi eski ile yeni arasnda
bir sentez oluflturma abas ierisinde olmufltur?
a. Namk Kemal
c. Abdlhak Hmit
d. fiinasi
e. Muallim Nci
9. fiiirde konuya gre vezin seilmesi gerektii grfln afladaki flairlerden hangisi ileri srmfltr?
a. Namk Kemal
b. Muallim Nci
c. Ziya Pafla
d. Recaizade Mahmut Ekrem
e. Abdlhak Hmit
10. Abdlhak Hmiti heceyle fliir yazmaya teflvik eden
flair afladakilerden hangisidir?
b. Muallim Nci
c. Namk Kemal
d. Ziya Pafla
e. kif Pafla
75
1. c
Aktafl, fierif (1980), Edebiyatmzda Geen Asrn Sonunda Mutavassitn Grubun Edeb Dflncesi Hakknda, Birinci Mill Trkoloji Kongresi Bildirileri,
Tebliler, stanbul.
And, M. Ftih (1997), Halid Ziyann Mensur fiiirleri I,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve
Edebiyat Dergisi, nr. 27, s. 23-45.
Birinci, Necat (1981), Menemenlizde Mehmed Tahir,
Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi (Baslmamfl Doktora Tezi), stanbul.
_____,______ (2000), Edebiyat zerine ncelemeler, stanbul.
Byk Trk Klasikleri (1988), C. 8, tken Yaynevi, stanbul.
Gariper, Cafer (2006), Trk Edebiyatnda Mensur fiiir
Literatr, Trkiye Arafltrmalar Literatr Dergisi,
Cilt: 4, Say: 7, stanbul.
Kaplan, Mehmet ( 1971), Tevfk Fikret, Devir-fiahsiyetEser, stanbul.
Muallim Ncinin fiiirleri (1997), (Haz. Abdlkadir Hayber-Hseyin zbay), MEB Yaynlar, stanbul.
Muallim Nci, Mirt- lem, nr. 15, stanbul 1299.
Okay, Orhan (1988), Tanzimat fiiiri, Byk Trk Klasikleri, C. 8, stanbul.
zgl, M. Kayahan (1997), Resmin Glgesi fiiire Dflt
Trk Edebiyatnda Tablo Alt fiiirleri, stanbul.
Recaizade M. Ekrem (1997), Btn Eserleri II, (Haz. smail Parlatr-Nurullah etin-Hakan Sazyek), MEB
Yaynlar, stanbul.
Tarak, Cell (1994), Muallim Nci Efendi -Hayat ve
Eserlerinin Tedkki-, Samsun.
Tarhan, Abdlhak Hmit (1982), Btn fiiirleri 2 Makber/ l/ Hacle/ Bldan Bir Ses, Dergh Yaynlar,
stanbul.
2. b
3. a
4. b
5. e
6. b
7. e
8. d
9. d
10. c
Yantnz doru deilse Yenileflmenin kinci

Kufla ve Temsilcileri blmne baknz.
Yantnz doru deilse kinci Kuflan fiiirinin
Dayand lkeler ve Genel Nitelikleri blmne baknz.
Yantnz doru deilse Yenileflmenin nc
Kufla: Ara Nesil blmne baknz.
Yantnz doru deilse Dzyaz fiiir (Mensur
fiiir) blmne baknz.
Yantnz doru deilse Tablo alt fliir blmne baknz.
Yantnz doru deilse Yenileflmenin kinci Kuflanda fiekil Deiflmeleri blmne baknz.
Yantnz doru deilse Yenileflmenin kinci Kuflanda fiekil Deiflmeleri blmne baknz.

Sra Sizde 1
Yenileflmenin ikinci kuflandaki flairler gen yaflta Franszca renmifl; bu sayede Bat edebiyatlarn, zellikle
Fransz edebiyatn tanmfllardr. Bu da Bat fliir anlayfln tanmalarn salamfltr. Bat edebiyatlarndan etkilenerek yeni flekil denemelerine giriflmifllerdir.
Sra Sizde 2
Bu fliirde en ok dikkati eken fley, iten duygularn yaln bir dille aktarlmasdr. Klasik edebiyatta duygu ve
dflnceler mazmun denen kalplaflmfl ifadelerle aktarlrken, R. M. Ekremin yaflanmfll bylesine itenlikle dile getirmesi artk Trk fliirinde yeni bir anlayfln
kendini gsterdiinin gzel bir rneidir.
Amalarmz
N
N
N

Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda romann douflu ve geliflimini tanyabilecek,
Roman yazarlar ve onlarn eserlerinin zelliklerini tanyabilecek,
Romanlarn hangi konular ve nasl ifllediini tartflabilecek bilgi ve beceriler
kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Roman
fiemsettin Sami
Ahmet Mithat Efendi
Namk Kemal
Taaflfluk- Talat ve Fitnat
Bahtiyarlk
Felatun Bey ve Rkm Efendi
Mflahedt
ntibah
Cezmi
erik Haritas
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyat-I
Tanzimat Dnemi
Trk Edebiyatnda
Roman:1 (1. Kuflak)
TRK ROMANININ DOUfiU VE

LKRNLER
BATILI YOLDA LK ROMAN
DENEMES: TAAfifiUK-I TALAT
VE FTNAT
GELENEKLE YENLK ARASINDA:
AHMET MTHAT EFEND VE
ROMANLARI
EDEB ROMANIN YOL AICISI:
NAMIK KEMAL VE ROMANLARI
Tanzimat Dnemi Trk

Edebiyatnda Roman:1
(1. Kuflak)
TRK ROMANININ DOUfiU VE LK RNLER
Tanzimat (Yenileflme) Dnemi Trk edebiyatnn yenileflmeye bafllamasyla birlikte edebiyata yeni giren trlerden biri romandr. Bat edebiyatlarnda romann 17.
yzyln bafllarndan itibaren ortaya kt kabul edilir ve Miguel de Cervantesin
nl Don Kiflot (1605) adl eseriyle bafllatlr. Gemifl alarn insanlarnn yaflama
biiminden doan anlatma esasna bal destan, efsane, masal, mesnevi ve halk
yklerinden sonra ortaya kan roman, modern insann dnyasn konu alan,
onun yaflama koflullarn ve sorunlarn dikkatlere sunan, ihtiyalarna cevap arayan bir tr olmufltur. Bu sebeple romann, Rnesans, aydnlanma dnemini ve
makine an yaflayan Batda ortaya kmas tesadf deildir. Nitekim, Trk edebiyatnda da roman, Baty model olarak alp modernleflme srecine girmemizle
birlikte grlmeye bafllar.
nsanln, toplumlarn geliflme dzeyi onlarn yaflama tarzn, ekonomik ve
sosyal yapsn, sanat hayatn belirleme gcne sahiptir. Tanzimat hareketiyle birlikte deiflen siyasi, sosyal, idari yapya bal olarak Trk edebiyatnn deiflimini
de bu erevede deerlendirmek gerekir. Maliye sisteminde, toprak dzeninde, askerlik sisteminde, eitimde vb. bafllayan deiflim, insann da deiflim yoluna girmesini gerektirmifltir. Deiflen toplum, deiflen insan yeni bir edebiyata ihtiya
duymaya bafllamfltr. Artk destann, halk yksnn, mesnevinin ifade alannn
dflnda bir hayat yaflanmaktadr. Dier edeb trlerdeki deiflimle birlikte romann
hayatmza girmesinin anlamn burada aramak doru olacaktr.
Trk edebiyatna romann girmesi ve yerleflmesi belirli bir srece gerek duymufltur. Bunda geleneksel ykcln rol yannda roman yazarlarnn trn
zelliklerini kavrayp sanat eserine dnfltrmelerinde yaflamalar gereken sre
de etkili olmufltur. Ayrca toplumun geleneksel anlatlardan modern anlatya geifl
srecinde hazrlanmas, yeni tre uyum salayabilecek duruma gelmesi de gerekmifltir. Sonuta yenileflme zihniyet deifliminin rndr. ncelikle yzyllardr yakndan tanma ihtiyac duymadmz Baty tanma abasna girmemiz, buna bal olarak zihniyette deiflimin bafllanmas ve yaflanmas gerekmifltir.
Yenileflmenin erken dneminde ykyle roman tr olarak henz ayrma tabi
tutulmamfl, her iki tr de hikye kelimesiyle karfllanmfltr. Bu sebeple ykyle
romann ortak zelliklerini gsteren kalem rnlerine dnem ierisinde oka
rastlanr. Ahmet Mithat Efendinin uzun yklerinde bunu grmek mmkndr.
Ayrca roman alannda ortaya konan ilk kalem denemelerinde geleneksel anlatlar-
Trk edebiyatnda da roman,

Baty model olarak alp
modernleflme srecine
girmemizle birlikte
grlmeye bafllar.
Trk edebiyatna romann

girmesi ve yerleflmesi belirli
bir srece ihtiya
duymufltur. Bunda
geleneksel ykcln rol
yannda roman yazarlarnn
trn zelliklerini kavrayp
sanat eserine
dnfltrmelerinde
yaflamalar gereken sre de
etkili olmufltur.
78
Trk edebiyatnda Bat tarz

ilk romann fiemsettin
Saminin Taaflfluk- Talat ve
Fitnat adl eseri olduu
kabul edilir.
dan, zellikle halk ykclnden gelen kurgu ve teknik zellikler bir sre devam etmifltir. Bu, roman yazarlarnn alflageldikleri yk geleneinden kopamamalar yannda henz okuyucularn Bat tarz roman okumaya yeterince hazr olmamalaryla ilgilidir. Bunun iin nce Batdan yaplan roman evirilerinin okuyucuyla buluflmas gerekecektir.
Orhan Okayn da belirttii gibi Bat dillerinden yaplan evirilerle bafllayan Bat edebiyat rnekleri fliir, yk, roman, tiyatro ve teki trlerde ilk nmunelerini vermeye devam ederken, etkileri de Trk yazarlarnn eserlerinde kendini gsterir. Bu
etki bazen taklit, bazen uyarlama, bazen de mill ve mahall unsurlarla birleflerek yeni bir birleflim hlinde Tanzimat sonras Trk edebiyatnda nemli rol oynar. Ahmet
Hamdi Tanpnar, bizde yk/roman trnn bafllamasn eviriye balar. Gerekten de Trk edebiyatnda Bat tarznda ilk yk ve roman, ilk evirilerden ancak on
yl kadar sonra grlr. Bunlar, Ahmet Mithat Efendinin 1870te yaymlanmaya
bafllanan Kssadan Hisse ile Letif-i Rivyat serisinde yer alan romanlar, fiemsettin
Saminin 1872-1873te kan Taaflfluk- Talat ve Fitnat ile Namk Kemalin 1876da
yaymlanan ntibah ve 1880de basks yaplan Cezmi romanlardr. Ancak, romanlarn ortaya konmas srecinde okuyucularn da hazrlanmas gerekir. Trk edebiyatna modern romann giriflinde iki yol izlenir. Bunu Kenan Akyz flyle ifade eder:
Bat romanndan Tanzimat devrindeki ilk tercmeleri ve ilk Trk romanclar,
karfllarnda byle eflit eflit okuyucular buldular. Bu okuyucularn ayr bir teknikteki batl hikye ve romana alfltrlmalar iki ayr yoldan olmufltur. Birinci yol; aydn olmayan genifl halk topluluunun Avrupa hikye ve romana yadrgamadan
alfltrlmas iin Ahmed Midhat Efendi tarafndan alan ve batl hikye ve romanla Trk halk hikyelerini uzlafltrmaya alflan yoldur. Bu, halk hikyelerinin bir eflit modernlefltirilmesidir ve fiinasinin Orta Oyunu ile batl komediyi uzlafltrmaya
alflmasnn yerli unsura daha ok kayan fleklidir.
kinci yol ise; bat kltr ile deiflik llerde temasa gemifl olan snrl aydnlar topluluu iin Namk Kemal tarafndan alan ve yerli hikye ve roman rneklerini dikkate almadan, dorudan doruya batl hikye ve roman tekniini uygulamaya alflan yoldur.
Yenileflmenin birinci kuflann romanlar daha ok toplumsal konular etrafnda flekillenir. Bunlar ana hatlaryla flu bafllklar altnda toplamak mmkndr:
Grc usulyle evlilik,
Batllaflmann yanlfl anlafllmas,
Ky hayat,
Klelik,
Tarih dnemlerden seilmifl olaylar
Fen bilimlerine ve teknie bal geliflmelere dayanan konular.
BATILI YOLDA LK ROMAN DENEMES: TAAfifiUK-I

TALAT VE FTNAT
Trk edebiyatnda Bat tarz ilk romannn fiemsettin Saminin Taaflfluk- Talt ve
Fitnat adl eseri olduu kabul edilir. Ahmet Mithat Efendinin yklerinin kmaya
bafllad yllarda fiemsettin Saminin 1872 sonuyla 1873 baflnda cz olarak yaymlad Taaflfluk- Talt ve Fitnat ykden romana doru yaklaflan karakteriyle
bir yenilik getirdii sylenebilir. Batl tarzda kaleme alnan ilk Trk roman olarak
kabul gren eser, bu trde ilk deneyim olduu iin teknik bakmndan baz acemilikleri de iinde barndrr. Geleneksel ykden Bat tarz romana geiflte ara metin
zellii taflr. Nitekim daha isminden bafllayarak (Taaflfluk- Talat ve Fitnat, Leyl ve
5. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1 (1.Kuflak)
Mecnun), vaka ve romann slubuna kadar birok motif eski ykleri hatrlatmaktadr. Bunun yannda insana bakfl tarz, genel anlamyla zgrlk temas zerinde
srar, ailelerin basks sonucu sevmedikleri insanlarla evlendirilen genlerin hayat
boyu ektikleri strabn anlatm romann yeni taraflardr.
Taaflfluk- Talat ve Fitnatn olay rgsn ksaca flyle ifade edebiliriz:
Aksaraydaki mtevaz evlerinde Saliha Hanm, olu Talat ve Arap dads Ayfle
Kadn birlikte yaflamaktadr. Saliha Hanm, olu Talat, onun beenecei bir kzla
evlendirmeyi dflnr. nk, kendisi de len kocasyla mektepte tanflarak anlaflmfl ve evlenmifltir. Anne flefkatiyle babasz byyen Talat, bir kalemde memur olarak alflmaktadr. Talat, bir gezinti srasnda, ttn satan Hac Babann vey kzn
evin cumbasnda grr ve flk olur. Hac Baba dul bir kadnla evlenmifl, kadn lnce vey kz Fitnat ve kendi anal Emine ile birlikte yaflamaya bafllamfltr. Olaylarn geliflme seyri iinde kzn asl babasnn lmfl olduunun bilgisi verilir. Hac Baba, kapal toplum modeli ierisinde srdrd hayat anlayflna bal olarak Fitnat
sokaa karmaz. Evde dikiflle meflgul olan Fitnat, cumbadan Talat grmfl ve ona
gnln kaptrmfltr. Talat da Fitnat cumbada grp ona flk olur. Kzla grflme
arzusuna kaplan Talat, onunla grflebilmek iin kadn kyafeti giyerek Fitnata nakfl reten fierife Hanmn evine gider. fierife Hanmn Fitnata okuma yazma retme teklifini sevinle kabul eden Talat, Rgbe adyla Hac Babann evine gidip
gelmeye bafllar. Bylece kimliini gizleyerek Fitnatla grflme ve bir araya gelme frsatn bulmufl olur. Talat, bir konuflma srasnda, cumbadan grp kendisine benzettii genten bahseden Fitnata bir erkek kardeflinin olduunu syler.
Olay rgsnn ikinci halkasn teflkil eden ksmda, skdarda byk ve zengin bir konakta oturan Ali Bey, daha nce evlenip kendi titizlik ve geimsizlii yznden boflad karsn piflman olarak geri armak istemiflse de bulamamfltr.
Karsnn evlendii, bir sene sonra da ld haberini almfl olduu iin hayatn
vicdan azab ierisinde geirmektedir. fierife Hanm ise ayrca Ali Beyin konanda bir cariyeye nakfl dersi vermektedir. Bylece fierife Hanm, iki vaka halkasn
birbirine balayan arac figr olur.
Bir gn Ali Beyi evlendirmeye niyet eden fierife Hanm, namzet olarak da Fitnat
dflnr. Hac Baba da fierife Hanmn teklifini uygun bulur. Fitnatn karfl kmasna ramen nikh kylr. Bu srada bir frsatn bulan Fitnat, Rgbeye btn olanlar ve Talat sevdiini anlatr. Rgbe klndaki Talat da kyafetini karp atarak
durumu aklar. Bu arada Hac Baba, vey kznn periflan hlini fark eder. Onu Ali
Beye vermekten vazgemifl grnerek, biraz dinlenmesi iin Fitnata skdardaki
bir dostunun evine gitmesini ve bir mddet kalmasn teklif eder. Teklifi bir kurtulufl olarak gren Fitnat, kendini Ali Beyin konanda bulur ve bu entrika karflsnda bir daha yklr. Durumu bilmeyen Ali Bey ise Fitnatn strabna bir anlam verememekle birlikte anlayfl gstererek ona yaklaflmaz. len karsna benzettii Fitnatn baflka birisini sevdiini dflnr. Bir ara Fitnatn boynundaki muskay ele geirerek okur. Bu, lmfl annesinin Fitnata son nasihatidir. Fitnatn annesi, Ali Beyin
boflad karsdr; Fitnat da kz. Bu durumda artk kz Fitnatn gnl macerasn da
renen Ali Bey, Fitnatla Talat evlendirmeye karar verir. Fakat bu srada geliflmelerden habersiz olan Fitnat, bakla intihar etmifltir. Ksa sre sonra baflucuna gelen
Talat da karfllaflt felaketlere dayanamayarak lr. Ali Bey ise ldrmfltr.
fiemsettin Sami, bu tek roman denemesiyle ifle sosyal hayattan, toplumun en
kk birimi aileden ve grc usulyle evlilikten bafllar. O, gen kzlarla gen erkeklerin birbirleriyle grflp tanflmad toplumsal hayatn ierisinde grc yoluyla evliliin ne gibi olumsuz sonulara yol aabileceini gstermek istemifl g-
79
80
rnmektedir. Toplumsal bir yaraya parmak basan roman, bir mesaj yklenmifltir.
Bu mesaj genlerin isteklerinin dflnda grc usulyle evlendirilmelerinin yanlfl
olduudur. Romanda olay rgsnn dramatik bir sonla bitirilmesi mesajn gcn artrmaya yneliktir. Batda olduu gibi yeni yazar, aydn sorumluluuyla topluma nc olmak, hayatn ierisinde grd aksaklklara dikkat ekmek ve doru davranfl modellerini sergilemek istemektedir.
Grmeden evlenmenin elefltirel bakflla sergilendii romanda bu sorun Fitnatn
nikhlandrlmasyla snrl kalmaz. Geriye dnfl teknii ile Talatn annesi Saliha
Hanm kendi evleniflindeki glkleri hatrlayarak anlatr. Grmeden, birbirini tanmadan evlenmenin sakncalar, evlilikte gen kzlarn dflncesine deer verilmemesi ve evlilikte daha ok erkein hatal oluflu gibi konular roman kiflilerinin
konuflmalaryla verilir. Bu yolla romann yazld dnemin elefltirisi yaplr.
Taaflfluk- Talat ve Fitnatta evlilikle birlikte dnemin baflka sorunlarna de dikkat ekilir. Klelik, zgrlk dflncesi, kz ocuklarnn eitim grmesi ve terbiyesi, aile konusuna kadnnn bakfl asndan yaklafllmas bunlar arasndadr.
Yenileflme Dnemi Trk edebiyatnda, zellikle tiyatro ve romannda oka
rastlanan klelik konusu fazla dikkati ekmeyecek flekilde elefltirilir. Arap asll
olan Ayfle Kadn, memleketinden karlfln bir zlem duygusu iinde hatrlar. Kz
ocuklarnn renim grmesi ve terbiyesi de yine bu dnem edebiyatnn konularndan biri olarak romanda belirir. Kz ocuklar iin zel okul olmayflndan yaknlr. Btn bu gibi konu ve sorunlar romann yazld dnem ierisindeki
toplumsal sorunlara dikkat ekme arzusundan domaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
eski yk geleneinden
gelen kimi motiflerle de
karfllafllr.
TELEVZYON
NTERNET
fi N E L M
Orhan DOkayn
belirttii gibi, Taaflfluk- Talat ve Fitnatta eski yk geleneinden gelen baz motiflerle de karfllafllr. Bunlar arasnda kyafet deifltirme, evleneS O R U
meyenlerin kendilerini
ldrmeleri veya ldrmeye teflebbs etmeleri (Talatn babas Rifat ile annesi Salihann genliklerindeki teflebbsleri, bizzat Talat ile Fitnatn intiharD giriflimleri;
aflk ve aflr znt nedeniyle hastalanma, saatlerce alaKKAT
ma ve baylmalar; olaanst tesadfler (Fitnata nikh kylan Ali Beyin gerek
babas kmas, fierife Hanmn hem Fitnata, hem Ali Beyin konana nakfl derSIRA SZDE
sine gitmesi);
ayrca olay rgsnn son annda kazanlan veya karlan imknlar,
frsatlar roman gereki yapdan uzaklafltrr.
Roman,AMALARIMIZ
ebcet usul ile iflaretlenmifl otuz alt kk blmden meydana gelmektedir. Her blmn baflna ieriine uygun dflen (Talat Bey, Taaflfluk- Talat, Hac
Babann Evi gibi) bafllklar konulduu gibi bazen de (Tesadfe bak!, Tenha Konuflmak, Beni Sevmiyor)
K T A P gibi daha canl ve dikkat ekici bafllklar konmufltur.
Orhan Okayn da iflaret ettii zere romann kuruluflu dzenli ve simetrik bir
yap gsterir. nce Aksaraydaki ev tasvir edilmifl; sonra anne Salihann hikyesi
gemifle dnlerek
Talatn aflknn bafllamas ve hikyesi ile bu simetT E L E V Z Y Oanlatlmfltr.
N
rinin bir taraf tamamlanmfltr. Daha sonra br yze geilmifl, bu defa Lalelideki
Hac Babann dkkn anlatlmfl, burada da Fitnatn hikyesi ortaya konmufltur.
Nihayet iki simetrik yap bir noktada birleflmifl, bu defa Talat ve Fitnatn ortak hiNTERNET
kyelerine geilmifltir.
nc para skdardaki konan tasviriyle bafllar. Burada da Ali Beyin gemifli tantlr. Bundan sonra fierife Hanm araclyla nceki
macerann, yani birinci vaka halkasnn skdara taflnmasna sra gelmifltir. Fitnat
da skdara geer. Bylece olay rgsnn iki ucu birleflir. Durumu renen Fit-
N N
AMALARIMIZ
Taaflfluk- Talat ve Fitnatta
K T A P
Tanzimat edebiyatnda
SIRA SZDE klelik (esaret) konusunun ifllendii baflka eserler olup olmadn arafltrnz.
81
natn hastalanp yataa dflmesi ile gerilim artmfl, nihayet Fitnatn muskasnn Ali
Bey tarafndan okunmasyla zm hazrlanmfltr.
Romanda Aksaray, Laleli ve skdardaki evler arasnda da simetriden sz edilebilir:
Aksaraydaki ev
Lalelideki ev
skdardaki ev
Dul Saliha
Dul Hac Baba
Ali Bey (dul)
(lmfl kocas Rifat)
(lmfl kars Zekiye)
Talat
Fitnat
(yi yetiflmifl ideal bir tip)
(ok gzel, hassas bir kz )
Arap Dad Ayfle
Analk erkez Emine
Cariye
Taaflfluk- Talat ve Fitnat romannda kifliler, dz karakterler olarak anlatlmfllardr. Kendi ilerinde nemli deiflim yaflamazlar. Psikolojik dnyalarnn fazla yansma alan bulmad romanda, baflta olumluluk yklenen roman kiflisi olay rgsnn sonuna kadar olumlu yanlaryla dikkatlere sunulur. Olumsuzluk yklenenlerse olumsuz davranfllaryla romann kurmaca dnyasndaki yerini alr. Yazar,
olaylar dizisini anlatmaktan karakter sentezleyici bir anlatma gidemez. Fitnat ve
Talat masum, hayat tecrbesi olmayan, kendi hayatlar zerinde karar hakkn ellerinde bulunduramayan kiflilerdir. Yazar, romann yazld dnemin sosyal hayat iinde gen kz ve erkek tipini sergilemek yoluna gitmifltir. Buna karfllk aile bykleri ocuklar hakknda karar verme gcn ellerinde bulunduran, bununla
onlarn felaketini hazrlayan kifliler konumundadr.
fiemsettin Saminin Taaflfluk- Talat ve Fitnat romannda, Ahmet Mithat Efendinin eserlerinde olduu gibi, yazarn varl ortadadr. Yazar, kurmaca dnyann
ierisinde kendini gizleme ihtiyac duymaz. Romanda meddah hikyelerini hatrlatan bir anlatm teknii kullanlmaya alfllr. Olaylar, her fleyi bilen, btn kahramanlarn dflncelerini okuyan hkim bakfl asndan aktarlr.
Buraya kadar anlattklarmzdan anlafllaca zere fiemsettin Sami, Trk edebiyatnda ilk roman denemesi olan Taaflfluk- Talat ve Fitnatta geleneksel anlatlarla Bat tarz romann eflitli zelliklerinin st ste akflt bir rn olarak ortaya
koymufltur. Taaflfluk- Talat ve Fitnat, roman sanat bakmndan pek baflarl bir
eser olmasa bile Bat tarz romana geiflte ilk denemelerden biri olmas bakmndan nemlidir. Ayrca dneminin toplumsal sorunlarna dikkatleri yneltmesi bakmndan da zerinde durulmaya deer.
GELENEKLE YENLK ARASINDA: AHMET MTHAT

EFEND VE ROMANLARI
Letaif-i Rivayat serisinde yaymlanmaya bafllayan uzun yklerinin srd srada romana ynelen Ahmet Mithat Efendi, yklerinin bir devam olarak romann dikkate deer rneklerini verir. ykleri ile birlikte dflnldnde gelenekle yeniliin sentezini yapmaya alflan A. Mithat Efendinin btn Yenileflme
Dnemi edebiyatnn etrafnda dnecei konu ve sorunlarn nemli bir ksmn
edeb eser seviyesinde ele alp ifllediini grrz. Batllaflma sorunu, grc
usulyle evlilik, ky ve flehir yaflayflnn karfllafltrlmas, kz ocuklarnn okutulmas, mirasyedi hayat anlayfl, alflma fikri, kadnn toplumsal hayata karflmas, esaret ve cariyelik, azim ve baflar, eitim, salk, levantenlerin yaflama tarz, mrebbiyenin aile iine girifli ve yaratt sorunlar gibi sosyal hayat ve bireyin yetiflmesini ilgilendiren ok sayda konu ya ilk defa onun tarafndan ele alnmfl ya da ifllenerek gelifltirilmifltir.
Taaflfluk- Talat ve Fitnat,

roman sanat bakmndan
pek baflarl bir eser olmasa
bile Bat tarz romana
geiflte ilk denemelerden biri
olmas bakmndan deer
taflr.
82
ok sayda yk ve roman
yazmfl olmasna ramen
tekrara dflt pek
grlmeyen A. Mithat
Efendinin eserlerinin
sonunda iyileri mutlulua
kavufltururken ktleri
cezalandrmas sosyal
edebiyat anlayflna
balanmasyla aklanabilir.
Bunlarn yannda ky romannn ve tarih romann ilk denemelerine onun eserleri arasnda rastlarz. Batda geliflen roman sanatna bal olarak romantik, realist
ve natralist ekollere bal bir ksm iddial romanlar A. Mithat Efendinin kaleminden kar. Devrinde Batda moda olan macera, fantastik (harika), gezi ve fen roman Trk edebiyatnda karflln onun kaleminde bulur. Btn Yenileflme Dnemini konu, tip ve karakter zenginlii, eflitli edeb akmlar denemesi ve yaflanan
hayata ynelen dikkati ile A. Mithat Efendinin 1874ten bafllayarak says otuzu
aflan roman doldurur.
Devri iinde hace-i evvel sfat verilen A. Mithat Efendi, genifl halk kitlesini
gzeterek retici eserler verme yoluna gittii iin halkn rahatlkla anlayabilecei
sade dil kullanmay esas alr. Dille birlikte slubundaki sadelik dikkat eker. Hatta bu, zensizlie kadar varr. Yazdklarnda ders verme amac gtmesi sebebiyle
eserlerinin sonunda genellikle bir kssadan hisse karr.
Ahmet Mithat Efendinin romanlarnda olay rgs, sadece bir kahramann serveni zerine kurulmaz. Birden ok kahramann serveni, birbirinin iine geecek flekilde dzenlenir. Birden ok metin halkas, bazen tek baflna bir yk teflkil
edecek metin halkalar, ekirdek bir yk veya olay etrafnda birleflir. Realist ve
natralistlerden gelen bir dikkatle kahramanlarn yetifltii ve bulunduu evre ile
karakterleri arasnda ilgi kurulur. nemli bir ksm hayattan alnmfl tipler durumundaki kahramanlarn zellikleri de buna zemin hazrlar. Bununla birlikte baz
eserlerinde olaanst tiplere de rastlanr.
ok sayda yk ve roman yazmfl olmasna ramen tekrara dflt pek grlmeyen A. Mithat Efendinin eserlerinin sonunda iyileri mutlulua kavufltururken ktleri cezalandrmas toplumcu (sosyal) edebiyat anlayflna balanmasyla aklanabilir. Bat romanlar arasnda ok beendii romanlar olduunda hemen onlara karfl bir benzerini yazma yoluna giden Ahmet Mithat, kendisinden sonra gelen Hseyin rahmi Grpnar gibi poplist baz sanatkrlar zerinde de etkili olmufltur.
Cevdet Kudretin yapt deerlendirmeden hareketle Ahmet Mithat Efendinin
eserlerinin zelliklerini flyle sralayabiliriz:
Ahmet Mithat Efendi, deiflik sanat anlayfllarnn ve sanatkrlarn etkisinde
kalmfl, buna bal olarak da farkl trde ve edeb akmlara bal tarzlarda
eserler kaleme almfltr:
- Alexandre Dumas Pere tarznda macera roman: Hasan Mellah, Hseyin Fellah, Dnyaya kinci Gelifl vb.
- Jules Verne yolunda gezi ve bilimkurgu roman: Acaib-i lem, Ahmet
Metin ve fiirzat.
- Harika roman (Doa st glerden sz eden romanlar): engi
- Ky roman: Bahtiyarlk.
- Tarih roman: Yenieriler, Arnavutlar - Solyotlar vb.
- Romantizme bal roman: Yeryznde Bir Melek
- Realist roman: Henz On Yedi Yaflnda
- Natralist roman: Mflahedat, Taafff.
Ahmet Mithat Efendi, romanlarnda okuyucuyu deta bir yolculua kararak deiflik meknlar, farkl durumlar ve olaylar gstermek ister.
Ahmet Mithat Efendinin hikye ve romanlarnda olay rgs, sadece bir
kahramann serveni zerine kurulmaz. Birden ok kahramann serveni,
birbirinin iine geecek flekilde dzenlenerek kurulur.
O, yalnzca olaylar anlatmakla, onlar nakletmekle yetinmez. Kahramanlarn psikolojik dnyalarn, dflncelerini, isteklerini de anlatr.
Ahmet Mithat Efendinin hikye ve romanlarnda kendi kifliliini gizlemedii, zaman zaman yazar kimliiyle ortaya kt, okuyucuya hitap ederek
onunla diyalog kurduu; olay rgsne veya kahramanlara mdahale ettii
grlr.
a) Sk sk okuyucuya Ey kri!, Ey krie! diye seslenir. Okuyuculara anlatlan
mesele hakknda bilgi, dflnce ve grfllerini syler veya onlarn fikirlerini sorar.
Bu tarz anlatm, meddahlarn baflvurduu bir anlatm tekniidir. Ahmet Mithat
Efendi de meddahlar gibi okuyucunun dikkatini anlatlan konu zerinde toplayabilmek iin onlarla diyalog kurma yolunu seer:
Bundan otuz befl sene kadar mukaddem bir zamanda fiehzadebaflnda Canbert isminde bir zat var idi. Bilmem bilir misiniz? (engi)
Ne o? fiafltnz m? Hey kardeflim hey! inizde Rkm hlinde bymfl adam varsa
baksn, say-i dest olarak ilk kazand paraya ne kadar sevinmifltir, hatrlasn. (Felatun Bey ile Rkm Efendi)
Karl niin Mslman oldu bilir misiniz? Bilmek deil ihtimal ki bir mana bile vermezsiniz. Size biz syleyelim: Mutlaka Sleymaniyeye gelmek iin. Acaib! Sleymaniyeye gelmekten istifadesi?... (Dnyaya kinci Gelifl)
Tuhaf fley! fiimdi hatrmza geldi, bari krilerimize dahi arz edelim. (Karnaval)
Ah ey kri! Hayalen deil, hakikaten dahi imkn mutasavver olabilse idi de sizi flu
yazhanenin karflsndaki yaldzl, nazik iskemlenin zerine oturtsa idim; Hanmn
yaz yazfln oradan temafla etse idiniz. (Taafff)
b) Ahmet Mithat Efendi, hikye ve romanlarnn kimi blmlerinde zaman zaman kendine de seslenir:
Vah muharrir efendi, yalnz bu kadar m oldu? (Felatun Bey ile Rkm Efendi)
Aman muharrir efendi, korkarm kendine kyacak! (Karnaval)
c) Yazar / anlatc, bazen hikyesini anlatt kahramanlara kendisi de kzar yahut acr; yaplan hareketi beenir veya beenmez. Bylece olay rgsnn akflna sk sk karflr:
Vay habis vay! Ama artk bizim de kzacamz geldi.
Bre Hasan Mellah! Bre ki bre! Her fleyden maada, o kadar rikkat-i kalbe
mlik olduu iindir ki bredir. (Hasan Mellah)
Aferin Peyker! Yine zekvetli kz imifl be! (Taafff)
Ahmet Mithat Efendi, eserlerinde sanat deeri yksek eserler yazmak yoluna gitmemifl; edeb yn gl eserler kaleme almak yerine retici eserler yazmay tercih etmifltir. Kmil Yazgn belirttiine gre bu konuda o
Sizin eserleriniz arasnda edeb olanlar hangileridir? sorusuna flyle karfllk verir:
Ben edeb saylacak hibir eser yazmadm. nk benim eserlerimin ounu yazdm sralarda, memlekette edebiyattan anlamayanlar nfsumuzun bil-mbalaa yzde doksan dokuzunu teflkil ediyordu. Benim emelim de ekseriyete hitap etmek,
onlarn dertlerine tercman olmaa alflmakt. Zaten edebiyat yapmaa ne vaktim, ne de kalemim msait deildi. Edebiyat Hmitlere, Ekremlere, yani erbabna braktm. Fakat ne yalan syleyeyim, eer elimde olsayd, onlar da, o devirde edebiyat yapmaktan men ederdim. nk bence, nfusun yzde doksan dokuzu koyu
83
84
cehaletten tamamiyle kurtulamamfl olan bir memlekette, henz en aydnlk ve basit

fikirleri bile skemeyen kimselere edeb eser vermek, karnn doyuramamfl bir kimseye meyve ikram etmek kadar garip bir hareketti.
Ahmet Mithat Efendi, yk

ve romann yap, teknik
zellikleri gibi ierii
zerinde de durmufl, baz
konular edebiyatmzda ilk
defa ele alan yazar
olmufltur.
Grld gibi A. Mithat, sanat deeri olan eser kaleme almak yerine halk eitecek ve bilgilendirecek yk ve romanlar yazmay tercih etmektedir. Bunda da
bafllca sebep henz halkn sanat eserini anlayacak dzeyden uzak olduunu dflnmesidir. Nitekim yazarn bu tavr, yani halk bilgilendirme ve eitme yolundaki abas devrinde Hace-i Evvel diye anlmasna yol aacaktr.
Yazdklarnda ders verme amac gtt iin eserlerinin sonunda bir kssadan hisse karr.
Eserlerinin sonunda iyileri mutlulua kavuflturur (ou zaman sevgilileri evlendirir). Ktleri cezalandrr (ou zaman ldrr). Bu da onun ahlk
tavrnn sonucudur.
ok sayda yk ve roman yazmfl olmasna ramen tekrara dflt pek
grlmez. Bu da ancak onun, genifl bilgisi, zengin hayal gc ve hayat tecrbesiyle aklanabilir. O, hemen her eserinde yeni konu, yeni kahramanlar
yaratmakta sknt ekmemifltir.
Bat romanlar arasnda ok beendii romanlar olduunda hemen onlara
karfl bir benzerini yazma yoluna gitmifltir (Monte Cristoya karfl Hasan Mellah, Don Kiflota karfl engi, Jules Vernein romanlarna karfl Ahmet Metin
ve fiirzat)
Kahramanlardan bir blm hayattan alnmfl tiplerdir (Felatun Bey ile Rkm Efendi, Henz On Yedi Yaflnda). Bunun yannda onun romanlarnda
baz tiplerin olaanst olduu da dikkat eker. Bu tr kahramanlar insann
yapamayaca iflleri yaparlar (Hasan Mellah, Dnyaya kinci Gelifl, Drdane
Hanm vb.).
Baz olaylar gnlk hayattan alnmfl alelade olaylardr.
Baz eserlerinde olmayacak tesadflere yer verilmifltir (Hasan Mellah, Hseyin Fellah, Esaret vb.)
Eserlerinde yer yer baflaryla tasvir edilmifl yerli hayat sahneleri bulunur
(Mflahedat).
Ahmet Mithat Efendi, devrinde moda olan birok edeb akmn etkisinde
kalmfltr. O, ilk eserlerini romantizmin, daha sonraki kalem faaliyetinde realizmin (Henz On Yedi Yaflnda) ve natralizmin (Mflahedat, Taafff) etkisi altnda yazmfltr. Bununla birlikte eserleri btn olarak deerlendirildiinde hayatnn sonuna kadar romantizmin etkisinden syrlamad grlr.
Romanlarnda slup kaygs pek grlmez. Meddah tarz anlatm yolunu
setii iin lubali bir syleyifl kendini gsterir.
Halk tabakasn gzeterek eser vermifltir. yk ve romanlarnda halka seslenmek istedii iin halkn rahatlkla anlayabilecei sade dil kullanma yoluna gitmifltir.
Bu sylediklerimizden sonra A. Mithat Efendinin Bahtiyarlk, Felatun Bey ile
Rkm Efendi ve Mflahedat (1891) adl eserlerini ksaca incelemek yararl olacaktr.
Ahmet Mithat Efendi, yk ve romann yap, teknik zellikleri gibi ierii zerinde de durmufl, baz konular edebiyatmzda ilk defa ele alan yazar olmufltur. Bu
ynyle Ahmet Mithatn bir yol ac olduu sylenebilir. Onun edebiyatmzda ilk
defa ele ald konulardan biri de ky hayatdr. Bu konuda onun iki eserinden sz
etmek mmkndr. Bunlardan birincisi Bir Gerek Hikye (1876), ikincisi ise Bah-
85
tiyarlk (1885)tr. Bir Gerek Hikye zerinde yky konu alan yedinci blmde
durulmufltur. Burada Bahtiyarlk hakknda bilgi verilecektir.
Yazar, Bahtiyarlkta flehir hayatna karfl ky hayatn karr. Bahtiyarlk, ykden ok roman zellii taflr. Roman, plann da veren flu blm bafllklarn taflr: Mektepte (s. 1-21), Senai (s. 22-43), fiinasi (s. 44-78), Pariste Bir Trk (s. 79101), Terbiye-i Nisvn (s. 102-141), Ky Dn (s. 142-169), Medeniyet-Bedvet
(s. 170-194).
Bahtiyarlk, ky hayatyla flehir hayatn karfllafltran ve ky hayatnn flehir hayatndan stnl tezini tutan ift kutuplu bir ykdr. Eserde dnflml olarak
flehir ve ky hayatndan sahneler anlatlr, srdrlen iki farkl hayat tarz karfllafltrlr. Sonunda romann tuttuu tezin belirledii bir sonuca varlr.
ift kutuplu bir yap zerine kurulan romann olay rgs ky-flehir karfltlnn hazrlad atflmaya bal olarak flekillenir. Mekteb-i Sultanide Senai ve fiinasi adnda iki gen yatl olarak okumaktadr. Senai, Bozyk dolaylarndan
varlkl bir kyl babann ocuudur. Tematik gc (baflkifli) temsil eden fiinasi ise
stanbullu bir memurun oludur. Senai, flehirde kalmak, fiinasi ise Mekteb-i Sultaniden mezun olduktan sonra bir kye yerleflip ky hayat yaflamak istemektedir.
nk o, babasnn J. J. Rousseaunun tabiat grfln hatrlatan Refah ve saadet, byk cemiyetlerden uzak yaflamaktadr. trnden telkinleriyle yetiflmifltir.
Senai ve fiinasi Mekteb-i Sultaniyi bitirdikten sonra hayatlarn istekleri dorultusunda dzenlemek isterler. fiinasi, Senainin kyne giderek orada bir iftlik kurar. Uzun alflma ve abann sonunda iftlikte hayvanlar yetifltirir, modern tarma
dayanan bir yaflama alan kurar. O, kyllere de nayak olarak sulama kanallar
aar; ortaklafla ifl yapma dflncesini getirir. Uzun saylmayacak bir sre ierisinde
fiinasi, modern bir iftlik kurarak mutluluk iinde yaflayaca ortam hazrlar. fllerin yolunda gittii dflncesi zerine kurulan olay rgsnde fiinasinin alt yl gibi ksa bir srede geliflmifl bir iftlie kavuflmas ancak kolayclkla aklanabilir.
Ky hayatnn iinden gelen Senai ise Mekteb-i Sultaniyi bitirince kendini Beyolunun elence lemlerine, Flamme gazinosuna atar. Rizette adnda Fransz flarkcyla iliflki kurar. Elence hayatnn iinde babasnn kyden gnderdii paralar
harcamakla meflguldr. Pariste hukuk tahsil etmeyi ve alafranga bir hayat yaflamay hayal etmektedir. Fakat, fiinasinin tersine o, isteklerine ulaflp gzel bir yaflama
alan kuramaz.
Romann kifliler dnyas genifl kadroya sahiptir. Ancak, olay rgs tematik g
durumundaki fiinasi ile karfl g durumundaki Senai etrafnda varlk kazanr. Dier kahramanlar bu iki karakterin hayat felsefesinin ve davranfllarnn sergilenmesinde grev yklenir. Romanda emeiyle alflp hayatn dzenleyen karakterlerin
yannda alafranga, mirasyedi kiflilere de yer verilmifltir.
fiinasinin kydeki urafl bununla snrl kalmaz. evresindeki insanlar, kyller iin rnek kifli konumuna gelir. Onlar alflmaya ynlendirir. fiphesiz bu ifl
pek de kolay olmaz. Zira, kyller fiinasinin ark kazdrmasna scak bakmamfllar,
bu zahmetli ifle kalkflmak istememifllerdir. Fakat, bu hususta fiinasinin yardmna
Kse Muhtar koflar, kyly ikna etme iflinde etkili olur.
fiinasi, hemen hemen tek baflna alflarak, elleri nasrlaflarak, sonunda bol rn
getiren tarla ve otlaklaryla, byk ve kkbafl hayvan srleriyle, koca bir iftliin
sahibi olmufltur. Bahtiyarlk, romantik anlayfla bal kalnarak yazlmfl bir romandr. Bu sebeple ky hayat ve tabiat iinde yaflama dflncesi idealize edilmifltir.
Romanda, bir iftliin kuruluflu dflnda, ky hayatna pek rastlamayz. Ahmet
Mithat Efendinin ky tasvir edifli oralar bir harita zerinden tarif eder gibidir.
Tematik g (baflkifli):
Romann tuttuu ana
dflnceyi temsil eden
roman kiflisi.
Karfl g: Romann tuttuu

ana dflncenin karflsnda
yer alan roman kiflisi.
86
Felatun Bey ile Rkm

Efendi, Trk edebiyatnda
Tanzimattan sonra
bafllayan Batllaflmann
yanlfl anlafllmasn konu
alan ilk romandr.
Roman kutupluluk zerine

kurulmufl, ift zincirli olay
rgsne sahiptir.
Gereki ky tasvirine, ky evine, mahall konuflma zelliine pek rastlanmaz. Bununla birlikte Yamal Musa Aann kifliliinde geree yaklaflan ky aas tipi izdiini belirtmemiz gerekir. Yazar, Yamal Musa Aann kifliliinde, o dnemde uygulama alannda olan iltizam usuln de tenkit etmifltir.
Ahmet Mithat Efendinin eserleri iinde Felatun Bey ile Rkm Efendi (1875) adl romannn nemli bir yeri vardr. Bu roman, Trk edebiyatnda Tanzimattan
sonra bafllayan yanlfl Batllaflmay konu alan ilk romandr. Yazar, birbirinin zdd
Rkm Efendi ile Felatun Bey tipleri etrafnda son yzyl Osmanl toplum hayatn
gereki bir gzle deerlendirme yoluna gider.
Roman, kutupluluk zerine kurulmufl; ift zincirli olay rgsne sahiptir. Birinci kutupta Felatun Bey, ikinci kutupta Rkm Efendi yer almaktadr. Yazar, romann birinci blmnde iki nemli kahramandan biri durumunda olan Felatun Beyi,
ikinci blmnde dier nemli kahraman Rkm Efendiyi aile evresi, yetiflme ortam ve kiflisel zellikleriyle dikkatlere sunar. Geriye dnfl tekniiyle ocukluk
yllarndan itibaren tantt kiflilerin olay rgs iindeki yerlerinin ve ifllevlerinin
belirmesini salar. Bylece anlatc roman dnyasnn iki temel kahraman ve onlarn temsil ettii hayat anlayfln karfllafltrma imkn hazrlar.
Felatun Bey, alaturkalktan alafrangala aniden geen renim dzeyi dflk
bir babann ocuu olarak iyi bir renim grmeden yetiflir. Geri rfltiyeye gitmifl,
bir Franszca hocas haftada iki defa eve gelip ders vermifltir. Ama onunla babasnn yakndan ilgilenmemesinin sonucunda iyi bir renim grememifl; babasnn
yolunda alafranga hayat anlayfl iinde yetiflmifltir. Byke bir kalemde alflyor
olmasna ramen elenceden, gezmeden kaleme gidecek vakit bulamaz. Ancak
arflamba gnleri urad kalemde arkadafllarna saat altdan dokuza kadar hafta
iinde ne yaptn anlatr. Birka arkadafln alarak eve misafirlie getirir. Kendisini Efltundan akll bulan, kibirli, kendini beenmifl biridir. Babasnn yirmi bin
kuruflluk gelirine gvenmektedir. Kitaplara karfl zel bir merak olan Felatun Bey,
kan kitaplar aldrtr ve A. P. (Ahmet Pltun) harflerini bastrdktan sonra ktphanesine koyar. Kitaplar okuma yoluna gitmez. Aslnda kitap okuyacak kadar birikimi de yoktur. O, hayatn Bat tarz yaflama biimine zentiyle geiren, lks yerlerde elenmekten ve para harcamaktan baflka bir fley yapmayan biridir. Kz kardefli Mihriban da kendisi gibi flmark yetifltirilmifl, sorumsuz biridir.
Romann ikinci blmnde anlatlan Rkm ise Felatun Beyden farkl yetiflme
tarzna sahiptir. Kavas olan babasn daha bir yaflndayken kaybetmifl, annesi ve
Arap dadsnn bakmyla yetiflmifltir. Befl yaflnda Salpazarnda Tafl Mektebe bafllayan Rkm, on birinde rfltiyeye girer. Gen yaflnda buray bitirerek Hariciye kalemine kendisini kabul ettirmeye yol bulmufltur. Delikanl ana girdii srada annesini de kaybeden Rkm, dads ile kalakalmfltr. Zengin olan ve bu zenginlie
dayanarak hi bir ifl yapmadan gnn gn eden Felatun Beyin tam tersine Rkm
Efendi, Hariciyeden baflka bulduu her ifle koflar. Bir yandan da renimine devam eder, Ermeni dostunun ktphanesinde kitap okur. yi renmifl olduu Franszcadan yksek para karfllnda kitaplar evirir, ecnebilerin ocuklarna Trke
dersi verir. Felatun Beyin tersine kendi kltrne bal, aflalk duygusuna kaplmayan birisidir.
Zaman zaman yollar kesiflen Felatun Beyle Rkm Efendinin anlatm her ikisinin srdrd yaflama fleklinin grnrlk kazanmasna yarar. Rkm Efendi,
Felatun Beydeki olumsuzluklarn olumlulua dnflt kiflidir. Bu ynyle romann tuttuu tez ortaya kar. Bu da insann alflarak kendi emeiyle hayatn
srdrmesi, kltrel deerlerine bal kalmas gerektii dflncesidir.
Ahmet Mithat Efendinin Mflahedat (1891) adl eseri, hem romann yazlfl
hem de asl olay rgsn anlatfl ynyle dnya edebiyatnda ilk olma iddias taflr. Ondan daha nemlisi yazlfl tarz ve kurgulanfl bakmndan ilgi ekicidir. Romann yazlfl tarihi gz nnde bulundurulduunda kurgulanfl ynyle yalnz
Trk edebiyat iin deil, dnya edebiyat iin de yeni ve farkl bir teknikle yazlmfl olma zelliine sahiptir.
Ahmet Mithat Efendinin bu roman, Emile Zola natralizmine karfl yazlmfl
natralist bir roman olma zellii taflr. Yazar, Mflahedatla natralist bir roman
yazmay istemifl, fakat Avrupada natralist eserlerde hkim olan ktmser anlayfln dflnda bir ierik ortaya koyma dflncesiyle hareket etmifltir. Bylece natralist romann nemli temsilcisi Emile Zolann ktmser bir bakfl asyla hayatn
irkinliklerini, ktlklerini, ahlk bozukluklarn, insann i dnyasnn arzalarn
aksettiren romannn karflsnda iyilikle fenaln, gzellikle irkinliin, insan ruhunun kt yanlaryla gzel taraflarnn birlikte gsterilmeye alflld bir eser ortaya kmfltr. stelik Batl natralistlerin ktmser yn ar basan romanlarna
karfllk Mflahedatta iyimser taraf ne karlmfltr.
Yazarn yeni bir roman tekniini kulland ustalk dnemi eseri olan Mflahedat, Takip baflln taflyan bir blmle bafllar. Anlatc, Beykozdaki evinden
stanbuldaki matbaasna gitmek iin fiirket-i Hayriyenin vapuruna biner. Yolculuun ayrntl bir flekilde anlatld bu blmde anlatc kimlii ile karflmza romann yazar Ahmet Mithat Efendi kar. A. Mithat Efendi, her gn evinden ifl yerine
gitmek iin vapurla yapt yolculuu edeb eserin itibari dnyasna taflmfl, kendisini de gerek kimlii ile anlatc olarak kurgulamfltr. Anlatc, yani A. Mithat
Efendi, devaml yolculuk yapt vapurda itibarl bir mevkie sahip flhretli bir yazar olarak tannmaktadr. Bir buuk saatlik yolculuk srasnda vapur grevlilerinin
ona yaz yazabilmesi iin baz imknlar hazrladn reniriz.
Anlatc, vapur yolculuu srasnda yanlarnda yafll bir kadn bulunan biri esmer, dieri sarfln iki kadnn aralarnda Franszca konuflmalarna flahit olur. Dinledii konuflmalardan bu iki kadnn merak uyandracak hikyelerinin olduunu
anlar. Uzun zamandr yazmay planlad natralist roman iin bu kadnlarn hikyesinin olduka uygun olacan dflnerek vapurdan indikten sonra kadnlar izler. Onlarn Beyolundaki evlerinin nne kadar gelir. Ksa bir tereddtten sonra
kapy alar. Kapy aan hizmetiye kartvizitini vererek hanmlarla grflmek istediini bildirir. Kadnlardan birinin ismi Avagni, dierininki ise Siranufltur. Kartviziti alan Siranufl, daha nce yazlarndan tand Ahmet Mithat Efendi ile grflmeyi
kabul eder.
Ahmet Mithat Efendi, yazaca roman iin bu hanmdan yardm ister. Kadnn
yardm kabul etmesi zerine nce Avagninin yksn dinler. Avagninin yksnn iinde ska ismi geen Refeti bulur ve onun da yksn dinler. Daha
sonra dier roman kiflileri Seyit Numan ve Siranufl da buna katlr. Bu yolla Avagni ve Siranuflun iliflkiler a erevesinde dier kifliler de romann dnyasna girer.
Anlatlan olaylar dizisini yazar kimlii ile kurmaca dnyada yer alan Ahmet Mithat
Efendi romanlafltrr. Sonra kahramanlar bir araya gelerek yazya geirilen metni
dzeltirler. Romann yazlflna roman kiflileri de katlr. Bu yolla Mflahedat, hem
roman kiflilerinin servenlerinin anlatld hem de yazlflnn anlatld romana
dnflr. Yazar, Berna Morann da iflaret ettii gibi, roman biri flimdiyi, dieri
gemifli anlatan iki metnin st ste akflmas zerine kurar.
87
88
EDEB ROMANIN YOL AICISI: NAMIK KEMAL VE

ROMANLARI
Klasik Trk edebiyatna
olduu gibi eski anlatlara
karfl sert elefltirilerde
bulunan Namk Kemal, Bat
tarznda roman anlayflnn
yerleflmesi iin aba harcar.
Ahmet Mithat Efendinin sanat endiflesinden uzak, halk bilgilendirmek ve eitmek

amacyla geleneksel anlatlardan beslenerek yk ve romanlar yaymlad dnem
ierisinde sanat yn ne kan romanlaryla Namk Kemal de bu trde eser ortaya koyar. Klasik Trk edebiyatna olduu gibi eski anlatlara karfl sert elefltirilerde bulunan Namk Kemal, Bat tarznda roman anlayflnn yerleflmesi iin aba
harcar.
ok ynl aydn ve sanat adam olan Namk Kemal, baz eserlerinin n sznde, makalelerinde ve mektuplarnda sanat ve edebiyatla ilgili grfllerini ortaya koymufltur. O, Mukaddeme-i Cellde romandan ne anladn flu cmlelerle aklar:
Roman ksmn da nev-zuhur addettiimize taaccb olunmasn! Asr- kadmede
bret-nm gibi, Muhayyelt gibi, Asl ve Kerem gibi, Ferhat ile fiirin gibi birtakm
hikyeler var idi. Fakat ktphane-i dbmzda mevcut olan birka tercmeden de
anlafllaca vechile romandan maksat, gzern etmemiflse bile gzern imkn dhilinde olan bir vakay, ahlk ve dt ve hissiyt ve ihtimlta mteallik her trl
tavsiltyle beraber tasvir etmektir.
Romanlara ndiren mevcdt- ruhniyye karfltrld vardr. Lakin bu trl hayallere ne fikir ile mracaat olunduu, meselenin suret-i tasvirinden bedheten
meydana kar.
demektedir. Grlyor ki, Namk Kemal kendi devri iinde Avrupada hkim olan
roman anlayfln dile getirmektedir. Bu anlayfl romantik ve realist anlayfllar birbirinden ayrmakszn, bununla beraber daha ok realist anlayfln tarifine uygun
dflmektedir. Aflada yer alan cmlelerde Bat romanclar arasnda adlarn sayd roman yazarlarnn ounun realist olmas da bunu gsterir:
Namk Kemalin eviri eserlere bakarak kard sonu

fludur: ... romandan maksat,
gzern etmemiflse bile gzern imkn dhilinde olan bir
vakay, ahlk ve dt ve hissiyt ve ihtimlta mteallik
her trl tavsiltyle beraber
tasvir etmektir.
Avrupallar roman yolunu o derece ileri gtrmfllerdir ki bugn her mtemeddin

milletin lisannda ahlka hatta bir dereceye kadar maarife istifade olunacak binlerce hele ilerinde Walter Scott gibi, Charles Dickens gibi gibi, Victor Hgo gibi, Alexandre Dumas gibi meflhrin baz hikyeleri flu asr- medeniyete medr- mbahat
olan sr- muhalledden addolunmaktadr.
fiyn- ibrettir ki Victor Hgonun Les Misrables (Le-Mizerabl) unvanl hikyesi daha telif olunurken doksan lisana tercme edilmifl ve Franszca birka defa, birka flekilde tab olunduktan sonra bir de bycek kitaba resimli baslarak yalnz bu
neviden yz elli bin nsha satlmfltr. Bizde ise hikye ksm mahslt- edebiyyemizin en naks cihetidir. Lisnmzda lezzetle okunacak belki hikye bulunmaz. Elsine-i Garbiyyeden aldmz romanlar ekseriyet zre fena tercme olunmufl, sr-
milliyeden madd olan hikyeler ise ne kadar fena yazlmfl ise birka kat fena dflnlmfltr.
Namk Kemal, bizde yk ve roman yazacaklar iin Bat edebiyatn rnek olarak gsterir. Ayn yazsnda eski yklerimizi tabiata ve geree uymamas konusunda flyle elefltirir:
Bizim hikyeler tlsm ile define bulmak, bir yerde denize batp sonra mellifin hokkasndan kmak, h ile yanmak, klnk ile da yarmak gibi btn btn tabiat ve
hakikatin haricinde birer mevzua mstenid ve sret-i tasvir-i ahlk ve tavsl-i dt
ve teflrih-i hissiyt gibi flerit-i dbn kffesinden mahrum olduu iin, roman de-
il, kocakar masal nevindendir. Hsn Aflk ve Leyla ile Mecnn kabilinden olan
manzumeler de gerek mevzularna gerekse suret-i tahrirlerine nazaran deta birer
tasavvuf risalesidir. (Mukaddeme-i Cell)
ntibah nsznde ise bu iptidai tarif daha derinleflir:

Hikye yazmakta bir vazife daha vardr; o da muhatab slh etmek veya elendirmek iin mnasebetli mnasebetsiz akla ne gelirse sylemek tarz- kudem-pesendnesini terk ile tabiat- befleriyenin tahliline alflmaktr. Vicdan- beflerdeki
seriri kalbin en gizli kflelerine nazar taalluk etmedike bulmak muhaldir. nsan
kalbinin srlar bilinmedike, bir adama sylenen szleri tesir ettirmek ise btn ihtimal dflndadr. nk fikir, her ne tasavvur ederse, bir kere, zihninde saklad
fleylere ve gnlndeki duygulara tatbik eder. Benzerse kabul eder, benzemezse kabul
etmez. Bir iki yzyldan beri, bilhassa zamanmzda Avrupallar kalbin hallerini incelemede ok stn bir baflar gstererek, gerek tiyatro, gerek hikyeyi edebiyatn en
byk ksmlar srasna soktular.
A. H. Tanpnarn da ifade ettii gibi, bu edebiyat- sahiha taraftar, edebiyatta bir esas gibi grd elendirmek ve faydalandrmak gayelerini brakmamakla
beraber psikolojik dikkati bu sanatn esas olarak alr.
Namk Kemal, biri ntibah, dieri Cezmi olmak zere iki roman kaleme almfltr. Konusunu sade tuttuunu syledii ntibahla roman trnde bir rnek ortaya
koymak istemifltir. Eserin ad Son Piflmanlk iken sansr tarafndan ntibaha evrilerek 1876da yaymlanmasna izin verilmifltir. Bat roman tekniiyle yazlmas,
realist tasvirlere ve meknlara yer verilmesi, psikolojik zmlemelere gidilmesi
bakmndan Trk edebiyatnn ilk edeb roman olarak deerlendirilen ntibah, konusunu sosyal hayattan alr. Romantik ekole bal kalnarak yazlan eserde klasik
edebiyat geleneinden gelen unsurlara da rastlanr. Mehmet Kaplann ifade ettii
gibi, ntibah aflk, kskanlk, intikam duygularn iflleyen psikolojik bir eserdir. Bu
duygular eski edebiyatta da vardr. Fakat Namk Kemal onlar eskiler gibi hayller,
semboller ve alegorilerden ok, Batl romanclara has bir tarzda, tasvir ve tahlil
metodu ile ortaya koyar.
Kasidelerin nesip blmn hatrlatan genifl bahar tasvirlerinden sonra girilen
olay rgsnde yaflanan hayata uzak, zenle yetifltirilmifl bir gencin ilk grflte uygunsuz bir kadna gnln kaptrmas ve bu gencin cariyesinin gence olan tek tarafl aflk etrafnda flekillenen dramatik yap sergilenir. Romann baflkiflisi Ali Bey,
uygunsuz hayat srdren Mehpeykere olan aflknn etkisi altnda btn hayatn
mahveder; mal varlnn nemli bir ksmn onun urunda harcar, annesinin lmne yol aar, sonunda kendisine karfl dzenlenen suikasttan zor kurtulur. Bu
arada kendisine temiz bir aflk duygusuyla balanan cariyesi Dilaflupun Ali Beyin
yerine kendisini feda etmesiyle karfllafllr. Kendisini glkle kurtararak durumu
gvenlik glerine haber veren Ali Bey, her fleyi anlamfltr. Ama son piflmanlk fayda etmemifltir. Roman, zenle yetifltirilen, hayat gereince tanmayan genlerin yaflama alannda ne gibi yanlfllar yapabileceklerini gstermeye ynelik mesaj taflr.
yi bir ailenin ocuu olan ve annesi tarafndan babasz bytlen Ali Bey, arkadafllarnn srar zerine yeni alan amlca tepesindeki gezinti yerine elenmeye gider. Orada Mehpeyker adnda uygunsuz hayat srdren gen bir kadnla karfllaflr. Gen ve tecrbesiz olan Ali Bey, bu kadna flk olur. Evini ve iflini ihmal
etmeye bafllar. Durumu anlayan annesi eve Dilaflup adnda gen ve gzel bir cariye alr. Olunun Dilaflupa balanarak Mehpeykerden kurtulmasn arzu etmekte-
89
90
ntibah, dnemin yaflanan

hayatna uygunluu, roman
kiflilerinin psikolojik
dnyasn yanstmadaki
baflars ve edeb dil
kullanma abasyla Trk
edebiyatnn ilk edeb
roman olma zelliini
kazanmfltr.
Namk Kemalin ikinci

roman Cezmi, tarih roman
alannda yazlmfl ilk eser
olarak kabul edilir.
dir. Fakat Mehpeykere tutulan Ali Bey, gen ve gzel Dilaflupa ynelmez. Arkadafl tf Beyin amcas Mesut Efendi Mehpeykerin nasl biri olduu konusunda
onu uyarr. Mehpeykerin yaflad hayat tarzn renen Ali Bey, onu terk etmek
ister. Ancak, ona flk olan ve gururu incinen Mehpeyker, Ali Beyin peflini brakmaz. eflitli hilelerle onu tekrar elde etmeyi denerse de baflarl olamaz. Bunun
zerine Dilaflupu iftiralarla ypratarak onun satlmasn salar. ntikam almak iin
de Dilaflupu kendisi satn alr. Ali Beyi ldrtecek bir plan dzenler. Ali Beyi saf
ve temiz bir aflkla seven Dilaflup, hazrlanan suikast plann bir flekilde kendisine
haber verir. Onun klna girerek bekler. Dilaflupu Ali Bey sanan Mehpeykerin
adamlar onu ldrr. Bu arada suikasttan kurtularak kaan Ali Bey, olay gvenlik glerine haber verir. Mehpeykeri de ldrr. Bu arada Ali Beyin annesi de
lmfltr. Ali Bey, bylece annesini ve kendisini gerekten seven Dilaflupu kaybetmifl; kendisi de hapse dflmfltr. Her fleyi anlamfl, piflman olmufltur; ama son
piflmanlk fayda etmez. Hapishanede alt ay sonra kendisi de lr.
Dnemin yaflanan hayatna uygunluu, roman kiflilerinin psikolojik dnyasn
yanstmadaki baflars ve edeb dil kullanma abasyla Trk edebiyatnn ilk edeb
roman olma zelliini kazanan ntibah, baz problemleri de bnyesinde taflr. Hkim anlatcnn olaylar ve kiflileri aktarmada zaman zaman fazlaca znel tavr iine girdii grlr. Anlatcnn bakfl asndan yazarn ahlk hayat anlayfl kendisini gsterir. Kurmaca dnyann anlatcs roman kiflilerine kimi zaman mdahale
eder, onlara acr yahut onlardan birini okuyucuya ktler. zellikle romann canl karakteri Mehpeykerin gzelliiyle okuyucular zerinde etki uyandraca dflncesinden hareketle anlatc tarafndan olumsuz nitelemelerle o, gzden dflrlmeye alfllr. Ali Beyle Mehpeykerin karfllaflmasndan sonra kiflilerin iyiler ve
ktler olmak zere ikiye blnmesi dikkat eker. yiler Ali Beyin, ktler Mehpeykerin evresindedir. Meknn anlatmnn baflarl olduu sylenemez. Mekninsan iliflkisi zayf kalr. zellikle kasidelerin nesip blmnden alnmfl izlenimi
veren bahar tasvirinin romann baflnda ireti duruflu, ntibahn zayf taraflarndan
biridir. Ayrca edeb bir dil kurmaya alflrken yazarn yer yer adal ve sanatl bir
syleyifle gitmesi de romann elefltirilmesi gereken yanlarndan biridir.
Namk Kemalin tarih roman alannda yazlmfl ilk roman olarak kabul edilen
ikinci roman Cezmi (1880), iki cilt olarak planlanmfl, ancak, ikinci cildi yazlamamfltr. Cezmi, konusunu XVI. yzylda II. Selim devrinde bafllayp aralklarla yarm yz yl kadar devam eden Osmanl-ran savafllarndan alr. Yazarn 1877de Midilliye gittikten sonra kaleme ald romann birinci faslnn ilk alt blmnde,
16. yzyl Asya ve Avrupasnn genel siyasi panoramas izilir. Bilimsel bulufllarn,
coraf kefliflerin bu ktalar zerindeki etkisi, Osmanlnn deiflim ve geliflmeler
karflsndaki durumu dikkatlere sunulur. 16. yzylda dnyay, mparatorluk corafyasn ve siyasi koflullar okuyucuya tantmay amalayan, olay rgsyle dorudan ilgisi bulunmayan bu girifl blmnde yazar, son paragrafta sz romana
adn veren Cezmiye getirerek, niin byle bir kiflinin yksn anlatmak istediini aklar.
Romann tematik gc Cezmi ve dier ne kan roman kiflileri tarihten seilmifllerdir. Roman, idealize edilen Cezminin Trk-ran savaflnda gsterdii kahramanlklarla yine ayn savaflta tanflp dost olduu Adil Giray esaretten kurtarma abas zerine kurulmufltur. Abdullah Uman, romann olay rgsn flyle aktarr:
Cezmi, Osmanl - ran savafllarnda gsterdii kahramanlklarla zdemirolu
Osman Paflann dikkatini eker ve takdirini kazanr. Bu savafllar srasnda ayrca
Krm ordusu kumandan Kalgay dil Giray ve kardefli Gazi Girayla tanflarak dost-
luk kurar. Daha sonra savafllardan birinde ranllara esir dflen ve Kazvin Saraynda tutulan dil Girayla kendisine flk olan iki kadnn, flahn kars fiehriyr ile kz
kardefli Perihann, serveni dikkatlere sunulur.
dil Giray, hem gzel, hem de gerektiinde erkekler gibi savaflabilen bir hanm
olan Perihana flk olmufltur. ran, fiiilerin ynetimindedir. Perihan ise Snnidir. fiehriyr, eflitli entrikalarla dil Giray elde etmeye alflrken dil Giray ile Perihan ran
tahtn fiiilerin elinden kurtarmak iin planlar yapar. Bu plana gre randa gereklefltirilecek iktidar deifliklii ile dil Giray hkmdar olacak, bylece iktidar Snnilerin eline geecek, Osmanllarla srekli bir barfl yaplacaktr. Cezmi, bu plan gereklefltirmek zere rana arlr. rana gelen Cezmi byk tehlikelerle karfllaflmasna
ramen dil Girayla grflmeyi baflarr. Gerekli tedbirleri alarak hazrlklara giriflir.
Fakat, fiehriyr ile Vezir Mirza Sleyman durumdan haberdar olunca dil Girayla
Perihan ldrmek zere karfl bir plan yaparlar. atflma esnasnda fiehriyr ldrlr, dil Girayla Perihan da zerlerine gelen yzlerce kifliyle savaflarak lrler. Bu
srada yaralanan Cezmi, dil Girayla Perihan ayn mezara gmerek lkesine dner.
Namk Kemalin, bu eserinde ilk roman ntibaha gre roman tekniine daha
hkim olduu grlr. Fakat, ntibahta olduu gibi Cezmide de konuflmalarn ve
hareketin azl dikkat eker. Ayrca tasvirlerin znel ve abartl oluflu, psikolojik
zmlemelere gereince yer verilmemesi ve romantizmin etkisiyle olay rgsnn ackl bir sonla bitirilmesi eserin zayf kalan yanlardr. Tiyatro eserlerinde konuflulan dilden uzaklafllmamas gerektii fikrinde srar eden Namk Kemal, aksine
romanda kendisini slup oyunlarna kaptrr, hatta Cezmide bunun aflr rneklerini ortaya koyar.
Namk Kemal, Cezmiyi, tarihe 93 Harbi olarak geen 1877-1878 Osmanl-Rus
savafl srasnda yazmaya bafllamfl, sz konusu savafl takip eden yllarda yaymlamfltr. Bu savafl, Osmanlnn nemli toprak kaybna urad bir savafltr. Bat karflsnda moral gcn kfln de hzlandran 93 Harbi, yazarnn ttihad- slm
(slm birlii) dflncesine arlk vermesini getirmifltir. Celaleddin Harzemflah
oyunundan sonra daha gl olarak ttihad- slm fikri onun bu eserinde belirir.
Yazar, bu romann lkenin zor dneminde tarih bilinci ve kimlik oluflturucu bir
anlayfl erevesinde yazma yoluna gider.
Cezmi, romantik bir eserdir. Ahmet Hamdi Tanpnar, eserdeki romantik duyarl ve bakfl asn J. J. Rousseau ile Victor Hugoya balayarak aklar. Tanzimat sonras yeniliinin nemli ismi Namk Kemal, Cezmi ile gen yazarlara konularn seecekleri ufuk gstermifltir. Bu ufuk Trk tarihidir.
Namk Kemal, dier edeb trlerde olduu romanda da Trk edebiyatnn Bat
edebiyatn rnek alarak geliflmesi yolunda aba harcamfltr. Onun ntibah ve Cezmi adl romanlar yazldklar dnem ierisinde deerlendirildiinde ileri bir adm olduklar grlr. Bu romanlar, Trk romannn gelifliminde de rol oynamfl eserlerdir.
Trk romannn geliflim izgisinde birinci kufla temsil eden Ahmet Mithat
Efendi, genifl halk kitlesini ne alan poplist bir sanat anlayflyla hareket etmifltir.
fiemsettin Saminin Taaflfluk- Talat ve Fitnat romann da bu erevede daha ok
Mithat Efendinin romanlaryla birlikte dflnmek gerekir. Dnemin ne kan dier roman yazar Namk Kemal ise toplumun daha st kesimini hedef alan edeb
yn daha gl romanlar yazma yoluna gitmifltir. Ahmet Mithat Efendinin romanlar Hseyin Rahmi Grpnar ve II. Meflrutiyet sonras poplist romanclar hazrlarken Namk Kemalin gelifltirmeye alflt roman r baflta Halit Ziya
Uflaklgil olmak zere Servet-i Fnun romanclarn ve daha sonraki edeb yn
ne kan roman anlayfln hazrlayacaktr.
91
Tanzimat sonras yeniliinin

nemli ismi Namk Kemal,
Cezmi ile gen yazarlara
konularn seecekleri ufuk
gstermifltir. Bu ufuk Trk
tarihidir.
92
zet
N
AM A
N
A M A
Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda romann

douflu ve geliflimini tanmak.
Bu dnem roman ncelikle, Bat edebiyatndan
uyarlama tiplerle bir geifl dnemi yaflar. Daha
sonra yerli tipleri konu edinir. Bu tipler, genellikle kltr ve kimlik atflmalar iinde bilinsizce rpnan ve kaybolan kiflilerdir.
Tarih bilici ve kimlik oluflturucu bir anlayfl Namk Kemal ile geliflmeye bafllar. Bu dneme ait
tiplerin gerekilikten uzak, uyarlama ve biraz
da sera tipler olduunu syleyebiliriz.
Roman yazarlar ve onlarn eserlerinin zelliklerini tanmak.
lk dnem romanlarnda eski destan geleneinden kaynaklanan anlatma/ ykleme yntemi
arlkldr. Bu nedenle roman kahramanlar iradi bir tavr almaktan ok, nceden belirlenmifl
olaylarn iinde hareket ederler.
Olayn sentezleyici olduu bu roman yaps, derin ruh tahlilleri ve mekn insan iliflkisi zerinde
ok durmaz. Bunun iin Servet-i Fnun romanndaki Aflk- Memnuyu beklemek gerekecektir.
N
AM A
Romanlarn hangi konular ve nasl ifllediini

tartflmak.
Batllaflmann yanlfl anlafllmas, kadn haklar,
grc usul ile evlenme, batl itikatlar, klelik
tarihsel dnemlerden seilmifl olaylar ve ky yaflam gibi toplumsal sorunlar zerinde durulur.
Ancak kimlik sorunlar, tarih ve vatan bilinci pragmatist bir tarzda ifllenirken Mill Edebiyat Dnemini hazrlayacak temel parametrelerin (vatan ve
tarih bilinci, dil, kltr ve kimlik atflmalar vb.)
de bu dnemde ortaya ktn syleyebiliriz.
93
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ilk romanlar arasnda deildir?
a. Taaflfluk- Talat ve Fitnat
b. Mflahedat
c. Hasan Mellah
d. Bir Gerek Hikye
e. ntibah
6. Afladakilerden hangisi Tanzimat Dnemi Trk romannn konularndan biri deildir?

a. Hzl nfus artfl
b. Batllaflmann yanlfl anlafllmas
c. Grc usulyle evlilik
d. Klelik
e. Ky hayat
2. Trk romannda esaret konusu ilk defa hangi eserde ifllenmifltir?

a. Cezmi
b. Taaflfluk- Talat ve Fitnat
c. Hseyin Fellah
d. ntibah
e. Aflk- Memn
7. Namk Kemalin roman anlayfl ile ilgili ifadelerden

hangisi yanlfltr?
a. Roman, insann baflndan geen veya gemesi
ihtimali olan olaylar anlatr.
b. Roman, masaldan farkldr.
c. Roman, yalnzca insann baflndan geen olaylar anlatr.
d. Romanda az da olsa olaanstlklerle karfllafllr.
e. Romanda yazar her azna geleni sylememelidir.
3. Afladakilerden hangisi Ahmet Mithat Efendinin roman konularndan biri deildir?

a. Batllaflmann yanlfl anlafllmas
b. Tarih dnemler
c. Grc usulyle evlilik
d. Her ynyle Bat lkelerinin rnek alnmas
e. Eitim
4. Ahmet Mithat Efendi, Mflahedat adl eseriyle natralist romann hangi zelliine karfl kmfltr?
a. Hayal rn olmasna
b. Gereki olmasna
c. Hayatn olumsuz ve kt yanlarn yanstmasna
d. Psikolojik zmlemesine
e. Gemifl alar anlatmasna
5. Afladaki yazarlardan hangisi fenni roman yazmfltr?
a. fiemsettin Sami
c. Namk Kemal
d. Halit Ziya Uflaklgil
e. Ahmet Mithat Efendi
8. Afladakilerden hangisi ilk edeb roman afladakilerden hangisidir?

a. Cezmi
b. ntibah
c. Mflahedat
d. Felatun Bey ile Rkm Efendi
e. Taaflfluk- Talat ve Fitnat
9. Namk Kemal, hangi roman kahraman evresinde
idealist bir tipi canlandrr?
a. Cezmi
b. Mehpeyker
c. Ali Bey
d. Dilaflup
e. tf Bey
10. Tanzimat Dneminin birinci kuflandaki romanclarn eserleri ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
dorudur?
a. Dnemin toplumsal sorunlarn ele almamfllardr.
b. Romanlar Cumhuriyet Dnemine kadar afllamamfltr.
c. Bat romann model almfl, Trk edebiyatnn
birikiminden yararlanmamfllardr.
d. Toplumsal konulardan ok bireysel konular ifllemifllerdir.
e. Trk edebiyatna roman trn getirmifllerdir.
94
1. d

Cevdet Kudret (1977), Edebiyatmzda Hikye ve Roman I, Varlk Yaynlar, stanbul.
Kaplan, Mehmet (1972), ntibah Roman Hakknda Birka Sz, Namk Kemal, ntibah, Baflbakanlk Kltr
Msteflarl Kltr Yaynlar, stanbul.
Moran, Berna (2005), Trk Romanna Elefltirel Bir Bakfl I, letiflim Yaynlar, stanbul.
zn, Mustafa Nihat (1985), Trkede Roman, letiflim
Yaynlar, stanbul.
Parlatr, smail (1992), Tanzimat Edebiyatnda
klelik,Trk Tarih kurumu yaynlar, Ankara.
Uman, Abdullah (1993), Cezmi, TDV slam Ansiklopedisi, C. 7, s. 523-514.
Yazg, Kmil (1940), Ahmet Mithat Efendi Hayat ve
Htralar, Tan Matbaas, stanbul.
2. b
3. d
4. c
5. e
6. a
7. c
8. b
9. a
10. e
Yantnz doru deilse Batl Yolda lk Roman

Denemesi: Taaflfluk- Talat ve Fitnat blmne
baknz.
Yantnz doru deilse Batl Yolda lk Roman
Denemesi: Taaflfluk- Talat ve Fitnat blmne
baknz.
Yantnz doru deilse Gelenekle Yenilik Arasnda: Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar blmne baknz.
Yantnz doru deilse Trk Romannn Douflu ve lk rnleri blmne baknz.
Yantnz doru deilse Edeb Romann Yol
Acs: Namk Kemal ve Romanlar blmne
baknz.
baknz.
baknz.
Yantnz doru deilse niteyi yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
Bu konunun ifllendii pek ok eser bulunmaktadr. Bunlarn bafllcalarn flyle sralayabiliriz: Ahmet Mithatn
Esaret, lm Allahn Emri, Faik Bey ile Nuridil Hanmn Sergzeflti adl ykleri; Firkat, Dnyaya kinci
Gelifl, Hasan Mellah, Hseyin Fellah, Felatun Bey ile
Rkm Efendi adl romanlar; Namk Kemalin ntibah,
Sami Paflazade Sezainin Sergzeflt, Fatma Aliye Hanmn Muhadarat, Nabizade Nzmn Zehra adl romanlar, Sami Paflazade Sezainin Dn, Mihriban
adl ykleri. Konuyla ilgili genifl bilgiyi Prof. Dr. smail Parlatrn Tanzimat Edebiyatnda Klelik adl kitabnda bulabilirsiniz.

Tanzimat Donemi Turk Edebiyati-1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tanzimat Donemi Turk Edebiyati-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2313

TANZMAT DNEM TRK

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan.............. ...........

DNYADAK AYDINLANMACI SRE VE 19. YZYIL ............................

Osmanl Devletinde adafllaflma ......................................... 14

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 1 (1. Kuflak) .......34

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 2 ....................... 56

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1(1. Kuflak). 76

TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I

Bu niteyi tamamladktan sonra;

stanbulun fethi, deniz ve

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Akln byk bir deer olarak

19. yzyl, sistematik bir

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK,

Fatih Sultan Mehmet

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

DEfiEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VE

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

II. Mahmutun yapt en

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat

Aydnlanma sreci ile birlikte deiflen ve geliflen

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

5. Afladakilerden hangisi 19. yzyla ait bir zellik

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat

8. Afladakilerden hangisi Karlofa Antlaflmasnn en

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I

Bu niteyi tamamladktan sonra;

brahim Mteferrikann din

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

OKULLAR, EVRLER, GAZETELER

2. nite - Osmanl Devletinde adafllaflma

Mnif Paflann Volter,

Ahmet Vefik Paflann

Dede Korkut anlatlar,

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adafllaflma

1860ta Agh Efendinin

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Trke karfll dzenlemeler, sraya/yoluna koymalar, fliir ve nesir olarak

2. nite - Osmanl Devletinde adafllaflma

Osmanl aydnlar arasnda

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adafllaflma

Dzenleyici akln kld tedbir (denetleyici seicilik, etkin ynlendirme) ile

Comtea gre, bunalml

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Tanrnn mafiretinden de byk m gnehim

2. nite - Osmanl Devletinde adafllaflma

Namk Kemal, halkn

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Namk Kemal, topluma ve

Memleket bitti yine bitmedi hl sen ben

2. nite - Osmanl Devletinde adafllaflma