m

''M M

IU
r

oc
LU

LU

UJ
0

genel dizi: 54
bilgi: 11
kasm 1986

de yaynevi: de basm yayn datm ltd. ti. nuruosmaniye cad. atay apt. no: 5 k: 3 caalolu/istanbul
dizgi-bashu kent basmevi 528 08 15 kapak dzeni:
sadk karamustafa
cilt: dostlar mcellithanesi

SEROL TEBER

PARIS KOMNNDE
C YURTSEVER TRK

MEHMET, REAT VE
NUR BEYLER

m
DE YAYINEV

Qenel dizi: ^
bgi: i
kasm g86

d e yaynevi: de basm yayn datm ltd. ti. nuruosm aniye cad. atay apt. no: 5 k: 3 caalolu/istanbul
dizgi-basku kent basmevi 528 08 15 O kapak dzeni:
sadk karamustafa O
cilt: dostlar mcellithanesi

SEROL TEBER

PARS KOMNNDE
YURTSEVER TRK

MEHMET, REAT VE
NURt BEYLER

DE YAYINEV

 N S Z YERN E

S ed ird e a l y eil, dal d al B u rsa ipeklisi,

d u v a rd a m a vi b ir b a h e g ib i K ta h y a l in iler,
g m ib rik lerd e arap,
b a k r le n g er ler d e k za rm k u z u la r n a r tdi.
z k a rd ei M u sa y o k k ir iiy le b o u p
Y a n i bir a ltn le e n d e k a rd e k a n y la a p te s t a la ra k
e leb i S u lta n M e m e t ta h ta k m , h n k r idi.
e leb i h n k r idi a m m a
l O sm a n lk esin d e e s e n
bir ksrlk l, b ir l m t r k s r z g r idi.
K y l n n g z n u ru z e a m e t
a ln teri tm a r idi.
K rk tes tiler susuz,
su balarnd a b y k b u ra n s ip a h iler v a r idi.
Y olcu , y olla rd a to p ra k sz in sa n n
v e in sa n sz to p r a n fe r y a d n d u y a r idi.
V e yolla rn s o n u k a le ka p sn d a k lla r a k rd a r,
k p k l a tla r k i n e r ik e n
a rd a h e r lon ca k esm i k e n d i p ir in d e n m id i
ta ru m a r idi.
V elh a sl h n k r idi, tm a r idi r z g a r idi,
d h za r idi. ( . . . )

S M A V N E K A D IS I O LU BEDREDDN D E S T A N I* r isa le
m in d rd n c fo rm a sn n m a kin a ta sh ih lerin i s a b a h le y in
m a tb a a d a y a p tk ta n s o n r a e v e g elm i, b u d es ta n y a z m a k
iin k u lla n d m n o tla n , b ir h a p isa n e d e g e c e le r i d o ld u ru l
m u h tra d efte rim i g z d e n g e iriy o r d u m .
5

A rtk son form as da bask m a kin as altnd a g id ip g e lm e

y e balayan risalem e b ir k elim e bile il v e e d e m iy e c e im i
biliyordum . Fakat bana bir e y le r u n u ttu m g ib i g eliy o r d u .
Bana yle g eliyord u ki. tek b ir s a tr y a z ya zd m , fa k a t bu
satrn sonu na n okta k oym a sn u nu ttu m .
V akit ley e yaknd. afakla b e r a b e r a lk a la n m a a b a
layan lodos, ar b u lu tla rn st n e b o a n m a sy la d u ru l
mutu. ok g e m e d e n y a m u r da dindi. G k y z n n k a
ranl yol yol yarld. A r p e rd ele r i b ir d en b ir e d en bir
p en cere gibi h ava ald. V e ben . h a p isa n e g e c e le r in d e d ol
durulm u bir hatra d efte rin d e "D e s ta n 'm n son u n a k o y
m ay u n u ttu u m n o k ta y a ra y p d u r u r k e n S ley m a n iy e 'y i
grdm .
A lan le g n ein in altnd a S in a n n S ley m a n iy e si b u
lutlara yaslanm bir d a gibiyd i.
Evim in p e n ceresiy le S ley m a n iye' nin aras e n a a b ir saaittir. Fakat b en on u elim i u za tsa m d o k u n a c a k m m gibi
yaknd an g r yord u m . Bu. belki, S ley m a n iy e y i e n k k
girinti v e kn tsn a k a d a r e z b e r e , g z m ka pal bile g r e
bilm eye altm, iindi.
Rzgr, deniz, endam l in ce k e m e r le r i st n d e nasl d u r a
bildiine alan esk i bir ta k p r . " a r a m b a y s el a ld "
trks, b ir ya yln n k en a rn d a k i " o y a " , b t n b u n la r n a
sl v e ne ka d ar b ir C am i d e ilse, b t n bu n la rn C am i o l
m akla n e ka d ar a l k a la n y o k s a , b e n c e S ley m a n iy e d e y
le v e o ka dar C am i d eildir, m in a relerin d e b e v a k it eza n
oku n m asna v e h asrlarn a a ln v e d iz s r lm es in e ram en ,
S leym an iye'n in d e cam ilik le o k a d a r alkas y o k tu r.
S leym an iye. ben im iin, T rk H alk d eh sn n : er ia t v e
softa karan ln d an k u rtu lm u : h esa ba , m a d d ey e, h esapla
m addenin a h en g in e d a ya n a n e n m u a z za m v er im le rin d en
biridir. Sinan'n evi. m a d d en in v e a yd n l n m a bed id ir.
B en n e za m an Sinan'n S ley m a n iy e sin i h atrlasam , T rk
em ekisin in ya ra tcl n a o la n in a n cm a rta r. K en d im i fe
raha km hissed erim .
te bu s e fe r de, b y k b ir T rk h a lk h a r e k e ti iin y a zd 6

 m bir risalede u nu ttu um u sandm so n n o k ta y arar

ken, Sleym aniyem izi, biraz n ce ya a n yam u rla yk a n
m, aan gn ein altnda prl prl g r n ce aradm bir
den bire buldum. Ferahladm. B ulduum u hatra d efterim in
son sayfalarnda okudum . V e anladk ki, "S im avn e kads
o lu Bedreddin d estan" isimli risalem e, b elk i o n satrlk,
belki on sayfalk, bir zey l yazm ak m ecbu riyetin d eyim .
M evzuubahis risalem in sonu na "AHM EDN H KA YES* d i
ye bir fasl vardr. Bulduum v e htra d efterin d e o k u d u
um v e risalem e zey l olarak yazm ak m ecb u riyetin i d u yd u
um "n ok ta bana A h m et bu h ik a yeyi an la ttk ta n son ra
onunla yapm old uum uz bir konum adr.
Bu konum ay olduu gibi aaya geiriyoru m .
" Darda iseley en yam ura, ko u u n terli im en tosu n a v e
yirm i sek iz insanna A h m et h ikayesin i anlatp bitirm iti.
Ben: A h m et, dem itim , bana yle g eliy o r ki, s e n B ed red
din h areketind en biraz da milli b ir g u ru r d u yu yorsu n .
S esim e bir tu h af bir eda v e r e r e k syled i im b u c m len in
iinden, A hm et, "m illi g u ru r" terkib i bird en bire bir k a m
gibi eline alm, onu suratm a aklatm v e d em iti ki:
Evet, biraz da milli b ir g u r u r d u yu yoru m . T arih in de B ed
reddin h areketi gibi bir d esta n syliyebilm i h e r m illetin
uurlu proleteri bundan milli b ir g u ru r d uyar. E vet, B e d
reddin h areketi a yn zam an da ben im milli g u ru ru m d u r!
M illi gurur! S zlerd en rkm e! ki k elim en in y a n y a n a g eli
i sen i korku tm asn ( . .. ) ...son ra A h m et bird en b ire susm u ,
n efes alm v e yin e o m eh u r g l m seyiiyle:
Evet, dem iti, bizim m u h itim izd e d e B edreddini, B rkl c M u stafay, T orlak K em ali, on larn b a yra a ltn d a
d en A ydrd v e D eliorm an l k y l le ri ya ra ta b ild i i
iin, b en uurlu T rk p roleteri, milli b ir g u r u r d u y u y o ru m .
Milli bir g u ru r d u yu yoru m , n k i d e r e b e y lik ta rih in d e bile
bu m illetin e m ek i k tleleri (y a n i n fu su n u n 9/10-u) S akzl
Hum g em iciyi v e Y ah ud i esn a fn ka rd e b ile n b ir h a r e k e t
7

dourabilmi tir. nki unutmayn ki, "baka, milletleri ezen

bir millet hr olamaz." (...)
"Bana Ahmet:
Senden bir "Bedreddin destan" isteriz demiti.
Ben, benden istenenin ancak bir karalamasn becerebil
dim. Daha iyisini de yapmaa alacam. Fakat tpk be
nim gibi Ahmedin dostu, arkada kardei olduunu syliyenler, benden istenen sizden de istenendir.
Ahmed, Bedreddin hareketini btn azam etiyle tetkik eden
kaln ilim kitaplar, Karaburun ve Deliorman yiitlerini et
leri, kemikleri, kafalar ve yrekleriyle olduklar gibi diril
tecek ormanlar,
Ne ah edin dostlar, ne alayn.
Dn bugne
bugn yarma balayn,
diyen iirler, boyalan kahraman tablolar lazm ...
Nzm Hikmet

Nzm Hikmet

GENEL TARHSEL ANIMSATMA

nsanlk tarihinde, 1642-1789 a ra sn d a y e n i b ir n i

tel sram a gr lm . zellikle Bat A v r u p a lk e le
rinde, fe o d a l top lu m sa l iktisadi b iim len m elerd en , k a
pitalist top lu m sa l iktisadi b iim len m elere g e ilm e y e
ba lan m tr...
U zu n sreli fe o d a l top lu m sa l ik tisa di b iim le n m e
s reci iinde, y a v a d a olsa, retim g le r in in g e li
m esin de belli b ir c a n la n m a olm u . D n y a z e rin d e
ekim a lan lar v e ta rm sa l retim artm . ze llik le d o
k u m a v e m a d en cilik gelim i. M a tb a a g n l k y a a
m a girm i. P usula v e h a rita clk d e n iz ta m a c l n a
y e n i n itel b o y u tla r getirm itir.
T ek n ik g elim elere y n d e ola ra k , ze llik le t o p
lu m sal ibl m , el sa n a tla r y a y g n la m D o k u m a
clk, p ek o k e v d e tem el re tim in n e m li b ir b l
m n o lu tu rm a y a b a la m ... Bu k o u lla r d a m e ta p a ra d ola n m h zla n m . o k y e rd e , to p r a k r a n tn n
p a ra b iim in d e d e n m e si y a y g n la m . V e g id e r e k p a
zar, fe o d a l e k o n o m iy e e g e m e n o lm a y a b a la m tr ...
T ica retin gelim esi, b y k c o r a fi k e ifle r, m e ta p a ra ilik ilerin i d a h a d a etk ilem i. A rtk , lo n c a d z e n i
9

ve doal tarmsal ilikiler yeni iktisadi toplum sal g e

limelere yant veremez konum lara gelm ilerdir...
Bu sre iinde, kapitalizmin m anifaktr aam a
s giderek artan bir hz-devinim kazanm. Feodal saltc (mutlakiyeti) dzen, kendi varln zorlam ad
ya da feodal snfn karlarna u ygun d t sre
ce tm gelimeleri desteklemitir...
Ancak, bu gelimeler iinde, retim gleri, feodal
dzenle uzlamaz elikili konum lara girm eye bala
mlar. Pek ok blgede gl halk ayaklanm alar g
rlm. Burjuvazi bunlar desteklemi. Buna kar fe o
dal monari, varln koruyabilm ek iin, feod a l m ut
lakiyeti monari biiminde rgtlenm itir. M utlakiyetilik feodal devletin, feodal snf karlar ynnden
en yksek ve de en son dzeyde rg tlen m i bi
imini oluturmutur. Burada, feoda l toplum sal ikti
sadi biimlenme en st dzeyde bir politik m erkeziyet
ilie gitmi. Ancak, iinden kt toplum sal iktisa
di koullara gre zgn nitelikli ayrca lk la r g ster
mitir. Feodal mutlakiyetiliin iktisadi tem elini M er
kantilizm oluturmutur...
Merkantilizm, Bat Avrupa lkelerinde, kapitaliz
me gei dnemini simgelemitir. A n cak , M erk an ti
lizm, salt iktisadi ilikileri deil, bu n un la birlikte, si
yasal, yasal-hukuksal, askersel, sanatsal-estetik ideo
lojik niteiikleri ve deiim leri de birlikte ierm itir...
Hatta, bu sre iinde, felsefede v e k on u m a dilinde
pek ok kavramn deitii gr lm . n san larn a
lma 've yaam koullaryla birlikte d n celeri ve
konuma dilleri de yeniden biim len m itir...
*

10

ngilterede, 1640 yllarnda, yeni retim g leri

nin gelimesiyle eski retim ilikileri doal evrim ini
srdremez konum a gelmi. Ve, dnya tarihinde, y e
ni bir dnem in balangcn belirleyen ngiliz Burju
va Devrimi balamtr...
,
Burjuvazi ve Yeni Soylular ya d a Y eom an lar,
ayaklanan geni halk ynlaryla birlikte, krala ve
onun ardl Anglikan Kilisesine kar g l bir d ire
ni balatmlar. Kral uzun sredir kapal tuttuu
parlam entoyu am aya zorlamlar. Sonunda, kral, 1640
ynda parlam entoyu am. Ancak, ou nluun u n
feodallerden olutuu parlamento, yeni toplum sal g
lerin gereksinm elerine yant verem em i. K arklklar
yaygnlam. Kral, 1642 ylnda, burjuvazi ve Y eni
Soylular ile halk ynlarna kar sava am . Y e
ni burjuva snfn sim geleyen parlam ento ordusunun
bana Olivier Crom well gem i. Pek o k karlkl
savatan sonra, parlam ento ordusu, kraln ordusunu
yenmi. 30 O cak 1649 tarihinde kral aslm. B u rju va
zinin ve Yeni Soylular n gereksinm eleri d o ru ltu
sunda gerekli, hatta zorunlu nlem ler aln m aya ba
lanm tr... Ancak, bunlar, yoksul halk ynlarnn
sorunlarna h ibir biim de yant getirm em i. Halk,
yeniden ayaklanm . Fakat, bu kez karsnda, soy lu
lar ile anlam burjuva snfn bulm u. O rdu, b u rju
va sm fm m yannda yerini alm. Crom w ell, P rotectorat ad ile de anlan burjuva-m iliter b ir h k m et k u
rarak, burjuvazinin askersel diktatoryasn rg tlem i
tir.* Burada, gnm z dnyasnda d a son kerte g n * Bu konuda daha fazla ayrnt iin bkz. Weltgeschichte, VEB
1973, s. 360 ve sonras, Klenes Politisches Worterbuch, Di
etz Verlag 1978 s. 732
11

cel olan tarihsel bir tavrla, militarizm, burjuvazinin

karlar dorultusunda, bir yandan krall ve kili
seyi evcilletirirken, bir yandan da halk ynlarna,
saldrmaya balamtr... Cromwell hkm etinin bu
konumu, kapitalizmin, burjuva ynetim lerinin tarih
sel niteliklerini ortaya koymas ynnden ok re
ticidir. ..
*

**
Kapitalizmin ve burjuvazinin evrim i, Fransada
biraz daha ge balam ve biraz da h a deiik bir iv
me izmitir. Gne Tanns 14. Louis, h er trl mu
halefeti yasaklayp, m erkeziyeti devleti glendirmi,
Feodal salt dzeni doruk noktasna ulatrm. Dev
let btesi 2,5 Mrd. Livres ak verm i. Halk ayaklan
malar durmam. Merkantilist iktisadi toplum sal g
lerin istemleri oalm. Tekstil ve m etal sanayii ge
limi. Muhalefet artm. D evlet btesinin a 5
Mrd. Livrese ulam. Dzen zorlan m a ya balam.
Feodal soylular, ngiliz soylular gibi, ticaret ve sa
nayi yatrmlarna katlm ay yadsyp, elde ettikleri
toprak rantyla yaamlarn s rdrm eyi yelemiler...
lke apnda yaygn ayaklanm alarn g etirdii zor
lamalarn uzantsnda, kral, 1614d e kapatlp ve bir
daha da almas unutulan parlam en toyu, 5 Mays
1789da yeniden am. 17 H aziran 1789d a U lusal M ec
lis olumu. Kral, Ulusal M eclise v e bu n u savunan
Paris halkna kar saldrya g em ey e hazrlanm .
Buna kar, Paris de, Versaillesa k ar diren m e kara*
n alm... Ve Parisliler, erken da vran p, 14 Temm uz
1789da Bastili alp ve de ykp, d n y a tarihin e yeni
bir dnemin balang noktasn k oy m u la rd r...

Bu geliim sreci iinde, soylular, ngilterede ol

duu gibi, burjuvazinin yannda yerlerini almam
lar... Gen ve devrimci burjuvazi, byk kanlar akt
m ak pahasma kral, din adamlar, vb. gibi toplumsal
katmanlarn hemen hemen tmyle hesaplaarak y
netime gelmitir.^. Bu ynden, Fransz burjuvazisi,
ngiltereden ayr bir demokrat-liberal nitelie ula
mtr. Bugn de, Fransay ve Parisi belirleyen bu
niteliktir. Paris, Versaillesla, feodal soylularla btn
lemeden ynetimi eline geirmitir. Onun, saygnl
ve de gzellii biraz da buradan kaynaklanmaktadr...
Bu tarihsel geliim, Alm anyada ise tam tersi bir
evrim gstermi. Alman burjuvazisi, byk toprak sa
hipleri Junkerlerle btnleerek ynetimi paylam
lar... Hi kukusuz gnmzde bile sregelen kaba
Alman gericiliinin altnda bu olgunun byk pay
vardr...
Am erika Birleik Devletlerinde, kapitalizm, ken
disini birazck olsun dizginleyecek, evcilletirecek tm
toplumsal kltrel balardan yoksun bir ortamda,
bir anlamda, Franketaynn laboratuvannda bulmu.
Ve buna uygun bir ierik ve de biim de ortaya km
tr. ..
*
**
Osmanl Devletiyle olan ilikileri nedeniyle, ar
lk Rusyasnn evrim inin kim i sram a noktalarnn
anmsanmas bizler iin -ok daha nem lidir...
Rusyada, feodal salt dzen, 1640-1800 arasnda
tarihsel evrim inin doruk noktasna ulam. Ekonom i
sinin tem elini hemen hem en tm yle tarm n olutur
duu arlk Rusyasia kapitalizm , balangta d
13

uyruklu tccarlar ve yeni soylular zerinden girmeye

balamtr. Krsal kesirtlerde, kyllerin Kastor"
dedikleri ev manifaktr hzla yaygnlam. 1800 ya
larnda, arlk Rusyasnda 1000 kadar byk boy,
2000 dolaylarnda manifaktr biimi retim yapan
ilikte, toplam 200 bin dolaylarnda insann alt
saptanmtr.
Kapitalist manifaktr sanayii ilk kez, pamuklu
dokuma dalnda gelimi. Sermayenin younlamas
ve buna kout gndeliki ii kullanm artm. 1800lerin ilk yansnn ortalarnda, cretli ii says
45.000'den 430.000e ulamtr...
I. Petronun reform giriimleri srm. Nitelikli
igcne olan gereksinim nedeniyle, 1802-1809 ylla
rnda eitim renim reformu ile Rusyada hzl bir
niversiteleme hareketi balam. 1803de, toprak
alm-satm soylularn tekelinden karlm. Sermaye
sahipleri de toprak satm almaya ve tarmsal retimi
kapitalistletirmeye ynelmilerdir. Bu geliim koul
larnda, pek ok aristokrat-soylu, topraksz ve parasz
kalm. Ancak, olduka kltrl olan bu kesim, ar
lk Rusyasnn devrimci dem okrat birikim ine byk
katklarda bulunmutur...
1812-1815 Fransa-Napoleon savalarnn Rusyaya
etkisi ok ynl olmu. Fransz D evrim inin etkileri
Rusya ilerine kadar yaylm. A yn ca , dm ana kar
birlikte dayanma, yurtseverlik duygularn gelitir
mi, ulusal bilinci artrmtr...
Tm bu nesnel ve znel koullarn etkisinde, Rus
yada dn dnyasnda byk uyan balam. Ba
ta Pukin, Lermonov, Krylov, ukovski ve Gogol gibi
Rus yazumn, eletirel realizmin, yeryz leindeki
14

ncleri zgn rnlerini verm eye balam lardr...

Bunlar arasnda zellikle Pukin, Lerm onov ve Gogol,
ilerideki Eus devrim ci dem okrasi hareketlerinin ve a r
dndan gelecek yen i tarihsel sram alarn n cleri o l
mulardr. ..
1816-1818 yllarnda, devrim ci dem okrat nitelikli
Rusyay Kurtarm a Birlii ve Toplum sal Y ardm la
ma Birlii rgtlenmi. Buna kar da, 1823de M os
kovada Slav Birlii kurulmutur.
1825 yl Aralk aynda, burjuva demokratik dev-

rimini amalayan Dekabrist-Aralklar hareketi orta

ya km. Bu rgtn efsaneleen ad uzun yllar et
kinliini srdrmtr...
arlk Rusyas giderek Avrupa'nn jandarmal
n stlenmeyi amalam Feodal mutlakiyetilik do
ruk noktasna ulam. lke kesin bir polis-asker-brokrat despotizminin iine sokulmaya allmtr...
1826 ylnda ar, General Benckendorffu, 3. Blm
adl gizli polis rgtn rgtlemekle grevlendir
mitir. ..
Ancak, yine ayn yl feodal deimezi salt d
zenleri savunanlara kar nl Rus dnr Lobatevski Euklidci olmayan geometriyi nermi. Savlan
dn dnyasnda byk yanklar bulmutur.
1850-1861 arasnda Rusyadaki iktisadi ve siyasal
elikiler giderek artm. Toplumsal aynm, yoksul
luk doruk noktasma kmtr.
Ancak yine bu yllarda, giderek hzlanan toplum
sal devinimi daha ileri dzeylerde rgtlemeye al
an Herzen, Belinski, emievski gibi devrimci de
mokrat dnrler ortaya kmaya balamtr...
Bunlar bir yandan sac-gerici Slav Birliinin
savlarna kar karlarken, te yandan, Rus ky top-

luluu Mirlerin gereinden fazla idealize edilme

sinden kaynaklanan bir yanlsama ile topist bir sosyalizmi-toplumculuu savunmulardr...
Bu dnemde arlk Rusyasnda devrimci demok
rat bir intelejensiya olumu. Tm eksik yanlarna
karn, Herzen, Belinski, ernievski, Marx ncesi d
nrlerin doruk noktasm oluturmulardr.
1845-1848 yllarnda Petersburgda, M. W. Petraa,
Frourier-Proudhon eilimli devrimci bir grup rgt
lemi. Sonradan, gen yazar-ozan Dostoyevski de bir
sre burada alm ve sonra da tutuklanp, prangaya
vurulup, nce lm cezasna arptrlp, sonradan Si
biryaya srlmtr...
1848 Avrupa devrim hareketleri arlk Rusyas
n derinden etkilemi. Devrimci potansiyel daha da
kabarm...
1850-1870 arasnda N.I. Pirogws, ilk m odem cerra
hiyi kurarken; 1851-1879 yllarnda S.M. Solowjow, Es
ki Rusya Tarihi adl 29 ciltlik dev aratrmasn ya
ymlamaya balamtr...
1853-1854 Krm Sava, arlk Rusyasn yeniden
kartrm. Despotik dzenin geersizlii kantlanm.
Kapitalizmin gelimesi hzlanm. Snfsal ayrm art
m. Kentlerde burjuva-proleterya, kylerde feodalkle ilikileri ve elikileri tarihsel sram a deiimdnm noktalarna ulamlardr...
Yine bu sre iinde sermaye younlamas art
m. Bankacln desteiyle sermayenin krsal alan
lara yaylmaya balamas, hzl bir k y burjuvas olu
umunu koullamtr...
arlk Rusyasnda, 19 ubat 1861 tarihinde, nl
toprak reformu yaplm. 22,5 m ilyon kyl biimsel

de olsa klelikten kurtulmu. 34 milyon hektar toprak

datlm. Ancak, ilk gei dnemlerinde yeterli n
hazrlklar yaplmadan eski geleneksel ve grece g
venceli ilikilerinden de kopan milyonlarca kyl, b
yk bir yoksulluk ve hatta alk tehlikesiyle kar kar
ya kalm. Bunlarn byk bir ounluunun cret
li ii konumuna gelmesi mmkn olmam. Byk
toplumsal karklklar km. Kyl ayaklanmalar
olmu...
1861-1864 tarihlerinde Dekabrist-Aralklardan
sonra kurulan en devrimci hareketi temsil eden V a
tan ve zgrlk (Semlja i Volja) rgtlenmi. Bu ku
rulu, gerek ordu, gerek de memurlar arasnda geni
bir etkinlik alan salamtr...
1857-1867 arasnda Herzenin Londrada karmaya
balad an (Kolokal) adl nl dergi arlk Rus
yasnn en etkili yayn organ konumuna gelmitir...
arlk Rusyasnda burjuva reformlar birbirini
izlemi. 1863 niversite, 1864 hukuk, eitim-renim
ve de tm bunlan denetleyen sansr reformlar ya
plm. 1867de idari reformlarla, kent meclisleri (duma) kurulmu. 1874de, General D.A. Miljutins yne
timinde askersel reform yaplm. Zorunlu askerlik
sresi uzatlmtr.
Bu zaman dilimi iinde, Rus dn dnyasnda
evrensel boyutlu yaptlar retilmeye balanm.
1861-1901 arasnda nl fizyoloji uzman I.M. Setenow ilk kez beyin fizyolojisi zerindeki aratrma
larn srdrm ve koullu reflekslerin n alma
larna balam. 1865-1890 arasnda Rus yazn en gr
kemli rnlerini vermeye ynelmi. Gonarov, Turgenyev, Dostoyevski, Tolstoy, Kerasov, ehov, vb. bir
biri ardndan rnler vermilerdir...
17

1865-1895 arasnda burjuva toplumbilim gereksinmelerine uygun, tarih, hukuk, sosyoloji, eitim kitap
lar yazlmaya balanm.
1866 yl 4 Nisanuda, ar II. Alexandrea baar
sz suikast giriimi yaplm. Ardndan niversiteye
ve basna geni bir sansr konmu.
1867 ylnda Moskovada Slav Birlii kongresi top
lanm. Yine ayn yl nl bilgin Mendelejev, periyo
dik sistemi bulmutur...
1870'lerde yeni bir devrimci hareket yaygnlama
s gzlenmi. Burjuva demokratik devrimcilerinin,
Halkn Dostlan (Narodniki) rgtlenmesinin etkinlik
leri younlam...
Bu koullarda Lavron, Bakunin vb. gibi anarist
ler ortaya kmlardr. 1870 Martmda I. Entemasyonalin Rusya ubesi kurulmu, ayn yln Nisan ayn
da Lenin domutur...
*
Dou Despotizmi ya da Eski Dou Snfl Toplumlan adyla tanmlanan bir toplumsal iktisadi biimlen
me iinde varln korumaya ve srdrmeye alan,
ancak 4 bin yl kadar nceleri Hammurabi Yasalarn
da* ngrlen toprak-tanm ilikilerini eyhlislam
Ebussuud Efendinin** fetvalarnda yenileme abas
na giren Osmanl Devleti, dnya zerinde ne gideni
ve de ne gelmekte olan anlayamadan, baz yeni
* Klengel, H. Hammurapi von B obylon, und seine zeit VEB,
Verlag Berlin 1978. s. 122...
** Barkan, mer Ltfi: Trkiyede

Toprak Meselesi,

Eserleri 1. stanbul, 1980 s. 125 ve sonras...

18

Toplu

likler-reform lar ile bir tr yaara sava verm eye

almtr...
Osmanl Devleti gerekten hem kuruluunda ve
hem de yklnda ge kalm. Ve bu tarihsel srekli
ge kal olgusu, belli bir oranda gnm z Trkiyesi
nin de yazgsn belirleyici nitelikler ierm itir...
Ancak, Osmanl Devletinin her alandaki bu s
rekli ve neredeyse inatl ge kal, kapitalizmin 18.
ve 19. yy. iindeki teknik ve dnsel alanlardaki b
yk devrimsel nitelikle gelimesi karsnda olduka
hzl ve hatta zaman zaman trajik-alatsal bir
zlme srecine girmitir...
Daha 2. Viyana Kuatmas bozgunuyla tarihsel
ivme netlemi. Kk Kaynarca Antlamas, MsrMehmet Ali Paa karsndaki bozgunlar dizisi, ar
lk Rusyas ile yaplan Hnkar skelesi Antlamas ve
bunun ardndan gelen nl 1838 Osmanl-ngiliz T i
caret Antlamas, Osmanl Devletinin bu byk dou
despotizminin kapitalist toplumsal iktisadi biim len
me (form asyon) karsnda hemen hemen tmyle
teslim oluunun nemli geri saym a noktalarndan k i
milerini oluturmutur...
Tarihsel gelimelerin ilgin bir aamasnda, Os
manlI Padiah 3. Selim ve Fransa Kral 16. Louis m ek
tuplamaya, birbirlerinden bilgi-deney dei tokuu
yapmaya almlar. Ancak, Ne sann anlan, ne
M uham medin ezanlar tarihsel yazgy deitirmeye
yetmemi... Fakat 16. Louisnin tutucu-gerici olduu
iin halk tarafndan kafas kesilirken, 3. Selim, fazla
ilerici-yeniliki olduu savyla ulem a tarafndan bodurulm utur...
Birbirlerine pek yakn tarihlerde ortaya kan bu
iki farkl grnm l olgu bile, Fransz-Osmanl top
19

lumsal iktisadi biimlenmeleri arasndaki nitel fark

ll sergilemeye yeterli olabilir...
Osmanl Devletinin zlmesinin, kapitalist top
lumsal iktisadi biimlenmeler karsnda askersel ye
nik dlerinin yasal-adli-idari, vb. gibi ynlerde
onaylanmas, 3 Kasm 1839 tarihinde Byk Fransz
Devriminin nl nsan Haklan Bildirgesine yk
nerek hazrlanan Tanzimat Ferman ile ilan olunmu.
Tarihsel olarak belgelenmitir...
Tanzimat Ferman ile 3 Kasm 1839da, dnya ta
rihinde ilk kez bir dou despotu I. Abdlmecit ad
na Reit Paa tarihsel koullarn zorlamas dorul
tusunda, ancak gstermelik de olsa, kendi istemiyle,
lke iindeki insanlarn din, rk, mezhep ayrlklannm
gzetilmeyeceini, kleliin resmen kaldnlacan,
mal-can ve de bunlann tmnden nemli, ticaret g
venliinin kurulmas yolunda kendi kiisel haklar
nn kimilerinden feragat ettiini aklamtr...
Ancak, bu hak datm ilemi, almadan ok
"verme, balama, feragat etme biiminde oldu
undan, gnlk uygulamada, insanlann doal-toplumsal haklan olarak deil, despotun ba olarak i
lem grmtr...
Her eye karn, bu tarihsel nlem ler beklenen
yaran salamam. Tarihsel olarak kendisinden ok
daha ileri bir toplumsal iktisadi biimlenme ile at
an Dou Despotizmindeki toplumsal zlme drama
tik boyutlara uzanmtr... Bu koullarda, bir yandan
sanayi devriminin rnleri, lke iindeki yerli manifaktr sanayinin hemen hemen tmyle kylmas
na neden olurken, te yandan, tanm kesiminde t
mar dzeninin yerini iltizam ilikileri almaya ba
lamtr... ltizam dzeni, znde tefecilie dayal bir
20

ilikiler biimini ierdiinden tmara oranla daha

geri bir retimi koullam ve var olan dzeni daha
da yozlatrmtr...
Bu tarihsel geliim aamasnda, lke iindeki he
men hemen her trl retim tmyle kerken, tica
ret de yine tmyle yabanc uyruklularn ellerine ge
meye balamtr...
Bu tarihsel evrim dzenini, Trkiye ve Sorunlar
adl yazsnda tartan Engels, "Trkiyede ticareti kim
ynetiyor? sorusunu yine kendisi "herhalde Trkler
deil biiminde yantlamtr...*
*
Bugne dein, Trkiye-Osmanl tarihi zerine y a
plan incelemelerin byk bir ounluu, soruna ol
duka mekanik ve biraz da iktisadi eye fazla ar
lk vererek yaklamlardr...
Kukusuz, bu yoldan vazgeilemeyecek pek ok
yararl ve gerekli bilgi birikimi salanm, iktisadi top
lumsal biimlenmenin gz ard edilmeyecek bir bl
m grece aydnlanmtr...
Ancak giderek bunlar yetmez olmu. Olayn znel-sbjektif yann renmeye ynelik istemler ve de
gereksinimler artmtr.
Bugn, belki de en nemli gereksinmelerimizden
biri belki de birincisi. Osmanl Despotizm koullarn
da yaayan insanlarn kiiliklerinin boyutlar zerine
olan aratrmalarn eksikliidir...
* M arx-Engels: Dou Sorunu
Ankara, s. 40.

(Trkiye). Trke basm

1977,

21

Artk, salt teknik ve iktisadi yaplarn betimlen

mesi yetmemektedir. Binlerce yl Dou Despotizmi
-eski dou snfl toplumlan toplumsal-iktisadi bi
imlenmeleri iinde yaayan Trkiye insannn, klt
rel birikimlerinin kiiliklerinin ne boyutlara uzand
n aynntl renmek ok gncel bir zorunluluk ol
mutur...
Osmanl Devleti'nin ekonomisi, politikas, ideolo
jisi kadar, bu toplumsal biimlenmenin rettii insan
kiiliini tm boyutlaryla tanmlayan almalara
gereksinim var.
Din, sanat, yazn, estetik, kadn-erkek ilikileri,
ak, ahlak felsefe, sistematik dnce, dil, soyutlama,
kavramlatrma yeteneklerinin, vb. ne durumlarda
evrimleebildiini, tek cmlelik betimlemelerin te
sinde ayrntlaryla tartmann byk yararlan ola
bilir...
Bunlar, ilk bakta, herkesin ok iyi bildii ey
lermi gibi grnmelerine karn, ayrntl alma
lar, belki de tm beklenenlerden de daha trajik gr
nmler sergileyecektir... Belki de pek ok saygn
aratrmacnn bylesi almalar srekli ertelemele
rinin gizi burada yatmaktadr... Olaslkla ortaya
kacak plak gerek sanlandan ya da beklenenden
ok daha kyc tm varsaymlarn tesinde korkutu
cu olacaktr...
Ancak her eye karn bylesi aratrmalarn o
altlmas ve ne denli sarsc olursa olsun gereklerin
plak gzle grnr konumlara getirilmesi, bizlerin
ya da bizlerden sonra gelenlerin, gndem lerini daha
doru yapmalarna ve de daha az telefat-zayiat ver
melerine yardmc olabilir...
22

zetlersek, bugn, renmemizde dirimsel-hayati

gereksinim olan nokta, Osmanl Devletinden Trkiye
Cumhuriyetine, ka kilometre demiryolu, ka fabrika,
ka dnm ekime elverili toprak... vb.nin aktarl
dnn tesinde, nas bir kltrel birikim ve nasl bir
kiilik yapsnn kalddr...
*
**
Tanzimat Fermann izleyen birka on yllk ku
luka dneminden sonra Osmanl Devleti iinde az
sayda da olsa kimi yurtseverlerde o zamanlara dein
bir Dou Despotizm biimlenmesi iin tmyle yeni,
ileri ve demokratik dnceler ve hatta etkinlikler e
killenmeye balamtr...
*
**
Bugn, hi kukusuz, ilk devrimci demokrat Trk
dnr-yazar olarak inasiyi selamlamak olasdr...
inasi, kendine zgn nicel ve nitel boyutlar
iindeki Trkiye devrimci demokrat hareketlerinin
balatcs ve anahtar nderi olmutur. Trkiye dn
yaamnda balayan hemen hemen her trl yeni ge
lime ilk devinim gcn onun evresinden almtr...
inasi, ksa sreli, zorlu, yalnz ve giderek "kendi
iinde derinleen yaam boyunca, iinden kt ko
ullarn elverdii llerde, hep "ilk almalar yap
m. tik rnleri vermitir...
inasi, arkasnda devletin bulunmad, resmi ga
zete niteliinde olmayan, ilk zel gazeteyi karm,
ilk Trke szl yazm ya da yazmaya balam;
ilk yazl tiyatroyu retmi; ve belki de banlarn t
23

mnden nitelike ok daha nemli olarak geni halk

ynlarn uyandrmay amalam. Ve bunun da yo
lunun, ilk kez, anlalr, ar bir Trkeden getiini
savunup, dilin yalnlatrmasma almtr...
inasi, matbaalarda kullanlan harflerin saylar
n 500den 112 paraya indirmi. Dizgiyi kolaylatr
m. Ve Trkiyede, 12 yllk bir zaman dilimi iinde
matbaa saysnn 150 dolaylarna ulamasna nemli
katklarda bulunmutur.

inasi, o zamanlara dein ahlmalarmda Tanr

ya da Peygamber szn hemen hemen hi kullan
mayan, buna kar Reisicumhur kavramn ilk kez i
leyen yazar-dnr olmutur...
inasinin Tercman- Ahval gazetesine yazd
nsz bugn de gncelliini yitirmemitir...
Mademki bir heyet-i itimaiyyede (sosyal
toplulukta) yaayan halk bunca vezaif-i kanuniyye (kanuni vazifeler) ile mkelleftir, elbette kaalen
ve kalemen (szle ve kalemle) kendi vatannn
menafiine (karlarna) dair beyan- efkar etmeyi
(fikirlerini sylemeyi) cmle-i hkuk-u mktesebesinden (kazanlm haklarnn btnnden) addeyler (sayar). Eer u mddeaya (iddiaya) bir
sened-i msbit (ispatiayc senet) aranlacak olsa
marif (bilgi) kuvvetiyle zihni alm olan milet-i mtemeddinenin (medenilemi milletlerin)
yalnz politika gazetelerini gstermek kifayet ede
bilir.*

* Bu yaznn tm iin bkz. Hikmet Dizdarolu: inasi, Var

lk Yaynevi 1954, s. 72.

24

A.
J

j
^
\
-<

inasi ile Agh Efendi'nin Ekim 1860da karmaya baladklar

Uk zel gazete: TERCMAN-I AHVAL.

inasi, salt yeniyi retmekle kalm am , ayn 2a.

manda iinde bulunduu koullarn e lv erd i i lde
eskiyi, a dolmu dzeni yk m a ya ynoJmitir. r
nein. onun:
Senedi battal olur, battal olan d a va n n
dizesi, kendinden sonra gelen hem en h em en tm ay
dnlarn dilinde zdeyi niteliine dn m tr.
inasi'nin yaam yks z e r in e o k a z e y bilin
mektedir. Ancak,

Milletim nev*i beerdir, vatanm ru y -i zem in

dizelerini yazan inasi iin, y a k n la n h ep gzel ve
onurlu yaktrmalarda bu lu n m u la rd r... rnein,
pek ok aratrmac, bugne d e in kesin lik le kant
lanmad halde inasinin adnn K uleli O la y n a ka
rtn sylemi ve bundan k alka ra k K u leli O laynn
ilerici bir rgtlenme olarak ta n n m asn n gereklilii
ni nermitir... Dostlan, inasinin, 1848 tarihlerinde
Parisde olduunu ve ayak lan m alara k atld n , bari
katlar zerinde savatn a n la tm la rd r. Y azk ki,
bugn inasi'nin Paris'e gidiinin 1849 ta rih in d e ger
ekletii bilinmektedir... Y ine b a k a b ir yaktrm a
ya gre, inasi, Tercman- A h v a l g a ze te sin i karr
ken. Fuat Paa bunu A b d lazize g sterm i. V e Padi
ah inasi'yi dllendirmek iin, o n a 500 altn gn
dermi* Ancak inasi, "benim bu k a d a r p a ra ile g
rlecek iim yok" diye pa ra y k a b u l etm em i, geri
gndermitir... Kemali (N am k ) T r k iy e y e kazand
ranlarn banda inasi olm asna k a rn , o n u n srek
li olarak gereinden ok d o u lu k a lm a s nedeniyle,
ilikileri her zaman olduka m e s a fe li k a lm . Pariste
uzun sre birbirlerine co ra fi o la ra k o k y a k n bulun

malarna karn, ancak bir kez, o da Reat Beyln ara

clyla karlamlardr. Komal, inasi'nin cenazesi
ne bile gitmekten ekinmi. Ancak, her zaman, inasi'yo kar saygl davranmtr...
Kemal, Magosa'da srgnde, Kbnsl ozan N zm a
armaan ettii inasi'nin resminin arkasna, kendi el
yazs ile: "Yeni OsmanlIlarn Reisi, Kblei erbab ya
kn ve sadlhayat ve ehidlmemat inasi merhum.
Kemal" diye yazp imzalamtr...
inasi, Parisde kald sre boyunca, Yeni Osmanllardan salt, Reat, Nuri ve Mehmet beyler ile
iliki kurmutur. inasi, Parisde bulunduu 1867 y
lnda, nedeni kolay anlalmayan bir davranla, iki
gnlne stanbula gelmi ve kars Navikter Hanm boayp yeniden Parise dnmtr. A rkadala
r, bu davrannn gerekesi olarak, karsnn, Fuat
Paadan, inasinin stanbula getirilmesi iin dilek
e vermi olmasn gstermilerdir...
Mustafa Fazl Paa, ar hastalanmas zerine i
nasinin konann yaknndaki bir eve tanmasn ve
gittike bozulan salnn bakmnn burada yaplm a
sn istemi. inasi, burada ancak birka gn kalm.
V e salnn dzeldiini syleyip kendi evine dnm
ve birka gn sonra, orada, kendi yatanda lm
tr...
ok daha ilgin ve nemlisi inasi'yi Parisden
yakndan tanyan, Lord Byronun hekiminin olu, Fre
derick Milligenin yaktrmasna gre, inasi, Libya
zerinden askeri bir giriimde bulunm ak iin G aribaldiden yardm istemitir.*
* Berkes, N; Trkiye'de adalama, BUgi Yaynevi, 1973 s.
523.

vt'-vi te--.ekle kalmam, ya., ^

$*** S > ^ h * a kcuUnn *lv* ^ &5*
r-A"d* .C-v '
yasmaya ynesutir. < x

<-.<sV'-. ^

.. .....

$ ~ ' K _ J ,>iur. baal lan davam

M-'*' ^ .,n. A,:e.. hi.n-.e-n hemen i
^-deyi* r.ite^ i* dnmtr.
^ C '^ - i r e W ^ 0 rerine o>k a= ey Vu^.
...*:*hr. Ar.cak

v ic t im no'"* K ir d ir , vatanm, ruy-t remin

_= wv*. SSa** iv'n. > * * * h*P tfbti v,

b u lu n m u la r d a .

ra ^ fc .

xr ' . l^nrt-^c- *<** deu kesinlikle ka^.

^ '
-aasTain ;>d'.:nn Kuleli CSajas
v* * * kalkarak K uleli C*'.ay'a;r.
clarak tansnKiasmut perekitsg.
inasTnin. 1S4S tarihleri-**
v* ayakaiaaara kauidjan, bari ^ - % ^ S e sarsagtfu anlatm lardr. Y a a k ki.
".^ ; r.ir. Paris'e ^ diin in 1S49 tarihinde ^
^ j ^ :'C fir.mekJAir... Vine baka bir yakanca*

$ ? :. Terrman- A hval e t e s i n i skarj>

^ / f * : ' p . w s bunu Abdiaziz'e gsterm i. Ve PsufijJ h 'irisiV : vVilendirntek iin, ona 500 altn sraderr.':' Ancak inasi. benim bu kada r para ile $&
-'^cek ii: yok" diye paray k abul etmemi. ri
sSaderai?dr... Kemal*! iN am k' T rk iy e'ye kazanc.-nm 'arx balda inasi olmasna karn, onun srek
li cUrai gerecinden ok doulu kalm as nedeniyie.
ilikileri her ras-an olduka m esafeli kalm . P a ris
aur. sre birbirlerine coraf ola ra k ak yakn bulaa;;^ t . K--l

malarna karn. ancak bir kor. o da Rea Bey'in aradt&jy-a karlamlardr. K*mai. asfn ln oer.a ^ sne bile g in * k n ekin m i Ar.cak. her rarsan. inasi'yo kar saygl davraunr...
Kemal. Ma^osa'da srgnde. Kbrsl ocar. N.tar. i
&rr.aan estii inasi'nin ra m in in arkasna, kendi el
y a a s ile: 'Yeni O sm anhlann Reisi. Kblei erbab ya
kn ve sadhava: ve ehidlnena: inasi m erhum .
K em a' diye yazp im ralasutr...
inasi. FarsV.e kald sre boyunca. Y on: O s
manlIlardan sai:. Reat. Nuri ve M ehne: beyler e
iliki kurmusur. inasi. Farisde bulunduu I95T y
lnda, nedeni kolay anlalmayan br davranla, iki
gnlne stanbul'a gelmi ve kars Navikrer Hansm' boayp yeniden Paris'e dnm tr. A rkadala
r, bu davrannn gerekesi olarak, karsnn.. Fuat
Fsa'dan. inasi'nin stanbul'a getirilm esi iin dilek
e vermi olmasn sC>s;ermilerdir...
M ustafa Fani Paa, ar hasalanm as zerine inasinin konannn yaknndaki bir eve tanm asn ve
intke bozulan salnn bakm nn burada yaplm a
sn istemi. inasi. burada an cak birka gn kalm .
V e saUmn dzeldiini syleyip kendi evine dn m
ve birka run sonra, orada, kendi yalan da lm
tr...
ok daha ilgin ve nem lisi lnasi'yi P a r is d e a
yakndan tanyan. Lord B t m 'u n hekim inin oglu. Fre
derick Millijren'in yaktrmasna g re. inasi. Libya
zerinden askeri bir giriim de bu lu n m ak iin G a ri
baldi'd en yardm istemitir.*
Belies, N
533.

Trtoje de adalama. Bilgi Yaynevi 1973 s.

inasi, salt yeniyi retmekle kalm am , ayn za

manda iinde bulunduu koullarn elverdii lde
eskiyi, a dolmu dzeni ykm aya ynelmitir, r
nein, onun:
Senedi battal olur, battal olan davann
dizesi, kendinden sonra gelen hem en hem en tm ay
dnlarn dilinde zdeyi niteliine dnm tr.
inasinin yaamyks zerine o k az ey bilin
mektedir. Ancak,
Milletim nev-i beerdir, vatanm ru y -i zemin
dizelerini yazan inasi iin, yakn lar hep gzel ve
onurlu yaktrmalarda bulunm ulardr... rnein,
pek ok aratrmac, bugne d e in kesinlikle kant
lanmad halde inasinin adnn K uleli O layna kantn sylemi ve bundan kalkarak K uleli Olaynn
ilerici bir rgtlenme olarak tannm asnn gereklilii
ni nermitir... Dostlan, inasinin, 1848 tarihlerinde
Parisde olduunu ve ayaklanm alara katldm , bari
katlar zerinde savatn anlatm lardr. Yazk ki,
bugn inasinm Parise gidiinin 1849 tarihinde ger
ekletii bilinmektedir... Yine bak a b ir yaktrma
ya gre, inasi, Tercman- A h val gazetesini karr
ken, Fuat Paa bunu Abdlazize gsterm i. Ve Padi
ah inasiyi dllendirmek iin, on a 500 altn gn
dermi.* Ancak inasi, "benim bu k a d a r para ile g
rlecek iim yok diye paray k a b u l etmemi, geri
gndermitir... Kemali (Namk) T rk iy eye kazand
ranlarn banda inasi olm asna karn, onun srek
li olarak gereinden ok doulu kalm as nedeniyle,
ilikileri her zaman olduka m esafeli kalm . Pariste
uzun sre birbirlerine corafi ola ra k o k yakn bulun* a.g.y. s. 8
26

m alanna karn, ancak bir kez, o da Reat Beyin ara

clyla karlamlardr. Kemal, inasinin cenazesi
ne bile gitmekten ekinmi. Ancak, her zaman, inasiye kar saygl davranmtr...
Kemal, M agosada srgnde, K bnsl ozan N zm a
armaan ettii inasinin resminin arkasna, kendi el
yazs ile: Yeni Osmanllann Reisi, Kblei erbab y a
kn ve sadlhayat ve ehidlmemat inasi merhum.
Kemal diye yazp imzalamtr...
inasi, Parisde kald sre boyunca, Yeni Osmanllardan salt, Reat, Nuri ve M ehmet beyler ile
iliki kurmutur. inasi, Parisde bulunduu 1867 y
lnda, nedeni kolay anlalmayan bir davranla, iki
gnlne stanbula gelmi ve kars Navikter Hanm boayp yeniden Parise dnmtr. Arkadala
r, bu davrannn gerekesi olarak, karsnn, Fuat
Paadan, inasinin stanbula getirilmesi iin dilek
e vermi olmasn gstermilerdir...
M ustafa Fazl Paa, ar hastalanmas zerine inasinin konann yaknndaki bir eve tanmasn ve
gittike bozulan salnn bakmnn burada yaplm a
sn istemi. inasi, burada ancak birka gn kalm.
V e salnn dzeldiini syleyip kendi evine dnm
ve birka gn sonra, orada, kendi yatanda lm
tr. ..
ok daha ilgin ve nemlisi inasiyi Parisden
yakndan tanyan, Lord Byronun hekiminin olu, Fre
derick M illigenin yaktrmasna gre, inasi, Libya
zerinden askeri bir giriimde bulunmak iin G aribaldiden yardm istemitir.*
* Berkes, N; Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, 1973 s.
523.

27

Kukusuz bu tr rnekler daha da oaltlabilir

Ancak inasi ve onun kua, konutuklar dilde
"toplum, "topluluk, "vatan, "snf", "zgrlk", v t
gibi kavramlar bulamadklarndan, gncel sorunlar
n, duygularn, cokularn anlatamadan yitip gitmi,
lerdir...
Bu koullarda inasi, Nzmn;

nsansz batan bir gemi gibi

korkun yanhzln tayarak
her gn biraz daha indi dibe...
dizelerinde vurgulad gibi, giderek kendi iine ka
panmtr. ..
Ancak, tm bu abalar, ne T rkiyenin ne de i
nasinin tarihsel yazgsn byk llerde deitire
memi.

lk devrimci demokrat Osmanlnm, bugn ancak,

okul grevi ya da aratrma amacyla okunabilen air
Evlenmesi adl almasn yaymlamaya balad
1859-1860lardan, 3 bin yl kadar nce Homeros des
tanlarm yazm; 2500 yl kadar nce Grek dnr
leri, sanatkrlar lmsz yaptlarn retmiler. 1300
yllarnda Dante, Tanrsal Komedyay yazm; Leo
nardo (1452-1517) yaad tarihsel zaman dilimi iin
de, yazlmas-izilmesi olas her bir eyi yapm-, 1859
ylnda Darwin, Trlerin Kkenini, Marx Ekonomi
Politiin Eletirisini yazmtr. Shakespeare, Balzac
oktan lmler, Dostoyevski, Yoksullar yazm, Beliskinin vglerini kazanm. Su ve Cezay retme
srecine girmi; Gonarov, 1857de Oblom ovu yazm;
1860da emievski tutuklanm ve hemen Nasl Yapmaly kurmaya balamtr...
28

YEN OSMANLI CEMYETNN

RGTLEN

Dou despotik biim lenm esi iin d e ortaya kma

ya balayan gen Trkiye bu rju va h areketin in aydn
kadrolan 1860 yllarndan son ra T erc m e O d a la n nda,
Tasvir-i Efkr, Courrier d orient, vb. g ib i y a y n organ
larnn evresinde younlam aya balam . V e Yeni
OsmanlIlar Cemiyetinin rgtlenii b y lesi bir biriki
min en nemli nitel sram a n ok talarn d an birin i olu
turmutur...
Yeni Osmanllar Cem iyetin in ilk tem el hcresini
kuran Nuri ve Reat Beyler, d a h a o cu k lu k yalarn
dan itibaren birlikte bym ler. S o n r a yine birlik
te, Meclis-i Vl Tercme D airesin e g ir ipdevlet me
muru olmulardr.
Bu arada, Nuri ve Reat B ey ler, ilerid e Yeni Os
manlIlar hareketinin beyni v e en d e v r im c i demokrat
kiilii konumuna gelecek ola n M e h m e t B e y le tan
mlardr...
Mehmet Bey (Sar A h m et B ey za d e M eh m et) ok
gen yalarda Parise gitmi. S a la m b ir eitim gr
m. Yzyln sorunlarm y a k n d a n ta n m ve bun30

la n arkadalanna yanstmaya byk zen gsterm i

tir.
M ehmet Bey ile tantktan sonra, Reat ve Nuri
Beylerin tartma konularnn gerek ierii gerek b i
imi hemen hemen tmyle deim itir...
Bir sre sonra Nuri Bey, ileride Yeni O sm anllar
Cemiyetinin yazgsn ok ynl etkileyecek olan Sup
hi Paanm olu yetullah Bey ile tanm. Bylece
ilk ekirdek grup drt kii olmutur...
Bu sre iinde, stanbulun dier bir yresinde
yaayan Kemal Bey baka bir ynden evrim lem itir...
Leskofal Galib zerinden N efi ile zdeleecek
kadar Divan Edebiyatnn iine dalan Kemal Bey, 1862
ylnda gnlerden bir gn, 20 paraya satn ald inasinin lahisini okuduktan sonra tm yazgs de i
mitir. .. Namk Kemal, bu olay ilerideki yllarda y
le anlatmtr...
Hangi senede olduu h atm m da deildir. Fakat
zannm a gre yetmi sekiz sene-i h icriyesinde ola
cak, b ir ram azan gn kitap aram ak iin Sultan
Bayezt Cam ii avlusundaki sergilere girdim . Eli
me tlik yaz ile bir kt paras tututurdular.
Y irm i para istediler. Paray verdim , k d aldm .
stnde lahi nvann grdm . D ervi Y u n u s ila
hisi zannettim. Bununla beraber ok u m ay a b a
ladm. O ilahi ne idi? Bilir m isin ne id i?..., Fik
rim i edebiyat arkadalan m a anlatam adm , gittim
gazetesine muin oldu m ...
K untaym, ozanca syledii gibi, K em al Bey, b ir
sabah evinden divan airi km , ak am g a zeteci d n
31

mtr... Nuri, Reat, Mehmet, yetullah ve Ke^

beyler, 1865 ylnn Haziran ayn da bir cumartesi g$.
n, Yenikyde Ahmet Beyin yalsnda toplannu]ar
ve ertesi pazar gn Belgrad O rm a n la n na gidip top.
lantlanna yeni bir biim-nitelik v erm eyi kararlat,
mlar. Mirat gazetesi-dergisi sahibi R efik Bey bu ta
rihi toplantya altnc kii olarak p azar gn katlm. Ancak, bir sre sonra yakalan d koleradan kur
tulamayarak iki buuk ay k ad a r son ra lmtr..
Namk Kemal, Refik Beyin acsn m r boyunca y
reinde tam. Yazd m ektuplarda ok kereler bu
eski yoldan saygyla anm tr...
Osmanl Devletinin despotik yaps uzantsnda
toplant kukusuz gizli yaplm . ttifak- Hamiyyet
Yurtseverler Birlii adn alm. Fakat Yeni Osman
lIlar adyla tarihe gem itir...
Yeni Osmanllar Cemiyeti, talyan Carboneri giz
li kurulularnn rgtlenme yap s rnek alnarak
kurulmu...
Buna gre, zm salkm biim in de kurulacak ya
pnn her bir hcresinin yedi y ed en olum as karar
latrlm. Ancak, bu hcrelerde, h e r alt kiiyi r
gtleyen yedinci yenin ba y a d a sekreter olmas
ve grece daha st dzeydeki g izli toplantlarn salt
bu balar arasnda yaplm as ngrlm tr...
Her yeye ve iinde y er a ld h crey e ayn birer
numara verilmi; ve ye, h em k en d i hem de hcre
numarasyla tanmlanmtr... rn ein , ilk alt ye
yi rgtleyen Nuri Bey 1. n u m a ra o la ra k belirlenmi.
Yeni Osmanllar Cemiyetine b irk a ay lk gecikmeyle
giren ve tm bu bilgileri ken disine b o rlu olduumuz
E. Tevfikin numaras 105 olm utur.
Yeni Osmanllar Cemiyeti, o ld u k a ksa bir zaman

dilimi iinde hzla rgtlenmi. ye says 245e ula

m. Bu tarihsel rgtlenmenin, son 35. yedilisinin
bama, 245 numara ile Kolaas Sleyman Efendi
(Paa) atanmtr...*
1867
yl Trkiye tarihinde son kerte nemli olay
larla dolu gemi. 7 Mart 1867 tarihinde Fransada,
Emile de Girardinin, Liberte gazetesinde, Trkiye li
beral burjuva hareketinin, Dou Despotizmine, Padi
ah Abdlazize ynelik ilk tamim bildirgesi M ustafa
Fazl Paa imzasyla yaymlanmtr... Ancak baz
aratrmaclar, o tarihlerde Parisde srgnde bulunan
Mustafa Fazl Paa imzal bu nl bildir genin-dilekenin Liberte gazetesinde yaymlanmasndan nce s
tanbulda bilindii, hatta Trkeye evrildiini syler
ler.
Aynca, tm ilerici grlerine, demokratik dn
celerine, yeteneklerine karn Mustafa Fazl Paamn
bylesi bir bildirgeyi-dilekeyi yazabilecek apta ol
mad yolunda ciddi kukular ileri srlmektedir...
Altndaki ak Mustafa Fazl Paa imzasna kar
n, Trkiye burjuva hareketinin bu ilk bildirgesini
yazann kim olduu sorunu tartmaldr ...
Berkesin kolay yadsmamayacak savm a gre, bu
bildirgeyi, Romen devrimci demokratlarndan, gazete
ci Gregory-Ganeca yazm, M ustafa Fazl Paa da
imzalamtr...
*
**
Trkiye burjuvazisinin M ustafa Fazl Paa im zal
bildirgesini Trkeye evirmek iin, Y eni Osm anllar
* Ebuzziya Tevfik, Yeni OsmanlIlar Tarihi, Gnmz Trkesine uygulayan emsettin Kutlu. stanbul 1973, s. 79...

33

Cemiyetinden bir grup yurtsever, stanbul'da V efaca

Ahmet Efendinin konanda toplanm lar... Bildirgeyi
Trkeletirmeye ilk kez Namk K em al balam. An
cak, biimi-slubu hemen anlalr olduundan, arka
dalar, Sadullah Beyin evirm esine k ara r vermiler
Sadullah Beyin evirisini, Ebuzziya T evfik yazya ge
irmi, Ahmet Efendinin olu A sm Bey de bunlar
tlik yazsyla baslabilecek biim de eczal kda,
geirmitir...
Bildirge, Mustafa Fazl P aan m stan bu lda kalan
arkadalarndan ve Yeni O sm anllarm yaknlarndan
Jean Pietrinin Courrier d O rient gazetesi araclyla
Cayyole adl bir Franszn tabasm as matbaasnda 18
sayfalk bir kitapk olarak 50.000 adet baslmtr...
Bu bildirgeyi, her trl olu m suzluu g z e alarak,
inasinin Tasvir-i Efkr gazetesi datclarndan Yu
nus Aa, yine inasinin arkadalarndan akir Efen
di Bayeztta kt Hac K adir Efendi, Rait Efendi,
Beyolundaki kitaplardan M a ca r g m en i Daniyel
Silaki, Tasvir-i Efkr bam rettibi R za Efendi, Rza
Efendinin kardei Rfat Efendi ve y in e tm bu tarih
sel bilgileri kendisine borlu old u u m u z Ebuzziya Tev
fik datmlardr...*
MUSTAFA FAZIL P A A N IN MEKTUBU**
(Hlen Pariste y a a m a k ta bulunan
devletl Fazl M u sta fa P aanm, padi
ah hazretlerine su n m u oldu u mek
tup - yaznn su retidir.)
* E. Tevfik s. 22-26.
** E. Tevfik, s. 27-43. T rkiye lib e r a l b u r ju v a z i h a re k e tin in ev
rimindeki tarihsel yeri, b e lg e se l n it e li i n e d e n iy le bu yaz
nn tmnn yaym la n m asn y a r a r l

g rd k -

Padiahlarn sarayna en g giren ey doruluk

tur. Onlarn evresini sarm bulunan kimseler, d o
ruluu kendilerinden bile saklarlar. nk, bunlar,
gzlerini olanca hrslan ile diktikleri hkm etme ve
hkmette bulunma lezzeti iinde ve bunun tam or
tasnda yaadklarndan, halkn ekmekte olduu tr
l skntlar, eziyetleri yine o halkn tem belliinin
sonucudur eklinde yorumlarlar. te yandan, bu tip
teki adamlara gre, devletlerin gten dmesi, za
yflam as ve gerilemesi tarihin ve tabiatn deim ez
kanunlar gereidir; bunun nne gem eye im kn
yoktur ve kadere boyun emek en tabii yoldur.
Birtakm aslsz ve sama hayallere saplanm akszn, doruluu grm ek iin, casaretli bir sadakat l
zmdr. Hele, doru olan bir padiaha anlatabilm ek
iin ok daha fazla cesaret ve sadakat gereklidir.
te bu eitten bir sadakat ben kulunuzdan h ib ir za
man eksik olmad. Bunu ispat iin, gerek siz padiah
hazretlerinin ve gerekse beni bu gurbet diyarn a s r
drm eye sebep olanlarn hafzalarna m racaat ed e
rim.
Geri, bu sadakatin ve siz padiah hazretlerine
kar ok belirgin olan iyi niyet ve ballm n, elle
tutulur, gzle grlr belgelerini gsterm ek, y a n i v a
tanmzn slahn, hatta daha dorusu yeniden c a n
landrlm asn elde ettirecek u ygun b ir g rev elim e
gem edi. A m a ne v a r ki, devletinizin y z n dek i rt
y kaldrp, bugnk idarenin ktlklerini ve h k
m etinizin y arala n n siz y ce padiahm za, h erk esten
nce, ben arzetm ek cesaretini gsterdim . B enim b t n

35

duygu V6 dncelerim sizin h izm etin izd e v e siz yararj olmaya dayaldr. G erek h k m d a rlk ahsiyetinize kar olan ballk v e iy in iy etlerim d en , gerekse
vatanma kar duyduum sev g id en d o la y grnr
de olsun ya da olmasn bizleri k u a tp av u cu n a al
m bulunan ktlkleri b ir k e n a rd a n sey retm ey e ar
tk tahammlm kalmad. Siz y c e p a d ia h m zn te
miz ve balayc kalbine k ar d e r in in a n cm sarsl
madan, ksacas, henz vakit g em e m i k e n , b ir are
bulup, kendimizi iinde b u lu n d u u m u z u k t du
rumdan kurtarmaklmz iin, o r ta la r d a olu p biten
lerden hibirini gizlem eden, size a n la tm a y gerek
bir yurttalk grevi saym aktaym .
evketl efendim; d evletin izdeki h ristiy a n uyru
un ortaya atp krkledikleri ih til l eserleri, asln
da, btnyle bizim d d m a n la rm zn fesatlarn
dan dora aktadr. Bununla birlikte, bu k on uda, im
diki hkmetin de byk k u su rla r bulunmaktadr.
Zira, bir zamanlar yaplm asnda h i b ir sa k n ca grl
meyen en masum hareketler bile, b u g n a rtk h er cins
yabanc asll uyruklulara bir zu l m v e gad irlik gibi
grnyor. AvrupalIlar za n n e d iy o rla r k i Trkiyede
zulm gren ve bel eken, h e r fr s a tta v e h er ekil
de hakarete uratlanlar, sadece, h ristiy a n asll mil
letlerdir. Halbuki durum h i de b y le d eildir. Mslmanlar ki yabanc d evletlerden h ib irisi onlan
korumay akllarna bile g etirm ezler b u n la r mslman olmayan teki m illetlerden o k d a h a fa z la ezilip
harap olmulardr.
Mslmanlar, bilindii gibi, m e r t e b ir sabr ve
tevekklle, bu ztraplan im diye k a d a r ekmilerdir.
AvrupalIlar ise bunun fark n d a b ile d e ild irler. Oysa
mslmanlar, devletin ve h k m etin d iz g in le rin i elin36

de tutan siz padiah hazretlerinin kanyla ayn kan

dan olduklar iin, tahtnza ve saltanatnza itaat ve
sevgi gstermeyi Kurann emirlerinden sayarlar.
Lkin, evketl efendim, izin verirseniz, size sy
leyeyim ki artk, mslman halknzda da fedakrlk
edecek hal ve tahamml kalmad. Y er yer ykselen
honutsuzluk sesleri her ne kadar susturulmak iste
niyorsa da, jne de, her taraftan iitiliyor. O halde,
bu durumda onlar da bu dereceye kadar mtisizlik
ve ktmserlie drmek hem sizin sllenize, hem
de kendilerine pek zararl olacaktr.

zellikle, sizin padiahlk anlaynza ve belki na

zrlarnzn da anlaylarna aykr den bir durum
gsterdii halde, bugnk devleti idare edis tarznn
ktlklerinden doan bir takm olumsuz gelimeler
vardr ki bunlar Trk soyundan gelenleri gittike yoz
latrmaktadr. Siz padiah hazretlerinin kudretiniz
ve geni bilginiz herkese kabul olunduu halde, e
itli zulmler ve ktlkler yznden millet bundan
yararlanamamaktadr. Yce Trk soyundan gelmi ol
makla iftihar eden baz sadk kullarnz, vatana kar
besledikleri derin sevgileri gerei bu milletin bylece zayflayp azalmakta bulunduunu grerek ok
hakl bir znt duymaktadrlar. Lkin, bunun en
belli bal sebeplerinden askerlik usulnn yolsuz
luu olduunu grdm halde, yine de, be en ok
korkutan husus bu deildir. Belki yakn bir zamanda
greceimiz gelecein kt gelimeleri konusunda be
ni en ok korkutan ey birok esir milletlerde ol
duu gibi Osmanllarda da belirtilerini gstermeye
balayan ahlk dknldr ki, bu her gn daha
fazla artmakta, derinlemekte ve yaylmaktadr.
evketl efendim; drt yz sene evvel, babalan37

mzm, dou Roma m paratorluunu orta d a n kaldra.

rak ve Konstantin'in btn d n y a y a ba k en t olarak
iln ettii nl beldeye ok b y k b ir an ve eref
le, hakl bir zaferle, gelip otu rarak, ta rih e bylesin0
anl fetihlere nail olm alar, sa d ece d in gayretinden
ileri gelmemitir. Belki, din g a y reti v e askerlikte^
stn cesaretleri onlarn m illi a h l k la rn n bir ^
gibi yansmasndan baka b ir e y d e ild i. Evet, onlar
kendilerini yneten m irlerine ve su b a yla rn a itaatli
idiler; lkin, bu itaat, ken dileri ta ra fn d a n , kendi is
tekleriyle belirlenmi ve k a b u l o lu n m u bir serbest
lik iinde ve zgrlk tem eline d a y a l old u u iin her
birinin kalbi ve akl alabildiine h r riy e t havas iindeydi. Bilemiyorum nasl g l v e m a ya d a n gelme
ve nasl yaratltan var olm a b ir y c e lik birlemi ve
bunlar onlarda kendiliklerinden b ir d z e n ortaya koy
mutu. te, bu dzendir k i o n la r n o k canl olan
ahlk ve karakterlerini m u n ta za m b ir h ale koyard,
Hasl fazilet ve olgunluk o n la rn k a lp lerin d e ve zi
hinlerinde yuva yapmt.
Asl bu kaynam h zy lad r k i o n la r ylesine b
yk bir devlet yapsna k ola y lk la sa h ip v e neticede
muzaffer oldular.

Geri, u dnyada iyi ahlk, milletlerin nazarn

da her zaman ve bal bana geerli bir kuvvet de
ildir; ktlkler de zaman zaman hkm ve ferman
larn yrtrse de, urasn unutmamaldr ki asl
ve esas olan birincisidir ve devletlerin onsuz ayakta
durabilmesi kabil deildir. nk u iyi ahlk deni
len ey, anlalan yalnz kendine zg bir ycelik ta
d iindir ki, o parldadka bir millet ykselip ge
liir; te yandan ktlkler arttka da o millet bel
sn bulur.

evketl efendim ; bizim m illetimizde iyi ahlkn

gnden gne bozulm as; ktle tenezzl etmeme,
namus, yurt ve iyilikseverliin gittike azalm as v a
tanlarn gerekten seven, sizin annzn artm asn ve
vatanm zn mutluluunu yrekten arzulayan kim se
ler iin, byk bir endie tekil etmektedir. Am a, bu
iyi ahlk bizim milletimizde nasl bozulm asn ki bu
m illetin fertleri de, yurttalar bulunan g a y r m slim milletlerin uradklar bellar birlikte ekm ekte
dirler. H er trl zulm lere ve hakszlklara ve d o ru
dan d oru ya sizin gzleyip izleyem eyeceiniz, kontrol
edem eyeceiniz kk m em urlarn keyiflerine gre
yrttkleri ilemlere, yersiz davranlara m aruz k a
lrlar. Tekrar edeyim: Bunlarn yaptklar, ettikleri si
zin tarafnzdan h ib ir zam an ren ilem ez... T rki
y ede bir kam uoyu, halkta ortak bir du yg u v e fik ir
birlii bulunm ad iin, birok kk m em urlar, y o l
suz tutum ve davranlarndan d ola y h ib ir zam an
sorum lu tutulm azlar. D urum byle olunca, b u eit
m em urlar istediklerini yapm aktan kim alkoyabilir.
O halde, yle bir ayrm yapalm : Sizin h alknz iki
ksmdr; bunlardan bir ksm zalim lerdir ki, h ib ir
en gelle karlam adan akllarna gelen zu lm y a p a r
lar. Bir ksm d a m azlumlar, yan i zu l m g ren lerd ir
ki daim a kt l kler altnda ezilirler. B irinci ksm dakiler sizin tam akta olduunuz b yk v e son su z g
ten yararlanarak, yapm am as gerek en h er eyi y a p
m aya cesaret ederler; kinci kszm dakiler bu za lim
lerin zulm leri altnda ezile ezile, ister istem ez, iy i
ahlktan uzaklarlar. nk, b u m azlum lar, o za
lim lerin istedikleri h er eyi y apm alarn artk k a n k
sam lardr. Eer, onlar sizin y ce katnza ikyet
etm eye kalkacak olsalar, ken dilerin e d erh a l si ve

edepsiz damgas vurulacaktr. te, en tabii ey

ikyet haklarn bile k u llan am am a yznden bum-,
nn ahlklarnda yava yava b ir zlm e balar; ^
zlme bir alaklktr ve siz padiah hazretleri <je
bilirsiniz ki bu alaklk gid e g id e korkakla dnr, dnme ve hkm verm e g c n tamamiyie
krletir.
Osmanl kan o kad ar gen lik, dinlik ve mertlie
sahiptir ki ahlk bylesine b ozu lm u olduu halde
bile yine de alkanlk, fedak rlk, yurt ve iyilikse
verlik, askerlik cesareti, l m den korkmama, souk
kanllk gibi hepsi Trk m illetine m ahsus olan ve her
eyden nce sosyal adalet k u rallarn bize sevdiren
merhamet ve temiz yreklilik vasflar hl ortadan
kalkmamtr. Ancak urasn unutmamaldr: Henz
ortadan kalkmam olan bu faziletler, bunca engel
ler ve zorluklar karsnda d a h a n e kad ar direnebilir?
Kyamete kadar bu byle k alab ilir m i? Padiahm, ma
lmun olsun ki bunlarn d a ortadan silinecei gn ar
tk bizim zlmemizin ve yok olm am zn nne ge
ecek hibir are bulunamaz.
Osmanl devletinde bulunan ge re k mslman, ge
rek mslman olmayan halkn ahlknn bylelikle
bozulmakta olduunu beyan ederken, onlarn yara
tltan tamakta olduklar derin ve ince zek g
lerine musallat olmaya balayan fenalklar da siz
padiah hazretlerinin katm a iletm eye kendimi mec
bur bulurum.
evketl efendim; bilindii g ib i bizim ecdadmz
Rumeliye ilk geldiklerinde ilim de v e kltrde daha o
kadar ilerlemi deillerdi. Lkin yle b ir sevgi, zihin
gc ve saduyuya sahiplerdi k bu, ancak ok sa
lam ve Kuvvetli olan ruhlarn m eyvesidir. Olaylar y*

leine kavrayan ve kararlarn hemen buna gre alan

bir akllan vard ki, bindikleri kheylanlarn nnden
durmadan kaan ince fikirli uluslarda bu stnlk
yoktu.
Eyvah ki saduyuya sahip vatandalar da imdi,
kendilerinin hibir teebbsne meydan vermeyen,
bana buyruk bir hkmetin mengenesi altnda ezi
lip kalyor. Sizin devletinizde Osmanl milleti, yara
tllarna aykr bulunduu halde, hatt Rumlardan
fazla idarede istikll yoluna yneldiler. Biz ki Trk
ulusuyuz; stanbulun eski Rumlar gibi yzden dirayetlilik gsterip, sonradan zgr devletin korunmas
na ve devamna aba gstermemek gibi eyler bizlerde bulunmamaldr. Biz yle bir ulusuz ki, dnyaya
bakp sadece duygu ve dncemizin geniliiyle ona
aar kalrz; yahut da aklmzn yatmad eyler karsmda yle sessiz duralarz. Bu sebeple, bugnk
devlet ynetimi bu haliyle daha bir sre devam edecek
olursa, Trk unsurlar iinde devleti ynetecek gte
ki adamlar bulmak gerekten pek zorlar. Bari, uy
ruumuz altnda bulunan milletler baz sebepler dolaysyle bizden daha iyi ve imtiyazl bir halde bu
lunsalar neyse... Lkin eyvah ki o da yle deildir.
Halbuki evketl padiahm-, gnmzde Osman
lI devletinin ynetimi belki dirayetli ve terbiyeli adam
larn elindedir, bu ynetim en namuslu, en sadk kim
seleri beklemektedir. Avrupada btn hkmetler ay
n zamanda halklarnn eitimiyle de meguldrler.
Bu konuda orta derecedeki devletler bile byk a
balar gsterirler. Buna bir misal olarak siz padiah
hazretlerine svireyi gsterebilirim. Bu memleketin
ahalisi iinde, okuma yazma bilmeyen tek bir adam
bile bulmak gtr. ngiltere devleti ki, kendisini ida

re etmekte olan hkm et, g e n i y e tk i v e im tiyazla

ru azar azar da olsa terk etm ek te g a y e t a r d a v r ^
d halde, u son yirm i b e y ld a n b u y a n a , halkma
onlar eitecek ve ie y a ra r h a le g e tir e c e k bilgiier ^
zandrmak konusunda b y k g a y r e t le r g sterdi,
yanm (o zamanki A lm a n y a ) S a d o v a m uharebesi^
kazannn en byk sebebi, P r u s y a h alk n n Avus.
turya halkndan daha bilgili olu u d u r. O halde, Av
rupa devletleri bu k adar fe d a k r lk la r gstererek iler.
lerlerken, biz niin old u u m u z y e r d e k alm aya, hatt
gerilemeye raz olalm ?
Padiahm; ya h ib ir ie y a r a m a k sz n ylece bom
bo kalp duracak, yahut da, o r a y a d e v a m a ancak be
on tembel ve hakir ocu k tan b a k a k im sen in rabet
etmeyecei, bir takm kalitesiz o k u lla n y e r y e r oalt
ma iinin lkenizde ilm i y a y m a y a y a r a r l b ir yol ol
duunu sanacak ve buna in a n a ca k m sn z?
Milletlerde dzen ve g v e n i s a la y a n v e teki b
tn dzenlerin anas ola n ey, sa d e ce h rriyettir ki,
onun yerini baka h ib ir ey alam a z. Esirlik altnda
bulunan bir millet ise .im kn y o k , e itim v e renime
iltifat etmez. Ne zam an b ir m illetin b t n haklan,
kendisini yneten devletin sa la m g a ra n tis i altnda
bulunursa, o millet, h er frsatta, iy iy i v e d o ru y u arar,
bilgi ve kltr sahibi olm a y a r a b e t gsterir. uras
ak bir gerektir ki cah illik v e esirli i kabullenmi,
bunlan kanksam m illetler h em a l a k h em de hain
olurlar.
Eyvah evketl efendim ; u i in d e bulunduumuz
dnemde bizdeki bel, sa dece iy i a h l k n km esi ve
yaratltan mevcut olan zek n n g erile m e si mesele
sinden de ibaret deildir. Biz, m illet o la ra k , b ir de yok
sulluk denilen o korkun bel ile k a r karyayz ve
42

b u n u n la d a u ram ak tayz. D evlet h zin esin in sk n

ts k a d e fa siz pa d ia h h azretlerin in g z n e a rp t
v e b y k z n t n ze y o l at. A sk erlerin v e m e m u r
la rn m a a la r v ak tin de v erilm ed i in d en d o la y k a
d e fa la r k ed erlen d in iz v e b u ked erin izi d e a k a b e
lirttiniz. D o u lkelerim izde, ay lk lar k en d ile rin i g e
in d irecek d ereced e olm a y a n m em urlar, ih tiy a la rn
ister istem ez h alkn srtndan k a ra ca k la r iin , bu
aylk larn yeterli b ir ora n d a v erilem em esin den d o la y
k a k e re le r siz p a dia h h azretlerin in y ce k a lb i z n
t yle dolm u tu r. Lkin, O sm an l dev letin in m a li sk n
tlar yle dikkatle g zd en g eirilecek olsa o k a
da r k ed er v e h ay ret v erecek l d e d eildir. Sonra,
sizin h k m etin iz o eit devletlerd en d ir ki m ev cu t
nfus, saylarn a ora n la d en g e bak m ndan, so n d e
rece k an aa tk a r bir ekilde geim lerin i s rd r rler.
D uru m b y le oldu u halde, h an gi seb eplerdir k i d e v
letim izi ezm ektedir? Bunun sebebi, h er eyden n ce,
v erg ilerin pek dzensiz bir biim de d e erlen d irilip
toplanm as; ikinci olarak d a halkn ok tem bel v e c a
hil olu u y z n den bu y oksu llu a saplanm b u lu n
m asdr in g ere i de udur ki ba k a devletlerin
halk ta ra fn dan pek h a fif gr n en y k leri bile sizin
ah alin izin k aldrm aya g leri kalm am tr.
Sanat, ticaret ve tarm g n den g n e ylesin e a z a l
m aktadr ki sanki m em leket halk n elere ih tiy ac b u
lu nduun u an lam aktan bile ciz kalm ve ih tiy a la
rn n elerle ve nasl g id erilebilecei d u y g u su n u k a y b e t
mi duru m dadr. Zira, ortalktaki u harapl, b itk in
lii g rd k leri halde t yleri bile k m lda m yor; iin de
bu lu n duklar perianlktan ku rtu lm ak iin en k k
bir teebbse bile l zu m grm yorlar.
evketl efendim ; buralarda, A vrupalIlar, bizim
43

hem milletimizden hem de m ezheplerim izden ikyet

etmekten bir an bile geri du rm u yorlar. Diyorlar fcj.
Trk milleti askerlikten baka h ib ir sanat ve mes
lek bilmez; onlarn devaml olarak k a d ere boyun ei,
leri bizlerin almamza bile en gel olm aktadr. Hal
buki bizim soyumuz da teki m illetler derecesindedir
ve onlardan hi de aa deildir. G eri, ecdadmz
kendilerini askerlik alanndaki g le ri v e kahraman
lklar ile tantm ve bu balan gtan y o la kmlar
sa da, bu tutum kendileri iin a n ca k o zam anlar iin
zorunlu ve yararl idi. O zam an n a rtla n bunu ge
rektiriyordu. Zaten, onlar, bu tu tu m larn d a yalnz da
deillerdi; kendilerinden nce a y n y olu denemi bu
lunan Franklar, Cormenleri ve A ra p la r taklit etmi
lerdi. Aslnda insanlarn kiilikleri ask eri hareketler
de de, sanatn eitli dallarnda d a ayn dr. Bundan
dolay yiitlikleri ve kahram anlklar ile tannm her
ulus, kendilerini savamaya zorla y a n sebepler orta
dan kalktktan, rahat kaldktan son ra, pekla, tarm
ve sanata ynelebilirler. Fransa v e n giltere halk bu
na en gzel iki rnektir. Bizim d in i inanlarm z da
Tannnm ezeli iradesine boyu n e m ek konusunda te
ki dinlerin inanlarndan fark l de ild ir. Hristiyanlk
taki gnah karmak inanc, k a d e re v e alnyazsna
yeterince inanp, tevekkl g sterm em izin ayndr. Ha
varilerden Patros, bir seferinde b ir v a a z srasnda:
nsan, o byk yaratc g c n elin de, b ir mleki
nin elindeki amur gibidir, dem itir. te bu inan
bile hristiyanlan yine de p a ra k a za n m a k , zengin olup
rahat yaamak iin, inanlm az d ere ce d e , zihin yor
maktan ve almaktan geri k oy m a m tr. Bu alanda
bizim onlan taklit etm emiz a k lc m en zorunlu bir
sonucu olmak gerekir.
44

Milletimizi baka milletler gibi alkan, ilme ve

sanata ynelmi olmaktan alkoyan sebep, sadece m l
ki idare' tarznzdaki dzensizlik ve yetersizliktir. Eer
bir insan, herhangi bir yerde, yine kendisi gibi insan
olan cinsdalann hor gryor, on lan hakaretle kar
lyorsa, o insann, dnyann eitli rnlerinden ge
rei gibi yararlanm aya hakk olmamaldr. Herhangi
bir lkede zulm ve zalimlik ortalkta kol geziyorsa
ve bir kimse byle bir yerde kendi aln teriyle k a
zand eylerden kendisinin hibir ekilde istifade
edem eyeceine kanaat getirmise, gayet tabidir ki a
lma hevesini btnyle yitirir.
te, 1789 senesinde patlak veren ihtillden nce
Fransad a durum tamamyla byleydi. u gzel Fran
sa ki, siz bugn onu hayranlkla seyredersiniz ve ben
de ayn hayranlkla doluyum; evet ite bu Fransa, her
trl artlar ve mnasebetler bakmndan dnyada
birinci olduu halde, o zamanlar, evresindeki sanat
ta ilerlemi milletlerden rnek almad. Geri, h k
mette sanayiin gelimesi iin btn glerini h ar
cayan n azrlan da vard, ancak, bunlarn a b a la n da
yeterince bir sonu vermedi. Belki baz km danm alar grld ama, halkta hrriyet olm ad iin, sa
nat aacnn dallan, beklenilen, m eyvelerini verem emedi. Eyaletlerin bazlannda insan olduu zorlukla
farkedilen bir kyl, orm anlarda gezinip sadece h a y
van postlar ile giyinirken, en basit ve gsterisiz bir
elbise kendisine vn verici niform alar gibi g z
krd. htillden otuz y nceki Fransa buydu. Fa
kat, milletin hrriyetini kazanm asndan otuz sene
sonra evet efendim, hesabm doru du r tam am
otuz sene sonra her ey birdenbire ve batan baa
45

deiti. Fransz milleti, h rriy e t sa yesin d e, dy

en alkan ve en zengin m ille tle rin d e n biri oId*nil!
Bunun sebebi udur ki: M ille tle r sadece
deil, maddeten de h rriyet sa y e s in d e yaayabil^,6,1
Haklarn korunmasnn b u lu n m a d yerlerde nih*1
ekmek de bulunmaz olu r; h r riy e t g ib i o da 0 ^ 5
sonunda mumla aranr h ale g elir.
6
evketli! efendim; h e r n e z a m a n b ir devlet
belirttiim znt v erici h ale g e lir s e v e bunm SqU
nucu olarak, m ayasnda bu lu n a n , z e k v e fazilet s
tnlkleri gnden g n e sa rslm a y a , y o k olmaya y2
tutarsa; halk byk b ir y o k s u llu k i in e dp, dev.
let hzinesinde de g id erilm esi g sk n tla r ba gs
terirse, o vatanda y a a ya n g a y r e tli k im seler ve dev
lete bal uyruklular sa d ece s la h a t isteiyle yet,
memelidirler. Bizde, im d iy e k a d a r, k a d efa slhat
vdolundu; hatt bir k sm y e r in e g e tirild i. Bunu bir
yana brakalm, u a n d a b e n d e n iz , size u satrlar
yazarken bile yeni slh at v d o lu n m u y o r mu? te,
bundan dolaydr ki biz, b ir d e r e c e d a h a ileri gidip,
bu yazmz resm en ve e n g in b ir s a y g ile sizin yce
katnza sunuyoruz.
evketl padiahm ; im d ik i id a r e ta rzn deitir
mek suretiyle devleti k u rta rn z. D a h a z g r kanunlar
ve dzenler ile saltanatnz s s le y e r e k , o n u bulundu
u kt durumdan selm ete k a r n z . L kin yle z
gr kanunlar ve d zen ler o ls u n ki, g e r e k , yaygn ve
gvenli bir nitelik tasn. G e r e k u y g u la n m a s sra
snda, gerekse zed elen m ed en v e d e itirilm ed en de
vam ettirilmesi kon usun da, ta m b i r g a r a n ti ile peki
tirilmi bulunsun.
Evet padiahm; b y le z g r v e s a la m b ir dzen,
mslmanlarn da, h ristiy a n la r n d a h e r t rl hak ve
46

grevlerini gven altna alm bulunacandan, A v ru

palIlarn hkim ve m ahkm arasnda gerekletiril
m esini im knsz zannettikleri dengeyi m utlaka g e r
ekletirecektir.
A h evketl efendim ; daha im diden g r r gibi
olu yoru m ki, sizin evrenizi sarm bulunan hainler
ve cah iller zgr dzen szn ne kadar k t m n
lara ekeceklerdir. Onlar: zgr dzen, padiahn
zgrl n ve sultanlk yetkisini elinden alp, on u
sadece bir let derecesine indirir. szyle Siz p a
diah hazretlerine ve btn m slm anlara, en sev
gili eyleri olan dinlerini ve elbiselerine k a d a r h er
trl detlerini terketm eye ve deitirm eye m ecbu r
klar. szlerini syleyerek halk aldatp k an drm aya
alacaklardr. Y a cahil ya da h ain olan bu k im sele
ri, h er kim lerse, siz hakaretle evrenizden kovu n uz.
H alknz da bunlarn fitnelerine kulak asm asnlar, a l
danm asnlar. zg r dzen denilen ey, n e sizin ne
de halkn za ra rn a olur; an cak kendi ba larn a b u y
ruk olan larn bu davranlarn snrlar. P adiahtan
an cak u h ali kaldrm olu r ki: Padiah on la ra a l
danm az v e fen a lk etm ez olur. zg r d zen m illetin
n am u su n a v e gelim esine ayk r d en h ib ir eyi
zorlam az; tersine fertlerin m aln m lk n g v e n a l
tna aldktan baka, kutsal olan d in i de koru r. n sa n
lar, iin d e y aadklar ortam da h u zu ra v e ra h a ta k a
v u tu rd u u gibi, kiinin ahsi zg rl n de g a r a n
ti altn a alr.
B unu b ir ba k a ada n d a ele alm ak gerek irse, z
g r d zen , ksa b ir za m an iinde, A v ru p a m ille tle riy
le ola n h er t rl ilikilerim izde de g elim e v e d z e l
m eler salar.
ev k etl efendim-, T rk iy ede y a b a n c m e m u r v e
47 '

grevlilerin bizim i ilerimize yaptklar m dahale

den dolay ne kadar byk zararlar grdm z
bilmeyen var m dr? Bunlar, belki binlerce defa, me
deniyet ve insanlk yoluna girm ekliim iz iin barp
armlardr. Ne var ki, aslnda, hem en h er seferin
de, bu uyarmalarn altnda sadece kendi m illet ve
menfaatlerinin yatt grlm tr. Bunun da h a da
kts, millet ve memleketlerinin m en faatleri bir ya
na, bu memleketlerinin fertleri iin d e y erli yersiz
basklara bavurmulardr. O halde, zg r dzen ka
bul edilip uygulanacak olursa, devletin tem eline yeni
bir g katlm olacandan, yabanclarn bu h er ii
m ize burun sokmalarndan da kurtulm u oluruz. Biz
zat, Osmanl devleti lkesinde her cins v e m ezhep
ten halkn koruyucusu olunca artk bakalarna sz
dmez.
Evet evketl efendim; devleti kurtarnz. nk
zaman acele etmeyi gerektiriyor. Ecdadm zn devleti
ni kurtarnz... ve kurtarnz. O devlet ki, bu n ca kan
lar ve gzyalar dklerek m eydana getirilm itir.
Geri, onun an ve erefi tarihe pek yksektir, fa
kat, imdiki hali esef verici ve zcdr. Bu halin
arl sizin kalbinize ne dereceye kada r arln
koyacaksa, dardaki bizleri de o derecede korku t
maktadr. Geri, memleket iindeki bu haraplk ve
knt belirtileri insan rktyorsa d a siz p a dia
hmz hazretlerinin herkese bilinen g l l ve ze
ks elbette bu n lan hayl olm aktan ku rtaracak ve
gerekletirecektir. H arekete getiiniz zam an, d
dmanlarn kkrtmasyle m em leket iinde kendini
gsterebilecek her trl ayaklanm ay ve direnm eyi
sizin yiite ve askerce cesaretiniz ve sahibi bu lu n
duunuz deerli ordu, derhal sindirebilir. Y aln z bu
48

ordu, galip geldii byle bir halka kar ekm ek ve

akl ve bunlardan sonra da kendilerinin zgrl
konusunda garanti verebilir mi? Geri siz, sizin lke
nizin baz blm lerine miras olmak arzusunda bu
lunan baz devletlere kar baz ufak tefek im tiyaz
la r verm ek suretiyle byk bir mcadelenin patlak
vermesini, belli bir zaman iin, erteleyebilirsiniz. A n
cak, bundan bizler ne kazanabiliriz? Bir sre sonra,
yeni bunalm lar geldiinde, mademki bugnknden
daha zayf, daha miskin ve daha harap bir halde b u
lunacaz; yle ise imdiden bu mcadelenin nn
almamz gerekir. Lkin, elimizde silh olarak deil.
Belki, etrafmzda, medeniyette ilerlemi olmann m
nevi askerleriyle korunur bir halde yola kmamz
icabeder. Eer, kendimizi ahlka akim ilkelerine da
yal olarak kalkndrrsak mutluluun yolunu bulm u
oluruz. Zaten, buna teebbs ettiimiz gn, baarnn
yarsn kazanm saylrz.
Padiahm; gem ekte olan her sene bizim zeri
m izden baz yabanc devletlerin yardm ve korum a
im knlarn biraz daha azaltyor, yaam a ve var olma
gcm z biraz daha zayflatyor. ngiltere devleti,
bize yardm etmek ve bizi korum ak iin bundan on iki
yl nce gsterdii gayreti ve iyiniyeti imdi gster
miyor. Avusturya devleti, Alm anya ile yapt sava
kaybettikten bu yana, artk gl bat devletleri
kategorisinden kp bir dou devleti derecesine indi
inden dolay, imdi Osmanl lkesindeki slav m il
letlerini okayp kkrtarak onlar kendine ekm ek
politikasn gtmektedir. Hasl, ok dikkatli olalm
ve artk kendim ize gelelim. Zira, halimizin en fen a
y eri urasdr ki on iki yl nce bize daha m sait g

rnen A vrupa kam uoyu, bu gn b t n yle a leyh im i

ze dnm eye yz tutmutur.
Siz padiah hazretleri, b ir kere olsun, l tu f ve
tenezzl gstererek Paris, Londra ve F loran sa g azete
lerine baksanz. O zam an greceksin iz ki, bizim d e v
let olarak varlm z koru m akta p ek b y k m en fa a t
te n bulunan bat m em leketlerinde, bu g n , bize, y a
kn da dp harap olacak bir dev let g z y le b a k y or
lar. Fransa, ngiltere ve talya devletlerin in h k m et
yneticileri, her sabah, yataklarndan kalktklarnda,
sizin devlet adam larnzn yapt ilere v e halkm zn
ektii dert ve bellara da ir olan h av ad islere g z
gezdirerek: Bu devletin dzelm esi artk m m k n d e
ildir, dzeltilm esi m m kn olm ayan b ir d evletse el
bette m ahvolur. A rtk bu devleti kendi h alin e b ra
kalm, varsn alnna yazlm bulunan k n t y e u
rasn. nk, on u bu kten k u rtarm an n h ib ir a
resi yoktur. diye birbirleriyle k on u u y or v e yaz
yorlar.
O
halde padiahm ; on larn keram et g sterircesin e
ortaya atm akta olduklar bu h aberleri b izler y a la n la
yalm, gl bir kalknm a v e gelim eyi n g r e n b ir
deiiklie ynelelim . Bu deiiklik sizin d n cen iz,
sizin gr n z ve sizin elinizle olsun. te yan dan ,
bize dm anlk beslem ekte olan bat k a m u oy u n u da
kendi tarafm za ekm eye gayret edelim ki, b u n la r
bize dm an ola ca k larn a dost olsunlar.
Fransaya, ngiltereye, A lm a n y a y a v e ta ly a ya
bizim n e soyca ne de d in ce z a y f bu lu n m ad m z,
soyu m u zun ve dinim izin bizi k t l e v e z a y fl a
zorlam adn ispatlayalm . O n la r bizi, iin d e b u lu n
d u u m u z z a y f du ru m da n d ola y ac a c ay p lyorla r,
bize hasta adam , l ad am d iy orlar; b iz k e n d ile rin e

canl oldu um uzu gsterelim. Benim size gsterm ek

istediim areler yeni icat edilmi, tehlikeli ve baka
yerlerde denenm em i eyler deildir. Y ce Tanrya
krler olsun ki, Trk milleti miskinlik ve tem bel
likten daim a n efret etmektedir. Tarihe bir gz gez
dirilecek olursa, vaktiyle, byle tehlikeli hallere d
m da h a baka milletlerin, o zaman alm olduklar
trl arelerin bulunduu grlr. Siz padiah h az
retleri, teki m illetleri kurtaran areleri kullanabilir
siniz.
evketl efendim ; byle tehlikeli dnem ler g eir
mi olanlar, u yeryznde, sadece sizin hkm ettii
niz h alk deildir. Bugn, A vru pada bile her trl
siyasetlerinde deiiklik ve slhat yapm aya m uhta
olan ba k a devletler de vardr. Bunu bir tarafa b ra
kalm , Fransa devletinin, size yukarda hli p r m e
alini arzetm itim . Fransan m o dnem deki bu kt
hali sadece sanayiinin yetersizliinden ve gelim em e
sinden deildir. D evlet hzinesi, her on senede bir defa,
iflsa gitm edik e m aa aklarnn kapatlm as m m
kn olam azd. Hatta, eitli zulm ler m em leketin her
ta ra fn da o k a d a r ilerlem iti ki, o gnlerde Fransa
padiah olan O n Beinci Louisye bir gn tannm
bir siyaset adam yle hitabetm ekten ekinm em i
tir:

Sizin hkm etinizde, kendisini, nazrlarnzn

in tikam pen esin den uzak kalacak k adar yksek za n
n eden tek b ir adam bu lu n am ayaca gibi, k c k
b ir k a sa b a d a ktiplik yapan basit b ir m em urun zu l
m n den k o ru n a ca k k ada r g ven iinde bu lu n an da
yoktur, dem itir.
Bu szden k arla ca k m n aktr: M em urlarn
51

zulm nden yakasm kurtarabilecek tek bir adam bile

olamaz.
Fransa devleti, o tarihlerde itibarm o kadar k ay
betm itir ki, hkm et hangi siyaseti izleyeceinden
ciz kalmt. Her gn yeni bir usul ve dzen tecr
be etm eye kalkyordu. Hasl Fransa, zellikle m e
hur -Y ed i Y d Sava*ndan sonra, deta nc snf
bir devlet derecesine inmiti. Durum byle iken, bu
devlet nasl oldu da birinci snf bir devlet haline g e l
di? Hem de btn bunlar birka sene iinde oldu.
htillden ksa bir sre sonra, btn A vru pa devlet
leri aleyhine birletikleri halde, yiit ve yurtsever
Fransz askerini m alp edem ediler. te Fransa'nn
ok ksa bir zaman iinde bu gc kazanm as k h n e
lemi idare dzenini deitirm esi sonucu m m kn
olabildi Geri, bu byk ve korkulu deiikliin m ey
dana gelii nice gzya ve nice kan dklm esine mal
olm utur ama, her eye ramen, olm utur. B ylesine
gzyalarnn ve kan la n n dklm esine sebep ise, g e
rekli slhatn vakit ve zam anyle yaplp, bir d erece
ye kadar ge kalnm bulunm asdr. Bu zam an, bugn
bizde de gem ektedir; hatta m slm an ve hristiyan
pek ok kim se vakit vakit- diy e barm aktadrlar.
Lkin, byle utanlacak ve ilk bakta aresiz g
rnecek bir durum dan dolay, sanki devleti yeni bir
kalba d k er gibi, yepyeni d zen lere bavurarak k u r
taran lke sadece Fransa deildir. V akta ki, kk
bir Sardun ya kral, byk bir talya krall fikrine
dt; am aca ulam ak iin ilk n ce asker toplam aya
balad. B unlardan daha evvel halkna gerekli z g r
l verdi. O g n den itibaren btn talyanlarn k alp
lerin de ve akllarn da h km n g eirm ey e balad.
Btn A vru pa , on u n tutum u ve davran n been ip
52

alklad. Tam zamannda zgrlk kelimesini orta

ya koym u olmas sayesinde, daha o kviik Sardun
ya kralnn lmnden nce, olu Victor Enanuol'in
devleti, lkeyi kat byteceini vo bana Avrupa'
nn hatr savlr talarndan birini giydirecoini a n
lamt.
Sizin ok yce dnce ve grnze ar/.edecek
daha pek ok ak seik rnekler bulunmaktadr. Me
sel, A vusturya devleti de, dille tarif edileno/, bir
knt derecesine inmi iken halka zgrlk vermek
ve gerekli slahat gerekletirmek suretiyle kendisini
bu durum dan kurtard. Hele, Prusya devloti ki, ilk i
neli tfekleri kullanmak sayesinde, geon yl Avus
turyaya kar byk bir zafer kazanmt. Yukarda
tafsiltn siz padiahmza arzettiim bu zafor, asln
da ineli tfein stnlnden fazla, o devlet ida
resinin kendi halkna vermi olduu zgrlk saye
sindedir. Hasl, iinde bulunduumuz, u on dokuzun
cu yzyld a hkmetlerin kuvveti, halka vordii z
grln derecesiyle orantldr. Sanrm bu hususta
size v erdiim inandrc misaller ve belgeler yeterlidir. imdi, btn dnyada gidi byle ken, btn bu
genel kurallardan Trkiye niin ayr ve uzak kalsn?
Tarihin ilk alarndan bugne kadar, nice nice e
siz ve gzel eserler m eydana getirmi bulunan Trk
soyu, teki m illetlerden daha m aadr? nsanln
genel m ayas ve karakteri ile Trklerinki arasnda bir
ayrlk g a y n lk m vardr? Huzur ve gven snrlan
iinde yaa m a k mmknken, ille bunun dna k
m aya bizi din im iz mi zorluyor?
A n cak, padiahm efendim, Siz hkm danm z
hazretleri benden ok daha iyi bilirsiniz ki din ve
m ezhep, an cak, insann manevi yapsna hkm edor

ve biz insanlara sadece ahretin nim etlerini vdeder.

Yani, unu dem ek isterim ki, milletlerin haklarn b e
lirleyen ve snrlayan din ve m ezhep deildir. Din,
sadece, ezeli gerek ler ve onlarn y a rg la n olarak k a l
mazsa, yani d nya ilerine de m dahale ederse, fa y
da yerine zarar getirir; herkesi telef eder, sonunda
kendisi de telef olur.
evketl efendim ; hristiyann ve m slm ann
baka baka d n ya anlay yoktur,- nk, adalet d e
nilen ey yeryznde yaln z bir tanedir ve tektir. P o
litika, devlet ynetim i dediim iz ey ise, sadece, g e r
ek adalettir.
Biz eski usullerim iz yznden telef oluyoruz. Bu
eski usuller, devletim izin zellikle m em u rla n n b o z
mu ve berbat etm itir. Bunlar, kendileri bozulduktan
sonra, oski usul bir kat daha bozup, bir kat d a h a
berbat etm ilerdir. Artk, bu usul terkedelim ve m ev
cut hkm eti koruyam adktan baka tersine ezip,
iyice harap eden, yllanm , eski k u ra lla n brakalm .
teki ada devletlerde yerlem i ve o n la n m u tlu
lua ulatrm yeni d zen lere bavuralm .
Baz eyaletlerim iz ki, devletim izin idare m erk e
zinden btnyle kopm u du ru m dadrlar. Bu ey a let
ler. n e din ve m ezhepe, ne de soy sop bakm ndan
bizden farkl deillerdir. O nlara tam an lam yle bir
serbest dzen geerli olsun d a biz bu k on u da niin
h l tereddt ed elim ? Sizin geni d evletin iz M sr, T u
nus, Eflk ve Budan (im diki R om a n ya ), Srbistan
gibi bu eit eyaletlerden d a h a m az d e e rlid ir? A sl
lkenizin halk bu eyaletler h alkn dan d a h a m d e
ersizdir, size sa d ak a tla n on larn k in den d a h a m a z
d r ? Padiahm ; siz h er eyden n ce h alk m zn sada-

Katine ve

iyiniyetlerine bavurunuz. Her eyalette,

yeleri serbest seimle i bana gelmi, byiik, birer
il m eclisi kurdurunuz. Bunlar kendi blgelerinde olan
biteni, noksanlar size iletsinler. Sizin babaca ve herkese yararl olacak fikir ve kararlarnz! oralarda uy
gulam aya yardm etsinler. Sizin zel ve kesin buyru
unuz ile bu m eclisler tarafndan stanbula zaman
zam an tem silciler gnderilsin. Halkn ihtiyalarn ve
olan bitenin gerek ynlerini acmasz olarak do
rudan doru ya , yani bizzat, huzurunuza karak, size
arzetsinler.
Bildiiniz gibi, vaktiyle deerli bir doktor: On ar
n kum ala ben bir namuslu adam yaparm. demi
ve bu sz atalar sz haline gelmitir.
evketl padiahm; siz de kudretli elinizde bulu
nan padiahlk haklarnzla, pekl alkan, akll ve
eli sanatlara yatkn uyruklara sahip olabilirsiniz, ol
mazsa bunu yoktan var edebilirsiniz. Onlar da hor
iyilii v e serbestlii sizden grp size daima mte
ekkir kalrlar, zulm ile soyulmazlar; sizin ve ken
dileri iin istekle alrlar. Eitim ve renim alann
da da kafalarn iletip aba harcarlar. Dedelerinin
sahip bulu n duklar yce deerleri ve faziletleri yeni
den elde etm eye gayret gsterip, hem kendilerini k
tlklerden korum aya, hem de gerektiinde si
zin tacnz tahtnz savunm aya canla bala alrlar.
Btn bu n lar iin dm anlarmzn karsna kp ya
galip gelirler y a da erefle canlann verirler.
Padiahm ; ben kulunuzun maksad, u bulundu
um ya b a n c lkeden Trkiye nin ihtiyalarna, ahlk
ve g elen ek lerin e u ygun bir slhat projesi
hatt ek
sik gedik de olsa hazrlam ak deildir, y le bir pro
jeyi ben kulun u zla birk a dostum elbirliiyle gerek55

letirmeye alyoruz; tam am ladktan son ra bunu

ok yce katnza sunacam.
Siz padiahmz da bilirsiniz k i b en kulunuz, j^.
di u bulunduum yerde, sizden n e b ir g re v ne de
herhangi bir ihsan isteinde deim dir. A k a belirt,
mek isterim ki benim maksadm, d ev letin izdek i mslman ve hristiyan halklarm , hem en hem en, az bir
liiyle, feryat ettikleri ktlkleri sizin saraynzn
eiinize kadar ulatrp h aber verm ektir. Ben kulu
nuz tek bana ve b ir kede y aln z ola ra k yaam ak
tan skldm. Hatt, deil mi k i u b u lu n d u u m yerden herhangi bir konuyu sizin katnza, dorudan
- doruya ve rahatlkla iletebiliyorum , u a n d a bir sr
gn olarak bulunmak bile o k a d a r zo ru m a gitm ez.
Her eyden nce, kendi y ce k a lb in ize bavuru
nuz. Bu uradm z tehlike ortasn da k en d in izin ne
kadar byk bir grevle yk m l bu h lunduunuzu
unutmaynz. zerinizdeki grev, o eit grev lerd en
dir ki, bunun yrtlebilm esi iin m u tla k a b ir sadu
yu gereklidir. Bunlar hazrlayp, d zen leyip , son ra da
uygulayacak olursanz tarihin sa y fa la rn d a kyamete
kadar srp gidecek, h ib ir zam an unu tu lm ayacak
bir eser brakm olursunuz.
evketl padiahm; T anrnn o b y k y a rg s siz
yce padiahm za ulu d edelerin izden b irin in oldu
u gibi bir devlet kurm ak im tiyazn b elk i bala
mad. Ne var ki bu kader yargsna, b ir d ev letin d
zelticisi, yeniletiricisi, yenilikisi olm a k g ib i zel bir
erefi saklad. Btn yurttalar, m sl m a n v e hristiyan, sizin uyruunuzu m ey dan a g e tire n b t n Osm anl halknn sesleri benim le b ir o la ra k sizi l
y k oldu un uz bu b yk g rev i g e r e k le tir m e y e da
v et ediyor. Bunu gerek letirdiiniz ta k d ird e sizin ad-

nz v e eseriniz, insanln daim a m innet ve kranla

hatrlayaca yce adlar arasnda ebediyete k adar
hayrla anlacaktr.
M ustafa Fazl
Bu arad a stanbul siyasal ortam ok gerginle
mi. A li S uavi Kastam onuya srlm...
R zn m e-i Ceride-i Havadis gazetesinin 20 M art
1867 tarihli b ir haberinde:
Erzurum vilayeti V ali M uavinlii Rtbe-i sniy e-i snf- e w e l- i m tem ziyi ile Tercem e-odas
hulafsm dan izzetl Kem al Beye tevcih buyrulm utur diye duyurulm u.
A y n gazetenin, 8 M ays 1867 tarihli saysnda,
K brs M utasarrfl M eclis-i V l zasndan
sadetl Z iya Beyefendi'ye tevcih buyurulm utur h aberi verilm itir...*
Y in e bu zam an dilim i iinde, Courrier d O rient g a
zetesi sahibi, K orsika kkenli Fransz Jean Pietri,
n em li b ir sorun zerinde konum ak iin b yk bir
olaslkla 13 N isan 1867 tarihinde, K em al ve Ziya
B eyleri yay n ev in e arm . Burada, M ustafa Fazl
Paan m yardm clarndan Sakakini kendilerini k ar
lam v e on lara, M ustafa Fazl Paanin gnderdii bi
m ektubu oku m u tu r...**
B u m ek tupta nerilenlerin Trkiye ve Y en i Os* Namk Kemal'in Mektuplar. Cilt 1. Trk Tarih Kurumu Ya
ynlan Ankara 1967, s. 84
** E. Tevfik. s. 62.
57

inanllarn tarihindeki nem i nedeniyle tmyle ak

tarm ay yararl grdk...
...M em leketim izin iine itildii tehlikeler hepi
m izce bilinm ektedir. Zaman ve olaylar bizlere ok
kutsal bir grev yklemitir. Bu grev, daha b s
btn vakit gem em iken, memleketimizi bu teh
likelerden kurtaracak bir takun barikatlar vcuda
getirm eye alm ak ve geleceim iz iin baan sa
lamaktr.
Sizler, mem leketim izin aydn fikirleriyle hakl bir
isim yapm iki deerli kalemsiniz. Y urtseverlii
niz, alkanlnz, bilginiz sizi ekem iyen ve bun
dan dolay gya birer mem urlukla sizleri
uzaklara srmek isteyen vatan ykclar tarafn
dan bile ister istemez kabul edilmi bulunm ak
tadr.
A lan son derece geni olan zgrlk davasnda
vatanm zn saadeti ve kurtuluu iin hizm et et
m enin tam zam andr. Sizleri bu hizm eti bir
likte yerine getirm ek zere Parise davet edi
yorum . Beslemekte olduunuz y ce ve tem iz d u y
gular ve yurtseverlik duygularnn gerei olarak,
um m aktaym ki bu davetim i kabul buyurursunuz.
Baka bir art niyete dayal bulunm adndan emin
olduum iin, serbeste unu belirtm ek isterim ki
faydal ve yararl grd n z daha baka d e er
li kalem sahiplerini ve ham iyetli insanlar da b u
ra d a rahatlkla gein direcek param vardr ve bu
p ara em rinize h azr beklem ektedir.*

* E. Tevfik, s. 62-63.

58

Trkiye dem okratik devrim tarihinde son derece

nemli bu m ektubun okunmasndan sonra, Kemal ve
Ziya Beyler, Sakakiniye olumlu yant vermiler. Ayr
ca, Ali Suavi ile A g h Efendinin de yurt dna bir
likte gtrlm esi kararlatrlm. A li Suavi, Kasta
monuda srgnde bulunduundan, onun getirilmesi
sorununu Jean Pietri stlenm i...
Kemal ve Z iya beyler, 17 Mays 1867 tarihinde,
gnn koullarna gre, olaanst gizlilik koullarn
da, ailelerine bile h aber verm eden, Fresine kumpanya
snn nl Bosfor gem isiyle stanbuldan ayrlm
lar. Ali Suavi ile A g h Efendi, ancak birka gnlk
bir gecikm eyle T rkiyeden ayrlabilmiler. Her iki
grup, talyan n M eine lim annda bulumular. Ve
oradan yollarn a devam edip, Parise gitmilerdir...
zellikle K em al ve Ziya beylerin yurtdna k
lar, ynetim i-S aray zor duruma sokmu. Bir Dou
Despotizmi biim lenm esinde belki de ilk kez yaa
nan bu olaym n em i balangta yeterince kavrana
mam. V e yin e belk i de bu nedenle, yaplan ilk res
mi aklam alarda traji-kom ik bir konuma girilmi
tir...
Tasvir-i E fkr gazetesinin 27 Mays 1867 tarihli
saysnda C eride-i H avdisden yaplan alntya g
re, Kem al ve Z iy a beylerin yurt dna klar res
mi olarak yle aklanm tr...
Kbrs M utasarrf ta y in buyrulmu olan Ziya
B eyefendi H azretleri, mukaddem ce orann b-u
havas ile im tiza edem ediinden, bu kerre istif-y m em u riyet ederek Serg-i umumuyi temaa
zm n n d a Parise azim et etmi ve Erzurum vilaye

ti Vali M uvinliine m em u riyeti icr b u y ^ j ^

zzetl Kemal Bey dahi m ahaU-i m ezk re gitmi
tir.- *
Trkiyeden ayrlm ak zoru n d a k alan N am k Ke
mal, babasna, byk bir olaslkla a y n gn, Trj
Tarih K urum u bunu 15.5.1867 tarihi o la ra k kabul et
m itir iki m ektup gnderm i g idiin i h a b e r vermi
ve nedenlerini aklam aya alm tr...
M avi bir kda yazld iin, M a vi M ektup 0ja.
rak da nlenen bu m ektuplarn ilkinde, N a m k Kemal,
babas M ustafa A sm Beye, T rk iy ed e n ayrl ve
Parise gidiini h aber verm ektedir.
V elinimet,
Bendeniz bu kerre h asb el-ik tiz P a rise hareket
ettim. Bu m uvakkat bireydir. H i teess f etme
yin. Ben gelin ceye k a d a r ev e b a k arsn z. Cmleye
selm: Pek aceleye geld i in d en b u k a d a r yazabil
dim. Bki du a..*

Kemal
D ier m ektubun da N am k K em al, b a b a sn a Pa
rise gidiinin n edenlerini d a h a a y rn tl o la ra k anlat
m aya alm tr...
V elin imetim, Sebeb-i h ayatm . P ed erim Efendim,
Prens H azretlerin in v e stan bu ld a m e v c d olan
erbb- h am iyetin v e b izza t k e n d im in v e vatan
ve devletin hayat Paris ic tim n d a b izim tara
fn galebesine v e bu itim a te k a r r r etm ez ise,

* Namk K em alin M ektuplar s. 87.

60

P ariste bizden birka adamn vcudne mtvakk f oldu u n dan ben, stanbuldan Parise mte
veccih en hareket ettim. nllh n-karib pek b
y k fe y z ile avdet edeceim de phe etmeyiniz.
Bu m ihn et srse srse iki yl sreceini sizin tebiratn zdan anlamtm; binenaleyh bu babta si
zin h i teessr etmeniz lzm gelmez. Zten Er
zu ru m a d a gitsem, bu herifler beni iki yla kadar
av d et ettirm ezlerdi. Ben, Ziya Bey, Aziz Paa bir
yere daldktan sonra, burada vkelaya kim ga
lebe edecek; beni kim getirecek? Ya, nezubillh
P arisd e h erifler Prensin hukukunu skata m u
v a ffa k olu rlar ise, o zaman benim hlim neye
v a rrd ? im di Z iya Bey benim le beraberdir; Hn
k a r g elecek . Prens gelecek, M ustafa Paa orada?
k im bilir orada neler zuhr eder. Elimizde vesit-i
g iib iy y et p e k mkemm eldir. Allah m u vaffak eyleye. H sl Allah, Peygam ber akna, benim bam
iin k ed er etm eyin ve sadet-i hlimi ister iseniz
g n l n z krlm asn. V kia veda edem ediim den
m teessifim; fakat ifrat teessrnz grdm
d en pek yldm ; yet mni olursunuz, ben de da
y a n a m a m diye cesaret edem edim. Vlidelerim in,
enitem in, H anm halam n eteklerinden perim;
N esim ey e selm ederim; Feride'nin gzlerinden
p e r im ... M m kin olur ise, benim azimetimi eve
h i b ildirm eyin . H ac (ya) ayr mektup yazdm . A h
b a b a sel m ed erim ... Baki dua... H er posta m ek
tu b u m u alrsnz. u n a buna gsterilm ek zere
a y r v e c a li b ir m ektup daha gnderdim ...*
K em al
* Nam k K e m a lin M ektuplar... s. 91-92.

61

Yeni Osmanllar Cemiyetinin, hibir zaman ay

rntl bir program, zellikle iktisadi-toplumsal he
defleri olmam. Buna kar, genel izgileriyle biimle
nen politik istemleri dorultusunda, bir kanunu-esasi
(Anayasa) ve padiah ile BabIlinin keyfi ynetim
lerini grece dizginleyecek bir meclisin kurulmas z
leminde birlemilerdir... Somut yazya dklm ol
masa da, amalarnn snrn merutiyet dzenine
geilmesi oluturmutur...
Yeni OsmanlIlar da homojen-badak bir dn
ce ve ama birliinin varl hibir zaman sz konusu
olmamtr. Kuntaym vurgulad gibi, 245 Yeni Os
manlI'nn kafasnda. 245 ayr "m erutiyet" biimlen
mi; ve Yeni Osmanllar istediklerinde deil, baba
kan sadrazam Ali Paay istememekte birlemiler
dir. .
Hereye karn Cemiyet yeleri, istemlerini bir
dileke ile padiaha duyurmak istemiler. Bunun iin,
son bir kez, rpc ayr nda, salt -ba*lardan olu
an 35 yenin katld gizli bir toplant dzenlemi
ler. Ve burada, grece ayrntl bir eylem program
ngrlm. Buna gre;
Muharrem aynn on beinde, geleneksel olarak
BabIli'ye gelecek olan padiah a bu istemlerin yaz
l olarak iletilmesi ngrlm tr...
Ancak. Muharrem aynn balarnda, Yeni Osmanllar ile ilgili nemli gelim eler olmu. Cemiyetin
ilk kurucularndan ve en nde gelen kuram clarn
dan Ayetullah, "ba lar arasnda yaplan son rpc
ayr toplantsnda zellikle M ehm et Beyin, li Paaya ynelik yapt radikal-zm leyici konum alar
Kuntay. s. 355.
62

dan sonra korkmu ve gizli rgtn amacn ve ye

lerden bir ksmn, babas Suphi Paa araclyla Sa
ray'a duyurmu. Ve bunun ardndan, hemon Yonl
Osmanhlar ile ilgili tutuklamalar balamtr...
1867 ylnn 20 Mays Puzartesi gn sabah, Yeni
Osmanl Cemiyeti yelerinden, vilayetlerin sadrazam
lk ile ilgili ilerini yrtmekle grevli memurlarn
dan Tahsin Efendi, mderrislerden Hoca Veliyttin
ve Siileymaniyeli Mehmet Efendi, Cerrahpaal Salih
Efendi tutuplanp, sorguya ekilmek zore stanbul
Liman nda duran ve ambarl olarak tanmlanan
Mahmudiye zrhlsna gtrlmler... Ve bu arada,
zellikle cemiyetin kurucularndan ve on radikal ye
lerinden Mehmet, Nuri ve Reat beylerin aranmala
rna balanmtr...
Hkmet tarafndan polise datlan genelgeler
de, Mehmet Beyin kimlii yle tanmlanmtr...
"Zayf, soluk benizli, az ve seyrek sakall, biraz
kamburumsu bir tarzda yrr. Gzleri, sa ve saka
l kumraldr. ok zaman setre giyer. Yaklak olarak
yirmi yirmi be yalarndadr. Yry tarz ardr.
Beyolunda, drt yol azndaki kitap dkknna sksk girip kar. Elinde hemen hemen her zaman Fran
szca bir kitap bulunur. Akamlar kprde, Rumeli
yakasna giden vapurlarn yanatklar iskeleye gelir.
Sabahlan yine o iskeleden vapurdan kp ou vakit
Galata tarafna doru gider. Yannda ou zaman e
kali aada yazl adam bulunur. Babasnn ad Sa
r Ahm et Beydir."
Aada ekali yazl denen kii Reat Beydir.
Onun da kimlii yle tanmlanmaktadr: Orta boy
lu, alafranga giyinir. Gmleinin yakal dik ve yk
sek tablal fes giyer. Yz beyaz, gzleri byk, sa

kal az, sal&nna kr serpilmi. Yaklak olarak yir

mi be yalarnda. Pantolonu dar. iri sesli, elinde o
u zaman topuzlu hezeran bir baston tar. Akam
la n Beylerbeyi vapuruna biner. Hemen hemen her ak
am, y ukanda ekali yazl Mehmet Bey le birlikte
kprye gelir"...*
Bu koullar altnda, 1867 ylnda, M ehm et Bey 24,
Nuri Bey 26, Reat Bey 21 yalannda, yurt dna k
mak zorunda kalmlardr...
Bu son grup Yeni OsmanlI'nn lkeye geri dn
tarihleri de deiik olmu. Bunlardan, Reat ve Nuri
beyler 1872. Mehmet Bey 1876 yllarnda yurda geri
dnm lerdir...
Mehmet, Nuri ve Reat beylerin, yurt dnda kaldklan zaman dilimi iindeki yaam ykleri, Namk
Kemal ya da Ziya Bey (Paa) da olduu gibi, tm
ay n n tla n ile bilinmemektedir. Bunlar, tarihe, biraz
da Namk Kemal zerinden girm ilerdir...
Kukusuz bunun en byk nedeni, M ehm et, Nu
ri ve Reat beylerin, yurt dnda k aldklan sre iin
de Osmanl Devleti nin resmi kurulularndan uzak
durm a abalanndan kaynaklanm . Hatta, bunlar,
M ustafa Fazl Paann kendilerine verm ek istedikle
ri paray, "bizi buraya o arm ad" diye alm ak is
tememiler; ve m rleri boyu "d evrim iie paray bir
trl badatram am lardr".
M ehm et. Nuri ve Reat beyler, Fransada, Paris'de
kaldklan sre boyunca, genellikle inasiye ve onun
izgisine yakn yaamlar. zellikle, Z iya B eyden
uzak du rm aya zen gsterm ilerdir...
Namk Kemal iie olan coku d olu arkadalklar,
- E. Tevflk. s. 99, 100.

her geen gn artarak srm. Namk Kemal ok is

temesine karn, Parisde inasi ile ancak bir kez, o
da, Reat Bey in araclyla grebilmitir...
Londra'da km aya balayan Hrriyet gazetesinin
ilk drt says, Kemal Bey'in, hatrna, Reat Bey ady
la yaymlanm . Sonra, gazetenin sorumluluunu Na
mk Kemal stlenm itir...
Mehmet, N uri ve Reat beyler, Kemal ve Ziya bey
lerin kardklar gazetelere yaz yazmay kendileri
iin bir tr olumsuzluk, zl saymlar...
Kemal onlarn bu tavrlarn saygyla karlam.
Kemal m r boyu, hemen hemen sadece bu kiiy
le kavga etmemi. Salt bu kiiyle, duygusal dzey
de olsun, bir srtm eleri olmamtr...
Namk Kemal, Londrada kald sre iinde de,
Reat Beyle mektuplam alarn srdrm. Bu yaz
malarn ieriin deki katksz arkadalk ve coku, ger
ekten gn m zde bile rnek alnmaya deer boyut
lara uzanm tr...
Kemal Bey, bir keresinde, Londradan Paris'teki
Reat Bey'e yle yazar...
"B endeniz m aam A gh Efendiye havale ettim;
kendisine yazdm , size yz frank verecektir. Zahmet
ise onu alver de yetm iini Hasan'a ve otuzunu abo
nem iin S u a viye ver. Haan iin senin ve arkada
larn yirm i beer fran k iadesini de unutma Haa, bu
ay naslsa hesaptan yz frank artt... htiyat iin u
raya sakladm . te, onun iin sana bir kredito. Ne
vakit lzum teredd b ederse, bir ayda verilmek zere,
yazarsan, o saat, bir yzlk Fran6iz kaymesi gelir,
anladn m ce n a b e t? *
* Reft Cevat Ulunaym arivinden, Kuntay, s. 318.

65

A n ca k Kem al Bey h er za m a n b y le y z kayme.

lik kred ito aa ca k kadar va rlk l olm am . oIc
kitaplarn bile rehine v e re ce k k o n u m la r a g e lm i te
Bu kon uda yine Reat Bey e y a z d b ir mektup
coku ve itenlik dolu b ir a rk a d a l sergiler.
M ehm ete syle, b ... yem esin, b e n im kitaplar
rehinden k a rsn ... *
M ehm et Bey, bu ara, b ir y a n d a n eitli Fransz
ca dergi ve gazetelere yaz ya za rk en , b ir yandan
C en evrede nkilb adl ya y n o rg a n n k a rm a y a ba
lamtr. ..
N am k Kemal, M eh m et B ey v e a rkadalarn n, ne
devletten ne de M u stafa Fazl P a a d a n , n e para ve
ne de icazet-izin alm adan, b y k m a d d i zorluklar
iinde kardklar bu g a zeteye b y k d e e r vermi
ve babasna yazd b ir m ektupda,
nkilb k a ra n la r (M eh m et B ey v e arkadalar
am alanm aktadr) valla h i b en d en d a h a muhtatrlar
ve can burunlarna g e lm i tir... d iy e yazm tr.**
M ehm et Bey ve a rk a d a la rn n k a rd k la r nkilb gazetesi C en ev rede 1870 yl M a y s a y n d a yaym
lanm aya balam . V e tem el eletiri k o n u s u olarak, o
zam anlara dein, dok u n u lm az, k u tsa l o la n padiah
h ed ef a lm tr... rn ein b ir sa ysn d a ,

"Bir hkmetin mahv zam an gelince, Cenb-

Hak evvel reisinin akln alr; nm iin padiah- za
man ldrd. i gc -peh livan gretirm ek, Zuhuri
Kolu oynatmak, ko ve horoz dtrm ek, cedd-i l
snn sandukasna ast Osm anl niann, ki mkfat- iftihar nian olacaktr, dvken keilerin ve
* R e fi Cevat U lunaym arivinden, K u n ta y , s. 318.
** N am k K e m a lin M ektu p la r... s. 210.

Zuhuri Kolu maskaralarnn boynuna, boynuzuna tak

m ak... , Hl Padiah Abdl Aziz tarih okuyor, mil
letin selm etini dnyor diye, efendiliinde bir kzip hret kazandndan, bu inklbn bil-cmle
teferruatn clsunda icra edeceini halk mit eder
di. M eer okuduu tarih deil, masal kitaplar imi;
dnd dahi oynatp durduu Zuhuri Kolu fasl
lar imi ve biraderi merhumun balad iftlie
sk-sk gitmesi, padiahlnda nian takmak iin dken h orozlar yetitirmek iin imi... Bu kaziyyeler am barl gemi bana tasvir olunan arslan gibi,
taht- li-bahta kuruluunda malum oldu. Ey vatan
dalar, bu inkilbm ikmali artk bize kald. Bir mil
let, bir ii millete yapmaz ise, o i milletin terakki ve
slahna asla yardm etmez. te nmunesi meydan
da duruyor. Islah ve terakkimizi bir ahsn yed-i ki
fayetine braktk; clsunda yedi milyon lira borcu
olan bir devletin varisi olduunu lisn- teessf ile
beyan etm i iken, padiahl daha on seneye varma
m ve zam annda K nm muharebesi gibi bir gaile zu
hur etm em i iken, devletin borcunu yz milyona ib
l etti. A ferin himmetine...* diye yazmlardr.
N am k K em alin saygyla sz ettii, Mehmet Bey
ve arkadalarm m kardklar nkb gazetesinin bu
tavr o dn em ler iin o denli radikaldir ki, dier bir
Y eni Osmanl, Ziya Bey (Paa), Mehmet Beyin ele
tirilerine kar Padiah savunmaya almtr...
N am k Kemal, babasna yazd eitli mektup
larda yine nkilb gazetesinin ve Mehmet Beyin po
litik izgisin e deinip, stanbul saray evresiyle alay
etm itir...
Namk K em alin Mektuplar... s. 198-199.

MUSTAFA ASIM BEYE

Hi fesim kalmad; b u posta ile birka dne gn*
derir misiniz?
Londra: 5.6.1870
V elinimeta,
M ektub- lilerini aldm. Beri taraftan cevabn sebeb-i teahhuru anlald. nllah bu h afta gelir. Kki m ektubum u K arakaana verm ese idiniz; beriye za
rar yok; fak a t H azrete havadisin benim tarafm dan
aksetm esini istemem.
"G azete hakknda m talaanz ben do ru gremem. n k ilapn (nkilap gazetesinin) n c n sha
sn leffen gnderdim . Bu M uh bir (A li Su avinin
kard g azetel, H rriyet (Ziya ve K em alin birlikte
kardklar gazete) filan kabilinden deildir. Pek ar
bir lisanla yazyor. V e m lkn h er tarafna pek "mun
tazam bir srekle ithal olunuyor. Vakaa, devlet k a
psndan gein en stanbul halknn kn a turp sokulsa harekete m ecallesi olm aycak. Fakat h d ns ve
tara halk ve zabitler bu yold a d eillerdir... Dnya
insanlardan hli deildir. H seyin Paa ve M ehm et
B eyin (nkilb karanlar) A v ru p a d a m u h alefet fr
kalar n ezdinde bu lduklar itibar ise h adden ziyade
dir. Eer bu n lar gzel kullanlrlarsa h akikaten istifa
de olunur. Y ok efen dilerim iz (bu rada Sultan V . M u
rat ile M ustfa Fazl Paa am alan m lardr) gene
g a flet u yku su ndan ba kaldram az d a h erifleri kendi
h allerin e brak rlarsa gr rs n z ki h e r ta ra f iin b
y k b y k m a h ataralar m u kadderdir.
Bu g a flet bizim efen dilerim ize m ahsus (y in e M u
rat ve M ustafa Fazl a m a la n m tr). B abli asla uyu68

muyor nkilap (M ehm et Beyin. kard gazete) se

faretlerin cierin e iliyor, Fakat gazete svire Cum
huriyetinde kyor; el ilemez, kudret yetmez. Bir
taraftan ise H idivin adamlar iki ellerinde torba ile
altn tutm aya alyorlar. Allah encamn hayreyleye.
Amma stanbulu n gafletini hi beyenmiyorum. itti
ime gre d n iin Hidiv, stanbula gidiyormu.
Eer havadis sahih karsa bizim hazrete (Mustafa
Fazl Paay a ) b ir A vru pa seyahati daha yarar san
nn.
Benim itik adm ca nkilab'm bu iddeti zerine
yle dn fila n mnasebetiyle aff umumi olmaz.
Eer li Paa yaparsa, onu da budala defterine be
rikilerin y a n m a y a z a n m ... *
M ehm et Bey, Y en i Osmanllar arasnda, tmn
den ayr bir kiilik rnei sergilemitir. lk kez, Yeni
Osmanllar arasnda, yaam boyu, devlet memurluu
almayan tek kii M ehm et Beydir... Salt bu olgu bile,
o dnem kou llarnda, M ehm et Beyin, dierlerinden
ok ayr b ir nitelikte olduunu gstermeye yeter...
A yrca, T rk iy ede yapt radikal konumalar ne
deniyle Y en i O sm an llar arasnda idam hkm yiyen
tek kii y in e M eh m et Bey olm utur...
A n ca k tm bu n lara karn, Mehmet Bey, Fran
sada Parisde kald sre iinde, yetullah Beyin,
kendilerini S a ra y a h a b er verm elerini bir trl ba
lamam. V e b ir gn, tek bam a, bir anlamda lm
gze alarak, stan bu la gidip bunun hesabn sormaya
karar v erm itir...
y etu lla h m ih an etin i unutam ayan Mehmet Beyin
yrei g erek ten b a k a bir yrektir. Bu amala, eski
* Namk K em alin M ektuplar... s. 201-202.
69

okul arkadalarndan ve Carbonari rgt yelerin

den Joseph Cabaldini ile bulumak iin talyaya, Floransaya gitmi. Orada dosta bir ortam bulmu. Ge
rekli hazrlklar yaplm. Gerekte, Carbonari rg
t ylardr bu tr ilerde byk deneyimler kazanm,
yetkinlikler gstermitir. Mehmet Bey, kimi kez, ge
mici, kimi zaman Cizvit papaz giysileri iinde bir
talyan gemisiyle stanbula gelmi. Gemiden knca
ilk kez, Yeni Osmanhlara byk yaknl olan onurlu-bilge din adamlarndan Nasuh Efendinin evine git
mi... Dosta karlanm. Arlanm... stanbula ge
liinin amac ve lkedeki son genel gelimeler tartl
m. Ertesi gn, Mehmet Bey, yetullah grm ek ze
re amlcaya gidip, beklemeye balam...
Uzun sreler beklemi. Ancak leden sonra, bek
ledii ihbarc yetullah uzaktan grnr... Gerisini
Mehmet Beyin yaknlarna anlattklarndan izleye
lim...
...Oradan gem ekte olan bir seyyar zmcden,
bir yirmilik vererek bycek bir salkm zm aldm.
Yiye yiye Mustafa Fazl Paam n kknn bulundu
u tarafa doru iniyordum ki birden arkam da bir
ayak sesi iittim. Merak edip dnp baktm da bir de
ne greyim : Benden yirm i be otuz adm geride, saat
lerden beri yolunu gzlediim adam gelm iyor mu?
Gneten korunm ak iin emsiyesini bana amt,
ar a r adm lar atarak yrmekteydi.
Nefsimi zaptetmek iin btn iradem i harcadm
halde, bunda m uvaffak olamayarak, btn vcudum
da iddetli asabi rperm eler duym aya baladm. Fakat,
bir anda gelen bu hal, ksa srdkten sonra, yine bir
anda kayboldu. Yeniden soukkanllm elde ettim.

70

Yorulmu bir insan gibi, oradaki Selim Bey k

knn alt tarafnda, duvann dibine ktm. zm
m yiyerek onun yaklamasn bekledim. Tam nme
geldii srada, selam verecekmi gibi bir vaziyetle,
ayaa kalktm. O ana kadar sama soluna bakmadan
yoluna devam etmekte olan bu adam, yetullah, be
nim saygl bir tavrla ayaa kalkp selam vereceimi
anlaynca, kar selam verm ek iin elini yukan do
ru kaldrmt ki sanki o anda gkten bana bir
yldrm dm gibi derin bir aknlk iinde bir
den sanki b ir put kesildi. Yz sapsan olmutu:
Mehmet B ey... diye kekeleyip bir eyler sy
lemeye abalad.
Ben-,
Evet, M ehm et... Hem de ta kendisi... dedik
ten sonra yan m a yaklatm ve devam ettim. sk
dara m inecektiniz?
H ayr (...) beyle bulumak zere Nuhkuyusuna gidiyordum.
Bunlar sylyordu ama, ylesine titremeye ba
lamt ki, im kn yok, kendisini bundan kurtarp nor
mal hale dnem iyordu. Ben ise ondaki bu panik ha
vasnn farkna varm am gibi davranyordum. Son
ra, bir an durdum ve birdenbire yle konutum:
Siz idam a mahkmsunuz. Adil bir mahkeme,
sizin gyabnzda m ahkem enizi yapt ve hkmn de
verdi. Bu idam hkm n yerine getirmekle de beni
grevlendirdi. Am a, isterseniz bir ikinci alaklk da
ha yaparak yakanz elimden kurtarabilirsiniz; nki
u anda beni derhal yakalatm ak elinizdedir. Ancak,
undan em in olu n u z ki (paltomun cebinde st tetie
aldm A m erik an yapl revolveri karp kendisine
71

gsterdim) byle bir teebbste b u lu n a ca k olUrs

u dem ir paras aram zdaki m eseleyi o k daha ak
eden zecektir.
Neler sylyorsunuz M eh m et B ey? A dil dediniz mahkeme hangi suia su lu yor? Ben nasl bir J
n ayet ilemiim?
Adil mahkeme, alan d a v a ve ortaya konu.
lan deliller sonucu, sizin Y eni O sm an llar Cem iyeti'ni
hkmete ihbar ettiiniz kanaatine varm tr. B u n ^
sonucu olarak, cem iyet yelerinden b ir ksm
lamp ya hapse atlm ya d a yurdu terketm ek zorm.
da braklmtr. Bununla birlikte, tem yiz hakkn^,
kullanabilirsiniz. Susuzluunuzu is p a t la y a b ilir im
beraat etmek elinizdedir. *
Ancak, ne tr koullar altnda olu rsa olsun, Meh
met Bey, savunma hakk elinden aln m b ir insan
bu bir ihbarc bile olsa ld recek kiilikte dedir... Daha dorusu, M ehm et Bey, aktan , dolaysa
insan ldrecek nitelikte biri d e ild ir...
Sonunda, yetuIIahm sa vu n m a yapm as, kendi
ni aklamas, ve bir anlam da k a m a s iin , yakn bir
zam anda yeniden bulum ak zere szleilir... Ayr
ar....
lrlar.
Gerekte, M ehm et Bey, y e tu lla h a yapt iin
olumsuzluunu - ahlakszln sy lem ek iin, kendi
lmn gze alp stanbula gelm i. y e tu lla h ' ya
kalam. Ancak, on a tem yiz h a k k " verm i. Fakat,
onu ldrem emitir...**
* E. Tevfik, s. 235-244.
** Gerekte, Yeni Osmanllar C em iyetin i yetu llah n ihbar et
tiini, hemen o gnlerde, Fuad Paa, ce m iy e tin belli bal
yelerine duyurmu, n le m alm alarn istem i. Fakat, Yeni
Osmanllar'n hem en h i biri buna in a n m a k istememilerdir.

72

yetullah ile yeniden bulumak zere ayrlmlar.

Fakat, kolayca beklenebilecei gibi yetullah he
men polise haber vermi. Ve polis, olas her bir yerde
Mehmet Beyi aramaya balam...
Mehmet Bey, grevini yapm. Yrei rahat. An
cak, artk stanbulda daha fazla kalamayacan an
lam. Hemen, Fransz Eliliine gitmi. Ve oradaki
dostlarnn da yardmyla, hemen o gece kalkan Mar
silya gemisiyle stanbul'dan ayrlmtr...
Bir sre sonra, Namk Kemallerin Londrada
kardklar Hrriyet gazetesinde, olaylara biraz olsun
aydnlk getiren, Mehmet Beyin ksa bir mektubu-yazs yaymlanmtr...
Yeni Osmanllarn fedakr yelerinden Mehmet
Bey tarafndan gnderilen mektup aadadr:
Birader,
u iki satr gazetenizin bo bir yerine sktmvereceinizi bildiim iin imdiden teekkr ederim.
Casusluu dolaysyle namuslu ve hamiyetli insanla
rn ban belaya uratan u bilinen alak adamn, ge
rek benim hakkmda gerek memleket halknn kutsal
amac aleyhinde yine bir edepsizlikte bulunduunu
stanbuldan yazyorlar. ,Ona cevap vermeyi bir k
lme sayarm. Kendisinin yapt iler gn gibi or
tada duruyor. Aslnda olan biten sadece undan iba
rettir: Benim iin fedakrlk yollann at, kendi ka
rakterini de millete iyice tantt.
A ncak, sonradan , yetullah da, kardei Haan Beye, cem i
yeti k en d isin in S aray'a haber verdiini anlatm. Haan Bey
de bunu bir yazsnda yaymlamtr, bkz. Aydemir, ... En
ver Paa, C ilt I. s. 28.

73

Piide eved bepy- herkes am ele (Bir kimse

yaptnn karln bulur, ekdiini bier) anlam na
Farsa bir dize...*
M ehm et
Hrriyet, 20 Tem m uz 1868 No. 4
Y eni Osmanl Cemiyeti yeleri, yurt dna gittik
ten ve Simon Deutsch vb. gibi, E n tem ayon a lin v e a
nn nde gelen dnr ve eylem adam laryla e
itli dzeylerde ilikiler kurduktan sonra bile, ilkesel
nitelikli bir program oluturam am lar... V e bu k o
ullarda giderek bir birlik, bir cem iyet" olm a nite
liklerini hemen hem en tmyle yitirm iler... Kk
gruplara, hatta tek kiilik birim lere dnm ler. Bir
sre sonra da, birbirleriyle grm eyecek, kon um a
yacak konum lara dnm lerdir... Burada salt, K e
mal, Reat, Nuri ve M ehm et beyler arasnda, gazete
siz ve ortak politikasz bir dostluk, arkadalk ilikisi
srmtr...
Nuri Bey, bu zaman dilimi iinde, yurt dnda
bulunan kimi Yeni Osmanllar Cem iyetinin yelerinin
politik grlerini yle tanm lam tr...
Mehmet Bey lkemizde liberal bir d zen in kurul
m asnda salt bir halk hareketinin yardm c ola bilece
ini kabul etmitir; Ziya Bey, tersine, Y eni Osm anlI
lar Cemiyeti'nin dncelerinin gereklem esini sul
tanla uzlama yoluyla egem enliin ele geirilm esinde
grm; A gh Efendi, am alanan yolda tem el n okta
lar ele geirm ek iin, hkmetle anlam ann gereini
savunmu, Kemal Bey, Osmanl halknn hkm dara
olan inancn koruyacan ve eer sultan istem ez ise
* E. T evfik, s. 243-244.

74

hibir eyin yaplam ayacan ve bu amala, gerekli

r6form lan ya p a b ilecek b ir sultann baa geirilme
sinden baka b ir seenein bulunmadm kabul et
mitir...

*
**
Gerek Y e n i O sm anllarn, gerek ardndan gelen
Jn Trk h arek etin in tem el felsefesini pozivitizm, ula
lmas am a la n a n iktisadi-toplum sal biimlenmeyi ise
Londra-Paris rn ek leri simg:elemilerdir...
Ancak, b u tarihsel eilim , zlem ve de uygulama
lar gnm ze d e in sregelm itir...
Tarihin, J n T rk h areketi aamasnda, pozitivizm,
ok kez Sosyal D arw in izm biim ine dnm-, ve ka
pitalizmin gerek kuram sal, gerekse gncel savunul
mas Sakzl O h a n n es E fendi (Paa) zerinden, Maliye
Bakan C avit B eyde d oru k noktasm a ulam...

Cumhuriyet dneminde, yine ayn felsefe ve top

lumsal iktisadi biimlenmeyi, bu kez kesinlikle yer
letirme almalar, I. zmir ktisat Kongresi zerin
den, 24 Ocak 1980 kararlarnda yeni nitel boyutlara
uzanmtr...
*
Ancak, hereye karn, Yeni Osmanllar Cemiye
tinin liberal bu rju va hareketi niteliindeki temel kal
k noktas, D ou Despotizmine kar bir bakaldr
hareketi olduundan, bandan beri, iinde ilerici, dev
rimci dem okratik bir potansiyel tamtr...

Bu tarihse] dnem iinde, A vrupada, nl 1870-7}

Fransa-Prusya Sava balam. Fransann, Sedan ye
nilgisinden sonra, yabanclarn Parisde yaamalar
zorlam. Bu koullarda, Namk Kemal, V iyanaya
gitmi. Orada, stikbal adl bir yayn organ karmay
amaladn sylemi. Ancak bu sralarda, kendileri
iin Saray'dan af km. Ve Namk; Kemal, 1871 yiln.
da stanbul'a dnm tr... Ziya Bey, bir sre daha
A vrupada kalmay denemi. Brksel e, Londraya ve
Cenevre'ye gitmi, Hrriyet gazetesini karm ay sr
drm ... Sonunda, 1872 ylnda stanbula dnm
tr...
*
**

Her eye karn, Reat, Nuri ve M ehm et beyler,

en batan beri srdrdkleri devrim ci dem okrat ko
numlarn korumular, Parisde kalm lar... lk kez,
Prusya ordusunun saldrsna kar Paris savunm as
na katlmlar... Sonra da, byk bir olaslkla, Paris
Komn sresince Parisde kalp kom n c lerle bir
likte savam lardr...
Bu konuda elim izde bulunan en som ut kantlar
dan birini, Reat Bey'in, G eneral T rou ch ea u ya yazd
nl m ektup oluturm aktadr...
Reat Bey, 3. N apoleon dtkten sonra, Ulusal
M uhafz Komutan olan G eneral T rou ch ea u ya yazd
mektupta, gnll olarak Parisin savunm asna katla
bilm ek iin kendilerine izin verilm elerin i istem itir...

Paris, 4 lkterin 1870

General,
Trkm ve vatanm a Fransa'nn h izm etlerini
unutm adm . M innet duygusunun v e b y k b ir m illete

S -.

5 * -

^ t c y

^ V ^ .

'J

A h- ~ - ~ >V a ^ 5 l; ^ _ ^ u^ t_
,<x_

-V -

(^^^id-r-k. C.
t e n * -

Reat B e y in
(N am k

G en eral
K e m a l in

T r o c h u y a

y a zd

m ektubun

g e lin i C elile B o la y rm
K u n t a y , s. 385)

''f * ^ K ^ _

"'^

kiliesi..

dosyasndan,

za ru ri ola n d em ok ra tik ru h u n h eyecan lary la , general

sizden r ica ederim , Fransz C u m h u riy etin in d m an la
ry la sa va m ak iin b en i gn ll ola ra k F ran sz ordusu n a alrnz. V a ta n severliin iz halikndak i h ay ra n la
m v e C u m h u riy eti Fransa iin besled i im b a l j ^
d u ygu larm l tfen kabul ediniz general.*

Reat
E buziyya Tevfik, Y en i O sm an llar T arih i ad l ya.
ptnda, M ehm et, N uri ve Reat beylerin , sa va lar b o
y u n ca Paristeki yaam larn old u k a a y rn tl sergi
lem itir...
Cephenin gittike genileyerek t Paris du var
larna kadar yaklam aya balad g n lerde, Ulu
sal Savunm a bakanlna getirilen v e a y rca Pa
ris valiliini de zerine alan gen eral Troucheau
ki hi bir zam an u ygulam ak ola n a n bu lam a
d dsel plan yz n den son rada n dillere des
tan olm utur kenti savu n m a g c n d en yoksun
bulunanlarn Parisi derhal terketm elerini emir
ve ilan etmiti. Bundan d ola y y erli v e yabanc,
pek ok kim se Paris dm a km t. A n cak, k
m ayan yabanclar d a vard. Bu y a b a n cla r o ta
rihte yirm i iki, yirm i drt ve y irm i alt yalarn
d a bulunan Nuri, Reat ve M ehm et beylerdi.
Bu yeni O sm anl Ulusal Savu n m a kom ite
sine bavurarak kendilerini gn ll yazdrm lar
v e birok Fransz soylularnn ocu k lary la birlik
te, o zam ann eitim bakam D u ru yun yannda
istihkm lara gnderilm ilerdi.

* K u n ta y , s. 385.

Birbirlerinden hibir ekilde ve hibir zaman

ayrlmayan bu arkadaa Franszlar tarafndan
Trkler ad taklmt. nk nereye bir obs
ya da bir arapnel dp de birok kimseyi ya
ralayacak olsa bu arkada derhal orada be
liriyor, yarallar tedavi iin ellerinden geleni ya
pyor, onlar hastane adrlarna gtryorlard.
Bunlarn giysileri de bir tuhaft. zerinde Fran
sz asker elbiseleri vard. Fakat balarnda do
ru bir deyim le pskll belmz olan fesleri ol
duu gibi durmaktayd. Bu ilgin kyafet kendi
lerini asl Fransz gnlllerinden ayryordu. Za
ten Trkler diye anlmalarnn bir nedeni de
bu klklaryd. Ancak, yarallara yardm konu
sunda yle deerli hizmetleri grlmt ki, is
tihkmlarn h er tarafnda onlarn ad evkatm
karl olarak deerlendirilmekteydi. Is. 382-3831
Sovyet aratrm acs Petrosyan da bu konuya de
inmi, ve, M ehm et Bey, Reat ve Nuri, Fransz or
dusuna girdiler, ve savalara katldlar. Parisin ve
Paris K om nnn kuatmas srasnda, her de
baz bilgilere g re ehirde kaldlar ve ehrin savun
masna kom n aclara katlarak aktif olarak altlar.
diye yazmtr.*
Petrosyan, savlarna kaynak olarak, SchweigerLercheifeld, A . nn, erail und Hohe Pforte adl
yaptn gsterm ektedir. lkemizde ilk kez gndeme
getirileceini, alnt yaplacan sandmz ve 1879
ylnda yaynlan m b u almada, Schvveiger-Lerc* Petrosyan, Y .A .: S o v y e t G zyle Jntrkler. Trke basm
1974 sta n b u l, s. 78.

79

henfeld, A. ayrca kaynak gstermeden bu konuya

deinmi; zellikle Mehmet Beyin onurlu kiiliinin
altn izmi; Nuri Beyin devrimciliinin yan s ra M ek
keye gidip, Hac olmasn ucuzuna bir alay-ironi i]6
vurguladktan sonra, Fransz-Alman sava balad
zaman Nuri, Mehmet ile birlikte Pariste bulundular.
Ardndan Komn baladnda da, kentte kaldlar ve
komnn korkun atmalarna katldlar...
Bir Trk Komnc... (alt yazar tarafndan i
zilmi) Bu, Jn Trklerin doktrinlerinde yeni bir aa
madr... diye yazmtr.*
Bu konuda. Komn belgelerinin nem li bir bl
mnn topland Fransz-Paris Devlet Kitaplnda ve
K. Partisi arivlerinde, ok snrl olanaklarm zla, sr
drdm z aratrm alarmzda bakaca bir belge
salayamadk. Sanrm, kon uya daha yakndan eil
mek olana bulabilenler, yakn zam anlarda, dah a ay
rntl bilgileri getirebileceklerdir... Ancak, Kom nden
sonra, stanbula dnen ve N am k K em alin kard
bret gazetesine yazan Reat ve Nuri Beyler, bu kon u
da belgesel nitelikli bilgiler verm ilerdir...
Kukusuz, yine de her trl tartm aya ak ola
rak, tm bunlar, Mehmet, Reat ve N uri b eylerin Pa
ris Savunmas ve de Paris K om n ile ok yakn ili
ki iinde olduklarn ciddi olarak d n d recek n i
telikte yaklam lardr...
Ancak, gerekten Yeni O sm anllar'dan kim ileri,
Paris K om n ne katlm ve burada k a h ram a n ca sa
vam olsalar da, bu davranlar, tem eldeki arpkek lek tik biim len m eyi g zard etm eye ola n a k v e r m e
m ek ted ir...
* S chw eiger-L erchenfeld, A .: Serail und

zig, 1879, s. 71-72.

H ohe P fo rte ... L eip

Bunlar iinde, belki de salt Mehmet Bey, tm di

kerlerinden nitel bir farkllk gstermitir...

i
|
I
(
j
I
!

|
J
I
I

|
j
i
|
I
j

M ehm et Bey, Y e n i O sm a n lla r Cem iyetini, bir an

lamda k en di ev in d e k u rm u v e kuram cs olmu. Me
rutiyeti y erletireb ilm ek i in b ir halk hareketinin g e
rektiini sa vu n m u . V e b u n u n iin de, gereinde, Ali
p a a n n k atlin in v a c ip olabilecein i, son rpc ayr toplantsnda, st p e k de kapal olm adan "im
etmi. V e y in e b y k b ir olaslk la on un bu konumagudan sonra, y e tu lla h Bey, Y e n i O sm anllar Cemiye
tini Saraya ih b a r etm itir...
M ehm et B ey, o k k s a s ren (1843-1874) mr boyunca, S a ra ya k aplan m a dan , m em ur olm adan yaamru n oktalayan tek Y e n i O sm an l olm a onurunu korumu. A y rca , M u sta fa Fazl Paann yurt dnda
aylk datt Y e n i O sm an llar arasnda salt Mehmet
Beyin ad b u lu n m a m tr...
Kukusuz t m bu n lar, onun, Saray- li Paa tarafndan id a m a m a h k m edilm esine yetmitir...
zellikle, li Paa, M eh m et Bey'in stanbulda ka]an ailesine v e n ia n lsn a gerek ten ok irkin dav
ranm. M ehm et B ey in kz, efika H anm n Kuntaya
anlattklarna g re, A li Paa, M ehm et Beyin nianls
Slika H anm a "H a n m efen d i ne gne kadar bekle
yecekler? M u sta fa N aili Paa kerim esine baka koca
bulunamaz m y d ? d iy e h aberler yollam. Ancak,
Slika Hanm, id a m m ahk m u ve de Komnc nianIsrn yllarca b ek lem itir...
Mehmet Bey, o k g e n yata ld zaman Na
mk Kemal o k z lm ve M agosadan, stanbuldaki, Recaizadeye y a zd m ektubunda,
Hele M eh m ed in irtihalinden (lmnden) galm o kadar sarsld, o d erece k an m bama srad
81

ki, b i r e d it g z h a s t a l n a u radm , az kald kr

o lu y o r d u m d e m i t ir ...
R e a t B e y , 1872 y ln d a y u r d a dnm . Namk K e
m al ile b ir lik t e b r e t g a ze te sin d e , K om n olayna iljtin, a n c a k o k y a k n d a n b ilen lerin , hatta iinden gz
le y en lerin b i im in e z g b ir b ilgelik le yazlar yazm.
Parisi v e P a r is lile r i s a v u n m a y stan bu ld a da srdr
m t r...
B u n a k a r n , b ir ara, "P a a r tbesi alm. Reat
Paa o lm u . A n c a k , b a n d a n b e r i srdrd onurlu -n a m u slu r n e k iz g is in d e n d n d n ya da sap
tn g r e n , d u y a n , b ile n o lm a m tr...
N u r i B e y d e , R e a t B ey gibi, 1872 ylnda yurda
d n m . b r e t g a z e t e s in d e . K o m n v e Enternasyo
n a li s a v u n a n y a z la r y a z m ...
N a m k K e m a l, M a g o s a y a gnderirken, Nuri Bey
de A k k a y a s r lm . A n c a k , sonradan, Saray ktip
liin e v e t t n i le tm e le r i y n eticili in e atanmtr...
Y a k n d a n ta n y a n la r , N u ri B eyin, "iddiaszlkla
b sb t n g z e lle e n , o k g z e l b ir k lt r sahibi ol
d u u n u s y le m i le r d ir ... CKuntay, s. 390)
B u u g z e l k y l y e / t e b u k zd r peri arksnn
szlerin i N u r i B e y y a z m tr ...
N a m k K e m a l, N u r i B e y 'in arkadalna byk
bir z e n g s t e r m i . S r g n d e n d n d kleri zaman, el
lerini p m e k is te y e n le r e , N u r i B eyi gsterip,
im iz d e e li
A y r c a N a m k
diye a d t a k m v e
cok u v e k a r d e lik

p le c e k a d a m budr, demitir...
K e m a l, N u ri B ey e, Hazreti sa
o n d a n za m a n e hacs diye hep
d o lu s z le r etm itir.

P a ris K o m n n n e tk ile ri T rk iy ey e eitli bi

im lerd e y a n s m . B a b a k a n li Paa, M arxm cce
83

olarak tanmlad, Thiersin yakm dostu

da olarak, salt Trk komnclerini deil, Parislileri
de balamam. 25 Temmuz 1871 tarihinde yaymla
d Emimame-i smide komn olayna ve komn
clere iddetle atmtr...
Emirname-i smi
> Bildiiniz gibi, amz maddi bilgiler ynnden
geen yzyllarla oranlanmayacak lde ileridir. An
cak insan toplumunu asl ayakta tutan toplumsal ah
lakn dayana gibi balar ne yazk ki dikkate aln
mamaktadr. Bu ilgisizliin vahim sonular ortada.
iler, sermayedarlarla servet ve refaha eit olmak
iin mevcut mallar blmek gibi sakncal-tehlikeli
dncelere kaplmlar. Yalnz o kadar deil, hk
met ynetimine ortak olmak da istiyorlar. 1860-61 ylar arasnda beliren bu tehlikeli dnceler, u do
kuz on yl sresince habis ruhlar gibi Avrupa'nn her
tarafna yaylmtr. Bu nitelikli kiilerden oluan ve
teekkl eden cemiyetin ad-, Enternasyonaldir. Enternasyonalin Londrada bir merkezi, Amerika ve svi
re'de ubeleri vardr. yeleri oalm, sermayesi art
mtr. Pekl bilirsiniz ki, bu vahim-tehlikeli istekler
emeller-kuruntular, dnya dzenine (nizam- leme)
aykrdr. Gereklemeleri Allah gstermesin tr
l trl ihtill ve uyumazlklara yol aar. Byle d
nenlerin Kom nada neler yaptklarn grdk. Pa
risin hali meydandadr. Haydutluu meslek edinmi
bu adamlarn amac, insan toplumlann vahet duru
muna ve hayvanla geri gtrmektir. Hem kiilii
mize (mizacmza) hem ahlakmza ters den bu gi
bi fikirlerin lkemizde ilgi grmeyecei doaldr. An
cak, Osmanl Devletinin topraklar ok geni ve Pa
diahn ku llan kalabalktr. Bu nedenle dikkatli olma-

canavar

I
!
1

85

lyz. Bu uursuz fikirler hudutlarmzdan leri

me! idjr. Bu bozuk dnceli kiilerin am a Ve grme'
tini yaymalarna olanak verm em eliyiz..."*
lsteJcle-

Hemen hemen tm mr, zgrlk-merutlyet

savunucular ve bu arada Yeni Osmanllar ile mca.
dele iinde geen Ali Paa, bu genelgeyi yaym]adlk.
tan iki ay kadar sonra, 7 Eyll 1871 tarihinde, Bebem
deki yalsnda, elli sekiz yanda lmtr...
Byk tarihi Cevdet Paa, Maruzat mda, li
Paa'nn cenaze treniyle ilgili ok ilgin ve retici
b i lg i le r v e r m e k t e d i r ...

. li Paa fevt oldukta (oldugunde) namaz Yenicamide klnd. Lkin garibdir ki m ezzinler birbirinin seslerini yanl anlamakla cam ii erif iindeki ce
maat yoliyle cenaze namazn klamadlar. Yenikap
Mevlevihanesi eyhi Osman Efendi, tezkiyeye kyam
(namazdan sonra cenazenin bandaki aklama soru
turmas) ile defa 'Bu zati nasl bilirsiniz diye sor
du ve arada 'Byk bir zat idi. Devlete o k gzel hiz
metleri vardr diye grd. Kimse tarafndan lve
neam (olumlu ya da olumsuz) bir cevab zuhr et
medi. Halbuki cenazenin birinci ve ikinci saf hep ann
mteallikat (yaknlan) ile dolu idi. Sanki herkezin
az klidlendi. Bu skti, huzzara (olaya tank olan
lara) bir acib dehet verdi. Byle tezkiyesine skti
tam ile mkabele olunan bir cenaze grlm em i ve ii Ali Paa'nn bu genelgesinin o rijin a li iin, Bkz. A . Cerraholu,
Trkiye'de Sosyalizmin Tarihi, s. 278-279, B iz g nm z Trkeslne uyarlamada Cemil M erl'in M a a ra d a k iler kitabndan
(s. 261-262) yararlandk...

86

tilmemi olmas, evld ve akribasna ne mertebe te

sir eyledii beyandan mstanidir. Bu hali grenler,
andan sonra efk a n mumiyeye dokunacak tavr ve
mivardan (davranlardan) saknr oldular. Vakik
kii iinde yaad milletin menfuru (nefret edilen
kiisi) olmak, hem kendisi, hem de okab (yaknlar)
iin pek byk mesaibden meduddur (ayptan say
lr )..-*
*
**
Evet; insann yaad toplum iinde sevilmemesidlanmas pek byk bir ayp. Son byk doulu
olarak da tanmlanan Cevdet Paann bu tanmlama
s gerekten ok yerinde olsa gerek. Milletin nefreti
ni kazanm li Paa nn cenaze treninde grlen
lerden esinlenerek yaplan bu karsamann, gn
mzde de, iinde yaad toplum tarafndan dlanmlarca ara sra anmsanmasnda yarar olabilir...
*
**
li Paa'nn, Emirname-i smi yce genel
gesine ve hkm et ardl pek ok yayn organnn
olumsuz ve saldrgan tavrlarna karn, Yeni Osman
lIlar, Paris K om n zerine yan tutan, aklayc olum
lu yazlar yazm lardr.
rnein, Reat Bey, bret gazetesinin 5 Haziran
1872 tarihli, 3. saysnda, Devair-i Belediye Tarafdtram (K om n Taraftarlar-Komnarlar) adl bir yaz
yaymlamtr.
* bnlem ln M a h m u t K em a l nal, Son Sadrazamlar Clld 1. s.

25-26
87

Reat Bey yurt dndan kars Z h lye H a n m 'a gnderdii

resmin arkasna kendi el yazsyla, "S iy a h la r giydifclm sanmi
kim ol re n jc muhabbettir, Diyr-I hasret e h il hep demdem
kareler bajla r, dizelerini yazm tr.

88

Reat Bey. b u son kerte nemli yazsnda Paris

Komnn y le savunm aktadr...

Burada sylediini bilmemek ve bilmediini sy

lemek illetine mptela (hastalna tutulmu) olan ba
z ukalnn neriyatna bakarak Paris'in IhtiljMi Ahi
rine (son devrim ine) sebeb Komn taraftarlarn ttir&k-i Emval (mal ortakl) ve ty&l (ayal) mezhe
binde zannolunmu grdm.
Vaka Komn maddesinden mtak (tremi)
olan komnist kelimesi ttirk-i Emvl (mal ortakl
) ve lyl (ayal) fikr-i fsidinde (bozucu fikir) bu
lunan bir iki bedbahta isim olmu ise de bunun t
nm ile komn taraftarlarna dahi komnBt demek ve
komnist ile komnalisti fark edecek kadar Franszca
bilmeden Fransann ahvli (durumu) hakknda beyan- mtalaya (dnce aklamaya) kalkmak cehaletden hsl olm a gayet maskara bir cesarettir.
Komn htilli yetmi bir sene-i mildiyesi hdistmn (bindokuzyz yetmibir ylnn olaylarnn) on
mhimlerinden olduundan ve o srada Avrupa'da bu
lunduumuzdan bu bapta olan tahkikat ve mehudatmzn (grdklerim izin) beyann (aklamasn)
halka faideli (halkm za yararl) grdk.
18 M art 1871 erbb- ihtillinin (devrimcilerinin)
Pariste zim m idareyi (ynetimi) ele almalan ve
Versay Hkmeti tarafndan kuvve-i mcbire gste
rildii (zora bavurulduu) takdirde hak ve hrriye
ti muhafaza iin silha sarlmalar birinci derecede
mcerred cum huriyetin bekas ve bu cihetle istik
bli temin ile yirm i seneden beri mparatorluk saye
sinde zulm ve fisk (gnah) ile rmek derecesine
gelmi olan Fransann yeniden ihyas niyetinden ile
ri gelmi bir fek k -i m erkeziyyet (kurtarma amac) da89

vasi zerine mbtemdir (dayandrlm tr). mpara

torluk idaresi semeresi olarak Fransa m addi ve ma
nevi bunca ziyan grm ve en sonra hem en btn
btn perian olmak derecesinde bellara uram
velhsl imdiki cumhuriyetini yedi sekiz m ilyar frank
ve iki byk eylet fed ederek kazanabilm i iken ar
tk cumhuriyeti emniyetli bir esas zerine vazeylemek emelinde bulunmak her Franszn hakk ve bu
iddiada srar etmek vazifesi olduu nasl in kr olunur?
Mesel Fransay bu felketler bir hkm et-i cumh uriyye uratm ve onun yerine bir mparatorluk
teessis etmi olsayd cumhuriyetin bir daha avdet ede
memesi iin sonradan teekkl eden hkm et taraf
tar her trl iddeti ihtiyar etmez m iydi? Ve bunlar
hakl olmaz myd? Hl M sy Tiyer cebr- iddette
(iddet zoruyla) komn taraftarlarna tefevvuk et
medi mi? (stn olmad m?)
Bahusus o zaman Bordo'daki uray- m m et im
paratorluk veya krallk taraftarlarndan m rekkep ol
duu gibi M sy Tiyer'in dahi Lui Filip hanedan sa
yesinde yetimi bir adam olmas ve daim a o fam ilya
ya sitayikr bulunmas cum huriyetin beksn iste
yenlere bittabi bir emniyetsizlik gsterm iti. Hatt
Paris halknn Viktor Hugolar, G am bettalar, Lui Blanlar gibi ury- mmet zalna intihap ettikleri ekbirin kffesi (btn) serkrda (ibanda) bulunan
M sy Tiyer ile Mecliste bulunan im paratorlu k ve
krallk taraftarlar cum huriyetin dev am n a kfil gr
medikleri iin istifa ederek ekilm ilerdi.
Bu istifa Paris halkn bsbtn h eyeca n a dr
d. Herkeste mtebassrne ve g ayet ihtiyatkrne
davranm ak fikri zuhur eyledi.
Vaktaki H km et tarafndan Paris h alknn esli-

las (silahlan) talep olundu (nki bu vaka harbin

akabinde zu hu r eylediin den halkm silahlan daha
toplanmamt), halk Hkm etin bu emrine mutavaatten istinkf eyledi (uym aktan kand). Zira za
ten kulaklar d olg u n olduundan Hkmetin bu hare
keti Cumhuriyeti m ahv iin halk gsz brakmak
niyetiyle tedarik olu nm u bir desise (gizli hile) zannolundu. M m anaat gsterildi. Hkmet ise iin aza
can dnm eden v ey a vazife etmeden billzum
istiml-i cebre (g erek siz yere zor kullanmaya) kal
knca halk tarafn dan da h i m ukabele edildi.
bu suretle 18 M art 71de Pariste halk ile asker
ufak bir k av ga ya tututular. Bu kavgada halk galebe
ederek askeri ve M sy T iyerin m em urlarn Paristen
kard. Ve o h alde m em leketin mr-u idaresi (y
netimi) erbb- ihtillin (devrim cilerin) eline geerek
KOMN yani D eva ir-i Belediye (Komn ynetimi)
usul iln olundu.
Bunlar iki a y k a d a r P ariste hkm et ettiler. Itirk- emval k aid e-i fsid esin i (m al ortakl bozuk ku
raln) icra ey lem ek y le du rsun parasn pein ver
meden kim seden b ir h a b b a (k k bir ey) aldlar
m? Ve Fransa B a n k a sn d a m ilyon larca ake mevcut
ve idaresi k en di ellerin d e iken bir akesine dokundu
lar m? Para l z m o ld u k a Paris ehri nmna senet
vererek c zi b ir ey aldlar. O nun d a cm lesi idare-i
belediyeye ve a sk ere sa rf eyledikleri divn- harpte
muhakeme olu n d u k la r za m an sabit oldu. Hal byle
iken onlara itira k - E m va l (m al ortakl) tarafdan
demee h a k k a n iy et r a z o lu r m u?
Ailenin h rm e t v e h ususiyetine riayet en kuv
vette bulunan v e g n d e n g n e terakki etmekte olan

A m erika'da, Ingilterede, B elikada, svirede koiM n

usul m evcut iken bu usuln Fran sad a dah i tesisifl
isteyenlere itikar-i iyal (ayal) ta r a fta n dem ee ak]

cevaz verir mi?

Hatt, M sy T iyerin bile h tillin zuhu ru nda mti.
kalem e (konum a) iin b idd efa a t P aristen gnderi]en
m ebusn ile uzun uzun m za k era ta girierek yulr^
teferruatta gsterdii b ir takm m kilttan baitg
kom n usuln esasen kabul eylem esi d a v a d a bu
lunanlarn yam ager-i uzm al ( a p u lcu ) olmadk
larna delil olm az m ?

Vaka Komn idaresinin en son zamanlarnda bir

ka bahtsz kuruna dizmeye m ecbur olmas teessf
olunur mesailden (sorunlardan) ise de iin dikkatle
mtalas bundaki mesuliyetin tamamen Versay H
kmeti zerine deceini derhal m eydana kor.
yle ki Versay idare-i askeriyesinin Komn askir-i mttefikasndan (askeri birliklerinden) aldklar
useray (tutsaklan) bil muhakem e (yarglamadan)
idama hkmeylemekte olan israr- garibini menede
bilmek iin komncler birka zat rehin suretiyle
tevkif ederek u idam iine devam olunursa mevkuf
larn hayat tehlikeye braklm olacan Versaya
bildirmi ve bu teebbsn semeri grlm ek ve ehem
miyeti olmak iin bu rehinleri V ersay Hkmetince
kymetli olan rhban gruhundan sem eye mecbur
olmutu.
Lkin, Versay Hkmetinin gzne hrs- ch (ma
kam hrs) ve ahz-i intikam (intikam tutkusundan)
baka bir ey grnm ediinden taht- tevkifte (tutuk
lu) buiunanlan ve ihtard- vakay (olay hatrlat
may) asl dnmeksizin yine evvelki gibi hemen
tuttuunu kuruna dizdi. Bu ise rehin halinde olan bi

arelerin Komn tarafndan idam olunmasna nza

gstermekten baka bir m a'n kabul etmeyeceinden
bundaki mesuliyete Versay Hkmetinden baka
merci bulunamaz.
uras dahi hatrdan karmamaldr ki, komn
bunlar idam eylemekten mmkn olduu kadar i
tinap (kanmtr) etmiti. Buna del ise Versay as
keri ta Parise girinceye dek biarelerin hayatta bulun
masdr. Komn idaresi daha zuhur eder etmez idam
cezasn lvetm i ve bunu ispat iin eafo denilen
katil makinesini enzr- umumiyede (herkesin gzleri
nnde) resm en yakm iken kffe-i amlden ve hat
ta azasn n her biri hayvatndan midi kestii zaman
larda yeis ve hiddetle birka adam kuruna dizme
sine nasl hunrizlik (kan dkclk) manas verile
bilir? Eer b u adam lar hunriz (kan dkc) olsa
drt kiiyle iktifa etm ez. Pariste bulunan taife-i rhbann cm lesini idam ederlerdi. nki ruhbanlarn
hamisi (koruyucusu) olan Versayllar Komn taraf
tarlarndan ellerine kim geti ise idam ettiler.
Demek ki o faciann tabiat- maslahattan (mad
denin tabiatndan) neet etmi bir irkin vaka oldu
unda her akl ittifaka mecburdur.
Harik (yangn) bahsi ise mfteriyat- vakann
(aslsz sulam alarn) en garibidir. Hafi olmad vecihle Pariste yan an m ahaller Tilleri Saray ile Dai-e-i Belediye v e A dliye-i Maliye, Nezaretleriyle sair
ufak tefek ebn iyeden (binalardan) ibarettir. Bu ma
hallerin nnde D evar-i Belediye askerinin metrisleri
bulunduu cihetle bu metrisleri zapt ve tahrip iin
Versay askeri g n lerce obs ve hum bara attklar
msbet iken bu m ahallerin Komn tarafndan ihrak
olunduu iddiasna nasl cesaret olunabilir?

Ve bir de eer Komn un maksad Paris'i yaJt

olsayd buna kim mni olurdu? M onm artr m a h a C ?
de bulunan seksen pre top b u m a k s a t lkl

hasl eylemeye muktedir deil m iydi? Hsl Ve J l

llar Parise girdikleri gn ehn n h er taram bi y'
zaptedemiyerek tam sekiz gn uratklarndan Su
sekiz gn zarfnda Parisin h er tarafna ate brakm "
a ve kiliseleri ikier varil barut ile atm aya idar(H
Belediye kaadr deil miydi? Bu suallerin cevab p.
hesiz tasdiktir.
Versayllann att gazl gllerle jezvitlerin .
kard bir ka deninin errine urayan sa lif-u ^ y ^
binalardan maada hibir kilisenin ve ebniye-i zimg.
den (byk binalardan) hibirinin harabolmamasj
harik isndtn (yangn iftirasn) klliyet reddetmez
mi?
Bunlarm Versayllar eline dtke gerek muha
kemede haksz grnerek akreplere bile oiarrnyacak
mucazta olmalar (cezaya arptrlm alar) srf ma
lup olulanndandr. M alubiyet ise b ir vakitte hak
szla dellet eylemez.
Komnn gayet adil bir fiili ve Tiyer cumhuru
nun gayet zalimane bir hareketi va rd r ki burada onun
beyanyla iktifa ederiz (yeterli b u lu ru z).

Komn idaresi Cezayir halknn Franszlarla hem

cins (ayn soydan) ve hem meshep (ayn dinden) olma
dklar iin istikllini iln etti. Halbuki Msy Tiyerin
Hkmeti Cezayirde silaha sarlan vatanpervelerden
mdafaa-i hmiyyetkrnelerine (yurtlarn savunan
lara) galebe edemedii bir koy halknn umume (t
mn) diri diri atee yakt...*
* A. Cerraholu: Trkiye'de Sosyalizmin Tarihi, s. 78-85

Burada, gerekirse Reat Bey'in, Paris Komn

nn zn ne denli kavrayabildii sorunu ayn bir
boyutta tartlr. Ancak, bu aamada bizi ncelikle
ilgilendiren nokta, iinde bulunduu koullar da dik
kate alnd, Reat Bey, Paris Komnnde geen olay
lar gerekten iinde yaam bir komnc tavryla
anlatmaktadr. Reat Beyin yazdklarndaki biem-slup, onun, Paris K om n n en azndan, ok yakn
lan. izlediini, kanm zca hibir kukuya yer brak
mayacak b ir biim de, sergilemektedir...
Bu yaklam N am k Kemalin, yazd reddiye
makalesinde daha d a somutlamtr.

Reat Beyin Paris K om nn savunan yazsnn

5 Haziran tarihli bret gazetesinde yaymlanmasndan
gn sonra 8 H aziran tarihli Basiret gazetesinde
brete Teekkr balkl bir yaz yaymlanm. Ve
burada, Reat B eyin ve bret gazetesinin doru ve .
yrekli tavrlarnn desteklendii vurgulanmtr.
Basiret gazetesindeki yaz yle srmtr...
(D evair-i Belediye Tarafdrn)
serlevhasile
(balyla) bretin n c numarasndaki bend (ma
kale) keml-i dikkat ve ehem m iyetle okundu. Devair-i
Belediye ta ra fd r n m (K om n taraftarlarn) m
dafaa yolu nda sylen ilen szler o kadar doru ve o
kadar hakldr k i...
Aferin bret! B u him m etine (abana) imdi ve bu
misillu dak ik (b en zer nem de) dvalar zerine bun
dan byle s a rfe d e ce in him m etlere (abalara-almalara) dahi yin e im di ya n i pein olarak teekkr ede-

Devair-i Belediye tarafdrn m (K om n tar

lann) itirk-i iyl ve em val (aya l ve m al ortak^'
bhtan ile (yalanyla) itham etm ek isteyen fikirle
terakkiyt- medeniyye (u ygarln ilerlem esi^
kuyla bakan) insanlar o derece kltm Ve
^
dar alaltm m itikat ederler k i hissiyat elbett
sanlardan daha az olan hayvanlarn bile ancak kff^'
hissiyat (tm du yu lan) ve k u v -y tabyenin (d ^
glerinin) m ahv dem ek olan l m le b eraber m a h ^
lacak bulunan ak ve sevd y-zev ciyyet hissini de
beylediklerine kail oluyorlar.
ay'
Aybunlar terakkiyat- m ed eniye sem eresi olarak
insanlara hum k ve bellahat (ah m aklk ve bnlk)
geldiini m i zannederler ki (insaniyetin em ereylediteavnden kat- nazar) bir adam n m ahsul-i say- de$
tini (emeinin rnlerini) di erlerin e gasp ve itinam
etmesine raz olaca gib i b ir h ezey a n a rev a vermek
isterler.
...Kanlarn silkerek tavuk gib i rpnm alar hrriyetperver olanlar iin kyam ete k a d a r alanmaya
mecburiyet gsterecek bir hl ik en ... Bunlara aki ve
ahsi nazariyle bakm ak (am an Y a ra b ) ne kadar hak
szlktr.
Devair-i Belediye ta rafdrn (K om n taraftarlan ) vahi olunca hrriyet cen gi v a h iy n e bir muha
rebe addolunca lemde m edeni u n v a n kim e kalacak
ve medeniyyetperverne m u h a reb e h a n g i muharebe
ye tlak olunacak (a d la n d rla ca k )?... K om n taratarlan ettikleri m uharebeyi h er D aire ken di saade
tine kendi alsn, kom usu b u lu n an D airen in muha
faza ve beky- saadeti (m u tlu luun un devam ) yo
lunda kendisinden istenilen m u a ven eti (yardm ) yi
ne deri etmesin, diye icra ederlerdi. B u n a vahet de-

ilildikten sonra, ya cmleniz benim esirim olunuz ve

yahut cmlenizin kafasn keserim, ya kazandnz
bana veriniz veyahut kahren (zorlan) elinizden al
rn dey edilen muharebeye mi medeniyet denile
cektir?
Evet imdiki halde Komn taraftarlar zalimdir,
vahidir, hapistir, akidir. nki biracerel mahlup ol
dular. Eer bunlar galebe etmi olsaydlar o zaman
hrriyetperver, gayur (gayretli) cesur, dil insan, has- kelam iyilie dair ne saylabilir ise Komn taraf
tarlar olur idi...
li Paanm genelgesine karn pek ok yeni Os
manlI yurtsever yayn organlarnda Komn' savun
may srdrmler. Kesin yan tutmulardr.
Namk Kemal, 12 Haziran tarih ve 8 sayl bret
gazetesinde yazd Reddiye balkl yazsnda bu
konudaki tavru yle sergilemitir:
Komn taraftarlar, hakknda olan makaleye ge
lince BRET te anlarn mesleklerinde hakkeniyet ve
haklarnda vuku bulan isnadattan (iftiradan) beraet-
zimmetlerine (sularndan aklanmalarna) dair iki
buuk stuna kadar delil (kant) gstermitir. FAR
d BOSOR ise M sy Tiyer dahi o reyde (o grte)
bulunduundan mdr nedir? yalnz Komn taraf
tarlarnn ihtiyar ettikleri (setikleri) kaide haksz
olmadndan bahsediyor. Yalnz bir takm ebniye-i
miriyenin (beylik yaplarn) anlan baz tevabil
(gruplar) tarafndan yakld erkek ve kadn bir ta
km petrolculann itirafiyle msbet olduunu sylyor.
FAR d BOSFORun stanbulda kan gazeteler
den malumat almakta gsterdii kemale baklrsa Av
rupada geen vekaiden haberdar olmasna pek de
emniyet edem iyoruz. Binaenaleyh kendisine unu ih-

,priz ki bahsettii m a k a len in m uharriri

Ur
Martn silah- zu lm iyle d k le n kanlar Sn^
Versay
n P ariste idi. M a h k em elerd e Rn ^
lardftarlarn itham , m d a fa a e d e n a vu k atla ^

e fto n n . Uzam eden < y .

S r 'z a b i m n nam nda olan dm an tarat

gsterdikleri ala k ln a cs n e v la d - vatandan (, a.
fan evladlanndan) k a rm a k is te y e n y a d ig rlara lt).
safta h akguylukta (d o ru s y le m e k te ) n e mertebeye
vasl olduklarn la y ikiyle g rd . B in a en a leyh bunla.
n n hem hasm ve h em h a k im o la r a k Kom nlere m.
teallik ettikleri (ilgili b u ld u k la r) th a m a t arasn^
falan yle yapm , fa la n b u n u it ir a f e d iy o r y 0u ^
tira ettikleri iftira la ra in a n a m a z . V e r s a y m hibir se:
Vi irtikptan (k t l k e tm e k te n -r v e t- almaktan)
kanm yan casu sla ryle o m a h u t J e z v it gruhu mey
danda iken cem iyet-i b e e rin sla h n m aksat edinmi
ve bu m aksat u ru n a fe d a y - c n g z e alm olan bu
kadar eshab- dn ise p e tr o lc s fa tn kullanm ak gibi
bir eniay (ayb) b ir v a k it is n a t ed em ez. Yine tek
rar ederiz ki K om n ta ra fta rla r b ir ta h rip etmek is
teselerdi ellerinde b u lu n a n k a la la n n top la ry le iki saat
iinde btn b tn m a h v e tm e e m u k te d ir idiler.
Zannm zca h a lk a g r e fa id e h e r eyin sahibini
bilmektir. B in a en a leyh e v v e lk i b e n tte o kadar tafsi
lata giriim iz bu m ta la d a n n e et e tti in i FAR d
BOSFORa ih ta r ederiz.*

N am k K em al, b u n l m a k a le s in d e , a k bir bi
im de yan tutarak, P a ris K o m n n v e Reat Beyi

l872 ylm da, b aya za rln a N amk K em al'in gelmesinden

sonra d n em in e n savakan yayn niteliine dnen
B R E T gazetesi...

Namk K e m a lin

P h a re D u

yazd b re t g a z e te sin in

B O SPH O R E a nl Reddiye"sini
12 H aziran

1288 tarihli says...

savunmakta, ve ...makalenin m uharriri daha Versayllann silah- zulmiyle dklen kan lan sokaklarda
seyyal iken Paris'te idi... diye vurgulayp, bir anlamda, Reat Beyin, Komn sresince Pariste bulunduunu belgelemektedir...

**
bret gazetesinin yine 8. saysnda, bu kez Nuri
Bey, salt Paris Komnn deil Enternasyonali de
savunmaya balamtr.
Nuri Bey, Medeniyet adl yazsnda soruna y
le yaklamaktadr:
Enternasyonal namiyle m aruf olan Cemiyet ki
Avrupan m baz mahallerinde garazen burada ise cehlen (bilgisizlikten) sayi-i um um iyi (genel ban)
ihlle sai (bozmaya alan) bir heyet bilinmitir.
te o cemiyetin maksad srf medeniyetten murad olu
nan neticeyi hsl etmektir.
Bu cemiyetin maksadnn husuln tesri (abuk
latrmak) iin esbapta baz iddet gstermesinden
korkuluyor. Vka bu suret m uhtemeldir. Fakat im
diye kadar gstermedi. leride gsterirse kulland
vesait takbih olunur (k n an r). Lkin yine maksadn
tahsine (beenip-alklamaya) m ecburuz.
Bir memleket imendiferler, yollar, caddeler, gaz
lar, tiyatrolar, algl kahveler, bu n lar gibi zevk ve
ihtiyaca mteallik ne kadar esbab cam i olursa olsun
mademki herkes orada say (em ek) nisbetinde mstefik olmak (yararlanmak) bakm ndan mahrumdur,
orada sahihen (gerekten) m edeniyetin vucudu nasl
tasavvur olunabilir?
Avrupann hemen her tarafnda am ele snf y100

fitler dayanmyacak bir haldedir. Bir fabrikac m

lik olduu sermayesi kuvvetiyle birka bin kiiyi esir
gibi kullanyor. Grdkleri iin onda birine mukabil
olacak derecede bile cret vermiyor. yleyse niin a
lyorlar? Y a ne'yapsnlar? Ameleden biri cretin klletinden (azlndan) dolay bir fabrikay terkettii
takdirde baka fabrikaya kabul olunmamas iin fab
rikaclarn ittifak var.
Ya amele niin yle bir ittifak etmiyorlar? Evet
ite Enternasyonal Cemiyeti o ittifak tavsiye ediyor.
Ve hin-i vukuunda (gereinde) icap eden muavenet-i
nakdiyede (maddi yardmda) da asla kusur etmiyor.
Bunun zerinedir ki ekser mahallerde amele bilittifak
(birlikte szlemeyle) ilerini tatil ediyorlar. Ve fabri
kaclar bir dereceye kadar eskisi gibi suret-i gayr-i
meruada mstefid olmadan (yasalara uygun olma
yan kazanmlardan) mahrum brakyor...*
*

**
Youn aak duygularndan kaynaklanan, seviyesiz-s, venist bbrlenmelerin tesinde, tarihi
mizde gerekten unutulmamas gerekli pek ok olay
ve kii var.
Okurun sabrna ve hogrsne snp bir kez
daha altn izersek, rnein, Yeni Osmanhlar kuran,
idama mahkm edildii halde, Paristen stanbula
gelip ihbarcy bulan ve fakat sonra ona, temyiz
hakk veren, kimseden be kuru yardm grmeden,
a karnna, devrinin en saygn yayn organ tnklab karan, Paris savunmas ve Paris Komnne
* a.g.y. s. 28-29

101

katlan mr boyu kapkulu olm ayan ve

v -

boyu mavi boncuk datm ileriyle uzak ^

ilikiye girmeyen bir M ehm et B eyin k i in J 9^ b'f
erdem i, davranlar unutulm am aldr... y a
B eve, -Mehmet'e syle, b... yemesin, benim ?'
, n, diyebilen; ve sonra da
"]!taplan
Beye,^T n ~
k awr =
sm
da, w
ha*
S n i duyduunda, .hele M ehm et'in lmnden **.
n gnlm o kadar sarsld o derece kanm bama
fri, ki bir edit gz hastalna uradm , az ka,,
S oluyordum diye yazabilen N am k Kemal. MehReat ve Nuri beyler arasndaki arkadala ^
n m z e de rnek olmas ve unutulm am as gerektii
k a n sn d a y m ...

Bugn iimizde ka k, du ym as olas, ka lm

haberine -az kald kr oluyordum diyebilecek kerte
alayabil me erdemini yreinde tam aktadr... Ya da
baka bir demeyle, iim izden k a kii, b ir arkadann
lm haberini aldnda, iinde kabaran duygulan,
kendi bana kald bir tenha kede, az tkrk
dolmadan bir ayna karsnda tartabilir. Ve bylesi
bir kiisel hesaplamadan y z n n akyla kabilir...

Artk, resmi-geleneksellem i tarih anlaylar

ve bunlar, bir anlamda, zorlu benim setm e uralan
pratik yaamn karsnda tam b ir yetm ezlie girmi:
kesin bir iflasla sonulanm lardr.
Ancak, bu koullar altnda, T rkiye insan, bir an
lamda ardn dayayacak b ir tarihten d e yoksun kal
mtr. Gerekte bugn, d n en T rkiye insanlarnn
ortak bir tarihi yoktur. K ukusuz, A b d lh a m idi sor
gulamak gereklidir, ancak bu tavr, Atatrklk

102

jaylanna, d a eletirel ve zmleyici vak!a<n

torla birlikte b ir btnlk kazanacaktr...
Bu koullar altnda salt olgusal saptamalar da
k kez beklenen ya ra rla n verememi; soruniann ve
niden ve yem den, am a kesinlikle hep birlikte ve de
zmleyicz tartmalarnn zorunluuunu getirmi

tir- zcesi. vnm

. ..
eyi-iinm eyi bir yana ahp tarihi
mizdeki olay ve kiilere, m addeci tarih ynteminin
byteci altnda h ep birlikte sahip lkmak. tart
ve de yepyeni bir Trkiye tarihinin yazlmasna vine
birlikte katkda bulunm ak nmzdeki en ivedi g
revlerden birini oluturmaktadr...

103

l u d w ig B c h n e r ve o sm a n li
pNRLER STNDEK ETKLER

Geen y zy ld a p e k a z m ateryalist yazar-dnr,

yaptlaryla L u d w ig B cin er kadar yeryznde etkili
olabilmitir... B ch n erin, zellikle zdek ve G
(Kraft u n d S t o f f ) a d l alm as evrensel bir n ka
zanm.* 19- y zy ld a h zl b ir gelim e gsteren liberal
demokrat b u rju v a h areketlerin in nde gelen ynetici
ve aydnlarnn t m n e yakn, ilk mekanik materyalist-biyoloji b ilg ilerin i B ch n erin kitaplarndan edin
milerdir...
Bu olgu, zellikle, arlk Rusyasndaki devrim ci
demokrat b u r ju v a h arek eti iindeki kimi aydnlar ve
yazarlar ile, O sm a n l D evleti iindeki Jn Trkler iin
nemli b ir n itelik tam tr...
*

**
Biz, bu rada , y a k n tarihim izdeki pek ok aydn
zerinde b y k v e y adsn m az etkiler yapm bu n4 Bchnerin nl yapt Kraft und Stoff Trkeye genellikle
Madde ve Kuvvet olarak evrilmitir. Ancak, yaptn ierii
gz nne alndnda, zdek ve G olarak evirmenin da
ha doru olaca karasna vardk...

l, materyalist Alman dnrnn 85. lm ylln<la

onun ksa yaamyks ve yaptlar zerine kimj
anmsatmalar yapmay yararl grdk...

Friedrich Karl Christian Ludwig Buchner, 29 Mart

1824 tarihinde Almanya'nn Darmstadt kentinde do

du. Buchner, olduka ilerici, hatta devrim ci bir aile
evresi iinde yetimitir. Kardei, G eor g Bchner
Fransz Devrimi'nin etkisinde kalm. Danton'un l
m adl oyunuyla nlenmi,* 1848 devrim hareketle
riyle ok yakn ilikiler kurmutur ...Ludw ig Bchner
stnde, kardei G eorgun etkisi byk olmutur...
L. Bchner. tm eitim sresince ok parlak bir
rencilik dnemi geirdi. Liseyi bitirdikten sonra,
zellikle doabilimleri zerine eitim yapma eilimi
gstermise de. 1843 ylnn ilkyaznda, Giessen ni
versitesi'nde felsefe okumaya balam fakat, sonra
dan, babasnn da istei zerine, tp fakltesine gir
mitir.
Ancak. Bchner, hekimliin yannda, her zaman
felsefeye ve dier doabilim lerine byk arlk ver
di. Bu ara Franszca'sn ilerletmi, ilerici/devrimci
Fransz renci birlikleriyle iliki kurmu, 1848 dev
rim hareketleriyle ok yakndan ilgilenmitir...
Giessen niversitesi'nden ayrldktan sonra, a
nn unl hekimlerini barndran VVrzbug, Viyana gi
bi kentlerde alm, Viyanadayken kardeinin yaz
larn yaymlamaya balamtr...
Bakn?.

Geort: Bchner. T m O y unlar. A d a m Yaynclk.

B u ch n er,

a y r c a .

A lm a n y a d a k i

D o r u la r

Birli-

nin k u r u cu su W e t lin g 'in a r d lla rn d a n o la n v o I'.

f gelsi " s v i r e 'n in e n a k ll so sy a lis ti d e d i i A u g u st
' ker ile d e y a k n ilik i i in d e o lm u tu r.

BeC Bchner. V iya n a dn n d e babasnn m uayenoesinde a lm a y a balam , bu arada, adli-tp kurumunda ya rd m c b ir i bulm u vo bu sro iinde,
hern salt h e k im s e l h em de adli-tp alannda pok ok
yaz y a z m t r .

1852 y ln d a , T b in g e n

n iv e r s ito s indo bir a sis

tanlk k a d ro su b u lm u , b u r a d a , u z m a n lk a la n n a g i
ren k o n u la r v e d o a b ilim le r i z e r in e a n tr m a la r y a p
m. Pe)< o k y a z ' m a k a le ' b r o r y a z m tr ...

Tim bu birikim lerin uzantsnda, Bchner, 1855

ylnda nl zriek v e G (Kralt und Stoff) adl kita
bn yaym lam tr... K itap olaanst bir ilgi grm ,
birka hafta iin de yen i basklar km 15 ayr d i
le evrilmi ve 1904 y lm a k a da r 21. basks yaplm
ta... Bchner, b ird en d e n e cek b ir hzla d nya l
snde nlenm i, zellik le Darvvin in yaptnn y a y m
lanmasndan sonra, m ateryalist ve ateist savlarn sa
vunan alm a la rn srdrm tr.
Bu arada, top lu m u n b ir btn olarak dem ok ra tik
lemesi yolu n d a h er trl a b a y harcam kapitalist
smry n le m e k v e k yl lerin yaam d zeylerini
ykseltmek iin g c y le a lm tr... 1870/71 Fransa-Prusya S a v a n a b ir b a r yanls olarak kar k
m, srekli o la ra k bu iki halkn kardelii ilkesini
savunmutur. B ch n er, tm m r boyu n ca, m ilita
rizme, o v e n izm e ve Y ah u d i d m a n ln a kar k
mtr.
1860d a n son ra , ii ku rulu larn n iin do a lm
107

ve bu amala. 1867 ylnda Lausanne'da toplanan I.

Enternasyonal Kongresine katlmtr...
Bchner, bir ara anl olarak, Am erika Birleik
Devletleri ne gitmi ve 32 a y n kentte, yzn zerinde
konuma yapmtr. 1880 ylnda. Alm anya blm
kurucusu olduu Deutschen Freidenkerbund- (Al
man zgr Dnrler Birlii) yesi olarak, Paris te Diderot antnn almasna onur konuklarndan bi
ri olarak arlmtr...
Yaamnn geri kalan blm nde de srekli ola
rak Darmstadtta kendi m uayenehanesinde hastalan
ve kitaplar arasnda alm ve 30 Nisan 1899 tari
hinde, 75 yanda lmtr...

Bchner retken bir yazn yaam srdrmtr.

Balca yaptlar* unlardr:
Kraft un Stoff, Empirische-naturphilosophische
Studien. Frankfurt, 1855; Natur und Geist. Gespraeche
zweier Freunde ber den M aterialismus und ber
die real-phlilosophische Fragen der Gegenwart, Frank
furt 1857: Physiologische Bilder, 2 cilt, Leipzig 1881,
Herr Lassallp und die Arbcfter. Bericht und Vortrag
ber d as Lassallesche A rbeiterprogram m . 1863; Der
Mensch und Seine Stellung in der Natur in Vergangenheit Gegenwart und Zukunft, Oder: Woher
kommen wir? W er sind w ir? W oh in gehen wir?
Leipzig 1869; Der Gottesbegriff und dessen Bedeutung
* Bchner'in yaamoykUsU ve balca yap tla r zerine toplu bir
bilgilenme in b k r P h ilosop h en lexik on . D letz Verlag, s. 127130.

pgenw&rt, Leipzig 1874; Die Macht der Vererin dCfund ihr Einfluss auf den moralischen und golsbung fortschritt der Menschhelt, Leipzig 1882; Licht
^ L e b e n . Leipzig 1882; Darwinlsmus und Sozlalisn gAef der Kampf ums Dasein und die moderne
^ H sc h a ft, Leipzig 1894,

Bchner'in ilk almas olan Kraft und S to ffd a

(Ozdek ve G) etkinliinin doruuna ulatn sy
leyebiliriz. Yazarn bu kitabmda, binlerce yldr in
sanlarn kafalarnda sorunlaan, ancak zellikle son
yzylda, liberal burjuvazinin ve ii snfnn kesin
likle zmek istedikleri pek ok karanlk noktann s
tne gittiini grrz. Bu alanda Antik adan g
nmze kadar gelen materyalist dnrlerin verile
rini derlemi ve bunlardan, Feuerbach materyalizmi
dorultusunda yeni karsam alar yapmtr..,
Kitabn ierii balca u blm lere ayrlarak tar
tlmaktadr:
1. zdek ve G; 2. zdek'in (m addenin) l m
szl; 3. G n (kuvvetin) lm szl, 4. z
dek'in Sonsuzluu; 5. z d e k in Deeri-, 6 Devinim
(hareket); 7. Biim; 8. D oa Yasalar ve Bunlarn Ba
mszlklar; 9. D oa Yasalarnn Genellii; 10. G k
yz; 11. Yerkresinin Oluumu-, 12. nsan-, 13. Beyin
ve Ruh; 14. Bellek; 15. Bilin; 10. Ruh; 17. Tanr Fik
ri; 18. Kiiliin Sreklilii zerine-, 19. Y aam gc;
20. stem; 21. Ahlak, vb.
Bchner kitabnda Antik a Grek dnrlerin
den bolca alnt yapm . rnein, Herakleitos, D em okritos, Hippokrates, Epikurosun, vb. szlerini b olca
109

UanmtiJ". a n n d o a b ilim cilerin in yaptlarn

kuklndan izlem i, L a m a rck dan B ffo n dan, C h arles
^ Uden Se n ^ l d e aktarm alarda- bulu n m u tur.
Bchner, a lm a sn da s rekli olarak, ruhun be-

den ayrlmazln ve beyinsiz dnmenin ola^szlm vurgulam (21. bask, s. 342), materya
lizmi ve ateizmi sa v u n m u tu r...
Bchner kitabn, Galileinin nl E pur si muoVer (Ve her eye karn o deviniyor) szleriyle
noktalamaktadr.
*
Bchnerin etkisi g e re k te n y ery z lein d e g e
ni olm utur... rn ein , n l R us rom a n cs T u rgen -

yev, 1861 yln n A u s to s a y n d a son n oktasn k o y

duu Babalar ve O ullar a d l yaptn da, yen i d ev rim cidemokrat k u a n m aterya list-a teist rn ek g en ci B a
zarov, a rk ada A r k a d iye, b abasn n artk P u kin
okumaktan v a zg e m e sin i, bu n u n yerin e B ch n erin
Kraft und S to ffu n u o k u m a sn tler (s. 83) v e A r
kadi de, b a b asn n e lin d e n P u k in in ingeneler k ita b
n alr, on un y e rin e B ch n e rin k itab n v e rir (s. 83)...

arlk despotizm i iinde, geen yzylda, patlar

casna bir gelime gsteren devrim ci-dem okrat aydn
kuan rnek kiiliklerinden birini oluturan Bazarov'un yazn ve dn dnyasndaki lmszlne
karm, Turgenyev, bu nihilist tp rencisini ok gen
yata ldrr... Ancak, Bazarovun bu denli gen y a
ta lm, ya d a T u rgenyevin (biraz da aceleyle) onu
biran nce ldrm esi zerine gnm ze dek sren
tartmalara neden olm utur... Kimi eletirmenler, n a
sl gelieceini, evrim leeceini bilm edii iin T u r
i n

genyev'in bu nl materyalist-ateist kahraman ok

erkenden ldrdn sylerlerken; kimileri de, Turgenyev'in, ileri yalara ulam bir Bazarovun kendi
tutucu, gerici kuan ldrebilecei dncesi ya da
sansyla bir an nce, onu, kendi eliyle ldrdn
sylemilerdir...
Fakat her eye karn, Turgenyev, Bazarov a sk
sk, "tm basmakalp, eskimi dnceleri, yanllk
lan kantlanm ilkeleri bir kez daha akln ve prati
in srecinden geirelim... Ve gnn koullarna ya
nt vermeyen dnceleri tarihin plne atalm...
dedirt mitir.

Bchnerin kitaplarn ve de zellikle Kraft und

Stofrunu ilk tanyan ve etkilenen Trklerden birinin,
Pariste alan Osmanl okulunda ders veren retim
yelerinden Tahsin Efendi olduu sanlm aktadr (Berkes, Trkiyede adalama, 1973, s. 210)...
Byk bir olaslkla, Bchnerin kitabnn Fran
szca evirisini hemen ilk kt yllarda okuyan ile
rici. liberal dnceli Osmanl m derrislerinden Tah
sin Efendi, bir sre sonra, M nif Paa. vb. gibi libe
ral dncelere ak retim yeleriyle birlikte, s
tanbulda Dar-l Fnun'un alm a alm alarna da
katlmtr.
*

Hep bilindii gibi, Tp Fakltesi, m od em biyoloji

nin, materyalizmin ve pozitivizm in T rkiye'ye ilk gir
dikleri kapdr. Baka bir deyimle, D ou despotizm inin

kullan, ilk kez, stanbul A skeri Tp Fakltesi p en

dnsel-teknik-toplumsal verilerini grm eye ve tartm aya balam

ceresinden, liberal kapitalizm in

lard...
Bu koullar altnda, B chnerin kitaplar, A skeri
Tp Fakltesi rencileri arasnda yutulurcasna o k u
nan yaptlarn banda gelm ektedir.
Ancak, bunlar arasnda, Jn T rklerin ku ru cu la
rndan Dr. A bdullah C evdet (1869-1931) B chn erden
en ok etkilenenlerden biri olm u ve onun, yaptlar
nn bir ksmn (belki de ilk kez) T rk eye e v ir
mitir...
Abdullah Cevdet, g erek A skeri Tp F a k ltesin d e
ki rencilik y lla n sresince, gerekse de, sonraki d
nemlerde, Bchner ve giderek, nl b iy olog Ernest
Haeckelin ok etkisinde kalm, bunlarn yaptlarn
dan, ksal uzunlu alntlar, eviriler yapm , yine bu
yazarlarn savlarndan esinlenip zg n y a y n la r ret
mitir... Abdullah C evdetin (ken d i kiisel yaa m n a
sl bir ivmesiyle devin m i olu rsa olsu n ), B chn er v e
Haeckelden yapt d ola yl d ola ysz yaynlarn , u zu n
yllar, Trkiye a y d n la n zerinde son d ereced e etkili
olduu anlalm aktadr.
Fakat, gerek B ch n erin, g erek se H aeckelin m e
kanik materyalist yntem leri, rn ek bir D ou lu a y
dn tipini sim geleyen A b d u lla h C ev d et zerinde, d i
er lkelerin devrim ci dem okratlarn d a g r len lerd en
de byk bir sapm a y apm ve sonunda, A b d u lla h
Cevdet, rnek bir sosy a l-D arw inci d zeye ulam tr...
Ve tm bu an orm al k ou llarn n orm al son u cu o la
rak, Abdullah C evdet, ilg in b ir alm asn da, r n e
in. kafatas muhiti 16 pus olmayan adamlar ahmak
113

olur, dim an gayr-i tabii b ir d ereced e k k l nine-i eblehiyedir... diye yaza bilm itir...*
Ancak, T rkiyede, p ozitivizm in -m ateryalizm in ve
de yaznda (edebiyatta) n at ralizm in su katlm am
ilk ncs Beir Fuadtr. (1852 (53 - ?) 1887).
Beir Fuad ksa fa k a t o k on u rlu ve d nsz ge
en yaam yks iinde, tm ba sm a k a lp savlan,
a gem i ilkeleri, tem elsiz d n celeri, inanlar
yadsyp, bunlarn yerin e bilim in d o ru la d verileri
koym ay savunm u, m ateryalist v e ateist ola ra k ge
ird ii dn ve yazn yaam n n ilk ylla rn d a n ba
layarak yaptlarnn b yk etkisin de k alm tr...
O nun, salt eviri ve y a zla rn d a d e il, polem ikle
rinde bile, ok kez, B ch n erin k ita p la rn tem el kay
n ak olarak k u lland belli olm aktadr.
Beir Fuad, m ateryalizm i ve p o z itiv b ilim leri sa
vun m ada h ib ir k on u da ve h ib ir k im se y e d n ver
m em itir. ok k k yata y itird i i o lu n a (Abdlham id dn em in in h e r trl olu m su zlu k la rn g ze ala
rak ) N am k K em al adn k o y a b ile ce k k a d a r, Namk
K em ali sevm i olm asna karn, o n u n la m eca z i an
lam da bile olsa kalbin his m erk ezi o lu p olm a d y o
lu n d a kyc tartm alar y apm v e s a v la rn a kaynak
ola ra k yine B chn erin ya p tla rn k a y n a k gsterm i
tir.
Bu tartm ada, N a m k K em al, h e r za m an k i, se
vim li, cokulu elebi b iim iy le s y le d i i ey in m ecazi
an lam da ku llan ldn n e s rm , b u n a kar, Tr
kiye tarihinde, belk i d e ilk k e z p u tla n kryoru z
kam pan yas aa n B eir Fuad, m e c a z la r n b ile gerek
* B u k o n u d a o k d a h a a y r n tl b ilg ile r i in , b k z. H a n io lu , .
D o k t o r A b d u lla h C e v d e t ve D n e m i, s t a n b u l 1981, s. 16.

BER FUAD

anlam bilinen kavramlar zerinden seilmesi gerek

tiini savunmutur...
Beir Fuadn yantna, Namk Kemal yeni bir ya
nt vermi, fakat, bu yaznn geldii gnlerde, Beir
Fuad'n intihar olay duyulmutur. Ebuzziya Tevfilc,
Beir Fuad'n lmn saygyla bildirmi ve Namk
Kemalin gnderdii yant basmamtr...
*
**
lkemizin ilk materyalist-pozitivist-natralist ve
katksz ateisti olan Beir Fuad, salt dnceleri, yazlan-polemikleriyle deil, 35 yanda uygulad in
tihar giriimiyle de Trkiye tarihinde zgn bir et
kinlik gstermektedir.
Konumuzla pek ilgili grlmese de, Beir Fuad'n
ansna ve savlarna olan sayg nedeniyle, onun, in
tihar ile ilgili, polis raporlar, gazete haberleri ve ken
di yazd protokol ve mektuplarndan oluan kk
bir blm aktarmay yararl gryorum:
**
7.2.1887 Tarik gazetesinde yaymlanan bir polis
haberine gre:
*Muharririn-i Osmaniyeden Beir Fuad Bey ev
velki gece Babli civarnda Naili Mescit Mahallesin
de vaki hanesinde (Beir Fuad, bir mektubunda evi
nin tam adresini yle tanmlamtr: Bendehane, Caalolu yaknnda kin olup 12 num ara ile murakkamdr. Kitap Arakel Efendinin dkknnn kar
snda olduundan bulmakta zorluk ekm ezsiniz-

sj )

ve icra sn e v v e lc e k a r a r la trm o ld u u m a d -

jje-i in tih arn n fiiliy a tn a b a la m tr. K a b le l in tih a r,

baz m ahallelere, su r e t-i in tih a r n a d a ir za b ta y a , m
t e a d d it v a r a k a la r y a z p k t p h a n e s in in z e rin e b
rakmtr...
Franszca y a y m la n a n Le M o n ite u r O rien ta l g a
zetesinin 7.2.1887 ta rih li h a b e ri:
M eu m p rojesin i, b o a z n d a n v e sol k o lu n d a n e n
jeksiyonla k o k a in z e r k e d e r e k ta tb ik e k a r a r v e r m i
tir. U stu ra yla n c e k o lu n u n a ta r d a m a rn 4 a y r
yerden am v e b o a z n k e s m i tir ... (s. 77).
Beir Fuad, l m n e g id e n y o lu n h e r d a k ik asn
brakt n o tla rla b ild ir m e y e alm tr. T u ttu u in
tihar p rotok olu n d a , o la y v e l m n y le a n la tm a k
tadr:
ntiharm d a b ilim se] y a p a ca m , d a m a rla rd a n
birinin g eti i b lg e d e d e r in in a ltn a k lo rit k ok a in
rnga edip b u ra n n h iss in i ip ta l ettik ten son ra orasn
yarp da m ar k e se r e k se y a l n d e m tev lid iyle* terk-i
hayat ed ece im d e m i tir...
Beir Fuad, b u y a z d k la r n u y g u la d k ta n sonra,
protokoln y le s rd rm ek ted ir:
...A m eliy a tm ic r a ettim , h i b ir a n du ym ad m .
Kan aktka b ir a z szly or. K a n m a k a rk en ba ld zm
indi. Y az y a z y o r u m k a p y k a p a d m d iy e re k g eriy e
savdm. B erek et v e rs in i e r iy e g irm e d i... B u n d an tat
l bir lm ta s a v v u r e d e m iy o ru m . K an a k sn d iy e h id
detle k olu m u k a ld r d m ... B a y g n lk g elm ey e b a
lad...
Beir Fuad, a y n c a p o lis le r iin b ra k t b ir y a
zda, can ibi z a b ta d a n g e le ce k ta h k ik m em u ru n a :
* Kanm boaltarak.
117

S,//- n l t m l
1/^ rt- t a y O

la n n in v ,

k * n tilH > M d O M k t m

o liM ^ la
m tr .-.^ n y M

su sm
/f.jh*rr,r<^rr
B * .* ...v .

im

ta n

ta b

r t j^ m
z a m

K t n t f

A M rr

ttv m -

boalta b u lu r
rr * .. -rwi j r
B iim m
iffl larftad* .sr-i/M rU u rt+r+# rr, <i - * 7 - * ^ mAtmm
H .n t i* tn h m a a f*m>'yam h * j < i r * . ;.</ j*r. -* * .
u u

r<r$p d e tm ir

/ < * *

m rn
vnlr m u / t..
ku<r>d a .'ip Nr faraaf .* m*fcr.
h o f '- r t f

.- /

> ;

V /.-

''^a

'rr.**:*!

<S;f y a r tn t ijr

iW'Hit f j* d

in i . h a n M

l r '.

A v.m * t M t t a t

I. f f i n t t y r va/ri rr>f-k

-nihar ny-l hvMt ki ( w t< a r t* M m y w r

Valn fcM r^ n n n talik f t n t
lflm ftu vakti d*- f K *A hulul H m M I A n rak,
alrlrrln lrtralm <r v ^ m * h ra tM a a a k Hin M r hafIb daha irhirr m** hur M a (<*n1 t a n U i a i d a t a
v a n a da onlan a t a * > W l H |*>w w dl t l w K
nlvrtlml huvvfrtf-n riA* ( i k a n d a t a l ir a d * I n # H mmaalp f h r m r r f l d N M k la tlr "
k m m u l m

n a d n acttftt purtM.v; m a a - *. v o ! Ra
ha T^vfji flBkl IMH) s* J-mi K-r 1
. ay >7 ** tadr
linha Trxfik d r
r t.-
H ir - el va
lltK hn* in nkl^rva!:f rr e t v y . - ,. - * r . - . jram la nmlan var-arlarm* *r im
t, ^ munu
* l4lrunttM
** K tiBr

H tortuda daha

tr.f ^ - t4* i .

>\a4. 1u TOr% Pwi:tu4 fcU.r

T T*
U

no

a*
M

Tt

evirmi ya da bunlardan esinlenip /gun

^ 4 -r * ;* r y a p m t r
Treye tarihinin bu gelim e aam asnda, Baha
' toplumda byik ttktm alanlar oluturm alaV*rin grek tttihat ve Terakki. gerekse dr HUrn y^* *e ttlAf partisinden u/.ak kalm, kk hesap
r*v

lar p*9<n<* dm em i, toplumun genel sorunlar U/onr*. fH ffi tartm alar srdrm eyi yelem itir...
?\*ha Tevfik tIJ ylnda Trkiyede ilk -F elsefe.
.^rfHin karan adam dr. Burada, a nm an n Mat fol
wfem tartmak olduunu savunm u ve oftu kyaaldannn artk yeni bir rn veremeyeceklerini aktomU istiyorum
Bat yaamnn Ntig felsefeinin stnl le paraleldir dem itir...
Ajrnca. -A rap a bilenlere ark kaynaklarn u*
maJann. bize gsterm elerini yledlm. Bundan bir
ry kmadna gre, ya ark kuyHaklarnda hlr ey
yoktur, yahut da Arapa bilenler ok tembel Insanlr-

dr- dy yazmtr.
Baha Tevfik, her kavmin az ok bir felaefonlnln,
fikirlerinin bulunduunu, ancak bunlarn her im a n
yetmediini* sylemi, gerekten gzpek bir yuklafimla. Trkln eskiden makbul grlen bir takm
aitelerini bugn ortadan kaldrmak gerek yon rargin. kincilik, gebelik, ticaret ve faizden nefret
gibi
Bunlar dnn meziyetleri, bugnn kunurudur.
Dnk rki karakterlerim iz ve milli meziyetlerimiz
takdire deer bir ey oldayd bugn u dkn du
rumda bulunmazdk. dem itir...
Baha Tevfik de Beir Fuad gibi hibir 6diin ver
atadan srekli polemik yazmalar yapm, yeni uhUkt temelinin teori deil, klyon olduunu* vurgu
I to

lam ve gerek her zaman sylenmelidir. Bunun iin

zel bir mevsim, zel bir evre olamaz demitir...*
Ksa mr boyunca, pek ok kitap, makale yazan,
eviri yapan Baha Tevfik Bchnerin Madde ve Kuv
vet kitabn evirmi.** Kitabn yaymlanmas Trk
dn dnyasnda gerek bir bom ba etkisi yapm ve
zellikle slamc yazarlar Bchner'in aleyhine byk
bir kampanya balatmlardr...
*
Beir Fuad ve Baha Tevfikin at evrimsel bi
yoloji, materyalizm izgisi, sonraki yllarda Ethem
Nejat ve Mustafa Suphi zerinden sosyolojik tart
malara atlayp srmtr...
Bchner'in felsefi dncelerinin ve politik etkin
liklerinin evriminin tartlmas, bugn de bizler iin,
iinde bulunduumuz toplumsal-kltrel koullar
uzantsnda olaanst reticidir... Ancak, bu den
li bir ayrntl yaklam ayr bir almann konusu
olabilir.
Burada, sylediklerimizi genel olarak toparlama
ya alrsak yle diyebiliriz: Bchnerin yazd ki
taplar ile mekanik de olsa ann en nde gelen materyalist-ateist dnrlerinden biri olmu, byk y
nlar etkilemek olanan bulmutur. Kraft ve Stoff
almas, 1904 salna kadar 21 bask yapmtr.***
* lken, H.Z.: Trkiye'de ada D nce T arihi,. 1966, s. 228
ve sonras.
** M adde ve Kuvvet nairi. D ersaadet K itabevi. Sahibi Ar
sen. Tarihsiz.
*** K itabn 21. basksnn n n e k o n a n bir tarih ede, evril
dii diller hem en hem en tm yle saylm a kta ve Msr'da
Arapa basld belirtilm ektedir. Bu A bd u lla h Cevdet'in
evirisi ola bilir... (bkz. K r a ft un d S to ff. L eipzig 1904, 6. X )..

Bchner, bu aamada, hakl olarak ann dogabimleri ile snrl kalm ve bulabilecei en salkyntem olarak, dnemin en ilerici materyalisti
Ludwig Feuerbach'n yaptlarn kendine rnek a l
mtr.
Ancak, bir sre sonra, doabilimlerinde, felsefe
de, ekonomi politikte patlarcasna gelim eler gr l
m ve yzyln temel yaptlar retilmeye balan
mtr.
Bu aamada, Feuerbach, benden bu kadar de
yip mcadeleyi brakm, kyne ekilmi, buna k ar
, bilimsel dnya grnn kuramclar, Feuerbachm brakt mekanik materyalizmin ok daha alm
ve gelimi biimi olan diyalektik m ateryalizm in hem
kuramsal, hem de pratik rneklerini sergilem eye ba
lamlardr...
Tarihsel gelimelerin bu aamasnda, hem k u ram
sal, hem de pratik olarak mekanik m ateryalizm al
mtr...
Ancak, Bchner ve ardllar, gereksiz bir karar
llk ile eski konum larn srdrm lerdir...
Engels, bu konuda, kendine zg polem ik b ii
miyle (slubuyla) uyarc yazlar yazm. B chner ve
arkadalarn, Darwin zerine tekel k u rm aya al
mak ve Almanlara zg d a r grl m ekanik m ater
yalizmi ve s bir ateizmi savunm akla sulam tr...
(Bu konuda bkz. D oann Diyalektii, Trke basm ,
s. 247; Ludwig Feuerbach ve Klasik A aan Felsefesinin
Sonu, Trke basm, s. 28)...
Ancak, Bchner, Engels ve benzerlerinin u y a n la
rn gzard etmi. G erek doabilim lerinde, gerekse
felsefedeki bu yeni gelim eleri grm em i y a d a g r
mek istememitir...
121

Bu yntem yanll, onun bilim sel almalarm^

tesinde, politik yaamna da yansm ve giderek Al
man Sosyal Demokrat Partisi iindeki konum unu da
etkilemi, dolayl da olsa, bu partinin, byk serma
ye ve toprak sahipleri karsndaki ta vn n belirleme
de nemli dayanak noktalarndan birini oluturmu
tur... Sosyal-Darwinizm, Bismarc Alm anyasnda en
kyc grnmyle ortaya kmtr...
Bchnerin bu geriye saym a srecini, politik
konumalar ve yazmalar da oldu ka ak bir bi
imde yanstmaktadr.
rnein, 19 Nisan 1863 tarihinde Rdelsheim i
Birlii Merkez Komitesi nnde H err Lassalle und die
Arbeter (Bay Lasselle ve iler) adl konumasn
da, Bchner, gnn koullarna gre olduka nemli
noktalara deinmise de, yaamnn sonlarna doru
(1894) yazd Darwinismus und Sozialismus (Dar
v in c ilik ve Toplumculuk) adl almasnda, Orta Av
rupa sosyal-demokrasisinin de ok gerilerine dm
tr. .. Burada, ilk yapt olan K raft und S toffdaki ka
rarl ve mcadeleci yaklamdan iz yoktur... Bchner,
bu almasnda da biyolojiyi, D arw ini gndeme ge
tirmekte, varolu sava ndan yaknm akta, ancak
tm bu olumsuzluklarn dzelm esi iin, son lan ge
nellikle dilek kipi fiillerle noktalanan cm lecikler ile
yoksullara, smrlenlere tekelci devletten afaat
dilemektedir.
Gerekte, Bismarck, olayn zn-kendi snfnn
tarihsel mant iinde Lassalleci sosyal-demokratlardan ok daha ak grm ve A lm an yann ilerici
gler iin almaz bir tutucu-gerici lke olarak ka
labilmesi iin kylln desteklenm esi gereini
savunmutur... Bismarck, srekli olarak, bizim dev.122

jetimizin, ordum uzu n , tem elin i k y l le r o lu tu ru r...

Sosyal d em ok ra sin in h a y a let g e m is ini (G espen tsterschift) y o k ed ecek , d u rd u r a c a k tek g k y l l k
tr... K yl l e k on om ik -top lu m sa l y n le rd e n d es
teklemeliyiz. Bu b iz im en d o r u v e n em li sosya l p o
litikamz olm a ld r... K a m to k kyl , a rk s y le r v e
dans ed er... B izim b y le s i b ir top lu m a g erek sin m e
miz vardr, dem itir. (B ism arck , D ie G esa m m elten
Werke, Bd. 9, s. 90-92-99).
Bchner, k u k u su z t m y a a m b oy u n ca , sosya ldemokrat bir izg i v e y ok su llu k la rd a n y a n a b ir ta v r
iinde olm utur. B u n a karn, m ek a n ik m ateryalizm ,
onu, h ibir za m a n sn fsal b ir top lu m z m lem esin e
gtrm em itir...
Bchner, m r b o y u ve t m iyi n iyetiyle, y ok su l
luun artm asn k n a m y a d a sa va larn g etireb e.cei fen alk lar b etim lem ey e alm tr...
zellikle b u an m sa ttm z alm asn da, Bismarck dev let s o s y a liz m in d e n tm bu top lu m sal
olumsuzluklarn d zeltilm esi d ilein d e bu lu n m u tu r.*
B chnerin a lm a la r ve y n te m i b ir d n e m T r
kiye aydn n o k etkilem itir. M ek a n ik m ateryalist
yntemin lk em izd e b u g n t m yle aldn s y le
mek ola n a k szd r... B u y n te m k arm a a sn n t m m e
kanik m ateryalist v e ateist y a k la m la rn a k a rn ze l
likle sosya l-d a rw in izm in v e sosya l d em ok ra sin in e t
kinlik k aza n d g n m z k ou lla rn d a d a h a p ek o k
olum suzluklara g e b e o la b ile ce in i d n m ek y a n l
olm asa g erek tir...

* B ch n er: D a rw in ism u s u n d S o z ia lis m u s , L e ip z ig 1894, s. 45.

123

MEHMET, REAT
V E NUR BEYLER

SEROLTEBER

l-*2

lin iz d e k i bu k ita p , P aris Komn deneyi ile ilk mekanik

m a te ry a lis tle rd e n A lm an filozofu Ludwig Buchner in Osm a n ii s y a s v e d uun y a a m zerinde oluturduu etkilen
k o n u e d in iy o r
. bugn,
re n m e m izd e
dnm sel-hayat gereksinim
o la n n o k ta , d iy o r Sero l Teb er, O sm an l D evletinden Tr
k iy e C u m h u ry e t'n e k a kilom etre dem iryolu, kac, fa b rik a *
k a d o n u m e k im e elverili Toprak,
vb nm aktarldnn^

te s in d e , n a s l bir kltrel birikim ve nasl bir

nn k a ld d r ..

V 33SS*

H
j o

j
j

k .lk

yaps--