Felsefe

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2487

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1458
FELSEFE
Yazar
Prof.Dr. Ahmet CEVZC (nite 1-8)
Editr
Prof.Dr. Ahmet CEVZC
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arafl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman
Okt. Serdar fien
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Felsefe
ISBN
978-975-06-1158-2
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 48.800 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2012
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Felsefe Nedir?...........................................................................
GRfi ..............................................................................................................
BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE .........................................................
FELSEFE VE DER DSPLNLER ................................................................
KNC DZEY BR ETKNLK OLARAK FELSEFE......................................
FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE ELEfiTREL .....................................
Felsefenin Kurucu veya Btnlefltirici Boyutu ............................................
Felsefenin Analitik Boyutu ...........................................................................
Felsefenin Elefltirel Boyutu ...........................................................................
FELSEFENN KONULARIYLA ALT ALANLARI ............................................
FELSEFENN DEER ...................................................................................
Felsefenin Bireysel Dzeydeki Katklar ......................................................
Felsefenin Toplumsal Dzeydeki Katklar..................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
4
7
11
13
14
15
16
17
20
20
22
24
26
27
28
28
29
Epistemoloji.............................................................................. 30
GRfi ..............................................................................................................
BLGNN DOASI........................................................................................
eli ya da Koflullu Bilgi Anlayfl .........................................................
Entelektel Geliflme Sreci Olarak Bilgi Anlayfl .......................................
Bilgiyi Nesnesiyle Tanmlayan Bilgi Anlayfl ..............................................
BLGNN DORULUU ..............................................................................
Mtekabiliyeti Doruluk veya Uygunluk Teorisi .....................................
ltlerle Uyuflma Olarak Doruluk ...........................................................
BLG TRLER..............................................................................................
BLGNN KAYNAI .....................................................................................
Aklclk ..........................................................................................................
Deneyimcilik..................................................................................................
Sentezci Yaklaflm..........................................................................................
Sezgicilik ........................................................................................................
BLGNN MKNI.........................................................................................
BLGNN SINIRLARI.....................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
31
32
33
34
35
36
36
37
39
40
40
41
42
43
44
47
49
50
51
52
52
53
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Metafizik ................................................................................... 54
GRfi ..............................................................................................................
METAFZN MKNI .................................................................................
Varlk Sorusu .................................................................................................
METAFZN KONUSU VE ALANLARI.......................................................
ONTOLOJ OLARAK METAFZK.................................................................
Tz Metafizii ................................................................................................
Klasik Tz Metafizii ve Tmeller Problemi .........................................
Modern Tz Metafizii............................................................................
Sre ya da Olufl Felsefesi............................................................................
Varolufl Felsefesi............................................................................................
TEOLOJK/KOZMOLOJK METAFZK ........................................................
Teoloji Olarak Metafizik ...............................................................................
Metafiziksel Kozmoloji ..................................................................................
LK LKELERN BLM OLARAK METAFZK..............................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
55
56
57
58
59
59
60
61
65
67
69
69
71
73
75
76
77
78
78
79
Bilim Felsefesi........................................................................... 80
GRfi ..............................................................................................................
BLM FELSEFESNN KONULARI ................................................................
MANTIKI POZTVST BLM ANLAYIfiI ...................................................
Dorulanabilirlik lkesi .................................................................................
Bilimin Birlii.................................................................................................
Bilimde Keflif ve Pekifltirme Balam...........................................................
Mantk Pozitivist Bilim Anlayflnn Elefltirisi .............................................
YANLIfiLAMACI BLM GRfi..................................................................
Dorulanabilirlik lkesinin Reddedilmesi.....................................................
Yanlfllanabilirlik lt ...............................................................................
Keflif Balamyla Pekifltirme Balam...........................................................
DEVRMC BLM GRfi ..........................................................................
Bilimin lerleme Tablosu ..............................................................................
Bilimsel Deiflmenin Doas.........................................................................
Efl llemezlik ve Teori Ykllk .............................................................
OULCU BLM GRfi..........................................................................
Disipliner oulculuk ...................................................................................
Teorik oulculuk.........................................................................................
Metodolojik oulculuk................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
81
82
82
83
84
85
86
87
88
89
90
92
92
95
95
97
97
98
99
101
103
104
105
105
106
indekiler
Etik .......................................................................................... 108

GRfi ..............................................................................................................
TEORK ETK: I) NORMATF ETK..............................................................
NORMATF ETK: 1) TELEOLOJK ETK .....................................................
Mutluluk Etii ...............................................................................................
Yararclk........................................................................................................
NORMATF ETK: 2) DEONTOLOJK ETK.................................................
Din Etik.........................................................................................................
dev Etii ......................................................................................................
NORMATF ETK: 3) ERDEM ET ............................................................
TEORK ETK: II) METAETK .......................................................................
Realizm ve Anti-Realizm ..............................................................................
Biliflselcilik .....................................................................................................
Gayr-Biliflselcilik ...........................................................................................
UYGULAMALI ETK ......................................................................................
Krtaj..............................................................................................................
lm Cezas .................................................................................................
tenazi .........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
109
111
113
113
114
116
116
117
119
121
121
121
122
124
125
126
128
129
130
131
132
132
133
Siyaset Felsefesi ....................................................................... 134

GRfi ..............................................................................................................
SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER .........................................
DEVLET NEDR? ............................................................................................
Devlet ve Anarflizm .......................................................................................
TOPLUM SZLEfiMES..................................................................................
DEMOKRAS ..................................................................................................
Demokrasinin Trleri ....................................................................................
Demokrasinin Temel zellik ya da Unsurlar.............................................
Demokrasinin Meziyetleri ve Kusurlar........................................................
SYASET FELSEFESNN METAFZKSEL BOYUTU.....................................
Liberalizm ......................................................................................................
Komnoteryanizm .........................................................................................
SYASET FELSEFESNN EPSTEMOLOJK BOYUTU ..................................
Muhafazakrlk ..............................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
135
136
138
140
143
145
146
148
149
150
150
152
154
154
156
158
159
160
160
161
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
Estetik ....................................................................................... 162

GRfi ..............................................................................................................
ESTETK FENOMENLERN FELSEFES OLARAK ESTETK..........................
Estetik Nesne .................................................................................................
Estetik Deer .................................................................................................
Estetik zne ..................................................................................................
Estetik Tutum.................................................................................................
Estetik Yarg...................................................................................................
SANAT FELSEFES ........................................................................................
Sanatlarn Snflandrlmas............................................................................
Sanat Teorileri................................................................................................
zc Kuramlar ........................................................................................
zclk Karflt Kuramlar .......................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
8. NTE
163
163
164
164
167
167
168
170
170
172
173
178
183
184
185
186
186
187
Eitim Felsefesi ........................................................................ 188

GRfi ..............................................................................................................
KLASK ETM FELSEFESNDE TEMEL AKIMLAR.....................................
dealist Eitim Felsefesi.................................................................................
Realist Eitim Felsefesi..................................................................................
Natralist Eitim Felsefesi.............................................................................
Eitime Kltrel Yaklaflm ............................................................................
Pragmatist Eitim Felsefesi ...........................................................................
Egzistansiyalist Eitim Felsefesi....................................................................
ANALTK ETM FELSEFES ......................................................................
Eitim Teriminin Anlam...............................................................................
Eitimin Amalar ..........................................................................................
Eitimi Belirleyen Temel ltler ................................................................
ELEfiTREL ETM FELSEFES .....................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
189
191
191
193
194
196
197
199
201
201
202
205
206
211
213
214
215
215
216
Szlk ................................................................................... 217

Dizin ...................................................................................... 225
nsz
nsz
Felsefe, ister akademide dorudan eitimi alnsn, isterse insann kiflisel okuma ve arafltrmalaryla hayatna bir flekilde dhil ettii bir disiplin ve dflnce alan olsun, kiflinin hayatna her ynden olumlu katklar yapmaya aday bir kltr
esine, dflnme biimine ve hayat tarzna gnderme yapar. Kifli ister hekim, ister mhendis, ister retmen ya da ister hukuku olsun, ksacas hangi meslei icra ederse etsin, gerek yapt ifli anlamlandrp laykyla yapmada, gerekse bir btn olarak hayatn anlamlandrma noktasnda felsefeye ihtiya duyar. Bu bakmdan Akretim Fakltesinin programlar arasna felsefeye yer vermifl olmas,
fevkalade doru bir kararn hayata geirilmifl olmasn ifade etmektedir.
Bu kitap, iflte byle bir lisans felsefe programna temel oluflturup girifl yapmak
amacyla kaleme alnmfltr. Sekiz blmden oluflan bu kitapta, nemli olann filozof adn verdiimiz birtakm zel insanlarn grfllerini renmek deil de felsefe yapmay, felsefece dflnmeyi renmek olduuna bafltan sona vurgu yapmaya alflmfl olsam da, bu filozoflarn felsefenin belli birtakm alt alanlarnda belirli soru ve problemler zerine nasl dflndklerini grmeden felsefede kiflisel olarak ilerlemenin pek kolay olmayaca inancyla, btn nitelerde felsefeye sistematik veya tematik yaklaflm ile tarihsel yaklaflmn bir sentezini yapmaya alfltm.
Bunu gerekli klan bir baflka husus ise, kitabn ayn zamanda sz konusu felsefe
programnn renci tarafndan daha sonra grlecek alt alanlar iin de bir girifl
ve temel oluflturmas zorunluluu oldu.
Kitabn hazrlanmas noktasnda, nce editrlk grevini stlendim. Fakat
farkl felsefe anlayfllarna sahip uzmanlar tarafndan kaleme alnacak blmlerden yola karak editrlk yapmann sonuta ortaya kacak kitabn kalitesine flu
ya da bu lde olumsuz etki yapacan ve iflimi zorlafltracan dflndm. Bu
trden temel girifl kitaplarndan ikisini daha nce Bat dillerinden tercme ettiim,
ikisini de kendim yazdm, fazladan kitabn blmlerini oluflturan alt alanlardan
drd, yani metafizik, epistemoloji, etik ve eitim felsefesi zerine referans kitaplar kaleme aldm iin, eseri bafltan sona kendim yazmaya karar verdim. Kitabn
birinci nitesi felsefeyi, onun deerini ve konu alanlarn tantan bir girifl blmne karfllk gelmektedir. kinci nite epistemolojiyle ilgili olup, bilgi felsefesinin
bilginin doas, imkn, kayna, doruluu ve snrlar benzeri konular zerinde
younlaflmaktadr. nc nite metafizikle ilgili olup, varlk felsefesinin btn
konu ve problemlerini byk lde sistematik bir yaklaflmla ortaya koymaktadr. Drdnc niteyi meydana getiren bilim felsefesinde biraz daha arlkl olarak tarihsel yaklaflm benimsenmifl ve yirminci yzylda ortaya kan drt bilim
felsefesi anlayfl tantlmfltr. Beflinci nite etikle ilgili olup, etik burada hem teorik etik hem de uygulamal etik olarak, tarihsel olduu kadar sistematik bir yaklaflmla ele alnmfltr. Altnc nite siyaset felsefesi zerinedir. Burada, siyaset felsefesinin gerek klasik gerekse modern siyasete zg tm problemleri, modern diye
niteleyebileceimiz ideolojilere de yer vermek suretiyle ayrntl bir biimde tart-
vii
viii
nsz
fllmaktadr. Yedinci nite olan estetikte, hem estetie zg temel kavram ve

problemlere hem de estetiin nemli bir blmn oluflturan sanat felsefesi balamnda farkl anlayfllarn sanat teorilerine yer verilmifltir.
Sz konusu yedi nite, dnyann farkl niversitelerinde yaynlanan felsefe kitaplarnn standart konularn oluflturur. Sekizinci nite sz konusu olduunda, bir
yn ya da veheleriyle ilk yedi niteden birinin konusuna indirgenebilecek veya
yakn dflecek bir alana yer vermektense, eitim felsefesine yer vermeyi tercih ettim. Bu tercihte hi kuflku yok ki, tandm ok sayda retmenin Akretim
Fakltesinde ikinci bir eitim olarak felsefe tahsil ediyor olmalar etkili oldu.
Kitabn bu dersi alan ve felsefeyi istemli, bilinli bir biimde seen herkese yararl olmasn diliyorum.
Editr
Prof.Dr. Ahmet Cevizci
1
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Felsefenin bilgelikle olan iliflkisini aklayabilecek,
Felsefenin veya onun bilinen ve yaygn kabul gren flekli olarak Bat felsefesinin douflunun ancak muthostan logosa geifl yoluyla olabileceini aklayabilecek,
Felsefenin bilim, din ve sanat gibi disiplinlerle olan ortakln ve farkllklarn ayrt edebilecek,
Felsefenin ikinci dzey bir etkinlik olduunu aklayabilecek,
Felsefenin kurucu, analitik ve elefltirel boyutlarn ayrt edebilecek,
Felsefenin konularyla alanlarn sralayabilecek,
Felsefenin deerini ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilgelik Sevgisi
Merak
Sorgulama
Anlamlandrma
Analiz
fiphe
Logos
Felsefenin Deeri
indekiler
Felsefe
Felsefe Nedir?
GRfi
BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE
FELSEFE VE DER DSPLNLER
KNC DZEY BR ETKNLK
OLARAK FELSEFE
FELSEFENN KURUCU, ANALTK
VE ELEfiTRC BOYUTLARI
FELSEFENN KONULARIYLA ALT
ALANLARI
FELSEFENN DEER
Felsefe Nedir?
GRfi
Bir fleyin ne olduunu sylemenin eski alardan beri kabul edilen en iyi yolu, o
fleyi tanmlamaktr. nk iyi ve doru bir tanm, tanmlanan fleyin ayrt edici zelliini gzler nne sererek ne olduunu ortaya koyar. Bununla birlikte, bunu felsefe iin yapmak ne kolay ne de doru bir fleydir. Felsefeyi tanmlamann kolay bir
ifl olmamasnn nedeni, ncelikle onu tanmlayacak kiflilerin ve bu arada farkl tarihsel ve sosyal koflullardan etkilenen filozoflarn ilgilerinin, dnyaya bakfl tarzlarnn farkllk gsterebilmesidir. Sz konusu farkllk doal olarak filozoflarn felsefe anlayfllarna ve felsefeyi tanmlama tarzlarna da yansmfltr. rnein pek
ok filozof felsefeyi belli zellikleri olan bir dflnme tarz zerinden dnyay anlama ve yorumlama faaliyeti olarak tanmlarken Karl Marx (1818-1883) filozoflarn flimdiye kadar dnyay sadece anlamaya alfltklarn oysa nemli olann dnyay anlamaktan ziyade onu deifltirmek olduunu ne srmfltr. Felsefenin tanm ve anlam, sadece filozoflar arasnda deil, kltrden kltre de deifliklik
gstermifltir. rnein felsefenin en eski merkezlerinden biri olan antik Yunanda,
felsefe, milattan nce altnc yzyldan bafllayarak varla, neyin gerekten var olduuna iliflkin teorik bir arafltrma olarak bafllamflt. Oysa yaklaflk olarak ayn dnemlerde, Douda, dflnrlerin ilgileri daha farkl bir nitelik arz etti. Bu dnemde, rnein inlilerin felsefelerinin daha somut ve pratik olduu sylenebilir. Nitekim inli dflnrler felsefeden, sosyal evre iinde ahenkli iliflkiler gelifltirmenin yollar zerine dflnmeyi anladlar. Sz gelimi nl Konfysn felsefesi,
hemen hemen sadece toplumsal ve politik meselelerle, doru ve dil ynetim gibi konularla, aile ve cemaat deerleriyle ilgili olmufltu. Gerekten de o, hep uyumlu iliflkiler, nderlik ve devlet adaml zerine konuflmufl, kiflinin kendisini sorgulamasndan, dnfltrmesinden, baflkalarna ilham vermesinden ve erdemli biri olmak iin sergilemesi gereken abalardan sz etmiflti. Bu adan bakldnda, Konfysn kendisinin ve bu arada temsil ettii Dou felsefesinin, Batdaki filozof
ya da bilgelerden, Yunan tarz felsefe anlayflndan farkl olarak doayla veya fleylerin zyle hi ilgilenmedii rahatlkla ne srlebilir. nsani olmayan gerekliin
veya bir btn olarak realitenin nihai doas konusuna hemen hi eilmeyen Konfysn aklndan, insanlarn gerek olduunu bildikleri veya dflndkleri fleyin
salt bir grnfl ya da yanlsama olabilecei dflncesi hi gememiflti.
Felsefeyi belli bir tanm zerinden anlamaya alflmann doru olmamasnn nedeni ise hi kuflku yok ki onu belli bir tanmla karakterize etmenin felsefenin im-
Felsefe
knlarn snrlamas, felsefeyi belli bir faaliyet ya da kemikleflmifl bir disipline indirgeyerek insanlar yanlfl ynlendirebilmesi olgusunda yatar. Hem kabul etmek
gerekir ki felsefenin zn ortaya koyacak snrlayc tanmlardan, mutlak ve kesin
aklamalardan kanmak, felsefenin ruhuna ok daha uygun dfler. Zira felsefe
olmufl bitmifl dflncelerin, nihayete erdirilmifl fikirlerin toplamndan ibaret bir fley
deildir. Nitekim felsefeyi esas itibaryla bir elefltiri ve sorgulama, karfllkl bir tartflma faaliyeti olarak anlayan Sokrates (469-399), bu yzden insan zihnini tembellefltirdiine inand yazl sze deer vermemifl ve fikirlerini ortaya koyduu yazl hibir fley brakmamfltr. Onun rencisi Platon (427-347) da bu gelenek iinde
yer alr nk o, zamannn sekin felsefeci ve matematikilerini bir araya getirdii Akademisinde, dflarya hemen tamamen kapal bir biimde felsefe yaparken sadece ortalama okuyucular iin birtakm diyaloglar kaleme almfltr. Bu yzden,
nemli lde Sokrates ve Platona dayanan bir gelenee gre, hakiki felsefe kitaplarda veya yazl metinlerde bulunmaz. Fakat bu, hi kuflku yok ki filozoflar tarafndan kaleme alnan eserlerin deersiz veya nemsiz olduu anlamna gelmez.
nk bu eserler, dflnce dnyamz zenginlefltirecek zerlerine kendi fikirlerimizi infla etmemizi mmkn klacak felsefi problem ve fikirlerle doludur. Nitekim
nl Alman flair ve dflnr Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) bin
yln hesabn gremeyen karanlkta yolunu bulamaz, gn gnne yaflar ancak
derken muhtemelen bunu anlatmak istiyordu. Fakat felsefe de filozoflar ile onlarn dflncelerinin resmi geidinden ibaret bir fley deildir. Felsefe, Sokratesin
yaptna benzer bir biimde, dflnmeye ve sorgulamaya istekli insanlarn hayata
geirdikleri ve entelektel bir alfl-verifl sreci iinde, karfllkl muhabbet ya da tartflmalarla ortaya kabilen bir fley olmak durumundadr. Gerekten de felsefeyi felsefe yapan fley, felsefi problemlere filozoflar tarafndan getirilmifl olan zmleri
okumaktan veya felsefe bilmekten ziyade, tefekkr, sorgulama ve tartflmadr. O,
znde dflnen, sorgulayan, arafltran, felsefi soru ve problemlere kendi yantlarn vermeye alflan insanlarn dflnce alflverifliyle yaflayan bir arafltrma trdr.
BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE

Thales ile onu alaya alan
klesi iki farkl insan temsil
eder. Klesi, esas itibaryla
karnn doyurmaya alflan,
gndelik hayatn
sorunlaryla bafl etmeye
alflan sradan insan
temsil eder. Oysa Thales,
maddi problemlerini
halletmifl bir kimse olarak
dnyay anlamaya, olup
bitenleri kavramaya alflan
dflnr simgeler.
nl Yunan filozofu Aristoteles (384-322), felsefenin antik Yunandaki douflunda

ilk felsefeci ya da filozoflarn duyduklar merak ve hayretin ok belirleyici bir rol
oynamfl olduunu syler. Nitekim Bat felsefesinin ilk filozofu olarak kabul edilen
Thalesle ilgili olarak aktarlan bir yk ya da anekdot, bu durumu iyi bir biimde
aklar. Bat Anadolu kylarnda yaflayan, geim sknts ekmeyen bir filozof olarak Thalesin ilgileri, ortalama insann ilgilerinden farklyd. Gndelik ifllerini klesi veya hizmetkrna yaptran Thales, bir fleylerin neden var olduunu merak
ediyordu. Hatta yeryzndeki fleyleri bir tarafa brakp gkyznde olup bitenlere ilgi gstermiflti. O, bir gn yannda Trakyal hizmetkr da olacak flekilde gezintiye kmflt; anlatlanlara gre gkyzne bakarken nndeki ukuru gremeyip yere boylu boyunca serilmiflti. Thales yere serilmekle de kalmayp klesinin
alayna hedef olmufltu. Klesi Siz filozoflar bylesiniz; ayanzn altndakileri grmezken gklerde olup biteni anlamaya alflrsnz! demiflti.
Thales dnyann neredeyse kusursuz dzeni, mevsimlerin birbirlerini kusursuzca izleyifli karflsnda hayrete dflmflt; gkyzndeki gnefl, ay ve yldzlarn
muhteflem grnm ve dizilifli karflsnda deta dehflete kaplmflt. Bu dzenin
kaynan, gkyzndeki dev nesneler arasndaki iliflkiyi, var olanlarn nereden
gelip nereye gittiklerini merak ediyordu. Felsefeyi ve bilimi yaratan da onun bu
merakyd. Gerekten de insan, merak eden ve dier canl trlerinden farkl olarak
1. nite - Felsefe Nedir?
olup biten hemen her fleyi hayretle karfllayan bir varlktr. nsann bu zelliini en
iyi ifade edenlerden biri de meflhur ngiliz filozofu Thomas Hobbes (1588-1678)
olmufltur. Nitekim Hobbes, Grd olaylarn sebeplerini arafltrmak insanolunun doasna zgdr. Bazlar daha ok arafltrr, bazlar daha az ama herkes
kendi iyi ya da kt kaderinin sebeplerini arafltracak kadar merakldr. diyordu.
Felsefeyle uraflabilmek, felsefeci olabilmek iin en ok ihtiya duyduumuz
fley, iflte bu merak ve hayret etme yeteneidir. Bu yetenek aslnda btn ocuklarda, zellikle de kk ocuklarda vardr. Hepimiz ocuklarn Yalan sylemek neden yanlfltr?, nsanlar lnce nereye giderler? benzeri sorularna muhatap oluruz. Hele hele biraz daha geliflen ve byyen ocuklar Eer zgr bir lkede ya- Amerikal nl dflnr
Ralph Waldo Emerson
flyorsam, yapmak istediim her fleyi neden yapamyorum? trnden yantlanma- (1803-1882) Tanr her
s kolay olmayan sorular sormadan yapamazlar. Fakat ocuklarn ve genlerin b- zihne, kiflinin gereklik ile
bir yaflam arasnda
yk bir ksm sonraki yafllarnda hayret ve meraklarn yitirirler; alflkanla teslim rahat
kendi tercihini yapmas iin
olurlar. Gerekten de felsefi sorular btn insanlar ok yakndan ilgilendirmekle bir imkn sunar; bunlardan
birlikte, herkes felsefeci olamaz; herkes felsefi sorularla ilgilenmez. nsanlar gn- hangisini seecei insana
kalmfl bir fleydir. Ama o,
lk hayata ok farkl nedenlerle ylesine sk bir flekilde balanrlar ki hayata ve ikisini birden asla seemez.
dnyaya hayret etme duygularn bastrrlar. Felsefeciler gibi ocuklar iin de dn- demekteydi.
ya ve onun zerinde olup biten her fley yenidir; bu yzden her fley, onlarn merak
ve flaflknlna konu olur. Oysa yetiflkinlerin pek ou dnyay olaan bir fley olarak grr. Onlar, flaflrtc grnmler sergileyen hayat olduu gibi benimserler;
kalabaln bir paras haline gelip alflkanln etkisiyle herkesin yaflad gibi ve
sorgulamadan yaflarlar.
Gerekten de oumuz mrmzn bir noktaResim 1.1
snda, felsefi sorular unuturuz. Bunun nemli nePlaton ile rencisi Aristotales
denlerinden bir dieri de flphe etmekten vazgememiz, dogmatik yantlarla yetinmemizdir. fiphe,
sunulan aklamayla yetinmeme, var olan fleylerin
olduklarndan baflka trl olabileceklerini dflnme
eilimi olarak ortaya kar. O, merak ve hayret duygusunun tamamlaycs olan nemli bir faktrdr.
fiphe, felsefi sorgulamay harekete geiren en temel g ya da etkenlerden biridir. fiphe eden insan, gerekliin grnd gibi olmayabileceini,
grnfln gerisinde farkl nedenler olabileceini
dflnen ve dolaysyla algsal grnfllerin tesine
geebilen insandr. Bununla birlikte flphe ederek
ve sorgulayarak yaflamak her zaman ve herkes iin
kolay olmaz. Bu yzden insanlarn byk bir ounluu kendilerine ak iki alternatiften biri olarak
flphe yerine rahat bir yaflam seerler. fiphenin ve
sorgulamann riskinden, zaman zaman kaygya yol
aabilen yapsndan kaan insanlar, ou zaman alflkanlklara bel balarlar. Alflkanlklarnn etkisiyle
davranan ya da flphe etmeden yaflayanlar, ou zaman bireyselliklerini veya bireysel kimliklerini unutarak kolektif kimliklerine balanrlar; herkesin yapt gibi yaparak, yaflad gibi yaflayarak, dogmatik
kalplarn cenderesine skflmfl bir biimde sradan bir hayat srdrrler.
Felsefe
Sokratesin dostlarndan biri

Delphoi tapnandaki
khine insanlarn en
bilgesinin kim olduunu
sormufl. Khin
duraksamadan Sokrates
yantn vermifl. Oysa
Sokrates, Bildiim tek bir
fley var, o da hibir fley
bilmediim diyen biridir.
Mesaj Sokratese ulaflnca
filozof ondaki hikmeti ortaya
karmak amacyla insanlar
sorgulamaya bafllamfl.
Sonuta khinin sylediinin
doru olduunu anlamfl.
nk grmfl ki insanlar
hayatn anlamyla ilgili
salam bir kavrayfltan
yoksun olduklar gibi, bu
durumun farknda bile
deillermifl.
Bu durumu en iyi anlatan filozoflardan biri meflhur Maara Benzetmesiyle antik Yunan filozofu Platondur. Platon, bu benzetmesinde bizden bir yer alt maarasnda yaflayan birtakm insanlar dflnmemizi ister. Bu insanlar, dflardan en kk bir fln girmedii byk yer alt maarasnn en dibinde ellerinden, ayaklarndan ve boyunlarndan zincire vurulmufl olarak oturmaktadrlar. Bu yzden yalnzca nlerindeki duvar grebilirler. Onlarn arkalarna uzun ve byk bir perde
ekilmifltir. Perdenin gerisinde ise birbirleriyle konuflarak kofluflturup duran insanlar bulunmaktadr. Bu kofluflturan insanlarn arkalarnda byk bir atefl bulunduu
iin onlarn glgeleri duvara vurmaktadr. Zincire vurulmufl insanlar, perdeden duvara vuran glgeleri gerek sanrlar; aslnda arkadan gelen insan seslerinin duvardaki glgelerden geldiini dflnrler. Onlar btn hayatlar boyunca grp durduklar bu glgelerin gerek olmayabileceinden en kk bir flphe duymazlar.
Platon bu noktada bir teklifte bulunup, bizden bu kez bu mahkmlardan birinin
prangalarndan kurtarlarak, yznn geriye, flk kaynana evrilmesinin salandn dflnmemizi ister. Eski mahkm bu yeni duruma, muhtemeldir ki uyum
salamayacaktr; onun gzleri kamaflacak, hatta belki de kr olabilecektir. Platonun yorumuna gre insann alflkanlklarn terk etmesi ok zor olduu iin, o
eski yerine, zincirlerine dnmek isteyecektir.
Felsefenin douflunda, merak ve flphenin nemli bir rol oynadn dile getiren antik Yunan dflncesi felsefeyi Greke philosophia szcyle karfllamfltr.
Gerekten de philosophia szc, sevmek anlamna gelen phileo fiiliyle bilgelik anlamna sophia szcklerinden tretilmifl olup bilgelik sevgisi veya hikmet
arayfl anlamn taflr. Bilgelik, kesinlikle ok fazla fley bilme, eflitli kaynaklardan
ansiklopedik bilgiler veya gzlem yoluyla ok sayda deneyim biriktirme anlamna gelmez. Bilgelik, belli bir zihinsel olgunlua sahip olma, sorgulayc bir tutumla sahip olunan bilgileri anlaml ve ilkeli bir hayat dorultusunda salkl kullanma,
hayat iyi okuyup doru ve anlaml bir flekilde yorumlama anlamna gelir. Buna
gre bilgelik sadece bir yaflama sanat, uygun ya da doru eylemde bulunmak, aflrlktan ya da lszlkten saknmak, felaketleri metanetle karfllamaktan ibaret
olan bir ahlak kavrayfl ya da moral durufl deildir. O, ayn zamanda ve ok daha
nemlisi, belli bir entelektel tutum, olup bitenlerin nedenlerine dair salam bir
kavrayfl, varln yapsna ve hayatn anlamna dair derinlikli bir vizyon, eylemlerin ilkeleri ve nihai amalarla ilgili kuflatc bir dflnm anlamna gelir. Sz konusu bilgelii, antik Yunanda olabilecek en iyi flekilde aklayanlardan biri de Platondur. Nitekim o, hocas Sokratesin hayatn ve idam cezasyla yarglanmak zere verildii mahkemede yapt savunmay anlatt eseri Sokratesin Savunmasnda, bilgelie sahip olan veya onu arayan kifliye filozof derken sz konusu bilgelii elefltirel tartflma ya da sorgulamadan geebilen, sorgulayc bir snamay baflaryla aflabilen bir bilgelik olarak ifade eder. Felsefeye zg bu bilgeliin dier
bilgi veya bilgelik trlerinden tamamen farkl olduunu savunan Platona gre, ne
devlet adam ne zanaatkr ne de ozan, fiilen icra etmekte olduu ifli neden yapmakta olduunu, hayatnn nihai amacn aklayabilecek durumdadr. Zira farkl
meslekten olan bu insanlar amalarn bilgisinden yoksun olmaya ek olarak yapp
etmeleri iin temel ilke ve fikirlerden oluflan ak ve sorgulanabilir bir sistem oluflturmufl deildirler. Platonun sz konusu felsefe telakkisinin bakfl asndan, bir
kimsenin zaman zaman bilgece veya dil ya da gzel bir fley yapmfl olmas, onun
gerek bilgelie sahip olduu anlamna gelmez. Her yn ve btn dayanaklaryla temellendirilmifl bir hayata eriflebilmesi iin, onun eylemlerinin, yapp etmelerinin ve bir btn olarak da hayatnn hesabn, her tr elefltirel snama veya sorgulamadan baflaryla geecek flekilde verebilmesi gerekir.
Platonun izdii filozof resmi ve ifade ettii bilgelik anlayfl, antik Yunanda
Pythagoraslar tarafndan milattan nce altnc yzyldan itibaren gelifltirilen felsefeci imgesiyle tamamen uyumludur. Sz konusu felsefeci imgesi, Olimpiyat Oyunlarnda biri flan fleref iin koflmaya gelen atletin, dieri oyunlar vesilesiyle bir fleyler satarak para kazanmaya alflan satc ya da tccarn ve sonuncusu da btn bu
curcuna iinde, insanlarn ne yapmaya alfltklarn, hangi motiflerle eylediklerini
anlamaya alflan filozofun duruflu veya hayat olmak zere, farkl hayat tarz
bulunduunu dile getiren hayat retisinden kan filozof resmidir. Bu metaforda, satc ya da tccarlar, maddeye belli bir dflknlk gsteren, yalnzca parayla mutlu olunabileceini dflnen insan tipini ifade eder. Atlet ise egosu gl, flan
ve fleref peflinde koflan, her daim kendini kantlama mcadelesi veren insan gsterir. Oysa felsefeci, olup bitenleri anlamaya alflan, insanlar pefllerinden koflturan fley ya da glerin gerek deerini kavrama abas iinde olan, ksacas sadece insanlar deil, bir btn olarak hayat anlamaya alflan insan ifade eder.
FELSEFE VE DER DSPLNLER

Felsefe dnyay, hayat ve toplumu sadece anlamaya alflmaz, fakat bir yandan
da btn bunlar anlaml klmaya ve aklamaya alflr. Nitekim felsefenin, yine
Platon tarafndan gelifltirilen ve baflka pek ok filozofta daha karfllafltmz bir tanm da, onun veya felsefeyle meflgul olan filozofun algsal grnfllerin tesine
ykselerek gereklie eriflebildiini, gndelik dnyann srekli bir deiflim iindeki gelip geici fleylerinden farkl olarak kalc gereklie nfuz edebildiini dile getirir. Felsefenin mevcut grflleri, sorgulanmadan doru kabul edilmifl fikirleri, bilimlerin n kabullerini sorgulayp elefltiri szgecinden geirebilmesini salayan fley, onun iflte bu yndr. Felsefe, kalc veya nihai gereklie nfuz edebildii, gerekten var olann ne olduunu gsterebildii iindir ki n kabullere,
sorgulanmamfl kanaatlere, ksmi grfllere ihtiya duymaz. Felsefe, Platonun gznde kesin bilgiyi mmkn klan yegne nesneler olarak dealar, yani ezeliebedi ve deiflmez varlklar konu ald iindir ki filozof doallkla ok zel trden bir bilgelii, yani gerekliin hakiki doasyla ilgili kesinlii arayan kimse
olarak ortaya kar.
Algsal grnfllerin tesine geerek kalc gereklie eriflmek, gerekliin doasn kavramak ise elbette var olanlara iliflkin olarak bir aklama getirebilmek, tek
tek her fleyin ne iin olduunu bilmek, yani amalarn bilgisine sahip olmak anlamna gelir. Bu adan bakldnda, sz gelimi befleri gereklie nfuz etmek veya
insann gerek doasn kavramak, insan insan yapan fleyin ne olduunu, onun
hangi ideale ynelmifl bulunduunu veya daha dorusu ynelmesi gerektiini bilmek demektir. Bu durumu bize Phaidon adl diyalogunda, bu kez hapishanedeki
Sokratesi anlatan Platon aklar. Sokrates, felsefi sorgulamalarndan rahatsz olduklar iin kendisini bir flekilde susturmak isteyen kimse ya da evrelerin aslnda
nemli lde temelsiz sulamalaryla mahkemeye verilmifltir. O, savunmasyla
kendisinin bir filozof olarak ilahi bir misyonla, toplumu ve yurttafllarn deer vermemeleri gereken fleylere deer verdikleri, deer verilmesi gereken fleylere de deer vermedikleri iin elefltiren bir at sinei olma misyonuyla yklenmifl olduunu
dile getirir. Kendisine verilmesi muhtemel idam cezasndan kurtulmas fazlasyla
mmkn iken hayatn bir btn olarak tekzip etmemek adna lm cezasn bir
anlamda kabul etmek zorunda kalr. Hapishanede cezasnn infaz edilmesini beklerken kendisini karmak isteyen dostlarnn teklifini, Yunan yasalaryla yapt
anlaflmaya ve yurttafllk ykmllklerine sadk kalmak adna reddeder. Platon ifl-
Platon, varl grnfller ve

dealar dnyas olarak ikiye
ayrmfl, nihai gerekliin
dea cinsinden varlklar
olduunu sylemiflti. O,
felsefenin dealara
eriflebildiini dflnd
iin, felsefeyi btn
disiplinlerin kraliesi
yapmflt.
Felsefe
te bu noktada kendisinden nceki doa filozoflarnn, befleri gereklie ve insann

amalarna iliflkin bilgiden bihaber olmalar nedeniyle, gerek bir bilgelikten yoksun kaldklarn ima eder. Onlar Sokratesin hapisten neden dolay kamadn
aklayamazlar; bu filozoflarn bildikleri yegne aklama tr maddi aklama
olup onlar Sokratesin hapishanede olmasn filozofun kemiklerinin ve kaslarnn
hareketiyle aklarlar. Oysa Sokratesin eylemini anlamak iin, bu filozoflarn onun
vcut yapsn deil de, ideallerini veya amalarn hesaba katmalar gerekir. Bu rnekten hareket edildiinde, felsefenin, sadece neyin gerek olduunu deil fakat
bir yandan da hangi aklamann temele alnacan, dnyann esas itibaryla hangi ynlerinin gerek ve kalc olduunu kavramaya yneldii sylenebilir.
Felsefe, anlaml klmaya ve aklamaya ynelik bu ynn, elbette insann varlk yaps ve antropolojik zellikleriyle aklar. Buna gre insan dier canl trlerinden veya hayvandan ayran nemli bir zellik, onun sadece hayatta kalmaya alflan ve trn devam ettiren salt bir doal varlk olmayp iinde yaflad dnyay veya evresini anlaml klmaya ve aklamaya kalkflmasdr. Sz gelimi hayvan
bir dierine sadece doal yapsnn ve ihtiyacnn doal bir sonucu olarak ynelip
onu kendisiyle iftleflmeye zorlar. Oysa insan karfl cinse olan bu ynelimini, doal bir boyuttan kartarak manevi bir boyuta taflmakla, onu sevgiyle bezemekle
kalmaz, btnyle anlaml hale getirir. Yine bir kpek ya da at kendisine sunulanlar veya evresinde bulduklarn doal bir biimde tketerek beslenme ifllevini yerine getirip yaflamn srdrr. Bunu elbette, insan da yapar. Ama insan bunu yapmakla yetinmeyip beslenme ve sindirim fonksiyonlarnn canllarda nasl gereklefltiini sorgular, sz konusu fonksiyonlara iliflkin olarak anlaml aklamalar gelifltirir. Hayvanlar da hi kufl yok ki yaknlarndaki veya evrelerindeki dier canllarn lmne tank olurlar fakat onlar buna hibir flekilde anlam veremezler. Oysa insan, lme tanklk etmekle kalmaz, sonlu ve snrl varlnn bilincine varan
yegne varlk olarak kendisine kayg veren bu durumu zihninde tasarlayp lmn
anlamn sorgular. Hatta sadece lme deil fakat lm olgusu zerinden, hayatna da bir anlam ykleme durumuna gelir.
Buna gre insan karfllaflt tikel olgular anlaml klan, onlara bir aklama getirebilen bir varlktr. O, bunu ou zaman tek tek olgularn gerisindeki tmellere,
algsal grnfllerin tesindeki gereklie nfuz etmek suretiyle yapar. nsann bunu yapabilmesini, sadece kendisine zg olan bu baflary hayata geirebilmesini
mmkn klan fley ise hi kuflku yok ki onun hayvan gibi, salt maddi bir varlk yapsyla snrlanmayp ayn zamanda manevi bir varlk olmas olgusudur. nsann
sz konusu ruhsal boyutu, hi kuflku yok ki farkl flekillerde tezahr eder. O, bu
ruhsal boyutu sayesinde aklyla olduu kadar duygular, imgelemiyle de kendisini
gereklefltirir. Bu durum, hi kuflku yok ki onun varla tek ve monolitik bir biimde deil de, farkl flekillerde anlam ykleyebilmesini, dnyay farkl perspektiflerden aklayabilmesini mmkn klar. Baflka bir deyiflle, dnyann aklanmas ve
anlaml klnmas, insann ok boyutlu yaps veya farkl katmanlara ayrlmfl manevi gereklii sayesinde, drt eksen zerinden gerekleflir: Bilim, din, sanat ve felsefe. Birbirlerinden nemli farkllklar gsteren, hatta tarihsel sre iinde en azndan bazlarnn birbirleriyle atflt ileri srlmfl olan bu drt disiplinin tek bir ortak noktas vardr. Bu ortak nokta da onlarn varl ya da dnyay anlaml klmaya kalkflmalarndan ve bunu algsal grnfllerin tesine geerek yapmalarndan
meydana gelir. Sz gelimi bilim adamlar, insan tarafndan alglanan dnyada olup
bitenleri birtakm yasalar zerinden aklayp anlamak amacyla gen, elektron ve
molekl benzeri teorik nesnelere ve aksiyomatik yaplara baflvurur. Dnyay sz

konusu nesne ve yaplar zerinden aklayp sadece akl yoluyla keflfedilebilir
olan birtakm yasalar yoluyla anlaml hale getirir. Din de, bilim gibi dnyann kaotik olmayp bir dzen sergilediini kabul eder. Fakat bilimin sz konusu dzeni
doaya ikin nedensel yasalar zerinden aklad yerde, din onu doal dzene
aflkn bir varln amal ve yaratc eylemi yoluyla anlamlandrr. Dinin dnyay
Tanrnn yaratc eylemiyle anlaml klarken sanatn sz konusu anlamlandrma etkinliini sanatnn yaratclna balad sylenebilir. Buna gre, sanat duygularn ve snrsz ifade gcn kullanarak maddi dnyaya onun kendisinde bulunmayan bir anlam katar. Bu durum elbette felsefe iin de geerlidir. Felsefe de dnyay, grnfllerin gerisindeki gereklie ulaflmann kendisine verdii temsil ve
aklama imknlarn kullanarak anlaml hale getirir.
Sz konusu ortaklk bir tarafa braklacak olursa bilim, sanat, felsefe ve dinin
anlama ve anlamlandrma biimlerinde nemli farkllklar olduu sylenebilir.
Bunlardan bilim ile felsefe btnyle rasyonel bir temel zerinde ykselirken din
ile sanat glerini ve temellerini akli bir kaynaktan almaz. Kayna rasyonel deil
de ilahi olan dinde, insan, varln Tanrnn yaratc eylemi yoluyla anlamlandrlmasn ifade eden din hakikatleri ilahi mesaj yoluyla renir. Baflka bir deyiflle dinin bakfl asndan, insan, birtakm din ve ahlaki dorular, kendi baflna bulamaz.
Bu yzden, dinde temel tavr, mutlak teslimiyettir; dindar kifli, Tanrnn arzusu
nnde, alakgnlllkle boyun een kiflidir. Bundan dolaydr ki din hakikatler
sorgulanamaz, tartfllamaz. Ayn durum nemli lde sanat iin de geerlidir.
Dnyaya anlam, sanatnn biraz da Tanrnn yaratcln arfltran yaratc eylemi ve ifade gc yoluyla sokan sanat da akldan ziyade, yaratc sezgiye, hayal
gcne dayanr. Bu, sadece sanat iin deil, fakat sanat eserinin almlaycs iin
de byledir. Sanatn almlaycs da bir tabloya bakarken, bir fliir okurken, sezgisine ve duygularna dayanr. Dahas sanatta dnyaya katlan anlamn en nemli bileflenini meydana getiren gzellik, en azndan modern estetiin azmsanmayacak
bir blm iin znel ve greli bir deer olduu iin, sanat alannda da rasyonel
tartflma ve sorgulamaya pek yer yoktur.
Demek ki bilim ile felsefe, din ve sanattan rasyonel bir temele dayanma, anlaml klma ve aklama faaliyetine akl katma noktasnda farkllk gsterir. Bunu
en iyi bir biimde Yunanda milattan nce altnc yzylda gerekleflen mitolojiden
felsefeye ve dolaysyla muthostan logosa geifl olgusunda grebiliriz. Muthos
efsane anlamna gelmekte olup mitolojide ortaya konan aklamann, dnyada
olup bitenleri Olympos danda oturan ve pek ok zellikleriyle insana benzeyen
tanrlarn marifet ve eylemleriyle izah eden bir aklama olduu sylenebilir. Logos ise sosyoloji, psikoloji, biyoloji, jeoloji benzeri bilimsel disiplinlerin adlarndan
da anlafllaca zere, baflkaca fleyler yannda, bilim, akl ve rasyonel aklama anlamna gelir ve bilim adamyla felsefeciye zg anlama ve aklamann temel zelliini gzler nne serer. Gerekten de bilim ile felsefe arasnda bir ayrmn olmad bir ada yaflayan Thales, Batl anlamda ilk filozof ve bilim adam
olarak kabul edilir. Felsefi grflleri yannda astronomi ve matematie dair alflmalaryla da tandmz Thalesin ilk bilim adam-filozof kabul edilmesinin en
nemli nedeni, onun doal olaylarn, doast g ve nedenler yoluyla deil de
doal nedenleriyle aklanmas gerektii kabuldr. Buna gre, doadaki olaylar tanrlarn hiddetiyle izah etmekten oluflan aklama, efsaneye dayal bir aklamadr; o, belli bir olaya iliflkin genellefltirilemeyen, hibir flekilde test edilip sorgu-
9
nsan, bir akl varl olmas
dolaysyla, dnyay ve
dnyada olup bitenleri
anlayp aklamaya ynelir.
Sz konusu anlama ve
aklama faaliyeti, onun
tekil olgular ve grnflleri
aflarak btne ve nihai
gereklie ulaflabilmesiyle
mmkn olur. O, bu
abasn bilim, felsefe,
sanat ve din zerinden
gereklefltirir.
Felsefenin Yunanda,
muthosun yerini logosun
almasyla bafllad kabul
edilir. nk muthosta, tekil
olaylarn doast
nedenlerle aklanmas sz
konusu olup, bu aklama
sorgusuz sualsiz kabul
edilir. Oysa bilim ve
felsefede tikel olaylarn
gerisine geilerek, doal
olaylar sorgulanarak akl
yoluyla aklanr.
10
Felsefe
lanamayan ve sadece kabul edilmesi istenen bir aklamadr. Oysa olup bitenleri
veya doadaki deiflmeleri, Pythagoraslarn veya Empedoklesin yapt gibi, nitelikleri nicelie indirgeyerek veya nesneleri meydana getiren temel elerin oransal deiflimleri yoluyla aklamak, tamamen doal nedenlere dayanan, btnyle
akli ve test edilebilir bir aklamadr. Dahas, akla dayal bir anlaml klma abasndan oluflan bilim ya da felsefede sunulan aklama genel ya da evrensel bir
aklama olmak durumundadr.
Yaklaflk drt yzyl ncesine kadar, akla dayal yaps dolaysyla felsefenin bir
parasn oluflturan bilim, Yeni adan itibaren felsefeden kopmufl, baflta doa bilimleri olacak flekilde btn bilimler felsefeden ayrlmfllardr. Bu, elbette, akl temeli zerinde veya rasyonel bir faaliyet olma noktasnda birleflen bilim ile felsefenin birbirinden en az noktada farkllk gsterdii anlamna gelir. Buna gre, bilim ve felsefeden ikisi de varl konu alr. Fakat bilimler, varl bilmeye ve aklamaya alflrken, onu paralar ve belli bir ynden ele alrlar. rnein fizik varl
hareket, biyoloji canllk asndan inceler. Oysa felsefe varl paralamaz, onu bir
btn olarak ele alr ve varlk olmak bakmndan inceler.
Sz konusu btnclne ramen, bilimlerin hemen tamamen nesnel normlarla ifl grdkleri yerde, felsefe daha ziyade znel bir aba olarak ortaya kar.
Baflka bir deyiflle, hem felsefe ve hem de bilim akla dayal disiplinler olmakla birlikte, yntem bakmndan farkllk gsterirler. Bilimi, kulland deneysel ynteme
ve matematiksel aklama tarzna ek olarak, kantlama veya ispat karakterize eder.
Yani, doa bilimlerinde kiflinin yapt keflfi, ulaflt sonucu kantlamas gerekir.
Formel bilimlerde ise kantlamann yerini ispat alr. Bu yzden, bilimin ulaflt sonular herkesi balayan genel geer sonular olarak ortaya kar. Felsefede de filozof akl yrtr veya birtakm argmanlar gelifltirir. Ama bu akl yrtme veya
argmantasyon, bir kantlama ya da ispattan ziyade, bir gerekelendirme veya
hakllandrma ifllemine karfllk gelir. Yani, filozofun gelifltirdii argmanlar, bilimlerin btnyle nesnel bir temele dayanan kantlama ya da ispatlarndan farkl olarak zneye bal olan, onda temellenen znel abalar olarak gerekleflir. flte bu
yzden, felsefede, matematiksel bir teorem veya bir fizik yasasyla ayn dzeyde
dorular yoktur; onda herkesi balayan genel geer sonular olamaz. Bunun tersine, pek ok konuda birbirlerinden farkllk gsteren bir grfller eflitliliiyle
karfllaflrz.
te yandan, bilim lmek ister; onda, bilgi, formllerle ifade edildii veya nicellefltii lde, bilimseldir. Dahas, bilime Yeni adan itibaren, g dflncesi efllik etmeye bafllamfltr. Yani, insanolu bilime sahip olduu lde, doal ve
sosyal evreyi kontrol altna alabileceini dflnmfl ve bunda da yanlmamfltr.
Baflka bir deyiflle, on yedinci yzyln meflhur bilimsel devriminden sonra, doa bilimlerinde deney yoluyla test edilebilir bir bilgi birikimi gerekleflmifl ve bu birikim, teknolojinin doufluna yol amfltr. Felsefede, byle bir pratik kar ya da yarar dflncesi yoktur; onun temelinde, aslnda yeni bilgi retme arzusu da bulunmaz. Onun temelinde, insann anlama ve gerei grme arzusu bulunur; yani felsefeyi, kar gzetmeyen bir bilgi anlayfl harekete geirir. nk insan yalnzca
kara ya da yarara ynelik bir varlk deildir. nsan, evrenin yap ve dzenini, yaflamann deer ve amacn, iyilik, adalet ve gzelliin anlamn bilmek, dnyay anlamlandrmak ister. Felsefe, iflte bu istei karfllama abasdr ve onun yerini hibir
fley alamaz.
11
Dnyay anlama ve aklama abalarna rnekler bulun. Sonra da buSIRA

kapsam
iine giremeSZDE
yecek rnekler tespit edin ve ikisi arasndaki farklar belirlemeye alfln. kisi arasndaki
farklar nelerdir?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
KNC DZEY BR ETKNLK OLARAK FELSEFE

S Ook
R U daha nemFelsefeyi, bilim de dhil olmak zere, dier disiplinlerden ayran
li bir zellik, onun ikinci dzeyden bir etkinlik olmas olgusuna iflaret eder. Baflka
bir deyiflle, sz gelimi bilim, doay veya evrende karflmza kan olgular aklaDKKAT
maya alflan birinci dzeyden bir etkinliktir. Bilimin zerine gelen bilim felsefesi,
doay, doal olaylar aklayan bilimin kendisini aklamaya ynelirken ikinci dSIRA SZDE
zeyden bir aklama ya da betimleme sunar. Bu durum, hi kuflku
yok ki din ve
sanat iin de geerlidir. Yani, din felsefesiyle sanat felsefesi bizatihi dinin kendisiyle sanatn kendisine iliflkin ikinci dzeyden aklamalar getirir.
AMALARIMIZ
Felsefe, bunu, yani bir btn olarak dinin, sanatn ve bilimin kendisiyle tek tek
bilimler zerine ikinci dzeyden bir aklama temin etme iflini, bu disiplinlerin
kendilerini ele alp onlarn yaplarn ve snrlarn gstererek Kyapar.
o, bu ifli
T A Ama
P
biraz da ilgili disiplinlerin kendi kapsamlar iinde kalmakla birlikte onlar tarafndan nelii veya doas ortaya konamayan fleylere bir aklama getirerek yapar. rnein sanat, gzellik kavram zerine ykselir. Bununla birlikte,
tam
T E L E V Zgzelliin
YON
olarak ne olduuna, onun znel mi yoksa nesnel bir deer mi olduuna hi bakmadan, onunla ilgili bir kavramsallafltrmaya giriflmeden gzellik yaratmaya ynelir. Ayn flekilde matematik saylarla uraflr. Peki ya Say nedir? diye bir soru so N T E R N E ok
T
rulacak olursa, bilinmelidir ki matematikinin bu konuda syleyecek
fazla bir
fleyi yoktur. nk bu soruyla anlatlmak istenen 2nin, iftin veya IInin ne olduu deildir. Fakat daha ziyade belli bir rakam veya sembol ile gsterilen bu fleyin gerekte ne olduudur. Matematikilerin yantlayamadklar bu soruyu yantlamak iin alflanlar, Thales, Sokrates ve Platondan beri filozoflar olmufllardr.
Newtonun kuvvetin ktle ile ivmenin arpmna eflit olduunu bildiren ikinci
yasasn [F = ma] dflnelim. Bu nl formlde geen ivme, hzn zaman bakmndan ilk trevini ifade edecek flekilde dv/dt olarak hesaplanr. Peki ya, ortalama insann veya hepimizin ok aflina olduu ama fizikinin tam olarak ne olduunu hibir zaman syleyemedii zaman gerekte nedir? Zaman, fizikinin sklkla yapt
zere, saatle, dakikayla veya saniyeyle anlatmaya, tanmlamaya alflmak, zaman
lt birimlerle karfltrmak anlamna gelecei iin, hibir ifle yaramaz. Bu da, bilimin en azndan yz yldan beri felsefeye havale etmifl olduu bir sorudur. Yine, psikoloji bilimi, ruh anlamna gelen Yunanca psukhe ile bilim anlamna gelen
logos szcnden tremifl bileflik bir szckle ifade edilir. O, ad zerinde veya
etimolojik kkeninden de anlafllaca gibi, ruhun bilimidir. Nitekim psikologlar,
ruhsal bozukluklar olan hastalarn rahatszlklarn teflhis edip tedavi etmeye alflrlar. Ama ruhun ne olduu sorusu, onlarn sorduu bir soru deildir. Ayn flekilde hukuk bilimi de bir toplumda adaleti hayata geirmek iin yasalar yapar, yasalar ihlal edenler iin cezalar koyar. Ama hukuk adaletin tam olarak ne olduunu tanmlamaz, cezay hakllandrma veya temellendirme abas iine girmez. Hakk, adaleti, cezay ve zgrl tanmlamak, kabul etmek gerekir ki felsefeye dfler. Demek ki felsefe tarafndan yantlanan sorular, en azndan azmsanmayacak
bir blmyle bilimler faaliyetlerini tamamladktan veya ifllerini bitirdikten sonra
gndeme gelen sorulardr. rnein bilim nedenselliin yani her olayn kendisi-
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Felsefe, iki adan meta ya

da ikinci dzey bir
etkinliktir. rnein bilim,
doayla ilgili sorular
K T sorar.
A P
Oysa felsefe, bilimin
kendisiyle ilgili sorular
sorar. Felsefe, ikinci olarak
yine bilimin hibir flekilde
T E Lfleylerle
E V Z Yilgili
ON
aklayamad
sorular sorar. Bundan
dolay, bilim tarafndan
yantlanamayan, sadece
felsefe tarafndan
NTERNET
yantlanmayaalfllan
sorulara byk sorular ad
verilir.
12
Felsefe
Resim 1.2
Immanuel Kant
SIRA SZDE
D fi N E L M
ni douran bir nedeni olduu ilkesinin geerli bir ilke olduunu kabul eder. Ama
o, bu ilkeyi hi sorgulamaz; arafltrmalarn onun geerliliini kabul ederek yrtr. Onu sorgulamak, neliini ortaya koymak bilim tarafndan felsefeye havale
edilmifl bir ifl olmufltur. Nitekim nedensellik konusunu ilk ve en ayrntl bir biimde ele alan kimselerin Aristoteles, David Hume (1711-1776) ve Immanuel Kant
(1724-1804) gibi filozoflar olduklar sylenebilir.
Doay birtakm yasalar zerinden aklayan bilimin
kendi normal faaliyetini birinci, bilimin kendisini aklayan bilim felsefesinin faaliyetini ikinci dzeyden bir etkinlik olarak tanmlamaktayz. Bu balamda doaya iliflkin olarak bilimin yantlad sorulara birinci dzey sorular, buna mukabil bilimin, sanatn veya dinin kendisiyle
ilgili sorulara ikinci dzey sorular ad verilir. Sz konusu
ikinci dzey sorular, ou zaman ruhun, saynn, gzelliin, varln ne olduuyla ilgili byk sorularla tamamlanr. Byk sorularn kapsamna demek ki bilimlerin, sanat ve dinin yantlayamadklar ve muhtemelen hibir zaman yantlayamayacaklar sorular girer. Nedensellikle,
zamanla, ruhla, adalet ve zgrlkle ilgili olan bu byk
sorular, insann sormadan yapamad, onun hayatn
bir flekilde anlamlandracak sorulardr. Bu geree en
ak flekilde iflaret edenlerden biri Alman filozofu Kant
olmufltur. Kant varln yaps, Tanrnn var oluflu ve ruhun doasyla ilgili bu sorularn ortak paydasn oluflturan temel bir nokta olduunu ne sryordu: Bu sorular,
insann ilgisiz kalamayaca sorulardr. Gerekten de hayatn anlamlandrmak isteyen hibir insan, bu sorulara
kaytsz kalamaz. nk varln nasl bir yap sergiledii sorusuna verilecek yantlar hayatmzn anlamn deifltirir; varln yalnzca madde mi olduu, yoksa manevi bir boyutu da m bulunduu sorusuna getirilecek yant, hayatmzn anlamn belirler. Byk sorular, ayn zamanda anlam ve deerle ilgili olan sorulardr. Bu yzden
onlar, sadece felsefe tarafndan yantlanabilen sorulardr. ok daha nemlisi byk sorularn net ve deiflmez yantlar, herkese uygulanabilecek hazr reeteleri
yoktur. Daha dorusu, bu sorularn tek tek kiflilerin kendileri tarafndan sorulup yine kendileri tarafndan, kendileri iin yantlanmalar gerekir. flte bu durum, felsefenin znel abalara dayanan bir aklama ve anlamlandrma tr olduunu ortaya koyar. Kendi kanatlaryla uamayan hibir kuflun yksee kamayacan
syleyen meflhur ngiliz flairi, ressam ve dflnr William Blakein de ima ettii
zere, insan, hayatn byk sorulara baflkalarnn verdii yantlarla ne ynlendirebilir ne de anlamlandrabilir.
SIRA SZDE
Felsefenin sorduu
sorularn ikinci dzey sorularla byk sorular, verdii yant ya da
aklamalarn da ikinci dzey aklamalar olduunu syledik. Siz de buradan hareketle,
ikinci dzey sorularla byk sorulara rnekler bulun.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE ELEfiTREL

BOYUTLARI
fiimdiye kadar ortaya koyduumuz, birbirleriyle ne kadar iliflkili olursa olsun, son
tahlilde farkllk gsteren iki ayr felsefe tanm, yani bilgelik sevgisi olarak felsefe anlayflyla ikinci dzey bir etkinlik olarak felsefe telakkisi, en azndan onun
farkl boyutlar olduunu veya farkl flekillerde yaplabildiini gzler nne sermek bakmndan nem taflr. Gerekten de ou yer ve durumda ikinci dzey bir
etkinlik olarak ortaya kan felsefenin kendisinin de farkl dzey veya boyutlar
vardr. Felsefi faaliyeti belirleyen, felsefenin kurucu unsurlarn meydana getiren
bu boyutlar, srasyla kurucu veya btnlefltirici, analitik ve elefltirel boyutlardr.
Felsefenin sz konusu ayr boyutu, aslnda onun farkl tarihlerde ortaya kp geliflen tarz ya da fleklini karakterize eder. Buna gre, kurucu ya da btnlefltirici boyut, felsefenin ta ilk bafllangcndan itibaren, yani Thalesten bu yana
yaklaflk iki bin befl yzyllk sre boyunca eflitli flekillerde karflmza kan klasik felsefe anlayflnn tanmlayc yn veya ayrt edici zelliini meydana getirir.
Sz konusu felsefe tasavvurunun en nemli temsilcileri arasnda Platon, Aristoteles, Aquinal Thomas (1225-1274), Farabi (874-950), Ren Descartes (1596-1650),
Gottfried Leibniz (1646-1716), Baruch Spinoza (1632-1677), Kant ve Georg Wilhelm Hegel (1771-1831) gibi dflnrler bulunur. Felsefenin nemli lde metafiziksel ynn aa vuran bu boyut, filozoflarn baflta varlk olmak zere, bilgi,
deer ve toplum zerine gelifltirdikleri, ok zerindeki biri ortaya koyan teorilerde somutlaflr.
Felsefenin zmleyici boyutu veya ynelimi, yirminci yzylda Anglo-Sakson
dnyada byk lde klasik ya da metafiziksel felsefe geleneine bir tepki olarak geliflen ve felsefenin metafizikle uraflmak veya dnya zerine kuflatc sentezler retmek yerine kendisini analizle snrlamas gerektiini bildiren analitik
felsefe anlayfln karakterize eder. Dile dayal bir felsefe anlayfln cisimlefltiren ve
daha ziyade kavram analizi alflmalaryla belirlenen analitik felsefenin nemli
temsilcileri arasnda Bertrand Russell (1872-1970), George Edward Moore (18731958), Gilbert Ryle (1900-1976), Ludwig Wittgenstein (1889-1951) benzeri dflnrler bulunur. Felsefenin elefltirel boyutu ise esas itibaryla yirminci yzylda Almanya ve Fransada sadece klasik veya metafiziksel felsefeyi deil, analitik felsefeyi de elefltirerek ortaya kp geliflen Kta felsefesinde somutlaflr. Bu yzden sadece belli bir felsefe anlayfln deil, bir btn olarak Bat felsefesinin geliflimini,
temel kabul ve dayanaklarn sorgulayan Kta felsefesinin elefltirel ynelimi, Friedrich Nietzsche (1844-1900), Martin Heidegger (1889-1976), Jacques Derrida (18302004) ve Michel Foucault (1926-1984) benzeri dflnrlerde olduka ak bir biimde ortaya kar.
Felsefenin, Bat felsefesinin birbirlerine karflt felsefe gelenekleri tarafndan
temsil edilmeleri nedeniyle birbirlerini tamamen dfllayc bir flekilde sunan btnlefltirici, analitik ve elefltirel boyutlarnn aslnda dfllayc ve karflt olmalar hibir
flekilde gerekmez. Felsefenin birbirlerini ou zaman dfllarmfl gibi grnen bu
boyut ya da ynelimleri, aslnda felsefenin kendisinde ou zaman birbirlerini tamamlayan kurucu unsur ya da bileflenler olarak ortaya kar. Nitekim sz konusu
kurucu ynelim veya oluflturucu boyutlardan en az ikisi farkl filozoflarda sklkla
birlikte veya birbirini tamamlayc bir tarzda ortaya kar. Sz gelimi Aristoteles,
kendi felsefesini oluflturmadan nce hocas Platonun idealizmini; Descartes zne
merkezli kendi modern felsefesini ne srmeden nce, Tanr merkezli skolastik
13
14
Felsefe
dflnceyi elefltirmifltir. Ayn flekilde Kant szcn gerek anlam iin de kurucu
bir felsefe olan transendental felsefesini infla etmeden nce aklclkla deneyimcilii, Marx da materyalist felsefesini ne srmeden nce idealizmi sk bir elefltiri
szgecine tabi tutmufltu.
Felsefenin Kurucu veya Btnlefltirici Boyutu
ok zerindeki bir,
filozoflarn dfl dnyadaki
okluu ya da grnflleri
nihai bir nedensel faktrle
aklamalarna karfllk gelir.
rnein materyalist
atomcular dfl dnyadaki
grnflleri atom adn
verdikleri madde
paracyla, Platon ise dea
yoluyla aklar.
Felsefenin kurucu veya btnlefltirici boyutu aslnda, insann zihninin biliflsel gelifliminin veya akln bir hedefe ynelimli alflmasnn bir sonucu olarak ortaya kar. Gerekten de insan zihni sadece birtakm izlenim veya deneyimsel verileri pasif bir flekilde almakla kalmayp, onlara yap kazandrarak anlam ykler. O, tek tek
malumat ya da bilgi paralarn bir araya getirirken onlara bir flekilde kazanmfl olduu birtakm aklayc yaplar, kucaklayc paradigmalar veya temsil flemalar
zerinden anlam ykler. Bu, insann dnyay anlamlandrp aklayabilmesinin en
nemli yolunu meydana getirir ve ona varln veya hakikatin tmn anlamlandrma imkn verecek teoriler temin eder.
Felsefede de sz konusu olan fley, bu olmufltur. Bat felsefesinin ilk filozofu
olan Thales ile Anaksimandros ve Anaksimenes, dfl dnyaya baktklarnda neredeyse sonsuz sayda farkl fleyden oluflan bir okluk grmfl ve bu okluun ancak kendisinden tremifl olduuna inanlan bir birlie indirgenerek anlaml klnabileceini dflnmflt. Bu durum, gerekten var olann z ya da kavram cinsinden olduunu, gerekliin maddi olmayan bir yap sergilediini dile getiren idealist bir felsefenin kurucu yaklaflmyla gerekliin madde cinsinden olduunu ileri
sren materyalist bir felsefenin birincisine karflt btnlefltirici yaklaflm zerinden
ok daha iyi bir flekilde ifade edilebilir. Bunlardan birincisi Platonun idealizmi,
ikincisi ise materyalist dflnrler tarafndan gelifltirilen atomcu teoridir. Sz konusu her iki teori de en yksek dzeyde kurucu veya btnlefltirici teoriler olup varln bir alanna deil, neredeyse tm ynlerine, hakikatin btnne anlaml aklamalar getirmifltir.
Buna gre idealist btnlefltiriciliin ilk ve en nemli temsilcisi olan Platon,
karfl karflya kaldna inand felsefi problemlere bir zm getirmek amacyla
felsefe tarihinin en btnlefltirici teorisi olarak meflhur dealar teorisini gelifltirmiflti. nk o, var olann sadece deiflen algsal grnfllerden ibaret olmad kanaatindeydi. Var olan her fley tikellerden, deiflen grnfllerden ibaret olsayd, Platona gre genel geer bilgiden, szcklerin sabit anlamlarndan ve deiflmez deerlerden sz edemezdik. O, genel geer veya ezeli-ebedi bilgilerin en azndan
matematikte var olduundan, szcklerin deiflmeyen ve anlaflmay mmkn klan sabit anlamlarndan ve kifliden kifliye, toplumdan topluma deiflmeyen mutlak
deerlerin varlndan emindi. Bu yzden var olan btn fley trlerinin ilk rnek
ya da arketiplerine karfllk gelen deiflmez zler, tmel gereklikler ve ideal ya da
kalc varlklar olarak dealarn varoluflunu ne srd. Platon, bilginin konusu olduuna, szcklerin sabit anlamlarna karfllk geldiine, deiflmez deerlerin taflycs olduuna inand tmeller olarak dealar, ayn zamanda dnyadaki bireysel fenomen ya da grnfllerin varlk nedeni olarak deerlendirdi. O, sz konusu dealar teorisinin btnlefltiriciliine o kadar inanmflt ki siyaset felsefesinin
problemlerini bile, ideal bir devlet anlayfl zerinden zme yoluna gitti. Platon
dealar teorisine dayanan sz konusu kolektivist zmnde gerekten var olann
bu kez btn ya da toplum olduunu ne srerken bireyin anlamn ve deerini
btne olan anlaml aidiyetinden aldn savundu.
15
Platonun yaflad srada fliddetle karfl kt materyalizmin btnlefltirici teorisi olarak atomculuk da en azndan kendisinin dealar teorisi kadar kuflatc ve
genifl kapsamlyd. Gerekten de teori, var olan her fleyin en kk, blnemez
madde paracklar olan atomlardan meydana geldiini ne srmekle kalmad, bilginin ve zihin hallerinin duyu verileriyle izlenimlerin bir birlefliminden meydana
geldiini savundu. Btnlefltirici bir teori olarak atomculuk, kolaylkla grlecei
zere, ayrfltrarak btnlefltirir. Nitekim o, toplumlarn en iyi bir biimde, karfllkl bir etkileflim iinde bulunan bireysel birim ya da atomlardan meydana geldii
dflnld zaman anlafllacan syler. Siyaset felsefesi asndan, Platonun btnclnn veya kolektivizminin aksine, gerekten var olann birey olduunu
ne srd iin, kendisini liberalizmle ifade eder. O, toplum bilimleri alannda
ise sz gelimi sosyolojinin toplumsal yaplar konu alan bir analizle deil de toplumu meydana getiren bireylere ve bireylerin eylemlerine ykledikleri anlamlara
iliflkin incelemelerle geliflip ilerleyebileceini savunur.
Felsefenin Analitik Boyutu

Felsefenin en az btnlefltirici boyutu kadar nemli olan, hatta kurucu ynnn
bir flekilde varsayd boyutu onun zmleyici boyutudur. Zira kavramsal bir
akla kavuflmadan, dflncelerin bilumum ierimlerini hesaba katmadan ve
hepsinden nemlisi doru ve mantkl akl yrtmenin gerekli koflullarn salamadan anlaml sentezler yapmak veya hakikate nfuz etmek imknsz olur. Sz konusu ifllemlerin kapsam iinde kald analitik boyut ile btnlefltirici boyut arasndaki iliflkiyi olabilecek en ak bir biimde grenlerden birisi Descartes ise bir
dieri Sokratestir. Gerekten de Descartes modern felsefenin kurucusu olarak ortaya karken bir yandan da skolstik dflncenin klasik aralarna karfl yeni bir
yntem nermiflti. Akln daresi in Kurallar adl eserinde ortaya koyduu bu
yntemin nc adm veya kural, dflnceleri basitten karmafla ykselecek
flekilde dzenlemek gerektiini dile getiren sentez kuralyd. Fakat o, sz konusu
kuraln ncelikle analize bal olduunu bildiinden, sentez kuralnn nne akln
esas itibaryla zmleyici faaliyetine gnderme yapan apaklk ve analiz kurallarn koymufltu. Nitekim apaklk kural doru olduu apak bir biimde bilinmeyen hibir fleyi doru kabul etmemek gerektiini ne srerken analiz kural dflnceleri en basit unsur ya da bileflenlerine ayrmann doru dflnmek asndan
vazgeilmez olduunu dile getirmekteydi.
Ayn flekilde Sokrates de, Descartestan tam iki bin yl nce, kavramsal bulanklk ya da karflkln sadece entelektel ynden deil fakat eylem ynnden de
kargaflaya yol aacann farkna varmflt. Bu, bireysel adan olduu kadar, toplumsal adan da byle olmak durumundadr. Gerekten de yaflad dnemde youn bir kavram kargaflasnn hkm srdn, bunun ahlak alann da kapsadn dflnen Sokrates, bilgeliin, adaletin, cesaretin vs. anlamnn ne olduu bilinmedii srece, bilgece, adil ya da cesurca eylemekten sz edilemeyeceini iddia
etmiflti. nk ayn szckleri ya da kavramlar kullanan insanlar, bu szck ya da
kavramlarla farkl fleyleri kastediyorlarsa eer, Sokratese gre, bu, insanlarn anlafltklarn sanarak anlaflamadan konufltuklar anlamna gelir ve sonu, kargafladan
baflka hibir fley olmaz. Kargafla, Sokratese gre, hem entelektel hem de ahlaki
ynden olur. Ona gre, entelektel olarak szck ve kavramlar, sizin kullandnz anlamdan farkl bir anlamda kullanan biriyle tartflarak, bir kavga dflnda, hibir yere varamazsnz ve ahlaki olarak da sz konusu szckler moral fikirlere karfllk geldii iin, sonu bir anarfliden baflka bir fley olmaz. Genel kavramlarn her
Platonun hocas Sokratesin

felsefe tartflmalarn
anlatt btn genlik
diyaloglar X nedir?
sorusuyla zetlenebilecek
sorular etrafnda dner. Xin
belli bir ahlaki kavrama
karfllk geldii bu sorular
zerinden, Sokrates bir
kavramsal akla eriflmeye
alflmfltr.
16
Felsefeci, felsefenin analitik

veya zmleyici boyutu sz
konusu olduunda,
kavramlar akla
kavuflturmaya, kavramlar
arasndaki iliflkileri gzler
nne sermeye, akl yrtme
ya da karmlarn mantksal
yapsn serimlemeye,
dflnce ya da tezlerin
salam bir flekilde
gerekelendirilmesine
alflr.
Felsefe
tr rasyonel konuflma ve kavramsal akln da dflncenin doru geliflimi iin

zorunlu bir nkoflul bilen Sokrates, iflte bu kargaflay sona erdirmek, insanlara ahlaki geliflmelerinde yol gstermek iin, kendilerine bilgisizliklerini gstermek
amacyla felsefi tartflmalar yapmfltr. Gerekten de o, btn tartflmalarnda kendisine adalet, lllk, cesaret, bilgelik benzeri bir ahlaki erdemi konu almfl ve
X nedir? sorusunu sorarak muhataplarndan sz konusu erdemin kavramn tanmlamalarn istemifltir. Bunu da, ilgili kavram en iyi bilmesi gereken insanlardan
talep etmifltir. Buna gre o, rnein Platonun Euthyphron adl diyalogunda anlatld zere, babasn dinsizlik suu iflledii gerekesiyle mahkemeye vermeye giden Euthyphrondan dindarln, savafllarda gsterdii cesaretle sekinleflen general Lakhesten cesaretin ne olduunu kendisine gstermesini ister. Fakat bu
tartflmalar ahlaki kavramlar en fazla bilmesi gereken insanlarn bile, bu konuda
bilgisiz olduklarn, en iyi durumda kavramn anlamn ortaya koyabilmek yerine
rnek verebildiklerini gstermifltir. Baflka bir deyiflle o, sz gelimi Euthyphronun
dindarln zn ortaya koymak yerine dindarlk flimdi benim yaptm fleydir
veya dindarlk tanrlarn hofluna giden fleydir diye konufltuunu grmfltr.
Bundan dolay Sokrates, tartflmalarnda insanlara birtakm kavramlar kullanmalarna ramen, bu kavramlarn ieriklerini veya anlamlarn bilmediklerini ve ok
daha nemlisi, sz konusu bilgisizliklerinin farknda olmadklarn gsterme gayreti iinde olmufltur. Dolaysyla o, karflsndaki kiflilere hazr bilgi aktarmak yerine, felsefenin ncelikle analitik bir etkinlik olduu inancyla onlarn zihinlerinde
bir aklk yaratmaya alflmfltr. flte bu balamda Platonun btnlefltirici veya
kurucu felsefe anlayflnn hocas Sokratesin analitik felsefe anlayflndan sonra
geldii, onun kendi retilerini ortaya koyduu olgunluk dnemi diyaloglarn
hocasnn tartflmalarn anlatt genlik dnemi diyaloglarndan sonra kaleme ald sylenebilir.
Felsefenin Elefltirel Boyutu

Felsefenin kavramlar analiz eden, dflnceler arasndaki iliflkileri arafltran analitik
boyutuyla varln veya dnyann ok eflitli unsurlarn birbirine balayan kurucu
veya btnlefltirici boyutunu tamamlayan boyutu elefltirel boyutudur. Aslnda o,
felsefenin tamamen yeni bir yn olmayp bir anlamda ya analitik boyutun derinlefltirilmesinden ya da zmleyici boyut ile btnleyici boyutun daha bir st dzeyde sentezlenmesinden oluflur.
Baflka bir deyiflle o da zmleyici boyutun veya analitik felsefe anlayflnn dilsel analizine benzer flekilde kavramsal bulanklk ve belirsizlikleri tespit edip ortadan kaldrmaya alflr. Hatta biraz daha ileri giderek eflitli kavram ya da teorilerin hem gerek yz ve ieriini hem de arka plan ya da dayanaklarn gzler nne serme abasyla belirlenir. Fakat elefltirel yaklaflm bununla yetinmez, hatal anlam ieriklerini veya neye hizmet ettiini gsterdii kavram ve teorilere yklenmesi gereken yeni anlam ufuklarna iflaret eder. Bu ise felsefenin elefltirel boyutunun
salt bir elefltiri diliyle yetinmeyip bir de imkn dili gelifltirme yoluna girdii anlamna gelir.
Bunu en iyi Nietzschenin iyi ve kt kavramlarna iliflkin analiziyle Foucaultnun bilgi kavramna dnk analizinde grebiliriz. Buna gre, insanlar zellikle
btn bir lk a ve Orta a boyunca iyi ve ktnn, insan ve toplumdan bamsz olan mutlak deerler, verili fleyler olduuna inanmfllard. Bugn de oumuz
nesnel olarak belirlenip tanmlanmfl iyi ve ktler olduuna inanrz. Oysa Nietzsche, hemen btn kavramlar gibi iyi ve kt kavramlarnn da kardan bam-
sz olmadn ne srerek bu kavramlarn g kavramyla olan iliflkilerini arafltrd. Baflka bir deyiflle o, ahlaki inanlarn tarihsel kklerini, moral kavram ve fikirlerin kkenlerini ortaya karma anlamnda bir jeneolojik etkinlik iine girmifl ve
iyiyle kt kavramlarnn soy ktn karmaya alflmflt. Yani o, antropolojik
bir yaklaflm benimsemifl ve insanlarn gller ve zayflar olarak ikiye ayrldklarn ve bu insanlar arasndaki iliflkilerin temelinde de ahlaki unsurlar yerine gerek
hayatta bulunan her fleyin olduunu ne srmflt. Gerek hayatn bizatihi kendisindeki ve gerekse tek tek bireyler arasndaki iliflkiler, onun gznde g iliflkileri
olup ahlakn mahiyetini belirleyen fley bireyin gl ya da zayf olmasdr. Buna
gre, verili ahlak zayf, gsz karakterli insanlarn teflekkl ettirdii bir ahlaksa
eer, bu ahlak kle ahlakdr; buna mukabil o gl, kendilerine gvenen, salkl insanlar arasnda teflekkl etmiflse, sz konusu ahlak bu kez efendi ahlak olmak
durumundadr. O, on dokuzuncu yzyl koflullarnda yrrlkte olan ahlakn, kayna itibariyle ok byk lde brani-Hristiyan geleneinden kmfl olan bir kle ahlak olduu, zayflarn gllere karfl duyduklar haset ve hn duygular tarafndan belirlendii kanaatindeydi. Bu yzden de mevcut iyi-kt ayrmnn gszlerin veya zayf karakterli insanlarn ahlaki deerlerinin baskn kmasnn bir
sonucu olduunu gstermeye alflt. Bununla birlikte o, bu noktada kalmayp bir
elefltiri dilinden bir imkn dili yaratma yoluna gitti ve gl karakterlerin kendi deerlerini yaratma ve bildik iyiyle ktnn tesine gemek suretiyle yeni deerler
yaratma potansiyelini ortaya karma abas sergiledi.
Ondan oka etkilenen Foucault da, Nietzschenin elefltirel ve jeneolojik soruflturmasn baflka bir kavram zerinde gereklefltirmiflti. Burada da hemen oumuz
bilgi kavramnn tpk iyi kavram gibi kardan bamsz bir kavram olduunu,
merakl insanlarn dfl gereklii anlama ve anlamdrma abalarnn bir rn olduunu dflnrz. Oysa Foucault byle bir fleyin olamayaca inancyla nesnel
hakikat, kar gzetmeyen bilgi, nyargsz kavrayfl benzeri kavramlar elefltirel bir tarzda sorgular. Hatta daha da ileri giderek bilgi iddialarn tarihsel bir perspektiften hareketle ele alan Foucault, iktidar ve g iliflkileriyle siyasetten bamsz bir hakikat anlayflna karfl kar. Nitekim o, bilginin tarihsel sre iinde oluflturulup tanmlandn ileri srerek nesnel, tarafsz ve evrensel olma iddiasyla ortaya konan btn bilgi iddialarnn gerekte belli bir iktidar formunu tesis etme zemini zerine ykseldiini savunur. Buna gre Foucault tarihsellefltirdii bilgi kavramn g ya da iktidar dflncesiyle iliflkilendirir. Bilgi ile iktidar arasnda sk bir
iliflki bulunduunu, iktidarn iliflkili bir bilgi alannn oluflturulmasyla mmkn klndn ileri sren Foucault, nesnel bir bilgi alannn varln reddederken iktidar iliflkilerini varsayp oluflturmayan bir bilginin olamayacan syler.
FELSEFENN KONULARIYLA ALT ALANLARI

Felsefenin pek ok konusu vardr. Hatta onun kapsamna girmeyen bir fley neredeyse yok gibidir. Nitekim bu durumun bir sonucu olarak gnmzde felsefenin,
teknoloji felsefesi, evre felsefesi, spor felsefesi gibi yeni dal ya da alanlar ortaya
kmfltr. Felsefenin konularnn ok eflitli olmas, insan hayatnn karmaflklnn
ve adafl uygarln ulaflt dzeyin bir sonucu olmak durumundadr. Felsefenin
konularnn ve dolaysyla dallar ya da alt alanlarnn eflitlilii, onun ayn anda
birok ifllevi yerine getiren bir disiplin olmasna iflaret eder. nsan hayatnda ayn
anda birok ifli gereklefltiren felsefenin sz konusu ok ifllevliliine dikkat ekenlerden biri de nl adafl dflnr Wittgenstein olmufltur. Hatta o, dikkat ekmekle kalmamfl, felsefeyi bu yzden bir alet kutusuna benzetmifltir. Tpk farkl
17
Nietzsche yntemini bir soy
kt yntemi olarak
tanmlamflt. Ona gre, bu
yntem kiflilerin ve
kltrlerin deer
sistemlerini oluflturma
biimlerini belirleyen
tarihsel koflullar ve
koflullanmalar ortaya
karmaya yarayan bir
yntem olmak
durumundayd.
Foucaultnun gelifltirdii
kavram iktidar-bilgi
kavramdr. O da, tpk
Nietzche gibi, bilgi ya da
hakikat isteinin ok daha
temelde bulunan bir g
isteminin tezahr olduunu
dflnr. Dolaysyla, onun
sz konusu kavram, bilginin
her zaman belli bir iktidar ya
da g iliflkileri flebekesinin
greli ve sorgulanabilir
ifadesi olduunu ortaya
koyar.
18
Felsefe
aletler ieren bir alet kutusunu birok farkl iflte kullanmamz gibi, felsefe de ayn
anda birok ifllevi yerine getirir. Onun en temel ifllevleri anlama, anlaml klma ve
aklama ifllevleridir. Bununla birlikte, felsefenin yegne ifllevleri bu teorik ifllevlerden ibaret olmayp o kendisini ou zaman birtakm pratik ifllevlerle de gsterir. Felsefe, btn bu ifllevleri kendi alt dallarnda hayata geirip farkl flekillerde
tezahr eder.
1. Gnmzn bilgi anda, hayatmzn her annda, srekli bir fleyler reniyoruz. Bildik iletiflim aralaryla, her ynden ar bir malumat bombardman altnda tutuluyoruz. flte burada, Bilgi nedir? diye sormamz gerekmez
mi? Televizyondan, gazeteden veya bir internet sitesinden rendiimiz malumatlar bilgi sayabilir miyiz? eflitli flekillerde aktarlan, ou zaman farkl
ideolojilerin szgecinden geirilerek ve doallkla tahrif edilerek verilen haberleri ne lde bilgi addedeceiz? Gerekten de en sradan anlarmzda
bile yeni kavrayfllar kazandmz olur; bylesi durumlarda neyi bilip neyi
bilmediimiz, neye doru dediimiz ve neleri bilip neleri bilemeyeceimiz
zerinde dflnrz. Farkl bilgi trleri arasndaki ayrlklar ve ortak noktalar renmek, bilgimizin snrlarn belirlemek isteriz. flte bu konularda, bize bilgi felsefesi ya da epistemoloji yardm eder.
2. Ayn flekilde, hepimiz bir dil kullanyoruz. Dflncelerimizi bu dil araclyla dfla vurduumuz gibi, yeni fleyleri yine bu dil araclyla reniyoruz.
Biroumuz flu ya da bu amala, ana dilimiz dflnda bir dil daha reniyoruz. Kendisinin en byk baflarlarndan biri olan dille bu kadar yakndan
iliflkili olan insann flu sorular sormas kanlmazdr: Dilin z nedir? letiflim ya da anlam aktarm nasl mmkndr? Anlam nedir? Ka tr anlam
vardr? eflitli dillerin, rnein din dilinin, fliir dilinin, bilim dilinin, matematik dilinin, mimiklerin ya da bilgisayar dilinin belirleyici zellikleri nelerdir?
Dille bilgi, dille sezgisel kavrayfl arasnda nasl bir iliflki vardr? Dille gereklik, kavramla kavramsallafltrlan arasnda nasl bir iliflki bulunur? Dil hangi
amalarla ve nasl kullanlr? Bu sorularmza yant verecek olan felsefe dal,
dil felsefesidir.
3. Ayn fley hi kuflku yok ki bilim iin de geerlidir. Hemen hepimiz, en azndan bir meslek sahibi olmak iin, bir bilim tahsil ediyoruz. Hepimiz bilimin
toplum kalknmas zerindeki etkisini aka gryoruz. Bilim ve teknolojiye sahip olan toplumlarn bilimsel bilgi ve teknolojiyi yeterince retemeyen
toplumlar zerinde ne kadar byk bir hegemonya kurduuna her gn tank olmaktayz. Ayn bilimsel bilginin adafl dnyada, kltrel alanda fiilen
sergiledii yaylmacln baflka bilgi formlarn nasl tahrip ettiini hepimiz
aklkla gryoruz. Bunlar, bilim zerinde dflnmek iin yeterli nedenler
deil midir? Bilimin doasna ve zellikle de yntemlerine, kavramlarna, n
kabullerine ve bu arada, bilimin entelektel disiplinlerin genel flemas iindeki yerine iliflkin arafltrmalardan meydana gelen, ksacas bilimi konu alan
felsefe disiplini bilim felsefesidir.
4. Neyin gerekten var olduu, varlk bakmndan neyin geici, neyin kalc olduu konusunda meraka dfltmz olmuyor mu? Varlk sadece madde
midir yoksa maddeye ek olarak ruh da var mdr? sorusu kadar temel bir
soru olabilir mi? Maddeyle zihin arasndaki bir iliflki olup olmad, evrende
bir nedenselliin hkm srp srmedii; sryorsa eer, bunun zgrlmz nasl etkiledii hepimizi ilgilendiren sorulardr. Varlkla ilgili bu trden sorularda yardmmza koflan felsefe dal, metafizik ve zihin felsefesidir.
19
5. Bununla birlikte, felsefe deyince esas aklmza gelen felsefe disiplini, etiktir.
Kendi kiflisel hayatnda ahlaki doruyu yanlfltan, iyiyi ktden ayrma abas iine girmemifl insan, gerekten de yok gibidir. Hepimiz ahlaken yapmamz gereken fley ile yapmamamz gereken fley arasnda bir ayrm yapmak
isteriz. Ayn flekilde, iyi ve mutlu bir hayatn neden meydana geldiini merak eder, mutlulua eriflmek iin abalarz. Ahlaki hayatta erdem veya ykmlln m, yoksa mutluluun mu nce geldiini belirlemek iin abaladmz olur. Bir flekilde tekilefltirdiimiz insanlara karfl ykmllklerimizin neler olduu zerinde dflnmemizin insanlmzn en belirleyici
unsuru olduunu, hepimiz ok iyi bilmekteyiz. flte ahlaki hayatmzla, ykmllklerimizle ilgili olarak gerek mutluluun ne olduu konusunda bize yardm edecek olan felsefe disiplini, etiktir.
6. Bir toplum iinde yafladmza ve baflka insanlarla iliflki iinde bulunduumuza gre, hayatmzn niteliinin baflkalarnn davranfllarndan etkilenmesi
kanlmazdr. Kendimizi ve kimliimizi ancak farkl hayat tarzlarna saygl,
hoflgrs geliflmifl, zgrlk bir toplumda ifade edebiliriz. Geleceimiz,
iinde yafladmz toplumun bize salad eitim ve ifl imknlarna bal deil midir? Belli bir ynetim biiminin oluflturduu temel zerinde, bireyleri
barfl ve ifl birlii iinde yaflayan bir toplum asndan birtakm kural ve genel yasalarn gerekli olduunu hemen hepimiz fark ederiz. Bize bu konuda
yardm eden felsefe ise hukuk felsefesi ile siyaset felsefesidir. Sz konusu felsefe disiplinlerinden hukuk felsefesi, hukukun doasyla adaletin z zerinde younlaflr. Buna karfln siyaset felsefesi farkl ynetim tarzlarn konu edinip hangi ynetim biiminin dierlerinden daha iyi olduunu arafltrr. Politik dzenin hangi ilkeler zerinde infla edilmesi gerektiini ele alr.
7. Hepimizin amac, daha nitelikli bir hayat deil midir? Varoluflumuza anlam
ve deer katan fleylerin baflnda, gzellik arayfl gelmez mi? Doadaki gzellik ile sanat alanndaki gzelliin birbirinden nasl ayrldn, estetik tutumun kendine zg farkllklarnn ne olduunu, estetik deerin kurucu
zelliklerinin nasl tanmlanabileceini bilmek isteriz. Sanat eserini belirleyen deerlerin znel mi yoksa nesnel mi; greli mi yoksa mutlak m olduu konusu zerinde ska durduumuz bir tartflma konusu deil midir? Estetik nesnelerin deiflmez birtakm formlar m, btnlkl bir hayat m,
duygular m, yoksa belli varolufl imknlarn m ifade ettii konusu kadar
oka tartfllmfl bir konu var mdr? flte btn bu sorular ele alp tartflan
felsefe disiplini, zellikle gzellik konusu zerinde younlaflan ve bu arada
sanatn mahiyeti zerinde duran estetiktir.
8. Dflncemiz bu snrlarda kalmaz; kendimizin ve iinde yafladmz toplumun snrlarn aflmamz, ou zaman bir zorunluluk olur. Hayatmz flimdi ve burada, maddi olanla anlamlandrp temellendirmemiz sz konusu
olamayaca iin, iflte bylesi anlarda, bir btn olarak evren, bu dnyadaki yaflammz, dnyadaki hayattan sonras, Tanrnn varoluflu zerinde dflndmz olur. Felsefenin bize bu konularda yol gsterecek dal, din
felsefesidir.
Felsefenin birbirinden nemli bu on daln, eitim felsefesi, tarih felsefesi ve sosyal bilim felsefesi gibi son derece nemli baz felsefe disiplinleriyle zenginlefltirmek
kadar, aslnda varlk, bilgi ve deer gibi ana alan ya da konu bafll etrafnda
yeniden organize etmek de mmkndr. Varl konu edinen disiplinler arasna
metafizik ile zihin felsefesi girer. Bilgi konusunu ele alan tek disiplin epistemoloji
Felsefenin konular, son

zmlemede ana konuya
indirgenebilir. Bunlar da
srasyla varlk, bilgi ve
deerdir.
20
Felsefe
deildir. nk bilim de, ister doa bilimleri ister befleri bilimler olarak alnsn, son
zmlemede, belli zellikleri olan bir bilgi btnn tanmlar; te yandan, dil felsefesi de bilgiyi ileten, dflnceleri somutlafltran dilin kendisi ve dilsel aralar zerinde younlaflr. Bu yzden, epistemolojinin kendisiyle bilim felsefelerini ve dil
felsefesini, konular her ne kadar ayr olsa da birlikte dflnmek mmkn olabilir.
Ayn flekilde etik, siyaset felsefesi, estetik, hukuk felsefesi ve din felsefesi de buradaki amalarmz asndan birlikte ele alnabilir. Zira bu disiplinlerin konular ne
kadar farkl olursa olsun, onlar deer ortak paydasnda birleflirler. rnein etik,
olanla uraflmaz; onun ifli, insan davranfln betimlemek veya aklamak deildir. Bu, psikoloji biliminin iflidir; etik, bunun yerine olmas gerekenle uraflr, insann ahlaki ykmllklerini ele alr.
Ayn durum siyaset felsefesi iin de geerlidir; o, siyasal partileri ele almaz, politik dzeni zmlemez; rnein birey devlet iliflkilerinin flu ya da bu lkede nasl olduunu arafltrmaz. Bunu yapacak olan entelektel disiplin, siyaset bilimidir.
Oysa siyaset felsefesiyle hukuk felsefesi normatif disiplinlerdir. Bu yzden, siyaset felsefesi normlarla, olmas gerekenle meflgul olur, ideal politik dzenin nasl olmas gerektiini ele alr, en iyi ynetimin temel elerini arafltrr. Ayn durum
hukuk felsefesi iin de geerlidir; nk o, adalet dflncesi zerinde younlaflr.
Bunun, ayn flekilde deerle ilgili olan din felsefesi iin de geerli olduu ak olmaldr. Bir Tanrnn varl ya da yokluu, insann ve dnyann deer yapsn
dorudan etkiler. Bunu en ak gren kiflinin, Tanr yoksa eer, her fleye izin vardr diyen nl Rus romancs ve dflnr Dostoyevski olduunu herkes bilir.
Gerekten de Tanr yoksa eer, manevi hayat, imknn veya nemli bir dayanan yitirir. Bu durumda, ona kaba g ve kar iliflkileri egemen olaca iin, dnyada adalete, dorulua ve iyilie yer amak, en azndan pek kolay olmaz.
FELSEFENN DEER
Modern dnyada bir fleye deer bimenin en nemli yolu, flyle ya da byle onun
somut yararn belirlemek ya da lmekten geer. flte bu noktada felsefe szcn ifliten pek ok insann ilk tepkisinin, biraz da alayc bir dille, onun hibir ifle
yaramadn dile getirmekten meydana geldii sylenebilir. Bu, gnmzde felsefeyle ilgili olarak ok sk rastlanan bir baflka yanlg veya n yargdr. Zira felsefenin yarar, dorudan olmayp olsa olsa dolayl olabilir. Felsefeden maddi deerlerin ve zenginliklerin meydana getirilmesine dorudan katkda bulunmas, elbette
beklenemez. stelik maddi zenginlik ve refahn insann deer verdii yegne fley
olmadn da unutmamak gerekir. Gerekte, insanlar refah ve maddi deerleri,
bizatihi kendileri iin deil de mutlulua gtren yolda, birer ara olduklar iin isterler.
Felsefenin Bireysel Dzeydeki Katklar

Bu balamda, felsefe de mutluluk amac iin bir ara olabilir. Nitekim her insan
maddi zenginliklere sahip olmaktan haz duymaz. Baz insanlar, tefekkrde bulunmaktan, yani derin dflnmekten, insan yaflamnn anlamn arafltrmaktan haz alr.
Bu hazza yabanc olan insanlar bile, onun nitelik ynnden olduka zengin bir yaflant olduunu kabul ederler. Demek ki felsefe her fleyden nce insana entelektel bir keyif, manevi bir haz verir. nsann sadece bir vcuttan ibaret olmadn,
onun ayn zamanda manevi bir varlk olduunu dikkate alrsak, bu durum daha
ak hale gelir. nsan, amacna sadece maddi ihtiyalarn karfllayarak ulaflamaz;
onun manevi ihtiyalarn da tatmin etmesi gerekir. nsann manevi ihtiyalarnn
en baflnda ise merakn giderme, renme, evreni ve kendisini anlama, flu dnyada geen yaflamn anlamlandrma istei vardr. Bu istei de byk lde felsefe karfllayabilir.
Gerekten de felsefe, insann kuflatc bir bilgi veya kapsayc bir kavrayfla ulaflma talebine cevap verebilen yegne disiplin olmak durumundadr. Hayatnn akfl iinde kendi z kaynaklar dflnda baflka yerlerden ou zaman ilintisiz inan ve
bilgiler, tercih ve eylem tarzlar edinen insan, varl hayat, dnya ve toplum karflsnda belli bir tavr gelifltirmek, bu tavr yaflamnn temeline yerlefltirmek iin sz
konusu dank materyali tutarl bir yap iinde sistematize etme ihtiyac duyar. Bunu ise, sz konusu materyalin unsurlar zerine gelifltirilebilecek elefltirel ve sorgulayc dflnm ile ancak felsefe salayabilir.
Felsefe, ok daha nemlisi, bize kendimizi tanma imkn salar. Bu genel
doruyu da ilk olarak ve en iyi antik Yunanllar gstermifltir. Aslnda hemen her
kltrde bulunan Kendini tan! szn en erken kullanan kavim olan Yunanllar,
bu sz tapnaklarnn kapsna yazmfllard. Gerekten de insan, ne ve kim olduunu ancak felsefeden veya felsefe yardmyla renebilir. Bizim salt bir et ve kemik yn olmayp ayn zamanda bir ruh varl olduumuzu, bize en iyi felsefe
gsterebilir. Dnyaya sadece soluk alp vermek veya salt keyif almak iin deil biraz da doaya ve baflkalarna olan devlerimizi yerine getirmek iin geldiimizi
felsefeden renebiliriz. Zira felsefe, her fleyden nce, insan olarak varoluflumuzun anlamyla ilgili baz temel sorular ele alr. imizden her birinin bu temel, byk felsefi sorular zerinde dflnmesinde, varoluflumuzu anlamlandrmak bakmndan byk yarar vardr. Nitekim Sokrates, incelenmemifl, sorguya ekilmemifl
bir hayatn yaflanmaya deer olmadn sylemifltir. Demek ki felsefeye ilkeli bir
hayat srebilmek iin gerek duyarz. nk insan, hayvanlardan farkl olarak akll bir varlktr; bu zellii dolaysyla, hayatn birtakm ilkelere dayandrr. lkesiz
bir hayat, hatta ilkeleri sorgulanmamfl bir varolufl, sradan ve temelsiz bir varolufltur; hayatmzn byle ilkesiz bir varolufla dnflmemesi iin felsefeye ihtiyacmz
vardr.
Felsefe, yine bireysel olarak bu dnyadaki ksack hayatmzda bize neyin bizim
elimizde olup neyin olmadn gsterir. Sadece Sokrates deil, yirminci yzyln
nemli dflnrlerinden Jean-Paul Sartre (1905-1980) da, olgusal koflullarmz deifltirmenin bizim elimizde olmadn sylemekteydi. Yani, bu dnyaya gelmiflsek
eer, gelmemifl olmak elimizde deildir. Anamz babamz, doduumuz corafyay, mensubu olduumuz dini, yesi bulunduumuz millet ya da etnik grubu semek elimizde olmad. Boyumuzu, cinsiyetimizi, baflkaca biyolojik zelliklerimizi
semek de elimizde deildi. Btn bunlar biz insanlar iin verili olan, deifltirmenin mmkn olmad fleylerdir. Ama karakterimizi ve insanlmz gelifltirmek, daha iyi ve daha erdemli insan olmak iin alflmak, bizim elimizde olan bir fleydir.
Sartre bu yzden nsan kendisinden ne yaratrsa ondan ibarettir diyordu.
Felsefeye hayatn akfl iinde karfllafltmz sorunlarn stesinde gelmek iin
ihtiya duyarz; ondan, bizi zorlayabilecek eflitli olaylar karflsnda dik durufl sergileyebilmek iin destek alrz. svireli psikolog ve dflnr Carl Gustav Jungun
(1875-1961) da syledii zere, Hayatn akntlarnda yzen hi kimse dertsiz kalmaz. Felsefe kayglarmz hafifletmemizi, dertlerimizi aflmamz, bu dnyadaki
hayatmz srasnda yolumuzu kaybetmememizi salayan en nemli aratr. Felsefenin yolumuzu bulmamz salayan en nemli ara olduunu gzler nne sermek zere, Wittgenstein, meflhur benzetmelerinden birinde, insann bu dnyadaki durumunu bir flifle iindeki sinein durumuna benzetmifltir. Wittgensteina gre,
21
22
Felsefe
fliflenin iine skflmfl olan sinek flifleden dflar kmak ister fakat bunu nasl baflarabileceini bilmez. Felsefenin esas grevi, sinee flifleden nasl kacan gstermektir. Onun bu benzetmesine gre, biz insan varlklar bu dnyadaki hayatmz
srasnda, zaman zaman kendimizi kapana kstrlmfl hisseder ve yolumuzu bulmakta glk ekeriz. flte felsefe, biz insan varlklarnn kapana kstrlmfllk duygusundan kurtulmamz salar, ynmz bulmamza yardm eder.
Felsefe, yine ayn dorultuda kafa ve kavram karflklmz gidermeye yarar.
nk gnmzde pek ok insan birtakm zihinsel karflklklar yznden dertler
ve kayglar iinde kvranp durur. Gerekten de insanlar son zamanlarda giderek
artan bir sklkla imtiyazlar haklarla, tarafszl znellikle, istemeyi ihtiya duymakla, fiyat deerle, zenginlii baflaryla karfltrmaktadr. flte bu kafa karflkln giderecek, kavramsal akl salayacak olan fley, felsefedir. nk felsefe, insana birok konuda doru ve ak seik dflnebilmeyi retir. Felsefi dflncenin yntemleri, insana hemen her konuda akl yrtebilmesi iin gerekli temelleri hazrlar. Byle bir dflnce tr, insann bir probleme birok ynden bakabilmesini, sorunlara n yargsz yaklaflabilmesini salar; o, insann hibir fleyi mutlaklafltrmayp her fleyi elefltiri szgecinden geirebilmesini temin eder. Btn
bunlar bir araya getirildiinde, felsefenin insann zgrleflmesine katk yapt rahatlkla sylenebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Temelinde insann
dnyay anlamlandrma abasnn bulunduu felsefenin, zihinsel bir
aklk temin ettiini, kafa karflkln giderdiini, bize kuflatc bir kavrayfla eriflme imkn saladn, kendimizi tanma imkn temin ettiini, vb. ksacas bizi entelektel ynD fi N E L M
den zgrlefltirdiini
syledik. nsann zihinsel ynden zgrleflmesi ne anlama gelir?
S O Toplumsal
R U
Felsefenin
Dzeydeki Katklar
Bireysel dzlemde, insan alflkanlklarn cenderesinden kurtarmak suretiyle zgrlefltiren felsefe

genel bir dzlemde veya toplumsal platformda da ok nemli hizDKKAT
metler salar. ncelikle liberalizm, muhafazakrlk, sosyalizm benzeri btn modern ideolojilerin kaynanda felsefenin bulunduunu syleyebiliriz. Baflka bir
SZDE
deyiflle, szSIRA
konusu
ideoloji veya siyaset felsefelerini oluflturup formle edenler
alarn doru okuyan filozoflar olmufltur. te yandan gnmzde, kimi eksiklerine karfln,
demokrasinin en iyi ynetim biimi olduu hemen herkese kabul
AMALARIMIZ
edilmektedir. Felsefe, iflte bir ynetim biimi olarak demokrasinin geliflmesine ve
iflleyifline nemli katklar yapar. Zira demokrasi, insanlar elefltirel bir bakfl asna
sahip olduklar
K Tzaman
A P ifller. Demokrasi kltr, insanlara olan biteni farkl ynlerden grebilmeyi, kendilerini ve baflkalarn sorgulayabilmeyi rendiklerinde yerleflir; demokrasi ancak, insanlar banaz olmayp n yargsz ve hoflgrl olabildikleri zaman
T E L E Vyrr.
Z Y O N tekini de bir deere, en azndan eflit sayg ve muameleyi
hak eden bir ahlaki deere sahip bir varlk olarak grebilmeyi, sadece felsefi bir
bakfl retebilir. nsanlara bu temel alflkanlklar ve erdemleri kazandracak olan
fley de yalnzca felsefedir, felsefi bir bakfl asdr.
N T Ede
R N Efelsefeye
T
Gerekten
farkllklara sayg gstermek, baflkalaryla birlikte yaflamann asgari koflullarn temin etmek iin ihtiya duyarz. Bu adan zellikle ihtiya duyduumuz felsefe, insanlar arasndaki atflmalarn binlerce yldan beri srp gittiini ve insann olduu her yerde bu atflmalara rastlanabileceini gsterir.
Felsefe dahas, insanlar arasndaki atflmalarn yksek uan bir uaktan atlacak
hakkaniyet, adalet, baflkalarnn dflncelerine ve haklarna sayg benzeri evrensel
etik ilkelerin uygulanmas suretiyle zme kavuflturulabileceini gsterir.
N N
Yine ancak felsefe, insanlar arasndaki atflmann esas nedeninin, bireyin kimliini, fikirlerini ve kendini ifade etme tarzn feda etmesinden kaynaklandn
gsterir. Bu feda ediflin nedeni, ou zaman grup ya da toplulukla zdeflleflme isteidir. Gerekten de insanlar kendilerine gvenlik ve rahatlk temin etmek adna,
bireysel kimliklerini unutup kolektif bir kimlie balanrlar. Bir gruba, cemaate ya
da bir ideolojiye snrlar; Ali, Veli, Hans, George ya da mtevaz bir insan olmaktan nce, feminist, Hristiyan, Amerikal, milliyeti, sosyalist,
vb. olmay tercih ederler. Bireysel kimliimizi grup kimliimizle deifltirdiimiz zaman dflnce, inan ve davranfl zgrlmzn nemli bir blmnden vazgeeriz. Topluluun dflnce ve inan birliiyle davranflta ahenk talebini benimseriz. Grup bizi iine alr, bize kolektif bir kimlik salar; aidiyet drtmze seslenirken bizi kendimizi arama derdinden kurtarr. Ayn topluluk kendimizi ihtiya duyulan biri olarak grmemizi salarken bize gvenlik ve yaflama rahatl temin
eder. Ama bunu yaptmz zaman, ait olduumuz grup ya da topluluu insanln
merkezi olarak grmeye bafllarz. Bu gruba dhil olmayanlar, farkl dflnenleri
kendimize dflman olarak grme durumuna geliriz. nk dnyay biz ve onlar, yani kendimiz ve dierleri, inananlar ve kfirler, vatanseverler ve satlmfllar
olarak ikiye ayrmflzdr. Bizin onlardan her zaman ve her yerde stn olduunu sylemeye gerek yoktur. Bunun gerekte byle olmadn, bize sadece felsefi
bir tutum gsterebilir.
Farkllklara anlayflla ve hoflgryle bakmakla yetinmeyip onlarn toplumsal
geliflme ve ilerleme iin gerekli olduunu da ancak felsefe gzler nne serebilir.
Hele bir dflnelim: Herkes dnyann dz ve hareketsiz olduunu dflnmeye devam etseydi, bugn dnyann evrenin merkezinde, dz bir tepsi fleklinde hareketsiz durduuna inanyor olurduk. yi ki gnn birinde biri kalkp da dnyann yuvarlak olduunu ve gneflin etrafnda dndn, lm gze alarak syleyebilme cesareti buldu. Gemiflte sapkn addedilen, kabul imknsz grlen ve dolaysyla yasaklanan ne kadar ok fikrin, gnmzn en sradan dorular haline gelmifl olduunu acaba hi dflndk m? Tpatp ayn dflnen, ayn flekilde yaflayan, ayn fleylere inanan atom ya da klonlardan oluflan bir toplumun geliflip ilerleyebilmesi mmkn olabilir mi acaba? nsanlara birbirleriyle barfl iinde geinmeyi retebilecek; onlarn farkllklarn, atflmalarnn deil de ifl birliklerinin temeli yaptklar zaman ok daha mutlu ve mreffeh yaflayabileceklerini, felsefe dflnda gsterebilecek bir fley var mdr? Gerei renme hakkna sahip olduumuzu,
hakikati renmenin daha iyi olduunu bize gsteren felsefe deil midir? Unutulmamaldr ki dflnme, tartflma, fikirlerimizi ifade etme zgrlmz olmad
srece, ne geree ulaflabilir ne de hakikati bilebiliriz. Zira gerekler zgrce arpflan farkl dflncelerden doar. Aksi takdirde geriye kalan tek alternatif, hatalarn ve yanlfllarn bize zorla kabul ettirilmesine boyun emek olur. Bunu bize gsteren de felsefedir, felsefecilerdir. Barfl ve demokrasiye yapt sz konusu katk
bir yana, aslnda felsefe, byk adafl dflnrlerden Alfred North Whiteheadin
(1861-1947) de syledii gibi, her trl medeni abann gerisinde bulunmas gereken kavrayfl ve basireti, deer ve nem duygusunu yaratan en nemli g olmak durumundadr.
23
24
Felsefe
zet
N
A M A
N
A M A
Felsefenin bilgelikle olan iliflkisini aklamak.

Felsefe, etimolojik kkeni ya da szck anlamyla bilgelik sevgisi, bilgelik arayfl anlamna
gelir. Felsefenin arad bilgelik ok fley bilme,
malumatfurufl olma anlamna gelmedii gibi, bilge kifli de doallkla bilgili kifli anlamna gelmez. Bilge kifli, tefekkr iinde olan, olup bitenlerin gerisindeki gerek nedenleri bulmaya alflan, hayat doru kavrayan, hemen her fley zerine kuflatc bir kavrayfl gelifltirmifl, dflnsel bir
akla ve zihinsel olgunlua sahip kimse olmak
durumundadr. O, dahas sahip olduu entelektel kavrayfl ve zihinsel olgunluu eylemlerine
ve hayatna yanstmfl kmil bir insandr.
Felsefenin veya onun bilinen ve yaygn kabul gren flekli olarak Bat felsefesinin douflunun ancak muthostan logosa geifl yoluyla olabileceini
aklamak.
Felsefe ya da Batda felsefe, efsane ya da mitolojik aklamadan logosa yani rasyonel aklamaya geiflle bafllamfltr. Muthosun aklamas
veya mitolojik aklama tekil olaylar zerine bir
aklama olup doast nedenlere dayanr. stelik bu aklama test edilebilir veya sorgulanabilir olmayp olduu gibi benimsenir. Oysa logosa dayal aklama, genel ve akla dayal bir
aklama olup onda doal olaylar doal nedenlerle aklanr. Bilim ve felsefeye zg bu tr
bir rasyonel aklama, sorgulanp snanabilir bir
aklamadr. O, sorgusuz sualsiz benimsenmek
yerine, mantksal yaps ele alnarak tartfllp
deifltirilebilir ve gelifltirilebilir. Demek ki dnyaya ve onda olup bitenlere dair logosa dayal
bir aklama bilim ve felsefenin zsel zellii
olmak durumundadr.
N
A M A
N
A M A
Felsefenin bilim, din ve sanat gibi disiplinlerle

olan ortakln ve farkllklarn ayrt etmek.
nsan, dier btn canllardan ayn zamanda ruhsal bir varlk olmasyla farkllk gsterir. Bu zellii dolaysyla o, sadece grnflleri alglamakla
yetinmeyip grnfllerin tesine geerek dnyay anlamaya ve anlamlandrmaya alflr. nsan
bu anlama ve anlamlandrma etkinliini bilim,
din, felsefe ve sanat zerinden gereklefltirir. Demek ki bu drt disiplin arasndaki ortaklk, hepsinin de dnyay anlamlandrma abas sergilemeleridir. Fakat onlar, insann ruhsal varlnn
farkl ynlerine dayanrlar. rnein din insann
inanma istemine, sanat hayal gcne, bilim ve
felsefe ise aklna dayanr. Bilim ile felsefe
arasndaki farkllk bilimsel dorularn nesnel
olup kantlama ve ispata dayandklar yerde, felsefi dflnce ve iddialarn byk lde znel
bir abann eseri olmalar ve gerekelendirmeye
dayanmalarndan kaynaklanr.
Felsefenin ikinci dzey bir etkinlik olduunu
aklamak.
Felsefi dflnce ve soruflturma, ikinci dzey bir
arafltrma veya bir meta etkinlikten meydana gelir. Bilimin kendisi doayla ilgili sorular sorar; o,
birinci dzey bir faaliyettir. Oysa felsefe, bilimin
kendisinin de aklanmaya muhta olduu kabulyle bilimin kendisine dair sorular ile bilimin
kendisinin yantlayamad zaman, nedensellik
benzeri olgularla ilgili sualler sorar. Onun sorular bu anlamda ikinci dzey ve zaman zaman da
byk sorular olup getirdii aklamalar da ikinci dzey aklamalar olmak durumundadr.
N
A M A
N
A M A
Felsefenin kurucu, analitik ve elefltirel boyutlarn ayrt etmek.

Felsefe etkinlii ayr dzeyde ve boyutta gerekleflir. Bunlardan birisi kurucu ya da btnlefltirici, dieri zmleyici ve bir dieri de elefltirici boyuttur. Bunlardan birincisinde, felsefeci dfl
dnyadaki okluu veya grnflleri birlikli teori ya da kuflatc bir aklama yoluyla anlamlandrmaya alflr. Buna mukabil zmleyici boyutunda, felsefeci kavramlarn zmleyip zihinsel
bulanklk ve belirsizlikleri ortadan kaldrma, akl
yrtmelerin mantksal yapsn serimleme abas iine girer. Buna mukabil, elefltirel boyutunda
felsefeci, kavram ve teorilerin arka planyla dayanaklarn, rtl anlamlarn gn fla kartr.
Felsefenin konularyla alanlarn sralamak.
Felsefenin ana konusu vardr: Varlk, bilgi, deer. Felsefenin alt alanlar da bu konuyla iliflkileri zerinden belirlenir. Felsefenin varl konu
alan alt dal metafiziktir. Felsefenin bilgiyle meflgul olan alt alan epistemolojidir. Bilim felsefesi
de bilimle ve bilimsel bilgiyle ilgili olduu iin, o
da bilgi zerinden belirlenen bir felsefe disiplini
olmak durumundadr. Felsefenin nc ana konusu olarak deer zerine ykselen alt alanlarndan biri etik, dieri estetiktir. Fakat deerle ilintili olan felsefe disiplinleri, bu ikisinden ibaret deildir. Siyaset felsefesi ve eitim felsefesinin de,
metafiziksel ve epistemolojik boyutlar yannda
normatif bir yne sahip olduklar sylenebilir.
N
A M A
25
Felsefenin deerini ifade etmek

nsann en deerli yapp etmelerinden biri felsefedir, felsefe yapmaktr. Felsefenin saylamayacak kadar ok katks olabilmekle birlikte, onun
deerini gn flna kartan katklar, zde ikiye
indirgenebilir: Bireysel ve toplumsal dzeydeki
katklar. Bireysel dzeyde felsefe, insana belli bir
dflnme alflkanl, kavramsal aklk, zihinsel
olgunluk, olaylara ok ynl bakma imkn temin ederek onun entelektel zgrleflimini salar. Toplumsal dzeyde ise en azndan farkllklarn olumlu karfllanmasna, toplumsal barfla
katk yapmak suretiyle demokrasinin iflleyiflinde
nemli bir rol oynar.
26
Felsefe
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki zelliklerden hangisi felsefeyle uraflan,
bilgelii arayan kiflinin zelliklerinden biri deildir?
a. Hayat ve dnyay anlamlandrma
b. lkeli ve sorumlu yaflama
c. ok sayda kitap sahibi olma
d. Zihinsel olgunlua sahip olma
e. Gereklii kavramaya alflma
2. Afladakilerden hangisi felsefeyi bilim ve dinden
ayran zelliktir?
a. ddialarn kantlamas
b. Grnflleri bir yaratcnn faaliyetiyle aklamas
c. Nesnel bir faaliyet olmas
d. mgeleme dayanmas
e. znel bir abann eseri olmas
3. Afladakilerden hangisi Batl anlamda ilk filozoftur?
a. Pythagoras
b. Sokrates
c. Platon
d. Thales
e. Konfys
4. Afladaki soru ya da konulardan hangisi felsefenin
ele ald byk sorulardan deildir?
a. Adaletin ne olduu
b. Hayatn anlam
c. nsan mrnn ka yla sd
d. Ruhun ne olduu
e. Mutluluun ne olduu
5. Afladakilerden hangisi felsefenin temel boyutlarndan birisi deildir?
a. Kurucu boyut
b. Olgusal boyut
c. Analitik boyut
d. Elefltirel boyut
e. Btnlefltirici boyut
6. Afladaki iddialardan hangisi yanlfltr?

a. Nietzsche ve Foucaultnun sorgulamalar felsefenin elefltirel boyutu iinde deerlendirilir.
b. Felsefenin analitik boyutu erdem, adalet, cesaret
benzeri kavramlarn ak bir flekilde anlafllmasn salamakla ilgilidir.
c. Dnyann yapsna temel bir aklama getirmek
felsefenin btnlefltirici boyutunun en nemli
zelliidir.
d. Sokratesin felsefi sorgulamalar felsefenin btnlefltirici boyutu iinde deerlendirilir.
e. okluu birlie indirgeyen kuflatc aklamalar
getirmek felsefenin btnlefltirici boyutunun temel zelliidir.
7. Afladakilerden hangisi felsefi dflncenin ilk ve en
temel konularndan deildir?
a. Varlk
b. Bilgi
c. Duyusal deer
d. Manevi deer
e. Zenginlik
8. Afladaki alanlardan hangisi dflnce tarihinde gerekleflen yeni geliflmelerin sonucunda ortaya kmfl bir
felsefe alandr?
a. Teknoloji felsefesi
b. Epistemoloji
c. Etik
d. Estetik
e. Metafizik
9. Afladakilerden hangisi felsefenin katklarndan deildir?
a. Ak seik dflnmeyi rneklemek
b. nsana elefltirel bir bakfl as kazandrmak
c. Dflncelerin temellendirilmesini temin etmek
d. lkeli yaflamann deerini gstermek
e. nanc flekillendirmek
10. Afladaki iddialardan hangisi yanlfltr?
a. Felsefe insan zgrlefltirir.
b. Felsefe alternatif grfllerle zenginleflir.
c. Felsefe kavram karflkln gidermeye yarar.
d. Felsefe insana kendini tanma imkn sunar.
e. Felsefe insana maddi zenginlik temin eder.
27
Okuma Paras
Kentin tanrlarna inanmayp yeni tanrlar icat etmek
ve genleri bafltan karmak sulamasyla mahkemeye
verilen Sokrates, kendisini savunmaktadr.
Tanrnn mesaj zerinde bir sre dflnp epeyce bocaladktan sonra, en nihayetinde biraz gnlszce de
olsa, mesajn doruluunu flu flekilde snamaya karar
verdim. Bilgeliiyle byk n kazanmfl birine gidecektim, khini rtmeye, ilahi otoritenin hatasn gstermeye, baflka herhangi bir yerde deil de, ancak byle
birinin yannda muvaffak olabileceimi hissediyordum:
Benim insanlarn en bilgesi olduumu sylyordun, al
sana iflte benden daha bilge biri!
Evet, bu kifliye gittim ve onu iyice inceledim. smi lazm
deil, fakat bu deneyimi yafladm srada sorguladm
politikaclardan biri. Onunla konuflurken bende, pek
ok insann gznde ama zellikle de kendi kanaatine
gre bilge biri gibi grnse bile, gerekte bilge olmad izlenimi olufltu. Sonra ona kendisinin bilge olduunu
sanmakla birlikte, gerekte olmadn gstermeye kalkfltm zaman, hem onun hem de orada bulunan baflka insanlarn hncn ve dflmanln kazandm. Ama
siyasetinin yanndan ayrlrken kendi kendime flyle
dflnmeden de edemedim: Ben bu adamdan kesinlikle daha bilge biriyim. kimizin de yle vneceimiz
bir bilgisi yok fakat o gerekte bilmedii fleyleri bildiini sanyor oysa ben cehaletimin fazlasyla farkndaym.
Her durumda, yle grnyor ki ben, bilmediini bildiini sanmama noktasnda, ondan az buuk da olsa daha bilgeyim.
Bundan sonra bilgelik asndan daha byk bir flhrete sahip olan baflka bir adamla konuflmaya gittim ve bir
kez daha ayn izlenime kapldm. Burada da hem adamn hem de daha pek ok kiflinin hn ve dflmanln ektim stme. Bu andan itibaren neredeyse herkesi birbiri ard sra sorguladm. Tam bir umutsuzluk ve
dehflet hali iinde, kendimi her geen gn biraz daha
sevimsiz biri durumuna soktuumu grdm ama yapacak bir fley yoktu: Din devimi her fleyin stnde tutmak zorundaydm. Tanrnn mesajnn manasn aa
karmaya alfltma gre, bilgisiyle nam salmfl kim
varsa gidip bulmam gerekiyordu. Aziz Atinallar size
hakikati sylemek boynumun borcu; izlenimim fluydu:
Soruflturmalarm Tanrnn emrine uygun olarak srdrdke grdm ki bilgelikleriyle nam salmfl bu insanlarn neredeyse hibir hikmetleri yok. Onlardan afla saylanlar ise, pratik zek bakmndan onlardan ok
daha iyi durumda.
Seyahatlerimi ve onca kofluflturmam khinin szlerinin

doruluunu kantlamak amacyla kutsal meknlara yaplmfl bir yolculuk olarak dflnmenizi istiyorum sizden. Siyasetilerle devlet adamlarndan sonra, bu kez
yanlarnda greli cehaletimin en sonunda aa kaca inancyla ozanlara, tragedya yazarlarna, hicivcilere
ve lirik flairlere gittim. Ozanlarn en mkemmel yaptlar olduunu dflndm eserlerini seiyor ve onlar
yazmfl olduklar fleylerin anlamyla ilgili olarak bir yandan da bir fleyler renmek umuduyla, sk skya sorguluyordum. Aziz Atinallar, doruyu syleme noktasnda tereddtlerim var ama bunun sylenmesi gerekiyor. Ozanlarn evresinde bulunan kimselerin bu fliirleri yazarlarndan daha iyi aklayabildiklerini sylemek,
bir abart olmaz. Bu yzden, ozanlarla ilgili kararm
ok ksa bir sre iinde verdim: Onlara fliirlerini yazdran fley, bilgelikleri deil, yce mesajlarn onlarn ne
anlama geldiini hi bilmeden aktaran bilici ve peygamberlerde rastladmz trden bir igd ve ilah
esindi. fiairlerin de aynen byle olduklar, benim iin
ok aflikrd. stelik ozanlar da, koyu bir cehalet iinde olduklar baflka pek ok konuda kusursuz bir kavrayfla sahip olduklarn sanyorlar. Dolaysyla, ozanlarn
yanlarndan ayrlrken de, politikaclardan ne kadar stnsem, onlardan da o kadar stn olduumu grdm.
En sonunda usta zanaatkrlara gittim. Ben kendimin
pratikte teknik hibir bilgi ve ustala sahip olmadm
ok iyi biliyordum; kendimin bilmediinden ne kadar
eminsem, bu zanaatkrlarn etkileyici bir bilgiye sahip
olduklarndan o kadar emindim. Bunda yanlmamflm:
Benim bilmediim pek ok fleyi biliyorlard, benden bu
ynden daha bilge idiler. Yalnz Atinallar, bu profesyonel uzmanlar da, ozanlarda grmfl olduum ayn kusurdan muzdarip gibi grnyorlard. Onlarn, teknik
ustalklarna dayanarak ne kadar nemli olursa olsun,
baflka her konuda bilgilik taslamalarn anlatmak istiyorum; bu hatann, zanaatkrlarn pozitif bilgilerini bastrdn hissettim. Bu yzden kendimi tanr elisinin
szcs yaparak kendime Onlarn bilgelikleri de budalalklar da kendilerine kalsn, olduun gibi kalmak,
senin iin daha iyi deil mi? diye sordum. Sonra yine
kendim araclyla, tanr elisine Olduum gibi kalmak benim iin daha iyidir cevabn verdim.
Kaynak: Platon, Sokratesin Savunmas (ev. A. Cevizci), Sentez Yaynlar, Bursa, 2009.
28
Felsefe
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. c
Sra Sizde 1
Neden? sorusunu sorarak gereklefltirdiim her faaliyet, dnyay anlayp aklama abas iin bir rnek oluflturur. Sz gelimi doal dnyada bir dzen olup olmad zerinde dflnmem, bir dzen tespit etmem durumunda bunu doal nedenlerle veya Tanrnn yaratc
eylemi yoluyla aklamaya kalkflmam dnyay anlayp
aklamaya alflma abama birer rnek oluflturur. Ayn
flekilde, dflncelerin biz onlar dflnmeye bafllamadan nce bir yerlerde var olup olmadklar zerinde
dflnmem, saylarn maddi varlklarla kyaslandnda
daha az m yoksa daha gerek mi olduklarn sorgulamam, bir politik liderin son konuflmasnda sergiledii
sertliin nedenlerini tespit etmeye alflmam dnyay
anlamaya, anlaml klmaya ve aklamaya alflmann
rneklerindendir. Buna mukabil sadece hofla vakit geirmek iin bir diziyi izlemem, salt karnm doyurmak
amacyla yemek yemem dnyay anlama ve anlamlandrma abas iinde deerlendirilebilecek eylemler deildir. Bu iki eylem tr arasndaki fark, insann birincisinde aktif durumda olduu, zihinsel veya dflnsel bir
aba iine girdii yerde, ikincisinde tamamen seyirci
veya pasif durumda kalp herhangi bir dflnsel faaliyet
iine girmemesinden kaynaklanr.
2. e
3. d
4. c
5. b
6. d
7. e
8. a
9. e
10. e
Yantnz doru deilse nitenin Bilgelik Sevgisi Olarak Felsefe blmn yeniden okuyun.
ok sayda kitap sahibi olmann bilge bir kifli
olmak iin yeterli olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefe ve Dier Disiplinler blmn yeniden okuyun. Felsefenin znel bir abaya dayandn anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefe ve Dier Disiplinler blmn yeniden okuyun. Batl anlamda ilk filozofun Thales olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin kinci Dzey
Bir Etkinlik Olarak Felsefe blmn yeniden
okuyun. Hayatn ka yla sd sorusunun
felsefe tarafndan ele alnan byk sorulardan
biri olmadn anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Kurucu, Analitik ve Elefltirel Boyutlar blmn
yeniden okuyun. Olgusal boyutun felsefenin
boyutlarndan biri olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Kurucu, Analitik ve Elefltirel Boyutlar blmn
yeniden okuyun. Sokratesin felsefi sorgulamalarnn felsefenin analitik boyutu iinde deerlendirilmek durumunda olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Konular ve Alt Alanlar blmn yeniden okuyun. Zenginliin felsefenin temel konularndan biri olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Konular ve Alt Alanlar blmn yeniden okuyun. Teknoloji Felsefesinin felsefenin yeni geliflmeler sonucunda ortaya kmfl bir alt alan
olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Deeri blmn yeniden okuyun. nanc flekillendirmenin felsefenin katklar arasnda olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Deeri blmn yeniden okuyun. Felsefenin
insana maddi zenginlik salamadn greceksiniz.
Sra Sizde 2
Felsefe ok byk lde ikinci dzey sorularla bu sorulara getirilen ikinci dzey yant ya da aklamalardan
meydana gelir. kinci dzey sorular felsefenin, sanat
felsefesi, bilim felsefesi benzeri birtakm alt alanlaryla
ilgili sorulardr. Bu sorular ou zaman sz konusu felsefelerin kavramlaryla ilgili olan, onlar tarafndan yantlanamayan sorulardr. rnein A metalinin neden
genlefltiiyle ilgili soru birinci dzey bir sorudur ve neden olarak ilgili metalin stlmasn veren aklama birinci dzeyden bir aklamadr. Fakat nedenselliin ne
olduu sorusu ikinci dzey bir sorudur. Ayn flekilde
Rembrandtn Gece Devriyesi adl tablosunun ok gzel olduunu bildiren bir tmce birinci dzey bir tmcedir. Oysa gzelliin ne olduu sorusu ikinci dzey
bir soru olup ona verilecek yant ikinci dzeyden bir
tmceyle ifade edilir.
29
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Sra Sizde 3
nsann zihinsel ynden zgrleflmesi, cevaplayamad sorular altnda ezilmesi, kavram karflklndan muzdarip olmas, batl itikatlara bel balamas, duygularna
yenik dflmesi yerine neyin yantlanabilir olup neyin
yantlanamayacan bilmesi, zihinsel bir aklk ve aydnlk iinde olmas anlamna gelir. Onun entelektel
olarak zgrleflmesi, dflnmesini, dolaysyla zihinsel
bir uyuflukluktan kurtulup dflnsel bir faaliyet iinde
olmasn, olup bitenlere neden sonu iliflkileri zerinden yant getirmesini ifade eder. Bu ise elbette, insann
zihinsel snrlarnn genifllemesi anlamna gelir.
Ajdukiewicz, K., Felsefeye Girifl (ev. A. Cevizci), stanbul, Say Yaynlar, 3. bask, 2007.
Cevizci, A., Felsefe, Bursa, Sentez Yaynlar, 2. Bask,
2009.
Cevizci, A., Felsefeye Girifl, Ankara, Nobel Yaynlar, 2.
Bask, 2011.
Ewing, A. C., The Fundamental Questions of Philosophy,
Routledge and Kegan Paul, London, 1951.
Flew, A., An Introduction to Western Philosophy, London, 1976.
Jones, W. T., lka Felsefesi Tarihi (ev. H. Hnler), stanbul, Paradigma Yaynlar, 2008.
Krner, S., Fundamental Questions of Philosophy, The
Harvester Press, Sussex, 1979.
Magee, B., Byk Filozoflar: Platondan Wittgensteina
Bat Felsefesi Tarihi (ev. A. Cevizci), stanbul, Paradigma Yay., 2. bask, 2007.
Montaigne, M., Denemeler (ev. S. Eybolu), stanbul,
fl Bankas Yaynlar, 4. bask, 2006.
Nagel, T., Her fiey Ne Anlama Gelir: Felsefeye Kk Bir
Girifl (ev. H. Gndodu), stanbul, Paradigma Yaynlar, 2004.
Plato, The Collected Dialogues of Plato (ed. by E. Hamilton - H. Cairns), Princeton University Press, 5th ed.,
1969.
Randall, J. H. - Buchler, J., Felsefeye Girifl (ev. A. Arslan), zmir, Ege niversitesi Yaynlar, 1982.
Stroll, A., - Popkin, R.H., Introduction to Philosophy,
New York, 1972.
Stumpf, S. E., Elements of Philosophy, New York, 1986.
Warburton, N., Felsefeye Girifl (ev. A. Cevizci), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000.
2
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N

Bilgiyi farkl flekillerde tanmlayabilecek,
Doruluu belirleyen temel ltleri sralayabilecek,
Bilginin imkn balamnda alternatif yaklaflmlar aklayabilecek,
Bilginin kaynanda hangi zihinsel glerin olabileceini aklayabilecek,
Bilgiye snr getirilip getirilemeyeceine karar verebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilgi
Aklclk
Deneyimcilik
Hakllandrma
Doruluk
Kuflkuculuk
Sezgicilik
Episteme
GRfi
BLGNN DOASI
BLGNN DORULUU
BLG TRLER
BLGNN KAYNAI
BLGNN MKNI
BLGNN SINIRLARI
indekiler
Felsefe
Epistemoloji
Epistemoloji
GRfi
Epistemoloji, felsefenin en nemli alt dallar veya disiplinlerinden biridir. Bilgi
anlamna gelen Yunanca episteme ve sz, akl, bilim, aklama, teori anlamlarna gelen logos szcklerinin birlefliminden meydana gelen epistemoloji, Trkeye bilgi teorisi veya bilgi bilimi olarak evrilir. Epistemoloji, felsefenin teorik dallarndan biridir. Baflka bir deyiflle o, doru eylemle veya iyilik, gzellik benzeri deerlerle meflgul olan veya olmas gereken zerinde younlaflan etik, estetik veya
siyaset felsefesi benzeri pratik ya da normatif disiplinlerden farkllk gsterir.
Bilginin kazanlmas veya uygulanmas yerine, dorudan doruya bilgi kavramnn kendisiyle ilgilenen epistemoloji, dahas felsefenin en temel disiplini ya da
alt alandr. Felsefenin dier alt alanlar veya disiplinleri arasnda, daha nce grdmz gibi, metafizik, etik, bilim felsefesi ve estetik benzeri disiplinler bulunur.
Btn bu alan ya da disiplinlerin kendilerini belirleyen zel bir konu alanna sahip olmalar ak ve anlafllr bir fleydir. Bu konu alan, rnein metafizik iin en
genel flekliyle varln nihai yaps veya doas, etik iin iyi hayatn z ve bilim
felsefesi iin de bilimsel faaliyet ya da arafltrmann metodolojisi ve sonulardr.
Sz konusu felsefe disiplinlerinden her biri, konu alanlarnda geen bilumum kavramlara aklk, problemlere zm getirme abalarnn sonucunda, sadece alann
farkl blm ve problemleriyle deil, fakat btnyle ilgili olarak da sistematik bir
kavrayfla eriflmeyi amalarlar. Kavrayfln sistematik olmas, baflkaca fleyler yannda, onun kuflatc, tutarl ve rasyonel olarak savunulabilir ilke ve kabullere bal olmas anlamna gelir.
Epistemoloji, btn bu disiplinlerin temelinde yer alr, nk sz konusu felsefe disiplinlerinin sistematik kavrayfllaryla dayandklar ilke ve kabuller, ancak
epistemolojik olarak oluflturulup temellendirilebilirler. stelik btn bu felsefe disiplinleri konular ve konularnn genel erevesi iinde yer alan problemlere yaklaflmlar bakmndan ne kadar farkllk gsterirlerse gstersinler, ortak bir yn ya
da noktada buluflurlar. Bu ortak nokta ise bu disiplinlerin tek tek her biri tarafndan sergilenen bir talep ya da iddia olarak, konu edinilen alanda hakikate eriflme,
sz gelimi varln nihai unsur veya bileflenleriyle, insan iin iyi hayatn anlam ya
da zyle ilgili olarak doru ve salam bilgilere ulaflma arzusu ve hatta iddiasdr.
Hakikate ulaflma arzusu ve iddiasnn gndeme geldii yerde, epistemolojinin gndeme gelmemesi dflnlemez. nk hakikat iddialarn tartflan, dorulua akli
Epistemoloji, felsefenin en
temel disiplinidir. Bunun en
nemli nedeni, onun dier
btn disiplinlerin bilgi
iddialarn sorgulayp ilke ve
kavrayfllarn
temellendirmesidir.
32
Epistemoloji de bilgi
kavramn genel olarak ele
alr, bilgiyi bilgi olmak
bakmndan sorgular. O,
bilginin insan zihninde nasl
olufltuunu arafltrmaz. Bu,
bilim adamlarnn ve
bilimlerin konusudur. Bilgi
kavramnn kendisinin
incelenmesi ve
aydnlatlmas, bilginin
kazanlmas srelerinden
farkl ve felsefi nitelikte olan
bir irdelemeyi gerektirir.
Felsefe
bir kavrayflla m yoksa ampirik veya deneyimsel yollarla m eriflilebileceini sorgulayp bilginin temel unsurlarn ele alan ve insann herhangi bir alanda doru
bilgiye eriflip eriflemeyeceine karar veren tek bir disiplin vardr. Bu disiplin de hi
kuflku yok ki epistemolojidir.
Epistemolojiyle enine boyuna meflgul olan ilk filozof, nl Yunan dflnr
Platon olmufltur. Ondan sonra da antik Yunanda baflta Aristoteles ve Pyrrhon benzeri Yunan kuflkucularyla, Orta ada Aziz Augustinus (354-430), Aquinal Thomas ile bn Sina (980-1037) ve Farabi gibi filozoflar bilgi konusunu enine boyuna
ele almfllardr. Bununla birlikte, epistemolojinin bir felsefe disiplini ya da dal olarak esas modern felsefede ve bu arada yirminci yzyln analitik felsefesinde ne
kt sylenebilir. Bunun nedeni ise elbette, modern uygarl belirleyen en
nemli fleyin bilim ve bilgi olmasdr. Bu dnemde, en n srada Descartes, Leibniz, John Locke (1632-1704), Hume, Kant ve Russell gelecek flekilde, pek ok filozof bilgi konusuna eilmifl, epistemolojinin kapsam iinde kalan problemler zerinde younlaflmfltr.
Antik Yunandan gnmze kadar olan tarihsel sre iinde, epistemoloji tarafndan ele alnan ok sayda problem olmufltur. Bilgi konusuna, sadece tarihsel bir
perspektiften deil fakat bilgiyle ilgili problemler asndan ya da sistematik bir
tarzda yaklaflld zaman, baflta bilginin doas, trleri, kayna, imkn ve snrlaryla ilgili problemler olmak zere, epistemoloji alann meydana getiren pek ok
konu ya da problem olduunu sylemek doru olur. Bu problemler, hemen hepsi birbiriyle ilintili olacak flekilde, befl ana bafllk altnda toplanr.
Bu kategorilerden birincisi, bilginin doas ve trleri bafll altnda toplanan
problemlerden meydana gelen btndr. kinci bafllk altnda, bilginin doruluuyla, doruluun znn ne olduuyla ilgili tartflmalar yer alr. nc kategoride
bilginin kaynayla, yani bilginin akla m, deneyime mi, yoksa bu ikisinin dflnda
baflka bir yetiye mi dayandyla ilgili tartflma ve problemler yer alr. Drdnc olarak bilginin imknyla, yani bilginin mmkn olup olmadyla ilgili tartflmalar gelir. Beflinci kategoride ise bilginin snrlaryla ilgili problemler yer alr.
BLGNN DOASI
Bilginin kurucu esi
znedir. Zira o, bilgi
iliflkisinde aktif bir tavr
sergiler; bir nesneye
ynelerek onu kendisine
konu yapabilir. Oysa nesne,
bilen znenin kendisine
yneldii pasif varlktr.
Demek ki bilgi iliflkisinde
belirleyici olan znedir; zira
onun amal ynelimi
olmadan bilgiden sz
edilemez.
Bilginin kurucu esinin olduu sylenebilir. Bilgiyi oluflturan bu temel eden birincisi, bilginin znesi olarak bilen zihin, ikincisi bilginin konusu ya da nesnesi olan fleydir. Bu ikinci e, alglanan bir nesne ya da canl olabilecei gibi, bir
nerme de olabilir. Bilginin nc bilefleni, bilen zne ile bilinen nesne arasndaki iliflkinin rn olan fleydir. Bilgi, iflte buradan hareketle farkl flekilde tanmlanr. Baflka bir deyiflle, bilgi konusundaki tanmlar, yani bilginin z ya da neliiyle ilgili tanmlar, bafllk altnda toplanr. Bunlardan ilki, bilgiyi bilen ile bilinen arasnda tesis olunan bilme iliflkisinin rn olan fley zerinden ele alr veya
tarif eder. kincisi, bilgiyi bilen zihnin durumu, edinimi veya belli bir srecin sonunda elde ettii kazanm zerinden tanmlar. Baflka bir deyiflle ayr bilgi tanmndan birinci ve ikinci bilgi tanm, bilgiyi tanmlarken temele bilenin entelektel edimini veya zihin halini ya da bilme iliflkisinde ortaya kan rn alr. Buna
gre, bu kategori iinde yer alan bilgi tanmlar iin esas olan znenin zihinsel durumu ve sz konusu zihin halinin belirledii veya vcut verdii entelektel rndr. nc bilgi tanm ise bilgiyi daha ziyade yneldii obje tryle, yani konusu veya nesnesiyle tanmlar.
2. nite - Epistemoloji
33
eli ya da Koflullu Bilgi Anlayfl

Birinci ya da standart bilgi tanm, bilgiyi bir rn olarak ele alr. Sz konusu bilgi
tanm, ilk kez Platonun Theaetetos adl diyalogunda ne srlen gerekelendirilmifl doru inan olarak bilgi anlayfln ifade eder. unsurlu bu bilgi anlayflna
gre, bilgi hem
1. gerekelendirilmifl veya hakllandrlmfl ve hem de
2. doru olan
3. inan olmak durumundadr.
Buna gre, bilginin inan, doruluk ve gerekelendirme gibi koflulu vardr; baflka bir deyiflle, bilgi hakllandrdmz, doruluu lehinde birtakm gerekelere veya gvenceye sahip olduumuz inan ya da iddialar gerekli klar. Nitekim Platon Menon adl baflka bir diyalogunda, san (doxa) ile bilgi (episteme) arasndaki
fark aklamak amacyla iki adam karfllafltrr. Sz konusu karfllafltrmann noktai
nazarndan ele alndnda, adamlardan biri gidecei yolun bilgisine sahip deildir;
o, bu yzden bir kavflaa ya da yol azna geldiinde, gidecei yne doru giden
yol ya da patikaya rastlantsal olarak girer. Oysa yolu gerekten bilen adam, hangi patikann kendisini gidecei yere gtreceini gerekten grr. Bunlardan birincisi, gidecei yere gtrecek yolla ilgili olarak salt sanya sahip olan, onunla ilgili olarak her naslsa sahip olduu doru inancn hesabn (logos) veremeyen biridir. Oysa ikincisi, yol konusunda sadece san ya da inanca deil fakat gerek bilgiye sahip olan, doru inancn gerekelendiren veya hakllandran birisidir.
eli standart bilgi tanmn bu kez bir nerme zerinden rnekleyecek
olursak, diyebiliriz ki bir znenin kiyle ikinin toplam drt eder nermesini bilmesi iin, flu koflulu salamas gerekir:
1. zne, bilginin konusunu oluflturan nermeye inanyor olmaldr (inan koflulu).
2. nanlan nermenin doru olmas gerekir (doruluk koflulu).
3. Nihayet, znenin nermeye inanmas iin, iyi ya da salam gerekelerinin
olmas gerekir (hakllandrma veya gerekelendirme koflulu).
Sz konusu kofluldan, aktr ki ikisi biraz daha ne kar. Bunlardan biri
hakllandrma, dieri de doruluk kofluludur. Nitekim hakllandrmann nasl olmas, gerekelendirmenin ne flekilde gereklefltirileceiyle ilgili olarak alternatif yaklaflmlar gelifltirilmifltir.
Sz konusu yaklaflmlardan biri iselcilik, dieri de dflsalclktr. Bunlardan iselcilie gre, znenin doru bir nermeye besledii inancn hakllandrlmas,
herhangi bir dfl yardm olmadan salt znenin kendi isel, zihinsel sreleri veya
bilin halleri ile olur. Baflka bir deyiflle, iselcilik gerekelendirme veya hakllandrmada sadece, znenin sz gelimi iebakfl ya da dflnm yoluyla kolaylkla farkna varabildii fleyin bir rol oynayabileceini ileri srer. O, bir nermeye inanmada hakl olup olmadmza, sadece o nermeyi enine boyuna mtalaa etmekle,
ona inanma gerekelerimizin gcyle karar verebileceimizi savunur.
selciliin iki farkl flekli vardr. Bunlardan birincisi, doru inanlar bilgiye dnfltren gereke ya da delillerin, ana inanlardan meydana gelen bir temel yapya dayandn ne sren temelciliktir. Sz konusu temelci hakllandrma anlayfl,
btn inanlar temel inanlar ve temel olmayan inanlar diye ikiye ayrr ve
bilginin genel yapsn bir piramide benzetir. Buna gre temelcilik temel ile styap arasnda bir ayrm yaparken piramidin en altnda temel olan inan ya da nermeler bulunduunu ileri srer. Bu inanlarn temel olmalarnn en nemli nedeni,
onlarn hakllandrmalarn baflka inanlardan almamalar veya baflka inanlar ara-
San, Platonda bireysel

varlklar konu alan duyu
algsna dayal bilifl tarz
olarak geer. Platon, bireysel
varlklar deifltikleri ve
duyular da insan
yanltabildikleri iin, san ya
da doxann gerek bir bilgi
olamayacan ileri srer.
Onun gznde bilgi,
genellerin ya da tmellerin
akla dayal bilgisi olarak
epistemedir.
znenin bir nermeye

besledii inancn
hakllandrlmas iki flekilde
olur. Bu srete sadece
bilen znenin dorudan
idrak ettii isel faktrlerin
etkili olduunu ileri sren
yaklaflma iselcilik, buna
mukabil gerekelendirme
srecinde nermenin
kendisiyle ilgili, zneye
dflsal faktrlerin belirleyici
olduunu savunan
yaklaflma dflsalclk ad
verilmektedir.
Temel inanlar, baflka
inanlarn kendilerinden
tretildii, apak, kesin
olarak doru ve temel olan
inanlardr. flte bu temel
inanlardan tretilen
baflkaca inan ya da
dorulara ikincil dorular
veya styap inanlar ad
verilir.
34
Felsefe
Resim 2.1
Platon
clyla gerekelendirilmemeleri, tam tersine kendi kendilerini hakllandrmalardr. Baflka inanlarn desteine muhta olmayan bu inanlar, epistemolojik adan
imtiyazl bir statye sahiptirler. Doruluu apak olan bu altyap inanlar, doallkla kendilerine bir karm veya akl yrtme yoluyla eriflilmifl olmamak anlamnda da temel olan inanlardr. Sz konusu temel inanlar arasnda, znenin kendi
duyusal ve zihinsel durumlar, dolaymsz olarak sahip olduu duyu deneyimleri
ve baz a priori nermeler veya apak dorular bulunur. Sz gelimi ikiyle ikinin
toplamnn drt ettii nermesi, onun doruluunu hibir kuflkuya yer kalmakszn bilmem anlamnda apak bir doru olmak durumundadr.
selciliin ikinci versiyonu, badaflmclktr. Badaflmclk, temelciliin sadece
birtakm inanlarmzn epistemolojik olarak imtiyazl olduu tezini reddetmez. O,
ayn zamanda temel-styap ayrmn da reddeder. Badaflmcla gre bir inancn
epistemolojik olarak hakllandrlmas ve dolaysyla da bilgi stats elde etmesi, znenin inanlar arasndaki badaflm veya tutarllk iliflkisine baldr: Eer bir
inan znenin btn bir inan sistemi ile badaflyorsa, o inan gerekelendirilmifl
veya hakllandrlmfl bir inan olarak deerlendirilir. Buna mukabil, znenin inan
sistemi ile uyuflmayan bir inan kabul edilemez olup dflarda braklrken ondan bilgi stats esirgenir. Badaflmcla gre,
zne ikiyle ikinin toplamnn drt ettii nermesini, o say,
toplama ve bu arada zdefllik bilgisiyle ilgili dier bilgileriyle
badaflt iin hakllandrmaktadr.
Hakllandrmada iselciliin alternatifi olan dflsalclk, bilen
znenin doru bir nermeye olan inancnn, sadece znenin
kendi isel mekanizmalaryla gerekelendirilemeyeceini ifade
eder. nk inancn hakllandrlmasnda vazgeilmez bir nemi ve ifllevi olan eler, dflsalc yaklaflma gre, bilen znenin
dflndan gelir. Bu e ya da faktrler ise, rnein inan oluflturma srelerinin gvenilirlii, kendisine inanlan nermenin
sahip olduu doruluk veya olaslk deeridir. Gvenilirlik ve
olaslk gibi faktrler ise, aktr ki, dflsal eler olup inanc hakl karc ve temellendirici bir ifllevi yerine getirirler.
Entelektel Geliflme Sreci Olarak Bilgi Anlayfl

Bilgiyi bilen zne veya zihin durumu zerinden tanmlayan bilgi tanm ise onu bilenin zihin hali veya entelektel bakmdan kaydettii ilerlemeyle aklar. Sz konusu anlayfln da ilk rneini bize Platon verir; gerekten de bilgiyi bir zihin hali
(pathema) olarak tanmlayan Platonda bilgi, olabilecek en yksek zihinsel akl (saphenia) ifade eder. Baflka bir deyiflle, onda bilgi zihinsel bir dnflmn veya duyu algsndan akla dayal dflnme geiflin sonucunda ortaya kar ve olabilecek en ak zihin halini tanmlar. Bilgiyi geliflmeci bir perspektiften tanmlayan
dier bir dflnr de Alman filozofu Hegel olmufltur. Gerekten de Hegel Tinin
Fenomenolojisi adl eserinin hemen girifl paragraflarnda, epistemolojinin konusunu bilincin belirli bir durumdan daha yksek bilin durumlarna ilerleyiflinin incelenmesi olarak ifade eder.
Hegelin bilgiyi bilen znenin entelektel geliflimi asndan ele alan bilgi anlayfl, bilgi konusuna salt mantksal terimlerle yaklaflmaz. Onun bilgi grfl tarihsel
ve sosyal bir temele dayanan ilk epistemoloji anlayfln oluflturur. Baflka bir deyiflle, Hegelin bilgi anlayflnn kfl noktas bilginin tarihsel boyutudur; bu yzden
onun ana problemi, ksmi ve snrl bir tarihsel perspektiften mutlak bilgiye olan
geiflin nasl gereklefltirilebilecei problemi olmufltur. Hegel, ikiyle ikinin toplamnn drt ettii nermesinin aslnda hayatmzn daha ilk yllarnda, muhtemelen
abaks yardmyla rendiimiz ok sradan ve yaln bir bilgiye karfllk geldiini,
hibir zaman tam ve mutlak bir bilgiyi temsil etmediini savunur. nsanlar ona gre, bu balamda mutlak bilgiye ancak drt ifllemin mantn, saylarn doasn ve
bir btn olarak aritmetiin yapsyla statsn kavrad zaman ulaflr. Gerekten
de Hegelin bakfl asndan, tek bir nerme ya da tek bir kavram, bu en yksek
kavram bile olsa, btn bir gereklii gstermez. Kavramlarn yalnzca ksmi dorular ifade ettiini, bilginin btn bir kavramlar sisteminden meydana geldiini
ne sren Hegel asndan hakikat ve bilgi, tpk rasyonel gerekliin kendisi gibi,
canl bir sretir. Bu sre, yani dflncenin ilerlemesi onda diyalektik ad verilen bir ynteme uygun olarak gerekleflir, yani tez-antitez ve sentez yoluyla geliflip ksmi hakikatlerden mutlak dorulara doru ilerler. Buna gre, bir dflnce zorunlu olarak baflka bir dflnceden kar. nce bir dflnce ya da tez ne srlr,
onu bir antitez izler. Yani, bir dflnce, baflka bir dflnce meydana getirmek zere kendisiyle birleflecei dflncede bir eliflkiye yol aar. eliflki, ancak tez ve antitezin ierdii doruluklar bir araya getiren bir sentezde afllr. Diyalektik hareketin dflncenin mantksal olarak kendi kendisini amlamasndan olufltuunu iddia
eden Hegele gre, filozofun yapmas gereken fley, dflncenin tanmlanan flekilde kendi mantksal akfln izlemesine izin vermektir.
Bilgiyi Nesnesiyle Tanmlayan Bilgi Anlayfl

Bilgiyi belli bir rn ya da entelektel geliflme sreciyle aklayan bilgi anlayfllarnn karflsnda, bilgiyi bu kez nesnesi ya da konusuyla tanmlayan bilgi anlayfllar bulunur. Bu kapsam iinde ele alnmak durumunda olan bilgi grflleri, bilginin
san ya da kanaatin bittii yerde baflladn ne sren epistemolojik retilerden
oluflur. Buradaki standart grfl de Platona aittir. Platonun bu grflne gre, san ya da doxa deiflenle, yani, maddi dnyann deiflen ynleriyle ilgilidir. Platon
burada, srekli bir akfl halinde olmasndan dolay ayn nehre iki kez girilemeyeceini, ona ikinci kez girdiimizde, nehrin artk baflka bir nehir olduunu dile getiren Herakleitostan yola kmflt. Ondan hareketle deiflenin bilinemez olduunu
ileri srd. Deiflen bir fleyle ilgili olarak oluflturacamz bir betimlemenin, o fley
srekli deiflmekte olduu iin, ksa bir sre sonra geersiz hale gelecei kanaatindeydi. Dahas, o tek teklerin veya tikel olgularn da bilinemeyeceini ileri srd.
Tek teklerin olsa olsa kiflisel yklerinin olabileceini syleyen Platon, bununla
birlikte, matematikten hareketle bilginin var olduundan emindi. Ona gre bilgi,
tpk matematikte olduu gibi, deiflmez olan konu alr. Dahas, bilgi tmellerin,
yani trlerin, cinslerin veya genellerin bilgisi olmak durumundadr. Gerekten de
adafl Sofistlerin kuflkuculuk ve greciliine karfl karken kesin bilginin mmkn olduunu ne sren ve bu iddiasn kantlamak, yani kesin bilginin mmkn
olduunu gsterebilmek iin, ezeli-ebedi ve deiflmez tmeller olarak dealarn
varoluflunu varsayan Platon, sadece deiflmez olann, dolaysyla tmellerin bilinebileceini kabul etmiflti.
Bu grfln sadece Platonda deil fakat on yedinci yzyln Descartes, Leibniz
benzeri nl rasyonalist filozoflarnda da grdmz, birincisiyle neredeyse ayn
olan bir dier versiyonu, bilginin bizi gereklikle, oysa duyu-deneyimi ve sanlarla kanaatlerin sadece grnflle tanfltrdn ifade eder.
35
Diyalektik, Hegelde hem

varln geliflme hem de
dflncenin ilerleme
yasasdr. Ona gre, varln
kendisi gibi, dflnce de
karfltlklardan geerek
ilerlemekteydi. Ayn
diyalektik mantk sonradan,
bir gen Hegelci olan Marx
tarafndan benimsenecektir.
Fakat o, kendi deyimiyle
diyalektii bafl afla
durmaktan kurtarp ayaklar
zerine oturtacaktr; yani,
Hegelin idealist olan
diyalektiini materyalist bir
diyalektik haline
getirecektir.
Grecilik ya da rlativizm,
algnn ve dolaysyla
bilginin kifliden kifliye
deifltiini, bu yzden genel
geer bilgi ve dorularn
olamayacan syleyen
grfltr.
36
Felsefe
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
BLGNN
DORULUU
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SZDE
Bilgisayar yaSIRA
da robotlar,
bugn geleneksel olarak insann yapabildii pek ok fleyi yapabilir duruma geldi. Ne dersiniz, bilgisayar ya da makineler bilebilir mi?
Bilginin ne olduunu belirleme noktasnda, en azndan bilginin hakllandrlmfl

O R U
doru inanSolduunu
ifade eden unsurlu bilgi tanm asndan, doruluun
akla kavuflturulmasna da ihtiya duyulur. Gerekten, epistemolojinin temel
problemlerinden
de, lk adan beri tartfllan bir problem olarak doruluk
D K K Abiri
T
problemidir. Buna gre, doruluk zelliinin doasn anlamaya ve ortaya karmaya alflan epistemoloji, alanndaki nermelerden hangilerinin doru olduunu,
SIRA SZDE
hangi nermelerin doruluk zelliine sahip bulunduunu keflfetmeyi amalayan
bilimden, hi kuflku yok ki farkllk gsterir. nk doruluk balamnda felsefi
veya epistemolojik
olarak sorulacak soru, neyin doru olduu sorusundan ziyaAMALARIMIZ
de, doruluun ne olduu sorusudur.
Bu balamda bilinmesi gereken ilk ve en nemli fley, hakikat ya da doruluun bilen ya
varln zellii olduudur. Yani, bilen znenin de bilinen
K daT bilinen
A P
varln da doru olmasndan sz edilemez. Doruluk varln ya da gerekliin
deil de, bilgi ya da nermenin bir zelliidir. Baflka bir deyiflle, doru olan yalnzca kendisine
nerme veya bilgidir, daha dorusu bilginin ifade edildiT E L E V inanlan
ZYON
i yarg ya da nermedir. Doruluk, dahas tek tek kavramlarn ya da alglarn da
zellii deildir. Kavramlar, bir yarg ya da nermede bir araya getirildikleri zaman
ancak, doruluktan sz edebiliriz. rnein Kar beyazdr gibi bir nermeyi ele
N T E R N E T bilen insan zihninin, kar ad verilen nesneye ynelmesinin ve
alalm. Bu nerme,
onu gzlemleyerek kara beyazlk zelliini yklemesinin sonucunda ortaya kan
bir nermedir. Burada doruluk, kar kavramnn da beyazlk kavramnn da bir
M A K ADoruluk,
LE
zellii olamaz.
yalnzca sz konusu nermenin bir zelliidir.
N N
Hakikat ile realite, doruluk

ile gereklik birbiriyle
K T karfltrlr.
A P
sklkla
Gereklik
zihinden bamsz olarak ve
gerekten var olan varl
ifade eder, oysa doruluk,
Tkabaca
E L E V gerekten
Z Y O N var olan
olduu flekliyle ifade eden
nerme ya da bilginin bir
zellii olmak
durumundadr.
NTERNET
MAKALE
Mtekabiliyeti Doruluk veya Uygunluk Teorisi
Skolastik formlasyonuyla
doruluk veritas est
adaequatio rei et intellectus
diye ifade edilmekteydi.
Epistemolojide hakikat veya doruluun zyle ilgili olarak lk adan gnmze baz teori ya da grfller ne srlmfltr. Bunlardan birincisi, ilk kez Platon tarafndan Sofist adl diyalogda ortaya konan ve hakikatin zihin ile fleylerin uyuflmasndan, dflncenin fleylere uygunluundan meydana geldiini ifade eden mtekabiliyeti doruluk grfldr. Bu doruluk anlayflna gre bir tmce ya da nerme, ona karfllk gelen olay, olgu veya durumun fiilen var olmas kofluluyla doru
olur. Gerekten de karn beyaz olduu inanc doruluunu dfl dnyann belli bir
zelliine, karn beyaz olmas olgusuna borludur. Ayn flekilde kedilerin miyavladklar inanc veya kedilerin miyavladklarn bildiren nerme, sz konusu hayvanlarn miyavlamalar olgusundan dolay dorudur. flte bu ok sradan gzlem ve
hakikatler, baflta Aristoteles olmak zere, pek ok dflnr tarafndan en yaygn
bir biimde kabul edilen doruluk teorisi olarak mtekabiliyeti doruluk teorisine vcut vermifltir.
Aristoteles, ncelikle yalnzca haber kipindeki cmlelerin bir doruluk deerine sahip olabileceini, yani hkm veren, bir fleyin var ya da vaka olduunu bildiren yargl cmlelerin veya nermelerin bir doruluk deeri alabileceini ne
srmflt. Onun bakfl asndan da mtekabiliyeti doruluk, doru nermenin
dile getirdii veya karfllk geldii olguyla ayn yapya sahip olmas durumunu ifade eder. Buna gre, doruluk cmle ya da nermelerin bir zellii ve gerekliin
bir fonksiyonu olup gerekte olan olduu gibi yanstan, yani gereklikte birleflik
37
olan birleflik, ayr olan da ayr gsteren nerme dorudur. Sz gelimi Kar beyazdr nermesi kar ile beyazlk gerekte birbirinden ayrlmaz veya birleflik olduu
iin dorudur. Oysa Kar siyahtr nermesi gerekte ayr olan birleflik gsterdii
iin yanlfl olmak durumundadr.
ltlerle Uyuflma Olarak Doruluk

Mtekabiliyeti doruluk anlayfl, gnmzde de kabul grmekle birlikte, esas
olarak modern felsefe ncesi dnemde benimsenmiflti. Bu dnem aslnda, epistemolojinin, bilen znenin zihinden dfl dnyaya veya dfl dnyadan zihne geiflte
en kk bir glk grmeyen tarih ncesi dnemini ifade eder. Oysa modern felsefeyle birlikte, zihinden nesneye veya nesneden zihne geifl, Descartestan itibaren benimsenen temsil epistemolojisinin ardndan problematik hale gelir. Sz konusu temsil epistemolojisinde, bilen znenin zihni ile bilinen fley arasna ideler
veya nesnenin zihindeki temsilleri girer. Bu grflte, znenin esas itibaryla kendi
zihin ieriklerini bildii, kendi dflndaki nesneleri ise onlarn zihindeki temsilleri
araclyla bildii kabul edilir. Temsil ad verilen perdelerin giriflinden sonra, doruluk, artk zihin veya zihnin rnleriyle dfl dnya arasndaki bir mtekabiliyet veya uygunluk iliflkisiyle belirlenen bir fley olmaktan kar. Dahas, mtekabiliyeti
doruluk anlayfl esas olarak ampirik nesne veya deneyimsel olgularla ilgili bir anlayfltr. Fakat insan, sadece deneyimsel olgular bilmez, ayn zamanda matematiksel dorular benzeri ampirik olmayan a priori dorular bilir. flte bu yzden doruluk sonradan, birtakm ltlerle, daha dorusu bilen zihin ile nesne arasndaki
iliflkinin taraflarndan sadece birisinin bir zelliiyle, sz gelimi inan ya da nermenin apakl, tutarll veya ifle yararllyla tanmlanacaktr.
Gerekten de birtakm ltlerle uyuflma olarak doruluk
kuramlarnn ilk ve en sekin rnei, doruluu apaklkla zdefllefltiren anlayfltr. Apaklk olarak doruluk anlayfl, doru yargnn kendi i zelliklerinden tanndn,
onun bizzat kendisinin doru olduunu gsterdiini, apak
olufluyla doru olduunu ortaya koyduunu ne sren Descartes ve Spinoza gibi rasyonalist filozoflar tarafndan gelifltirilmifltir. Descartesn ne srd flekliyle apaklk, aklk ve seiklik gibi iki zellikten oluflur. Bunlardan aklk,
zihne dolaymsz olarak sunulmufl olup zihin tarafndan kolaylkla ve kesin olarak bilincine varlan bir fleyin zelliidir.
Seiklik ise Descartesta tam ve dakik olup baflka her fleyden
farkl olan ve kendisinde yalnzca ak olan ieren bir dorunun zelliidir. Ona gre, bir dflnce ya da nerme seik
olmakszn ak olabilir fakat ayn zamanda ak olmakszn seik olamaz. Descartes, bir dflnceyi onu baflka bir dflnceyle karfltrmayacak flekilde btn ayrmlaryla tanmladmz veya bir nermeyi baflka bir nermeyle karfltrlamayacak
flekilde belirlediimiz zaman, onun ak olduktan baflka seik hale de geleceini
ifade eder.
ltlerle uyuflma olarak doruluk anlayflnn bir baflka tr de doruluu
inanlar arasndaki tutarllk iliflkisiyle zdefllefltiren badaflmc doruluk grfldr. Sz konusu anlayfl dorulamann btncl olduu, yani bir inancn btn bir
tutarl ve uyumlu inanlar kmesinin bir paras olduu zaman doruland dflncesine dayanr. Ona gre doruluk, inanlarn, dflncelerin, bilgilerin kendi
Temsil epistemolojisi,
znenin zihinsel yapsnn
nesneyi temsil edebilme ve
dfl dnyaya ayna tutabilme
gcn merkeze alan yeni ya
da modern epistemoloji
anlayfln ifade eder.
Resim 2.2
Descartes
38
Felsefe
Mutabakat, belli bir konuda

ilgili kimselerin fikir birlii
iinde olmas durumunu
ifade eder.
Resim 2.3
William
James
aralarnda birbirleriyle uyuflmalarndan baflka bir fley deildir. rnein bir bardak
suya batrlmfl bir ay kafln dflnelim. Burada, grme duyusunun yargs kafln eri, buna karfln dokunma duyusunun yargs kafln doru olduunu syler.
Burada, kafln dz m, yoksa eri mi olduu konusunda, neden grme duyusuna deil de, dokunma duyusuna inanrz? nk grme duyusu tarafndan temellendirilen bilgi, geri kalan bilgilerimizle (rnein kafln grnflte desteksiz duran st ksmnn suyun dflnda kalmasnn serbest dflme yasasyla eliflmesi) uyuflmaz; oysa dokunma duyusu tarafndan desteklenen bilgi, yani kafln dz ve srekli olduu bilgisi, dier bilgilerimizle tam olarak uyuflur.
Badaflmc veya tutarllk olarak doruluk grflnn biraz daha geliflmifl versiyonu mutabakat doruluk anlayfldr. Mutabakat doruluk anlayflnn badaflmc doruluk anlayflndan, dierinin doruluu bir inancn kiflinin ayn konuda sahip olduu dier inanlarla veya inan sistemleriyle badaflmasnda arad
yerde, inan ya da nermenin baflka insanlarn inanlaryla badaflmasnda aramak
bakmndan farkllk gsterdii sylenebilir. En yaln versiyonuyla veya saduyu
dzeyindeki anlamyla mutabakat doruluk anlayfl, sz gelimi gecenin sessizliinde, hafif ve uzun sreli bir vzlt duymam ve vzltnn gerekten var olup olmadn bilmek istemem durumunda, baflkalarnn yarglarna mracaat etmem
gerektiini bildirir. nk salt znel bir yanlsamann kurban olabilmem de pekl mmkndr. Burada yapabileceim tek fley, benimle birlikte olan dier insanlara, ayn sesi duyup duymadklarn sormaktr. Sesi onlar da duymuflsa eer, vzltnn var olduu sonucuna varrm. Yani, Odada flu anda bir vzlt var nermesinin doruluu, odada bulunan insanlarn mutabakatna baldr.
Bir baflka doruluk anlayfl William James (1842-1910) ve John Dewey benzeri dflnrler tarafndan gelifltirilmifl olan pragmatist doruluk anlayfldr. James
ve Dewey, doruluun baflka bir zellii, yani doru inan ya da nermelerin eylem iin iyi bir temel ya da rehber olmalar zellii zerinde younlaflr ve bu zelliin doruluun zn meydana getirdiini savunur. Burada, doru inan ya da
nermelerin istenen sonulara yol aan, eylemleri teflvik eden kabul ya da inanlar olduklar savunulur. Gerekten de pragmatizmde, bir inan
ya da nermenin doruluu, sz konusu inan ya da nermenin yararllyla zdefllefltirilir. Pragmatist anlayfl burada, flu
flekilde akl yrtr: Sahip olduumuz inanlar, kanaatler ya
da bilgiler, aktr ki, btn faaliyetlerimizi etkiler, onlara yn
verir. Bilgimizin eylemlerimiz zerindeki bu etkisi, eylemi baflarl bir eylem haline getiriyor, onu amacna erifltiriyorsa,
nerme ya da bilgi dorudur. rnein karanlk bir odadan
ieri girdiim zaman, odann fln yakmay amalarm; bu
amaca uygun olarak elektrik dmesinin kapnn sanda olduunu tahmin ediyorum. Benim bu tahmin ya da kanaatim,
fl yakma arzum ya da amacmla birlikte, elimi kapnn sana gtrr ve dolaysyla, eylemime zel bir yn verir. Bu yzden Elektrik dmesi kapnn sandadr nermesi, fln yaklmas ve odann aydnlanmas sonucunu dourursa, dorudur. Ama tahminim tarafndan belirlenen dorultuda gerekleflen eylemimin baflarsz, yani zgl amacm hayata geirmemi mmkn klmayan
bir eylem olduu ortaya karsa, nermem yanlfltr.
39
SIRA SZDE
Dnya dzdr. Bunu herkes biliyor! Byle bir nerme 1450li yllardan
nce kurulmufl
olsayd, herkes bu nermenin doru olduunu sylerdi. nk Dnya, o zamanlar yaflayan
btn insanlara gre dzd. Bugn bizler, Dnyann dz deil, yuvarlak olduuna inanD fi N E L M
yoruz. fiimdi kalkp biri Dnya dzdr dese, insanlar onun flaka yaptn dflnr. Buradan hareketle, bir konuda bir mutabakatn olmasnn, yani insanlarn hemen tamamnn
S O R U dflnn!
bir fleyin doru olduuna inanmasnn o fleyi doru yapp yapmad zerinde
BLG TRLER
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bilgi, epistemolojinin uzun tarihi boyunca farkl epistemolojik yaklaflmlarn tutumlarna bal olarak ok farkl flekillerde snflanp farkl trlere ayrlmfltr. rneSZDE
in hemen btn filozoflar, olduundan baflka trl olamayanSIRA
fleyleri
veya bantlar dile getiren bilgi tr olarak apodeiktik veya zorunlu bilgiyle, olduklarndan
baflka trl olabilmeleri bir eliflki yaratmayan fleylerin bilgisi
anlamnda olumsal
AMALARIMIZ
bilgi trleri arasnda bir ayrm yapmfltr. rnein Yarn yamur ya yaacak ya da
yamayacaktr nermesi, nc bir alternatif olmad iin zorunlu bilgi trnn
bir parasn oluflturur. Oysa Yarn gnefl Doudan domayacaktr
K T A P nermesi
olumsal bilginin kapsamna girer. Yarn gnefl Doudan domazsa eer, varlk
dzeni hi kuflku yok ki altst olur. Ama bunda bir zorunluluk yoktur. Baflka bir
deyiflle, bu nermeyi olumsuzlamak bir eliflki meydana getirmez.
TELEVZYON
Sz konusu iki bilgi tr arasndaki ayrm, a priori bilgi ile a posteriori bilgi
arasndaki ayrm tamamlar. A priori bilgi deneyime dayanmayan, deneyimden bamsz, tecrbe yoluyla kazanlmamfl olan bilgidir ve Tm babalar erkektir benTERNET
zeri analitik nermelerle ifade edilir. Bu nermenin analitik Nolmasnn
nedeni,
mantksal analize dayanmasdr. Onda erkeklik zellii ya da yklemi baba
kavram veya konusunda ierilir. Gerekten de baba kavramn analiz ettiimiz
AKALE
zaman, onda erkeklik zelliinin ierildiini grrz. ErkekMolmayan
kifli baba
olamaz. Bu yzden o, deneyime dayanmayan bir nermedir. Yani, onun doruluuna karar vermemiz iin bir gzlem yapmamz gerekmez. O, tanm gerei doru
olan ve a priori olarak bilinen bir nermedir. Oysa a posteriori bilgi deneyim yoluyla kazanlan bilgi olup Istlan metaller genleflir benzeri sentetik nermelerle
ifade edilir. Bu nerme, bilgimizi artran, ampirik arafltrmann sonucu olan bir
nerme olduu iin, sentetik bir nermedir. Buna gre, metalde genleflme zelliinin olup olmadn grebilmek amacyla deney yapmamz gerekir. Onun a
posteriori bilginin kapsamna girmesinin nedeni budur.
Felsefeciler, sz konusu bilgi trleri dflnda, farkl alan ya da disiplinlerde sz
konusu olan bilgi trlerinden, rnein bilimsel, gndelik, teknik bilgiden de sz
ederler. Bunlardan her biri belli bir bilgi trn tanmlar. Bilgi trleriyle ilgili bilme tarzna, bilinen fleye veya bilme amacna bal olarak yaplan sz konusu snflamalara ek olarak temel bir ayrm daha yaplmfltr. Bilgi trleriyle ilgili btn bu
ayrmlarn nemli lde temelinde bulunan bu sonuncu ayrm yirminci yzyln
nemli dflnrlerinden Russell tarafndan gelifltirilmifltir. Buna gre, Russell Felsefe Meseleleri adl eserinde, dorularn bilgisini fleylerin veya nesnelerin bilgisinden
ayrrken bunlardan birincisine (a) betimleme yoluyla bilgi, ikincisine ise (b) tanflklk yoluyla bilgi adn vermifltir.
Russelln bu ayrmnda iki bilgi tr birbirinden konularna gre ayrlr. Buna
gre, tanflklk yoluyla nesneleri, betimleme yoluyla da gerekliin doru temsilleri olarak nermeleri bilebiliriz. Bununla birlikte Russell, zelliklerin ve hatta olgularn tanflklk yoluyla bilgisine inanmfl grnd iin, tanflklk yoluyla bilgi-
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Zorunluluk - olumsallk
ayrm bilginin kipi veya
bilmenin tarzyla ilgili bir
ayrmdr. Zorunlu bilgi ya da
TELEVZYON
dorular, inkr ya da
olumsuzlanmalar bir
eliflkiye yol aan
dorulardr. Oysa olumsal
dorularn inkr veya
N T E R Nbyle
ET
olumsuzlanmalarnda
bir eliflki sz konusu olmaz.
MAKALE
A priori - a posteriori ayrm

yarg ya da bilginin
deneyimle olan iliflkisi
zerinden yaplan bir
ayrmdr. Buna gre a priori
deneyimden nce ya da
bamsz olmay, oysa a
posteriori deneyimden sonra
geleni ifade eder.
40
Felsefe
nin konusu nesne, olay ve olgu gibi, ne doru ne de yanlfl olan fleylerdir. Oysa
betimleme yoluyla bilginin konusu, inan ya da nerme benzeri bir doruluk deeri taflycs olan zihinsel temsillerdir.
Fakat Russell burada kalmayp bir adm daha ileri giderek fleylerin, yani nesnelerin, zellik ve olgularn bilgisini de tanflklk yoluyla bilgi ve betimleme yoluyla
bilgi olarak ikiye ayrmfltr. Bunu flyle ifade edebiliriz: Normal, felsefi olmayan
gndelik dilde ifade edildiinde, bizim tanflklk yoluyla sadece algladmz fleyleri, yani yakn evremizdeki fleyleri veya alg menzilimiz iinde yer alan fiziki nesne ve insanlar bildiimiz sylenir. Oysa Russella gre, bizim btn bu nesne ya
da varlklarla olan temasmz, bu fleylerin zihnimizdeki yansmalar olan idelerin
dolaymndan getii iin, dolayl olmak durumundadr. Baflka bir deyiflle, tanflklk yoluyla bilgide, bizimle fiziki dnya arasnda znel bir temsil perdesi veya duyum rts bulunur. Bundan dolay, Russella gre, tanflklk yoluyla dolaymsz
olarak bilebildiimiz fleyler yalnzca zihin ieriklerimiz, soyut tmeller ve bizzat
kendi benliklerimiz olmak durumundadr.
Tanflklk yoluyla bilgiyi ister birinci genel anlam iinde duyu yoluyla alglanan nesne ve olgularn bilgisi ya da ister zihinsel ieriklerimizin dorudan bilgisi
anlamnda alalm, onun snrl bir bilgiyi temsil ettii aktr. nk ne kadar uzun
yaflarsak yaflayalm veya ne kadar ok iyi gzlem yapmfl olursak olalm, dnyada
var olan veya olup biten her fleyi grebilmemiz veya izleyebilmemiz imknszdr.
Baflka bir deyiflle, dorudan tanflklk yoluyla bilinemeyecek olan ok fley vardr.
Sz gelimi tarihsel kifli ve olaylarn bilgisini tanflklk yoluyla elde etmemiz mmkn deildir. Tarihi, insanolunun yzlerce yldan beri oluflturmufl olduu bilgi birikimi kapsam iinde yer alan dorular, nermeler zerinden, yani betimleme yoluyla biliriz.
BLGNN KAYNAI
Bilgi trleriyle ilgili arafltrma ve tartflmalarn temelinde, hi kuflku yok ki bilginin
kaynana, yani onun akla m yoksa deneyime mi dayandna dnk tartflmalar
bulunur. Bilginin kayna konusu ise doru bilgiyi hangi g veya zihinsel yetilerimize borlu olduumuzla ilgili bir tartflma zerine ykselir. Bu noktada karflmza drt ana tutum ya da konum kar: Aklclk, deneyimcilik, sentezci yaklaflm ve
sezgicilik.
Aklclk
Kendisine ou zaman
doufltancln efllik ettii
aklcln nemli
temsilcileri arasnda
Parmenides, Platon,
Descartes, Spinoza ve
Leibniz bulunur.
Aklclk bilginin yegne kayna ve snama ltnn akl olduunu, onun malzemesinin temel ya da ilkel birtakm kavramlardan tmdengelimsel olarak tretildiini ne sren grfl ya da tutumu ifade eder. Epistemolojik bir grfl olarak
aklclk, gerekte olduka eski bir grfl olup onun kkleri antik Yunan dflnrleri Parmenides ve Platona kadar geri gider. Bununla birlikte, aklclktan daha ziyade anlafllan on yedinci yzylda Descartes tarafndan kurulan ve ondan sonra
Spinoza ve Leibniz tarafndan devam ettirilen epistemolojik gelenektir.
Aklclk, ampirizm ya da deneyimcilie tamamen karflt olan bir yaklaflm ifade eder; en azndan modern versiyonuyla aklclk, hi olmazsa kimi dflnce ya
da kavramlarn, hatta bazen birtakm ilkelerin doufltan olduunu savunur. Sz gelimi, Descartes Tanr, zihin ve madde kavramlarnn, deneyim ve deneyimden yaplan soyutlama yoluyla kazanlmayp doufltan olduklarn ne srer. Onun bu
kavramlarn doufltanlyla ilgili argmanlar ise temelde iki noktay vurgular: Bu
kavramlar, her fleyden nce saf kavramlardr, yani duyumsal bir malzeme ihtiva et-
41
mezler; onlar birer imge veya tasarm olmadklar gibi, duyu deneyiminin temsilleri veya suretleri de deildirler. Tanr ve zihin kavramlar asndan apak olan bu
hususun, Descartes, madde kavram iin de geerli olduunu sylemifltir. Sz konusu doufltan kavramlar, ikincisi rtk bir biimde de olsa bir sonsuzluk idesi ihtiva eder. Kifli, bu sonsuzluk dflncesini kavrarken zihin ve maddenin tabi olabilecei ok ve eflitli deiflim ve tezahrlerin bilincine varr; neredeyse sonsuz sayda imkn kavrama ise deneyim sadece fiilen deneyimlenmifl olana tekabl eden
snrl sayda deiflimler kmesini verdiinden, aktr ki bize deneyimde verilmifl
olan aflmak durumundadr.
Aklclk dolaysyla, akln zorunlu, kesin ve genel geer dorular bilme gcne sahip olduu iddiasyla ortaya kar. Aklcln bakfl asndan, sz konusu zorunlu ve kesin dorular bize deneyim hibir zaman veremez. nk deneyim ya
da gzlem flimdiyle snrldr. Oysa gerek bilgiyi meydana getiren dorular, yalnzca flimdiyle snrlanmamfl dorulardr; onlar gemifl ve gelecek iin de geerli
olan evrensel hakikatlerdir. rnein 2 + 2 = 4 dorusu, tm zamanlar iin geerli, evrensel bir dorudur. Demek ki rasyonalizm bilgimizi akla dayandrma abas
verir. stelik o, akln bizi doru bilgiye duyularn zaman zaman neden olduu hatalara dflrmeden gtrdn savunur. te yandan gzlem bize yalnzca tek ya
da bireysel olan verebilir. Ama gerek bilgi, tek teklerle deil, genellerle veya yasalarla ilgilidir. Buna gre, bizim bildiimiz flu ya da bu metalin davranflndan ziyade, metaller snfyla ilgili genel yasadr. Yine, deneyim bize sadece deiflen
varlklar verebilir. Oysa gerek bilgi, deiflmez olann bilgisidir. Bu yzden, rasyonalizm bilginin kaynanda akln olduunu ve birtakm dorularn, deneyimden
nce ve deneyimden bamsz olarak bilindiini ne srer.
Gereklik hakknda doru bilgi veya arafltrma yntemi sz konusu olduunda,
aklclar kendilerine matematii rnek alp tmdengelimsel sistem idealini ne karrlar. nk aklc bakfl asndan, bilginin doru ve zorunlu oluflu ancak zorunlu olarak doru olan ncllerden baflka doru sonularn karsand tmdengelimsel bir sistemde gsterilebilir. Zira yalnzca byle bir sistemde ncller mantksal olarak kendilerinden kan sonular gerektirirler. Gerekten de tmdengelimsel bir sistemin sadece ncllerin sonucu gerektirmesini deil, buna ek olarak
ncllerin kendilerinin de zorunlulukla doru olmalarn talep ettiini dflnen
aklclar, doallkla bilginin yetkin rnei olarak matematii ne karrlar. Zira
aklclar iin matematik, hemen btn alanlara uygulanmas gereken bir bilgi lt temin etmekle kalmaz, felsefi argmanlarn nasl oluflturulmas gerektiinin de
bir rneini salar. Aklclar bundan dolay, mantksal ve matematiksel kesinlii
gerek bilginin lt yaparlar.
Deneyimcilik
Deneyimci grfl veya ampirizm ise bilginin kaynan aklarken akla deil de
tecrbe veya deneyime baflvurur. Bilginin mmkn tek kaynann deneyim olduunu, deneyimden bamsz bir bilginin sz konusu olamayacan savunan ampirizm, insan zihninin douflta zerine kendi iflaretlerini yazd bofl bir levha (tabula rasa) olduunu ne srer. John Locke (1632-1704), George Berkeley (16851753), Hume, John Stuart Mill (1806-1873) ve Russell gibi nl deneyimciler tarafndan savunulan ampirizm, bafllangta bofl bir levha olan zihin zerine konan iflaretlerin nce birer izlenimden baflka hibir fley olmadn ileri srer. Bu izlenimlerden daha sonra bellekte birtakm tasarmlarn retildiini ve retilen bu tasarmlarn eflitli flekillerde birlefltirilmeleri ve ifllenmelerinin kompleks dflncelere g-
Pek ok dflnr Sadece

deneyim sayesinde bir fleyler
renebiliriz, bir olay hibir
zaman akl yoluyla
kavrayamayz der. Sz
gelimi byk bir bilim
adam, dflnr ve devlet
adam olan Benjamin
Frankline gre, Deneyim
okullarn en geliflmiflidir; o
okulda budalalar bile bir fley
renir.
42
Felsefe
trdn, ksacas zihinde daha nce duyularda bulunmamfl olan hibir fley bulunmadn ifade eder.
Deneyimci grfl benimsemifl dflnrler, elbette bilgi modeli olarak doa bilimlerini, arafltrma yntemi olarak da tmevarmsal akl yrtme yntemini benimsediler. Gerekten de deneyimciler yeni yeni geliflmekte olan doa bilimlerinden etkilenmifllerdi. Onlara gre, doa bilimlerinin kendi doruluk standartlar
vard ve bu standartlar, doa bilimlerinde retilen bilginin salt inan ya da sradan
kanaate dnflmesini bertaraf edecek nitelikteydi. Geometri, ideal kendiliklerin,
geometrik flekillerin zelliklerini keflfetmek bakmndan hi kuflku yok ki nemli
bir bilimdi ama dnya hakknda, her gn yaptklar bir dolu keflif sayesinde, daha
ok fley syleyenler, matematikiler deil, fizikilerdi.
Bu aflikr gzlemden hareket eden, sz gelimi Locke, istenen fleyin dnyaya
iliflkin bilgiyse eer, felsefede kendilerine yknlmesi gereken kiflilerin, birtakm
tanm ve aksiyomlardan hareket ederek ampirik gzlemle hi ilgilenmeyen matematiki ya da geometriciler deil de ampirik verilere itibar eden fizikiler olduu
sonucuna varmflt. Bu yzden, o kendi felsefesine model olarak fizikinin ampirik
analizini, tmevarmsal akl yrtme tarzn ald; gerek bilginin lt olarak da
teori ya da fikirlerin gzlemlenebilir verilerle uyuflmas ltn benimsedi. Bundan dolaydr ki Locke benzeri deneyimcilerin program sadece felsefeye, felsefi
dflnfle ampirik bilgiye zg yntem ve ltleri uygulamakla kalmayp deneyime dayal bilginin insan varlklar iin mmkn olan yegne bilgi tr olduunu
da gstermekten oluflur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
Dnyada karflmza
hep tek tek fleyler veya nesneler kyor olsa da onlar ounluk teklikleri iinde bilemeyiz. Tek olan hakknda sylenebilecek flurada duran fley gibi bir ifade
bize ilgin saylabilecek bir bilgi vermez. Bilgi ancak o tek olann kapsam iine girdii geD fi N E L M
nel kavram ifade etmeye baflladmz zaman ortaya kmaya bafllar. Baflka bir deyiflle, bilmek ancak kavramlar araclyla olur.
S O Rfakat
U
letiflimin olduu
cins isimlerin kullanlmad bir dnya dflnn. rnein ortak bir
terim olan sra ya da masa szc kullanlmad iin, dnyada masa ya da sra verdiimiz nesneyi
zere farkl zel isimler kullanlacaktr. zerinde yaz yazD Kadlandrmak
KAT
dnz, kitap okuduunuz sralardan birine rnein Hasan, dierine Ahmet, bir baflkasna Veli denecektir. Benzer bir durum renkler iin de geerli olsun: Bu demektir ki
SIRA SZDE
yan yana duran krmz gllerin renkleri iin krmz sfatn kullanamayacaz, her biri
iin farkl isimler kullanacaz. Birine Yasemin, dierine Merve, bir baflkasna Nevin
diyeceiz. Byle
bir durumda bilgilenmek, bilgiyi aktarmak imknsz hle gelir. Bilgide bu
AMALARIMIZ
kadar nemli bir rol oynayan genel kavramlar nasl kazandnz dflnn!
N N
SentezciK Yaklaflm
T A P
Bilginin kayna probleminde nc alternatif, bilginin kaynanda ne sadece deneyim ne de salt akln bulunduunu, onun akl ve deneyimin ortak katklarnn
rn olduunu
T E L E V Zdile
Y O N getiren sentezci yaklaflmdan oluflur. Sz konusu yaklaflmn
hatta deneyim ve akln rolnn bilginin kuruluflunda neredeyse eflit olufluna gnderme yapan yaklaflmn en nemli temsilcileri arasnda Aristoteles ve Immanuel
Kant bulunur. Sz konusu her iki dflnr de aklclk ile deneyimciliin tek yanl
N T E R N E T hareketle, sz konusu iki yaklaflmn bir sentezini yapmfltr.
grfller olduundan
Nitekim onlar, bilginin deneyimle bafllayp akl yoluyla gelifltiini ve temellendiini ne srerler.
MAKALE
rnein yirmi yl sreyle rencisi olduu Platonun radikal aklclna karfl kan Aristoteles, doallkla bilginin deneyimle baflladn ne srer, bilgide tmevarmsal akl yrtmeye pozitif bir deer bier. Dahas onda, gerek bilgi anlamnda
episteme ya da bilimsel bilgi nedenlerin bilgisidir. Onun bakfl asndan kiflinin bir
fleyi, o fleyin nedenini bilinceye kadar, bildii asla sylenemez. Aristotelese gre,
baflka hibir olgunun deil, yalnzca sz konusu olgunun nedeni olarak onun kendisine bal olduu nedeni bildiimiz zaman bilimsel bilgiye sahip oluruz. Bu bilgi
ise tasmsal, yani tmdengelimsel bir yapda olan bir kantlamann sonucuyla ortaya konan bir bilgidir. flte bundan dolaydr ki bize nedeni veren ve olgunun niin
olduu gibi olduunu aklayan fley kantlamadr. Bilgi her ne kadar duyum veya
deneyimle bafllasa da salt duyumun kendi baflna bize bilgi verememesinin nedeni
budur. Duyum ya da deneyim bize olgularn, olup bitenlerin nedenini veremez.
Duyum fleylerin veya olgularn nasl olduklarn syler fakat niin olduklar gibi olduklarn syleyemez; rnein duyum yoluyla ateflin scak olduunu reniriz, bununla birlikte, duyum ateflin niin scak ve dolaysyla hep ayn olduunu asla gsteremez. Bundan dolay, Aristotelese gre, mhendisler ve mimarlar alfltrdklar
iflilerden daha bilgili olmak durumundadrlar nk iflilerin sadece yaplan ifli deneyimledikleri yerde, onlar yaplan iflin nedenlerinin bilgisine sahiptirler.
Ayn flekilde Kant da insann bilgisinin tikel ierikleri iin, her ne kadar deneyime dayansa da sz konusu deneyimin yaps ya da formunun insan zihni veya
insann anlama yetisi tarafndan salandn sylemiflti. Bir dfl dnyaya iliflkin
deneyim, zihin tarafndan salanan form olmadan, hibir flekilde mmkn olamaz.
Bu ise Kanta gre de hem deneyimcilerin hem de aklclarn grfllerinin tek yanl olduu anlamna gelir. Rasyonalistler gerek bilimsel bilgi iin vazgeilmez bir
nemi olan deneyimin katksn kmserken aklclar deneyimin neminin farkndadrlar fakat kendileriyle deneyimimizin dzenlendii kavramlarn ya da formel yapnn nemini fark edemezler. Kant, bu ikisinin bilimsel bilgide oynad
eflit rol eriksiz dflnceler bofl, kavramsz sezgiler de krdr. yleyse kavramlarmz duyusal hale getirme, yani sezgide onlara nesne ekleme; sezgilerimizi de
anlafllr klma, yani onlar kavramlarn altna yerlefltirme zorunluluu vardr diyerek ifade eder. Deneyim, tecrbeye form kazandran kavramlarla, ona ieriini veren duyum ya da sezgilerin bir birlefliminden meydana gelir. Buna gre, bilginin
ham maddesini duyumlar salar; zihin bu malzemeyi a priori kavram veya kategorilerle iflleyip, ona form verirken, insan bilgisine tmellik ve zorunluluk kazandrr.
Sezgicilik
Akl ve deneyim ekseni zerinde geliflen sz konusu bilgi tarzlarnn yegne alternatifi, bilginin kaynanda sezginin olduunu ne sren grfl olarak sezgiciliktir.
Bu grfln ideal temsilcisi ise Fransz dflnr Henri Bergsondur. Bergson
(1859-1941) aslnda bilgi grflnde, iki tr bilgi veya bilifl tarz arasnda bir ayrm
yapar; kuru bir aklclk ve bilimcilie karfl kan Bergsonun yapt ayrmda, ilk
bilgi tr deneyime ama zellikle de akla dayal, kavramsal, analitik ve rasyonel
bilgiye karfllk gelir. Bu tr bir bilgi, onun bakfl asndan bilimsel bilgidir; Bergson, bilimi reddetmez fakat kavramlarn srekli ve dinamik olan gereklii statik
hale getirmek ve blmek suretiyle arpttn ne srer. Kavramsal ya da rasyonel
bilginin temelinde olan zek ya da akl semboller yardmyla bilir; bu yzden, o
ancak greli bilgileri gerekliin asln deil de sadece flemasn veya dfl kabuunu verir. Bu bilginin snrl ve eksik olabileceini ne sren Bergson, bundan dolay bilimsel bilginin en nemli bilgi tr olarak grlmesine karfl kar.
43
44
Felsefe
Resim 2.4
Bergson
Bergson, sz konusu analitik bilginin karflsna sezgiyi geirir; gerekliin bizatihi kendisini veren sezgi, kavramsallafltrlabilen bir bilgi deildir. Gerekten de sezgiyi kiflinin kendisini nesnenin iine, onda, ona zg olanla ve dolaysyla ifade
edilemez olanla karfllaflmak iin, tafld bir sempati olarak
tanmlayan Bergson biricik olan gereklikle ilgili hakikatlerin kavramsal yolla sze dklemez, ifade edilemez dorular
olduunu dile getirir. Ona gre, sezgi bize gerekliin flemasn deil de bizzat kendisini bilme imkn verir. Bergson, sezginin bizi nesnenin etrafnda dolandrmadan, dorudan iine
ynelttiini, nesnede biricik olan ve kavramsallafltrlamayan
fleyi elde etmemizi saladn syler. Sezgi bizi gerek sre ve
oluflun iine ekerek onun ele geirilmesine yardmc olur; o,
sembolleri bir kenara brakarak dorudan temas yoluyla bilgi
elde etme yetisidir. Dahas sezgi, akl ya da zeknn asla yapamayaca bir fleyi baflarr: O, insan faydac grfllerden bamsz olarak dnyann ierisine taflr. Sezgi
bize duyusal olmayan gereklikle dolaysz, yani soyutlamalardan bamsz bir temas imkn salar.
BLGNN MKNI
zellikle kuflkucular,
kendilerinden olmayan,
kendileri gibi dflnmeyen
filozoflara dogmatikler adn
verir. Buradan hareketle,
kuflkuculuun karflsnda
bulunan yaklaflma, yani
bilginin mmkn olduunu
ileri sren grfle
dogmatizm ad verilmifltir.
Dflnce tarihinin nl
septiklerinden biri de
Descartestr. Descartesn
kuflkuculuu genel bir
kuflkuculuktan ziyade,
metodolojik bir kuflkuculuk
olarak bilinir. Bilginin bir
alanda mmkn, baflka bir
alanda imknsz olduunu
savunan filozoflar da vardr.
rnein Auguste Comte,
bilginin ampirik alanda
mmkn, metafizik alanda
imknsz olduunu ileri
srer. Onun kuflkuculuuna
deneyim-dfl bilgiye iliflkin
kuflkuculuk ad
verilmektedir.
Epistemolojinin, flimdiye kadar bilginin nelii veya doas balamnda gndeme

gelen problemleri dflnda, bilip bilemeyeceimiz sorusuyla ilintili olarak gndeme gelen temel bir problemi daha vardr. Baflka bir deyiflle, bilginin analizinin ardndan epistemolojide Nereye kadar bilebiliriz? ve Herhangi bir fleyle ilgili olarak gerekelendirilmifl bir inanca sahip olabilir miyiz? sorular ortaya kar. flte
burada gndeme gelen problem, bilginin imkn veya kuflkuculuk problemidir.
Kuflkuculuk bilginin imknsz olduunu, hibir fleyin bilinemeyeceini, insan zihninin kesin hibir doruya ulaflamayacan ne sren grfltr. Bilgi iddialarna
meydan okuyan kuflkuculuun, biri
1. genel, dieri
2. lokal ya da ksmi ve yine biri
3. bilgiyle, dieri
4. inanla
ilgili olan ayr trlerinden sz etmek gerekir. Bunlardan bilgi septii bilgiye ulaflmann mmkn olmadn savunur ve bu iddiasn btn bilgi imknlar iin geerli genel bir iddia olarak ortaya koyabildii gibi, sadece baz bilgi alanlar iin
geerli olan bir iddia olarak da ne srebilir.
nan septii ise bizim herhangi bir inanca sahip olma hakkmzn bulunmadn, hibir inancn bir dierinden daha iyi olmadn savunur. Ayn inan septii,
iddiasn pekl din veya ahlak alanyla snrlandrabilir. Ayn flekilde radikal kuflkuculuk olarak da bilinen genel septisizm, bilginin hibir yer ya da alanda, hibir
flekilde mmkn olmadn ne srer. Lokal kuflkuculuk ise sz gelimi metafiziksel bilgi trnden baz bilgi trlerinin veya baflka zihinler trnden belli birtakm
fleylerin bilgisinin imknsz olduunu ne srer.
Kuflkuculuun kkleri eski Yunanistana kadar geriye gider. Nitekim kuflkuculuun ilk rneklerine milattan nce beflinci yzylda yaflamfl Protagoras (490-420)
ve Gorgias (483-375) gibi gezgin felsefe retmenlerinde rastlanr. Bununla birlikte kuflkuculuu epistemolojik bir reti olarak ne srmfl olan dflnrn Yunanl Pyrrhon (360-271) olduu sylenebilir. Onun izinden giden Timon (320-
230), Aenesidemos ve Sextus Empirikos (150-224) gibi dflnrler sonradan kuflkuculuu gelifltirip temellendirmifllerdir. Kuflkuculuk kendisine modern dnemde
de taraftar bulmufltur. Bu dnemin nemli septikleri arasnda Pierre Bayle, Michel
de Montaigne (1533-1592), Blaise Pascal (1632-1662), Descartes ve Hume bulunur.
Bununla birlikte sz konusu modern dflnrlerden Descartes, genel bir kuflkuculuun savunuculuundan ziyade, ksmi bir kuflkuculuun savunuculuunu yapmfltr. Kuflkuyu kesin bilgiye eriflmek iin bir ara olarak kullanan Descartesn
kuflkuculuu metodolojik kuflkuculuk olarak bilinir.
Kuflkuculuun hemen btn trleri ama zellikle de genel kuflkuculuk, bilgiye
eriflmenin imknsz olduunu ne srmekle kalmaz. Btn felsefi grfllerde olduu gibi, iddiasn birtakm argmanlarla destekleyip temellendirir. nsann veya
bilen znenin kesin bilgiye ulaflamayacan gstermeyi amalayan argmanlarn
neredeyse tamam antik Yunan felsefesinde, eski septikler tarafndan gelifltirilmifltir. Modern septikler ise byk lde eskiden gelifltirilmifl olan kuflkucu argmanlardan beslenirler.
Kuflkucu argmanlarn hi kuflku yok ki en eskisi ve en yaln, grfllerin eliflmesiyle ilgili argmandr. Bu argmann kaynanda Sofistler bulunur. Sofistler, kendilerinden nceki Yunan filozoflarndan veya doa felsefesinden hareket
etmifller ve felsefenin bu dneminde, grfl bir dierinin grflyle belli bir karfltlk iliflkisi iinde olmayan, hatta eliflmeyen filozof olmadn grmfllerdi. Nitekim Miletliler, varln temeline maddeyi yerlefltirirken Pythagoraslar, varln
esas itibaryla say ya da form olduunu ne srmfllerdi. Thalesin varln su gibi tek bir ana maddeden doduunu syledii yerde, Empedokles varln drt
ana maddeden olufltuunu iddia etmiflti. Herakleitos gereklikte srekli bir deiflmenin hkm srdn sylerken Zenon ve Parmenides gibi Elea Okulu filozoflar deiflmenin varln inkr etmifllerdi. Sofistler ayn konuda ne srlen bu eliflik grfllerden tek, deiflmez ve evrensel bir hakikate ulafllamayaca sonucunu karsadlar. Onlar, Yunan dnyasnn gezgin filozoflaryd. Bu gezilerinde farkl insanlarn birbirine karfl grfller savunduunu, farkl deerleri benimsediini
grmelerinin bir sonucu olarak hibir fleye inanmaz olmufllard. Sadece antik septikler deil, modern an nl kuflkucular da farkl dnyalarla tanflmfl gezgin
dflnrlerdi. Montaigne Almanya ve talyay ziyaret etmifl, zellikle ktphanesinde, ok sayda farkl sistem arasnda yolculuk yapmflt. Pascal, Montaignein
flpheci tema ve argmanlarn, Pirenelerin bu tarafnda doru olan, br tarafnda yanlfltr diyerek yeniden ele almflt.
Kuflkucularn bir baflka nl argman, grelilikle ilgili argmandr. Bu argman da eski Yunanistandan ve Sofistlerden gelir. Nitekim her sorunun birbirine
karflt iki yan olduunu ne sren Sofist Protagoras, nl l-insan kuramnda
insann her fleyin ls olduunu sylemekteydi. rnein ayn rzgr bir kimseye souk bir baflkasna scak grnd zaman, buradan kan sonu ayn rzgrn kendisine souk grnen kifli iin souk, scak grnen kifli iinse scak olduudur. Btn alglarn doru olmak durumunda olduunu bildiren bu epistemolojik grflten, atflma durumlarnda, rzgrn veya herhangi bir fleyin niteliiyle ilgili olarak bir kimsenin hakikati ifade ederken farkl grflte olan dierinin yanldn bildiren bildik ya da alfllmfl grfln yanlfl olduu sonucu kar.
Protagorasn bu epistemolojik grflnden, bunun dflnda baflka sonular da
kar. Buna gre, fleyler insanlara her zaman iinde bulunduklar koflullar ve durumlar tarafndan belirlenen tarzda grnyorlarsa eer, bu, bilginin insann perspektifine bal olduu, belli bir zamanda bilginin temellendii perspektif tarafn-
45
Sofistler, milattan nce

beflinci yzylda yaflamfl
gezgin felsefe
retmenleriydi. Aralarnda
Protagoras, Gorgias, Hippias
gibi filozoflarn bulunduu
Sofistler, ou zaman
kuflkuculuk ve
grecilikleriyle
tannmfllard.
46
Felsefe
Perspektivizm, her fleyin

bireyin perspektifine bal
olduunu, btn
perspektiflerin ayn deerde
olduunu, dolaysyla mutlak
hakikatlerin olamayacan
syleyen grfltr.
dan koflulland anlamna gelir. Bu tr bir epistemolojik perspektivizm ayn zamanda epistemolojik bir oulculuk anlamna gelir: fieyleri alglamann, eflyay
grmenin birden fazla yolu vardr. Sz konusu epistemolojik perspektivizm doallkla mutlak bir grecilii temsil eder: Dnyadaki nesnelere iliflkin bilgimiz, eylemlerimiz ve iinde bulunduumuz koflullar tarafndan belirlenir; bilgi, insanlarn konumlarna, iinde bulunduklar durumlara bal olarak deiflkenlik gsterir. Grelilikle ilgili bu argmandan kuflkuculua geifl yapmak ve dolaysyla, flunu sylemek kolaydr: Nesnel dorular yoktur, sadece birbirlerinden tmyle farkl znel
grfller vardr.
Grfllerin eliflikliiyle ilgili argman ve grelilikle ilgili argman kadar
eski olduktan baflka, en az onlar kadar etkili bir argman da hata ihtimaline gnderme yapan argmandr. Zira septiklerin zerinde srarla durduklar hata ihtimali, bilgi asndan gerekten de nemli ve ciddi bir tehdit meydana getirir. Nitekim bilen znenin hataya dflmesi veya bilgiye temel teflkil eden inancnn yanlfl
olmas durumunda, bilgi asla mmkn olmaz. Hata veya yanlma olaslnn sz
konusu olabilecei nokta ya da yer vardr:
i. Biliflsel aralarmzn yanlabilirlii, zellikle de duyumlarmzn bizi yanltabilmesi;
ii. bilginin nesnesinin doas ve
iii. hipotezle delil veya inanla kant arasndaki mantksal iliflki.
Duyumlarn bizi yanltabilecei dflncesi epistemoloji tarihinde zerinde en
ok durulan konularn baflnda gelir. Bunu en azndan Parmenides ve Herakleitostan beri biliyoruz. Bununla birlikte, onu lk ada esas ne kartanlar antik
kuflkuculuun teorik erevesini oluflturan Aenesidemos ve Sextus Emprikus olmufltur. Ayn flekilde Sextus Empirikusun duyumlarmzn ounluk gvenilir olmad ynndeki dflncesini ele alan Descartes, bizi bir kere yanltmfl olsa bile duyu mekanizmalarna gvenmemeyi sadece ynteminin deil, saduyunun da
bir gerei olarak grr. Pek ok dflnre gre duyularn salad malzeme olmadnda, akl da insan ok teye taflyamaz. Hata ihtimalinin, bilginin nesnelerinin
doasndan kaynaklanmas durumunda veya bilginin konusunu oluflturan fleylerin
doas ile yanlma ihtimali arasndaki iliflki sz konusu olduunda, birok dflnr
duyularn bizi sadece grnfle gtrdn syler. Grnfller de srekli olarak
deiflip alglayana greli olduklarndan, nesnelerin gerek doasna hibir zaman
ulaflamayz. Hata ihtimali zerinden gelifltirilen flpheci argmanlarn nc dayanak noktas, sahip olunan inanlar ile mevcut kantlar veya gelifltirilen hipotezler ile deliller arasnda ortaya kan mantksal boflluktur. rnein Humeun da syledii gibi, Gnefl yarn da doacak hipotezinin doruluunu garanti edecek hibir delile sahip deiliz. Ya da Russelln dile getirdii gibi, sahip olduumuz hibir
delil, Dnyann sadece befl dakika nce yaratld hipotezini geersiz klp elimine edemez.
Septiklerin bilgiyle ilgili bilumum kuflkucu sonular desteklemek iin, Antik
Yunan kuflkuculuundan beri sklkla kullandklar bir baflka argman, dngsellikle ilgili argman olmufltur. Bu argman, birka argman veya en azndan lt problemiyle ksr dng problemini bir araya getirdii iin olduka kompleks
ve nemli bir argman olarak karflmza kar. Argman hazrlayan baflka bir argman ise sonsuzca geriye gidiflle ilgili argmandr. Bu da sonsuzca geriye gidiflin insan bir fleyi kesin olarak bilmekten alkoyduuna iflaret ettii ve dolaysyla, bir fleyleri kantlamadan doru kabul etmenin gerekliliine vurgu yapp dngsellik argmann hazrlad iin nemli bir argmandr. Argman, dorunun
47
klelerin vcuduna vurulan ve onlar sahiplerinden katklar zaman tanmaya yarayan damgaya benzer bir iflareti olmad iin, hibir fleyin delil ya da ispat olmadan doru kabul edilemeyeceine iflaret eder. flte bundan dolay, sahip olunan bir
inan veya bilgiyle, ne srlen bir iddiayla ilgili bir delil ya da ispat nerildii zaman, flpheci doallkla bu ispat da ispatla! der. Hal byle olduunda, iddiay
temellendirmek veya kantlamak iin getirilen ispatn kendisi baflka bir ispata, bu
sonuncusu da bir baflka ispata ihtiya duyar ve bu durum bu flekilde geriye doru
sonsuzca devam edip gider. Demek ki en ufak bir fleyi bilmek iin, sonsuza kadar
geri gitmek, yani mevcut bilgi ya da veriyi sonsuz sayda baflka veriyle iliflkilendirmek gerekir. Zira her fley baflka fleylerle iliflki iinde olup en ufak bir fleyi bilmek,
onun tm evrenle olan iliflkisini bilmeyi gerektirir. Kuflkucuya gre, bunu veya
hibir fleyin btnn bilemeyeceimiz, her durumda sonsuzca geriye gidifle mahkum olduumuz iin, hibir fleyi bilemeyiz.
Sonsuzca geriye gidiflin yol at glkten saknmann tek yolu, tek tek her
fleyin ispatlanmasnn imknsz olmas nedeniyle, bir fleyleri ispatlamadan doru
kabul etmekten geer. Bu da baflkaca bir kuflkucu argman olarak ksr dngye
dflmek anlamna gelir. Buradaki mantk, ksr dnglerden saknarak akl yrtmenin mmkn olmadna iflaret eder. Szgelimi, ann doru olduunu, ancak
bnin doru olduunu varsaymak suretiyle kantlayabilirim; bnin doruluunu ise
ann doru olduunu farz ederek kantlamam mmkn olabilir. Hibiri bana mutlak kesin olarak veya a priori bir biimde verilmifl olmayan nermeleri birbirleri
araclyla ispatlamak ise ksr dngye dflmek anlamna gelir. En muhteflem, en
geliflmifl ksr dng ise fludur: Aklmn deerini ispatlamak iin, akl yrtmem,
yani deeri flpheli olan fleyi, efldeyiflle aklm kullanmam gerekir.
BLGNN SINIRLARI
Epistemolojinin, kuflkucularn argmanlar birtakm salam akl yrtme veya en
azndan pratik baz gerekelerle savuflturulduktan sonra gndeme gelen temel problemi, insan bilgisinin snrlar problemidir. Burada gndeme gelen soru, znenin
kendi dflndaki nesneleri gerekte olduu flekliyle bilip bilemeyecei sorusudur.
Bu soruya verilen yantlardan biri olumlu, dieri ise olumsuzdur. Olumlu yant,
insan bilgisine bir snr ekilemeyeceini, znenin zihin dfl nesneleri gerekte olduklar flekliyle bilebileceini syleyen epistemolojik realizmden gelir. Sz konusu
realizm tr, her fleyden nce bilen zneden deil de varlktan yola karken insandan bamsz bir dfl gerekliin bulunduunu teslim eder. O, ikinci olarak da
akln dfl gerekliin aynas olduunu ve kendi dflndaki varl, gerekte olduu
flekliyle bilebileceini savunur.
Olumsuz yant ise tam tersine insan zihninden yola kar ve znenin dfl gereklii veya kendisinin dflndaki nesneleri, olduu flekliyle deil de kendisine grnd veya zihinsel donanmna uygun dflt flekliyle bildiini ifade eder. Bu
grfle epistemolojik idealizm ad verilmektedir. Sz konusu idealizmin iki ayr
versiyonu vardr. Bunlardan birincisi, insan zihninin bilme srecinde ancak kendi
zihin ieriklerini bilebileceini ve dolaysyla zihninin dflna kamayp onunla snrl kalacan bildiren ikin epistemolojik idealizmdir. Bu grfln en kusursuz
temsilcisi Berkeleydir. Nitekim Berkeley, sz gelimi nmde okumakta olduum
kitabn ak bir sayfasna baktm zaman grdm fleyin, zerine siyah szcklerden oluflan satrlarn yazl olduu dikdrtgen fleklinde bir kt olduunu bildirir. Bununla birlikte grdm fley, ona gre, dier yzyle birlikte sayfann bizatihi kendisi olmayp benim algsal donanmma bal olan bir izlenim olmak du-
Realizm ile idealizm,

felsefenin en sklkla
karfllafllan
karfltlklarndan biridir.
Onunla metafizikte olduu
gibi, epistemolojide de
karfllaflrz. Burada realizm,
insan zihninin varlklar,
gerekte olduklar flekliyle
bilebileceini sylerken,
idealizm zihni temele alp,
insann varlklar kendisine
grnd flekliyle
bilebileceini ileri srer.
48
Berkeleyin var olmay,
alglanmfl olmaya
indirgeyen grfl, dflnce
tarihinin anlafllmas hi de
kolay olmayan grfllerinden
birini meydana getirir. Ona
zellikle materyalistler
tarafndan fliddetle karfl
klmfltr.
Kant gereklefltirdii
epistemolojik devrime
Kantn Kopernik Devrimi
adn vermifltir. nl
astronom Kopernik, alanda
biriken problemlerin
sistemin merkezinde
dnyann olduu
hipoteziyle zlemediini
grnce bir hipotez
deifliklii yapmaya karar
vermifl ve sistemin
merkezine gnefli geirince
btn problemlerin
zldn grmfltr.
Epistemolojide benzer bir
hipotez deiflikliine giden
Kant, burada Kopernikten
esinlendiini ifade eder.
Felsefe
rumundadr. Berkeley, algsal deneyimimin konusu olan sz konusu izlenimin koflullar deifltike, sz gelimi miyop olduum, gzlerimden birinin zerine bir basn yapld, atefllendiim zaman, hatta odadaki fln durumuna bal olarak deifltiini syler. Nesneyi bilen zneye tabi klan, insann bilgide kendi znel izlenimlerini, zihinsel temsil veya zihin ieriklerini aflamayacan syleyen Berkeley,
buradan hareketle var olmann alglanmfl olduunu ileri srmfltr.
znel idealizmin ikinci versiyonunu, Kant tarafndan temsil edilen transendental epistemolojik idealizm oluflturur. Kant da bilginin snrl olduunu, bilen znenin bildii fleyin nesnenin veya varln bizatihi kendisi olmayp sadece algsal deneyiminin konusu olan fley, yani fenomen olduunu ne srer. Kantn sz konusu idealizmi, onun felsefede gereklefltirmifl olduu byk bir devrimin sonucu olmak durumundadr. Kanta gelinceye kadar filozoflar, bilgide insan zihni ya da aklnn bilinen nesneye uyduunu, onu yansttn kabul etmifllerdi. Bunun bilgide
zmsz birtakm problemlere yol atn savunan Kant, hipotezi deifltirerek insan zihninin bilginin nesnesine deil de nesnenin insan zihnine uyduunu ileri srer. Baflka bir deyiflle onun akla ya da insan zihnine ykledii rol, pasif bir alclktan veya yanstclk deildir. Gerekten de Kant, akla kurucu bir rol ykler, yani
bilginin nesnesi olarak fenomenin, zihinden bamsz bir nesne olmayp insan zihni tarafndan infla edildiini ve yaplandrldn syler. Buna gre Kant znenin
bilgisinin byk bir blmnn deneyime dayandn, bilginin ham maddesinin
veya ieriinin deneyimden geldiini syler. Bilgiye yaplan formel katky ise akl
salar. Akln bu formel katks, onun kendisinde var olan, doufltan getirdii a
priori kavram ve kategoriler yardmyla olur. Bu ise elbette insann kavram ve kategorileriyle kendisinin infla ettii veya yap kazandrd fleyleri bilebildii anlamna gelir. nsann bir anlamda infla ettii, kendisine yap kazandrd bu varla fenomen ad verilir. znenin bilgisi, onun tarafndan yaplandrlan fenomenlerle snrldr. Kanta gre, insan zihinsel yapsna uygun dflmeyen fleyleri, alglayamad ve bu yzden kendisinden bamsz olan, kendinde fleyler olarak numenleri
bilemez. Kantn bu grflne transendental idealizm ad verilir.
49
zet
N
A M A
N
A M A
Bilgiyi farkl flekillerde tanmlamak.

Bilginin sz konusu olabilmesi iin, fleye ihtiya vardr. Bunlardan birincisi bilen zne ya da
zihindir. kincisi, bilinen fleydir. Bilinen bu fley
herhangi bir nesne olabilecei gibi bir nerme
de olabilir. nc olarak da znenin nesneye
bilinli yneliminin sonucunda ortaya kan rne ihtiya vardr. Dolaysyla, bilgi bu eden
srasyla her birinden hareketle, farkl flekilde
tanmlanabilir. Bilgiyi, bilen zne zerinden tanmladmz zaman, karflmza kan bilgi tanm, bilgiyi entelektel geliflme srecini gereklefltiren fley olarak tanmlar. Buna gre bilgi, insan zihinsel olarak gelifltiren fleydir. Bilgi, ikinci
olarak nesnesi veya objesi zerinden tanmlanabilir. Nitekim bu noktada pek ok filozof, bilginin grnfllerin gerisindeki gerekliin veya tmellerin, trlerin ya da yasalarn bilgisi olduunu sylemifltir. Bilgiyi rn zerinden tanmlayan ve daha sklkla kabul gren bilgi tanm,
eli ya da koflullu bilgi anlayfldr. Bu tanma
gre, benim bir fleyi, sz gelimi bir nermeyi bilebilmem iin, o nermeye inanyor olmam, nermenin doru olmas ve nihayet inancmn hakllandrlmas gerekir.
Doruluu belirleyen temel ltleri sralamak.
Doruluk, epistemolojik bir deer olup bir yarg
ya da nermenin zellii olarak ortaya kar.
nermelerin doruluunu belirleyen, birden fazla lt vardr. Bu ltlerin en baflnda mtekabiliyet gelir. Bu lte gre, doru bir nerme ya
da bilgi, dfl dnyadaki olgulara karfllk gelen veya uygun dflen bir nerme ya da bilgi olmak durumundadr. Doruluun dier ltleri ise apaklk, badaflm ya da tutarllk, mutabakat
ve yarardr. Bunlardan apaklk doru nermenin ayn anda hem ak hem de seik olmasn ifade eder. Badaflm nermenin ifade ettii
bilginin dier bilgilerle tutarl olmasn, mutabakat nermenin ifade ettii fley zerinde evrensel
bir uzlaflmn bulunmasn, yarar ise nermenin
ortaya koyduu bilginin ifle yaramasn anlatr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Bilginin imkn balamnda alternatif yaklaflmlar aklamak.

Bilginin imkn sz konusu olduunda iki alternatifle karfllafllr. Bunlardan birincisi, bilginin
kesinlikle mmkn olduunu, insann salam ve
kesin bilgiye ulaflabileceini ne sren dogmatizmdir. Dieri ise insann kesin ve mutlak bilgiye ulaflamayacan ileri sren kuflkuculuktur.
Kuflkuculuun farkl trleri vardr. nsann hibir
alanda kesin bilgiye ulaflamayacan ileri sren
kuflkuculuk, genel kuflkuculuk olarak bilinir. Buna mukabil insann baz alanlarda bilgiye ulaflrken baz alanlarda bilgiye eriflmenin imknsz olduunu dile getiren kuflkuculuk, ksmi kuflkuculuk olarak geer. Kuflkuyu, kesin bilgiye ulaflmak iin bir ara olarak kullanan yaklaflm ise
yntemsel kuflkuculuktur.
Bilginin kaynanda hangi zihinsel glerin
olabileceini aklamak.
Bilginin kayna olmaya aday zihinsel g ya
da yetiden sz etmek mmkndr. Bunlardan
birincisi akldr. Bilgiye akl yoluyla eriflildiini,
bilginin kaynanda akln bulunduunu syleyen grfl aklclktr. Oysa deneyimcilik, akln
bir bilgi kayna olabilme iddiasn reddederek,
bilgiye sadece duyu yoluyla eriflilebileceini, insann ancak deneyimledii fleyleri bilebileceini
dile getirir. Buna mukabil sezgicilik, insann grnfllerin gerisindeki gereklie sadece sezgi
yoluyla eriflebileceini iddia eder.
Bilgiye snr getirilip getirilemeyeceine karar
vermek.
Epistemolojide, bilginin snrlar problemi sz konusu olduunda iki ayr tutumdan sz edilebilir.
Bunlardan birincisi, insan bilgisine snr ekilemeyeceini, insann her fleyi gerekte olduu
flekliyle bilebileceini syleyen epistemolojik
realizmdir. Bunun karflt tutum, insan bilgisinin
snrl olduunu, insann her fleyi bilemeyeceini
syleyen epistemolojik idealizmdir. Epistemolojik idealizmin bir versiyonu, insann nesnenin
kendisini deil de onun zihnindeki yansmasn,
yani kendi zihin ieriklerini bilebileceini syleyen ikin epistemolojik idealizmdir. Buna mukabil ikincisi, insann sadece kendisinin yaplandrd fenomenleri bilebileceini ileri sren transendental idealizmdir.
50
Felsefe
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki hangisi epistemoloji tarafndan ele alnan
konulardan biri deildir?
a. Bilginin oluflumu
b. Bilginin doruluu
c. Bilginin kayna
d. Bilginin snrlar
e. Bilginin imkn
2. Afladakilerden hangisi, eli bilgi anlayflnda
bilginin temel elerinden biri deildir?
a. nan
b. Gerekelendirme
c. Hakllandrma
d. Doruluk
e. Yarar
3. Bir znenin bir nermeye besledii inancn nermenin sahip olduu doruluk veya olaslk deeri zerinden gerekelendirildiini ileri sren hakllandrma teorisi afladakilerden hangisidir?
a. selcilik
b. Temelcilik
c. Badaflmclk
d. Dflsalclk
e. Aklclk
4. Doruluk afladakilerden hangisinin zelliidir?
a. Varln
b. Gerekliin
c. nermenin
d. Kavramn
e. zlenimin
5. Afladakilerden hangisi yarar salayan bilgiyi doru bilgi olarak grr?
a. Mutabakat doruluk grfl
b. dealist doruluk grfl
c. Pragmatist doruluk anlayfl
d. Tutarllk doruluk anlayfl
e. Realist doruluk anlayfl
6. Gereklik afladakilerden hangisinin zelliidir?

a. Varln
b. Kavramn
c. nermenin
d. Yargnn
e. zlenimin
7. Deneyime dayanan bilgi afladakilerden hangisidir?
a. A priori bilgi
b. Zorunlu bilgi
c. Analitik bilgi
d. Betimleme yoluyla bilgi
e. A posteriori bilgi
8. Afladakilerden hangisi ampirizmi/deneyimcilii
yanstan bir yargdr?
a. nsana hakikati sezgi verir.
b. Akl, her fleyin bilgisine sahip olabilir.
c. Varln zne sezgi eriflir.
d. Kavramlarmz doufltandr.
e. nsan zihni douflta bofl bir levhadr. Her fleyi
deneyden renir.
9. Kesin bilginin mmkn olduuna inanan, bu bilgiye ulaflmada flpheyi bir ara olarak kullanan kuflkuculuk tr afladakilerden hangisidir?
a. Felsefi kuflkuculuk
b. Epistemolojik kuflkuculuk
c. Deney-dfl bilgiye iliflkin kuflkuculuk
d. Metodolojik kuflkuculuk
e. Dini Kuflkuculuk
10. Afladakilerden hangisi Kantn epistemolojide gereklefltirdii meflhur Kopernik Devrimini ifade eder?
a. nsan bilgisi snrszdr.
b. Bilgide insan zihni bildii nesneyi olduu gibi
yanstr.
c. Bilgi srecinde insan zihni alcdr.
d. nsann bilebilmesi iin, bilginin nesnesinin insan zihninin yapsna uymas gerekir.
e. nsan, her fleyi olduu flekliyle bilebilir.
51
Okuma Paras
Bilgeliin ilk derecesinde dflnmeksizin elde edilebilecek lde kendiliinden ak kavramlar, ikincisinde
duyularn tecrbesinin bildirdii btn fleyler, ncsnde baflka insanlarla konuflmann bize rettii fleyler bulunur. Drdnc olarak buna btn kitaplar deilse de zellikle bize iyi bilgi vermeye yetili kimselerin
yazd eserleri okumak eklenebilir, zira okuma, yazarla konuflmann baflka bir trdr. Bugne kadar elde
edilen btn bilginin ancak bu drt ara ile renildiini sanyorum: nk burada ilahi vahyi hesaba katmyorum, zira o bizi basamak basamak deil, hemen
bir hamlede, birden, yanlmaz bir imana ykseltiyor.
Fakat ne de olsa bilgelie eriflmek isteiyle her devirde
bu drt dereceden lsz derecede stn ve salam
beflinci bir derece bulmak iin uraflan byk adamlar
olmufltur: Bu da bilmeye yetili olduumuz btn fleylerin sebeplerini kendilerinden karabileceimiz ilk nedenleri ve gerek ilkeleri aramaktr. flte asl bu ifl iin
alflanlara filozof ad verilmifltir. Bununla beraber, filozoflar arasnda tek bir tanesini tanmyorum ki bu emelinde baflarya eriflmifl olsun. Birinci ve bafllcalar, btn
eserleri elimizde bulunan Platonla Aristotelestir ve aralarnda ancak flu fark vardr: Hocas Sokratesin at rda giden Platon, kesin ve doru hibir fley bulunmadn btn safl ile itiraf etmifltir, baz ilkeler tasarlayarak onlarla dier fleyleri aklamaya alflmfl ve bylece kendisince doruya yakn, muhtemel grnen fleyleri yazmakla yetinmifltir. Halbuki Aristoteles daha az samimi davranmfltr; yirmi yl mezi olduu Platonun ilkelerinden baflka ilkeleri olmad halde, onlar aklama tarzn bsbtn deifltirmifl ve her ne kadar bu deiflik ilkeleri doru ve emin telakki ettiine dair hibir
emare bulunmasa bile, yine de onlarn doru ve kesin
ilkeler olduunu iddia etmifltir. Bu iki adam byk bir
zek sahibi olduklar gibi, yukarda sylediimiz drt
ara ile elde edilen bilgelie de bolca sahiptiler, bu da
onlara byk bir otorite veriyordu. Bylece Platon ile
Aristotelesten sonra gelenler, onlarn bildiinden daha
iyi bir fley aramadlar, sadece statlarn fikirlerini takip
etmekte srar ettiler ve aralarnda beliren bafllca tartflma
da flu oldu: Her fleyden flphe etmeli mi, yoksa baz
flphe edilemez kesin fleyler var mdr? Bu ise onlar her
iki ynden de acayip yanlfllara srklemifltir; zira flphe taraftar olanlar o kadar ileri gittiler ki flpheyi gnlk hayatn ifllerine de karfltrarak kendilerini sevk ve
idarede tedbirli olmay dahi ihmal ediyorlard; kesinlikte srar edenler de kesinliin duyulardan geldiini kabul
ettikleri iin, duyu verilerine tamamyla inanyorlard, o

kadar ki Epikros astronomlarn gnderdii btn kantlara ramen, gneflin grndnden daha byk olmadn sylemeye cret ediyordu.
Birok tartflmada grlebilen eksiklerden biri de fludur
ki, hakikat iddia olunan iki kanaatin ortalamas olduuna gre, her biri tekini rtmeye ne kadar fazla yeltenirse hakikatten o kadar uzaklaflmfl olunur. Fakat
flpheden yana fazlaca meyledenlerin hatas ardnca
uzun zaman gidilmedii gibi, dierlerinin hatas da duyularn bizi birok noktada aldatt anlafllarak dzeltildi. Bununla beraber, kesinliin duyuda deil de yalnz
apak alglar edindiimiz zaman anlama yetimizde
(mdrike) olduunu gstermek suretiyle bu yanlfln
bsbtn nlendiini de sanmyorum. Sonra ilk drt
bilgelik derecesiyle elde edilen bilgiden baflka bir bilgimiz olmad srece, hayatmzn idaresiyle ilgili fleylerde doru gibi grnen fleylerden flphe etmemeliyiz fakat bunlar, bir kantn apakl ile mecbur olunduu
zaman bile fikrimizi deifltirmeyecek derecede de doru ve kesin telakki etmemeliyiz.
Kaynak: R. Descartes, Felsefenin lkeleri (ev. M. Karasan), stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1997, ss.
8-10.
52
Felsefe
1. a
Sra Sizde 1
Makineler bilgiyi iflleyebilirler. Bilgisayarn bilgi sahibi
olabilmesi iin, bu bilginin makine iin olmas gerekir;
yani makinenin iflledii bilgiyi anlamas, bunun iin bir
fleylere ynelmesi gerekmektedir. Bu ise her fleyden nce, makinedeki bilgiyi (rnein veri taban ve programlar) iflleyen devrelerin makinenin btn dier devreleriyle ve zellikle de girdi kt devreleriyle ok sk bir
flekilde btnlefltirilmesini (dier devrelere entegre edilmesi) gerektirir. Makinenin anlamas iin gerekli olan
bu flart, aslnda makinenin ifllevsel olarak nasl bir araya
getirildii ile yakndan ilgilidir.
kinci gereklilik, bilgiyi salayan girdinin bilginin onu
oluflturan dnyaya ait ifllerle yakndan ilgili olmas durumudur. Buna ierik koflulu da diyebiliriz. Bu, makinenin
devrelerinin gerekten anlaml olmas iin neye gerek
duyulduunu belirtmektedir. nsanlarda girdi devreleri
alglamalarmzdr ve grsel alglamann anlam, baklan nesnenin fiziki yaps ile retina hcrelerindeki ilham
verici yansmalar arasndaki kurala uygun iliflki tarafndan belirlenir. Aksine, mevcut bilgisayarlarda, girdiler
greli bir sembol sistemindeki dizilerdir ve biz kullanclarn onlara ykledii anlam kadar anlam taflrlar.
2. e
3. d
4. c
5. c
6. a
7. e
8. e
9. d
10. d
Yantnz doru deilse nitenin Girifl blmn yeniden okuyun. Bilginin zihindeki oluflumunun, epistemolojiden ziyade, psikoloji tarafndan
ele alnan bir konu olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doas blmnn, eli ya da Koflullu Bilgi Anlayfl adl alt blmn yeniden okuyun.
Yararn bilginin kurucu elerinden biri olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doas blmnn eli ya da Koflullu Bilgi Anlayfl adl alt blmn yeniden okuyun. Doru
yantn dflsalclk olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doruluu blmn yeniden okuyun. Doruluun varln, gerekliin, kavram veya izlenimin bir zellii deil de nermenin bir zellii
olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doruluu blmn yeniden okuyun. Yarar salayan bilginin pragmatist doruluk anlayfl tarafndan doru bilgi olarak grldn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doruluu blmn yeniden okuyun. Gerekliin, baflka hibir fleyin deil de varln bir
zellii olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Trleri blmn yeniden okuyun. Deneyime dayanan, tecrbe yoluyla kazanlan bilginin a
posteriori bilgi olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Kayna blmn yeniden okuyun. nsan bilgisinin douflta bofl bir levha olduunu syleyen
grfl ya da yaklaflmn deneyimcilik olduunu
greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin mkn blmn yeniden okuyun. fipheyi bir
ara kullanan kuflkuculuun metodolojik kuflkuculuk olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Snrlar blmn yeniden okuyun. Kantn gereklefltirdii devrime gre, insann bilebilmesi
iin, bilginin nesnesinin insan zihninin yapsna
uymas gerektiini greceksiniz.
Sra Sizde 2
Mutabakat, hi kuflku yok ki nemli bir doruluk ltdr. Bununla birlikte, bir dflnce ya da olguya inan,
bu isterse milyarlarca kifli tarafndan beslenen bir inan
olsun, o dflnce ya da olguyu ifade eden nermeyi
doru bir nerme yapmaya yetmez. Yetseydi eer, insanolu bugn dnyann bir tepsi gibi dz olduuna
inanmaya ve Dnya dzdr nermesi de doru olmaya devam ederdi. Ampirik olgularn zorunluluu veya
zorunlu dorularn balaycl karflsnda, mutabakatn diyecek hibir fleyi kalmaz. Ayn fley hi kuflku yok
ki badaflmc doruluk anlayflnn temelinde bulunan
tutarllk lt iin de geerlidir. Byk annelerimizden dinlediimiz masallarn isel tutarll, ortalama insan iin matematiksel ya da geometrik sistemlerin tutarllndan pek de afla saylmaz. Ama bu tutarlln sz
konusu masallar doru klabilmesi mmkn olmaz.
Buradan kartlabilecek en iyi sonu, tek bir dorunun
bulunmad, tam tersine bir dorular okluundan sz
edilebilecei ve bu farkl dorularn farkl doruluk ltlerini zorunlu hale getirdii sonucudur.
53
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Kavramlarn bilgisinin nasl kazanld konusu dflnce tarihinin en nemli ve tartflmal konularndan birini
meydana getirir. nsanlarn nemli bir ksm ve bu arada deneyimciler, bu bilginin sonradan deneyim ve tek
teklerdeki ortak enin soyutlanmas yoluyla kazanldn ileri srerler. Oysa aklclar, nce gelenin genel
kavram olduunu, kavramlarn insan zihninde rtk
olarak bulunduunu ileri srerler. Yani bu ikinci durumda, tek tekleri tanyabilmek ve bilebilmek iin nce
genel kavramn bilgisine sahip olmak gerekir. rnein
eflitlik kavramna sahip olmayan birisi, birbirine eflit iki
fleye eflit diyemez.
Ajdukiewicz, K., Felsefeye Girifl (ev. A. Cevizci), Say

Yaynlar, stanbul, 3. bask, 2007.
Audi, R., A Contemporary Introduction to the Theory of
Knowledge, Routledge, New York, 2002.
Berkeley, B., nsan Bilgisinin lkeleri zerine (ev. H.
Turan), Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996.
Burnyeat, M. (ed.), The Sceptical Tradition, Oxford,
University of California Press, 1983.
Cevizci, A., Bilgi Felsefesi, stanbul, Say Yaynlar, 2010.
Cornford, F.M., Platonun Bilgi Kuram: Metne Efllik
Eden Bir Yorumla Birlikte Theaetetos ve Sofistin evirisi (ev. A. Cevizci), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1989.
Dancy, J., Introduction to Contemporary Epistemology,
Oxford, Oxford University Press, 1985.
Denkel, A., Bilginin Temelleri, stanbul, Metis Yaynlar, 1984.
Descartes, R. Felsefenin lkeleri (ev. M. Karasan), stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1997.
Hamlyn, D.W., The Theory of Knowledge, London, Routledge and Kegan Paul, 1971.
Hume, D., nsan Doas zerine Bir nceleme(ev. A.
Yardml), stanbul, dea Yaynlar, 1997.
Kant, I., Ar Usun Elefltirisi(ev. A. Yardml), stanbul,
dea Yaynlar, 1993.
Mehdiyev, N. (haz.), adafl Epistemolojiye Girifl, stanbul, nsan Yaynlar, 2011.
Platon, Devlet (ev. S. Eybolu - M. Ali Cimcoz), Remzi Kitabevi, 4. Basm, stanbul 1980.
Platon, Menon(ev. A. Cevizci), Bursa, Sentez Yaynlar, 2007.
Russell, B., Felsefe Meseleleri (ev. H. rs), stanbul,
1961.
Tepe, H., Platondan Habermasa Felsefede Hakikat ya
da Doruluk, Ankara, Ark Yaynlar, 1995.
3
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N

Metafiziin olacan aklayabilecek,
Metafiziin konusunu ve alanlarn aklayabilecek,
Tz metafiziinin farkl trlerini aklayabilecek,
Sre felsefesini tanmlayabilecek,
Varolufl felsefesinin varlk probleminin yeni bir grnm olduunu ayrt
edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tz
Varolufl
Nedensellik
Dalizm
Panteizm
z
Ontoloji
lk Felsefe
Monizm
Sre
indekiler
Felsefe
Metafizik
GRfi
METAFZN MKNI
METAFZN KONUSU VE
ALANLARI
ONTOLOJ OLARAK METAFZK
TEOLOJK/KOZMOLOJK
METAFZK
LK LKELERN BLM OLARAK
METAFZK
Metafizik
GRfi
Felsefenin nemli disiplin ya da alt dallarndan bir baflkas, flimdilik olduka genel
bir biimde varla iliflkin genel ve rasyonel soruflturma olarak tanmlayabileceimiz metafiziktir. Bunu dorulayan en nemli olgu, felsefenin en azndan Batdaki servenine doa felsefesi, yani metafizik olarak bafllamfl olmasdr. Gerekten de Thales, Pythagoras, Parmenides, Herakleitos ve Demokritos gibi ilk filozoflar, felsefeleriyle bir grnfl-gereklik ayrm yaparak neyin gerekten var olduunu arafltrmfllard. Onlarn zerinden ok gemeden de, Platon milattan nce
drdnc yzylda, yine ayn ayrm temeli zerinde tarihin tand ilk ve en byk metafizik sistemi infla etmiflti.
Metafiziin felsefenin en temel disiplini veya dal olduu iddiasn dorulayan
baflka bir olgu da, metafizik terimini bile kendisine borlu olduumuz Aristotelesin
onu ilk felsefe olarak nitelemifl olmasdr. Gerekten de varla iliflkin arafltrmalaryla metafiziin sonraki geliflimini byk lde belirledii gibi, metafizie ynelik
tepkilerin de bir anlamda kaynanda bulunan Aristoteles, ayn zamanda bu alann
ilk ve en temel eserini kaleme almflt. O, filozofun her fleyden nce doal dnyadaki varlklarn zn, hareket halindeki tz ya da maddenin zelliklerini arafltrmak gibi bir grevi olduu kanaatindeydi. Aristotelese gre, filozof ikinci olarak da
var olan her fley iin geerli olan hakikatleri, btn varlklarn tabi olduu genel ilkeleri, varln varlk olmak bakmndan karakteristiklerini gzler nne sermek
ve fleylerin en gerei olan varln doasn incelemek durumundayd. Bu arafltrmalardan birincisi, aktr ki duyu yoluyla gzlemlenen somut varlklarn daha az
genel bir bilimi olarak fizik biliminin kapsam iinde kalr. Aristoteles fizie, zamannda bilim ile felsefe arasnda bir ayrm bulunmad iin, ikinci felsefe adn vermiflti. kinci arafltrma tr ise, duyulara alabildiine uzak, bu yzden ancak akl yoluyla kavranabilir soyut konularn ve genel olarak varln bilimi anlamnda (Yunanca to on var olan, logos da bilim anlamna geldiine gre) ontolojiye tekabl
etmekteydi. Aristoteles, bu ikinci bilime de ilk felsefe adn vermiflti. Baflka bilim
ve sanatlarla ilgili olarak da yazmfl olduu gibi, sz konusu iki disiplin zerine de
iki ayr kitap kaleme alan Aristotelesin yazma eserleri, onun lmnden sonra kaybolmufltu. Bu eserler sonradan rencilerinden biri olan Rodoslu Andronikos tarafndan gn flna kartlp tasnif edildi. O, ilk felsefeyle ilgili eserine bir ad bulmaya alflrken ona stadn ikinci felsefeye ayrlmfl kitab olarak Fizikten sonra
gelen eser anlamna gelecek flekilde Metafizik (meta ta phusika) adn verdi. Bileflik szckteki meta n eki, Yunancada sonra ya da tesi anlamna geliyordu.
Metafiziin en temel
ayrmlarndan biri grnflgereklik ayrmdr. Sz
konusu ayrm metafiziin
kendisinin de akla dayal bir
soruflturma olduunu gzler
nne serer. Ayrma gre,
insann duyular onu varln
grnflne gtrrken akl
gereklie nfuz etmesini
salar.
Metafiziin temel disiplin

olmasn gzler nne seren
bir baflka husus da, ona
Aristoteles tarafndan, dier
btn felsefelerden nce
gelen felsefe dal anlamnda
ilk felsefe adnn verilmifl
olmasdr.
56
Felsefe
Resim 3.1
Comte
Comte, pozitivizmi kuran

dflnrd. nsan zihninin
ve uygarlk tarihinin
evreden geerek ilerlediini
ne srmflt. Bunlardan
birincisi din, ikincisi
metafizik, ncs de
pozitif evre olmak
durumundayd. Din evrede,
insanlar doal olaylar
doast glerle aklarlar.
kinci evrede ise insanlar
doal olaylar, zlerle ve
gzlemlenemeyen glerle
aklama yoluna giderler.
Dinin kalnts olan
metafizik, onda ilerlemenin
nndeki bir engel olarak
grlr.
METAFZN MKNI
Aristoteles, sz konusu eserinde varla iliflkin
genel bir arafltrma yrtr, varl varlk olmak bakmndan ele alp onun ilk ilkelerini ortaya koyarken bir yandan da soyut nesneler ile
Tanrnn varoluflunu gndeme getirir. Orta
a boyunca da onun at yoldan ilerlenmifl
ve metafizikle varl Tanr zerinden ele alan
bir arafltrma anlafllmfl olduu iin, ona modern felsefede bilimi temele alan filozoflar tarafndan zaman zaman karfl klmfltr. Sz konusu karfl kfl ya da metafizik elefltirilerinde,
metafizik szcn, ilk felsefeyle ilgili olan
esere veya Fizik adl eserden sonra gelen kitaba iflaret edecek bir anlamdan ziyade, fizik veya doal varlk alannn tesinde kalan bir doast alanla ilgili, byk
lde din kalnts olan speklatif ya da karanlk bir felsefe anlamnda deerlendirme olgusu bulunur. Sz konusu elefltiri izgisinin baflnda ise btn teoloji ve
metafizik kitaplarnn pe atlp yaklmasn talep etmifl olan Hume bulunur.
Onun elefltirisi, sonradan Auguste Comteun (1798-1857) pozitivizmine ve analitik
felsefeye ilham vermifl olduu iin byk nem taflr.
Hume, metafiziin kapsam iinde kalan konularn ne deneysel bilim ne de saf
akln kavramlar kullanlarak bilenemeyeceini sylyordu. Meflhur nedensellik
elefltirisi zerinden doal alandan doast alana nedensel akl yrtmeyle geilemeyeceini gsteren Humea gre, metafizikiler, sz gelimi Aristoteles, Aquinal Thomas (1224-1274) ve Locke tam tamna fiilen imknsz olan byle bir iflle meflgul olmufllard. Bu yzden, metafizik, onun bakfl asndan bir imknszlk zerine bina edilmifl, insanlar yoldan karmaya ynelik, modasnn getiini syleyebileceimiz bir projeye iflaret eder.
Ayn flekilde pozitivizmin kurucusu Comte asndan da metafizik, din ya da teolojinin bir uzants veya kalntsndan baflka bir fley deildir. Onun elefltirisi belli
bir ideolojiyi, katflksz bir bilim ideolojisini yanstan bir elefltiri olmak durumundadr. Gerekten de Comte metafizii entelektel ilerlemenin tarihindeki bir evre
olarak deerlendirmiflti. O, bilginin standart rnei olarak ampirik bilimi grmfl,
bilimin gzlemlenebilir olgular arasndaki yasal iliflkileri arafltrd iin gvenilir
bir yol gsterici olduunu kabul etmiflti. Bu yzden, metafiziin imknsz olduunu syledi. Bunun nedeni, onun gznde bilginin deneyime dayanmas, var olmayan bir alana iliflkin salt akla dayal bir bilginin yanlsamadan baflka bir fley olmamasdr. nsan zihninin sadece olgun olmayan bir evresinde ortaya kan metafizik
dflnfl, Comtea gre, ilerlemenin nnde bir engel teflkil eder; o, iflte bu yzden yok olmaya veya edilmeye mahkmdur.
Bilim ya da epistemoloji temelli metafizik elefltirisinin bir dier nemli ura
da on sekizinci yzylda Kant olmufltur. Humeun ardl olan Kantn elefltirisi, bununla birlikte Hume ve Comteun elefltirisinden farkllk gsterir. Kant, onlardan
farkl olarak akln ya da rasyonel faaliyetin bilimde asla tketilemeyeceini kabul
etmiflti. O da bilime inan besleyen biriydi, bu yzden Newton fiziini felsefi olarak temellendirdi. Kant, bizim bilimsel bilgiye eriflme srecinde dfl dnyadan birtakm duyumlar aldmz, bilginin deneyim zerine ykselebileceini kabul etti.
Ona gre, insan sadece alglad fleyleri, onun ifadesiyle fenomenleri bilebilir. Bi-
57
3. nite - Metafizik
lim alanndaki veya fizik dnya ile ilgili bu bilgi, stelik doru ve kesin bir bilgi olmak durumundadr. kinci olarak da bu bilgi duyumlar veya deneyim ile akln kolektif alflmasnn eseri olarak ortaya kar.
Ama metafizik alana, yani numenler alanna geildiinde, akl ile deneyimin
iflbirliinin rn olan bilgi imknsz hale gelir. Kant iflte bu temel zerinde, metafizii genel metafizik ve zel metafizik olarak ikiye ayrmfl, genel metafizii ontolojiyle zdefllefltirirken zel metafizii rasyonel teoloji, rasyonel psikoloji ve rasyonel kozmoloji olarak blmde toplamflt. Baflka bir deyiflle, metafizik alanla, yani duyularn tesinde kalan numenler alanyla ilgili sorular, bafllk altnda
toplanabilir:
1. Tanr ile ilgili sorular,
2. ruh ile ilgili sorular ve nihayet,
3. evrenin bafl sonu veya maddenin yaps ile ilgili sorular.
Bu sorularn ilgili olduu konu veya varlk alanndan her de duyularn
tesinde kalr. Duyularn tesinde kaldklar iin, bu konularla ilgili olarak bizim
elimizde duyusal malzeme olamaz. Bu ise metafizik alanla ilgili bilgi iin gerekli
duyusal malzemeden yoksun bulunduumuz anlamna gelir.
Oysa bilgi, akl ile duyularn ortak alflmasnn rn olmak durumundadr.
Duyular alflmaynca veya gzlem olmaynca, akl metafizik alana getiinde bir
baflna kalr. Akl bu alanda, Kantn deyimiyle antinomilere, yani eliflkilere dfler. Sz gelimi idealist birinin akl Tanrnn var olduu, ruhun lmsz olduu,
evrenin bir bafllangcnn bulunduu iddialaryla ne kabilir. Buna karfln materyalist birinin akl kendisini Tanrnn olmad, ruhun lml olduu ve evrenin bir bafllangcnn olmad iddialaryla ifade edebilir. Hangisi hakldr, hangisinin iddialar dorudur? Kant, bu konularda salam bir karar verilemeyeceini
sylemifltir. Karar vermek iin elimizde salam delillerin, geerli bilgimizin olmas
gerekir. Ama burada bilgi yok. Metafizik alanla, yani duyularn tesinde kalan
alanla ilgili bilgimiz olamaz. yleyse insan bilgisi, fenomenlerin bilgisiyle snrldr;
o, numenleri bilemez. Kant, nce burada susmak gerektiini ifade etmifltir. Fakat
szne, yle sanlr ki, kendisi de sadk kalamamfltr. Nitekim meflhur szlerinden
bir baflkasnda nanca yer amak iin bilgiyi snrlandrdm demifltir.
Varlk Sorusu
Gerek Kantn tutumu, gerekse bir btn olarak varlk konusunun insan iin tafld byk nem, insan Hume ve Comte benzeri filozoflarda grdmz metafizik karfltlnn
ok yaygn bir yaklaflm temsil etmediini dflnmeye yneltir. Gerekten de varlk szc, hayatmz boyunca en sk kullandmz szcktr. Bir an iin var olmak veya
varlk zerinde durmaya baflladmz varsayalm. Bunu yaptmzda, yani varlk veya varlmz zerinde durup dflnmeye
baflladmzda, varlk szcnn ne kadar
gizemli olduunun az ok farkna varmaya
bafllarz. Buna gre, Ben varm, Dnya var
ve Dnyadaki her fley var. Bu tmcelerden
her biri son derece temel, fakat bir o kadar da
Antinomi, biri tez, dieri

antitez olacak flekilde,
birbiriyle tutarszlk iliflkisi
iinde bulunan iki
nermeden meydana gelen
nerme iftidir.
Resim 3.2
Heidegger
58
Felsefe
kolayca unutulan bir tmce olarak karflmza kar. Bu olguya Bat felsefesinde ilk
dikkat eken kifli meflhur Alman dflnr Martin Heidegger olmufltur. nk o,
biz insanlarn var olanlarn varlklarna flaflrp hayret etmediimizi, varlk olgusunu gz ard ettiimizi sylemekteydi. Aslnda Heidegger pek de haksz deildi
nk byk bir ounluumuz, dflnmekten ziyade yaflamakla ilgiliyiz. Gndelik hayatmzn akfl iinde, istek ve karlarmzn basks altnda, varlk bilmecesi ounlukla aklmzn ucundan bile gemez.
Neden hibir fley yok deil de bir fleyler var? sorusuyla varln anlamnn ne
olduu sorusuna bir yant bulmaya alflmak, insan hayatnn en temel ve kalc
problemlerinden birini meydana getirir. Varln anlafllmas, var olmann ne anlama geldiinin belirlenmesi, Varln anlamnn ortaya konmas, hi de kolay bir fley
deildir. Bu durumun felsefi anlamda farkna varan filozoflardan biri Heidegger ise
dieri de Sartre olmufltur. O, Bulant adl eserinde varln anlafllmazln flu szlerle ifade eder: fiu bahe, flu flehir ve benim kendim, her fley veridir. Bunun farkna vardnda insana bulant gelir ve her fley havada umaya bafllar. Bununla
birlikte, varlk zerinde dflnmenin, varln gizemini hissetmenin, baflka her fley
bir yana varoluflumuzu anlamlandrmak ve temellendirmek asndan byk bir
nem tafld aktr.
SIRA SZDE
Varlk sorusu,
insan
iin niye nemlidir? Kantn syledii zere, yantlanmas imknsz
SIRA
SZDE
olan metafizik sorular sormadan yapamamak neden dolay insann znde bulunur?
D fi N E L M KONUSU VE ALANLARI
METAFZN
D fi N E L M
Metafiziin konu alanlar
tanedir: Ontoloji, teolojiS O R veU arkeoloji. Sz
kozmoloji
konusu drt bileflik
szcn de kkeninde
Yunanca
bulunur.
D K Kszckler
AT
Hepsinde ortak olan logos
bilim, rasyonel aklama
anlamna
gelir. Ontolojideki
SIRA SZDE
to on var olan, teolojideki
theos Tanr, kozmolojideki
kosmos evren ve
arkeolojideki arkhe bilgi
AMALARIMIZ
bakmndan ilk olan
demektir.
Metafiziin konusu, bir btn olarak varlk olup o varl varlk olmak bakmndan ele alanS felsefe
O R U daln ifade eder. Buna gre, dier bilimlerin varl belli alardan inceledikleri yerde, metafizik varl olabilecek en genel zellikleriyle ele
alr ve ncelikle var olmann, bir varlk olmann ne anlama geldiini soruflturur.
DKKAT
Metafizik, Aristoteles tarafndan ana dala ayrlmfltr. Bunlardan birincisi,
esas itibaryla var olana iliflkin rasyonel ve kavramsal bir arafltrma olarak tanmSZDE
lanmfl olanSIRA
ontolojidir.
O, sadece varln ne olduu sorusuna deil, zde ne
trden ayr fleylerin var olduu sorusuna da yant getirmeye alflr. Burada metafiziksel arafltrma ou zaman var olmak iin kendisinden baflka hibir fleye ihtiAMALARIMIZ
ya duymayan varlk olarak tanmlanan tz kavram zerinden yrtlr. Metafiziin Platondan treyen ikinci ve onu nihai gerekliin veya gerekten var olann bilimi Kolarak
gsteren tanm, ayn kapsam iinde metafizii ya da onun asli
T A P
blmesini oluflturan ontolojiyi grnfllerin tesindeki kalc gerekliin bilimi olarak ortaya koyar. Ontoloji olarak metafizik, flu halde varlk ile varolufla ve deiflmenin doasna
iliflkin arafltrmalardan meydana gelir.
TELEVZYON
Metafiziin ikinci blm, yine Aristotelesin blme ya da snflamasna gre,
teolojik-kozmolojik arafltrmalardan oluflur. Burada metafizik, evrenin kaynana,
ilk nedenine, nihai bileflenlerine, evrende bir amalln olup olmadna dair
N T Emeflgul
R N E T olur. Onun nc blm, btn arafltrmalarn temelinde
arafltrmalarla
bulunan ilkelere iliflkin bir inceleme ve soruflturmadan meydana gelir. Nitekim
Aristotelesten sonra da metafizik pek ok filozof tarafndan ilk ilkelere ya da nihai ve rtlemez hakikatlere iliflkin arafltrma olarak tanmlanmfltr. Buna gre
bilimler de dhil olmak zere, btn disiplinlerin birtakm kabullerde bulunduklar, bir fleyleri tartflmadan kabul ettikleri yerde, hibir fleyi sorgulamadan brakmayan metafizik btn disiplinlere ilk ilkelerini temin eder. zdefllik, eliflmezlik ilkesi benzeri ilk ilkeler veya nedensellik ilkesi trnden temel ilkeler karflsnda t-
N N
K T A P
TELEVZYON
Tpk felsefe gibi,

metafiziin kendisi de ikinci
dzey bir soruflturmadan
meydana gelir. O, bilimlerin
varsayd,
N T E R N Eama
T aklama
getiremedii ilkeler zerinde
younlaflr.
3. nite - Metafizik
myle elefltirel bir tavra sahip olan metafiziin insana bir ilk ilkeler retisi salad, sz konusu retinin de her fleye iliflkin olarak tutarl bir aklama gelifltirme
imkn veren bir kavramlar bei temin ettii sylenebilir.
ONTOLOJ OLARAK METAFZK

Var olmann ne olduunu, neyin gerekten var olduunu arafltran metafizik trn ontoloji olarak tanmlamfltk. Ontolojide gereklefltirilen arafltrmalar varla,
varolufla ve deiflmeye iliflkin arafltrmalardan meydana geldii iin, ontoloji olarak
metafizik karflmza farkl flekilde, srasyla bir tz metafizii, bir sre felsefesi
ve bir varolufl felsefesi olarak kar. Bunlardan tz metafiziinde, gereklik veya
gerekten var olana iliflkin arafltrma tz kavram zerinden yrtlr. Tz metafizii, bununla birlikte statik bir varlk anlayfl zerine ykselir. Sz konusu tz metafiziinin deiflmeyi, varln deiflen yzn atlad gerekesiyle gelifltirilen varlk grflne, olufl ya da deiflme temelli bir varlk anlayfl zerine ykseldii iin
bu kez olufl ya da sre felsefesi ad verilir. Gerek tz metafizii gerekse sre felsefesi insann dflndaki nesnel varlk alanna, doal dnya ile ilgili nesnel hakikatlere yneldii iin, onlarn befleri gereklii atlayan, insan da neredeyse tafl, toprak benzeri bir varlk olarak ele alan felsefeler olduklar sylenebilir. flte bu duruma bir tepki olarak geliflen ve varl insani bir perspektiften ele alan metafizik anlayflna egzistans ya da varolufl felsefesi ad verilir.
Tz Metafizii
Kkleri aslnda antik Yunana kadar geri giden tz metafiziinin dflnce tarihinde iki ana dnemi bulunur. Bunlardan birincisi Rnesans felsefesine veya daha
dorusu on yedinci yzyln bilimsel devrimine kadar olan tarihsel dnemde hkm srmfl olan klasik tz metafiziidir. kincisi ise Yeni ada, modern bilimsel devrime temel teflkil eden yeni kozmolojiyle birlikte gndeme gelen modern
tz metafiziidir.
Tz metafiziinin sz konusu iki temel dneminin sadece ana kavramsal yap bakmndan veya terminolojik ynden bir benzerlii vardr. Bunun dflnda ikisi pek
ok bakmdan farkllk gsterir. Buna gre, gerek klasik gerekse modern tz metafizii, her fleyden nce metafiziksel adan realist bir perspektife sahiptir; yani, dfl gerekliin zihinden bamsz olduunu kabul eder. Baflka bir deyiflle, her iki dnemde de varlk, var olana indirgenir ve varl anlamann, yorumlamann veya snflamann anahtarnn tz kavram olduuna inanlr. Nitekim varlk var olmak iin kendisinden baflka hibir fleye ihtiya duymayan fley diye tanmlanan tz kavram iine
skfltrlr. Bu yzdendir ki sz konusu tz metafizii her iki dnemde de statik bir
varlk anlayfln ifade eder. Bu statik varlk anlayfl, doallkla bir fleyin her ne ise o
olduunu, kendisiyle bir ve ayn olduunu dile getiren zdefllik ilkesine dayanr.
Varlk felsefesi veya Bat metafizik geleneinin egemen anlayfln oluflturan sz
konusu tz metafizii, elbette her iki versiyonuyla da ayn zamanda bir grnflgereklik ayrm benimser. Veya baflka bir deyiflle, Heideggerin de belirttii zere, o, deiflme veya olufl dnyasnn sandan te bir anlam taflmad, dolaysyla
kesin bilginin grnfller dnyasnda deil de, bu dnyann tesinde aranmas gerektii anlayflyla, btn bir Bat metafizik geleneinin hkim anlayfln flekillendirmifltir. Metafizik, tm deiflmelerin ardnda deiflmeyen bir temel arayfln ifade
eder. Tz metafiziinde, iflte bu temele tz ad verilir. O, var olmak iin kendisinden baflka hibir fleye ihtiya duymayan varlktr.
59
60
Felsefe
Tz metafiziinin temel
kavramlar tz ve zdr. Tz
bireysel, bamsz,
kendinden-kaim varlktr. z
ise bir fleyi her ne ise o fley
yapan temel zelliktir.
Klasik tz metafiziiyle modern tz metafizii arasnda genel perspektif, strateji

ve metodoloji bakmndan bu noktaya kadar geerli olan ortaklk, bundan sonra tamamen ortadan kalkar. Zira klasik tz metafiziinde, bir ok tzllk sz konusudur
veya onda ok sayda tzn varoluflu kabul edilir. Ve bu tzler, lk ve Orta an en
yksekte olann en gerek olduu kabulne bal olarak Platonun yi deasndan,
Aristotelesin Hareket Etmeyen Hareket Ettiricisinden ve Hristiyanln Tanrsndan
aflaya doru inen hiyerarflik bir varlk anlayflna vcut verir. Modern tz metafizii, bir tzler okluunun varlna iflaret eden klasik tz metafiziinin tersine, ya salt
madde ya da yalnzca ruhun varln ngren tek tzl ya da varln hem madde
hem de zihinden olufltuunu varsayan iki tzl bir metafizie karfllk gelir.
Klasik Tz Metafizii ve Tmeller Problemi

Varl olduka genel bir perspektiften ele alan klasik grfl, onun bireysel varlk
ya da fleylerle sz konusu birey ya da fleylerin zelliklerinden olufltuuna iflaret
eder. Gerekten de varlk genel flemas iine giren fleylerin bir snflamas yapld zaman, soyut varlklarla somut varlklar, fiziki nesneler ile kavramsal nesneler
veya tmeller ile tikeller birbirlerinden ayrlmfltr. Buna gre dnya tafl, toprak, elma, armut benzeri fiziki nesneler ile aflk veya befl says benzeri soyut nesneleri ihtiva eder gibi grnmektedir. Bunlardan tafl veya elma benzeri nesnelere, ontolojide tikeller ad verilir. Sz konusu tikeller, befl duyu yoluyla alglanabilen somut
varlklardr; bu somut varlklar da kendi ilerinde iki ana varlk grubuna ayrlrlar:
Tzler ve tz-olmayanlar. Bunlardan tzlerin, bamsz bir varolufla sahip varlk ya
da kendilikler olduu kabul edilir. rnein maddi cisimler, tek tek insanlar ya da
bireysel varlklar tikel tzleri oluflturur. Tz olmayan somut varlklarn kapsam iine ise tek tek olaylar, mnferit nitelikler, mstakil yer ve tikel zamanlar girer.
Tikellerin sahip olduklar zellik ya da niteliklere tmeller ad verilir. Tmeller,
flu halde soyut varlklar olup kendi ilerinde e blnrler: zellikler, trler ve
iliflkiler. Platon benzeri filozoflar, bu noktada kalmayp aflk ya da says benzeri soyut nesneleri de tmeller arasna dhil etmifllerdir. Platon, varlk anlayflnda tikellerin veya flu diyerek gsterdiimiz somut bireysel varlklarn deil de kendisinin biim ya da z anlamna gelen eidos szcnden hareketle eide ya da
dealar adn verdii tmellerin gerekten var olduunu ne srmekteydi. Gerekten de Platon, zaman ve mekn iinde var olup befl duyu yoluyla alglanan bireysel tzler ya da tikellerin, srekli bir deiflme sreci iinde bulunduklarn, ancak
birer grnflten ibaret olduklarn savunmaktayd. Sadece tmellerin gerek olduunu, bireysel/duyusal varlklarn onlardan pay almak suretiyle var olabildiklerini
ne sren Platonun bu grflne ontolojik realizm adn vermekteyiz. Dahas, o
zellikler, trler ve iliflkiler dflnda say benzeri soyut nesnelerden meydana gelen
tmellerin, metaforik bir anlam iinde dahi olsa zaman ve meknn dflnda bir yerde bulunduklarn savunmaktayd. Tmellerin, yani genel nitelik ya da zlerin, tr
ve cinslerin gerekten var olduklarn ve tikellerin tannmas, varoluflunun aklanmas ve snflanmas iin vazgeilmez olduklarn dile getiren Platoncu realizm,
tmellere yklenen ayr varolufl yznden radikal realizm olarak geer.
Onun rencisi Aristoteles ise gerekten var olann flu diye gsterdiimiz somut, bireysel varlklar olduunu ne srd. Sz konusu bireysel varlklara birinci
dereceden tzler adn veren filozof, onlarn bileflik varlklar olduklarn iddia etti.
Bileflik varlklar bir madde ile bir formdan, yani bireylefltirici bir unsur ile tmel
unsurdan meydana gelmek durumundayd. z ya da tmellerin ayr bir varolufla
sahip olmayp bireysel varlklara veya duyusal tzlere ikin olduklarn ne srd.
Bu yzden onun realizmine lml realizm ad verilir.
3. nite - Metafizik
61
Realizmin karflsndaki grfl, nominalizm olarak geer. Nominalizm, tmellerin gerek bir varolufla sahip olmadklarn, sadece azdan kan bir ses olup dolaysyla yalnzca dilde var olabileceklerini savunur. Nominalizm, tikeller veya daha
dorusu ayn snftan tikeller arasnda, onlar iin ayn genel terimi kullanmamz
hakl klan yeterince benzerlik bulunduunu, bu yzden ayr ya da ek bir varlk trnn varsaylmasna hi gerek bulunmadn ileri srer. Aristoteles sonras Yunan
felsefesinde, Platonculuu daha byk bir gle devam ettiren Plotinos benzeri az
sayda filozof dflta braklacak olursa, egemen olan anlayfl daha ziyade sadece tikellerin var olduunu, tmellerin gerek bir varolufla sahip bulunmadn ne sren nominalizm olmufltur. Oysa teosantrik bir felsefe olarak Orta a felsefesine geildiinde, ona bafltan sona egemen olan grfln realizm, stelik radikal realizm
olduu sylenebilir. nk rnein tikellerin ya da somut bireylerin tmellerden
daha az gerek olduunu, ilk rneklerinden pay almak suretiyle varla geldiini
dile getiren radikal realist grfl, Hristiyanln ve slamiyetin, iinde yafladmz
dnyann tam anlamyla ve gerekten var olmad, gerekten var olann te dnya olduu tezini anlafllr hale getirir, ahiret inancn temellendirir. Yine ayn grfl,
Hristiyan Orta a felsefesinin konu alann tanmlar ve dikkatleri aflkn bir gerek
alanna yneltirken Kilisenin din ve kurumsal otoritesini pekifltirmeye yarar.
Hristiyan Orta a dflnrlerinin bu felsefenin daha kurulufl ya da oluflum
aflamalarndan itibaren drt elle sarldklar radikal realizmin onlara salad esas
byk avantaj, onun Ortodoks Hristiyan dogmasnn baflkaca tmel grflleri tarafndan, rnein nominalizm tarafndan aklanmas imknsz olan kimi unsurlarn
anlafllr hale getirmesidir. Nitekim bu dogmalarn en nemlilerinden biri olan lk
Gnah dogmas sz konusu olduunda, nominalizmin syledii gibi, tmellerin
hibir gereklii olmayp gerekten var olan bireyler ise btn Hristiyanlarn nasl
olup da demin gnahnda gnah ifllemifl olabileceklerini aklamak imknszlaflr. Yani nominalizmin tezine uygun olarak her birey kendi baflna ayr bir gereklik olursa, bu bireylerin demin gnahna neden dolay ortak olacaklarn anlamak ve aklamak gerekten de olduka g hale gelir. Yani, yalnzca bireysel
olan gerek ise gerek olan yalnzca tek tek bireylerin bu dnyadaki yaflantlar srasnda iflledikleri gnahlardr ve ilk gnahn hibir gereklii olamaz. Fakat realizmin syledii gibi, gerekten var olan insan bireyi deil de tmel insan ya da genel olarak insann kendisi ise bu takdirde tmelin baflna gelen, onu etkileyen her
fley, onun altnda yer alan tikelleri ya da bireyleri de etkiler; radikal realizmin diliyle, bireyler de ondan pay alrlar.
Metafiziin karfltlklarndan
bir dieri de realizmnominalizm karfltldr.
Hristiyan inancnn bir dier nemli dogmasn meydana getiren Kutsal

leme inancn
SIRA SZDE
hangi tmel grfl aklayabilir?
Modern Tz Metafizii
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Modern tz metafizii, on yedinci yzyldan itibaren ya Kta Avrupasnda DescarO R U

tes ya da Ada Avrupasnda Hobbes ve Locke benzeri filozoflar Starafndan
gelifltirilmifltir. Sz konusu metafizik, ya tek tzl ya da iki tzl bir varlk anlayflna dayand iin, ondan drt farkl alternatif veya metafizik reti kar. Birinci
yaklaflm saDKKAT
dece tek bir tzn var olduunu ne sren bir reti olarak monizmle sonulanr.
Monizmin iki farkl versiyonu vardr: Bunlardan biri sadece maddenin var olduuSIRA SZDE
nu ne sren materyalizm ise dieri sadece ruh ya da zihnin varolduunu
savunan
idealizm veya spiritalizmdir (tinselcilik). Monizmin karflt, ayn anda hem ruhun
hem de maddenin var olduunu, bunlarn birbirlerine hibir AMALARIMIZ
flekilde indirgeneme-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
62
Felsefe
Resim 3.3
Engels
Alfabenin harflerini kendi

hallerine brakp onlarn
kendi kendilerine anlaml
szckler retip
retemeyeceklerine bakn!
dealistlere gre, harflerin
yan yana gelmeleri anlaml
szcklerin ortaya kmas
iin asla yeterli olmaz.
Bunun iin dflnen ve
anlam yaratan zihne ihtiya
vardr.
yeceini ileri sren dalizmdir. Drdnc alternatif sz konusu tzc grfllerin

reddedilmesinden oluflur. Bu sonuncu yaklaflm, bizim grnflleri aflarak maddeye
de ruha da eriflemeyeceimizi, bu yzden gerekten var olduunu syleyebileceimiz yegne fleyin fenomenler olduunu dile getiren fenomenalizmdir.
Gerekten de materyalizm evrende var olan yegne gerekliin madde olduunu, madde ve maddenin deiflimleri dflnda hibir fleyin var olmadn savunur.
Varln fiziki bir nitelik tafldn ne sren materyalizm, buna maddenin znn
hareket, enerjinin de gerekliin en temel kategorisi olduu iddialarn ekler. Materyalizm, yaflamn da olduka karmaflk fiziksel ve kimyasal srelerden baflka hibir fley olmadn savunur. Zihin ve dflnme, materyalizm asndan beynin
bir faaliyetinden ibarettir. Baflka bir deyiflle materyalizm, indirgemeci bir grfltr
nk zihnin ayr bir varlk tr meydana getirmediini, dolaysyla maddeye indirgenebileceini iddia eder. O, hayat ve dflnce gibi karmaflk srelerin daha basit
fiziksel ve kimyasal sreler yoluyla tam olarak aklanabileceine inanr.
Aslnda birok yeni buluflun materyalist dnya grfln destekledii sylenebilir. Bunun iin modern kimyadaki bulufllar, zihinsel sreleri hzlandran ilalarla flizofren bir hastay gereklie dndren ilalar dflnmeniz yeterlidir. Materyalist, insann baflna indirilen ok sert bir darbenin zihni ve bilinci yok ettiini, bu
yzden onlarn gerek olmadn savunur; elektronik bir ineyle beynin kck
bir blmn uyardmzda, konuflma yeteneinin zedeleneceine iflaret eder.
Materyalist metafizik asndan zihin ya da dflnce bir epifenomen ya da yan
rndr, yani fazladan bir fleydir. Baflka bir deyiflle dumann ateflle iliflkisi neyse
dflnmenin de beyinle iliflkisi odur.
Materyalizm, varl veya dnyay kendi
iinde kapal bir sistem olarak tasarlar; hatta
onu bir makineye benzetir. Bu kapal sistemde olup biten her fley kendisini douran fiziksel nedenler tarafndan belirlenir. Yani, materyalizm evrende her fleyin belirlenmifl olduunu, dolaysyla rastlantya yer bulunmadn savunduu iin determinist bir grfltr.
Bu grfln modern dnemde ok sayda savunucusu olmufltur. Bu savunucular ya da materyalizm, maddenin z olduu ne srlen
hareketin, mekanik mi yoksa diyalektik bir
hareket olarak m tasarlandna bal olarak
ikiye ayrlr. Bunlardan mekanik materyalizmin en nemli temsilcisi Thomas Hobbes, diyalektik materyalizmin en nemli temsilcileri
ise Karl Marx ve Friedrich Engelstir.
Modern tz metafiziinde, materyalizmin karflsnda idealizm bulunur. nk
materyalizmin maddenin yegne gereklik olduunu syledii yerde, idealizm buna fliddetle karfl kp gerekten var olann ide ya da dflncelerle bu idelerin kendisinde bulunduu zihin olduunu ileri srer. Aslnda eski bir grfl olan, kkleri
Platona kadar geri giden idealizm, evrende flaflmaz bir dzen bulunduunu ne
srer; bununla da kalmayp bu dzenin zihnin eseri olduunu savunur. nk
idealizme gre madde kendi baflna dzen kazanamaz. dealizm eski bir grfl olmakla birlikte, onun modern materyalizme karfl bir tepki olarak ortaya kt sylenebilir. Baflka bir deyiflle idealizm, bir yandan kendi tezlerini gelifltirirken bir
63
3. nite - Metafizik
yandan da materyalizmin bir fikir, insan zihninin eseri olan bir dflnce olduunu
ne srmfltr. Bu adan bakldnda, idealizmin en byk temsilcisinin Berkeley olduunu sylemek gerekir.
Gerekten de Berkeley, modern bilimin
materyalizme gtrmesinden endifle ediyordu. Bilim g kazannca, ondan materyalizmin kmas kanlmazd. O, materyalizmden
ise ateizmin doacan dflnyordu. nk
maddenin gerek olduunu ne sren materyalizm, evrende ne ilah ne de bireysel ruha
yer brakr. Ateizmden ise hibir deerin olmadn, Tanrnn yokluunda her fleyin
mubah olduunu ne sren grfl olarak nihilizmin kmas kanlmazdr. Berkeley, bunun Avrupa Uygarl iin bir felaket olacan dflnmflt. Bu duruma engel olmak iin
bir misyoner gibi Avrupa ve Amerikann her
yann dolaflt; insanlara vaazlar verdi. Felsefesinde ise gerekten var olann zihin ya da
ruh olduunu syledi; var olmak alglanmfl
olmaktr derken maddenin varoluflunu zihnin varolufluna indirgedi.
Monist bir baflka grfl olarak idealizmin de tpk materyalizm gibi, iki ayr tr vardr. Bunlardan idealizmin gerekten var olann, Berkeley rneinde olduu
gibi, bireysel zihin olduunu ileri sren versiyonuna znel idealizm ad verilir. Buna mukabil gerekten var olann bireysel zihinlerin stnde ve tesindeki evrensel bir akl olduunu ne sren idealizm tr nesnel idealizm olarak bilinir. Nesnel idealizm de, tpk znel idealizmde olduu gibi gerekten var olann, zihinden
bamsz olmadn, tam tersine zihne tabi olduunu ne srer. Bununla birlikte,
bu zihin, onda evrensel bir akl, sadece bireysel zihinleri deil, bir btn olarak
doay ve tarihi de yaratan nesnel bir tin ya da zihindir. Nesnel idealizmin en
nemli temsilcisi Hegeldir. Zira Hegelde gerekten var olan zihin, onun Geist adn verdii, evrensel bir zihin ya da akldr. Yani Hegelin anlad flekliyle akl, insana, befleri zneye yklenen bir nitelik ya da yetenek deil, bir btn olarak gereklik, gerekliin toplamdr.
Modern tz metafiziinde, karflmza ya materyalizm ya da idealizm olarak kan monizmin karflt, dalizmdir. Zira dalizm, monizmin syledii gibi dnyada
tek bir tzn deil de iki ayr tzn var olduunu ne srer. Birbirlerine indirgenemedikleri gibi birbirlerinden tretilemeyen bu iki tz de srasyla madde ve zihindir. Dalizm, her tzn kendisini belirleyen bir z, onu olduu fley yapan belirleyici bir zellii olduunu kabul eder. Tzn dier btn zelliklerinin kendisinden kt bu z, madde sz konusu olduunda yer kaplama, zihin asndan
da dflnmedir. Buna gre, maddi tzn hareket benzeri dier btn zellikleri,
onun yer kaplayan, yani zaman ve mekn iinde bir yer iflgal eden bir varlk olmas olgusundan kar. Ayn flekilde, zihnin isteme, alglama, hayal etme benzeri btn zellikleri, onun dflnen bir varlk olmasnn sonucu olarak gndeme gelir.
Dalizmin felsefedeki en kusursuz temsilcisi, modern felsefenin kurucusu olarak bilinen Descartestr. Nitekim fiziki olan blnebilir bir fley olarak alan ve dolaysyla, maddi ya da fiziki gerekliin zsel zelliklerinin, dnemin doann di-
Resim 3.4
Berkeley
64
Modern tz metafiziinin iki

nemli grflnden
idealizmin dine,
materyalizmin ise bilime
biraz daha yakn dflt
sylenebilir. Dalizmin
temsilcisi Descartesn bu
anlamda bilim ile din
arasnda nemli bir uzlafly
gereklefltirdii
dflnlebilir.
Felsefe
linin matematiksel olduu kabulne uygun olarak btnyle geometrik olduunu kabul eden Descartes, dalizminde en fazla zihnin blnemezlii dflncesini
temele almflt. O, bu yzden, gereklii evrenin her yerine yaylmfl ve matematiksel yasalara gre hareket eden madde ile bu yasall matematiksel bilim yoluyla
lp tespit edebilen zihin olarak ikiye ayrmakla kalmad. Zihnin meknsal zelliklerinin olmamas ve maddi gerekliin znn de meknda yer kaplama olmas nedeniyle, zihinlerin btnyle fiziki olmayan bir yapda olduunu ne srd.
Buna gre insan, biri beden, dieri de zihin ya da ruh olmak zere, iki tzden
meydana gelen bileflik bir varlk olmak durumundadr. Bunu, btn iradi edim ya
da hareketlerde kolaylkla grebiliriz. nce bir dflnce ya da niyet (sz gelimi
kolumu kaldrma dflncesi veya niyeti) gelir, sonra bir vcut hareketi (kolumun
emre boyun emesi) onu izler. Dalizmi destekleyen bu rnek, aslnda ok basit
ve sradan bir rnektir ama vurgulad fley hi de nemsiz deildir. rnek aslnda insan zihninin yapclna ve yaratclna vurgu yapmaktadr. Balta, ev, sandalye ve insan elinden kma daha binlerce fley hep fikirlerin cisimleflmesidir.
Dalizmi destekleyen olgularn hi kuflku yok ki baflnda, zihinsel fenomenlerin,
btn dier faaliyet trlerinden, esas itibaryla da maddi ya da fiziki faaliyetlerden
farkl olmas olgusu bulunur. Yine, fiziki gerekliin matematiksel terimlerle formle edilen yasalara uyduklar yerde, dflnme, arzulama, hissetme benzeri zihinsel fenomenleri bu trden yasalarla anlamak mmkn deildir. Dahas zihinsel hal ya da
fenomenler btnyle bilinli hallerdir; yani bu zihin hallerinin dolaymsz olarak bilincinde oluruz. Dalizm iflte btn bu nedenlerden dolay, zihnin maddeden tmyle farkl ve ayr bir tz olduu sonucuna varr. Dalizmin, en byk gl ise
beden ve zihin arasndaki, en azndan saduyu veya gndelik yaflam dzeyinde apak olan etkileflim olgusunu tam ve tatmin edici bir biimde aklayamamasdr. Bu
durum madde ile zihnin tamamen ayr gereklikler olmasndan kaynaklanr. Baflka
bir deyiflle, buradaki sorun yer kaplayan bir fleyin (madde veya bedenin belli bir parasnn) nasl olup da yer kaplamayan bir fleyi (zihni veya zihinsel olan bir fleyi) etkileyebilecei sorunudur. Tersinden syleyecek olursak yer kaplamayan bir fley nasl olup da yer kaplayan bir fleyi etkileyebilir? Descartes bu iki temel gereklik arasndaki aflikr iliflkiyi mantksal olarak tatmin edici bir biimde aklama gl karflsnda etkileflimcilik olarak bilinen grfl gelifltirmiflti. Ona gre zihinle beden arasndaki iliflki ya da etkileflim beynin arkasnda bir yerlerde, kozalaks bez ad verilen blgede gerekleflmektedir. Descartesn bu aklamas, gl zen bir aklama deildir. nk kozalaks bez veya beyin de bedenin bir parasdr.
Modern metafizikte, sadece materyalizm ve idealizmin deil, dalizmin de yol
at glkler, varlk felsefesinde baflka bir grfle yol amfltr. Bu grfl, gerekten var olann veya bizim var olduundan emin olabileceimiz yegne fleyin fenomen olduunu ne srerken maddi ya da fiziki nesneleri duyu verileriyle zdefllefltiren grfl olarak fenomenalizmdir. Fenomen, grnfl demektir; o,
kendisini insan bilincine sunan varlk ya da olay anlamna gelir. Fenomenalistlere
gre, varln ne madde ne de ruh olduu sylenebilir. nk biz, varl deneyim
ya da duyularmz yoluyla bilebiliyoruz. Fenomenalizm bu srete maddi nesnelerin bizatihi kendileriyle deil de sadece duyu verileriyle temas ettiimizi ileri srer.
Maddenin kendisini alglayamyoruz. Algladmz fleyler sadece, maddenin zellikleridir, onun bizdeki grnfldr. Nesneyi duyu verileriyle zdefllefltiren, maddi nesnelerin duyu izlenimlerinin toplamndan ibaret olduunu syleyen fenomenalizm, fenomenlerin veya grnfllerin gerisinde hibir fley olmadn ileri srer.
3. nite - Metafizik
65
Sre ya da Olufl Felsefesi

Tz metafiziinin, deiflmeyi reddeden veya onu en iyi durumda, tzsel varla tabi klan statik bir varlk telakkisini temsil ettii ve zellikle modern dnemden itibaren bilimsel dnya grflnn metafiziksel ifadesi haline geldii, hemen tm felsefeciler tarafndan kabul edilir. flte sre felsefesi byle statik bir varlk anlayflna temel oluflturan tz metafiziine karfl karak yaratc geliflme ve deiflmeyi n
plna kartr. Sre ya da olufl felsefesi doann srekli olarak deiflen olay dizilerinden meydana geldiini, gerekliin temelinde, tzn deil de srecin, yani
belli bir dorultusu olan bir deiflmenin bulunduunu ne srer. Sre felsefesi,
bununla da kalmayp soyut kavramlar dflnda, her fleyin srece tabi olduunu; dolaysyla, dilin ve kavramlarn, doadaki sreleri, deiflmenin srekli olan doasn ve akfl iindeki olay ve varlklarn bireyselliini ifade edemeyeceini, ifade etmeye kalkfltnda, birtakm paradokslara yol atn dile getirir.
Olufl ya da sre felsefesi, ncelikle felsefenin grevine iliflkin yeni ve farkl bir
kavrayfltan g alr. Olufl filozoflarna gre felsefeye dflen en temel grev, deneyimlenmifl btn olgulara uygun dflen bir metafizik ya da varlk anlayfl gelifltirmektir. Felsefenin bu grevini yerine getirebilmesi, tutarl bir metafizik gelifltirebilmesi iin de onun sadece doa bilimlerine dayanmas hibir flekilde yeterli olmaz.
O, felsefenin, olufl felsefesi ekseninde, insanlarn estetik, etik ve din sezgilerine de
hakkn vermesi gerektiini savunur. Bu grfl asndan felsefenin en byk baflars, din ve bilimin temel vukuflarn btnlkl bir yap ve rasyonel bir dflnce flemas iinde bir araya getirmek olmaldr. Bu ise ancak her iki taraftan da gelen abart ve dayatmalarn afllmasyla mmkn olabilir. Sre filozoflarna gre,
bilim sz konusu olduunda bu dayatma ya da abartlarn en nemlileri, bilimsel
materyalizm ve duyumcu alg teorisidir.
Sre filozoflar iflte bu temel zerinde bilimin, bilimsel devrimin dayatt modern tz metafiziini elefltirirler. Bilimsel materyalizm adn verdikleri sz konusu modern tz metafiziine, onlar her fleyden nce saduyunun, sz gelimi dflnce ve eylemlerimizin tamamen veya bir btn olarak maddi nedenler tarafndan
belirlenmedii trnden temel inanlarna ters dflt gerekesiyle karfl karlar.
Sz konusu modern tz metafiziinin, ikinci olarak bilimin kendisine bile uygun
dflmedii kabul edilir. Bu, biyoloji ve psikolojide aka ortaya kan bir olgudur.
Modern tz metafizii, ok daha nemlisi cansz soyutlamalar, szde hakikatleri
ve en azndan yanlfl yere konmufl vurgularn belirledii hatalaryla, sz gelimi her
fleyin isel sreten ve asli bir deerden yoksun madde paracklarnn hareketiyle aklanabileceini ne srerek gereklii tahrif eder. Sre felsefesi, bu yzden
gerekliin temel birimleri olarak sz konusu tz metafiziinin maddi tz veya
cansz madde paracklar yerine, canl deiflme srelerini geirmenin yegne zm olduunu ne srer.
Olufl ya da sre felsefesinin savunuculuunu yapan ok sayda dflnr vardr. Bununla birlikte, olufl felsefesi deyince esas akla gelen filozoflar Bergson ve
Whiteheadtir. Gerekten de Bergson btn bir tz metafiziini, daha ziyade zekya dayandn syledii modern bilim ekseninden elefltirir. Bergsonun bakfl
asndan doa bilimleri zeknn baflars olup bu sebeple zeknn ifllevindeki snr yanstr. Bu snrn, bilimler kendi zaman ve hareket kavramlarn oluflturduklar zaman aflikr hale geldiini savunan Bergson asndan, sonuta ortaya kan
fleyler cansz ve statik soyutlamalardan baflka bir fley deildir. Bu soyutlamalar
her ne kadar pratik anlamda faydal olsalar da oluflun en nemli unsurunu yok
Modern tz metafiziinin
Newton fiziine veya on
yedinci yzyl bilimine
dayand yerde, sre
felsefesinin on dokuzuncu
yzyl bilim anlayflna
dayand sylenebilir.
66
Whitehead, varln
soyutlanarak klfa
sokulmas dedii tz
metafiziine karfl kar.
Bunun yannda doann
ikiye ayrlmasn, yani
birincil ve ikincil nitelikler
diye ikiye blnmesini de
kabul etmez.
Felsefe
saymak suretiyle zaman ve hareketin somut olarak deneyimlenen doasn yanlfllar. Bu yanlfllamann zeknn iflleyifl biimine zg olduunu ne sren Bergsona gre, zek, z gerei, yalnzca tekrar edebileni ve rutini tutabilir; gerek
oluflu kucaklayamaz.
Bergson, bilimlerin varln tam ve yeterli bir aklamasn hibir zaman veremeyeceini, dolaysyla baflka bir disiplinin bu bilimleri tamamlamas gerektiini
ne srer. Bu disiplin metafiziktir ama klasik tz metafizii deildir nk bu tz
metafizii de yine zeknn bir yarats olup bilimlerin muzdarip olduu ayn yetersizlikleri sergiler. Herakleitos gibi istisna filozoflar dflnda metafizikiler, ona gre,
deiflimi yanlfl anlamfl ve deiflmeye dnyada gerekten sahip olduu ncelii
verememifllerdir. Bu tz metafizikileri, Bergsona gre olufl yerine, statik varl
mutlak kabul etmifl ve oluflun varlktan tretilebileceini ne srmfllerdir. Demokritosun yklmaz atomlar, Platonun ezeli-ebedi dealar veya Kantn sabit kategorileri, hep zeknn, mantk kurallarna gre mekanik olarak birlefltirilmifl ya da
ayrt edilmifl deiflmeyen birimlerini ortaya koyar.
Byle bir anlayflla ne zaman ne de deiflimi kavramann mmkn olamayacan syleyen Bergson metafizii yeniden olufl metafizii olarak tanmlayp ona yeni bir yntem nerir. Bu yol ya da yntem ise srekli bir olufl, deiflme ve geliflme
ierisindeki gereklii anlamann biricik yntemi olarak sezgidir. Buna gre, zihnimiz kendisini hareket ve deiflme halindeki gereklik ierisine yerlefltirebilir ve
onu sezgisel olarak kavrayabilir. Bergsonun gznde, doada nceden hazr verilmifl deiflmez yaplar, verili biimler yoktur; yaflam kendi biimlerini deiflen koflullara gre srekli olarak yaratr. Gerekliin sre ve hayatn bir eilim olduunu
ne sren Bergsona gre, hayat tm farkl eilimleri barndrr ve onlarla birlikte
ayr ayr evrimleflecek olan trlerin birbirine karfl dizilerini yaratr. Birbirine karfl
yollarda yepyeni biimler yaratan yaflamn genel bir hareketi olup Bergson, bu genel hareketi oluflturan fleye yaratc hayat hamlesi adn verir. Bu hamle, yaflam
gitgide karmaflk biimlerle, gittike daha yksek kaderlere taflyan isel bir ittirmedir, durmakszn yenilenen yaratdr; srenin tm evrene ikin olduunu syleyen Bergson, gerekliin sregelen varoluflunu hakiki sreklilik ve gerek hareket
anlamlarna gelen yaratc evrimle tanmlar.
Tz metafiziinin adafl dflncedeki bir baflka byk elefltirmeni olan Whitehead de felsefede statik ya da deiflmez bir varlk anlayflna karfl kar. Evrende
srekli bir olufl ve deiflme olduunu, onda aslnda tek bir gerekliin bulunduunu savunur: Yalnzca grnen ve alglanan gerektir. Whitehead, benlikle ben olmayan, dflnceyle eflya arasnda bir boflluk ve ayrlk bulunmadn ne srer.
Bunun nedeni ise dnyadaki hibir fleyin baflka her fleyden tecrit edilmifl ya da yaltlmfl olarak var olmamasdr. Dnyadaki her fley bir baflka fleye balanmfl olup
ancak baflka fleylerle olan iliflkileriyle anlafllabilir; bundan dolay, kendi baflna var
olan, statik bir varlk yoktur.
Whiteheade gre, dnyada, ne varoluflu iin baflka bir fleye gerek duymayan
bamsz varlklar ne de statik varlklar ifade eden kavramlar sz konusudur. Dnyada, yalnzca olaylardan meydana gelen snrsz bir an varlndan sz edilebilir. Dahas, bu adaki her olay biriciktir ve onun kendine zg bir yaps vardr. Yine Whiteheade gre, var olan her fley bir baflka fleyle birlikte vardr. O, var olan
her fleyin, baflka fleylerin varolufluna karfl duyarl olduunu syler. Yani her varlk, baflka fleylerle olan aktif iliflkilerinden meydana gelir. O, varln duyular araclyla gerekleflen algda gzlemlenen nesnelerin toplamyla srekli bir deiflme
srecinden daha fazla hibir fley olmadn savunur.
67
3. nite - Metafizik
Whitehead, deiflmenin ancak sre olarak anlafllabilir olduunu dile getirir.

Baflka bir deyiflle, var olan fleylerle ilgili olarak ayrca onlarn srekli bir akfl ve deiflme iinde olduklarn sylemek gerektiini bildiren Whiteheadin deyifliyle, evrenin akp gemekte oluflundan baflka bir temel doru yoktur. Deiflme ve akfl srekli olduu iin, gerek dnya, bir imknlar dnyasdr. Bu imknlar, deiflme ve
akfl dorultularn belirleyen iki temel ilke vardr: Yaratclk ve sreklilik.
Varolufl Felsefesi
Birbirlerine btnyle karflt konumlar iflgal eden tz metafiziiyle olufl metafizii
aslnda bir noktada buluflur. Bu ortak nokta ise ikisinin de varl konu almalar,
gelifltirilen gereklik tasarmn aynyla insana da uygulamalardr. Buna gre, insan her iki metafizik anlayflnda da numenal ve fenomenal boyutu itibaryla ikiye
ayrlr. Materyalist tz metafiziinde olduu gibi zihinsel boyutu beyinle zdefllefltirilen veya dalist tz metafiziinde olduu gibi zihin ve beden olarak ikiye ayrlan insan varl, olufl felsefesinde ise zellikle manevi boyutu itibaryla bir bilin
varl olarak deerlendirilir.
Oysa yirminci yzylda ortaya kan nc metafizik anlayfl, ana dorultu itibaryla, bunun tam tersi bir ynde ilerler. Bu metafizik anlayfl ise varolufl felsefesidir; bu varlk grflnde insan tanm, varlktan deil, bizzat insandan klarak
yaplr ve ok daha nemlisi, varlk kendi kendisini tanmlayan insana gre tanmlanan bir fley olarak grlr. Baflka bir deyiflle, bu yeni felsefede varlk, varl
ele alan, varlk sorusunu sorabilen yegne varlk olarak insandan hareketle ortaya
konur. Varlk sorusunu soran, kendi kendisini tanmlayabilen ve kendini gereklefltirmeye alflan bu insana egzistans ya da varolufl ad verilir ve varlk, egzistansn kendini gereklefltirme ortam olarak ikincil klnr. Zira varolufl, oluflmakta
olan insan varln; bir dnyaya sahip olan, kendisinden ziyade baflka var olanlarn zerindeki rty aan ve ayrca dier kendiliklerin rtsn aacak flekilde
kendi kendisinin de rtsn aan bir varl tanmlar.
Sz konusu varolufl felsefesinin pek ok temsilcisi olmakla birlikte, bu filozoflardan ne kan ikisi Heidegger ve Sartredr. Gerekten de Bat felsefesinin genelde varln anlamn, zel olarak da insan tekinin varlnn doasn bafltan beri yanlfl kavramfl olduunu ne sren Heideggere gre, bu iki fley birbiriyle, i
ie gemifl olma derecesinde balantldr. nk insan olmak, olmakta olann varln ortaya sererek anlamay ifade eder; dolaysyla, insan varlnn doru anlafllmas son zmlemede her fleyin varlnn doru ya da yanlfl anlafllmas anlamna gelir. Daha da nemlisi, varlk, sadece ve sadece insan varl olduu srece
vardr veya anlafllabilirdir; baflka bir deyiflle, varlk, insann ona iliflkin doru bir
kavrayflna ihtiya duyar.
Heideggerin insan varl iin kulland terim Daseindr. Daseinn varl egzistans olup Heidegger asndan, onun sabit ya da deiflmez bir z yoktur. te yandan Dasein z itibaryla ontolojik olmasna, yani varla iliflkin bir kavrayfla sahip
bulunmasna ramen, filozofun Daseinn kendisine ve baflka var olanlara iliflkin
kavrayfln hemencecik ve olduu gibi benimsemesi doru olmaz. nk Dasein,
rnein kendisini dier fleylerle tam tamna ayn dzeyde bir fley olarak grmek suretiyle, hem kendisini hem de dnyasn sistematik bir biimde yanlfl yorumlama
eilimi sergiler. Heidegger bundan dolaydr ki geleneksel metafizie biim veren
vokablerin ok byk bir blmnn bilin, tz, zne, nesne benzeri kavramlarn vcut verdii terminolojinin bu hatal yorumun bir sonucu olduunu syler. O, dolaysyla bu terminolojiyi kullanmayp yeni bir varlk terminolojisi yaratr.
Klasik metafizik
anlayfllarnn varlktan
hareket edip insana
geldikleri yerde, varolufl
metafizii insandan yola
kar ve varl insandan
hareketle tanmlar.
68
Felsefe
Resim 3.5
Sartre
Modern dalist tz metafiziinin en nemli ismi olan Descartesta, zihin ve bedenden meydana gelen bileflik varlk olarak zne, dnyadan yaltlmfl, ona yukardan teorik terimlerle bakan bir gereklikti. Heidegger bunun tam tersine, Daseinn z itibaryla dnyada-olma anlamna geldiini belirterek Daseinn dnyadan ayrlmaz olduunu syler. te yandan, dnya da temelde veya ncelikle bilimlerin dnyas olmayp gndelik dnya veya yaflama dnyasdr. Bu dnya, bilimsel bilgi tarafndan amlanmaz fakat alaka ya da ynelim benzeri bilim-ncesi
kavrayfllar, temel insani ihtiyalar tarafndan ortaya karlr. Buna gre, dnyadaki fleyler ncelikle, teorik kavrayfln, arafltrlacak ve gzlemlenecek nesneleri deildir; onlar, eki ya da ivi benzeri, temelde el-altnda olan gerelerdir. Baflka
bir deyiflle, insann fleylerle ncelikli bantsnn, onlar insani ilgiler tarafndan yaratlan belirli birtakm amalar ynnde kullanma ve elveriflli klma fleklinde gereklefltiini ne sren Heideggere gre, fleyler kendilerini ncelikle kullanlabilir
var olanlar olarak sunarlar.
Ayn flekilde Sartrea gre de varolufl gerekte znel varolufltur, ncelikle insan
varolufludur. nsan dflndaki fleyler elbette vardr ancak onlar var olduklarndan
habersizdirler. Baflka bir deyiflle, fleyler vardrlar ancak bir varolufla sahip deildirler. fieylerin kendilerinde olduklarn fakat kendileri iin olmadklarn, bu fleylerin var olduklarn ama var olduklarn bilmediklerini, kendisinin var olduunu
bilenin insan olduunu ve bu anlamda fleylerin insan iin var olduklarn syleyen Sartrea gre, varolufla sahip olan insandr ve o, bilinciyle varl varolufla kavuflturur. Demek ki varolufl metafizii, Sartreda da tpk Heideggerde olduu gibi, insan evrene, varla veya tarihe gre aklamaya alflan klasik tz metafiziklerinin yerine, ilk plana var olan zneyi yerlefltiren bir felsefeyi temsil eder.
Gerekten de Sartre, temel eseri Varlk ve
Hilikte, varl iki ana blgeye ayrr: Kendinde varlk ve kendisi iin varlk. Bunlardan
kendinde varlk, maddi dnya, organizma olarak beden de dhil olmak zere, bilin dflndaki her fleydir. Buna gre, kendinde varlk,
farkllaflmamfl, hibir zellii olmayan kaba
varolufl olup her ne ise odur. Kendinde varlk, ne zorunlu ne de mmkn olan, hem
olumsuzlamann ve hem de olumlamann ayn derecede tesinde olan varlktr. rnein
masamn zerinde duran flu srahi, kendisinde her ne ise o olup olduundan baflka bir
fley olamaz. Srahi, var olmadan nce dflnlmfl ve hatta belki de onu yapan insan tarafndan bir kat zerine izilmifltir. Srahi,
zel olarak iine su konulacak bir fley diye tasarlanp imal edilmifltir. Bir rnee gre ve bir ama iin kullanlmak zere imal
edilmifl olan bu srahi bir kavram, bir fikir, ksacas bir varolufl olmadan nce, bir
z olmufltur. Baflka bir deyiflle, kendinde-varlk, yani fleyler ya da cansz varlklar
sz konusu olduunda, z varolufltan nce gelir.
Kendinde varlk alannn, bilin veya kendisi iin varlk yoluyla, sz edilecek,
hakknda konuflulacak bir dnya haline geldiini; bilin sayesinde dnyaya zamansallk, meknsallk yklendiini syleyen Sartreda, varlk alannn ikinci ana
blgesi, bir btn olarak varla anlam kazandran kendisi iin varlk ya da varo-
69
3. nite - Metafizik
lufltur. Kendisi iin varlk, onda, elbette bir varolufla sahip olan bilinli insan varlna karfllk gelir. Varolufla sahip bir varlk olduu iin, insann doas yoktur. fiu
akl taflnn bir doas, flu koltuun bir z vardr; bu nesneler, tamamen her ne
ise odurlar. Onlar kendinde varlklar olup, onlar iin imknlar sz konusu deildir. Oysa varolufla sahip olduunun bilincinde olan insan, kendisi iin varlktr.
Buna gre insanda, varolufl zden nce gelir. Benim kifliliim nceden ve belli bir
amala izilmifl bir rnee gre yaplmamfltr. O, nceden ve z tarafndan belirlenmifl bir varlk olmadan, ok basit olarak sadece vardr. nsan, iyi dzenlenmifl
ve bir plana gre flekillenmifl bir mekanizma deildir. nsann bir varolufla sahip olmas, onun ne deilse o olmasn, her ne ise o olmamasn ifade eder. nsan, bu
yzden zn yaratmak, kendini olduundan baflka biri haline getirmek, hayatn
anlamlandrmak zorundadr.
Bu, elbette, insanlarn, fleyler ya da nesneler gibi bir varla sahip olmalarnn,
onlarn her ne ise o olmalarn, varolufla sahip olmalar ise ne deilseler o olmalarn, her ne iseler o olmamalarn ifade ettii anlamna gelir. nsan bu yzden zgrle mahkm olan varlktr. Bunu salayan fley ise Sartrea gre bilintir; yani
bilinli bir var olan olduu iin, befleri varoluflun z yoktur. Bilin her veriyi nesne olarak koyduu, onu aflt veya hilie dnfltrd iin, bilinli var olan olarak insan varln tam karfltdr. Sartreda da, insan ya da bilin, kaba ve olumsal
kendinde varlktan meydana gelen dnyada yalnz deildir; o, bir insanlar topluluunun, zneler aras cemaatin bir paras olarak var olur. Yani, Sartre da insan
her zaman tekiyle iliflki iinde olan bir varlk olarak grr.
nsan ya da varoluflun zellikleri, varoluflu felsefe asndan nasl SIRA
ifadeSZDE
edilebilir?
TEOLOJK/KOZMOLOJK METAFZK
D fi N E L M
Metafiziin ikinci ana blm, bu kez ontolojiyle deil de srasyla
teoloji ve kozmolojiyle zdeflleflen bir disiplin ya da arafltrma tr olarak metafiziktir. Bunlardan
S O R varlnn
U
teolojik metafizik sz konusu olduunda, metafizik bir btn olarak
kaynann, evrenin ilk nedeninin ne olduu sorusu zerinde younlaflr. Buna mukabil kozmolojik metafizik veya metafiziksel kozmoloji sz konusu olduunda, metaDKKAT
fizik evrenin nihai bileflenlerinin ne olduu, onun varoluflunun bir amac olup olmad, evrendeki dzenin nasl aklanabilecei sorularna bir yant getirmeye alflr.
SIRA SZDE
Teoloji Olarak Metafizik
Sartre, insann kendisini

nasl yaratr ya da yaparsa
yle olduunu syler.
D fi N E L M
Teoloji, lafzen tanrbilim
anlamna gelir. Yani o,
Tanry ele alan, Tanryla
S Oanlamn
R U
ilgili olan disiplin
taflr.
N N
Teolojik metafizik, evrenin varln veya varln kaynan AMALARIMIZ

Tanr zerinden aklama teflebbs olarak tanmlanabilir. Burada gerekte iki temel tutum sz konusu olur. Bunlardan birincisi, evrenin varln Tanrnn yaratc eylemi yoluyla aklayan, evrenin ilk nedeninin Tanr olduunu ileri sren teizmKveya
T Amonoteizmdir.
P
Bunun karflsnda yer alan tutum ise maddenin ezeli ve evrenin yaratlmamfl olduunu ileri sren ateizmdir. Ateizm, evreni yaratan ve onun varln devam ettiren,
z itibaryla aflkn Tanr inancna karfl bir tepki olarak domufl
ya da
T E L E olan
V Z Y Otutum
N
yaklaflm tanmlar. Onun douflunda ve gelifliminde, her fleyden nce evrenin
madde ve fiziki glerden meydana geldiini, yaflamla bilincin farkl formlarnn
maddenin elementlerinin eflitli organik formlar fleklindeki bilefliminin sonucu ol N T Eolarak
R N E T da on doduunu ne sren materyalizm bulunur. Modern dnemde, esas
kuzuncu yzylda ortaya kan ateizmin doufluna ayrca doadaki dzenin, Tanrnn eseri deil de doadaki evrimin bir sonucu olduunu ileri sren evrim teorisi olduka nemli bir etkide bulunmufltur.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
70
Felsefe
Resim 3.6
Spinoza
Evrenin kaynan Tanr zerinden aklayan teizmin birka farkl formu vardr.
Bunlardan birincisi, evrenin ve yeryznn, hayat ile insanln en yksek derecede yetkin bir varln zel yaratc etkinliinin eseri olduunu ne sren grfl olarak yaratmclktr. Hayvanlarn ve bitkilerin, belirli ve deiflmez trler ve cinsler
halinde, birdenbire ve ayr ayr yaratldn kabul eden yaratmclk, evrenin ve evrendeki yaflam biimlerinin doast bir g tarafndan varla getirilmifl olduunu ne srer. O, Tanrnn btn evreni ve evrendeki her tr varl yoktan var ettiini, var olan her fleyi dzenleyip ynettiini, dnyada olup biten her fleyi denetimi altnda bulundurduunu ileri srerken elbette evrimcilie karflt bir metafizik
reti olarak ortaya kar. Yaratmclk gerekten de her fleyin, yalnzca Tanrnn
karar, plan ve yaratma faaliyetinin eseri olduunu ileri srp evrenin ve evrendeki her fleyin Tanr tarafndan yoktan var edildiini, Onun insanlarn ruhlarn da
doufl annda ayr olarak yarattn ne srer.
Teizmin ikinci bir flekli, yaratmcla karflt bir metafizik reti olarak trmclktr. Trmclk veya sudur teorisi, btn bir evren veya varlk alannn bir ve
ezeli-ebedi olan yetkin ve aflkn Tanrdan zorunlulukla ktn, trediini veya sudur ettiini ileri srer. Burada da Tanr, tpk yaratmclkta olduu gibi deiflmez,
ezeli-ebedi, bir, yetkin, saf, basit, edimsel ve blnemez olan aflkn bir varlktr. Yani o, doal varlk alannn stnde olup onu aflar. Fakat o, yaratma bir eylem olup
her eylem de bir deiflmeyi gerektirdii iin, yaratmann Tanrnn deiflmezliine,
saflna, birliine, edimsellik ve yetkinliine glge dflreceini savunur. Bu yzden, yaratmclktan farkl olarak ilah yaratma yerine, varln Tanrdan, Tanrnn
herhangi bir eylemi olmakszn, zorunlulukla zuhur ettiini ileri srer. Sudur retisi, ilk kez Yeni-Platoncu filozof Plotinos tarafndan gelifltirilmifl, Farabi ve bn Sina
gibi slam dflnrleri tarafndan kullanlmfltr. reti varlklarn ontolojik statlerini varln kaynana, yani Tanrya olan uzaklk ya da yaknlklarna tabi klarken
gnefl-flk metaforunu kullanr. Bu anlayfla gre, tpk gneflin fln kayna olmas gibi, Tanr da varln ve gerekliin kaynadr. Var olan fleyler Tanrdan, flk
kayna olan gneflten nasl kp yaylyorsa
aynen yle kp yaylrlar. Bununla birlikte,
nasl ki flk flnlar gnefle eflit deilse ayn flekilde var olan hibir fley de Tanrya eflit deildir. reti, trm ya da zuhurun zaman dfl
bir fley olduu iin, yalnzca mecazi bir anlam
iinde, bir sre olarak betimlenebileceini
ifade eder. Trm sreci devam ettike, varlklar kaynaktan olan uzaklklarna gre deer
kazanr veya yitirirler. Trmclk, sadece yaratmclktan deil fakat onun karflt evrimcilikten de farkllk gsterir. Zira evrimin kendisi zamansal bir sre olup ilke srece ikindir.
Dahas evrimde bir geliflme sreci yaflanr oysa trmclkte varlk kaynandan uzaklafltka g ve deer kayb sz konusu olur.
Teizmin nc formu, yaratmclk ve trmclk dflnda kalan farkl bir versiyonu panteizmdir. Panteizmin, dier iki anlayfltan en nemli fark, onda Tanrnn ikin hle gelmesidir. Gerekten de o, sonluyla sonsuz arasnda yakn ve zsel bir temas kurmak ve insan Tanrya yaknlafltrmak amacyla, var olan her fleyin bir birlik meydana getirdiini ve her fleyi kapsayan bu birliin ilah bir yapda
3. nite - Metafizik
71
olduunu iddia eder. Yani panteizm, Tanryla evrenin bir ve ayn olduunu ne
srer; sonlu ve snrl dnyann ezeli-ebedi, snrsz ve mutlak Varlkn bir paras,
grnfl ya da tezahr olduunu savunur.
Panteizmin dflnce tarihindeki en nemli temsilcisi, Baruch Spinozadr. Spinoza, yalnzca tek bir tzn, z varoluflu ieren yetkin, mutlak ve sonsuz bir varlk olarak Tanrnn var olduunu ne srmflt. Sonlu fleyler, insann duyu yoluyla alglad maddi varlklar, ona gre, Tanrnn tezahrleri ya da grnflleri olmak durumundayd. Onun gznde, doa, ontolojik olarak Tanrdan ayr deildi;
O, kendisini pek ok fleyde olduu gibi doal cisimlerde gstermekte, bireysel
varlklarda tezahr etmekteydi. Onun varln birliini ortaya koyan sz konusu
panteizmi, Tanrnn, her fleyde olduunu ne srmflt. Panteizm, iflte bundan
dolay, yani varlk dereceleri arasndaki ayrm ortadan kaldrd, rnein taflla insan bir tuttuu gerekesiyle elefltirilmifltir.
Metafiziksel Kozmoloji
Metafiziin ikinci ana blmnn dier kesiti, felsefi bir kozmolojiden oluflur. Lafzi anlamyla evren bilim anlamna gelen kozmoloji, elbette gnmzde fizik biliminin bir paras haline gelmifl olan bilimsel kozmolojiden farkllk gsterir. Felsefi ya da metafiziksel kozmoloji, ondan bilimsel deney ya da arafltrmalardan ziyade, rasyonel bir analize dayanmak bakmndan farkllaflr. Sz konusu metafiziksel kozmolojinin en nemli sorunu, evrenin maddi bileflenleriyle ondaki dzen olgusuna bir aklama getirmek, evrende bir amallk bulunup bulunmad konusunda nihai bir karara varmaktr.
Burada da metafiziin pek ok konusu veya alannda olduu zere, bir karfltlk gndeme gelir. Sz konusu olan karfltlk, teleoloji ile mekanizm arasndaki karfltlktr. Lafzen amalara iliflkin arafltrma tr diye karfllayabileceimiz teleolojinin temelinde ereksel nedensellik dflncesi ve dolaysyla, doay bir organizma
ya da canl bir gereklik olarak ele alma dflncesi bulunur. Oysa mekanizmin temelinde fail nedensellik olup o, dnyay bir makine olarak ele alr. Gerekten de
bir amaca gre aklama diyebileceimiz teleoloji anlayflnn kaynanda, aklamadan en iyi ilkesine gre aklamay anlayan Platon, ama esas olarak Aristoteles bulunur. Aristoteles fail nedensellii, yani bir olayn ya da sonucun vcut bulmasna yol aan etken nedeni hi kmsemedi. Fakat amal bir dnya grflne
baland, yani dnyada olup biten hibir fleyin bofluna olmayp bir amaca uygun
olarak gereklefltiine inand iin, ereksel nedensellii temele almflt. Bu yzden, evrene iliflkin metafiziksel aklama sz konusu olduunda, o, inorganik
maddeleri dahi ereksel nedenlerle, yani ynelmifl olduklar amalarla aklamaya
kalkflmflt. Onun evren anlayflna gre, sz gelimi varl oluflturan drt ana eden -toprak, su, hava ve ateflten- her birinin kendi doalarna uygun yerleri vard ve bunlar, ancak o yerlere ulafltklarnda skunete ermifl oluyorlard. Toprak ve
su ar elementlerdi; bu ikisi ancak evrenin merkezinde bulunduklarnda hareketsizlie ulaflyorlard. Oysa hava ile atefl hafifti ve ykselme eilimi sergiliyordu.
Aristoteles, teleolojik aklamasn bitkiler dnyasna getiinde ok daha belirgin hale getirmiflti. rnein bir tohum ele alndnda, onun byme ve geliflmesinin nedeninin, bu deiflmenin ortaya kmasnn aralar ve koflullarn meydana getiren fiziki ve kimyasal etkiler, yani tohumun ekilmesi ve yamur olduu sylenebilir. flte tohumun dflndaki bu koflullar btnne fail neden adn veren Aristoteles,
tohumun sergiledii byme ve geliflmenin nedeninin bir baflka anlamda kendi dflnda olmadn ne srmflt. Bu neden, onun bizzat kendi zelliinden, bir ka-
Metafiziin nemli
karfltlklar arasnda ayrca
teleoloji-mekanizm ve
determinizm-endeterminizm
karfltlklar bulunur.
72
Felsefe
vak aac deil de mefle aacnn tohumu olmas olmasndan baflka bir fley deildi.
Sz konusu tohumun byme ve geliflmesini aklayan, onun yerine getirme gcne sahip olduu zel ifllevi gereklefltirmesini mmkn klan formdur; tohumun
ileride eriflecei eksiksizce geliflmifl mefle aac olma zelliidir. Aristoteles, iflte bu
formu, geliflme iflleminin gereklefltirdii bu zel karakteri, onun ereksel nedeni
olarak adlandrd. Tohumun byme ve geliflmesinin ereksel nedeni, mefle aac olmadr. Sz konusu nedenin bu flekilde ereksel neden olarak adlandrlmasnn sebebi, onun, bu srecin daha nceki aflamalarn en son aflamann meydana getirilmesinin birer arac olarak aklamasdr. Tohumun bymesini meydana getiren fleyin
ne olduunu sormak, fail nedenin ne olduunu sormak demektir. Tohumun ne tr
bir fley olarak bydn, ne olmaya doru yneldiini sormak ise ereksel nedenin ne olduunu sormaktr. Fail neden sz konusu tohum zerine etkide bulunan
dfl kuvvetlere, ereksel neden ise bu tohumun alaca varlk trne iflaret eder.
Kolaylkla grlecei zere, teleojik anlayflta, evrendeki btn varlklar bileflik
varlklar olarak bir madde ile bir formdan meydana gelirler. Varlktaki amall
salayan fley de var olanlarn sz konusu form boyutudur. Onun bu retisine hilomorfizm, yani canl maddecilik ad verilir. Maddenin var olduu yerde formun,
formun var olduu yerde de maddenin olacan ne sren hilomorfizm, maddenin formdan, formun da maddeden ayrlmaz olduunu savunur ve ynlendirici,
dzenleyici, harekete geirici ve flekil verici ilke olarak formun, maddeye ve evrene yap kazandrdn belirtir.
Sadece hilomorfizm deil amal aklama tarz da modern felsefeye geiflle birlikte ortadan kalkar. Gerekten de baflta Bacon, Galileo ve Newton olmak zere,
modern bilim adam ve filozoflar bu trden teleolojik aklamalarn, btnyle
speklatif olmalar nedeniyle kabul edilemez olduklarn ne srmfllerdi. Onlar,
dolaysyla bir yandan dnyann nihai bileflenleri olarak paracklar ya da atomlarn varoluflunu ne srerken teleolojik aklamann yerine mekanizmi geirdiler.
Bununla birlikte bir aklama paradigmas ya da yaklaflm olarak mekanizmin
Descartes ve Hobbes tarafndan gelifltirildii sylenebilir. Bu yaklaflm ya da aklama paradigmas Newton mekanii tarafndan desteklenir. Mekanizm btn fenomenlerin, bir amaca, manevi gce, zihin ya da akla baflvurmakszn, mekanik sistemleri aklayan ilkelerle aklanabileceini savunur. O, evrenin veya doann
kendisinin bir makine olarak anlafllmas gerektiini syler. Mekanizme gre sadece cansz varlklar deil, hayvanlar da birer makine olmak durumundadr. Dahas,
zihinsel fenomenler kk paracklarn hayli karmaflk dzenlenifllerinden baflka
hibir fley deildir. Btn nitelik farkllklarn nicelik farkllklarna indirgeyen mekanizm, dnyann organik bir birlik deil de salt paracklar arasndaki iliflkilerden
meydana gelen bir makine olduunu, sz konusu iliflkilerin de dflsal iliflkilerden
meydana geldiini ileri srer.
Demek ki maddi dnyay aklamak asndan mekanizmin her bakmdan fazlasyla yeterli olduunu ortaya koyan bu yaklaflmn bir adm daha tesi, Descartes ve
izleyicilerinin doal fenomenlere iliflkin mekanik aklamann kapsamn biyolojik
sistemleri de kapsayacak flekilde snrszca geniflletmeleri olmufltur. Gerekten de
Descartes, insan bedenleriyle hayvanlarn, insan tarafndan imal edilmifl makinelerden sadece karmaflklk derecesi bakmndan farkllk gsteren otomatlar olduunu
ne srmekteydi. Descartestan sonraki yzyllk bilim ve felsefe tarihinin, bir anlamda Kartezyen mekanizmin biyolojiye kadar geniflletilmesi teflebbsne, maddenin hareketi, algy, geliflmeyi ve dolaysyla, hayat aklayamayacann ne srlmesi yoluyla karfl kfl ynndeki abalardan meydana geldii sylenebilir.
3. nite - Metafizik
LK LKELERN BLM OLARAK METAFZK

Metafiziin nc bir alan ilk ilkelere iliflkin soruflturmalardan oluflur veya metafiziksel problemlerin nc bir bei, doayla ilgili arafltrmalardan kaynaklanan problemlerin oluflturduu bektir. Metafizik, burada doaya dair arafltrmalarda temele alnan ilk ilkeler zerinde durur. Metafizik asndan doa burada,
dnyann ve evrenin btnyle zdefl olmak yerine, doa bilimleri tarafndan
konu alnan, kendi yasallna sahip zel bir varlk alan olarak deerlendirilir.
Zihinden bamsz bir gereklik alan olarak tasavvur edilen doaya iliflkin bilimsel arafltrmann mmkn veya baflarl olabilmesi iin, doallkla, ana bafllk
altnda toplanan problemlerin metafiziin kapsam iinde, en azndan tatmin edici bir zme kavuflturulmas gerektiine inanlr. Doann yapsyla ilgili bu
problemlerin en baflnda,
1. dnyann zamansal ve meknsal kurulufluyla ilgili problemler gelir. Mekna ve zamana iliflkin aklamalarn gelifltirildii bu alann ardndan,
2. en azndan klasik metafizikte, zdefllik ve eliflmezlik ilkesi benzeri ilkelerin ele alnd ayr bir alan gelir.
Bununla birlikte, doaya iliflkin problemlerin en nemlisi determinizm -ya da belirlenimcilik- ve endeterminizm -ya da belirlenimsizcilik- karfltlyla ilgili problem
olmak durumundadr. Sz konusu problem, ayn zamanda nedensellik ilkesiyle ilgili olduu iin nem taflr. Baflka bir deyiflle, doann nedensel kurulufluyla ilgili
olan bu problem doadaki her fleyin bir nedeni olup olmad sorusuyla bouflur.
Biz, teleoloji ve mekanizmle ilgili tartflmann hemen arkasndan gelmesi dolaysyla, bunlardan sadece determinizm-endeterminizm problemi veya nedensellik ilkesi zerinde duracaz.
Determinizm, doada ortaya kan olaylarn seyrinin, deiflmez yasalara tabi olduunu; evrende olup biten her fleyin bir nedensellik balants iinde gereklefltiini savunan yaklaflmdr. Ona gre fiziki evrendeki tm olgu ve olaylar mutlak olarak nedenlerine bal olup nedenleri tarafndan koflullanr. Determinizm srasyla,
a. hiten hibir fleyin kmayaca ya da hibir fleyin mutlak olarak yok olup
gitmeyecei ilkesiyle,
b. hibir fleyin koflulsuz bir biimde ve dzensiz olarak ortaya kamayaca ilkesinden meydana gelir.
Determinizm kapsam iinde ifade edilen her olayn bir nedenin sonucu olduu tezi, nedensellik ilkesi olarak bilinir. Bu yzden, determinizm problemiyle ilgili tartflma, ayn zamanda nedensellik ilkesinin evrensel geerliliiyle ilgili bir tartflma olmak durumundadr. Demek ki nedensellik ilkesine evrensel bir geerlilik
yklenmesine ve dolaysyla her olayn bir nedenin sonucu olduunun ne srlmesine determinizm ad verilir. Buna mukabil, nedensellik ilkesine evrensel bir
geerlilik yklenmesine karfl kan ve dnyadaki her fleyin bir nedenin sonucu olmadn ne sren tez ise endeterminizm diye tanmlanmaktadr.
Nedensellik konusunu ele alan ilk filozofun Aristoteles olduu sylenebilir.
Srasyla maddi, fail, formel ve ereksel nedenden sz eden Aristotelesten sonra,
nedensellik hep ontolojik bir temel zerinde ele alnmfltr. Baflka bir deyiflle, nedensellik balamnda Humedan nce ne srlmfl olan geleneksel grfl, nedenselliin gerek olaylar arasndaki nesnel bir karfllkl bamllk iliflkisini ieren fiili bir zellik olduunu ileri srmfltr. Geleneksel grfl nedensellii ontolojik bir kategori olarak alr nk sz konusu bakfl asndan zorunlu balant,
birbirlerine nedensel olarak balandna inanlan nesneler ya da olaylar arasn-
73
74
Felsefe
da nesnel olarak hkm sren bir iliflkidir. Onda sz konusu olan bamllk iliflkisi ise ayr olaylar arasndaki sk ve sabit bir iliflki olarak dflnlr. Burada
nnin sye neden olduunu sylemek snin nye bal olduunu sylemek anlamna gelir. Bamllk iliflkisini ifade etmenin alternatif yollar olmufltur. Bunlar
srasyla, neden ile sonucun bir yasa kapsam iinde yer aldklarn bildiren nomolojik bamllk, nedenin olmamfl olsayd eer, sonucun da olamayacan
ifade eden olgu karflt bamllk ve nedenin sonucun olma olasln ykselttiini ne sren ihtimaliyeti bamllktr.
Fakat on yedinci yzyldan itibaren, zellikle de ngiliz deneyimcileri tarafndan nedensellik epistemolojik bir kategori olarak deerlendirilmifltir. Buna gre,
nedensellik, fleylerin kendilerinin bir zellii olmayp yalnzca onlara iliflkin alg ve
bilgimizle ilgilidir. rnein Hume iin nedensellik sadece zihinsel izlenim ya da
ideler arasndaki bir iliflki olup zihinsel alflkanlklarmz dnyaya yklemekle ilgili bir mesele olarak ortaya kar. O, geleneksel nedensellik anlayflnn tmyle hatal bir kavrayfl zerine bina edildiini dflnr. Hume birbirlerine neden sonu
iliflkisi yoluyla balanmfl olduuna inanlan iki olay arasnda, bizim sadece meknsal sreklilikle zamansal ncelii bulup dorulayabildiimizi ileri srer. Yani n
tipi olaylar her zaman s tipi olaylar tarafndan izlenir, yle ki ne zaman n tipinden
bir olay grsek, onu s tipinden bir olayn takip edeceini kestiririz. Bu ikisi, yani
neden ile sonu arasndaki zorunlu balanty, hibir flekilde deneyimleyemeyiz.
Bu ise nedensel iliflkinin mantksal, ispatlanabilir ya da apak bir balant olmayp zde alflkanla bal tutumlarmzn ve zihnimizde olup bitenlerin bir dflavurumundan ibaret olduu anlamna gelir.
Nedensellik iliflkisi, sonradan rasyonalizm tarafndan da epistemolojik bir kategori olarak deerlendirilmifltir. Fakat rasyonalizme gre, nedensellik dflncenin bir zorunluluu olup a priori bir dzenleyici ilkeye karfllk gelir; o, bu yzden bilimin bir sonucu deil de n kabuldr. Leibnizin bu ereve iinde deerlendirilmek durumunda olan grflne gre, nedensellik yeter neden ilkesinin belli bir flekline karfllk gelir. Kant da ayn grfl savunmufltur: Ona gre,
nedensel ba ya da nedensellik, deneyimde dorulanabilir olma fakat deneyimden tretilmeme, analiz edilememe anlamnda sentetik bir ilkedir. Mmkn bir
deneyim tarafndan rtlemeyen nedensellik, bir fleyi anlamann, dfl dnyaya
iliflkin bilginin zorunlu bir n kofluludur. Bu adan bakldnda, Kantn nedensellii bir kategori veya deneyimin imknnn bir koflulu olarak ortaya koyan nedensellik anlayflnn Humeun idelerin arflm ilkesine dayal olan nedensellik
anlayflna verilmifl bir cevap olduu ne srlebilir. Rasyonalizmin bilimsel bilgiyi salt duyu deneyimine veya tecrbeye dayandrmamasnn nedeni de budur.
nk duyular bize zorunlu balantlar veremez. Zorunlu balantlar, kantlayc akl yrtmelere imkn salayan matematiksel modellerden yardm alan entelektel sezgi yeteneine baldr.
3. nite - Metafizik
75
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Metafiziin olacan aklamak.

Metafizik, ou zaman fizik tesi anlamna gelecek flekilde yorumland iin, aklc ve dolaysyla bilimci ynelimi gl olan dflnrler tarafndan fliddetle elefltirilmifltir. Bununla birlikte, bu
elefltiri btn filozoflar iin geerli olan bir elefltiri deildir. te yandan duyusal alann tesinde
kalan varlk alan olarak fiziktesi, metafiziin
ana konu alanndan sadece birisini teflkil eder.
Bu yzden, metafiziin bir felsefe dal ya da alan olarak fazlasyla mmkn olduunu, onun varl varlk olmak bakmndan ele alan temel bir
disiplin olduunu dflnmek mmkndr.
Metafiziin konusunu ve alanlarn aklamak.
Metafiziin konusu varlktr. O, ncelikle varl
varlk olmak bakmndan ele alr. Metafizik, yine
ayn balamda neyin gerekten var olduu sorusunu sorarak gerekten var olmaya aday farkl
varlk trlerini ele alr. Doal varlklar olduu
kadar var olmalar muhtemel manevi varlklar
da ele alr; varln yaratc bir g zerinden
aklanmas teflebbsyle de meflgul olur. Varlk,
metafizikte dahas farkl flekillerde, varln bizatihi kendisinden veya insandan hareketle ya da
statik veya dinamik bir adan ele alnabilir. Metafizik, te yandan varl belli ynleriyle arafltran baflkaca disiplinler olarak bilimlerin ilk ilkelerini inceler. Bu yzden metafiziin ana konu alanna ayrld sylenebilir. Bu konu alanlarndan birincisi, ontoloji olarak metafiziktir. Ontoloji olarak metafizik kendi iinde ana dala
ayrlr. Bunlardan biri tz metafiziidir. kincisi,
insandan hareket eden varolufl felsefesidir. ncs ise varl dinamik bir adan veya deiflme
ynnden ele alan sre felsefesidir. Metafiziin
ikinci konu alan, varln yaratc bir g zerinden ele alnma teflebbsleriyle ona karfl kan
yaklaflmdan meydana gelen teoloji olarak metafiziktir. Metafiziin nc konu alan, ilk ilkelerin bilimi olarak metafiziktir.
Tz metafiziinin farkl trlerini aklamak.
Tz metafizii, varln tz ya da tzler zerinden aklanmasna ynelik bir abadan meydana
gelir. Tz, var olmak iin kendisinden baflka hibir fleye ihtiya duymayan varlktr. Varl tz
zerinden aklama teflebbs, klasik tz metafi-
N
A M A
N
A M A
zii ve modern tz metafizii olarak ikiye ayrlr.

Bunlardan klasik tz metafiziinde bir ok tzllk sz konusu iken modern tz metafiziinde
varla dair aklama ya tek tz ya da iki tz zerinden gerekleflir. Dahas klasik tz metafiziinde tzler zerinden gerekleflen aklama, ya onlardan bamsz bir biimde ya da tzlerin kurucu eleri olarak var olan tmeller yardmyla
olur. Tz metafiziinin her iki tr de, statik bir
varlk anlayfl zerine ykselir.
Sre felsefesini tanmlamak.
Sre ya da olufl felsefesi tz metafiziine alternatif bir varlk anlayfln ifade eder. Alternatif olmasnn nedeni ise tz metafiziinin statik bir
varlk anlayfln cisimlefltirdii veya temsil ettii
yerde, onun olufl ve deiflmeyi temele alan dinamik bir varlk anlayfln somutlafltrmasdr. Gerekten de sre felsefesi, doann srekli olarak
deiflen olay dizilerinden meydana geldiini, gerekliin temelinde, tzn deil de srecin, yani
belli bir dorultusu olan bir deiflmenin bulunduunu ne srer. O, gereklie bir btn olarak hakkn verecek, insann btn deneyimlerini temellendirecek bir metafizik ihtiyacnn ifadesi olmak durumundadr. Bu anlamda modern
fizik ya da mekanikten beslenen modern metafiziin tersine, o daha ziyade biyoloji ve psikolojiye dayanr ve esas olarak da evrim dflncesinden beslenir.
Varolufl felsefesinin varlk probleminin yeni bir
grnm olduunu ayrt etmek.
Varolufl felsefesi esas itibaryla yirminci yzylda,
biraz da klasik metafizie veya eski varlk anlayfllarna bir tepki olarak geliflmifltir. Durum byle olmakla birlikte, varolufl felsefesinin varlk
probleminin yeni bir grnm olduu sylenebilir. Burada ortaya kan en nemli farkllk, varln kendi kendisini tanmlayan insana gre
ele alnmasndan meydana gelir. Baflka bir deyiflle, bu yeni felsefede varlk, varl ele alan, varlk sorusunu sorabilen yegne varlk olarak insandan hareketle ortaya konur. Burada insan ya
da varolufl insan varln, bir dnyaya sahip olan,
kendisinden ziyade baflka var olanlarn zerindeki rty aan ve ayrca dier kendiliklerin rtsn aacak flekilde kendi kendisinin de rtsn aan bir varl tanmlar.
76
Felsefe
Kendimizi Snayalm
1. Pozitivizmiyle metafizie ynelik en sert elefltiriyi
gelifltirmifl olan filozof afladakilerden hangisidir?
a. Hegel
b. Kant
c. Aristoteles
d. Comte
e. Heidegger
6. Hangisi modern tz metafizii kapsamnda ne srlmfl grfllerden biri deildir?

a. Fenomenalizm
b. Rasyonalizm
c. Dalizm
d. Materyalizm
c. dealizm
2. Hangisi klasik metafiziin blmelerinden birini meydana getiren arafltrma kapsamna girmez?
a. Ontolo
b. Kozmoloji
c. Teoloji
d. lk lkelere iliflkin arafltrma
e. Epistemoloji
7. Var olmak alglanmfl olmaktr? diyen meflhur idealist filozof afladakilerden hangisidir?
a. Herakleitos
b. Bergson
c. Kant
d. Berkeley
e. Heidegger
3. Afladakilerden hangisi ontoloji olarak metafiziin

dflnda kalr?
a. Klasik Tz Metafizii
b. Sre Felsefesi
c. Teoloji
d. Varolufl Felsefesi
e. Modern Tz Metafizii
8. Afladakilerden hangisi, sre felsefesinin yirminci

yzyldaki en nemli temsilcilerindendir?
a. Berkeley
b. Descartes
c. Comte
d. Hegel
e. Bergson
4. Hangisi tmeller konusunda gndeme gelen bir karfltlktr?

a. Determinizm-endeterminizm
b. Teleoloji-mekanizm
c. Realizm-nominalizm
d. Monizm-Dalizm
e. Rasyonalizm-irrasyonalizm
9. Sartren insan iin kulland terim, afladakilerden

hangisidir?
a. Varlk
b. Kendinde varlk
c. Tz
d. Fenomen
e. Kendisi iin varlk
5. Hangisi monizmin bir tezi olamaz?

a. Ruh ve madde vardr.
b. Tek bir tz vardr.
c. Var olan tek tz maddedir.
d. Gerekten var olan maddedir.
c. Ruh, maddenin bir yansmas ya da trevidir.
10. Determinizmin dayand ilke afladakilerden hangisidir?

a. zdefllik ilkesi
b. Doann dzenlilii ilkesi
c. Nedensellik ilkesi
d. eliflmezlik ilkesi
e. Belirsizlik ilkesi
3. nite - Metafizik
77
Okuma Paras
Varlk olmak bakmndan varl ve ona zsel olarak ait
olan arafltran bir bilim vardr. Bu bilim zel bilimler
olarak adlandrlan bilimlerden hibiriyle ayn deildir
nk bu bilimlerden hibiri varl genel olarak varlk
olmak bakmndan incelemez fakat tam tersine, rnein matematiksel bilimlerde olduu gibi, varln belli
bir parasn ayrarak yalnzca bu parann ana niteliklerini inceler. fiimdi biz ilk ilkeleri ve en yksek nedenleri aramakta olduumuza gre, bunlarn doas gerei
kendisine ait olduklar bir fleyin var olmas gerektii
aktr. yleyse var olan fleylerin elerini arayanlar da
gerekte ilk ilkeleri aryor idiyseler, bu elerin zorunlu olarak ilineksel anlamda varln deil, varlk olmak
bakmndan varln eleri olmalar gerekir. Buna gre, bizim de varlk olmak bakmndan varln ilk nedenlerini aramamz gerekmektedir.
Varlk terimi birok anlamda kullanlr ancak bu anlamlarn hepsi de bir ve ayn doadan olan bir fleyle ilgilidir. Bu, basit bir eflseslilik deildir; tpk salkl diye nitelendirilen her fleyin, birinin sal korumasndan, bir baflkasnn sal meydana getirmesinden, bir
dierinin bir salk emaresi olmasndan ve en nihayet
bir baflkasnn sal kabul etmesinden dolay, salkla
ilgili olmas ve yine tbbi diye adlandrlan her fleyin
tp sanatyla ilgili olup tp sanatna sahip olunduu ya
da bir fley ona doal olarak uygun dflt veya onun
bir eseri olduu iin, byle adlandrlmas gibi, -ki salkl ve tbbi szckleriyle ayn flekilde kullanlan
baflka terimler de bulabiliriz- varlk da ayn flekilde
birok anlamda kullanlr ancak bu anlamlarn hepsi
tek bir ilkeyle ilgilidir nk baz fleylere, tzler olmalarndan, dier bazlarna tzlerin etkilenimleri olmalarndan, dierlerine tz olma yoluna girmelerinden, bu
arada dierlerine tzlerin ortadan kalkfllar veya yoksunluklar ya da nitelikleri olmalarndan, dier bazlarna tzlerin ya da tzlerle ilgili fleylerin hareket ettirici
ya da meydana getirici ilkeleri olmalarndan, en nihayet
dierlerine btn bunlarn ya da tzlerden herhangi birinin inkr ediliflleri olmalarndan dolay, varlk ad
verilir. Bundan dolay, biz var-olmayann var-olmayan
olduunu syleyebiliriz.
Nasl ki salkla ilgili olan her fleyin tek bir bilimi varsa
ayn fley tm dier durumlar iin de geerlidir. nk
tek bir bilime, yalnzca bir ve ayn doaya gre adlandrlan nesneler deil, ayn zamanda adlarn bir doayla olan iliflkilerinden alan nesnelerin incelenmesi de aittir nk bu sonuncular da bir anlamda bir doaya g-
re adlandrlrlar. O halde, varlk olmak bakmndan tm

varlklarn incelenmesinin tek bir bilimin ifli olduu
aktr. Demek ki her durumda, temelde hem dier fleylerin kendisine bal olmalar hem de dier fleylerin adlarn kendisinden almalar anlamnda ilk olan ele alan
bir bilim vardr. Buna gre, bu bir tz ise eer, filozofun ilkelerini ve nedenlerini kavramak zorunda olduu
fley tzler olacaktr.
fieylerin her cinsi iin hem bir duyum gc hem de bir
bilim vardr; rnein bir bilim olan gramer, telaffuz edilen tm sesleri inceler. Buna gre, varln btn trlerini incelemek tek bir genel bilimin iflidir, buna mukabil bir tr varl incelemek ise zel bir bilimin iflidir.
Varlk ve birlik, ayn tanm tarafndan aklanma anlamnda deil de ilke ve neden olarak birbirlerinde ierilme anlamnda bir ve ayn fleydir (kald ki onlarn birbirleriyle tanm bakmndan da ayn olduuna inanmamz
bir fley deifltirmez, hatta bu iflimizi daha da kolaylafltrr). nk bir insan, var olan insan ve insan ayn fleydir; yalnzca, o, bir insandr demek yerine, szc
iki kez tekrarlayarak, o, var olan bir insandr demekle farkl bir fley ortaya konmaz (bu, birlik ve varln
olufl ya da yok olufl bakmndan birbirinden ayrlmaz
olmas olgusundan da aktr) ve ayn fley birlik iin de
geerlidir. yleyse btn bu durumlarda, bunlardan
herhangi biri eklendii zaman ayn fleyin ifade edildii
ve bir olann, bir varlk olandan ayrlmaz olduu aktr. Dahas, her bireyin tz sadece ilineksel olarak bir
deildir; o, ayn flekilde z gerei var olan bir fleydir;
dolaysyla, ne kadar varlk tr varsa o kadar birliin
olmas gerekir. Bunlarn neliinin incelenmesi cins bakmndan bir olan bir bilimin konusudur; rnein onlarn ztlar kadar, aynlk ve benzerlii ve bu trden dierlerinin incelenmesini kastediyorum.
Ne kadar tz tr varsa felsefenin o kadar ksm vardr
ve bu nedenle onlar arasnda bir ilk felsefenin ve ondan sonra gelen bir ikinci felsefenin olmas gerekir.
nk var olan dorudan doruya cinslere blnr ve
dolaysyla, bu blnme de cinslere karfllk gelen disiplinlerde bir blnmeyi dourur. nk filozofun durumu, matematiki szcnn kullanld anlam iinde, matematikinin durumuna benzer, zira matematiin
de ksmlar vardr ve onda bir ilk, bir de ikinci bilim ve
bunlar izleyen dier bilimler vardr.
Kaynak: Aristoteles, Metafizik (ev. A. Arslan), stanbul, Sosyal yaynlar, 2. bask, 2004.
78
Felsefe
1. d
Sra Sizde 1
nsan sadece fiziki bir varlk olmayp ayn zamanda manevi bir varlktr. Manevi bir boyutu olmas, insann sadece fizik ihtiyalarn karflland bir hayatla snrlanmasn imknsz hale getirir. O, manevi bir varlk olduu iin, dnyay anlamak, anlamlandrmak ister. Dnyay anlamak, anlamlandrmaya alflmak ise varl anlamak ve anlamlandrmaktan baflka bir fley deildir. Bunu yapmak, yani varl anlamak ve anlamlandrmak
iin aba sarf etmek insann doasnda vardr. Bunun
byle olmasnn bir dier nedeni de insann varl anlama yoluna girmesinin biraz da ona kendi varln anlamlandrma, hayatna bir yn verebilme, nereden gelip
nereye gittiini anlama imkn vermesidir. Varlktaki
anlam ya da hikmeti kavrama, neyin gerekten var olduunu belirleme yoluna giren insan, dnyada yabanc olmaktan kmfl, hayatna anlam katmaya bafllamfl
bir insan olmak durumundadr.
2. e
3. c
4. c
5. a
6. b
7. d
8. e
9. e
10. c
Yantnz doru deilse nitenin Metafiziin mkn blmn yeniden okuyun. Comteun pozitivizmiyle metafizie olabilecek en sert elefltirilerden birini yneltmifl olduunu greceksiniz
Yantnz doru deilse nitenin Metafiziin Konusu ve Alt Alanlar blmn yeniden okuyun.
Epistemolojinin metafiziin kapsam iinde kalan bir arafltrma alan olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmn yeniden okuyun. Teolojinin, Ontoloji olarak Metafizik kapsam iine girmeyip, metafiziin ayr bir blmesini oluflturduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Tz Metafizii alt
blmn yeniden okuyun. Tmeller meselesi
balamnda gndeme gelen karfltln Realizmnominalizm karfltl olduunu greceksiniz.
blmn yeniden okuyun. Ruh ve madde vardr tezinin, yani iki tzn birden var olduunu
ne sren iddiann, monizme ait bir tez olmadn greceksiniz.
blmn yeniden okuyun. Rasyonalizmin,
bir metafizik grfl olmayp, epistemolojik bir
anlayfl olduunu greceksiniz.
blmn yeniden okuyun. Var olmak alglanmfl olmaktr diyen idealist filozofun Berkeley olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Sre Felsefesi alt
blmn yeniden okuyun. Sre felsefesinin
yirminci yzyldaki en nemli temsilcisinin
Bergson olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Varolufl Felsefesi
alt blmn yeniden okuyun. Sartren insan
iin kulland terimin Kendisi iin varlk olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin lk lkelerin
Bilimi Olarak Metafizik blmn yeniden
okuyun. Determinizmin temelinde olan ilkenin
Nedensellik ilkesi olduunu greceksiniz.
Sra Sizde 2
Kutsal leme inancn nominalizm hibir flekilde
aklayamaz. nk sz konusu tmel grflnn ne
srd gibi, eer gerekten var olanlar yalnzca bireyler ise buradan Baba, Oul ve Kutsal Ruhun aralarnda
ortak hibir noktann bulunmad, onlarn yalnzca
kendilerine ayn Tanr adnn verilmesi anlamnda bir
olduklar sonucu kar. Bu durumda, yalnzca bireylerin gerek olduklarn ne sren nominalist, Tanrnn
hem bir ve hem de olduu dogmasn reddederek ya
yalnzca Tanrnn bir olduunu ya da yalnzca olduunu ne srmek durumunda kalr. nanc ancak realizm aklar. Oul ve Kutsal Ruhun Babadan pay almak suretiyle Tanr olduunu kabul eder.
Sra Sizde 3
nsani varoluflun anlamn belirleyen zelliklerin baflnda, varoluflu felsefeye gre, onun fleyler veya cansz
varlklar gibi nesnel bir analize konu olmamas gelir.
nsani varolufl zlecek bir problem, aklanacak bir
fley deildir. Gerekten de insan bir varlk ya da fley deildir, bir varolufltur. Dolaysyla insann kendisiyle iliflkisi bir sahip olma iliflkisi deildir. Varoluflun kendisiyle iliflkisi bir olma durumunu, bir varolma halini ifade
eder. Dolaysyla insann yapt hatalar, yafladklar, ksacas varoluflunu ilgilendiren hibir fley, nesnel teknikler alanna ait olamaz. Bu ise varoluflun aklanamad, ancak sadece yaflanabildii anlamna gelir. nsann
varoluflsal gereklii btnyle zneldir ve ksmidir.
nsani varoluflun bir dier zellii de onun aflknldr.
3. nite - Metafizik
79
Kaynaklar
Aflknlk insann kendisiyle veya bir durumla bir ve ayn dflmemesi anlamna gelir; onun iinde bulunduu
durumu aflmas olgusunu ifade eder. Bu aflknl sayesinde insan, kendisini her seferinde yeniden tanmlayp
yaratr. Bu aflknlk zelliinden dolay, insan bir fley olmann dflna kar; gelecee iliflkin proje ve tasarlar
yoluyla flu andaki durumunu aflar. Aflknl, insan doal dnyadaki nesnelerden veya varoluflu varlklardan
ayrmaya yarar. Dnyadaki fleyler doann bir parasdrlar; onlarn zleri, iindeki bulunduklar durum ve
evreleri bakmndan tamamen belirlenmifltir. Onlarn
iinde bulunduklar durumun dflna kmalar, bu durumlar aflmalar mmkn deildir. Bu, varolufl iin geerli deildir. inde bulunduu koflullar insann kaderi
olamaz; tam tersine, insan iinde bulunduu btn durumlara anlam verir.
Varoluflun aflknl, insann zgrle mahkm olduu
anlamna gelir. Baflka bir deyiflle ayn zamanda bir durum iinde olan varlklar olduumuz iin, seim yapmamz biz insanlar iin kanlmazdr. yle ki sememeyi semek de aslnda bir seimdir. Bir imknlar varl olarak insann seme imknlar snrszdr. Onun
imknlar sadece ne yapmak, nasl bir insan olmak veya ne flekilde davranmak gerektiiyle snrlanmfl deildir. nsann imknlar, neyi dflnecei veya dnyada
alglad fleyleri nasl tasvir edip kategorilefltireceiyle
ilgili her neriye hayr deme olanan kapsayacak
kadar zengindir. Ksacas o, kendisini zgr seimleriyle nasl yaratrsa yle olur.
Dahas insan, sadece kendisi iin seim yapmaz. Kendisi iin seimde bulunurken baflkalar iin de seimde
bulunur. Baflkalarnn nasl olmalarn istiyorsa yle olmaya alflr. O, kendisi iin deer yaratrken baflkalarn da gzetmek durumundadr; setii deerlerin baflkalarnn da deerleri olmas iin aba gsterir. te yandan zgrl kanlmaz son olan lmle sona erer.
Gerek lmn kendisinin gerekse zgrln mutlak
ve snrsz olduunun farkna varlmas, insann kolayca
kabullenebilecei veya taflyabilecei fleyler deildir.
nsan, zellikle mutlak bir zgrle sahip olduunu
anlad zaman, bundan kayglanr; byk bir endifle
iine dfler ve derin bir kayg ya da endifleye srklenir. Buradan hareketle insann, her fleyden farkl olan,
her ynyle zel bir varlk olduu sylenebilir. O, kendi varoluflunun bilincinde olan, dnyay anlamlandran,
dili ve kltr yaratan, bir gn gelip leceinin farkna
varan bir varlktr. nsan, bu yzden dnyann biraz da
anlam kayna olan bir varlktr.
Aristoteles, Metafizik (ev. A. Arslan), stanbul, Sosyal

yaynlar, 2. bask, 2004.
Berkeley, G., Hylas ile Philolaos Arasnda Konuflma
(ev. S. Sel), stanbul, Sosyal Yaynlar, 2. bask, 1966.
Berkeley, G., nsan Bilgisinin lkeleri zerine (ev. H.
Turan), Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996.
Campbell, K., Contemporary Metaphysics: An
Introduction, Encino, CA, Dickinson, 1976.
Cevizci, A. (der. ve ev.), Metafizik, stanbul, Paradigma
Yaynlar, 2. bask, 2006.
Descartes, R., Metafizik Dflnceler (ev. M. Karasan),
MEB Yay., stanbul, 2. bask, 1962.
Ewing, A. C., The Fundamental Questions of Philosophy,
Routledge and Kegan Paul, London, 1951.
Grossman, R., Phenomenology and Existentialism,
London, Routledge and Kegan Paul, 1984.
Heidegger, M., Metafizik Nedir? (ev. Y. rnek), Ankara,
Trkiye Felsefe Kurumu, 1991.
Heidegger, M., Varlk ve Zaman (ev. A. Yardml),
stanbul, dea yaynlar, 2005.
Hume, D., nsan Doas zerine Bir nceleme (ev. A.
Yardml), stanbul, dea Yaynlar, 1997.
Hume, D., nsann Anlama Yetisi zerine Bir
Soruflturma (ev. O. Aruoba), Ankara, TFK yaynlar,
1976.
Kant, I., Ahlk Metafiziinin Temellendirilmesi (ev. I.
Kuuradi), Ankara, TFK Yaynlar, 1982.
Kant, I., Critique of Pure Reason (trans. by N. K. Smith),
London, Macmillan, 1964.
Lowe, E. J., Kinds of Being, Oxford, Oxford Univerisity
Press, 1989.
Randall, J. H., Buchler, J., Felsefeye Girifl (ev. A.
Arslan), zmir, Ege niversitesi Yaynlar, 1982.
Shand, J., Philosophy and Philosophers: An Introduction
to Western Philosophy, Florence, Routledge, 1993.
4
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N

Bilim felsefesinin ne olduunu aklayabilecek,
Mantk pozitivizmi getirdii yenilikler ve yol at problemler zerinden
kavrayabilecek,
Yanlfllamac bilim anlayfln aklayabilecek,
Devrimci bilim anlayflnn mantn zebilecek,
oulcu bilim grflnn bilimle ilgili tespitlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Pozitivizm
Bilimsel Yntem
Keflif
Bilimsel Aklama
Dorulanabilirlik
Yanlfllanabilirlik
Olaan Bilim
Bilimsel Devrim
Paradigma
Bilimsel lerleme
indekiler
GRfi
BLM FELSEFESNN KONULARI
Felsefe
Bilim Felsefesi
MANTIKI POZTVST BLM

ANLAYIfiI
YANLIfiLAMACI BLM ANLAYIfiI
DEVRMC BLM ANLAYIfiI
OULCU BLM ANLAYIfiI
Bilim Felsefesi
GRfi
Bilim felsefesi, felsefenin bilimi konu edinen alt dal ya da disiplinidir. Bu disiplin, bilimin doasna ve zellikle de yntemlerine, kavramlarna, n kabullerine
ve bu arada, bilimin entelektel disiplinlerin genel flemas iindeki yerine iliflkin
arafltrmalardan oluflur. Bilim felsefesi, sz konusu arafltrmalar, elbette felsefi
yntemleri, esas itibaryla da rasyonel ve elefltirel bir sorgulama yntemini kullanarak gereklefltirir.
Bilim, aslnda felsefenin uzun zamandan beri konusu olmufltur. Gerekten de
en azndan Aristotelesten bafllayarak filozoflar bilimi ele almfl, bilimle ilgili sorular sorarken bilimsel yntemlerin ve bilimsel nermelerin ayrc zelliklerini gzler nne sermeye alflmfllard. Bununla birlikte, en azndan teknik anlamyla bilim felsefesi yeni, en fazla yzyllk gemifli olan bir felsefe disiplinidir. Bunun da
en nemli nedeni, on dokuzuncu yzyln son eyreinden itibaren bilim alannda yaflanan hzl ve bafl dndrc geliflmeler ve bilim ile tekniin modern kltrde oynad olaanst byk ve belirleyici rol olmufltur. Nitekim Galileo ve
Newton fiziinin belirledii modern bilimsel ereve, oluflturulan ana resim bu
dnemde sarslmfltr. Buna gre sz konusu modern fiziin kendisiyle onun ayrlmaz bir parasn oluflturan kuramlarn on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan
bafllayarak alternatif kuramlarla en azndan revize edildikleri rahatlkla sylenebilir. Nitekim bu yzylda Newton fiziinin kendisine dayand Eukleides geometrisine alternatif iki geometri, srasyla Nikolai Labochevskynin hiporbolik geometrisiyle Bernard Riemannn eliptik geometrisi ortaya kmfltr. Ayn flekilde Newton fiziinin temelinde bulunan evrensel nedensellik ilkesine karfl Werner Heisenberg, mutlak nedenselliin atom alt dzeyde geerli olmadn ortaya koyan
meflhur belirsizlik ilkesini gelifltirmifltir. Yine Newton fiziinin bir parasn oluflturan syla flk teorisi, Max Planckn kuantum kuram zerinden deiflime urarken, sz konusu fiziin kendisi de Einsteinn rlativite fizii tarafndan revize
edilmifltir. Modern bilimin oluflturduu genel ereveyi nemli lde deiflime
uratan sz konusu geliflmeler yannda, zellikle matematik ve biyoloji alannda
yaflanan bafl dndrc geliflmeler, bilimi anlamak bakmndan felsefenin vazgeilmez olduunu gzler nne sermifltir.
Bilim felsefesinin
douflunda, zellikle doa
bilimleri alannda 19.
yzyln sonlarndan itibaren
yaflanan byk deiflimler
ok etkili olmufltur. Yine,
bilim ve teknolojinin, etkisini
kltrn btn alanlar
zerinde hissettiren yaylm
da bilimi felsefe yoluyla
anlama ve deerlendirmenin
zorunluluunu hissettiren
bir baflka etken olmufltur.
82
Felsefe
SIRA SZDE
D fi N E L M
BLM FELSEFESNN
KONULARI
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bilim tarihinde
SIRAhemen
SZDE her teori ya deifliklie uratlmfl ya da tamamyla reddedilmifltir.
Bu bakmdan elde gnmz teorilerinin de yanlfl olmasn dflndrecek yeterli kantmz
yok mudur? Bilimin bize efsanelerden veya dinden daha fazla fleyler sunduundan nasl
D fi N E L M
emin olabiliriz?
Yirminci yzyln ilk eyreinde bilimsel faaliyet zerine ikinci dzey bir etkinlik
olarak ortaya kan bilim felsefesinin konular ana bafllk altnda toplanabilir.
DKKAT
1. Onun konu alanlarndan birincisi, bilimin yntemine ya da yntemlerine,
bilimsel sembollerin doasna ve bilimsel sistemlerin mantksal yapsna iliflSIRA SZDE
kin arafltrmalardan
oluflur. Bilimin kendisine, yntemine iliflkin bir arafltrma olarak bilim felsefesi, geleneksel mantk ve bilgi teorisinin nemli bir
blmn ierir. Burada tmevarm, tmdengelim, hipotez, veri,
AMALARIMIZ
keflif ve dorulama gibi terimler tanmlanp akla kavuflturulur. Bilim
felsefesinde, buna ek olarak gzlem, deney, lm, snflama benzeri bilimin daha
ayrntl, zel ve teknik yntemleri incelenir. Yine bilim sembolik
K T A P
bir sistem olduu iin, bilim felsefesinin bu alannda, genel bir gstergeler
teorisi de nemli bir rol oynar. Bu konu alan, bilim felsefesinin epistemolojikT Eboyutuna
karfllk gelir.
LEVZYON
2. Bilim felsefesinde, ikinci olarak bilimlerin temel kavramlar, n kabul veya
varsaymlar incelenir ve bilimlerin deneysel, rasyonel ve pragmatik temelleri aa karlr. Bilim felsefesinin bu boyutu, bilim adamnn kulland
T E R N E T bir incelemeye tabi tutmad neden, nicelik, nitelik, zafakat Nelefltirel
man, mekn ve yasa gibi kavram ve kategorilere iliflkin bir arafltrmay
ierdiinden, metafizikle belli bir iliflki iinde bulunmak durumundadr. Bilim felsefesinin bu boyutu, ayrca bir dfl dnyann varlna ve doann dzenliliine duyulan inanlar da elefltirel bir incelemeye tabi tutar. Buras da
doallkla, bilim felsefesinin metafiziksel boyutunu meydana getirir.
3. Bilim felsefesi, nihayet zel bilimlerin snrlarn belirlemeye, bilimlerin birbirleriyle olan karfllkl iliflkilerini aa karmaya alflr. Burada, bilimlere
iliflkin bir snflama yer alr.
N N
K T A P
TELEVZYON
Bilim felsefesinin hem

epistemolojik hem de
metafiziksel bir boyutu
vardr.
NTERNET
MANTIKI POZTVST BLM ANLAYIfiI

Mantk pozitivist
dflnrler, tm toplant ve
alflmalarn Viyanada
yaptlar. Neopozitivist bilim
grfln ortaya koyan bilim
adam ve filozoflarn
oluflturduu toplulua, bu
yzden Viyana evresi ad
verilir.
Bilim felsefesinin yaklaflk yzyllk tarihinde, bilimin kendisini ve varsaymlarn,

bilimsel kavram ve yntemleri aklayp anlafllr klmak amacyla drt ana bilim
grfl ne srlmfltr. Bilimi ok eflitli yn ve zellikleriyle ele alan bu bilim
felsefesi anlayfllar, birbirlerini ou zaman elefltirip gelifltirerek birlikte bilim kavrayflmz, hi kuflku yok ki alabildiine glendirmifllerdir. Bu grfllerden birincisi mantk pozitivizmdir. Mantk pozitivizm, on dokuzuncu yzylda Comte tarafndan kurulmufl olan pozitivizmin yirminci yzyldaki devamdr. Bu yzden o,
neopozitivizm olarak da geer. Mantk pozitivizm dnyada yirminci yzyln neredeyse btn bir ilk yars boyunca olduka byk bir etki yapmfl olan bilim tasavvuru ve bu bilim anlayfl zerinden gelifltirdii bilimsel dnya grflyle sekinleflir. Mantk pozitivist bilim grfln oluflturan ve benimseyen felsefeciler
arasnda Moritz Schlick (1882-1936), Hans Hahn (1879-1834), Philipp Frank (18841966), Friedrich Waismann (1896-1959), Felix Kaufmann (1895-1949), Herbert Feigl (1902-1988), Viktor Kraft (1880-1975), Kurt Gdel (1906-1978) ve Rudolf Carnap (1891-1970) gibi isimler saylabilir.
4. nite - Bilim Felsefesi
Mantk pozitivizm mutlak bir aklcl ve dolaysyla akln sadece bilimde tezahr ettii inancn temsil eder. Mantk pozitivistler, bu yzden kendilerinin
karanlk diye niteledikleri bir sosyo-politik atmosferin rn olduklarn ne srp mevcut koflullar pozitif bir felsefe anlayfl ile slah etmeye, bilimci bir dnya
grflyle yeni bafltan flekillendirmeye alfltlar. Gerekten de neopozitivist dflnrler Almanyada giderek glenen ve en nihayetinde faflizme gtrecek olan
muhafazakr bir siyasetten ve insanln ilerlemesi nndeki en byk engel olarak grdkleri metafizikten byk bir rahatszlk duymaktaydlar. Bu yzden, bilim ile metafizii birbirinden ayrmaya, felsefenin, zel olarak da Alman idealizminin insanln nne mulak ve karanlk bir dnya koymasna engel olmaya
alfltlar. Mantk pozitivistler, metafizie ayrca epistemolojik gerekelerle, nermelerinin anlamsz olmas nedeniyle karfl ktlar. Onlar, aslnda burada Humela
bafllayp Comte yoluyla Ernst Macha (1838-1916) kadar uzanan ana pozitivist damar takip ediyorlard.
Mantk pozitivizm deyiminde geen mantk nitelemesi ise sz konusu
yaklaflmda modern mantn kazand yeri ve nemi gsterir. Gerekten de mantk pozitivistler mantn imknlarn ve aralarn kullanarak bilimin formel yapsn ortaya karp belirginlefltirmeye alfltlar. Onlar gndelik dilin sembolik mantn ltlerini yerine getiremediini, dolaysyla bilim dili iin gerekli aklk ve
kesinlii salayamadn ileri srerken bilimde analiz asndan formel bir dilin gerekli olduu sonucuna vardlar. evre dflnrleri, bilimsel bilginin kesinliinin
ancak mantk diliyle sergilenebileceini dflnyorlard. Onlar, yeni mant kullanarak bir yandan bilimsel ifadeleri daha ak, net, sistematik ve test edilebilir bir
flekilde gzler nne sererken dier yandan metafiziin anlamszln gsterebileceine inandlar.
83
Mantk pozitivizmde,
pozitivizm bilime inan ve
metafizie karfl kfl ifade
ederken mantk
nitelemesi bilimin
kesinliini, belirsizlik ve
bulanklk ihtiva etmeyen
mantk diliyle sergileme
tutumunu dile getirir.
Dorulanabilirlik lkesi
Mantk pozitivizmi benimsemifl dflnrler, ncelikle bilimsel bilginin deneyime
dayal bir bilgi olduunu gstermek, bilime bir snr ekmek, daha dorusu bilimi
metafizikten veya bilim olmayandan ayrabilmek iin dorulanabilirlik ilkesi olarak bilinen meflhur ilkeyi gelifltirdiler. Sz konusu ilkenin onlarn bilim anlayfllarnda byk bir nem taflmas nedeniyle, bu anlayfla ayn zamanda dorulamac
bilim anlayfl ad verilir.
Dorulanabilirlik ilkesi her fleyden nce ampirik temelleri olduka gl olan
bir anlamllk lt salar ve bir ifade ya da tmcenin anlamnn o tmcenin doruluk koflullarnda olduunu ortaya koyar. Baflka bir deyiflle, ilke bir tmcenin anlamn kavramann, o tmcenin hangi koflullarda doru, hangi koflullarda yanlfl olduunu kavramay gerektirdiini dile getirir. Yani bir ifadenin, bir nerme ya da
sylemin bir bilgi ierii taflmas veya anlaml olabilmesi iin dorulanabilir olmas gerekir. Dorulanamayan nerme ya da iddialar, metafiziksel iddia ya da nermeler olup anlamdan yoksundurlar.
Dorulamann olgusal ve mantksal olmak zere, iki yolu vardr. Bunlardan olgusal dorulama sz konusu olduunda, mantk pozitivistler dorulamann dorudan ya da dolayl olabileceini kabul ederler. Yani baz nerme ya da tmceler
gzlem yoluyla dolaymsz olarak dorulanabilirler; sz konusu tmce ya da nermelerin doruluu veya yanlfllna duyu-deneyimi veya gzlem yoluyla karar verilebilir. Onlar burada kalmayp sz gelimi g benzeri dorudan deneyim yoluyla gzlemlenemeyen zellik veya kendiliklerle ilgili terimlerin getii tmce ya
da nermelerin ancak dolayml bir biimde dorulanabileceini ne srdler. Da-
Mantk pozitivistler
dolaymsz olarak
dorulanabilen tmce ya da
nermelere temel ya da
protokol nermeler, gzlem
nermeleri adn vermifllerdi.
84
Mantk pozitivizm, dnya

hakknda bilgi retme
grevini bilime verirken
metafizie doallkla karfl
kar ve felsefenin grevini
de analizle snrlar.
Felsefe
ha doru bir deyiflle, bu trden teorik terimlerin anlamn aklamak iin mantk
pozitivistler, sz konusu terimleri ieren tmcelerin doruluk ya da yanlfllklarn
gzlem nermeleriyle dolayl olarak belirlemenin yollarn aradlar. Gerekten de
onlar, insan tarafndan alglanamayan elektromanyetik dalgalar, elektron ve protonlar benzeri fleylerin kendileriyle ilgili kuramlarda veya birtakm teorik terimlerin getii nermelerde, ancak dolayl olarak dorulanabileceini ileri srdler.
Sz konusu nermelerin gzlem nermelerine veya temel nermelere indirgenerek dorulanabileceini sylediler.
Dorudan ve dolayl dorulama diye iki ayr fleklinden sz ettiimiz olgusal
dorulama, dnyann gzlemlenebilir bir ynne, dfl dnyadaki bir olay ya da duruma gnderme yapan bir nermenin, sz gelimi Alinin kpei siyahtr gibi bir
nermenin gzlem ya da deney yoluyla dorulanmasdr. Byle bir nermenin
dorulanmas iin, herhangi bir mantksal kurala ihtiya duyulmaz; sadece Alinin
kpei bulunarak rengi kontrol edilir. Fakat Btn kpekler drt ayakldr nermesi, olgusal olarak veya gzlem yoluyla dorulanabilir bir nerme deildir; bu
nermenin doruluuna ya da yanlfllna karar vermek iin, kpeklerin gzlenmesi gerekmez. nk nerme, olgusal bir durumdan ziyade, mantksal bir durumu ifade etmektedir. Bu mantksal durum da, gzlem yoluyla deil, nermenin znesiyle yklemi arasndaki iliflkiye baklarak tmcenin gramatikal yaps incelenerek ortaya karlabilir.
Mantk pozitivistler, dorulanabilirlik ilkesiyle dorulamann iki yolunun olduu gereinden temel birtakm sonular karttlar. Bunlardan birincisi ve en
nemlisi, metafiziin hibir flekilde dorulanamayan anlamdan yoksun nermelerden meydana geldii sonucuydu. te yandan dorulamann iki yolunun olmas olgusundan, sahip olabileceimiz dorularn, dorulanabilen anlaml nermelerin
iki ana bafllk altnda topland sonucu kartlr. Bunlardan birincisi, bize dnyadaki olay ve olgularla ilgili veya dnyann farkl durumlar hakknda bir fleyler syleyen sentetik nermelerdir; bu nermeler doallkla, bize dnya hakknda yeni
bilgiler verip dnyaya dair bilgimizi arttrrlar. Elbette zorunluluk ihtiva etmeyen,
yani karfltlarn olumlamann bir eliflki yaratmad bu nermeler olumsal nermeler olup onlar esas itibaryla doa bilimlerinde buluruz. Dorulanabilirlik ilkesi zerinden, bu kez mantksal olarak dorulanan ikinci ana nerme trne, analitik nerme veya totoloji ad verilir. Mantk ve matematikte bulduumuz bu nermeler, karfltlarn olumlamann bir eliflkiyle sonuland nermeler olarak zorunlu nermelerdir.
Bilimin Birlii
Bilimin birlii tezi, ontolojik

iddiasnn yannda iki ana
varsayma dayanr: 1. Maddi
dnyay oluflturan temel
eleri aklayacak tek bir
temel bileflik teori vardr
(fizikalizm). 2. Olgu bildiren
btn nermeler temel
teoriye balanabilir
(indirgemecilik varsaym).
Mantk pozitivistlerin gelifltirmifl olduu dorulanabilirlik ilkesinin ngrd

anlaml dorular ya da disiplinler listesinde, mevcut haliyle din, metafizik ve normatif etie olduu kadar sosyal bilimlere de yer yoktur. Onlar toplum bilimleriyle insan bilimlerinde pek ok mulaklk, belirsizlik bulunduunu; sz konusu
mulaklk ve belirsiz anlamllklarn dorulamac anlam teorisinin uygulanmas
suretiyle bertaraf edilebileceini sylerler. Sz konusu bilim felsefesi anlayfl, insan bilimleriyle toplum bilimlerinde de daha sonra doa bilimlerinin metodolojisine baflvurulmas kofluluyla gerekleflecek benzer bir keflif ve aklama baflarsna eriflilmesini ngrr.
Mantk pozitivistler, burada kalmayp bilimin birlii tezini ne srerler. Bilimin birlii tezi, yalnzca fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri alanlarn deil, tarih, sosyoloji, psikoloji gibi konusu bakmndan doa bilimlerinden katego-
85
rik olarak ayr olan alanlar da kapsar. Ve insanla insann yapp etmelerini konu
edinen bu alanlarn, cansz doay konu edinen doa bilimleriyle birliinin sorun
olabilecei elefltirisine karfl, mantk pozitivistler bilimin birliinin ierik bakmndan deil fakat yntem bakmndan salanmas gerektiini iddia ederler. Sz
konusu yntem birlii dflncesini, dil ve yasa birlii dflncesiyle tamamlarlar.
Bilimin birlii tezi aslnda metafizik bir varsayma, en azndan ontolojik bir iddiaya dayanr. Gerekten de metafizii yasaklayan mantk pozitivistler, en azndan
gereklii oluflturan elerin snrl sayda olduunu; varln esas itibaryla tek bir
malzemeden olufltuunu, bu malzemenin de madde olduunu varsayan monist
bir bakfl as benimsemifllerdi. Bu yzden bilimleri nce sosyal bilimler ve doa
bilimleri olarak sonra da sosyal bilimleri toplum bilimleri ve insan bilimleri, doa
bilimlerini de yaflam bilimleri ve fizik bilimleri olarak ikiye ayrdlar. Bundan sonra da fizii temel bilim yaparken sosyoloji, psikoloji, biyoloji, fizyoloji ve kimyann temel yasa, ilke veya teorilerinin fizikten karsanabileceini varsaydlar. Bilimin birlii tezi aslnda bize, mantk pozitivizmin, bilginin kmlatif olarak ilerledii iddiasnda olduunu; bilimin birikimsel bir sre olduu ve bilim adamlarnn yeni arafltrmalarnn sonularn daha kapsaml kavramsal erevenin iine
kattklar inancna sahip olduunu gsterir. Buna gre, burada fizyoloji ve psikoloji gibi zelleflmifl bilim dallarnn yasalarnn ilkece en temel fizik yasalarndan
tretilebilecei dflnlr.
Bilimde Keflif ve Pekifltirme Balam

Mantk pozitivizm, metafizik karflsnda bilimi ne kartr ve bilimin hayatn her
alannda rehber olmas gerektiini ne srerken sadece bilimsel bilginin dorulanabilirlik zelliine dayanmaz. Bilime baflkaca disiplinler karflsnda stnlk salayan ikinci bir zellik, onun bilimsel veya deneysel diye nitelenen bir ynteme dayanmasdr. Mantk pozitivistler sz konusu yntemden hareketle bilimsel
faaliyeti ana hatlaryla keflif balam ve dorulama/pekifltirme balam olarak ikiye ayrdlar. Bunlardan keflif balam, burada tek tek olgu ya da olaylara iliflkin tekil gzlemlerden snrlanmamfl genellemeler olarak hipotezlere ve nihayet, yasa
ya da teorilere ykselindii iin, tmevarmsal bir sreci ifade eder. Pekifltirme
balam ise, burada bu kez yasa ya da teorilere tek tek olgularla ilgili aklama ya
da ndeyilere doru bir gidifl sz konusu olduu iin, tmdengelimsel bir srece
karfllk gelir. Bunlardan pekifltirme, keflfe bir flekilde bal olduu, onu varsayd
ve keflif srecinde tmevarm ok nemli bir rol oynad iin, mantk pozitivistlerin bilim anlayflna ayn zamanda tmevarmc bilim anlayfl ad da verilir.
Sz konusu bilim anlayflna gre, kafasnda bir problem, zmek istedii bir
sorun olan bilim adam, evrende olup biten olaylar anlama abasnda, nce zihinden bamsz olgu ve olaylar gzlemler. Burada, olgular arasndaki bantlar tespit etme abas iinde, arafltrmac mevcut verileri gzlemler ve kaydederken olabildiince n yargsz olmak durumundadr. Baflka bir deyiflle, mantk pozitivizmin bakfl asndan arafltrmac bilim adam, gzlem yapmaya baflladnda veya
laboratuarna girdiinde, n yarglarndan arnr, kiflisel dnya grfln terk eder.
Bilim adam gzlemde, znel alg farkllklarn ortadan kaldrmak, gzleme dakiklik, gvenilirlik kazandrmak ve arafltrmay nesnel hale getirmek iin, birtakm
aralar da kullanr, yani deneyler yapar.
Bilim adam, sz konusu gzlemleme faaliyetiyle (X metali stlnca genleflti ya
da aydanlktaki su 100 derecede kaynad veya A gezegeni gneflin etrafnda
eliptik yrnge izerek ilerledi benzeri) tekil gzlem nermeleri elde eder. Mantk pozitivist bilim anlayflna gre, yeterli sayda gzlem yaplnca, bir hipoteze,
(Tm metaller stlnca genifller veya Btn gezegenler gneflin etrafnda eliptik
Mantk pozitivist bilim

anlayfl, ayn zamanda ve
srasyla klasik, dorulamac
ve tmevarmc bilim
anlayfl olarak geer.
86
Felsefe
Mantk pozitivizm, bilim

adam tarafndan yaplan
gzlemlerin, teoriden
mantksal ve epistemolojik
olarak nce geldiini kabul
eder.
bir yrnge izerek ilerlerler benzeri) snrlanmamfl bir genellemeye ulafllr. Mantk pozitivizmin klasik bilim anlayfl asndan, tekil gzlem nermelerinden hipoteze ya da snrlanmamfl genellemeye tmevarm yoluyla geifl, meflru bir geifltir.
Bunun iin koflul ne srlr:
1. Gzlem says olabildiince ok olmaldr;
2. ayn gzlem ok farkl koflullar altnda, atmosfer basncnda, deniz seviyesinde vs. tekrarlanmaldr;
3. elde edilen tekil gzlem nermeleri ile snrlanmamfl bir genellemeye karfllk gelen hipotez arasnda herhangi bir eliflki olmamaldr.
Hipotez, birinci aflamada, gzlemlenen olgularla ve olgular arasndaki iliflkilerle ilgili bir genelleme veya bir aklama tasladr. Bu genelleme ya da aklama
tasla, gzlemlenen olgular aklamak amacyla geici olarak kabul edilir. Hipotez oluflturulduktan sonraki aflama, oluflturulan hipotez ya da hipotezlerin test
edilmesi aflamasdr. Bu aflamada, hipotez ya da hipotezlerin olgular tarafndan
desteklenip desteklenmedii arafltrlr. Hipotez ya da hipotezlerden, olgusal olarak snanabilir sonular kartlr. Bu snama faaliyeti srasnda hipotez tm olgular tarafndan dorulanrsa yani onun sz konusu alandaki tm olgular gerekten
aklad ortaya karsa bunlar kavramsal bir sistem iinde ifade edilebilir. Onlar,
bu durumda bir teori dzeyine ykselir ve bir keflif olarak nitelendirilir. Mantk
pozitivist anlayfla gre, bilimsel sre gzlem ve deneyle bafllar, hipotez ve teoriye doru gider.
Mantk pozitivizm asndan bilimin ikinci boyutunu, yani pekifltirme balamn ndeyiyle birlikte oluflturan bilimsel aklama da bilimsel keflif kadar nem
taflr. Gerekten de bilim adamlarnn rnek alacaklar, onlar iin bir esin kayna
olabilecek bir aklama standard oluflturmak amac erevesinde youn bir aba
harcayan mantk pozitivistlerin bu teflebbs ve abalar sonucunda, ortaya, zde
sadece ayrntlarda farkllk gsteren iki tr aklama modelinin kt sylenebilir. Bunlardan kapsayc yasa modeli olarak anlafllan birincisi, aklamay aklanann bir yasa kapsamna sokulmas olarak anlar. Buna mukabil bir nedensel aklama modeli ortaya koyan ikinci yaklaflm ise aklamay aklanann nedenini gsterme, onu bir sebep-sonu zinciri iine yerlefltirme olarak ele alr.
Bilimsel aklama, bir olay

ya da olgunun nedenini
gstermekten oluflur.
Mantk Pozitivist Bilim Anlayflnn Elefltirisi

Mantk pozitivizmin, bilim felsefesi tarihinin klasik, kurucu dnemini flekillendiren bilim grfl, 1950li fakat esas itibaryla da 1960l yllardan itibaren sk ve youn bir elefltirinin konusu olmufltur. Mantk pozitivizmin yaygn bilim kavrayfln
veya bilim imgesini sorgulayanlar arasnda, hemen tamam sonradan mantk pozitivizminkine alternatif bir bilim felsefesi gelifltirecek olan bilim filozoflar olarak
Karl Raimund Popper, Thomas Kuhn, Paul Feyerabend benzeri isimler bulunur.
Bu elefltirilerden birincisi, bilim ile bilim-olmayan, nermeleri dorulanabilir bilim ile nermeleri ne dorulanabilir ne de yanlfllanabilir olan metafizik arasna bir
snr ekmeye yarayan bir ilke ve bir anlamllk lt olarak dorulanabilirlik ilkesiyle ilgili elefltiridir. Elefltiri, esas itibaryla ilkenin stats, anlam ve makuliyeti
gibi nokta etrafnda dner. Buna gre, dorulanabilirlik ilkesinin stats, hibir
flekilde ak deildir. Dorulanabilirlik ilkesinin kendisi, deneyim veya gzlem yoluyla dorulanabilir bilimsel bir nerme olmad gibi mantksal olarak dorulanabilen bir totoloji de deildir. lkenin anlamyla ilgili glk ise ilkenin neye uygulanaca konusundaki belirsizlikten kaynaklanan bir glktr. Nihayet, dorulanabilirlik ilkesi sk skya uyguland zaman, btn bilimsel yasalar anlamsz olduklar gerekesiyle bir tarafa atlmak zorunda kalr. Zira bilimsel yasalar, doalar gerei, hibir zaman kesin sonulu olarak dorulanamazlar.
87
Mantk pozitivist bilim anlayflnn youn bir flekilde elefltirildii bir baflka husus da onun gzleme ve gzlem nermelerine bakflndan oluflur. Sz konusu klasik bilim anlayfl, gerekten de gzlemin teoriden bamsz olduunu, mantksal
ve epistemolojik olarak teoriden nce geldiini ve ona temel teflkil ettiini ne srer. Buna gre bilim adamlar, gzlemlerini aklayan teoriler formle etmezden
nce, ifle n yargsz ve tarafsz bir biimde, teoriden btnyle bamsz gzlemler yaparak bafllarlar. Bilgimizin ve beklentilerimizin gzlemler zerinde bir etkisinin olmadn, tamamen tarafsz gzlemler yapmann mmkn olduunu varsayan bu grfl, teoriden bamsz nesnel gzlem olamayaca, btn gzlemlerin
teori ykl olduu ne srlerek elefltirilmifltir.
Bilimsel bilginin gzlem nermelerinden hareketle, tmevarm yoluyla elde
edildiini savunan mantk pozitivizmin, bununla birlikte esas byk gl, tekil gzlem nermelerinden snrlanmamfl genellemeler olarak hipotezlere, bilimsel yasa ve teorilere geiflin mantksal olarak meflru bir geifl olmadn bir flekilde dile getiren tmevarm probleminden meydana gelir. Problemi ortaya koyanlar, ok sayda Xin gzleminden ve gzlemlenen tm Xlerin istisnasz Y zelliine sahip olmalarndan hareketle, tm Xlerin Y zelliine sahip olduu sonucunun karsanabileceini dile getiren tmevarm ilkesinin hibir flekilde dorulanamayacan dile getirirler. Bunun nedeni tmevarmsal bir argmanda ncllerin
gemifl ve flimdide geerli olan iddialar ne srd yerde, sonucun tm zamanlar iin geerli olacak bir iddiada bulunmasdr. Bu ise tmevarmsal bir argmann ncllerinin doru fakat sonucunun yanlfl olabilmesinin mmkn olduu ve
bunda da bir eliflki bulunmad anlamna gelir.
Tmevarmn temellendirilememesi bizim, ya dnyann bilgisine sahip olamayacamz ya da dnyann deneyime, yani gzlem ve deneye dayal bilgisine tmevarm dflnda bir yolla erifltiimiz anlamna gelir. Nitekim post-pozitivist dflnrler bunlardan ikinci alternatifi semifltir. rnein Popper, tarafndan savunulan
bu grfl, bilimin tmevarma dayand dflncesini reddeder.
YANLIfiLAMACI BLM
GRfi
Gerekten de tmevarm problemini
ok ciddiye alan Karl Popper (19021994) bu durum karflsnda bilimin, yalnzca doann dzenliliine duyduumuz inanla var olabileceini, gel gelelim bu inanc kantlamann mmkn olmad gibi, kap dflar edilen metafizii
bir flekilde arma gibi bir sonuca yol
atn ok ak olarak grmflt. Bu
yzden dorulamadan ve tmevarmdan vazgeen yeni bir bilim anlayfl gelifltirdi. O, snrl sayda rnek ya da durumdan genel bir nerme tretebilmemizi mmkn klan geerli bir tmevarmsal argman biimi olmasa bile, delillerin bir hipotezi geersiz kldn gsterebileceimiz geerli bir argman formu olduunu dflnmflt. flte bu, Poppera ihtiya duyduu bilimsellik lt
olarak yanlfllanabilirlii salamfltr.
Tmevarm problemi,
bilimsel yntemin
tmevarma dayanmas,
fakat tmevarmn
temellendirilememesi
durumunu ifade eder.
Resim 4.1
Popper
88
Felsefe
Popperin grfl, mantk

pozitivizmin dogmatik
aklclnn yerine elefltirel
aklcln geirilmesini
ifade eder.
Gerekten de mantk pozitivizme ynelik elefltirisi, sadece tmevarm problemi ekseninde geliflmeyip ok daha genel bir elefltiriyi ifade eden Popper, kendi
bilim kavrayfln bu elefltiriden sonra oluflturur. Buna gre, o, nce mantk pozitivizmin yaygn bilim kavrayflnn sadece
1. zihnin nesne ile iliflkiden nce bofl olduu,
2. bilim adamnn nesneleri yansz ve nesnel bir biimde alglad kabullerini
elefltiri szgecinden geirmedi. Fakat
3. tekil gzlem nermelerinin tmevarm yoluyla genellenerek doru hipotezlere ulaflabilecei,
4. tekrar gzlem yoluyla dnyaya dnlerek dorulanabilen bu hipotezlerin
mutlak hakikatler haline geldii kabullerini de reddetti. Popper, nihayet
5. bu hakikatlerin birikerek bilimsel bilgi btnn meydana getirdii tezini
de fliddetle elefltirdi.
O, sz konusu elefltirilerinden hareketle,
i. gzlemlerin kendilerini ynlendiren teorik bir yap iinde oluflmas nedeniyle teori ykl olmayan gzlem olamayaca,
ii. tekil gzlem nermelerinden snrlanmamfl genellemelere doru olan tmevarmsal hareketin mantksal bir kesinlikten yoksun olduu sonularna vard. Onun ulaflt sonular, bu ikisinden ibaret deildi. Popper ok daha
nemlisi,
iii. hibir bilimsel nerme ya da hipotezin kesin sonulu olarak dorulanamamas nedeniyle, mutlak hakikatlere deil de ancak ksmi dorulara eriflilebilecei,
iv. bu yzden bilimselliin ltnn dorulanabilirlik deil de yanlfllanabilirlik olduu ve nihayet
v. bilimsel bilginin sanld gibi, dorularn birikmesi yoluyla deil de yanlfllarn ayklanmas yoluyla ilerledii tezlerini ne srd.
Dorulanabilirlik lkesinin Reddedilmesi
Szde bilim, bilim gibi

grnebilmekle birlikte
Poppere gre gerekte bilim
olmayan, yani
yanlfllanabilme imkn
bulunmayan teoriyi ifade
eder.
Gerekten de Poppern bilim anlayflna vcut veren ilk ve en nemli fley, bilime
bir snr ekme, onu genel olarak szde bilimden ve zel olarak da metafizikten
ayrma problemine kazandrd yeni dnflm veya getirdii alternatif zm oldu. Mantk pozitivistler bu problemi, anlaml sylemi anlamsz sylemden ayrma problemi olarak ele almfl ve onu, dorulanabilirlii bir cmlenin anlaml oluflu veya bilimselliinin gerek koflulu yaparak zmeye kalkflmflt. Popper, mantk pozitivistlerin problemi tanmlama tarzna olduu kadar, ona ynelik zm teflebbsne de karfl kt.
Onun grflne gre de yaplmas gereken en nemli fley, ampirik ya da deneysel bilimi, metafizik ve zellikle de szde-bilim tr benzeri onunla karfltrlabilecek baflka iddia ya da nerme kmelerinden ayrmakt. Gerek bilim, bilim kisvesi altnda ortaya kmakla birlikte, gerekli bilimsellik ltn yerine getiremeyen Marksist tarih teorisi veya Freudu psikanaliz benzeri szde-bilimden nasl
ayrlabilirdi? Popper, anlam ile anlamsz arasndaki ayrmn anlaml sylemin snrlarn daraltrken bilimsel nerme ya da kuramlarn kesin sonulu olarak dorulanamamas gerei bir yana, dorulanabilirliin, bilimi szde-bilimden ayramadn grd. Ona gre, fizik gibi gerekten bilimsel olan disiplinlerin szde bilimlerde bulunmayan temel bir zellii, ortak bir yn paylaflmas, dahas bu ortak zelliin gerek bilimlerde bulunmas gereken mantksal yapyla ilgili bir zellik olmas gerekir. Bu ise bilime snr ekme, bilimi szde bilimden ayrma probleminin, as-
lnda bilimsel teorilere zg mantksal yapy ortaya karmakla ilgili bir problem
olduu anlamna gelir. Onun bakfl asndan bilimle ilgili en temel, en belirleyici
mantksal olgu, bilimsel teorilerin ampirik verilerle snanabilmesidir. Buna gre,
rnein fizik biliminde bir teori, yanlfl olduu ortaya kan bir ndeyide bulunursa onun yanlfl olmas gerekir.
Popper, Einsteinn grelilik teorisini, Marksist tarih kuramyla psikanalizi, iflte
bu temel zerinde, yani snanabilirlik asndan karfllafltrr. Bunlardan sz gelimi
Einsteinn kuram, gneflin ekim alanna giren flnlarn belli bir eim sergilemelerini ngryordu. Ve ancak bir gnefl tutulmas olduu zaman test edilebilecek
olan bu ndeyi, bir can alc deneyle, 1919 ylndaki gnefl tutulmasyla snand.
Yaplan lmler sonunda, ngr ya da kestirimin doru olduu grld. ndeyinin dorulanmasndan ziyade, deneyin yaratt metodolojik imknlar zerinde
duran Popper, buradan grelilik teorisinin gerekli mantksal yap ya da forma sahip olduu sonucuna vard.
Yanlfllanabilmeye elveriflli bir mantksal yapya sahip olma durumu, Freudun
teorisi iin geerli deildir. Ona gre, bu teoriyi yanlfllamann hibir yolu yoktur.
rnein bir psikanalistin hastasnn grd dfln hastann ocukluktan kalma
zme kavuflturulmamfl bir cinsel atflmayla ilgili olduunu iddia ettiini dflnelim; bu iddiay yanlfllayabilecek hibir ampirik veri ya da gzlem bulunmamaktadr. nk hasta psikanalistin iddiasna karfl karak atflmay inkr ettii takdirde, hekim bunu hastann bir fleyleri bastrmakta olduunun bir delili olarak alr.
Kabul ettii durumda ise bu da hipoteze ek bir dorulama salar.
89
Popper, psikanaliz ve
Marksist tarih teorisi benzeri
kuramlarn szde bilime bir
rnek teflkil ettiini dflnr.
Yanlfllanma imkn
bulunmayan bu szde bilim
rnekleri, bilimsel ilerlemeye
ket vurur.
Yanlfllanabilirlik lt
Temelinde tmevarmn bulunduu dorulanabilirlik ilkesi, bilimi szde-bilimden
ayrmaya yetmiyorsa eer, o zaman tmevarm problemine Poppern bakfl asndan getirilecek yegne zm bilimin tmevarma hibir flekilde bal bulunmadn gstermekten oluflur. Ona gre, bir hipotez ya da teorinin, yani snrlanmamfl
bir genellemenin dorulanmas ile yanlfllanmas arasnda mantksal ynden tam
bir asimetri vardr. Buna gre, binlerce, hatta yz binlerce rnek bir hipotez ya da
teoriyi dorulamaya yetmezken tek bir aykr rnek onu yanlfllamaya yeter. Tmevarm probleminin ortaya kmasnn nedeni de budur. Baflka bir deyiflle, tmevarm yoluyla oluflturulmufl bir hipotezin lehinde ne kadar ok gzlem yaplmfl olursa olsun, bundan sonraki ilk rnein onu yanlfllamas pekl mmkndr. Popper, iflte buradan bilimin teorileri dorulamaktan ziyade yanlfllamakla ilgili bir fley
olduu sonucunu kartr. Bilim bu yzden, tmevarm olmadan da yapabilir, nk yanlfllayc bir karfl rnekten teorinin yanlfll sonucunu kartan argman zde tmdengelimsel bir yap sergiler.
Bu adan bakldnda, Popper nce yanlfllanamayan hipotezlerle yanlfllanabilir hipotezler arasnda bir ayrm yapar. Buna gre, metafiziin nermeleri, anlaml olabilmekle birlikte, yanlfllanabilmeye elveriflli nermeler deildir. nk
onlar, sz gelimi Tanr nedeni olmayan nedendir gibi bir nermeyi yanlfllayabilecek mmkn bir gzlem yoktur. Ayn durum mantk ve matematiin nermeleri
iin de geerlidir. Zira bu nermeler, dnya hakknda bir fleyler sylemezler; szgelimi Bugn hava gnefllidir ya da deildir gibi bir mantksal nermenin dnya
hakknda olmasn yasaklad hibir fley yoktur. Ayn flekilde, onun szde-bilimin
bir paras olduunu syledii nevrozlarn ocukluk travmalarnn bir sonucu olduunu dile getiren bir nermeyi yanlfllamas muhtemel hibir gzlem bulunmamaktadr. Psikanaliz ve Marksizm, Poppern gznde, anlamsz olmamakla birlikte, mevcut durumlaryla bilimsel teoriler deildir.
Popperin bilim anlayflnda,

bilimi bilim olmayandan
ayran lt,
dorulanabilirlik deil de
yanlfllanabilirliktir.
90
Felsefe
Yanlfllamac bilim
anlayflnda, bilimsel hipotez
ya da teorilerin en nemli
zelliklerinden biri, onlarn
birtakm fleylerin olmasn
yasaklamalardr.
Metafizik, mantk, matematik ve szde-bilim kapsam iinde kalan nerme ya

da hipotezlerin yanlfllanamaz olduklar yerde, bilimsel hipotezler yanlfllanabilir
hipotezler olmak durumundadrlar, zira onlarla badaflmaz olan gzlemler vardr.
Buna gre, stld zaman genleflmeyecek bir metal rnei gzlemleyecek olsaydk eer, stlan btn metallerin genlefltii hipotezinin yanlfl olduunu bilirdik.
Poppera gre, bilimsel ve dolaysyla yanlfllanmaya elveriflli hipotezlerin en nemli zellii, onlarn yanlfl olma riskini alarak birtakm fleylerin olmasn yasaklamalardr. Hipotez doruysa baz fleyler olamaz; oluyorsa eer, teori doru deildir.
Metaller stldklar zaman genleflir hipotezi, stld zaman genleflmeyen metallerin olabilmesini yasaklar. Belirli fleylerin olmasn yasaklama becerisi bilimsel hipotezleri gl klan fleydir. Bu yzden, bilimselliin lt veya bir teorinin ampirik ve bilimsel karakterinin lt, Poppera gre, dorulanabilirlik deil de yanlfllanabilirlik olmak durumundadr.
Keflif Balamyla Pekifltirme Balam
Popper bilimsel yntemi, bir

tr deneme-yanlma yntemi
olarak tanmlar. Bu
yntemin bilime uyarlamas
tahmin-rtme yntemi
fleklinde karflmza kar.
Mantk pozitivist bilim anlayfl ile Poppern yanlfllamac bilim anlayfl arasndaki farkllk, daha belirgin olarak Popperin pekifltirme ya da hakllandrma balamna yapt vurguda ortaya kar. Mantk pozitivizm, her ne kadar pekifltirme balamn unutmamfl olsa da esas itibaryla bilim adamlarnn doru teorileri nasl oluflturmalar gerektiiyle meflgul olmufltu. Keflif balamn, teori formasyonu srecini
ihmal etmemekle birlikte, esas arl bilimsel bir teorinin nasl snanabileceine,
yani hakllandrma balamna veren Popper yeni bilim anlayflyla, bu yzden bilim
felsefesinde gerek bir kopufla, yeni bir dnemin bafllangcna iflaret eder.
O, her fleyden nce bilimsel teorilere, her ne flekilde olursa olsun tmevarmsal
bir yoldan eriflilemeyeceini ne srer. Sonra da gelecekte bilimsel bir teori ya da
yasa dzeyine eriflecek bilimsel bir hipotezin cesur ve yaratc muhayyilenin bir eseri olduunu ilan eder. Baflka bir deyiflle, cesur hipotezler ortaya at, sonra onlar acmaszca sna! diyen Popperda hipotez oluflturma sreci, tmevarmsal yntemin
mekanik iflleyifline deil de bilim adamnn yaratc imgelemine bal olmak durumundadr. O, saf gzlem diye bir fley olmadn ileri srerken hipotezin iliflkisizmifl
gibi grnen olgular arasnda yasal iliflkiler arayan, problem zme gayreti iindeki yaratc imgelemin cesur nerisi olduunu syler. Popperin gznde bilim adamnn yaratc zeksnn n plana kmasn salayan speklasyon ve muhayyile gc, formellefltirilebilir veya birtakm kurallara indirgenebilir bir fley deildir. yleyse, Popper iin bilginin geliflimi, bireysel ve ngrlemez kavrayflla ilgili bir konu
olduu iin, birtakm kurallara indirgenemeyen baz cesur hipotezlerin nerilmesiyle bafllar. Onun bu balamda nerdii yntem bir tr deneme-yanlma yntemidir.
Bilimde kfl noktasnn, tpk gnlk hayatta olduu gibi, bir problem veya problematik bir durum olduunu syleyen Poppera gre, bunu zm denemeleri takip eder. Her hipotez ya da teori, problemi zme ynnde bir denemedir.
Popper hipotez formasyonu veya teori oluflturma srecinde her fleye ramen
dikkate alnmas gereken kural ya da koflul koyar. Bunlardan ikisi hipotez ya da
teorilerin kendileriyle, ncs ise teorilerin test sonularyla ilgilidir. Birincisi
sz konusu olduunda, Popper yeni teorinin, bugne kadar hi irtibatlandrlmamfl fleyler ya da olgular arasnda iliflkiler kuran basit, yeni, gl ve birlefltirici bir
dflnceden ortaya kmas gerektiini syler. kinci koflul, yeni teorinin bamsz
olarak test edilebilir olmas gerektiini ifade eder. Ona gre, yeni teorinin, daha
nce arafltrlmamfl test sonular olmas gerekir. Cesur olmas ve risk almas gereken teori, dahas bize yeni fleyler sylemeyi vaat eden bir ierie sahip bulunma-
91
ldr. Bu koflullar yerine getirildii zaman, bir teori gelecekteki kuramlarn kendilerine uyarlanmak zorunda olduklar yeni ampirik bulgular ortaya koymufl olaca
iin, onun yanlfll kantlansa bile, bize yeni bir fleyler sylemifl olacaktr. Fakat
bunlarla yetinmeyen Popper, iyi bir teori iin nc bir kofluldan daha sz eder;
iyi bir teori baz yeni, kesin, can alc testlerden baflaryla gemek zorundadr. nk yeni testlerin bir blmnden dahi baflaryla geemeyen yeni teoriler nerilirse
ilerleme boulur.
Ampirik arafltrmalarn hipotezi yanlfllamaya alflmas gerektiini ne sren
Popper, doallkla bir bilim adamnn nce dnyann nasl olduuna iliflkin bir tahmin ya da hipotez ileri srmesi, sonra da bu hipotezi snamaya alflmas gerektiini ne srer. Bir hipotezi snamak iin, yanlfll o hipotezi rtecek gzlem
nermeleri tretmek amacyla tmdengelimsel bir manta baflvurmak gerekir.
Baflka bir deyiflle, gerek ve bilimsel bir snama, hipotezi yanlfllayacak karfl ya da
negatif rnekler bulmaya alflmaktan baflka bir fley deildir. Baz hipotezler dierlerinden daha yanlfllanabilirdir; onlar daha ok fleyi yasakladklar iin, daha fazla
rtlebilme flansna sahip olurlar. Bir hipotezin daha fazla yanlfllanabilir olduu
lde, dnya hakknda daha ok fley sylediini, dolaysyla daha byk bir ampirik ierie sahip olduunu syleyen Popper, basitlii de bu terimlerle tanmlar.
Bilimde basitlik, yanlfllanabilirlik ve ampirik ierikle bir ve ayn fleydir.
Dnya hakknda daha fazla fley syleyen, ampirik ierii gl olan bir hipotez
ne srldkten sonra yaplmas gereken fley, bkp usanmadan hipotezi yanlfllayacak aykr rnekler bulmaya alflmaktr. Bu sre iinde hipotez yanlfllanrsa, onun
atlp yerine eski hipotezin hatalarndan arnmfl yeni bir hipotez ne srlmesi
gerekir. Fakat hipotez btn yanlfllama teflebbslerine direnirse yani bir bilim adam ileri srmfl olduu hipotezi byk bir abayla yanlfllamaya alflr da yanlfllayamazsa, o hipotez glenir. Her ne kadar bir hipotezin yanlfllanamamas o hipotezin
dorulandn gstermese de Popper byle bir hipotezin glendiini syler.
flte bu ereve iinde, en iyi, en gl bilimsel teorilerin dahi yarn yanlfllanmasnn her zaman mmkn olduunu syleyen Poppera gre, bilim yanlfllarn
ayklanmas yoluyla ilerler. Bilgi daarcmzda bulunan bilgilerin yarn yaplacak
gzlem veya testlerle yanlfllanmayacan garanti eden hibir kural yoktur. Yegne kural, eldeki doru bilginin gelecekte yanlfllanmadan kurtulmasn garanti
eden bir kuraln olmamasdr. O, bu yzden bilim, kesin veya tam olarak ispatlanmfl nermeler sistemi deildir der.
Mantk pozitivizmin dorulanabilirlik ltyle Popperin ne srd
yanlfllanabilirSIRA SZDE
lik lt bir araya getirildiinde, bir nerme iin flu drt ihtimalden birinin sz konusu
olduunu syleyebiliriz:
D fi N E L M
1. Dorulanabilir ama yanlfllanamaz.
2. Dorulanamaz ama yanlfllanabilir.
3. Hem dorulanabilir hem yanlfllanabilir.
S O R U
4. Ne dorulanabilir ne de yanlfllanabilir.
Afladaki drt nerme iin hangisinin geerli olduunu bulunuz.
DKKAT
a. Tanr vardr.
b. Istlan metaller genleflir.
SIRA SZDE
c. nc Dnya Savafl ortaya kacak.
d. Uludan ykseklii 2143 metredir.
AMALARIMIZ
Popper, bilimsel ilerlemeyle

evrim teorisi arasnda ba
kurar. nk ona gre,
koflullara uyum
salayamayan canllarn
yaflam mcadelesinde
ayakta kalamamas gibi,
yanlfl teoriler de hakikat
mcadelesinde elenir, yarfla
sadece daha gl olanlar
devam eder.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
92
Felsefe
DEVRMC BLM GRfi
Resim 4.2
Kuhn
Bilim felsefesinde iselcilik

bilimin sadece kendi i
mantyla, dflsalclk ise
bilimin esas olarak ona
dflsal koflullar yoluyla
aklanmas gerektiini
syleyen yaklaflmlardr.
Mantk pozitivizm ve
yanlfllamac bilim grfl
iselcilii, devrimci bilim
anlayflyla oulcu bilim
grfl dflsalcl temsil
eder.
Gerek mantk pozitivizm, gerekse Poppern yanlfllamac bilim grfl, sadece

bilimsel faaliyeti belirlediine inanlan mantksal ya da isel faktrler zerinde younlaflmflt. Her ne kadar biri keflfe, dieri hakllandrmaya arlk verse de mantk pozitivizm ve Popper bilimsel keflfi veya mevcut teorinin hakllandrlmasn
salayan yntem kurallar zerinde durdular. rnein mantk pozitivistler iin
bir teorinin kabul edilmesinde karar vermeyi belirleyen temel faktr, o teoriyi
destekleyen kantlarn derecesiydi.
Bilim felsefesinde bundan sonra
ortaya kan grfller, bilimi anlamak ynnden, bilim dfl faktrlerin de en az isel faktrler kadar
nemli olduunu, sz gelimi bu
noktada bilim tarihinin byk bir
nemi bulunduunu ne srer. Baflka bir deyiflle, bilim felsefesi tarihinin ikinci dneminde yaflanan en
nemli geliflme, bilimin mantksal
bir bakfl asndan ziyade, tarihsel
bir bakfl asyla ele alnmasdr. Buna gre, zellikle mantk pozitivistlerin gerek bilimi tanmlamadaki baflarszlklarn elefltiren post-pozitivist bilim filozoflar, bilimi mantk temelinde ele almak yerine, zellikle tarihsel
geliflim sreci ierisinde zmleyen bir yaklaflm gelifltirirler. Bu yeni yaklaflmn
en nemli temsilcisi de Thomas Kuhn (1922-1996)dur.
Kuhnun kfl noktas, byk lde Kopernik Devrimi ama zellikle de Galileonun grflleriyle Kilise arasndaki karfltlk konusundaki klasik yorumlar oldu.
Bu karfltl bir tarafta akl ve deney, dier tarafta ise batl inan ve din dogma
arasndaki bir kavga olarak okuyan pek ok bilim adam ve tarihisi Galileoyla arkadafllarnn Aristotelesi evren anlayflyla badaflmaz nitelikte deneysel veriler
bulduklarn sylemekteydi. Durumun sanldndan ok daha karmaflk olduunu
gren Kuhn, Kopernik Devrimiyle baflkaca devrimlerin gelifliminin ve tarihlerinin,
ne mantk pozitivist bilim anlayflnn ne de yanlfllamacln metodolojisiyle badafltn gzler nne serdi. Dnya leinde byk bir etki yapan Bilimsel Devrimlerin Yaps adl eseriyle bilimsel metodoloji ve bilgi zerinde dflnmenin yeni ve btnyle farkl bir yolunu nerdi.
Bilimin lerleme Tablosu

Gerekten de Kuhn kendisinden nceki pek ok bilim filozofunun bilimin srekli biriken bir bilgi salad varsaymna karfl karken, bilim dallarnn deiflik aflamalardan getiklerini ve bilimsel arafltrmann karakterinin bu evre ya da aflamalarn her birinde deifltiini ileri srer. O, bilimin tarihsel srecinde, drt, hatta
evreyi birbirinden ayrr. Bunlardan birincisi,
1. bilim ncesi dnem veya olgunlaflmamfl bilim dnemidir. Tm bilimler iin
sz konusu olan bir hazrlk dnemine tekabl eden bu dnemde, bilim
adamlarnn belirginleflmifl bir bakfl as yoktur ve herhangi bir bilim dalnda arafltrma yapan bilim adamlar eflitli yollar deneyip eflitli yntemler
kullanrlar. Zaman getike, bu alanda alflan bilim adamlarndan birinin

gelifltirmifl olduu teori n plana kar; yani doadaki olgular aklama gc olduka yksek olan ve sz konusu bilim dalnda daha ileri dzeyde
arafltrmalar yaplmasna izin veren bir bakfl as, bir yntem ya da varsaym kendini kantlar ve kabul ettirir.
2. Sz konusu bilim ncesi dnemi, ne kan teori ya da paradigmann herkes tarafndan kabulyle belirlenen organize ve hatta kurumsal faaliyeti
temsil eder nitelikteki normal ya da olaan veya olgun bilim dnemi izler.
Kuhn iflte bu dnemde, bilim adamlarnn bilimsel faaliyetlerini bir tr bulmaca zme faaliyeti olarak tanmlar.
3. Bilimin tarih iindeki ilerleme srecinde, olaan bilim dneminin ardndan
mevcut paradigma tarafndan zlemeyen anomalilerin belirledii kriz dnemi gelir.
4. Ve nihayet, eski paradigma tarafndan zlemeyen anomalilerin tamamn
zen yeni bir paradigmann kabulyle belirlenen devrim dnemi, bilimsel
ilerleme srecinin drdnc ve sonuncu dnemini oluflturur. Aslnda ona sonuncu dnem demek hatadr nk her devrim dnemi bir yeni olaan ya
da normal bilim dneminin bafllangcn temsil eder. Baflka bir deyiflle, her
bilim dalnda bilim ncesi dnem bir kez yaflandktan sonra, (2), (3), (4). evreler kendi ilerinde kapal bir dng ya da dairesel bir sre oluflturur.
Kuhnun bilim resminin znde, normal veya olaan bilim grfl ile bilimsel
devrim kavrayfl bulunur. Aslnda, bunlarn da gerisine gidildiinde, onun devrimci bilim anlayflnn temel kavram olarak paradigma kavramyla karfllafllr. nk Kuhna gre, normal ya da olaan bilim, bir paradigmann oluflturulmasn gerektirir. Bir paradigma belirli bir bilim dalnn konu edinecei olgular belirleyip
karakterize eden bir ereve salar. Paradigma, aslnda bir bilimsel model ya da
genel bir teoridir fakat o, yalnzca bir model ya da teori olmayp ayn zamanda bir
model ya da teorinin gelecek arafltrmalarda nasl gelifltirileceini ve uygulanacan belirleyen bir metodolojidir.
Kuhn kusursuz paradigma rnei olarak ska Newton fiziine gnderme yaparken bir paradigmann, Newton fizii rneinde, en az flu drt temel eden
meydana geldiini aklkla ortaya koyar:
1. Fail nedensel aklamalara ve sz gelimi genel ve niteliksel teoriler yerine,
niceliksel sonular ve snanabilir ndeyiler veren teorilere ynelik tercihlere ynelten arka plan deerleri ve kabulleri.
2. arpflarak ve ekim/itim gleri uygulayarak birbirleri zerinde eylemde
bulunan maddi paracklardan oluflan metafiziksel bir dnya resmiyle devasa bir makine olarak dnya imgesi.
3. Paradigmann zn ya da nvesini oluflturan temel olarak hareket yasalaryla yerekimi yasas.
4. Temel yasalarn sarka hareketine, gezegen hareketlerine, hava direnci ve
srtnme hareketine uygulanmasn mmkn klan standart matematiksel
teknikler.
Kuhnun yorumuna gre, bilim adamlar bir paradigmay benimsedikleri ya da
paylafltklar zaman, bundan byle hakikatin ls olacak bir epistemik cemaat
ya da bilim adamlar topluluu meydana gelir. Ortada, iflte bu cemaat tarafndan
benimsenen bir paradigma sz konusu olduu zaman, bilim adamlar sadece birtakm doru nermeler zerinde uyuflmakla kalmaz, ayn zamanda alanda bilimsel
arafltrmann gelecekte nasl yryecei, zm bekleyen hangi problemlerle ne
93
Devrimci bilim grflnde

bilimsel geliflme, dzgn
dorusal bir yoldan ziyade
dairesel bir yol izler.
Kuhnun benimsedii
doruluk grfl,
mutabakat doruluk
anlayfldr. Buna gre doru
nerme ya da teori bilim
adamlar topluluu
tarafndan doru olduuna
inanlan nerme ya da
teoridir.
94
Anomali, eldeki paradigma

tarafndan zlemeyen
aykr ya da kural dfl durum
veya glk anlamna gelir.
Felsefe
flekilde bafl edilecei, bu problemleri zmenin uygun yntemlerinin ne olduu

konusunda da tam bir fikir birlii iinde olurlar. Ksacas, paradigma genel ya da
total bir bilimsel bakfl asdr. O, btnsel bir teori; bir bilim adamlar topluluunu bir araya getiren ve burada bilimsel faaliyeti organize eden kabuller, inanlar,
deerler ve nihayet nermeler ve teknikler btndr.
Paradigma esas itibaryla bir teoriden, ounlukla doann nasl ifllediini dile
getiren bir flemadan oluflur. Kuhna gre, teorinin ya da paradigmann bilgisini
ders kitaplarndan renen bilim adamnn amac, teoriyi ne yanlfllamak ne de
dorulamaktr. Bilim adamlar topluluunu meydana getiren bilim adamlarna dflen fley, teoriyi doaya uydurmak iin alflmaktr. Doann nasl alflt ya da ifllediini genel olarak ortaya koyan teori henz tamamlanmamfl olup teoriyi temele alarak bulmaca zen bilim adamlar, onu bezeyip iini doldurmaya alflrlar.
Ayn bilim adamlar, bir yandan da genel kuramn ya da paradigmann uygulanabilirlik alann geniflletirler. Gerekten de normal bilim bilinenin alann geniflletme, fliflirme srecidir; o, kkl yenilikler peflinde koflmaz.
Bilim adamlar teorinin doaya uyma baflars gsteremedii durumlarda, bazen
teoriyi onarr ya da yamarlar. Bununla birlikte, bu gibi durumlarda, tek are onarm deildir. Kuhn, bu dnemde yaplan deneylerin teoriyle uyuflmad durumlarda, teorinin deil de teoriyi dnyaya uygulayan ve snayan kiflinin sorumlu tutulduunu syler. Burada sergilenen aba, benimsenen paradigma ya da kuramn
doru olduu varsayld iin, onu alflr hale getirmek ynnde bir abadr. Normal bilim dneminde sergilenen bilimsel faaliyeti veya bilim pratiini, Kuhnun olduka muhafazakr bir faaliyet olarak nitelemesinin nedeni de budur. nk bu
olaan bilim dneminde bilim adamlar benimsedikleri paradigmay veya bilimlerinin ilk ilkelerini hibir zaman sorgulamazlar; tam tersine, herhangi bir baflarszlkla karfllafltklarnda, bu baflarszlktan, paradigma veya teorilerini deil de kendilerini sorumlu tutarlar.
Kuhn normal bilim dneminin yllar, hatta yzyllarca srebileceini syler. Fakat bu sre iinde ortaya birtakm anomaliler, yani bilim adamlar ne kadar uraflrlarsa uraflsnlar, paradigmann teorik yaps veya kuramsal kabulleriyle badafltrlamayan veya zme kavuflturulamayan aykr durumlar kabilir. Baflka bir
deyiflle, ilk baflta nemli baflarlar sergileyen pek ok paradigmann problem zme baflars eninde sonunda yavafllayp zlemeyen problemlerin ylmaya bafllad bir noktaya gelinir. yice veya yeni zlmfl problemler yerine, baflarszlklar ya da anomaliler bafl gsterir. Sz konusu anomalilerin says bafllangta az
olup onlar ou zaman gz ard edilir.
Fakat anomalilerin says artt zaman, o bilim dal Kuhnun nc aflama olarak niteledii bunalm dnemine girer. Bu dnemde paradigmann baflarl olmasn mmkn klmfl olan arafltrma kurallar gevfler; paradigmaya duyulan gven
sarslr, ballk ortadan kalkarken farkl bakfl alar, yntem ve tekniklerin denenmesine bafllanr. Paradigma balayc olmaktan karken tam bir kargafla egemen hale gelir ve bilimsel faaliyet unutulup metafiziksel tartflmalar bafllar.
Akabinde, bunalmn pekiflmesiyle birlikte, bilim adamlarnn niteliinde veya karakterinde de nemli bir deiflim sz konusu olur; nitekim, flimdiye kadar sadece
bulmaca zen bilim adamlar paradigmann kendisini bile slah etmeyi, hatta deifltirmeyi gze alabilecek kadar yaratc dflnmeye bafllarlar. Zorunluluk ve ok
daha nemlisi yaratclk, kkten farkl ilkeler ve modellerle iflleyen yeni alternatif
paradigmalarn ortaya kmasna yol aar. Eer bu tr yeni paradigmalar geliflmeye bafllarsa ilgili bilim dal Kuhnun devrimci bilim dedii aflamaya girer. Devrim
95
sreci, eski paradigmaya alternatif paradigmalarn ortaya kflyla bafllar ve alternatif bir paradigma, neredeyse bir kuflaklk bir zaman getikten sonra, bilim adamlar topluluunun btn yeleri tarafndan kabul edildii zaman tamamlanr.
Kuhn devrim kavramn, hi kuflku yok ki bilinli olarak politik anlamyla iliflki iinde kullanr. Buna gre, bir devrim eski paradigmayla yeni paradigma taraflar arasndaki aleni bir savafl durumunu ortaya koyar. Politik devrimlerde olduu
gibi, bilimsel devrim durumlarnda da normal bilim dnemlerinde geerli olan kurallar artk uygulanamaz. nk bu kurallar, saldr altnda olan paradigmann kurallardr. O, bir paradigmadan dierine geiflin din deifltirmek kadar zor olduunu, bir bilim adamnn paradigmasn yeni paradigma uruna terk etmesi gerektiini gsterecek, mantksal bakmdan zorlayc hibir argman bulunmadn ne
srer. Ona gre, baflarl olan bir devrimde bilim adamlar yeni paradigmay, ou
zaman hakikatle ilintisiz bilim dfl neden ya da kayglarla kabul etmek zorunda kalrlar. Gerekten de paradigma deifliminde veya devrim zamannda akln ifl baflnda olmadn, bir paradigmay dierine tercih etmenin son zmlemede bir hayat tarznn dierine tercih edilmifl olmasn ifade ettiini ne sren Kuhna gre,
buradan kartlacak sonu aktr: Bilim, sanld kadar nesnel ve rasyonel bir faaliyet deildir.
Kuhn bilimsel devrim ile

politik devrim arasnda
yakn bir iliflki kurar. Politik
devrimde belli bir siyasal
dzen toptan yklp yerine
onunla hemen hibir iliflkisi
olmayan yeni bir dzen
kurulur. stelik bu sre zor
kullanlarak fliddet yoluyla
olur. Ayn flekilde bilimsel
devrimde de bir teorik yap
yklarak yerine yeni bir yap
ikame edilir ve bu geifl
alabildiine sancl olur.
Bilimsel Deiflmenin Doas

Kuhnun bilim tarihiyle ilgili aklamalarndan veya yorumundan kard ikinci
nemli sonu, bilimsel deiflme ya da ilerleme sreciyle ilgilidir. zellikle mantk pozitivizmin yaygn bilim grflne gre bilim nesnel hakikat dorultusunda
ilerler; bunun da yolu, hi kuflku yok ki eski ve yanlfl fikir ya da teorilerin yerine
yeni ve doru fikir ya da teorilerin geirilmesidir. Yeni teorilerin eski teorilerden
nesnel olarak daha doru olduunu ne sren bu birikimsel bilgi tasarmnn
Kuhn, tarihsel olarak hatal, felsefi olarak da ok naif olduunu syler. Nitekim o,
bilim tarihinde zaman zaman geriye dnldn, dolaysyla yanlfltan doruya
izgisel bir ilerlemeden sz edilemeyeceini ne srer.
Kuhn bununla da kalmayp nceki bilim anlayfllarnn sk skya sarld nesnel hakikat dflncesini sorgular. Ona gre, nesnel hakikat veya objektif doru dflncesi her fleyden nce dnya ile ilgili, mevcut teori ya da eldeki paradigmadan
bamsz, sabit birtakm olgular olmasn gerekli klar. flte bunu kabul etmeyen
Kuhn, ok daha radikal baflka bir grfl ne srer. Bu grfle gre, dnya ile ilgili
olgular eldeki teori ya da kabul grmfl paradigmadan bamsz olmayp tam tersine paradigmaya grelidir ve dolaysyla, paradigma deifltike olgular da deiflir.
Durum byle olduunda, paradigma ya da teorilerin, olgulara gerekte olduklar
flekliyle tekabl etmelerinden sz edilemeyecei gibi, onlarn nesnel olarak doru olmalarndan da sz edilemez. Hakikat, nesnel deil de paradigmaya grelidir.
Kuhnun devrimci bilim

anlayflyla birlikte nesnel
hakikat dflncesinden
vazgeilir, onun yerini
rlativizm alr.
Efl llemezlik ve Teori Ykllk

Kuhn sz konusu felsefi tezlerini temellendirmek amacyla iki ana argman gelifltirmifltir. Bunlardan ilki, meflhur efl llemezlik tezidir. Gerekten de Kuhn bir
bilim adamnn paradigmasnn onun dnya grfl haline geldiini, bilim adamnn dnyadaki her fleyi paradigmasnn kendisine temin ettii gzlklerle grdn syler. Bu yzden, bir paradigma deiflimi yafland, yani bir bilimsel devrim srasnda mevcut paradigma yeni bir paradigmayla deifltirildii zaman, bilim
adamlar alflmalarn devam ettirmelerine imkn salamakla kalmayp dnyay
anlaml klmalarn da mmkn klan kavramsal erevelerini terk etmek duru-
Efl llemezlik, iki

paradigma ya da teorinin
birbiriyle kyaslanmasnn
veya hangisinin doru
olduunun
belirlenebilmesinin bir
yolunun olmamas anlamna
gelir.
96
Felsefe
munda kalrlar. Bu iki paradigma, ayn bilim dalnda ayn konuyla ilgili olsa dahi,
birbirinden o kadar farkldr ki Kuhnun ifadesiyle bilim adamlar paradigma deifliminden nce ve sonra farkl dnyalarda yaflarlar. Bu, paradigmalarn efl llemez olduklar, yani birbirleriyle kyaslanmalarn imknsz hale getirecek kadar
farkllk gsterdikleri, ikisini birlefltiren ortak bir zemin ya da dilin bulunmad
anlamna gelir.
Kuhnun efl llemezlik tezi, ok byk lde onun bilimsel kavramlarn anlamlarn iinde getikleri teoriden aldklar iddiasndan kar. Bu adan bakldnda, paradigma deifltii zaman, baz anahtar terimlerin anlamlarnn da deifltiini ne sren Kuhna gre, rnein Newton fiziindeki ktle teriminin anlam,
Einsteinn grelilik teorisinde geen ktle teriminin anlamndan tamamen farkldr. Onun efl llemezlik tezinin kavramsal boyutu kadar ontolojik bir boyutu da
vardr. Buna gre, Kuhn idealist bir anlam iinde, paradigmann dnyay oluflturduunu da savunur. Zira farkl paradigmalar altnda veya farkl paradigmalar benimseyerek bilim yapmak, gerekte farkl dnyalarda bilim yapmak anlamna gelir. Kuhn efl llemezlikten, hatta paradigmalarn birbirleriyle olan badaflmazlndan dolay, paradigmalar arasnda nesnel bir tercihin sz konusu olamayacan dile getirir. Paradigmalar nesnel bir biimde karfllafltrmak pek mmkn olmad gibi, efl llemezlik, egemen paradigmann nesnel anlamda doru ya da daha doru olduunu sylemeye imkn tanmaz. flte bundan dolaydr ki, bilimde,
paradigmadan bamsz bir dfl dnyann giderek daha tam, daha doru bir betimlemesini vermek anlamnda bir ilerlemeden sz edilemez.
Onun bilim tarihiyle ilgili yorumundan kartt felsefi tezleri temellendirmek
iin kulland bir baflka argman da teori ykllktr. Aslnda onda, efl llemezlik ile teori ykllk arasnda ok yakn bir iliflki vardr nk efl llemezlii tartflrken Kuhn, gzlemin teori ykl oluflu olgusundan destek alr. Onun teori ykllkle ilgili argman aslnda ok aktr. Bir bilim adamnn iki rakip teori
ya da paradigma arasnda bir seim yapmaya alfltn varsayalm. Burada yaplacak yegne fley, mantk pozitivist bilim grflnn veya rasyonalist bilim anlayflnn savunucularnn syledii gibi, hangisinden yana karar vermek gerektiini
belirleyecek ilgili olgular kmesine bakmaktr. Ama byle bir fley ancak ve ancak
teorilerden bamsz olan birtakm olgular bulunduu, bilim adamnn hangi teoriyi benimsemifl olursa olsun, kabul etmek zorunda kalaca mstakil olgular var olduu takdirde mmkn olabilir. Mantk pozitivistler, rakip teoriler arasnda nihai
bir karar vermeyi mmkn klacak, hatta bu bakmdan hakem rol stlenebilecek
yansz ve bamsz olgular ya da veriler olduuna inanyorlard. Kuhn iflte bunu
hibir flekilde kabul etmez. nk ona gre, teori bakmndan yanszlk ideali veya teoriden bamsz olgular bulunduu dflncesi, bir yanlsamadan baflka hibir
fley deildir.
Tm verilerin teori-ykl olduunu ne srerken Kuhn ncelikle algnn arka
plandaki inanlarmz tarafndan koflullandn, grdklerimizin en azndan ksmen inandmz fleylere bal olduunu anlatmak ister. O, dahas bir paradigmann savunucular veya uygulayclarnn, daha nceden paradigmann eitimini almfl olduklar iin gzlemlerini teori ykl olarak rapor etmeyi rendiklerini savunur. Her paradigmann gzlemleri dile getirme biimi ayr olduundan, ayr paradigmalarn taraftarlar dnyada grdkleri fleyi ayn biimde dile getirmezler. Sz
konusu teori ykllk tartflmasnn veya olgu ya da verilerin teori ykl oluflunun,
Kuhn asndan nemli bir sonucu vardr. Buna gre, verilerin teori ykll, ncelikle rakip paradigmalar arasnda, eldeki verilere veya olgulara mracaatla tercih
97
yaplamayaca anlamna gelir. ki rakip paradigmann iddialarna yansz bir gzle

deer biecek tarafsz bir bakfl as olmadna gre, sz konusu paradigmalar
arasnda nesnel bir tercih yapmann imkn yoktur.
OULCU BLM GRfi

Kuhnun klasik bilim felsefesi grfllerine ynelttii elefltirilerin kapsamn daha da
gelifltiren, doallkla bilimsel rasyonaliteyi daha da kuflkulu hale getiren adafl bilim
filozofu Paul Feyerabend (1924-1994) olmufltur. Onun epistemolojik anarflizmden
beslenen bilim felsefesi anlayflna, ayn zamanda anarflist bilim anlayfl ad verilir.
Feyerabendn bilim felsefesiyle anarflizm arasnda kurduu iliflkinin anlatmak
istedii fley, aslnda ok aktr. O, ncelikle adafl bilimin hasta olduunu dflnr ve bu teflhisini de bilimin adafl dnyada oynad tahakkm edici, hatta insanlar ve toplumlar klelefltirici rolle dorulamaya alflr. Ona gre bilim, insanln mutluluu iindir ve bilimin deeri,
onun insann zgrleflimine yapt katkyla llmek durumundadr. adafl bilim, insann zgrleflimine ve mutluluuna katk yapmak bir yana, baflka kltrel
gelenekleri ortadan kaldran monolitik yapsyla, insan kendisine klelefltirmektedir. Bilimin yatak odamza dahi girdiini
ne sren Feyerabend, bilumum suiistimalleri, teknoloji yoluyla yaratt ok eflitli evre problemleri bir tarafa, Bat dfl
dnyalarn geleneksel kltrlerini ortadan kaldrdn savunur.
Hastal tedavi etmenin bildik tek bir yolu vardr. nce hastal doru teflhis
etmek, sonra da hastaln kendisini veya hastal douran nedenleri ortadan kaldrmak iin il kullanmak. Hastal teflhis ettiine inanan Feyerabend, areyi disipliner, teorik ve metodolojik oulculukta bulur.
Resim 4.3
Feyerabend
Disipliner oulculuk
Feyerabend, ncelikle insan ele alrken onun baflta zgrlk, doruluk, drstlk, yiitlik gibi pek ok deerin yaratcs olduunu syler. O, bilimin insann
mutluluu iin var olduunu savunurken, tm insani deerleri kucaklamaya alflr; bakfl asnn hedonistik boyutu dedii fleye vurgu yapmaya zen gsterirken,
bilimin esas itibaryla insanlarn zgrlklerinin ve hayata sahip kma kapasitelerinin birincil nemiyle yakndan iliflkili olmak zorunda olduunu belirtir.
Ona gre, bilim eski zamanlarda byle bir zgrleflim amacna hizmet etmifltir.
Bilim gemiflte otoriteye, batl itikatlara karfl verilen savafln n saflarnda yer almfl; insanolu, khnemifl ve kat dflnce biimlerinden kurtuluflunu bilim yardmyla elde etmiflti. Bilimden beklenen de zaten bu olmak durumundadr. Bununla
birlikte, batl inanlar ve baskc yaplar karflsnda kazanmfl olduu entelektel
zgrln bilime borlu olan insanolu gnmzde, Feyerabenda gre, on yedi ve on sekizinci yzyllarda kendisi iin bir kurtulufl arac olmufl olan bilimi putlafltrarak kendisini onun karflsnda kle durumuna dflrmfltr.
Feyerabendn benimsedii
epistemolojik anarflizm,
dzeyde oulculuk
anlamna gelir.
98
Felsefe
Feyerabend, bilimin insanolunun doayla olan mcadelesinde bulmufl olduu

aralardan sadece biri olduunu, bu yzden mutlaklafltrlmamas gerektiini savunur. Dahas, modern toplumda bu gerein unutularak bilime gereksiz flekilde yksek bir stat bahfledildiini iddia eder. O, buradan hareketle bir tahakkm arac
olup kan bilimi, modern insan zerinde Hristiyanln daha nceki toplumlar zerinde sahip olduu nfuza benzer bir nfuza sahip olan bir ideoloji ya da dine benzetir. Ona gre, Hristiyanlk gemifl alarda toplum zerindeki nfuzunu, kurumlaflmfl bask yoluyla devam ettirmiflti. Bilimin modern insann gzndeki yksek
statsn benzer bir yntemle idame ettirdiini syleyen Feyerabend, dolaysyla
bilimin ykt dinin yerini aldn ne srer. Bugn bilim bireylerin taleplerine uygun olarak benimseyebilecekleri ya da benimsemeyebilecekleri bir dflnce sistemi
olarak deil, itiraz edilmesi mmkn olmayan bir fleymifl gibi grlmektedir.
Feyerabend, bilimin doasnda zel bir fleyler bulunduunu kabul etmez; bilimin sadece ona stn yanlarn, snrlarn incelemeden balanan kimseler iin stnlk tafldn syler. Bu iddiasn temellendirmek amacyla bir yandan bilimin
baflarlarna deer bierken onu ok eski alarda efsaneyi yaratan atalarmzn baflarsyla kyaslar, bir yandan da adafl bilimin douflunun Batl boylarn Batl olmayan boylar bask altna almasyla ayn zamana rastlamas olgusuna iflaret eder.
Gerekten de Feyerabend, bilimin deer ve statsnn ancak ve ancak bilim ciddi
rakiplerle karfl karflya kald zaman, elefltirel bir gzle deerlendirilebilecei kanaatindedir. Bu ise ona gre, yalnzca bilimi deil de efsane ve dini, sanat, felsefeyi, hatta gizemcilii ve byy reten bir eitim sisteminin kurulmasyla mmkn olabilir. Feyerabend, bu tr bir eitim sisteminin, bireye, benimseyecei ideolojiyi zgrce seme imkn salayacan ne srer. te yandan, bu durum, Feyerabende gre, bilimin de lehine olacaktr nk bilim adamlar, kendi disiplinlerine itibar gsterilmesini beklemek yerine, bilimi cazip klmak iin daha ok alflmak ve mcadele etmek durumunda kalacaklardr.
Teorik oulculuk
Feyerabend, nasl ki mantk pozitivizmin disipliner monizmine karfl ktysa teorik oulculuk balamnda da ayn yaklaflmn ilgili olgular kmesini tam olarak ve
aslna uygun bir biimde betimleyen tek bir doru teori bulunduunu, dolaysyla,
dier btn teorilerin yanlfl olduklarn ima eden teorik monizmine de karfl kar.
Gerekten de bilimsel teoriler sz konusu olduunda, Feyerabend nce bilimin
betimleme ve aklama iddiasyla ortaya kt dnyaya bakar.
Feyerabend e gre, dnya tek bir fley trnden meydana gelmeyip tam tersine hibiri bir dierine indirgenemeyen saylamayacak kadar farkl fley trnden
meydana gelir. Feyerabend, dahas dnyann tek ve belirli doas olduunu varsaymak iin bir neden bulunmadn belirtir. Ona gre, bilim adamlar ve farkl disiplinlerin icraclar mutlak ve deiflmez bir z olduuna inanlan doay bire bir
yanstmak yerine, arafltrmalaryla infla ederler. Disiplinlerin farkll ve arafltrmalarn oulluu, dnyann esas itibaryla derindeki oul niteliini aa karmaya
yarar. Varln kendisinde ne olduunun hibir zaman bilinemeyeceini, farkl disiplin ve arafltrmalarda ortaya kan kendiliklerin onun arafltrmalara cevap verme
tarzn gzler nne serdiini belirten Feyerabend, dnyadaki farkl olgularn ancak alternatif bilimsel teoriler yoluyla ortaya karlabileceini ne srer.
Feyerabende gre, olgularla teorilerin ok sk bir iliflkisi olup bir olgunun nce ortaya karlmas ve sonra da betimlenmesi teorilere baldr. Feyerabend bir
terimin anlamnn o terimin kullanld teorik balam tarafndan belirlendiini,
kritik terimlerin anlamlarnn bir teoriden dierine deifltiini ileri srd iin, ayn olgular dahi farkl teorilerde farkl flekillerde ortaya kar. ok daha nemlisi, bir
teorinin alternatifi olan dier teoriler olmadan ortaya karlamayan, bu alternatif
teoriler tedavlden kalkar kalmaz yok olan olgular vardr. Savunacamz her teori, yeni verileri gn flna kartacak olup eldeki hatal kuramlar ancak bu yeni verilerle yanlfllanabilir. Nitekim Feyerabend bu balamda Brown hareketinin, termodinamiin ikinci yasasn test edenler tarafndan bulunmadn, kinetik gaz kuramn arafltranlar tarafndan bulunan Brown hareketinn termodinamiin ikinci yasasyla elifltiini ne srer. Alternatif teoriler, her fley bir yana, sadece bilim adamnn deil, bizlerin de elefltiri gcne pozitif bir katk yapar: Teorilerin oaltlmas bilime yararldr. nk tek teorinin egemenlii elefltiri gcn zedeler.
Metodolojik oulculuk
Feyerabendn irrasyonalizminin veya radikalizminin ok daha belirgin hale geldii yer, onun metodolojik anarflizmidir. Gerekten de aklclk elefltirisi Kuhndan
ok daha radikal olan Feyerabend, bu noktada bilimi ve bilimin gelifltirmifl olduu rnleri efsane ya da metafizik benzeri bilim olmayan alan ya da disiplinlerden ayracak sabit bir yntem gelifltirmenin imknsz olduunu ne srmekle kalmaz. Fakat bilim adamnn, bilimde ilerleme kaydetmek durumundaysa eer, her
tr yntem kuraln ihlal etmesi gerektiini belirtir. Baflka bir deyiflle, Feyerabend
bilim iin bir yntem belirleyen her abay hastalkl bir muhafazakrlk olarak
deerlendirir.
Metodolojik kurallarn bilimsel baflarya katkda bulunmad tezini savunmak
iin de iyi bilimin standart bir mantksal yntemle ifl grd iddiasn geersiz klan karfl rnekler bulur. Kuhn gibi, Feyerabend da iyi bir bilim tarihisi olduu
iin, onun Kopernik Devrimi benzeri bilimsel ilerlemenin kesin olarak gereklefltii konusunda evrensel mutabakata varlan dnemlerden grfln destekleyen
karfl rnekler bulmas zor olmaz. O, iflte bu dnemlerde kabul grmfl btn metodolojik kurallarn bilim adamlar tarafndan ihlal edildiini gstererek bilimsel
ilerlemeyi mmkn klmfl olan fleyin bu ihlal olduunu ileri srer.
Buradan metodolojik ynden kartlmas gereken sonu aktr: Deiflmez ve
standart bir bilimsel yntem, bilimin ilerlemesini veya bilimsel bilginin geliflmesini yneten yararl metodolojik kurallar yoktur. Yntem bakmndan bilim adamna getirilecek herhangi bir snrlama, bilimsel ilerlemeyi engeller. Zira en ok ilerleme salayan bilim adamlar, Galileo gibi, kurallar ihlal edenlerdir. Feyerabend,
bu yzden yntem olarak nce, tmevarm yoluyla eriflilmifl teorilerin metodolojisiyle ak karfltl ima edecek flekilde karfl-tmevarm nerir. Onun tmevarm
karfltl dedii fley, genellikle kabul edilmifl grflle badaflmaz veya mevcut kuramla tutarszlk iinde olan hipotezlerin ortaya konularak sz konusu hipotezlerin inceden inceye gzden geirilmesinden oluflur. Sz gelimi Galileonun dnyann dndn bildiren nermesi, ilk ne srld flekliyle karfl-tmevarma dayal bir nermedir.
99
100
Felsefe
nsan bilgisinin tmevarm karfltl yoluyla ilerlediini bildiren Feyerabend,

sonra bundan da kendisinin yasaklad metodolojik snrlamaya bir rnek teflkil
edebilecei endiflesiyle, vazgeer. Bilimsel ilerlemeyi engellemeyecek, ona gre,
tek bir metodolojik kural olabilir: Ne olsa gider. Bilimsel yaratcln insann yeteneklerine, hatta baflarl bir cinsel yaflam trnden flansl koflullara bal olduunu ne sren Feyerabenda gre, bilim adamnn, bilimsel keflif srecinde, kendisini herhangi bir yntem ya da kuralla snrlamayp kendisine ak olan her ara ya
da yoldan yararlanmas gerekir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir kimyagerSIRA
olanSZDE
Linus Pauling, C vitamininin yalnzca souk algnlnn tedavisinde ifle
yaramadn, kanser ve kalp rahatszlklarn da nlemeye yarayan her derde deva bir
ila olduunu iddia etti. Molekler biyoloji alanndaki alflmalar dolaysyla 1954 ylnD fi N E L M
da Nobel dl almasna ramen, C vitaminiyle ilgili grflleri bilim topluluu tarafndan
kabul grmedi. Bu rnekten yola karak bir bilim adamnn bir ila flirketinde alfltS O R U
n ve onun arafltrmasnn
sonularnn yeni bir ila gelifltirerek mcadele etmeye alflt bir hastaln en iyi tedavisinin saf meyve suyu imek olduunu varsayalm. Buradan ve
Kuhn ile Feyerabendn
D K K A T dflsalc yaklaflmndan hareketle, ortaya kmas muhtemel sonucu tasarlayn.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
zet
N
A M A
N
A M A
Bilim felsefesinin ne olduunu aklamak.

Bilim felsefesi; felsefenin bilimi, bilimsel faaliyet
ve bilimsel bilgiyi ele alan alt daldr. Felsefenin
pek ok alt dal gibi, bilim felsefesi de ikinci dzey bir etkinliktir. Bilimle doay ve dnyay aklamamza ramen, bilimin kendisinin de aklanmaya muhta olduu kabulnn bir sonucu olarak ortaya kmfltr. Bilim felsefesi hem sistematik
hem de tarihsel bir yaklaflmla yaplabilir. Sistematik boyut sz konusu olduunda, onda bilimin
kendisi, bilimsel yntem ve bilimin temel kavramlar ele alnp sorgulanr. Oysa tarihsel boyutu iinde, bilimi anlamak amacyla gelifltirilmifl bilim teorileri incelenir. Sistematik yaklaflm balamnda
bilim felsefesinin biri epistemolojik, dieri metafiziksel olan iki ayr boyutu olduu sylenebilir.
Epistemolojik boyutu itibaryla bilim felsefesi deney, gzlem, yntem benzeri temel kavramlar ele
alp sorgular. Buna mukabil, metafiziksel boyutu
itibaryla, bilim felsefesi zaman, mekn, nedensellik benzerleri kavramlar zerinde durur.
Mantk pozitivizmi getirdii yenilikler ve yol
at problemler zerinden kavramak.
Mantk pozitivizm, her fleyden nce bilim felsefesi arafltrmalarn bafllatan bilim anlayfln
temsil eder. O, bilimi ve bilimsel bilgiyi belirleyen zellikler zerinde durmufl, bilime dayal bir
dnya grflnn savunuculuunu yapmfltr. Bilimi bilim olmayandan ayran lt olarak dorulanabilirlik ilkesini ne sren grfl, ayrca belli bir bilimsel yntem anlayfl gelifltirmifltir. Mantk pozitivizm, bununla birlikte baz ynlerden
youn bir elefltiriyle karfllaflmfltr. Ona ynelik
elefltiriler, dorulanabilirlik ilkesinin statsne
dnk elefltirilerle bafllar, bilimi metafizikten ayrmann anlaml ya da mmkn olmadna ynelik elefltirilerle devam eder. Mantk pozitivizmin yntem anlayfl da elefltiriye maruz kalmfltr. Sz konusu yntem anlayflnda en fazla elefltirilen iki husus, grfln ne srdnn aksine, teoriden bamsz gzlem olamayaca teziyle yntemin kendisine dayand tmevarmn
temellendirilememesidir.
N
A M A
N
A M A
101
Yanlfllamac bilim anlayfln aklamak.

Yanlfllamac bilim anlayfl Popper tarafndan gelifltirilmifl olup mantk pozitivizmin yol at
glklerin bir sonucu olarak ortaya kar. O, tmevarmn temellendirilememesi ve dolaysyla
hibir bilimsel nermenin kesin sonulu olarak
dorulanamamas nedeniyle, her fleyden nce bilimselliin lt olarak dorulanabilirlik yerine,
yanlfllanabilirlii geirir. Yanlfllamac anlayfl bu
yzden, mutlak hakikat dflncesinden vazgeerek bunun yerine ksmi hakikat dflncesini ikame eder. O, bilimde keflif balamn atlamamakla
birlikte, yanlfllanabilirlii temele ald iin, bilimde pekifltirme ya da hakllandrma balamna arlk verir. Keflif balamnda ayrntl ve kompleks
bir mantksal yntem yerine, gndelik hayattan
aflina olunan deneme-yanlma yntemini ne srer. Sz konusu yntemin bilimdeki zel versiyonu tahmin ve rtme yntemidir.
Devrimci bilim anlayflnn mantn zmek.
Devrimci bilim anlayfl, dflsalc bir bilim felsefesi yaklaflmn temsil eder. Yani o, bilimin sadece
kendi i mantyla aklanamayacan, bilime
etki eden dflsal koflullarn da hesaba katlmas
gerektiini savunur. Kuhn tarafndan gelifltirilen
bu anlayfl, bilimsel geliflme ya da ilerlemeyi belli bilimsel dnemler zerinden aklar. Buna gre, her bilimin kendi tarihinde bir kez yaflanan
bir bilim ncesi dnemi vardr. Bir paradigmann
ortaya kfl ve bir bilim adamlar topluluunun
oluflmasyla birlikte, ilgili bilim dalnda normal
ya da olaan bilim dnemi bafllar. Burada bilimsel faaliyeti sradan bir etkinlik, bir bulmaca zme faaliyeti olarak ngren Kuhn, hibir paradigmann alandaki btn problemleri zemeyecei iddiasyla ortaya birtakm anomalilerin kmasnn kanlmaz olduunu ileri srer. Devrimci bilim anlayfl anomalilerin saysnn ok
artmasyla birlikte, ilgili bilimin bir kriz ya da bunalm dnemine gireceini varsayar. Bunalm ancak eski paradigmann zd problemler yannda zemedii problemleri de zme kavuflturan alternatif bir paradigmann ortaya kflyla,
yani bilimsel devrimin gerekleflmesiyle son bulur. Grfl, her bilimsel devrimin yeni bir olaan
bilim dneminin bafllangc olmas nedeniyle, bilimsel ilerleme srecinin dairesel bir sre olduunu ileri srer.
102
N
A M A
Felsefe
oulcu bilim grflnn bilimle ilgili tespitlerini aklamak.

Feyerabend tarafndan gelifltirilmifl olan oulcu
bilim anlayfl, adafl bilimin hasta olduu tespitinde bulunur. Bilimin hasta olmas demek, onun
kendisinden yerine getirmesi beklenen ifllevi yerine getirememesi demektir. Bilimden beklenen
ifllev ise entelektel ve pratik bir ifllevdir. Birincisi sz konusu olduunda, bilimin insan batl
inanlardan, hurafelerden kurtarp entelektel
ynden zgrlefltirmesi gerekir. Pratik ynden
ise bilim, yaratt teknoloji yoluyla insann problemlerini zmeye yarar, hayatnn daha uzun ve
nitelikli hale gelmesini salar, ona yaratt bofl
zaman yoluyla rahatlk temin eder. Bilim, Feyerabend asndan, her iki durumda da kendisinden beklenen fonksiyonu yerine getirememektedir. Ykt dinin yerini alan bilim, ona gre, insan zgrlefltirmek yerine klelefltirmektedir.
oulcu bilim grfl, bilimden vazgeilmesi gerektiini hibir flekilde sylemez. Tam tersine,
onun insann mutluluuna katk yapabilmesi iin,
tedavi edilerek yeniden insanolunun hizmetine
koflulmas gerekir. Sz konusu anlayfl tedaviyi
epistemolojik oulculukta bulur.
103
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki dflnrlerden hangisi, mantk pozitivist
bilim anlayflnn temelinde bulunan pozitivizmin kurucusudur?
a. Hobbes
b. Popper
c. Feyerabend
d. Comte
e. Kuhn
2. Afladakilerden hangisi bilimsel yntemin admlarndan deildir?
a. Gzlem
b. Nedensellik
c. Hipotez
d. Deney
e. Aklama
3. Mantk pozitivistler dolaymsz olarak dorulanabilen tmcelere ne ad vermifllerdir?
a. Analitik nerme
b. Sentetik nerme
c. Bileflik nerme
d. Zorunlu nerme
e. Temel nerme
4. Afladakilerden hangisi mantk pozitivizm tarafndan savunulan bir grfltr?
a. Felsefe metafiziksel bir etkinlik olarak anlafllmaldr.
b. Bilimsel bilgi birikimsel deildir.
c. Gzlemler her zaman teori ykldr.
d. Gzlem ve deney yoluyla dorulanamayan nermeler anlamszdr.
e. Gzlem nermeleri analitik nermelerdir.
5. Afladaki iddialardan hangisi mantk pozitivistler ile
Popperi bilim konusunda birlefltiren ortak bir iddiadr?
a. Pozitivistler gibi Popper de bilimsel nermelerin
dorulanabilir olduunu ileri srer.
b. Gerek mantk pozitivistler gerekse Popper, bilimden ok fley rendiimizi ve onun sayesinde
hakikate daha ok yaklafltmz ne srerler.
c. Gzlemler, hem mantk pozitivistler hem de
Popper iin her zaman teori ykldr.
d. Bilimselliin lt gerek mantk pozitivistlerde gerekse Popperde yanlfllanabilirliktir.
e. Hem mantk pozitivistler hem de Popper tmevarm kabul eder.
6. Afladaki nermelerden hangisi Poppere gre yanlfllanabilen bir nerme deildir?

a. Ruhsal bozukluklar ocukluk dnemine ait travmalarn sonucudur.
b. Tm kuular beyazdr.
c. Istlan btn metaller genleflir.
d. Btn gezegenler gneflin etrafnda eliptik bir
yrnge izerek ilerler.
e. Yarn Bursada kar yaacak.
7. Afladaki admlardan hangisi, devrimci bilim anlayflna gre bilimsel ilerlemenin dnemleri arasnda bulunmaz?
a. Bilim ncesi Dnem
b. Olaan Bilim
c. Kriz Dnemi
d. Paradigma
e. Bilimsel Devrim
8. Afladakilerden hangisi Kuhna gre, paradigmann
merkezinde bulunur?
a. Bulmaca zme
b. Bilimsel Teori
c. Metafiziksel Varsaymlar
d. Bilimsel Devrim
e. Grelilik
9. Afladakilerden hangisi Kuhnun gelifltirdii bilimin
ilerleme tablosunda gsterilen doru sraya karfllk gelir?
a. Bilim ncesi Dnem - Devrim - Olaan Bilim Bunalm Dnemi
b. Devrim - Olaan Bilim - Bunalm Dnemi - Bilim ncesi Dnem
c. Bilim ncesi Dnem - Bunalm Dnemi - Devrim - Olaan Bilim
d. Bilim ncesi Dnem - Olaan Bilim - Bunalm
Dnemi - Devrim
e. Bilim ncesi Dnem - Devrim - Bunalm Dnemi- Olaan Bilim
10. Feyerabendn hasta olduuna inand adafl bilimi iyilefltirmek amacyla verdii reete afladakilerden
hangisine yer verir?
a. Disipliner oulculuk
b. Metodolojik oulculuk
c. Teorik oulculuk
d. Yntemsel Plralizm
e. Hepsi
104
Felsefe
Okuma Paras
Bilimin temel yaps ve bilimsel devrimlerin doas konusundaki Kuhn-Popper uyuflmazln ok ksa flekilde aklamak istiyorum. Eer Sir Karl Popper doru
anlyorsam, bilim esasen ve daima potansiyel olarak
devrimin efliindedir. Bir rtme hi deilse yeterli lde kapsaml ise bu bir tr devrim meydana getirir.
te yandan Profesr Kuhn, bilime vakfedilen zamann
byk blmnn kendisinin olaan bilim diye adlandrd fley, yani problem zme veya daha nceki
faaliyetteki zmni argmanlar zincirinin ifllenmesi olduunu ne srer. Dolaysyla Kuhna gre, bir bilimsel
devrim uzun sreli bir infladr ve insanlarn byk blm mevcut teorileri rtmeye alflmad iin devrimler nadiren vuku bulurlar. Her iki taraf da konumlarn hatr saylr lde detayl bir flekilde ortaya koydu
fakat her iki teoride de bana ok nemli gibi grnen
bir zorluk bulunmaktadr. Sz konusu zorluk, Bilimi
nasl anlayabiliriz? problemidir. Bu soru flaflrtc lde naif grnebilir, bu yzden flimdi bunun gerekesini gstermeye alflacam.
Problemin zlebilmesi iin gidilecek iki ana yol var.
Bu yollardan biri sosyolojiktir. Bilimsel topluluk herhangi bir topluluk gibi ele alnabilir ve sosyolojik analize tabi tutulabilir. Bunun gereklefltirilebilecei fakat
henz gereklefltirilememifl olduunun kaydedilmesi
gerekir. Baflka bir biimde dile getirmek gerekirse bilimsel faaliyetin byk bir blm rtme veya problem zmeye ynelmifl olabilir ancak biz bunun byle
olup olmadn bilmiyoruz. (...) Bilgi toplama yolundaki zorluklarn haddi hesab yok. Yalnz nicelie iliflkin
bir rnek ister misiniz? Bilim adamlarnn ne kadar son
zmlemede bilimin ne olduuyla gerekten ilgileniyor. Ben sosyolog deilim fakat probleme sosyoloji zerinden yaklaflmann dikenlerle dolu bir yolu kat etmek
olduunu dflnyorum.
Bununla birlikte, hem Kuhnun hem de Popperin sistemlerinin (Kuhn sz konusu olduunda) bilim adamlarnn (bilimi bu flekilde icra ettiklerinin hibir kesin
deliline sahip olmakszn) ne yaptklar veya (Popper
rneinde) bilim adamlarnn (bunun doru olduuna
bizi ikna edebilecek ok az rnekle birlikte) ne yapmalar gerektii sorusu zerine ykseldiinin kaydedilmesi gerekir. Hem Kuhn hem de Popper bilimin yapsyla
ilgili fikirlerini gerekten de bilim tarihine dayandryorlar; benim buradaki dflncelerimin ana noktas, bilimin tarihinin gnmzde byle bir yk taflyamayacadr. Basite dile getirmek gerekirse biz, tarihi bir te-
mel zerinde infla edilecek felsefi bir yapya imkn verecek lde yeterli bilgiye sahip deiliz. Mesela
1830larda Michael Faradayn elektrikteki deneysel arafltrmalarndan daha iyi bir bilim resmi bulunamayabilir.
1831de elektromanyetik indksiyonun tesadfen keflfiyle bafllayan her yeni adm aka bir nceki adm takip ediyor gibi grnyor. Burada byk lde bulmaca zlyordu. Bu, eer Tyndall, hatta Thompson okursanz, hayat boyunca hibir zaman hibir
teorik dflnceye sahip olmamfl bulunan usta deneyci
Faraday ile ilgili geleneksel grfltr. Fakat bir de gnlklerinden alnan yazlarla, el yazmalarnn ve mektuplarnn tesine geerseniz, enteresan bir Faraday ortaya
kar. O, 1821den itibaren bafllayarak madde ve kuvvetin doasyla ilgili temel hipotezleri test ediyordu. Ka
tane olaan bilim adam gerekten devrimcidir? nflallah bir gn bilim tarihi buna cevap verebilecek, ama
bugn bu sorunun cevabn verebilecek kimse yok.
Popperin takipilerine pek fazla destek salamadan,
onlardan nce 1870-1900 yllar arasndaki spektroskopi tarihinin tayfn ortaya karmak isterim. Bu dnemi
iinde elementlerinin tayfnn giderek artan bir kesinlikle tanmland harita yapma dnemlerinden biri olarak tanmlamann hofl olacan dflnyorum. Burada
sregelen ok az rtme vardr ancak Angstromun
bilim adam unvann reddetmek zordur. Dahas, bilim
tarihinin en baflarl problem zclerinden birinin,
ayn zamanda btn zamanlarn en gnlsz devrimcisi Max Planck olduu unutulmamaldr.
Bylece bir tarihi olarak ben, hem Kuhna hem de
Poppere bir lde flpheyle bakyorum. Her ikisi de
temel neme haiz problemleri dile getirmifltir; her ikisi
de bilimin doasyla ilgili derin kavrayfllarda bulunmufltur fakat hibiri beni bilimsel macerann zn kavradna inandracak lde yeterince salam deliller
gsterememifltir. Lord Bolingbrokeun tarih, rneklerle
felsefe retimidir ikazn daima aklmda tutarak her
ikisini de arafltrmalarmn klavuzu olarak kullanmaya
devam edeceim.
Kaynak: I. P. Williams, Olaan Bilim, Bilimsel Devrimler ve Bilim Tarihi, Bilginin Geliflimi ve Bilginin
Geliflimiyle lgili Teorilerin Elefltirisi (ed. I. Lakatos - A.
Musgrave) (ev. H. Arslan), Paradigma Yaynlar, stanbul, 1992, ss. 57-59.
105
1. d
Sra Sizde 1
Sonradan gelifltirilmifl olan bilimsel teoriler nceki teorilerle genelde eliflir. Bu, bilimin hibir doruluk pay taflmadn m gsterir? Bu sonu iin, ok basit ve
oka tartfllan bir gereke ya da argman vardr. Bu
argmana Karamsarlk Argman ad verilmektedir.
200 yldan daha eski zamanda gelifltirilmifl teorilerin
hepsinin bugn yanlfl olduu grlyorsa, bu demektir ki gnmzde gelifltirilmifl veya bundan sonra gelifltirilecek teorilerin de eninde sonunda bir gn yanlfl olduu ortaya kacaktr. Bilimden elde edilecek hakikat
iflte bu kadardr.
Bilimde doruluk pay olduunu bilen bizlerin, buna
verilebilecek cevaplar elbette vardr. Karamsarlk argmanyla bafl edebiliriz: Hi kuflku yok ki 200 yldan daha eski bilimsel teorilerin hepsi bugn yanlfl teoriler
olarak grlmez. rnein kann vcutta nasl dolafltn gsteren teori 200 yldan daha eskidir ve bugn iin
de geerliliini devam ettirmektedir. Karamsarlk argmanna verilebilecek bir dier yant daha vardr. O da
fludur: Bilimde doruluk pay olduunu sylemek geerli bilimsel teorilerin gerei, kesin gerei ama sadece gerei yansttn sylemek demek deildir. Bu teorilerin yaklaflk olarak gerei yansttn ve yaklaflkln da giderek gelifltirilmekte olduunu sylemek yeterli olabilir. Dorusu, bilimde doruluk paynn olduuna inanan bir kimse iin, belki de hibir teori tam
olarak doru olmamfltr ve olmayacaktr. Nihayet, gemiflte hata yapmfl olmamz gerei, gelecekte de hata
yapma olasln artrmakta mdr? Bugn eskisine gre
daha iyi aralara ve ok sayda daha salam veriye sahip bulunmaktayz. Ayrca hatalarmzdan da dersler kartmaktayz. Bir bakma, eskiden beri teoriler oluflturup daha sonra bunlarn nerelerinin hatal olduunu ortaya karabilme olgusu, gelecekte teorilerin doru olma olasln azaltmaz, tam tersine oaltr.
2. b
3. e
4. d
5. b
6. a
7. d
8. b
9. d
10. e
Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlayfl blmn yeniden okuyun.
Mantk pozitivizmin Comte tarafndan kurulan pozitivizmin devam olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlayfl blmn yeniden okuyun. Nedenselliin bilimsel yntemin admlarndan biri olmadn anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlayfl blmn yeniden okuyun. Mantk pozitivizmin dolaymsz olarak
dorulanabilen nermeye Temel nerme adn vermifl olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlayfl blmn yeniden okuyun. Gzlem ve deney yoluyla dorulanamayan nermelerin anlamsz olduu grflnn,
mantk pozitivizm tarafndan savunulduunu
anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlayfl ve Yanlfllamac Bilim
Anlayfl blmlerini yeniden okuyun. Gerek
mantk pozitivistlerin gerekse Popperin, bilimden ok fley rendiimizi ve onun sayesinde hakikate daha ok yaklafltmz ortak olarak ne srdklerini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Yanlfllamac
Bilim Anlayfl blmn yeniden okuyun.
Popperin psikanaliz kapsam iinde kalan nermelerin yanlfllanabilir olmadklarn ileri srdn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Devrimci Bilim
Anlayfl blmn yeniden okuyun. Paradigmann Kuhnun bilimin ilerleme tablosunda geen admlardan biri olmadn anmsayacaksnz.
Anlayfl blmn yeniden okuyun. Kuhnun
grflne gre paradigmann merkezinde Bilimsel Teorinin bulunduunu greceksiniz.
Anlayfl blmn yeniden okuyun. Doru srann Bilim ncesi Dnem - Olaan Bilim - Bunalm Dnemi - Devrim olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin oulcu Bilim Anlayfl blmn yeniden okuyun. Feyerabendin reetesinin disipliner, teorik ve medolojik oulculuun n de kapsadn
greceksiniz.
Sra Sizde 2
Tanr vardr nermesi, ne dorulanabilen ne de yanlfllanabilen bir nermedir. Zira onu dorulayabilecek
ya da yanlfllayabilecek mmkn bir gzlem sz konusu deildir. Oysa Uludan ykseklii 2143 metredir
nermesi, hem dorulanabilir hem de yanlfllanabilir.
Her iki durum iin de bir lm yapmak yeterlidir.
Istlan btn metaller genleflir nermesi dorulanamayan ama yanlfllanabilen bir nermedir. nk Popperin de gsterdii zere, ne kadar ok gzlem yapl-
106
Felsefe
Kaynaklar
mfl olursa olsun, bu gzlemler onu kesin sonulu olarak dorulamaya yetmez. Fakat tek bir aykr rnek onu
yanlfllamaya yeter. nc Dnya Savafl kacak
nermesi ise dorulanabilir ama yanlfllanamayan bir
nermedir. Bunun nedeni ise onu dorulayan bir durumun olmasdr, yani byle bir savafl knca onun dorulanmasdr. Byle bir savafl kncaya kadar, o hibir
flekilde dorulanamaz.
Sra Sizde 3
Sz konusu bilim adamnn mevcut grfln devam
ettirerek ifline devam etme ihtimalinin ok az olduu
sylenebilir. Bundan dolay bilim adammzn flunlar
yapmas ok muhtemeldir: 1) Tedaviyi tmden ve olumlu bir flekilde etkileyen meyve suyunun iindeki elementleri ayrmak. 2) Bu elementleri laboratuar koflullarnda sentezle birlefltirmek. 3) retim iin teknolojik
destek salayp tabletler halinde sentezlenmifl elementleri piyasaya sunmak.
Altu, T., Modern Felsefede Metafiziin Elenmesi ve Yol

At Bilgikuramsal Sorunlar, Ebabil yaynlar, Ankara, 2008.
Ayer, A. J., Dil, Doruluk ve Mantk (ev. V. Hackadirolu), stanbul, Metis Yaynlar, 1998.
Ba, M., Bilim Felsefesi, Felsefe (ed. D. Tafldelen), Eskiflehir, Anadolu niversitesi Yaynlar, 2009, ss. 93115.
Chalmers, A., Bilim Dedikleri (ev. H. Arslan), Ankara,
Vadi yaynlar, 1997.
Demir, ., Bilim Felsefesi, Ankara, Vadi yaynlar, 1997.
Frank, P., Philosophy of Science: The Link Between
Science and Philosophy, Eaglewood Cliffs, NJ,
Printice-Hall, 1957.
Feyerabend, P., zgr Bir Toplumda Bilim (ev. A. Kardam), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1991.
Feyerabend, P., Ynteme Hayr (ev. A. nam), Ara Yaynclk, Ankara, 1989.
Gzel, C., Bir Bilgi Anarflisti: Feyerabend, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1996.
Irzk, G., Bilim, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A. Cevizci),
cilt 2, Ankara, Ebabil yaynlar, 2006, ss. 410-415.
Kuhn, T., Bilimsel Devrimlerin Yaps (ev. N. Kuyafl),
stanbul, Alan Yaynclk, 4. bask, 1995.
Ladyman, J., Understanding the Philosophy of Science,
Florence, Routledge, 2001.
Lecourt, D., Bilim Felsefesi (ev. I. Ergden), Ankara,
Dost yaynlar, 2006.
Popper, K. R., Bilimsel Keflfin Mant (ev. . Aka - .
Turan), stanbul, YKY, 1998.
Yldrm, C., Bilim Tarihi, stanbul, Remzi Kitabevi,
1983.
5
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N

Teorik etik ve uygulamal etik ayrm yaparak etiin ne olduunu aklayabilecek,
Teorik etii dflnm ve analiz dzeyleri ile aklayabilecek,
Normatif etik kapsam iinde ne srlmfl belli bafll teorileri aklayabilecek,
Meta-etiin yaklaflmn ayrt edebilecek,
Uygulamal etiin belli bafll problemlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ahlak
Erdem
Mutluluk Etii
dev Etii
Metaetik
Etik
Ahlaki Karakter
Yararclk
Erdem Etii
Uygulamal Etik
indekiler
Felsefe
Etik
GRfi
TEORK ETK: I) NORMATF ETK
NORMATF ETK: 1) TELEOLOJK
ETK
NORMATF ETK: 2) DEONTOLOJK
ETK
NORMATF ETK: 3) ERDEM ET
TEORK ETK: II) METAETK
UYGULAMALI ETK
Etik
GRfi
Etik, felsefenin ahlaki deerle ilgili olan alt dalna karfllk gelir. nsann, pek oklarna gre en temel yn ya da zellii deerle dorudan iliflkili olmak, deer yaratmak, deerin taflycs veya cisimlefltiricisi olmak olduu iin, etik temel ve
nemli bir disiplindir. Durum byle olmakla birlikte, onun tam olarak ne olduu,
neyi kapsad konusunda ou zaman bir belirsizlik hkm srer. En azndan
etik, ou zaman ve yerde ahlakla karfltrlr. Her ne kadar gerek ahlak ve gerekse etik ayn kkten, yani tre, gelenek, grenek, alflkanlk, karakter, huy, miza
anlamna gelen bir kkten tremifl olsa bile, etik deyince anlafllan felsefe asndan ahlaktr, ahlaklln felsefesidir.
Gerekten de ahlak hem felsefeden bamsz bir alandr hem de felsefenin ana
disiplinlerinden birinin temelini oluflturur. Felsefeden bamsz bir alan olarak ahlak, bir kurallar sistemidir; o, insanlarn davranfllarn ve birbirleriyle olan iliflkilerini dzenlemek amacyla oluflturulmufl eylem kurallar, normlar silsilesi ve deer
sistemidir. Ahlakn gemifli olduka eskilere gider. Nitekim bir toplumun olufltuu her yerde, bu toplumdaki insanlarn davranfllarn ve birbirleriyle olan iliflkilerini dzenleyen normlar ve kurallar olmufltur. flte bu normlar ve kurallar, belli bir
ahlak sistemi meydana getirir. Demek ki ahlaki kurallar ve normlardan yoksun
olan, bir ahlak sistemi bulunmayan bir toplumdan sz edemeyiz; ne kadar ilkel
olursa olsun, en eski toplumlar iin bile, bir ahlaktan sz etmek gerekir. nk ahlak, ilgili toplumdaki insanlarn eylemlerini belirleyen, tarihsel sre iinde bir kuflaktan dierine aktarlan, aktarlrken hi kuflku yok ki belli bir dnflme urayan
kurallar sistemidir.
Bir kurallar sistemi olarak ahlakn kayna meselesi gndeme geldiinde, arafltrmaclar, biri din, dieri toplum szleflmesi olmak zere, iki ayr kaynaktan sz
ederler. Bunlardan, insana ykmllklerini, onun neden saknp neleri yapmas
gerektiini bildiren ahlaki kurallarn kayna olarak Tanry gsteren din kaynak,
ahlak insann kusurlu varln veya bozulmufl zn Tanrnn iradesiyle uyumlu
hle getirme ya da daha dorusu Tanrnn yardmyla slah etme zorunlu teflebbsyle aklar. Buna gre, yaratcs Tanr, harama el uzatt iin cennetinden kovmufl olduu, dolaysyla yol gstericilie muhta insana uymakla ykml olduu
kural ve devleri bildirir.
Ahlakn ikinci kayna, mmetten millete ve ulus devlete geiflle veya dinin seklerleflme srelerine koflut olarak kamusal alandan bir flekilde uzaklafltrlmasy-
Ahlak ve etik birbirinden

farkldr. Onlar, biri birey
asndan verili iken dieri
infla edilecek olan iki ayr
durufl veya alan tanmlar.
110
Felsefe
Ahlakn, tarihsel adan ele

alndnda, iki ana kayna
vardr. Bunlardan birincisi
din, dieri toplum
szleflmesidir.
la birlikte gndeme gelen toplum szleflmesidir. Burada da bir kez daha vurgu insann negatif, baflkasnn kurdu olan doasna olup ahlak, bir topluluu meydana getiren unsurlarn, yani bireylerin veya gruplarn birlikte barfl iinde yaflamalarn mmkn klan ilkeler ya da kurallar sistemini ifade eder. Burada ahlak insanlarn birbirleriyle barfl iinde yaflamalarn mmkn klacak asgari mflterekleri ifade eden normlar ve kurallar silsilesi olarak ortaya kar.
Demek ki ahlak, btn unsurlaryla bireyin hazr bulduu norm ve kurallar btndr. Burada birey, byk lde pasif ve almlaycdr. te yandan, ahlak byk lde lokal ya da yereldir; yani o btn nemine ramen, bir bireyin, topluluk ya da cemaatin hayatla iliflki iinde gelifltirmifl olduu deerler ve kurallar silsilesini, yaflama bilgeliini ifade eder. flte bu adan bakldnda ahlak ve ahlakllk olgusal ve tarihsel olarak yaflanan bir fley, belli bir pratiktir.
Etik ise sz konusu pratiin teorisi olmak durumundadr. Buna gre, tek tek
her bireyin flu ya da bu lde flekillendirdii, somut bir ahlaki hayat vardr veya
olmas gerekir; yle ki bu hayat iinde taflnan veya cisimlefltirilen ahlaki deerlerin, peflinden koflulan ideallerin bulunmas vazgeilmez bir fleydir. Etik iflte bu
ahlaki hayat ele alp tartflan, sz konusu moral deerlerle ideallerden meydana
gelen ve ahlak adn verdiimiz bu olguya ynelen felsefe disiplinidir. Baflka bir
deyiflle, ahlakn eylemin pratii olduu yerde, etik eylemin teorisi olmak durumundadr. Ahlakn yerel olduu yerde, etik evrenseldir.
ok daha nemlisi, etik, bireyin veya ahlaki failin alc deil de btnyle kurucu ya da etkin olduu bir alan ya da tutumu ifade eder. nk o burada, hazr
bulduu deer ve kurallar hayatna bir flekilde monte etmekle yetinmez, onlarn
hesabn, akli bir dzeyde tartflarak, sorgulayarak, hatta temellendirerek verir. Hayatna bu flekilde etik bir boyut katarken elbette topluluun ruhundan veya lokal
olan ahlaktan beslenerek ilkeli ve evrensel bir dzeye ykselme yolunda admlar
atar. Byle birinin davranfl ve duruflu, artk sadece ahlaki deil, ayn zamanda
etik bir eylem ve durufltur. nk o bu sayede, sadece eyleminin deil, bir btn
olarak hayatnn hesabn verebilir, dnyadaki moral krizin sorumluluunu stlenmeye hazr hale gelir. Bunu en iyi insanlarn ahlaki geliflimleri zerinde younlaflan Jean Piaget ve Lawrence Kohlberg gibi arafltrmaclar gstermifltir. Onlara gre, bireyin ahlaki geliflimi srasyla gelenek ncesi, gelenek ve gelenek tesi dnemlerden gemek suretiyle gerekleflir. Nitekim gelenek ncesi dnemde, ocuun ahlakndan sz edemezsiniz, ahlaki nedenlerin bilgisinden yoksun ocuu sadece ona rnek olmak ve dl/ceza vermek suretiyle ahlaki terbiye yoluna sokmaya alflrsnz. kinci dnem, ocuun okula gitmeye bafllad ve dolaysyla
sosyalleflip kltrlenirken gelenein bir paras haline geldii gelenek dnemidir.
Bu dnemde ocua toplumun deerleri ve ahlak kurallar bir flekilde afllanr.
Hatta ona doru, alflkan, byklerine saygl, fedakr olmas gerektii, etnik kimlii zerinden empoze edilir. Gelenek dnemi, flu halde ahlak dnemidir. Fakat
ocukluk ve genlik geride brakld zaman, insan giderek olgunlaflrken neden
doru, alflkan ve fedakr olmas gerektiini sorgulamaya bafllar. Toplumun deerlerini en azndan tartflr veya isellefltirirken asl ve belirleyici olann bir etnik
kimliin yesi olmaktan ziyade insan olmak olduunu renir. Buras artk gelenek
tesi, etik dnemidir.
Ahlakllk ve deer zerine sistemli bir flekilde dflnme, soruflturma, ahlaki hayata dair bir arafltrma ve tartflma olarak tanmladmz etik veya ahlak felsefesine
katk yapanlar, daha ziyade filozofa dflnebilen, bizzat etik ile meflgul olan dflnrler olmufltur. Zira ahlaki hayat flahsen yaflayan, ahlaki problemlerle ilgilenen
Ahlak yerel ve pratik, etik ise

teorik ve evrenseldir. nsan
ahlak alannda edilgin, etik
alanda etkindir.
Bireyin ahlaki geliflimi

gelenek ncesi dnemden
bafllayp onun bir gelenee
dhil olmas, yesi olduu
topluluun ahlaki kural ve
deerlerini isellefltirmesiyle
devam eder. O, gelenek tesi
dneme geiflle birlikte en
yksek dzeye varr.
111
5. nite - Etik
saduyu sahibi ortalama insan, ahlakllk zerine dflnr, ahlaki hayat hakknda
konuflur. Ama onun dflnce ve sylemleri her zaman tutarl, argmantatif ve sorgulayc olmayabilir, ahlaki problemleri irdelemenin uzanda kalabilir. Oysa etik dflnr temelde ne yapmak, nasl davranmak, neyin pefline dflmek, baflka insanlara nasl muamele etmek gerektii gibi konularda insan varlklarna genel bir rehberlik salamay amalarken ahlaki problemleri irdeler. O, birtakm deerler ileri srmekle kalmayp gerekirse onlar yeni bafltan tanmlar, ahlaklln ilk ilkelerini sistematik bir tarzda ve tutarl bir biimde ortaya koyar, bu ilkeleri argmantatif olarak
temellendirmeye alflr. Etiin temel zellii, onun genellii, kuramsal ve sistematik
doas, argmantatif yaps ve iddialarn kantlayp temellendirme abasdr.
Sylemek gerekir ki bu zellikler etiin btnnden ziyade, belli bir blmn karakterize eder. Baflka bir deyiflle, etik teorik etik ve uygulamal etik olarak
ikiye ayrlr. Kuramsallk ve genellik, yaklaflk iki bin befl yzyllk bir gemifli olan
teorik etik iin geerlidir. Fakat yirminci yzyln son eyreinde, dnyada hayatn
her alannda giderek artan somut ahlaki problemlerin bir sonucu olarak ortaya kp birtakm mnferit konularda problem zmeyi ve dolaysyla vizyonumuzu gelifltirmeyi amalayan uygulamal etik iin geerli deildir.
Ahlak ile etikten her ikisi de vazgeilmez midir? Ahlak olmadan etik,
etikSZDE
olmadan da ahSIRA
lak olabilir mi?
TEORK ETK: I) NORMATF ETK
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bir felsefe disiplini olarak etik afla yukar milattan nce beflinci yzylda bafllamfltr; onu ortaya karan en nemli fley de Sokrates ve Platon Sgibi
inO R filozoflarn
U
san hayatnn amac ve erdemli bir hayatn nitelii zerinde dflnmeye bafllamalar olmufltur. Gerekten de Sofistlerin genel geer moral deerlerin olmad inanDKKAT
cyla tam bir ahlaki greciliin savunuculuunu yaptklar yerde, hocas ve Platon
evrensel ahlaki deerlerin var olduu inancn temellendirmek iin youn bir aba
SIRA SZDE
sergilemifllerdi. Etik dflnr, iflte bu tarihten itibaren ahlakll
mmkn klan,
ahlaki hayat belirleyen koflullar, insann ahlaki eylemlerini ele almfl, eylemlerin
kendilerine dayand ilkeleri arafltrmfl ve insan hayatnn nihai amacnn ne olduAMALARIMIZ
unu sorgulamfltr.
Etiin ahlaklln zn ve ahlakn ilke ve temellerini arafltrd, ahlakl olmann ne anlama geldii zerinde durduu sylenebilir. O, yine akll
olarak
K T varlklar
A P
biz insanlarn nasl bir hayat yaflamamz veya hangi amalarn pefline dflmemiz
gerektiini ele alr. Etik, ayrca, insan olmamz dolaysyla, bizim birtakm devlerimiz olup olmadn sorgular. Demek ki geleneksel anlam iinde
etik, olmas geTELEVZYON
rekeni bildiren kural koyucu ya da normatif bir disiplin olmufltur. Bununla birlikte, yirminci yzylda yeni bir etik tr ortaya kmfltr. Sz konusu etik ise metaetik veya analitik etik olarak geer. Metaetik, Anglo-Sakson dnyada olduka etki N T E R grevinin
NET
li olmufl olan yeni bir felsefe yapma tarznn, yani felsefenin biricik
dilin
mantksal analizi veya kavram zmlemesi olduunu ne sren analitik felsefenin etik alanndaki tavrn ya da yaklaflmn ifade eder. Bu grfle gre, ahlak filozoflarnn normatif etikle meflgul olmamalar gerekir nk onlarn kendilerine
ahlaki hakikatlere nfuz etme imkn verecek zel bir kavrayfl gleri yoktur.
Bundan dolay, onlarn hemcinslerine ahlaki vaazlar verme veya nasl yaflamalar
gerektiini syleme haklar olamaz. Dahas, rasyonel ve nesnel bir normatif etik
sistemi gelifltirme ynndeki felsefi teflebbsler, filozoflarn tam yirmi befl yzyllk abalarna ramen baflarszla uramfltr.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Etik, teorik ve uygulamal

K T A P
etik diye, teorik etik de
normatif etik ve metaetik
olarak ikiye ayrlr.
TELEVZYON
Metaetik, aslnda normatif

etii varsayd
Niin
T E RveN E T
ahlaki sylemin bir
parasn oluflturan
kavramlar ve yarglar
analiz ettiinden, nc
dzey bir etkinlik olmak
durumundadr.
112
Normatif etikte teoriler, ele

alnan konu ya da probleme
bal olarak snflanr. Bu
konular, srasyla en yksek
iyi, doru eylem ve
salam karakterdir.
Felsefe
Analitik felsefe geleneine bal filozoflar, flu halde, ahlak filozofunun normlar
ve kurallar ile kural koymakla, nasihat vermek, yaflam tarz teklif etmekle hibir
iliflkisinin olmamas gerektiini ileri srerler. Onlara gre, insanlarn nasl mutlu
olacaklarn sylemek isteyen normatif etik dflnr, bu tavryla yapamayaca
bir fley hakknda sz vermifl olan kiflidir. nk filozofun grevi bir dnya grfl
ortaya koymak, belli bir yaflam tarzn meflrulafltrmak ya da bir dnya grfln
hakllandrmak veya desteklemek deildir. Filozofun grevi ahlak alanna giren
kavramlar, ahlaki yarglar analiz etmek, ahlaki eylem ltlerini tartflmak, bu
kavramlarn anlamlarn akla kavuflturmaktr. Fakat meta n ekinden de anlafllaca zere, metaetik normatif etikten sonra gelir.
Demek ki normatif etik ilk elden ahlaki yarglar, Haz iyidir, Nihai ama en
yksek sayda insann mutluluudur, Yalan sylemek ktdr, nsanlar baflka
insanlar bir ara olarak deil de bir ama olarak grmelidirler benzeri yarglar ortaya koyar. Bu yarglara dayanarak hazclk, yararclk benzeri normatif etik grflleri oluflturur. Metaetik ise normatif etii varsayarak iflte bu temel zerine ykselir.
Buna gre, metaetik normatif etiin koymufl olduu ahlaki yarglar zerine konuflur, bu yarglarda geen kavramlar analiz eder ve sz konusu kavramlarla yarglarn anlamlarn, mahiyetlerini ve birbirleri karflsndaki durumlarn inceler. Bundan dolay, metaetik ahlaki hayatla ilgili nermeler ileri sren etiin de bir st dzeyine karak onun zerine bir sylem gereklefltiren bir etik tr hline dnflr.
Baflka bir deyiflle, metaetik nc dereceden bir faaliyet ya da sylem olup bir insan toplumunun belli inan, deer ve normlara gre dzenlenmifl ve gelenekselleflmifl hayat tarz olan ahlak ile ahlaki hayata dair sistemli felsefi arafltrma olarak
normatif etii varsayar. Buna gre, etiin ya da normatif etiin malzemesi ahlaktan, bireylerin ya da cemaatlerin ahlaki hayatndan karken metaetiin malzemesi normatif etikten gelir.
Etik dflnr, flu halde ounluk dorudan doruya veya esas itibaryla deerleme ifline giriflir, neyin iyi ya da kt olduunu syler; o, kural koyar, yaflama biimi gelifltirir, hayat tarz teklif eder ya da belli bir yaflam biimini temellendirir, ksacas insanlara ahlaki bakmdan rehberlik eder. Bundan dolay, kural koyucu bir
yaklaflm benimseyen ahlak filozofu, insanlara ne yapmalar ya da neden kanmalar gerektiini gstererek kendilerine ykmllklerini ve sorumluluklarn anmsatan nesnel ahlaki hakikatler bulunduunu savunur.
Normatif etiin yaklaflk iki bin befl yzyllk tarihi boyunca ok sayda etik teori ne srlmfltr. Bunlar kabaca ana bafllk altnda toplanr:
1. Birinci grupta, baflat problem olarak en yksek iyi problemini alan etik teoriler yer almaktadr. Bu kapsam iinde yer alan etik teorilere rnek olarak
Antik Yunanda gelifltirilmifl olan bilumum mutluluk etikleriyle modern dnemin yararcl verilebilir.
2. Buna mukabil, ikinci grubu doru eylem problemini temel ya da baflat
problem olarak alan etik teoriler oluflturur. Bu tr teorilere rnek olarak, Orta an dini etiiyle Kantn dev etii verilebilir.
3. Bu snflamaya gre, sonuncu kategoride salam bir karakter zerinde
younlaflan teoriler bulunur. Alasdair MacIntyren erdem etii bu kategoriye girer.
Sz konusu teori tipini douran ana soru olmufltur:
a. nsanlarn hangi amalar semeleri ve hangi ideallerin peflinden koflmalar
gerekir?
113
5. nite - Etik
b. Onlarn seimlerini belirlemeleri veya ynlendirmeleri gereken ahlaki ilkeler nelerdir?

c. Salam bir karakterin ve erdemli bir hayatn ls nedir?
Nitekim bunlardan birincisi, genellikle insan iin gerek mutluluun ne olduuna iliflkin bir arafltrmayla sonulanmfltr. kincisi, filozoflar bir dev ya da deer teorisine gtrrken ncs, erdem etiini yaratmfltr. Demek ki etik teoriler, srasyla sonular, ahlaki doruluk veya ahlaki ykmllk ve erdemler zerinde younlaflacak flekilde, ana kategoride toplanr. flte bu temel zerinde teleolojik etik, deontolojik etik ve erdem etii olarak e ayrlan etik teoriler arasndaki bu blnmeyi anlamann aslnda en iyi yollarndan biri, onlardan her birinin
etik deerin taflycs olarak neyi grdklerini anlamaya alflmaktr. Bunlarn birincisi olan sonuuluk asndan, en yksek veya temel etik deerin taflycs iyi
durum ya da sonu; deontolojik etik iin doru eylemdir. Oysa nc teori olan
erdem etii iyi bir kifli idesine, ayn zamanda etik adan saygdeer bir kifli olarak
tanmlanabilen iyi insan dflncesine vurgu yapar. Bu nemli bir vurgu olup erdem kavramnn etikte ok nemli olduunu ortaya koyar.
NORMATF ETK: 1) TELEOLOJK ETK

Biraz daha zel olarak ifade edildiinde, teleolojik etik teorilerinin, ahlaki eylemin
deerini belirleyen fleyin eylemin rettii sonu olduunu ne srdkleri sylenebilir. Bu yzden onlar ayn zamanda sonuu etik retileri olarak geerler. Bu teorilerin temel problematii en yksek iyi problemi olup bireysel mutluluk, kendini gereklefltirme ya da en yksek sayda insann en byk mutluluu gibi bir
summum bonum ulafllmas gereken nihai ama olarak konumlanr. Teleolojik etiin kapsam iine lk adan mutluluk etii ile Yakn adan yararclk girer.
Mutluluk Etii
Mutluluk etiinin kurucusu, btn bir Grek etiinin yrngesini belirlemifl dflnr
olarak Sokratestir. O, insan hayatnn, ahlaki yapp etmelerinin nihai amacn, en
yksek iyiyi ifade edecek flekilde eudaimonia olarak tanmlamflt. Eudaimonia
Sokratesten sonra btn Yunanl dflnrler iin ahlaki hayatn temel amac yapld. Ondan kan btn etik teoriler, sadece iki noktada farkllk gsterdiler. Bunlardan biri eudaimoniann tanmlanmas, dieri de eudaimoniaya nasl eriflilecei hususuydu. Sokratesin kendisi, eudaimoniay bir tr z-memnuniyet, kiflisel hoflnutluk hali olarak ifade etti. Bu, nesnel bir durum olarak iyi ve ahlakl yaflamfl ve hayatnn sonlarna doru fikr, iyi, namuslu, erdemli ve ahlakl yafladm diyebilen
insann memnuniyet ve huzur hali olmak durumundayd. rencisi Platon eudaimoniay ahlaki zne ya da failin olmas gerektii gibi
olduu bir durum olarak kendini gereklefltirme hali
diye tanmlad. Oysa Aristoteles eudaimoniay mutlulua eflitlemiflti. Antik Yunanda Kireneliler olarak adlandrlan dflnrler, eudaimoniay tpk Aristoteles gibi mutlulua eflitlerken sonradan Stoac dflnrlerle Epikrosular onu bir tr entelektel dinginlik, manevi huzur
hli diye tanmladlar.
Eudaimoniaya nasl eriflilecei sorusu gndeme geldiinde, Sokrates ona ancak erdemli olmak, birtakm
erdemleri hayata geirmek suretiyle ulafllabileceini
ileri srd. Sz konusu erdemlerden en fazla ne -
Sokratesin etii, bilgiye

verdii nemden, erdemleri
salt bilgi zerinden
tanmlamasndan dolay
ayn zamanda entelektalist
bir etik olarak tanmlanr.
Normatif etiin ve
dolaysyla da etiin
kurucusu Sokrates olarak
kabul edilir.
Resim 5.1
Sokrates
114
Niceliksel hazclk, hazzn

nereden geldiine bakmaz,
onun iin sadece hazzn
miktar nemlidir. Oysa
niteliksel hazclk hazlar
arasnda bir ayrm yapar ve
manevi hazlara daha yksek
bir deer bier.
Felsefe
kanlar bilgelik, cesaret, lllk ve adalettir. Hmanist bir dflnr olan ve dolaysyla insann gcne byk bir inan besleyen Sokrates, ahlaki dorularn bilgisinin ahlakl yaflamak iin fazlasyla yeterli olduuna kanaat getirmiflti. Bu yzden
erdemleri birer bilgi tr olarak tanmlad. Sz gelimi bilgelik kiflinin kendisine,
iyi ve ktye, hayatn anlamna dair bir bilgi, cesaret neden korkup neden korkmamak gerektiine iliflkin bir bilgi, lllk l ya da kararn bilgisi, adalet
ise hakkn ve kimin neyi ne kadar hak ettiinin bilgisi olmak durumundayd. Platon ise erdemleri bir ahlak psikolojisi gelifltirerek insan ruhunda temellendirdi. Buna gre o, insann en nemli bilefleni olan ruhun paradan meydana geldiini
ne srd: Akl, can ya da gnl ve son olarak da istek ve arzularla ilgili olan ifltiha. Platon, bu paralardan her birinin, doadaki tek tek her varlk gibi, kendine
zg bir ifllevi ya da grevinin olduunu sylyordu. Akln grevi bilmek, cann
grevi ifltihann aflr taleplerine karfl koymak, ifltihann grevi ise aflrya kamamaktr. Bu grev ya da ifllevin laykyla yerine getirilmesi, srasyla bilgelik, cesaret ve lllk gibi temel erdemi mmkn hale getirir. O, bilge, cesur ve ll insann, her bir parasna hak ettii deeri vermek anlamnda zorunlulukla
adil de olacan ne srmflt. Aristoteles ise erdemleri meflhur altn orta teorisiyle iki aflr u arasndaki doru orta olarak tanmlamflt. Sz gelimi cesaret korkaklk ile dflncesiz atlganln, cmertlik cimrilik ile savurganln doru ortas olmak durumundayd. Onun en nemli yenilii, erdemli bir hayata ve dolaysyla eudaimoniaya eriflmede, bilgi kadar yaflayfla veya pratie de nem vermifl
olmasyd.
Oysa Sokratesten etkilenen dier filozoflar eudaimonia veya mutlulua eriflmenin hayattan elde edilecek hazlarla mmkn olabileceini savunmufllard. Hazcln savunuculuunu yapan bu filozoflar, ikiye ayrlr. Bunlardan Kireneli Aristipposun hazcl niceliksel bir hazclk olarak anlafllr. Zira Aristippos hazlarn
nitelii zerinde hi durmamfl, nemli olann hazzn niteliinden ok nicelii olduunu sylemiflti. Oysa Epikros hazlar arasnda bir ayrm yaparak insann ruhsal varlyla ilgili olan manevi hazlarn fiziki varlnn tatminiyle ilgili maddi hazlardan stn olduunu sylerken niteliksel bir hazcln savunuculuunu yapmflt. O, maddi hazlarn daha youn ve etkili olabilmekle birlikte insan kendisine haz
veren maddi fleylere baml hale getirip onun dengesini bozacan ne srmflt. Bu yzden okuyup renme, musiki dinleme, fliir okuma, ibadet etme benzeri
manevi hazlarn dingin ve huzurlu bir hayata ok daha byk bir katk yapaca
kanaatine varmflt.
Yararclk
Etik egoizm, insan

yaflamnn nihai hedefinin
mutluluk olduunu syler.
Kiflinin mutlulua
eriflebilmek iin kendi kar
peflinden koflmas, salt
kendi hazzn aramas
gerektiini ileri srer.
Bununla birlikte teleolojik etik deyince esas anlafllan, lk an mutluluku etik

teorilerinden ziyade yararclktr. nk yararclk, sonutan sadece ahlaki hayatn
nihai amacn deil, tek tek her eylemin sonucunu anlar ve eylemlere, baflka hibir fleyle deil de sonularyla deer biilmesi gerektiini savunur.
Yararclk, on dokuzuncu yzylda nce Jeremy Bentham (1748-1832) tarafndan ortaya konmufl fakat John Stuart Mill eliyle gelifltirilmifltir. zellikle Anglo-Sakson dnyada iki yzyl boyunca ok etkili olan ve bir anlamda liberal ve kapitalist
dnya grflnn deer anlayfln temsil ettiini syleyebileceimiz yararclk, aslnda yaklaflk iki yzyl kadar nce Hobbes tarafndan gelifltirilmifl olan etik egoizmin epeyce yumuflamfl ve rafine hale gelmifl versiyonudur. Nitekim Bentham da
etikte bireyci bir perspektiften hareket eder ve eylemin iyiliini hem fail hem de eylemden etkilenen kimseler iin mutluluk retme kapasitesiyle yarglar. Buna gre
115
5. nite - Etik
mutluluu hazza eflitleyen Bentham, kiflinin mutlulua eriflebilmek iin hazza ynelmesi, hayattan olabildiince ok haz elde etmeye alflmas gerektiini savunur.
O, bir haz kalkl gelifltirmifl ve birey ya da ahlaki failin eylemden nce eylem
zerinden elde etmesi muhtemel hazzn younluunu, sresini, kesinliini, yaknln, dourganln ve safln hesaba katmas gerektiini belirtmifltir. Sz konusu alt lt, ahlaki eylemin hi kuflku yok ki bireysel mutluluk yaratma kapasitesiyle ilgili ltlerdir. Fakat Bentham bu noktada kalmaz, yedinci lt meydana
getiren meflhur yarar ilkesiyle birlikte, bireysel dzeyden sosyal dzeye, z-kardan baflkalarnn karna geer. Hazzn kapsam, yani eylemden etkilenen insanlarn saysyla ilgili olan bu ltte, o, eylemin ondan etkilenen en yksek sayda insana en byk mutluluk yaratmas gerektiini ileri srer. Sz gelimi, befl gnlk
ar bir mesainin, derslerimin ve arafltrmalarn verdii yorgunluun ardndan, eflime izin verirsen bu Cumartesi ben gnm evde dinlenerek geirmek istiyorum
diyorum. Burada sadece kendi hazzm, dinlenmenin benim mutluluuma yapaca katky hesaba katyorum. Fakat eflim benden bamsz ve habersiz olarak ayn
gn iin baflka bir program yapmfl ve hanm arkadafllarn eve davet etmifl. Ayak
altnda dolaflmamamz iin, benim ve kk olumun, evin dflnda zaman geirmemizi rnein sinemaya gitmemizi belirten ayr bir program yapmamzn daha iyi
olacan ima ediyor. Birinci eylem tarznda haz kalklnn ilk alt ltyle kendi hazzm dflnen ben, yarar ilkesine gre ikinci eylem tarznda bu kez eflimin,
arkadafllarnn ve olumun hazzn dflnerek ikinci eylem tarzna yneliyorum.
nk ona gre, drt her zaman birden byktr.
Kuramn pozitif yararclk olarak bilinen ilk versiyonunu gelifltiren Bentham, eylemlerin genelin
mutluluunu artrdklar veya azalttklar lde
doru ya da yanlfl olmak durumunda olduunu
ileri srmflt. Onun yararcl, dahas bir eylem
yararclyd. nk her eylem durumu zgl olup
evrensel kurallarn uygulanmasn imknsz hale
getirir. rnein en temel ahlaki kural insan hayatna sayg kural ve en temel ahlaki emir de Asla
insan ldrmeyeceksin! buyruudur. Fakat en
azndan krtaj, tenazi veya nefsi mdafaa
benzeri durumlar, sz konusu temel kuraln bile ihlal edilebileceini ortaya koyar. Kiflinin sadece haz
kalklnn bireysel ltleriyle yarar ilkesini temele alarak eylemini belirleyip semesi gerektiini dile getiren yararcl bir etik reti olarak alabildiine cazip hale getiren fley, yalnl olmufltur. Gerekten de
Bentham bir eylemin yol aaca ac veya temin edecei haz miktarnn llebileceini ve hangi eylemin seilmesi gerektiini bir toplama ve karma ifllemi yoluyla belirleyebileceimizi ne srmflt. Bu haz kalkl asndan, genel mutluluun, aclar kartldktan sonra kalan hazlarn bir toplam olarak dflnlmesi gerekiyordu. Ve hazlarla aclar birbirlerinden sadece sre ve younluk gibi niceliksel ltlere gre farkllk gstermekteydi.
Birok elefltirmenin deerlendirmesine gre, Benthamn yararcl alabildiince s ve snrl bir iyi hayat telakkisine yol amaktayd. Bu yzden yararcln klasik versiyonu zerinde birtakm deifliklikler yapld. Nitekim yararcln ikinci
nemli ismi olan Mill, Bentham mutlulua dnk vurguyu fazla ne kartt gerekesiyle elefltirip amacn mutluluu artrmak yerine, ncelikle mevcut mutsuzlu-
Resim 5.2
Mill
Mill, Benthamn niceliksel

hazclna karfl niteliksel
hazcl ne kartrken
Karn tka basa doymufl bir
domuz olmaktansa a gezen
Sokrates olmay tercih
ederim demiflti.
116
Felsefe
un ortadan kaldrlmas ya da en azndan azaltlmas olmas gerektiini ne srd.

Negatif yararcl, faydacln ok daha makul ve anlafllr bir versiyonunu oluflturan Mill, te yandan hazlarn birbirlerinden sadece nicelik deil, nitelik bakmndan
da farkllk gsterebilmesinin nemine vurgu yapt. Yksek hazlar adn verdii entelektel hazlara, duygu yaflantlarna, ksacas manevi hazlara daha yksek bir deer bien Mill, iyi bir hayatn manevi hazlarn hkim olduu bir hayat olduunu savundu. Dahas o, Benthamn eylem yararcln, kuralszln ahlaki terbiyeyi olanaksz hale getirmesi nedeniyle, kural yararcl olarak deifltirdi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
NORMATF ETK: 2) DEONTOLOJK ETK
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Varsayalm ki
herSZDE
yl on binlerce kk ocuun lmne yol aan bir hastalk var. Bir heSIRA
kimler grubu bir araya geliyor ve diyorlar ki: Bize yz tane ocuk verin. Arafltrmalarmz onlar zerinde gereklefltirelim. Sonuta hastaln aresini bulacaz. Sonu ok iyi ve
fi N E L M
faydaclarnDilkesine
uygun grnyor. Eer yz tane ocuu feda edebilirseniz yz binlerce ocuu kurtaracaksnz. Amalar aralar meflrulafltrr m?
Teleolojik etiin karflsnda yer alan deontolojik etik ise sonutan ziyade doru eyDKKAT
lem problemi zerinde younlaflr ve ahlaki bir eylemin doruluu ya da yanlfllnn, eylemin sonularndan bamsz olarak onun birtakm ahlaki dev ya da eySIRA yerine
SZDE getirip getirmemesi tarafndan belirlendiini ne srer. Ahlem kurallarn
lakta eylemin sonucundan ziyade, eylemin temelindeki niyet, ilke ve gereklefltirdii devinAMALARIMIZ
nemli olduunu ne sren deontolojik etik anlayfl, insann akll ve
sorumlu bir varlk olarak yerine getirmek durumunda olduu birtakm devleri bulunduu dflncesinden hareketle, ahlakn temeline devi yerlefltirir.
Deontolojik
K T etik,
A P teleolojik etikten birka noktada farkllk gsterir. Teleolojik
etiin ahlaki eylem ltlerini belirlemede deerle ilgili kavramlarn temele alnmas gerektiini ne srd yerde, deontolojik etik deerle ilgili mtalaalardan uzak
durur. Baflka
deontolojik etik anlayfl sadece deontik, yani devle ilgiT E L Ebir
V Zdeyiflle,
YON
li kavramlar kullanr ve yalnzca ahlaki eylemin doruluu veya deve uygunluu
zerinde younlaflr. Teleolojik etiin en yksek iyi zerinde durduu yerde, deontolojik etik eylemin doruluunu temele alr. kinci olarak teleolojik teoriler, be N T E R N E T sonularnn hesaba katlarak yaplmas gerektiini ne srerlirli eylem trlerinin
ken deontolojik teoriler, belli birtakm fleylerin ilkeye dayanlarak ya da gerekten
de doru olduklar iin yaplmas gerektiini savunur. nc olarak teleolojik etik
teorileri, ou zaman haz ya da mutluluk gibi maddi lt ya da mlahazalar zerine ykselir. Oysa deontolojik teoriler ahlaki eylem lt olarak yalnzca eflitlik
veya tarafszlk ya da evrensellefltirilebilirlik gibi formel ltler getirirler.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Din Etik
Din etik, Tanrnn emirlerini
koflulsuz olarak kabul edip
hayata geirmekten
meydana gelir.
Deontolojik etiin ilk ve en iyi rneini, slam veya Hristiyan etii benzeri, kaynanda Tanrnn iradesinin bulunduu dini etik oluflturur. Sz konusu etik anlayflta, ahlaki adan doru olan fley Tanrnn emirlerine uygun davranmaktan, Onun
Yap! dedii fleyleri yapmaktan, Yapma! dedii fleyleri yapmamaktan oluflur.
Buna gre doru Tanrnn irade ettii fley anlamna gelirken yanlfl da Onun
iradesine aykr olan ifade eder.
Dini etiin kaynanda her ne kadar Tanrnn iradesi ve insanlara gnderdii
evrensel ahlak yasas bulunsa da temelinde belli bir insan tasarm bulunur. Din
etik asndan insan, ilk insan diye bilinen demde karflln bulan bir varlk
olarak Tanr tarafndan yaratlmfl, dolaysyla Onun rehberliine ihtiya duyan s-
5. nite - Etik
117
nrl bir varlk olmak durumundadr. Dahas insan, yine kendisine Tanr tarafndan
verilmifl bir yetenek olarak fleyleri adlandrma yeteneine ve dolaysyla, dilsel
olarak tanmlanmaya ve kodlanmaya elveriflli olan bilgiyi kavrama ya da elde etme kapasitesine sahiptir. Bu yaratc kapasite, insana daha baflkaca fleyler yannda,
ncelikle kendini bilme ve snrlarn hibir flekilde aflmama ykmll getirir.
demin hatas, iflte bu grev ya da ykmll unutmaktan oluflur. nk
dem, Tanrnn belirledii snrlar aflmfl ve Onun yasaklarna uymayarak Tanrnn cennetinden atlmfltr. Bu yzden, deme dflen nce hatasn kavramaktr;
sonra da akl bir tarafa brakp, ilah emir tarafndan ortaya konan snrlar snama
drtsn aflarak, doru eylem tarzna dnmek ve eski statsne kavuflmak iin
mcadele etmektir. demin yks flu halde, insanlk durumuna bafltan beri dhil edilmifl iyilik ya da ktlk iin alflma potansiyelini ve insann, elbette ilah
llere balanmak suretiyle hayata geirebilecei dengeli eylem ve yaflayfln unsurlarn keflfetmek iin vermekle ykml olduu mcadeleyi btn boyutlaryla
yanstr. Buna gre, din etiin temelinde eksik ve kusurlu bir varlk olarak insan
tasarm vardr. nsan, bu yzden dnyadaki yaflayfl srasnda Tanrnn rehberliine ihtiya duyar. Tanr, ona bu rehberlii salamak amacyla bir ahlak yasas gnderir. Burada ahlakllk, flu halde insann kendisi dflndaki bir otorite, yani Tanr
tarafndan konulmufl evrensel ahlak yasasna veya verilmifl mutlak emirlere tam bir
teslimiyet iinde itaat etmesinden oluflur.
dev Etii
Bileflik bir szck olarak deontolojik szcnn antik Yunancada dev anlamna gelen deon szcnden tredii dikkate alnacak olursa Kantn dev etiinin deontolojik etik anlayflnn en iyi rnei olmak bir tarafa onunla rtflt bile sylenebilir. Aslnda Kantn etii Orta an din etiinin modern versiyonunu
oluflturur. nk o da, din etik gibi, evrensel bir ahlak yasasnn varln kabul
eder. O da etik asndan belirleyici olann, sonu yerine doru eylem olduunu
dile getirir. Tpk din etik gibi, insann birtakm ahlaki dev veya ykmllkleri
olduunu ima eden dev etii, doru eylemi devden dolay yaplan, ahlak yasasna uygun olan eylem olarak tanmlar.
Kantn dev etii din etikten sadece iki noktada farkllk gsterir. Bunlardan
birincisi, dini etiin insandan Tanr tarafndan gnderilen evrensel ahlak yasasna
tam bir teslimiyet ile itaat etmesini istedii yerde, Kantn etiinin temel kavram
zgrlktr. kinci olarak evrensel ahlak yasasnn kaynann din etikte Tanr olduu yerde, Kantn sekler dev etiinde ahlak yasas insandan tretilir. Gerekten de Kant, biz insanlarn ahlaki olan fleyi yapmamz gerektiini bildiimiz zaman, doallkla onu yapabileceimizi de bildiimizi syler. Byle bir fley ise sadece zgr olduumuz takdirde mmkn olabilir. Eylemde zgrlk, bizim kendimiz dflndaki herhangi bir fley tarafndan belirlenmemiz ihtimalini dflta brakr.
Bununla birlikte o, keyfi, gelifligzel veya rastlantsal davranfl anlamna da gelmez.
Kant asndan insan varlklarnn zgr olabilmelerinin tek yolu, eylemlerinin
kendi z doalarna ait bir fley tarafndan belirlenmesidir. Bu ise insan varlklarnn
eylemlerinde birtakm doal iyilerin pefline dflemeyecekleri, onlarn Tanrnn
koyduu yasaya itaat etmekle zgr olamayacaklar anlamna gelir. Zira her iki durumda da insan kendi doasna dflsal bir fley tarafndan belirlenmifl olur. Demek
ki insann ahlaki dev ya da ykmllklerinin bizzat kendisinin koymufl olduu
bir yasadan, bir ahlak yasasndan kmas gerekir.
Kantn zgrlk anlayfl,

kiflinin kendisini yksek
doasnn veya akln
taleplerine gre belirlemesi
anlamnda otodeterminizmle belirlenir.
118
Kant, insann iki fley

zerinde kontrol olmadn
sylyordu: Eylemin
sonularyla duygular.
Dahas duygular herkeste
ortak deildi. Bu yzden,
ahlakll akldan tretme
yoluna gitti.
Kantn etii, yaplmas

gerekenleri sylemez, bunun
yerine devin formunu verir.
Bunu etik formalizm olarak
ifade etmekteyiz.
Kantn ahlak yasasnn veya

kategorik buyruun birinci
formlasyonu, btn
kltrlerde var olan Altn
Kuraln zel bir versiyonunu
oluflturur: Sana yaplmasn
istemediin fleyleri sen de
yapmamalsn!
Felsefe
Nitekim Kant, bu dnyada mutlak veya koflulsuz olarak iyi olan tek bir fley bulunduunu ne srer. Yaratt sonulardan veya temin ettii yarardan dolay deil, sadece z itibaryla iyi olan bu biricik fleyi iyi irade olarak tanmlar. Onun
bakfl asndan, iyi irade gerekte kiflinin devini, o salt bir dev olduu iin yapma motivasyonuna karfllk gelir. dev, ayrt edici karakterini, doal eilimlere
olan karfltlndan alr. Kant, bu yzden doal eilimlere iliflkin bir bilginin ahlaka ve ahlaklla dair kavrayflmza hibir katks olamayacan ne srer.
Gerekten de Kant, insan varlnn birtakm ykmllklerinin olduunu savunur. Bunlar, insan olmann, akl ve irade sahibi olmann insana getirdii dev ya
da ykmllklerdir. Bu yzden, Kant ahlaki eylemi, devden dolay yaplan eylem olarak tanmlar. Onun gznde deve uygun eylem, devden kaynaklanmayan, doal eilimlerin sonucu olan eylem olabilir. Oysa devden dolay olan eylem, bizzat insan iradesi tarafndan konan ahlak yasasna duyulan saygnn zorunluluuyla gereklefltirilen eylemdir. flte bu yasa, insana sahip olduu ahlaki deerini kazandrr. Demek ki Kantta ahlak yasas, insana sahip olabilecei anlam ve
deeri salayan fleydir. En nemli zellii evrensellik olan ahlak yasas, aynen doa yasas gibi, istisnasz herkes iin buyuran bir yasadr. Fakat doa yasalarna zorunlulukla tabi olunduu yerde, insan ahlak yasasna isteyerek itaat eder; ona saygyla eylemde bulunur. Kanta gre, insann eylemlerinin ahlaki bir deeri olacaksa, onlarn ahlak yasasndan kaynaklanmalar, yasaya duyulan saygnn eseri olmalar gerekir.
Kant, insann iradesi ya da pratik aklnn, ahlaki dev ya da ykmllklerimizin formunu, eilimleri ve duygular hi dikkate almadan belirleyebileceini dflnyordu. Ahlak yasasna uygun eylemde bulunmak devin bir gerei olduu iin
ve ahlak yasas ieriini arzu edilir sonularla ilgili deerlendirmelerden alamayacandan dolay, geriye her durumda sadece kiflinin eylemlerinin bizzat ahlak yasas idesine uymas formel koflulu kalmaktayd. Kant iflte bu koflul ya da talebe
kategorik buyruk adn verdi. Ona gre, buyruklar, koflullu ve koflulsuz buyruklar diye ikiye ayrlr. Koflullu ya da hipotetik buyruk, rnein Tanr katnda karflln grmek istiyorsan yoksula yardm etmelisin! diyen buyruk trdr. O, belli
koflullar altnda geerli olan bir buyruktur. ok daha nemlisi, bu buyruk tr, ahlaka uygun dflmeyen bir ama-ara mantn ifade eder. rneimizde, benim
amacm, Tanrdan kendim iin sevap elde etmektir. Buyruk, benim bu amaca eriflmek iin, yoksulu bir ara olarak kullanmam syler. Kanta gre, hem bu yarar
mant hem de yoksulun kiflisel amacmn arac haline getirilmesi durumu, koflullu buyruun ahlaki bir emir olmasn engeller.
Oysa kategorik veya koflulsuz buyruk, belli bir eylem tarzn, arzu edilen herhangi bir sonutan bamsz olarak emreden buyruktur. Baflka bir deyiflle, o, bize
yerine getirmemiz gereken ykmllklerimizi bildirir. Kant, bu yasann ieriini
bildirmez; koflulsuz buyruklarla, sadece onun formunu verir. Onun, bu formu
flekilde verdii sylenebilir. Buna gre, ahlak yasas ilk olarak flyle formllefltirilir: yle eylemde bulun ki eyleminin gerisindeki niyet ya da ilke herkes iin geerli evrensel bir yasa olsun! Demek ki ahlak yasas her fleyden nce, tutarl olma ilkesiyle evrensellefltirilebilirlik ilkesine dayanr. Buna gre, insanlarn eylemde bulunacaklar srada, eylemin gerisindeki niyeti ortaya koymalar gerekmektedir; insanlar bunu yaptktan sonra, kendilerine bunun herkes iin geerli bir ahlak kural olup olamayacan soracaklardr. Tembel bir adamn kendisine yaflamak iin,
ksa olan bu mrmde kendimi niye zahmete sokaym, ihtiya duyduum fleyleri
baflka insanlardan alsam olmaz m? diye sorduunu varsayalm. Byle biri niye-
5. nite - Etik
tini herkes iin geerli bir ahlak kural haline getiremez nk bunu evrensel bir
kural haline getirmeye alfltnda, Hi kimse alflmamal, herkes ihtiya duyduu fleyleri baflkalarndan almal! demek durumunda kalr. Fakat hi kimse alflmazsa aktr ki alnacak fley de olmaz. nsanlar byle bir durumda nasl yaflarlar?
Kural kendi kendisiyle eliflir; o, btn insanlara uygulanabilmesi imknsz bir kuraldr. Dolaysyla, hrszlk, ahlaki mlahazalar bir tarafa braksak bile, mantkl
deildir. O, dahas bafltan sona ahlaksz bir eylemdir.
Kant sz konusu evrensellik zelliini, ahlak yasasnn ikinci formlnde biraz
daha gl bir biimde vurgular: raden, kendisini evrensel bir yasa koyucu olarak grsn! Kant, insanlarn kendilerini asla bir istisna olarak grmemeleri gerektiini syler. nsan, ona gre kendisi iin geerli olann baflka herkes iin de geerli olmasn istemelidir. Veya onun baflka herkes iin geerli olann, kendisi iin
de geerli olmasn istemesi gerekir. Kant, ahlak yasasn nc kez formllefltirirken nsan, her zaman bir ama olarak grecek flekilde eylemde bulun! der.
Her insan, onun gznde, bir ama olup en yksek deere sahiptir. Bu yzden,
insann, kendi kiflisel amalarmzn arac haline getirilmemesi gerekir. nk biz
ara olarak cansz varlklar veya eflyalar kullanrz. nsan ara haline getirmek demek, onu eflya haline getirmek demektir. nsana mutlak sayg isteyen Kant, onun
ara haline getirilmesine fliddetle karfl kar.
Demek ki o, koflulsuz buyruun son formlasyonunda, btn ahlaki failler tarafndan paylafllan akln evrensellii dflncesini kullanr; buna gre, ahlakllk insanlarn akl sahibi fail olma kapasitesine sayg gstermelerini ve baflka insanlara
ya da kiflilere, bir ara olarak deil de kendi ilerinde birer ama olarak muamele
etmelerini gerektirir. Baflka bir deyiflle, kiflilere sayg ilkesi benim baflkalarn,
hangi deerli ama iin olursa olsun, bir amacn arac haline getirmeme izin vermez. Kantn anlayflnn en fazla etki yapan ynn meydana getiren bu anlayfl,
btn insanlarn devredilemeyen, ortadan kaldrlamayan baz temel ahlaki haklar olduu genel dflncesini yanstr.
Kantn pek ok ynden nemsenen etii, ieriksizlii nedeniyle elefltirilmifltir.
O, yine ayn ereve iinde insanlarn sklkla yafladklar bir fley olarak dev atflmalarna bir zm getiremedii iin elefltirilir. dev etii, nihayet ahlaki fail veya
zneyi, tarihsel ve sosyal balamndan tamamen koparlmfl, salt rasyonel bir temel
zerinde dflnen soyut bir benlik haline getirdii, onun merhamet benzeri ahlaklla yardmc duygularn tamamen gz ard ettii iin elefltirilmifltir.
NORMATF ETK: 3) ERDEM ET

Erdem etii, sz konusu iki etik anlayflna, yani teleolojik etikle deontolojik etie,
esas olarak da yararclkla Kantla gerekten alternatif olan nc bir etik teori meydana getirir. Yirminci yzylda gelifltirilen erdem etii, temelde, ahlaki devin kayna olarak ilahi bir yasa koyucunun varolufluna genel bir inanszln hkm srd bir ada, ahlak ykmllk ya da dev benzeri birtakm hukuki kavramlarda temellendirmeye kalkflmann bir hata olduu dflncesine dayanr.
O, bu yzden ncelikle yararcla ve Kant dev etiine ynelik bir elefltiriyle karakterize olur. Yararclk sadece faydayla ilgilenir, ahlaki eylemi baflka her fleyden
tecrit ederek onu eylemden etkilenen herkesin mutluluk ya da yararn en yksek
dzeye karan eylemle zdefllefltirir ve erdemli bir biimde eylemeyi sadece fayda temeli zerinde savunabilir. Oysa erdem etii yaltlmfl mstakil eylemlerden
ziyade failin karakteriyle ilgilenir, ahlakl bir kimse olmann nemine vurgu yapar.
119
120
Felsefe
Resim 5.3
Maclntyre
Erdem ve ahlaki karaktere

vurgu yapan erdem etiinin
temel kavram pratik,
gelenek ve anlatdr.
Kant dev etiini benimsemifl bir kimse doru sylemenin gerekesi olarak
kiflinin kategorik buyrua veya ahlak yasasna uymasn verirken, ahlaki failin motivasyonunu tamamen gz ard ederek, tam bir kiflisizlik ve tarafszl ahlaklln
zorunlu koflulu haline getirir. Duygular dfllayan devci etie karfl, erdem etii failin sadece duygularna deil, baflkalarna ynelik duygusal bir alaka haliyle harekete geirilmesine de zel bir nem verir. O, gelenein rehberliinden kopuk bir
evrenselliin hibir ifle yaramayaca inancyla, evrensel olana karfl yerel ve tikel
olan, genel olana karfl zgl olan, soyuta karfl cisimleflmifl olan, bireye karfl cemaatin etik deerlerini ne karr. Geleneksel olana byk bir nem atfeden, tarafsz olana karfl erdem ve ahlaktan yana olan, plak rasyonaliteye karfl da ahlaki duyarll ne karan erdem etii, erdemli bir kiflinin ahlaken iyi biri olduunu ne srer. Erdem etii, erdemli karakter zellikleri ve befleri erdemler insann
genliinde kazanld iin, ahlak eitimine ve karakter formasyonuna zel bir
nem verir ve gelenekle yetiflkinlerin genlere ahlaki erdemleri aktarmakla ykml olduklarn savunur.
Kkeni Antik Yunan filozofu Aristoteleste bulunan erdem etiini yirminci yzylda gelifltirenlerin en baflnda Alasdair MacInytre (1929 -) gelir.
Aydnlanma sonras dnyada byk bir ahlaki kriz
yaflandn ne sren MacIntyre sz konusu modern ahlaki krize ancak, ahlak bir cemaate aidiyet
iliflkisi ierisinde deerlendiren Aristotelesi gelenekten beslenecek bir erdem etiiyle cevap verilebilecei kanaatinde olmufltur. MacIntyrea gre,
byle bir etik grfl, yani erdem etii sadece belli bir befleri iyi anlayfl deil, ayn zamanda anlaml bir hayat telakkisi temin eder. Gerekten de o,
bu anlamda hayatn anlamnn bir kiflinin, her bir
hayat iin bir anlat dzeni temin etmekle kalmayp varoluflu iin belirli pratiklerdeki yetkinlik standartlarna bal olan bir ahlak
geleneine baland zaman ortaya ktn syler.
Bu yzden erdem etiinin MacIntyredaki versiyonunda pratik, gelenek,
anlat gibi temel kavram ne kar. Pratik, toplumsal olarak tesis edilmifl, ifl
birliine dayal, tutarl ve karmaflk her trl insan faaliyetine iflaret eder. Kifli, erdem etiinin savunucularna gre, bir pratik ierisinde tarihsel olarak retilmifl,
zerinde uzlafllmfl normlar ve mkemmellik standartlarnn genel erevesi iinde
faaliyette bulunur. Bu adan bakldnda her pratik, bir gelenein taflycs olmak
durumundadr. flte bu gelenek adafl dnyada erdem etiine ihtiya duyduu rasyonalite zeminini salar.
Anlat kavram ise hayatn ancak bir btnlk olarak algland zaman anlaml olabileceine iflaret eder. Ona gre, tpk bir eylemi bir ykye yerlefltirerek anlaml klabilmemiz gibi, bir hayat da ancak ona nemini veren anlatsal yapsn
bularak anlaml klabiliriz. Kifliler, iyi arayflyla belirlenen hayat hikayelerini kendileri yazmazlar; tam tersine, kifliler hayatlarn bir btnlk olarak alglarken belirli pratikler ve gelenekler ierisinde hareket ederler. Erdemlerin sadece belli toplumlarda geliflebileceini ne sren MacIntyre, bu yzden ahlaki nihilizm sorununun afllmasnda, modern yaflamn basklarna direnerek ayakta kalabilmifl olan cemaatlerin canlandrlmasnn nemli olduunu dflnr.
5. nite - Etik
121
Teorik etiin birinci blmn normatif etik oluflturuyorsa ikinci blmn de metaetik meydana getirir. Metaetik normatif etik sistemlerini, onlarn ilk ilkeleri olan
ahlak yarglarn ve etiin ilkel terimleri olan ahlaki kavramlar zmler. O, etik
balamnda herhangi bir ahlaki ilke gelifltirmek, normatif bir teori retmek veya
belli bir ahlaki ideal teklif etmek yerine, felsefi bir analiz gereklefltirir. Baflka bir
deyiflle, metaetik tarihsel, bilimsel, deneyimsel veya normatif yarg gerektiren ya da
ihtiva eden bir dflnce biimi olmayp ahlaki kavramlarn anlamn dil ve ahlak
iliflkisi iinde analiz eden bir dflnme tarzdr. Analitik bir disiplin veya etik tr
olarak metaetik, szgelimi George Edwards Mooreun (1873-1958) doalc yanlfl
rneinde olduu gibi, ahlak filozoflarnn temel yanlglarna iflaret ettii, normatif
etik karflsnda elefltirel bir tavr ald iin, ayn zamanda elefltirel bir etik tr olarak geer. Onda teoriler, ok byk lde moral bilginin imkn ve doallkla da
ahlaki yarglarn stats konusundaki tutumlaryla birbirlerinden ayrlrlar.
Metaetik, ahlaki
kavramlarn anlamlaryla,
ahlaki nermelerin
mantksal statsyle ve
ahlaki akl yrtmenin
yapsyla ilgilendii iin,
ayn zamanda etiin mant
olarak anlafllr.
TEORK ETK: II) METAETK
Realizm ve Anti-Realizm
Fakat moral bilginin imkn, elbette ncelikle bilinecek ahlaki olgularn olup olmamasna baldr. Bundan dolaydr ki metaetik teoriler esas itibaryla moral olgularn varl konusundaki tutumlarna bal olarak birbirlerinden farkllaflrlar.
Bunlardan realizm ahlaki failden bamsz olarak var olan birtakm moral olgularn bulunduunu, dolaysyla ahlaki terimlerin moral olgulara karfllk gelip ahlak
yarglarnn bu olgular ifade ettiini dile getirir. Realist yaklaflm, sz konusu moral olgularn ne flekilde kavranaca veya bir baflka olgu trne indirgenebilir olup
olmamalar konusunda ayrflr.
Anti-realizm ise dnyada insan tarafndan varl tespit edilecek, flu ya da bu
yolla kavranabilecek ve nihayet ahlak yarglaryla ifade edilebilecek ahlaki olgular
olmadn ne srer. Sz konusu anti-realist grfle gre, moral yarglarn dfl
dnyada olgusal bir karfllklar yoktur; bu yzden onlar dorulamak ya da yanlfllamak imknszdr. Bu yarglar, sadece insanlarn veya faillerin kiflisel duygularn
dfla vurmaya veya baflka insanlar ikna etmeye yararlar.
Sz konusu realizm, etik nesnelcilik ve mutlaklkla flu ya da bu lde birleflirken anti-realizm de doallkla znelcilik ve rlativizm ile birleflir. nk ahlaki grfl ya da moral bakfl alarnn znel ve dolaysyla greli olduunu ne sren znelcilik, ana iddiasn veya temel grfln gerekelendirirken insanlarn atflan ahlaki kanaat ya da grfllere sahip olduklarn syler. Bunun da en nemli
nedeni, bir moral grfln dieri karflsnda sahip olduu stnl kantlamann
imknsz olmasdr. Kantlamann imknsz olmas ise gerekten var veya gzlemlenebilir olan ahlak olgularnn olmamasdr.
Biliflselcilik
Ahlaki diye niteleyebileceimiz olgularn var olduu, bu yzden ahlak yarglarnn
zihinden bamsz moral olgular ve niteliklerle ilgili olduu grfl, yani etik realizm, metaetikte bu yarglarn biliflsel bir deere sahip olduunu dile getiren grflle birlikte ele alnr. Buna mukabil, ahlaki olgularn varoluflunu yadsyan anti-realist grfl de etiin bir bilgi konusu olamayacan, ahlak yarglarnn bilgiyle ilintili olmayan birtakm ifllevleri yerine getirdiini savunan grflle bir arada mtalaa
edilir. flte bu yzden, etik bilginin imkn, ahlak yarglarnn mantksal ve biliflsel
statsyle ilgili bu tartflmada alternatif teorilerin, iki ana bafllk altnda topland-
Etik nesnelcilik, ahlaki

deerlerin insandan
bamsz bir gereklie
sahip olduunu, mutlaklk
ise onlarn adan aa,
toplumdan topluma
deiflmediini savunur.
122
Biliflselcilik, ahlak
yarglarnn nesnel moral
olgularla ilgili olup doru
veya yanlfl olabileceklerini
dile getirir.
Etik sezgicilik, moral olgu

ve ahlaki deerlerin sezgi
yoluyla bilindiini ileri srer.
Felsefe
n syleyebiliriz. Bu karfltln bir tarafnda biliflselcilik bafll altnda toplanan

teoriler, dier tarafta ise gayr-biliflselcilik genel bafll altnda yan yana gelen teoriler bulunur.
Bunlardan biliflselcilik, zde deerler ve ahlaki ilkeler zerine infla edilmifl ayr bir ahlaki alan bulunduunu, bu alanla ilgili etik bilginin mmkn olduunu ne
srer. Biliflselcilie gre, doru ya da yanlfl olduklarna hkmedilebilen ahlaki yarglar ve ahlak nermeleri vardr; iflte bu yzden, ahlak yarglar kiflilerin ya da topluluklarn deiflken tutumlarna bal bir deerlendirilme sonucunda deil, yarglarn fiili ya da olgusal durumlarla karfllafltrlmalarna bal olarak belirli bir doruluk deeri elde ederler.
Biliflselcilik kapsam iinde karflmza iki metaetik reti kar. Bunlardan birincisi, doalclktr. Biliflselci doalclk, ahlak yarglarna karfllk gelen olgular bulunduunu, bu yzden dorulanabilir veya yanlfllanabilir olan sz konusu ahlak yarglarnn insanlara bilgi verdiini ne srer. Bununla birlikte, doalclk byk lde
indirgemeci bir grfl temsil eder; o, iflte bundan dolay, ahlaki olgularn zerk ya
da mstakil olgular olmayp doal, sosyolojik, psikolojik ve tarihsel olgularn bir trevi olduklarn ileri srer. Gerekten de pek ok felsefeci, ahlak yarglarnn kendilerine tekabl ettii olgularn doal olgular ile bunlarn trevleri olan toplumsal-bilimsel olgulardan olufltuunu iddia eder. Sra bu olgularn nasl bilineceine gelince, biliflselci doalclar etik bilgide veya ahlak epistemolojisinde doa bilimlerindeki kantlama yntemlerine benzer bir ispat aracnn kullanlabileceini savunurlar.
Bununla birlikte, biliflselci yaklaflm deyince, gnmzde aklmza esas itibaryla sezgicilik gelir. Moral olgu veya ahlaki deerlerin varl konusunda realist bir
tutum taknan sezgicilie gre, sz konusu moral olgular dile getiren veya etik deerlerle ilgili olan ahlak yarglar doru ya da yanlfl olabilir ve onlarn doruluk ya
da yanlfllklar sezgi yoluyla bilinir. Sezgicilik, dolaysyla ahlak yarglarnn olgusal adan biliflsel bir ierie sahip olduklarn ne srer. Ahlak yarglarnn dile getirdii bu olgusallk, bununla birlikte, fiziki olgularca belirlenen bir olgusallktan
ziyade, kendine zg bir gereklii olan belli bir alan tanmlar. Ahlak terimlerinin
doal olgulara karfllk gelen terimler gibi olmadklarn, dolaysyla doal olgularla tanmlanamayacan ileri sren sezgicilik, bu terimlerin gsterdii niteliklerin
tanmlanamaz ve analiz edilemez basit nitelikler olduunu ne srer.
Ahlaki niteliklerin alglarla kavranabilir nitelikler olmad iin, gzlemlenebilir
bir gereklie karfllk gelmediini belirten sz konusu yaklaflmn savunucularndan
rnein Moore, iyi teriminin tanmlanamaz olduunu iddia eder. nk ona gre, bu terimin karfllk geldii nitelik aklanamaz ve zmlenemez bir nitelik olup
sz konusu terimle oluflturulan ahlak yarglarnn doruluk ya da yanlfll ancak
sezgi yoluyla ortaya konabilir. Sezgicilik bu nedenle, ahlak yarglarnn doruluunun algsal olmayan bir sezgi yoluyla elde edilebileceini savunur. Sezgici yaklaflma gre, etiin temel amac, kendi kendisini temellendiren veya kantlayan, doruluu sezgi yoluyla bilinebilir olan yarglarn ortaya konmas olmak durumundadr.
Gayr-Biliflselcilik
Gayr-biliflselcilie gre,
ahlak yarglarnn, bilimsel
yarglardan farkl olarak
betimsel bir anlam yoktur.
Metaetik alanda genel bir durufl, analitik felsefenin etik alanndaki duruflunu kusursuzca yanstmak bakmndan zel bir nem taflyan temel bir yaklaflm gayr-biliflselcilik olarak geer. Buna gre gayri-biliflselcilik, etiin gerekte biliflsel bir deeri olmadn, onun insann rasyonel boyutundan ziyade, konatif ya da isteme
boyutuna dayandn ne srer. Gayr-biliflselcilik, biri olumsuz dieri olumlu olan
iki temel tez ne srer:
5. nite - Etik
1. Ahlaki inanlar, yarglar ve argmanlar bilimsel yarglarla argmanlardan tamamen farkldr. yi ve kt, doru ve yanlfl gibi ahlaki terimler, bilimsel terim ve yklemlerin tam tersine, doal zellikleri gstermezler; ayn flekilde
moral yarglar da ne matematiksel bilimlerdeki yarglara benzer bir biimde
kantlanabilir ne de doa bilimlerindeki yarglara benzer bir flekilde gzlem
veya deneyim yoluyla dorulanabilir. Baflka bir deyiflle, gayr-biliflselcilik ahlaki terimlerin betimsel bir anlam olmadn ne srer. O, ahlaki nermelerin dnya ile ilgili olgular ortaya koyan nermeler olabilmelerini kabul etmedii gibi, akln bir ahlaki ilkeyi kantlayamayacan veya temellendiremeyeceini de iddia eder.
Gayri-biliflselciliin sz konusu olumsuz iddiasn tamamlayan olumlu tezi ise
2. Ahlaki terim ve yarglarn betimsel olmayan ok farkl anlamlara ve eflitli
fonksiyonlara sahip olduunu ortaya koyar. Buna gre, ahlaki terim ve yarglar birtakm duygular dfla vurur; belli bir ekimleyici gce sahip bulunduklar iin, baflka insanlar zerinde bir etki uygulamaya, onlarda belli tavrlar dourmaya yararlar. Yine, ahlaki yarglar, rtk olarak belli eylem tarzlarn emretmek suretiyle insanlarda belli birtakm tercihlere yol aarlar.
Gayr-biliflselcilii karakterize eden bir dier unsur da gayr biliflselcilerin dile
verdikleri byk nem, etik ile dil arasnda kurduklar iliflkidir. Nitekim onlara gre, dfl dnyada moral olgular, iyi ya da doru gibi terimlerin gnderimde bulunduklar veya karfllk geldikleri doal veya doal olmayan nitelikler yoktur. Onlara gre, etik alannda sadece dilin betimsel olmayan eflitli kullanlma tarzlarndan sz etmek gerekir. Ahlaki bir yarg ortaya koyan nermelerin dorulanabilir
olmadklarn, doru veya yanlfl olamayacaklarn ileri sren gayr-biliflselcilik, etiin kapsam iinde kalan nermelerin biliflsel adan anlaml nermeler olmadn ifade eder. Fakat bu, onlarn bsbtn anlamsz olduklar anlamna da gelmez.
Ahlaki bir yarg ortaya koyan nermelerin biliflsel anlam olmasa bile, duygusal bir
anlam vardr. Gerekten de gayr-biliflselci yaklaflm benimsemifl felsefeciler asndan moral ifadelerin asl ifllevi dilin bilgisel deil, duygu-iletici, duygu-etkileyici
veya eylem-deifltirici bir tarzda kullanlan kiplerinde bulunmak durumundadr.
Gayr-biliflselci kapsam iinde ortaya kan duygucu etik, flu halde, ahlak yarglarnn olgular gstermediini, onlarn gerekte bir etki yaratmak amacyla kullanlan yarg biimleri olduunu savunur. flte bundan dolaydr ki ahlak dili, insann
toplumsal yaflamnn dzenlenmesinde bir ara olarak ifl grp bu dille gereklefltirilen yarglar duygu yaratc bir rol stlenir. Duygucu etiin en nemli temsilcilerinden biri olan Ayera gre, moral yarg ya da ifadeler ahlaki hakikatleri ifade etmez, onlarda geen ahlaki terimler nesnel niteliklere tekabl etmez. Bu ifade, yarg ya da telkinler, ahlaki terimleri kullanan, moral yargy ortaya koyan kiflilerin
duygularn ifade etmeye, dfla vurmaya yarar. Onlar duygular dfla vurmakla kalmazlar, baflkalarnda da benzer duygular uyandrma, onlar istenen dorultuda eylemde bulunmaya sevk etme ifllevi grrler.
Krtaj ktdr benzeri bir nermenin ortaya koyduu yarg, bilimsel bir yarg olmayp bir ahlak yargsdr. Bu, krtaj olgusuyla ilgili bilgi veren bir yarg olmad iin, esas olarak benim sz konusu olgu karflsndaki duygularm dfla vurmaya, baflkalarn kendisi zerinden etkilememe yarar. Ayera gre bu durum, ahlak
yarglar veya etik nermeler olgusal bileflenlerine ayrld zaman, aklkla ortaya
kar. Bu adan yaklaflldnda, etik nermeler veya ahlaki bir yarg bildiren cmleler olgusal bir mahiyet sergileyen bileflenlerine tam olarak ayrldklar takdirde,
nerme ya da cmlenin gya ahlaki olan boyutunun belli bir ses tonuyla ya da n-
123
124
Felsefe
lem iflareti kullanmyla ortaya kt kolaylkla grlebilir. Ayer, bununla da kalmayp, farkl ahlaki terimlerin farkl duygu derecelerini ifade edip, deiflen younluklar olan birtakm duygular uyandrdklarn ne srer. rnein doruyu sylemek iyidir nermesi, onun gznde, sradan bir telkin veya bir tavsiyeden daha
fazla hibir fley deildir ve burada ortaya konan yargnn gc snrldr. Fakat
Doruyu sylemek iyidir! nermesinden, Doru syle! ve Doruyu sylemek
gerekir! ya da Doru sylemek senin devindire geildii zaman, ahlaki yargnn gc kesinlikle artar.
Gayr-biliflselcilik asndan, ahlaki terimlerin de mutlak ve evrensel bir anlam
olmad gibi, nesnel karfllklar da yoktur. Onlarn anlamlar kifliden kifliye deiflmekte olup sz konusu anlamlar sadece terimlerin dfla vurduklar duygular ve yol
atklar tepkilerle ortaya konabilir. Ahlaki yarglarmz geerli klacak bir lt
yoktur; stelik ahlaki yarglarn da kanlmaz olarak nlemlere ve buyruklara indirgenmesi gerekir. Ayern duygucu etik anlayflnda, moral olgular, bir deerler
ya da normlar sistemi var olmadna, ahlaki kavramlar szde kavramlar olduklarna ve dolaysyla, moral hakikatlerden veya ahlaki bilgiden sz etmek mmkn
olmadna gre, ahlaki ilkeler ve ahlaklln mahiyetiyle ilgili olarak akl yrtlemez. Buras sadece duygularla ilgili bir alan olmak durumundadr.
UYGULAMALI ETK
Biyoetik, siyaset etii,

gazetecilik etii, evre etii
ve eflitli meslek etikleri
uygulamal etiin dallarna
rnek oluflturur.
Etiin, flimdiye kadar ele alnan teorik boyutu yannda, bir de uygulamal boyutu
vardr. Uygulamal etik 1970li yllarda ortaya kmfltr. Bunun en nemli nedeni
uygulamal etik kapsam iinde ele alnan problemlerin nemli bir ksmnn teknolojinin sonucu olmas ve yeni mesleklerin ve beyin gcyle alflan orta snflarn
esas itibaryla 20. yzylda zuhur etmesidir. Normatif ve teorik bir arafltrma tarz
olarak etiin Antik Yunana zg bir anlayfln yeniden canlandrlmas suretiyle
pratik sorunlara uygulanmasnn sonucu olan en yeni dal olarak uygulamal etik;
sz gelimi krtaj, kirli eller, hayvan haklar, tenazi gibi zgl, tartflmal ahlaki konu ve problemlerin analiziyle belirlenir.
Teknolojinin bir sonucu olan, zel ve kamusal yaflamda karfllafllan problemlere ahlaki bir bakfl asndan hareketle uygulanan felsefi deerlendirme, inceleme
ve analiz olarak uygulamal etiin kapsam iine giren konulardaki byk artfltan
dolay; o, gnmzde biyoetik, tp etii, ifl etii, evre etii, cinsellik etii, medya
etii gibi birtakm alt dallara ayrlmaktadr. zellikle meslek etiklerinin genel erevesini oluflturma gayretleri iinde baflvurulan etik teori, Kantn dev etii trnden bir deontolojik teori ya da ahlaki ykmllk etiidir. Buna mukabil, karfl
karflya kalnan moral problemleri zme amacna bal olan genel uygulamal
etikte, Kant teoriye olduu kadar, yararcla, erdem etiine vs. baflvurulur.
Uygulamal etik normatif dzeyde elde edilen teorik birikimin eflitli alanlara
tatbik edilmesi suretiyle problem zmeyi amalar. O, alabildiine karmaflk hale
gelip farkl kompartmanlara ayrlan hayatn ve toplumun karfl karflya kald ok
eflitli problemlere zm bulmay amalayan somut bir etik, bir tr dflnce jimnastii olmak durumundadr. Bu ereve iinde deerlendirildiinde, bir konu ya
da problemin uygulamal etik kapsamna girebilmesi iin iki fleye ihtiya bulunduu sylenebilir. Bir kere, her fleyden nce ilgili konunun, yannda ve karflsnda,
lehinde ve aleyhinde olan insanlarn veya gruplarn olmas anlamnda tartflmal
bir konu olmas gerekir. Sonra da konunun, bireylerin etik dev ve ykmllkleriyle ilgili olan evrensel bir etik problem olma zorunluluu vardr.
5. nite - Etik
Aslnda pek ok arafltrmac ya da dflnr iin, uygulamal olmayan bir etikten sz etmek veya teorik etikle uygulamal etik arasndaki sreklilii atlamak pek
mmkn gibi grnmemektedir. Bunun en temel nedeni ise hak ve adalet gibi
teorik kavramlarn sadece soyutlamalar olmamalar, ancak esas itibaryla somut
durumlarda ve sosyal dzenlerde anlam kazanmalardr. kinci olarak mnferit
bir etik problem zerinde durulurken normatif etikten gelen bakfl alarndan, ksacas teorik etiin temin ettii birikimden yararlanlmamas imknszdr nk
uygulamal etikte karfllafllan veya ele alnan problemlerin zm dorultusunda, genellikle bu birikim yol gsterir. Bundan dolaydr ki uygulamal etii geleneksel ahlaktan veya teorik etikten koparmak, pek ok etik dflnrne gre
mmkn deildir.
kisi arasndaki sreklilie yaplan vurguya ramen, uygulamal etii teorik
etikten ayran birtakm temel zellikler olduu sylenebilir: Bunlardan birincisi ve
en nemlisi, uygulamal etikte balama ve ayrntya gsterilmesi gereken dikkat ve
ilgidir. kinci olarak onda hemen her zaman daha btnc bir yaklaflm sz konusu olur. Baflka bir deyiflle uygulamal etikle uraflan bir dflnr ya da arafltrmac,
kiflisel ve kamusal alanda karfl karflya kalnan moral problemlerin zmnde sadece felsefi birikimiyle yetinmez. Fakat psikoloji ve sosyolojinin, kltr ve tarih
bilgisinin ve hatta insana ynelik biyolojik bir bakfl asnn ou zaman gerekli
olduunu dflnme eilimi taflr. Oysa bu eilime teorik etikle akademik bir disiplin olarak meflgul olan arafltrmaclarda pek fazla rastlanmaz. nc olarak da uygulamal etii esas karakterize eden fleyin, onun odak noktasnda tikelin, bireysel
vaka arafltrmasnn bulunmas olduu sylenebilir. Genel ilkelerin somut durumlara uygulanmasndan, lehte ve aleyhteki konumlarn birtakm ahlaki akl yrtme
veya argmanlarla temellendirilmesinden oluflan uygulamal etik, birtakm rnekler yoluyla biraz daha anlafllr hale getirilebilir.
Krtaj
Krtaj, hamileliin bilerek ve isteyerek sona erdirilmesi, ana rahmindeki ceninin
normal doum sresi beklenmeden birtakm mdahale veya zel yntemlerle l
olarak alnmas ifllemini tanmlar.
Uygulamal etik kapsam iinde ele alnmak durumunda olan krtaj, nemli bir
etik problemi tanmlar. Gerekten de krtaja ahlaki adan izin verilmesi mi yoksa
verilmemesi mi gerektii konusu zellikle endstrileflmifl lkelerde son elli ylda
youn tartflmalara konu olmufltur. ok genel olarak ifade edildiinde, bir etik
problem olarak krtaj konusunda atflan en temel iki etik ilke - domamfl hayatla olduu kadar annenin hayatyla da iliflki iinde - hayatn deeri ilkesiyle bireyin
kendi bedeni ve hayat zerinde devredilemez haklara sahip olduunu savunan
bireysel zgrlk ilkesidir. Krtaj balamnda cevaplanmas gereken en temel soru
ise insan yaflamnn ne zaman bafllad, ona hangi noktadan itibaren deer verilmesi gerektii sorusudur.
Krtajla ilgili tartflmalarn odak noktasnda, her fleyden nce bir fetsn ahlaki
stats meselesi bulunur. Burada sorulan soru fetsn asli yaflama hakkna sahip
bir kifli olup olmad sorusudur. Krtaj karflt argman, fetsn zaten bir kifli olduunu ve bu yzden hibir flekilde insan ldrmemek gerektiini bildiren ahlak kuralnn kapsam iine girdiini ne srer. Bu grfl kifli kavramyla, yani bir
fetsn ana rahmine dflmeyle doum arasnda kalan dnemin hangi evresinde
bir kifli haline geldii sorusuyla ilgili bir tartflmaya yol amfltr.
125
126
Felsefe
Krtaja karfl kanlar arasnda ncelikle din bir etik anlayfl benimsemifl olanlar ve muhafazakrlar bulunur. Onlar, her fleyden nce insan yaflamyla ilgili olarak genetik bir grfl benimseyip insan hayatnn ana rahmine dflme anndan itibaren baflladn ne srerler. Krtaj karfltlar, bir kiflinin genetik oluflumunun ceninin ana rahmine dflt anda gereklefltiini ve bir kez olufltuktan sonra da biricik bir bireyin yaratlfln ve karakterini programlad iin, ona bir insan varl
olarak hamileliin bu ilk anndan itibaren sayg gsterilmesi gerektiini ne srerler. Onlarn bu dflncelerini destekleyen argman, domamfl ve masum bir ocuun ana rahmine dflt andan itibaren bir kiflinin btn haklarna sahip olduunu ve bu haklarn sz gelimi annenin haklarndan nce gelmek anlamnda mutlak olduunu dile getiren hayatn deeri ya da kutsall argmandr.
Krtaja karfl kanlarn kulland bir dier argman olan domino argman
ise Hitler eliyle gereklefltirilen adam ldrmelerin, kitlesel katliamlarn veya soykrmn krtajn serbest braklmasyla baflladna iflaret eder. Krtaja karfl kanlar, yine krtajn annenin bedensel ve ruhsal salna verdii zarara, bir kadn iin
bebeinin ldrlmesine izin vermenin ykc bir fley olmas olgusuna gnderme
yaparlar. Krtaja karfl kanlarn kulland bir dier nemli argman da kadnlarn cinsel eylemlerinin sorumluluunu her koflul altnda almalar gerektiini dile
getiren argmandr. Bir kadn, istememesi durumunda, her fleyden nce hamile
kalmamakla ykmldr nk bunun iin kullanabilecei birok yntem vardr.
Kadnn krtaja baflvurmas dikkatsizliinin, koruyucu tedbire baflvuramama yeteneksizliinin cezasn susuz insana detmesi anlamna gelir.
Krtaj tartflmasnn odak noktasnda ikinci olarak hamile kadnlarn haklar konusu bulunur. Kadn, bedeninde olup bitenlerle ilgili olarak karar vermek de dhil olmak zere, bedensel adan zerklie sahip midir? Bir fets bir kifli olsa bile,
onun haklar kadnn haklaryla nasl dengelenebilir? Krtaj destekleyenler, daha
ziyade yararc etik anlayfln benimsemifl olan liberallerdir. Onlarn bu sorular karflsnda youn bir biimde kullandklar argman kadnlarn bedenleri zerinde
mutlak birtakm haklara sahip olduunu dile getiren argmandr. Argmana gre, kadnlar gemiflte doum kontrol sz konusu olmad iin, doann bir kazasndan dolay, yani sadece kadnlarn hamile kalmalar nedeniyle eflit haklara
sahip deillerdi. Oysa flimdi bu haklara sahiptirler. Ve bu haklar, dier yntemler
kullanlmad veya baflarsz kald zaman kullanlan bir yntem olan krtaj hakkn da ihtiva eder. Argman bir adm daha ileri gtrldnde, ana karnndaki
ocuun doduu ana kadar kadnn bedeninin bir paras olduu ne srlr. Bu
yzden onun sz konusu bedende yaflamaya devam edip etmeyeceine, domasna izin verilip verilmeyeceine karar verme hakk ve sorumluluu tamamen kadna aittir. Krtajn savunucular ikinci olarak da bir ocuun fiilen domufl olmasndan nce, insan hayatnn varoluflundan sz edilemeyeceini savunurlar. Krtaj savunanlar, nihayet krtaj yasaklamann, yoksulluk ve nfus artfl benzeri istenmedik birtakm sonulara yol atn sylerler.
lm Cezas
Uygulamal etik kapsam iinde ele alnan bir baflka somut ahlaki problem de cezann adaleti veya ahlakilii, onun meflrulafltrlmasdr. Ceza, yasada tanmlanmfl sular iflleyenlere toplum adna ve toplum iin birtakm resmi grevliler tarafndan verilip infaz edilir. Sululara verilen ve adaleti tesis etmenin en nemli yol ve aralarndan biri olan cezann meflrulafltrlmas, kendi iinde olduka problematiktir. Genel olarak cezann kendisinde ortaya kan ahlaki problem, ar sular ifllemifl cani
veya katillere verilen bir ceza olarak idam cezasnda daha da tartflmal hale gelir.
5. nite - Etik
Gerekten de lm cezasnn ahlaki yaps, onun etik bir eylem olup olmad,
filozoflar iin, zellikle de Aydnlanma hmanizminin oluflturduu temel zerinde
hayli ciddi bir problem meydana getirir. lm cezasnn ok sayda savunucusu olduu kadar, ona karfl kan ok daha byk sayda felsefeci ya da dflnr vardr. lm cezasna karfl kanlarn belli bafll argmanlar arasnda, her fleyden nce hayatn deeri ilkesinin ihlaline vurgu yapan argman gelir. Pek ok filozofun
lm cezasna karfl karken baflvurduu bu argmana gre, hayatn mutlak ve
koflulsuz bir deeri vardr. Dolaysyla, lm cezas bu deeri ortadan kaldrd
iin ktdr; argmana gre lm cezas bir cinayetten, yani toplumun yelerinden birine ynelttii sosyal bir cinayetten baflka bir fley deildir. Bu nedenle argman insan hayatna son vermenin dier durumlarda ktyse eer, bu durumda da
kt olmas gerektiini ne srer.
lm cezasna karfl kanlarn baflvurduklar ikinci argman, sulunun kurbanlar ya da toplum zerindeki etkisine iflaret eder. Bir sulunun hayatna son
vermenin onun kurbanlarn geri getirmeyeceini dile getiren bu ikinci argman,
suluyu ldrmenin toplumun intikam ihtiyacn tatmin etmek dflnda hibir ifle
yaramadn ne srer. ntikam ise iyi veya uygar insanlara uygun dflen bir duygu deildir. Dahas lm cezas toplumda fliddeti, intikam eylemlerini ve cinayeti
artrr. dam cezasnn karfltlar, nc olarak idam cezasnn caydrc etkisinin
hi olmamas veya snrl olmas olgusuna gnderme yaparlar. Onlar, lm cezasn sulular zerindeki caydrc etkisi nedeniyle savunanlarn sz konusu tezlerini destekleyen salam, kesin sonulu deliller olmadn ne srerler. lm cezasna byle bir argmanla karfl kanlar, tarihte ar cezalar uygulanmasna ramen,
su ifllemenin azalmak yerine artt durumlara iflaret ederler. Bununla da kalmayp Gerekten de caydrc bir etkisi varsa eer, infazlar neden halka ak alanlarda yaplmyor da hapishanelerin kimsenin gremedii alanlarnda hayata geiriliyor? diye sorarlar.
dam cezasnn karfltlar, yine lm cezasnn eflitsizlii olgusu zerinde dururlar. Byle bir argmanda, lm cezalarnn bazen yetersiz delillerle verilebildii,
masum insanlarn lmne neden olunabildii ne srlr. Tek bir insann dahi
haksz yere lmne neden olunabiliyorsa buradan lm cezasnn ahlaken yanlfl
olduu sonucuna varlr. dam cezasna karfl kanlar, nihayet lm cezasnn slah flansnn reddiyle efl anlaml olduunu sylerler. Onlar, lm cezasyla ilk suun ahlaki ktln ikiye katlamak dflnda hibir fley elde edilemediine iflaret
ederler. Suluyu ldrmek yerine, eflitli eitim aralar yoluyla slah etmenin toplumun yararna olmasna ek olarak ahlaken de doru olduu savunulur.
lm cezasnn savunuculuunu yapanlar ise esas itibaryla yararc bir etik anlayflndan hareket ederler. lm cezasnn savunuculuunu yapanlarn ilk ve en
sk olarak baflvurduklar argman etkin caydrclk argmandr. Sz konusu argmanda en azndan katillerin, lm cezasna maruz kaldklar zaman, ldrmekten kesin sonulu olarak caydrlmfl olduklar ifade edilir. lm cezasnn varlnn benzer sular ifllemeye kalkflanlar eylemleri zerinde bir defa daha dflnmeye sevk edecei sylenir. lm cezasnn savunucularnn zaman zaman ne
srdkleri bir baflka argman ise tasarruf argmandr. Bu argman ne srenler, katillerin dzeldiklerini veya slah olduklarn gsteren hibir fley bulunmadn, hapse girenlerin slah olmak bir yana, hapisten ktklar zaman yeniden su
ifllediklerini syledikten sonra, vergilerini deyen masum insanlarn katilleri hapishanede karfllksz olarak beslemelerinin doru olmadn ileri srerler. dam
cezasnn savunuculuunu yapanlarn daha bir sklkla kullandklar argman, ce-
127
128
Felsefe
zann toplumun yasalar zerindeki etkisine gnderme yapar. Sz konusu argmana gre, lm cezasnn yrrlkte olmas, yasalarn yaptrm gcn artran
bir etken olmak durumundadr. lm cezasnn savunuculuunu yapanlar, nihayet katillerin ceza olarak haklarn kaybetmelerini temel bir argman olarak ne
srerler. Kkleri Lockea kadar geri giden bu argmana, insann yaflama hakknn
doal bir hak olmasna ramen, bir kimsenin bir baflkasnn yaflama hakkn ortadan kaldrd zaman, kendi hakkn yitirdiine ve dolaysyla kendisine sayg duyulacak bir insan olmaktan ktna iflaret eder. Baflka bir deyiflle, baflka insanlar haksz yere ldren katillerin, hukuku ve ahlak ihlal ettikleri iin, ahlaki muameleye tabi olma hakkn yitirdiklerini ve dolaysyla, tpk toplumun masum
yelerini tehdit eden vahfli bir hayvan ya da kuduz kpein ldrlecek olmas
gibi, cezalandrlmay hak ettiklerini ne srer.
tenazi
Uygulamal etik kapsam iinde fazlasyla tartfllmfl ahlaki problemlerden biri de
tenazidir. Aslnda burada mesele, tpk krtajda ve idam cezasnda olduu gibi,
hukuki bir problem olmayp etik bir problem olarak ortaya kar. tenazi, Yunanca iyi anlamna gelen eu ile lm anlamna gelen thanasia szcklerinin
bir birlefliminden meydana gelir ve genellikle acsz lm veya ldrme izni anlamn taflr.
tenazinin etik olarak meflru olup olmad veya hakllandrlp hakllandrlamayaca konusu, ok yafll ve mzmin hasta olup olaanst byk aclar eken
insanlar balamnda gndeme gelir. Dolaysyla tenazide etik adan tartfllan
fley, sz gelimi ok byk aclar eken bir kiflinin nitelikli veya yaflanmaya deer
bir hayat srdrme ihtimalinin olmamas durumunda, onun soluk alp vermesini
mmkn klan makine desteini kesmenin, hatta belki de ldrc bir ila vermenin etik olarak kabul edilebilir olup olmaddr.
Tartflmada en azndan belli bir alm salayacak husus, ncelikle tenazinin
trleri konusunda belli bir akla kavuflma ihtiyacdr. Buna gre, byk aclar
eken hastann lmek istedii ve bu isteini dfla vurduu zaman sz konusu olan
tenazi tr, istemli tenazi olarak geer. Bu tr bir tenazinin yardm grmfl intihara efldeer olduu kabul edilir. kinci olarak hastann lmek istemedii fakat
onun bu istei gz ard edildii zaman gndeme gelen tenazi trne istem dfl
tenazi ad verilir. Bu ise aslnda cinayete efl deerdir. Bir de hastann bilinsiz olduu veya hayatyla ilgili olarak karar verecek durumda olmad zaman sz konusu olan nc bir tenazi vardr. Burada nihai karar ou zaman hasta yaknlar verir. Nihayet, aktif ve pasif tenaziden de sz etmek mmkndr. Pasif tenazi, hasta tedaviyi reddettii veya hekimin, arnn giderilmesi bir yana braklacak olursa, tedaviyi kesip hastay lmeye brakt zaman sz konusu olan tenazidir. Oysa aktif tenazide, dorudan bir uygulama sz konusu olur ve kurtarc
tedavi uygulamasnn imknsz hale geldii hastaya dfltan mdahale edilerek ldrc madde verilir.
Etik tartflmalarda tenaziyle anlafllan daha ziyade birinci kategoride geen istemli tenaziyle nc kategoride geen, hastann bilincinin kapal olduu veya
bitkisel hayata girdii durumlarda uygulanabilecek tenazidir. Yine aktif tenazinin pasif tenaziyle kyaslandnda, etik adan biraz daha kabul edilebilir olduu ynnde argmanlarn son zamanlarda artt sylenebilir.
SIRA SZDE
Ele aldmzSIRA
normatif
SZDE etik teorileri tenazi konusunda nasl bir tavr sergiler?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
5. nite - Etik
129
zet
N
A M A
N
A M A
Teorik etik ve uygulamal etik ayrm yaparak etiin ne olduunu aklamak.

Etik de felsefenin ikinci dzey etkinliklerden
meydana gelen konu alanlarndan birisidir. Yani
o, toplumda yaflayan insanlarn bir flekilde katldklar, somutlafltrdklar ahlakn zerine gelir,
bafltan sona pratik olan ahlak tarafndan yantlanmas mmkn olmayan sorular yantlar. Bu
sorular, bir eylemi ahlaki klan fleyin ne olduu, mutluluun mu ykmllklerin mi nce
geldii, insandan bamsz moral olgularn olup
olmad trnden sorulardr.
Etik iki flekilde icra edilmifltir ve edilmeye devam
edilmektedir. Bunlardan birincisi, bir tr etik dflnmden meydana gelen teorik etiktir. Buna
mukabil, 20. yzyln son eyreinde ortaya kan uygulamal etik, somut ve zgl ahlaki problemleri, lehte ve aleyhteki argmanlar bir araya
getirerek zme teflebbsne karfllk gelir.
Teorik etii dflnm ve analiz dzeyleri ile aklamak.
Teorik etik, yani salt dflnme ve analize dayanan etik ikiye ayrlr; baflka bir deyiflle, teorik etii icra etmenin iki ayr dzeyi ya da flekli vardr.
Bunlardan birincisi; norm getiren, kural koyan,
yeni deerler ne sren, insanlara doru olduuna inanlan yaflam biimleri teklif eden normatif etiktir. Normatif etik milattan nce beflinci
yzylda Yunan toplumunun mevcut ahlakyla
deer sistemini sorgulama srecinden geiren,
moral deerleri yeni bafltan tanmlayarak ne sren Sokratesle bafllamfltr. Buradan hareketle
normatif etiin, iki bin befl yzyllk bir tarihi olan
klasik felsefenin ahlak felsefesine karfllk geldii
sylenebilir. Buna mukabil yirminci yzylda,
esas itibaryla Anglo-Sakson dnyada geliflen
analitik felsefenin etik anlayfl metaetik olarak
bilinir. Ona, bu yzden analitik etik ad da verilmektedir.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Normatif etik kapsam iinde ne srlmfl belli

bafll teorileri aklamak.
Normatif etik kapsam iinde ayr etik teori
tr ne srlmfltr. Bu teori tipinden birincisi en yksek iyi, ikincisi doru eylem, ncs ise salam karakter zerinde younlaflr.
Birinci teori trne rnek olarak Sokratesle bafllayp Helenistik dnemde Epikrosulara kadar
devam eden mutluluk etii ile on dokuzuncu
yzylda gelifltirilmifl yararclk verilebilir. Doru eylem zerinde younlaflan etie rnek olarak Orta an din etikleri ile Kantn Hristiyan
etiinin sekler versiyonu olarak deerlendirebilecek dev etii verilebilir. Her ikisi de ahlaken
doru eylemi ahlak yasasna uygun eylem olarak
tanmlar. Buna mukabil normatif etik balamnda gndeme gelen nc etik tr, yararclk
ile Kantn dev etiine bir alternatif olarak ne
srlmfl olan erdem etiidir.
Metaetiin yaklaflmn ayrt etmek.
Metaetik, etik alannda yeni bir normatif etik teori ne srmek yerine analizle uraflan etik trdr. Yani o, normatif etie karfl kp ahlak alannda yaplmas gerekenin analiz olduunu ileri
sren yaklaflm ifade eder. Metaetik, buna gre,
insandan bamsz ahlaki olgularn olup olmadn arafltrr, bu tr olgular varsa eer, onlarn ne
flekilde bilindiini belirlemeye alflr, ahlak yarglarnn mahiyetini ve ifllevini sorgular. fiu halde,
etik-dil iliflkisi zerinde younlaflan metaetik, ahlak yarglarnn betimsel mi yoksa duygusal bir
anlama m sahip olduunu belirlemeye alflr.
Uygulamal etiin belli bafll problemlerini aklamak.
Uygulamal etiin baflta meslek etikleri, evre etii,
siyaset etii, tp etii olmak zere ok sayda alt dal vardr. Onun buradan hareketle ele ald ok sayda problem olduu sylenebilir. Bu problemlerin
nemli bir ksm teknolojinin ve modern hayatn
yaratt problemlerdir. Uygulamal etiin zerinde
younlaflt problemlerin says ok olmakla birlikte, tanesi sz konusu uygulamal etiin tartflma tarznn mahiyetini ortaya karmak noktasnda
byk bir nem taflr. Bunlar ise krtajn, lm cezasnn ve tenazinin ahlakilii problemleridir.
130
Felsefe
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ahlakn modern zamanlardaki kayna olarak deerlendirilir?
a. Benlik
b. Duygular
c. Din
d. Adalet
e. Toplum Szleflmesi
6. Afladakilerden hangisi zerine erdem etii tarafndan vurgu yaplmaz?

a. Erdem
b. Pratik
c. Evrensellik
d. Gelenek
e. Anlat
2. Normatif etiin ahlaki eylemin sonularyla deerlendirilmesi gerektiini ileri sren tr afladakilerden
hangisidir?
a. Deontolojik Etik
b. Teleolojik Etik
c. dev etii
d. Erdem Etii
e. Din Etik
7. Ahlaki yarglarn betimsel mi yoksa duygusal m bir

anlam vardr? sorusu afladaki etik trlerinden hangisinin kapsamna girer?
a. Normatif Etik
b. Betimleyici Etik
c. Deontolojik Etik
d. Uygulamal Etik
e. Metaetik
3. Normatif etiin ahlaki eylemin ahlak yasasna veya

deve uygunluuyla deerlendirilmesi gerektiini ileri
sren tr afladakilerden hangisidir?
a. Metaetik
b. Erdem Etii
c. Deontolojik Etik
d. Teleolojik Etik
e. Din Etik
8. Birtakm ahlaki olgularn ahlaki failden bamsz olarak var olduunu ne sren grfl, afladakilerden hangisidir?
a. Realizm
b. Biliflselcilik
c. Anti-realizm
d. Gayr-biliflselcilik
e. Aklclk
4. Afladakilerden hangisi Kantn ahlaki eylemin deerlendirilme tarzyla ilgili dflncelerini doru yanstr?
a. Eylemin deerlendirilmesinde rettii sonuca
baklmaldr.
b. Eylemin ahlakiliinin lt, kiflinin duygularna uygunluktur.
c. Ahlaki eylem insanlarn mutluluuna katk yapan eylemdir.
d. Eylemin ahlakiliinin ls, ahlak yasasna uygunluktur.
e. Ahlaki eylem Tanrnn emirlerini hayata geiren
eylemdir.
9. Ahlak yarglarnn moral olgular ifade etmek yerine,

gerekte bir etki yaratmak amacyla kullanlan yarg biimleri olduunu syleyen metaetik grfl afladakilerden hangisidir?
a. Duyguculuk
b. Doalclk
c. Sezgicilik
d. Aklclk
e. Gerekilik
5. Kanta gre afladakilerden hangisi kategorik buyrua bir rnek oluflturur?

a. Kanserden lmek istemiyorsan sigara imemelisin.
b. Ceza grmemek iin su ifllememelisin.
c. Verdiin sz tutmalsn.
d. Yoksula yardm edersen karflln greceksin.
e. Sayg grmek istiyorsan szn tutmalsn.
10. Afladakilerden hangisi uygulamal etik kapsamna

giren bir sorudur?
a. Ahlaki adan doru eylem nedir?
b. nsan hayatnn nihai amac nedir?
c. Bir hekimin insanlar zerinde onlara ila vermek suretiyle deney yapma hakk olabilir mi?
d. adan aa deiflmeyen birtakm mutlaklar var
mdr?
e. Nesnel ahlaki olgularn varlndan sz etmek
mmkn mdr?
5. nite - Etik
131
Okuma Paras
Kendi baflna sayg grmeye layk ve baflka hibir ama
olmakszn iyi olan bir isteme kavramn gelifltirebilmek
iin, iyi isteme kavramn ieren dev kavramna bakalm. Geri dev kavram, iyi isteme kavramn baz znel kstlamalar ve engellerle birlikte ierir ama bunlar
onu saklamaktan ve tanmaz hale getirmekten ok uzaktrlar; tersine, onu daha belirgin klarlar ve daha da parldayp seilmesini salarlar.
fiu veya bu amaca yararl olsalar bile, deve aykr olduklar bilinen btn eylemleri burada geiyorum nk bunlarn devden dolay yaplmfl olmalar hi sz
konusu deildir; devle atflrlar bile. Ayrca, gerekten deve uygun olan ama insanlarn onlara dorudan
doruya hibir eilim duymadklar ama yine de baflka
bir eilim tarafndan itildikleri iin yaptklar eylemleri
de bir kenara brakyorum. nk burada, deve uygun eylemlerin devden dolay m, yoksa bencil bir
amatan dolay m yapld kolayca ayrt edilebilir. Eylemin deve uygun olduu, znenin de ayrca buna
dorudan doruya bir eilim duyduu eylemlerde bu
ayrm yapmaksa ok daha zordur. rnein bir bakkaln deneyimsiz mflterisini aldatmamas deve uygundur; ok alflveriflin yapld yerde, zeki tccar da bunu
yapmaz, herkes iin deiflmez bir fiyat koyar, yle ki
bir ocuk, baflka herkes gibi, ondan alfl verifl yapar.
Dolaysyla insanlara drste hizmet edilir ancak bu,
tccarn bunu devden dolay ve drstlk ilkesinden
dolay byle yaptna inanmamz iin pek yeterli deildir; kar gerektiriyordu bunu ama ayrca sevgiden dolay, birini dierine fiyat konusunda yelemesi iin mflterilere dorudan doruya bir eilimi olmas gerektii,
burada dflnlemez. Demek ki eylem devden dolay
ya da dorudan doruya eilimden dolay deil, srf
bencil bir amala yaplmfltr.
Buna karfllk yaflamn srdrmek devdir, ayrca da
herkesin buna dorudan doruya bir eilimi vardr.
Ama bunun iin de insanlarn ounun yaflamlarna
gsterdikleri ok kez endifle dolu dikkatin, yine de hibir i deeri, maksimlerinin de hibir ahlaksal ierii
yoktur. Yaflamlarn deve uygun olarak koruyorlar kuflkusuz ama devden dolay deil. Buna karfllk, eer talihin kt cilveleri ve umutsuz ac, yaflamdan tat almay bsbtn yok ettiyse eer ruhu gl olan mutsuz
kifli, cesareti krlmfl ya da yklmfl olmaktan ok aln
yazsna kserek lmeyi dilerse ama yaflamn, onu sevmeden, eilimden ya da korkudan deil, devden dolay yine de srdryorsa: flte o zaman maksiminin ahlaksal ierii vardr.
Yaplabildii yerde iyilik yapmak devdir; stelik ylesine duygudaflla eilimli ruhlar vardr ki onlar harekete geiren bofl gurur ya da kar gibi baflka bir neden
olmakszn da evrelerine sevin yaymaktan ve baflka-
larnn kendi eserleri olan memnuniyetinden zevk alrlar. Ama sanrm ki byle bir durumda bu tr bir eylem,
nice deve uygun, nice sevimli olursa olsun, hibir hakiki ahlaksal deer taflmaz, baflka eilimlerle ayn dzeydedir. Sz gelimi gerekten kamu yararna ve deve
uygun, dolaysyla onurlandrmaya deer olana mutlu
bir raslantyla denk dflt zaman vgye ve yreklendirmeye deer olan ama saygya deer olmayan onura eilim gibi nk maksim, byle eylemleri eilimden dolay deil, devden dolay yapmak anlamnda
ahlaksal ierikten yoksundur. (...)
Kutsal Kitaptaki, komflumuzu (dflmanmz bile) sevmeyi buyuran yerleri, kuflkusuz byle anlamak gerekir.
nk eilim olarak sevgi buyurulamaz ama devden
dolay iyilik yapmak, hem, buna bir eilim itmedii,
hatta doal ve zaptedilemez bir nefret karfl kt zaman iyilik yapmak, tutkusal bir sevgi deil, pratik sevgidir bir sevgi ki duyuflun bamllnda deil, istemede; insann iini eriten duygudafllkta deil, eylemin ilkelerinde bulunur.
kinci nerme fludur: devden dolay yaplan bir eylem, ahlaksal deerini, onunla ulafllacak amata bulmaz, onu yapmaya karar verdirten maksimde bulur;
dolaysyla bu deer, eylemin nesnesinin gerekleflmesine deil, arzulama yetisinin btn nesneleri ne olursa
olsun, eylemi oluflturan istemenin yalnzca ilkesine baldr. Yukarda sylediklerimden aktr ki eylemde bulunurken yneldiimiz amalar ve istememizin amalar ve gdleri olarak eylemin etkileri, ona koflulsuz ve
ahlaksal bir deer salayamaz. Bu deer, eylemden
beklenen etkiyle ilgisi bakmndan istemede bulunmuyorsa nerede bulunabilir. stemenin ilkesinden baflka
bir yerde bulunamaz, byle bir eylemle gerekleflecek
amalar ne olursa olsun. nk isteme, biimsel olan a
priori ilkesi ile ierikli olan a posteriori gdleri arasnda, tam ortada, sanki bir yol aznda durur ve orada bir
fley tarafndan belirlenmesi gerektiinden, bir eylem
devden dolay yaplyorsa onda herhangi bir ierikli ilke bulunmadndan, genel olarak istemenin biimsel
ilkesi tarafndan belirleniyor demektir.
lk iki nermenin sonucu olarak nc nermeyi flyle dile getirmek isterim: dev, yasaya saygdan dolay
yaplan eylemin zorunluluudur. Yapmay tasarladm
eylemin nesnesine kuflkusuz eilimim olabilir ama hibir zaman saygm olamaz nk o, istemenin bir etkinlii deil, srf bir etkisidir. Ayn flekilde, genel olarak eilime ister benim ister baflkasnn olsun saygm olamaz.
Kaynak: I. Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi (ev. I. Kuuradi), Ankara, Hacettepe niversitesi Yaynlar, 1982, ss. 12-15.
132
Felsefe
1. e
Sra Sizde 1
Bir ksm dflnr etiin, ahlak olmadan da olabileceini kabul eder. rnein Kantn yapt gibi, insann rasyonel boyutundan hareketle, btn insanlar iin geerli evrensel eylem kurallar oluflturulabilir. Bununla birlikte, baflta Hegel olmak zere, pek ok dflnr, etiin
ahlak olmadan olamayacan ileri srmfltr. Buna gre, etik sadece akl zerine infla edilip salt enine boyuna dflnmeyle ilgili evrensel bir konu ya da tutum olarak alnrsa birey ahlaki hayatnda kksz kalr; geleneinden ve kltrnden koptuu iin kanlmaz olarak
yabanclaflr. Buna mukabil etiksiz de ahlakn olamayaca konusunda neredeyse tam bir mutabakat vardr.
nk ahlak etiksiz olduu, yani birey tikellikler iinde
kaybolup evrenselden uzak dflt takdirde, rehbersiz kalp ynn yitirme tehlikesine dfler. Hatta feodal
dneme ait deer sistemiyle yetiflmifl, namus ve tre
adna cinayet ifllemek zorunda kalan saf bir gencin durumunda olduu zere, gayr-ahlaki davranfllar iinde
bile kalr.
2. b
3. c
4. d
5. c
6. c
7. e
8. a
9. a
10. c
Yantnz doru deilse nitenin Girifl blmn yeniden okuyun. Ahlakn modern zamanlardaki kaynann toplum szleflmesi olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Normatif Etik:
1) Teleolojik Etik blmn yeniden okuyun.
Normatif etiin, ahlaki eylemin sonucuyla deerlendirilmesi gerektiini bildiren trnn Teleolojik Etik olduunu anmsayacaksnz.
2) Deontolojik Etik blmn yeniden okuyun. Normatif etiin, ahlaki eylemin ahlak yasasna veya deve uygunluuyla deerlendirilmesi gerektiini bildiren trnn Deontolojik
Etik olduunu greceksiniz.
2) Deontolojik Etik blmnn dev Etii bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Kantn dev
etiinde eylemin ahlakiliinin lsnn ahlak
yasasna uygunluk olduunu anmsayacaksnz.
2) Deontolojik Etik blmnn dev Etii
bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Verdiin sz tutmalsn buyruunun kategorik bir
buyruk olduunu greceksiniz.
3) Erdem Etii blmn yeniden okuyun. Erdem etiinin bir tek evrensellie vurgu yapmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Teorik Etik: II)
Metaetik blmn yeniden okuyun. Ahlak
Yarglarnn Anlamnn Betimsel mi Yoksa Duygusal m Olduu sorusunun metaetiin kapsamna giren bir soru olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Teorik Etik:
2) Metaetik blmnn Realizm ve Anti-Realizm alt blmn yeniden okuyun. Ahlaki olgularn moral zneden bamsz olarak varolduunu ne sren metaetik grfln Realizm
Yantnz doru deilse nitenin Teorik Etik:
II) Metaetik blmnn Gayr-Biliflselcilik alt
blmn yeniden okuyun. Doru yantn
duyguculuk olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Uygulamal
Etik blmn yeniden okuyun. Hekimin insanlar zerinde deney yapma hakk olup olamayaca sorusunun uygulamal etik sorusu
Sra Sizde 2
Yararcla yneltilen en byk elefltiri de budur. Gerekten de yararclk etie yabanc bir eyi, ekonomi
alannda kullanlan maliyet-fayda analizini soktuu iin
elefltirilmifltir. Sonu, en yksek sayda insann en byk mutluluuna gnderme yapan yarar ilkesine ne
kadar uygun olursa olsun, hibir fley gnahsz ocuklarn kullanlmasn etik adan hakl klamaz. nsan, etik
adan en yksek ama olup hibir amacn arac haline
getirilemez.
Sra Sizde 3
Btn uygulamal etik problemlerinde olduu gibi, tenazide de nite iinde ele alnan normatif etik teorileri
tarafndan sergilenen bir karfltlk sz konusu olur. Genel olarak sylendiinde deontolojik etik anlayfllarn
benimseyenler, ilkeler zerinden dflnr ve tenaziye
flpheyle bakp karfl karlar. Oysa yararc etiin perspektifine yerleflenler tenaziye olumlu bakar veya daha
ziyade sonular zerinden dflnp daha fazla mutluluk veya daha az acya yola aacak eylem tarzn seme
cihetine giderler.
Gerekten de din etik, Tanrnn verdii can ancak Tanrnn alabilecei inancndan hareket eder. rnein slam inancna gre, insan Tanr tarafndan yaratlmfltr ve
hayat ona Tanr tarafndan bahfledilmifltir. slam inanc
5. nite - Etik
133
Kaynaklar
insann kendi can zerinde karar verebilme hakknn
olmadn, bu hakkn ancak Allaha ait olduunu dile
getirir. slam ahlak bu yzden sadece intihar deil, tenaziyi de yasaklar. Ayn flekilde Kant dev etiini benimsemifl bir kimse de kendisini hibir zaman ve hibir
koflul altnda adam ldrmeme emri veya deviyle balanmfl hisseder. Birini ldrmek, iflte bu ereve iinde
Kantn baflka insanlar, bir amacn aralar olarak deil
de kendi bafllarna birer ama olarak grmek gerektiini bildiren emrine, baflkalarnn insanlklarna sayg gstermek gerektii grflne aykr dfler.
Yararc ise konuya ilkeler zerinden deil de tenazi
eyleminin sonular zerinden yaklaflr. En yksek sayda insan iin en byk mutlulua veya mutsuzlukla kyaslandnda, daha fazla mutlulua veya daha az acya
yol aacak eylemin ahlaki adan doru olacan savunan yararc, elbette ncelikle hasta ile ilgili sonular
deerlendirir. Hasta yaflamaya devam etse byk aclar
ekmekle kalmayacak, her durumda ksa sre iinde
lecektir. Ayn hastann hayatna bir tenazi veya eziyetsiz lm eylemi yoluyla son verilecek olsa o zaman
sadece mutlu olma kapasitesinin kendisi deil aclar da
son bulacaktr. Yararc, elbette yalnzca hastay deil,
hastann yaknlarn da hesaba katar.
Buna karfln erdem etiini benimsemifl biri, tenazi konusuna, ilkeler veya sonular zerinden deil de tenaziye karar vermesi veya onu uygulamas muhtemel kiflinin karakteri zerinden yaklaflr. Baflka birini ldrmek adalet ve iyilikseverlik erdemlerine ou zaman
karflt olsa bile, zellikle istemli tenazi durumunda,
lm ilgili kiflinin hayrna olaca iin, hayrseverlik erdemi ona izin verir. Erdem etiine balanmfl biri, flu
halde kat eylem kurallar koymak yerine, zel bir durumun btn ayrntlarna duyarl olmay seer.
Aristoteles, Nikomakhosa Etik(ev. S. Babr), Ankara,

Dost Yaynlar, 1988.
Arrington, R. L., Western Ethics: An Historical Introduction, Oxford, 1988
Ashby, W., A Comprehensive History of Western Ethics,
Prometheus Books, New York, 1997.
Ayer, A. J., Language, Truth and Logic, Middlesex, 2nd
edition, 1946.
Billington, R., Felsefeyi Yaflamak: Ahlak Dflncesine Girifl (ev. A. Ylmaz), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1997.
Binkley, L. J., Contemporary Ethical Theories, Philosophical Library, New York, 1961.
Broad, C. B., Five Types of Ethical Theory, London, Kegan Paul, 1934.
Cengiz, E., Ahlak Epistemolojisi, Felsefe Ansiklopedisi
(ed. A. Cevizci), cilt 1, Ankara, Ebabil yaynlar, 2006,
ss. 101-105.
Cevizci, A., Etie Girifl, Paradigma yaynlar, stanbul,
2001.
Gensler, H. J., Ethics: A Contemporary Introduction,
London, 1998.
Kant, I., Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi (ev. I.
Kuuradi), Ankara, TFK Yaynlar, 1982.
Kant, I., Pratik Akln Elefltirisi (ev. I. Kuuradi - .
Gkberk - F. Akatl), Ankara, TFK Yaynlar, 1980.
Kkalp, D., Erdem Etii, Felsefe Ansiklopedisi (ed.
A. Cevizci), cilt 5, Ankara, Ebabil yaynlar, 2007, ss.
627-631.
MacIntyre, A., Erdem Peflinde (ev. M. zcan), Ayrnt
Yaynlar, stanbul 2001.
MacIntyre, A., Ethikin Ksa Tarihi (ev. H. Hnler), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001.
McCloskey, H. J., Meta-ethics and Normative Ethics,
Martinus Nijhoff, The Hague, 1969.
Moore, G. E., Principia Ethica, Cambridge, 1971.
Pieper, A., Etie Girifl (ev. V. Atayman - G. Sezer), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999.
Poole, R., Ahlak ve Modernlik (ev. M. Kk), stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1993.
Tepe, H., Metaetik, Ankara, TFK yaynlar, 1992.
Thiroux, J. P., Ethics, Collier Macmillan Publishers, London, 1977.
Warburton, N., Felsefeye Girifl (ev. A. Cevizci), Paradigma Yaynlar, stanbul, 3. Bask, 2007.
Warnock, G. J. Contemporary Moral Philosophy, Macmillan, London, 1967.
6
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Siyaset felsefesinin problemlerine vakf olup onu siyaset biliminden ayrt
edebilecek,
Devletin ne olduunu ve ne gibi zellikler tafldn syleyebilecek,
Toplum szleflmesi retisini aklayabilecek,
Demokrasi kavramnn ieriiyle demokrasinin meziyet ve kusurlarn ayrt
edebilecek,
Liberalizm komnoteryanizm karfltln aklayabilecek,
Muhafazakrln mantn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Siyaset Bilimi
Devlet
Demokrasi
Toplum Szleflmesi
Doa Durumu
Liberalizm
Komnoteryanizm
Muhafazakrlk
Anarflizm
Sosyalizm
indekiler
Felsefe
Siyaset Felsefesi
GRfi
SYASET FELSEFESNN TEMEL
PROBLEMLER
DEVLET NEDR?
TOPLUM SZLEfiMES
DEMOKRAS
SYASET FELSEFESNN
METAFZKSEL BOYUTU
SYASET FELSEFESNN
EPSTEMOLOJK BOYUTU
Siyaset Felsefesi
GRfi
Siyaset felsefesi, felsefenin siyaseti, politik hayat oluflturan kurumlar konu alan,
politik toplumlar inceleyen disiplinidir. nsann toplumla ve politik otoriteyle nasl bir iliflki iinde olmas gerektii sorusuyla bafllayan siyaset felsefesi, farkl ynetim ve sosyal varolufl biimlerini ele alr; mevcut kurum ve sosyal/politik iliflkileri
analiz etmede baflvurulacak birtakm standartlar ortaya koymaya alflr. Buna gre siyaset felsefesi; devleti, siyasal iktidar, iktidarn meflruiyetini, ynetim biimlerini, birey-devlet iliflkilerini ele alr. Kolektif hayatmz dzenlemenin en iyi yolunun ne olduu ve politik kurumlarla sosyal pratiklerimizi en iyi bir biimde nasl
dzenleyeceimiz zerine felsefi dflnm ve incelemeden oluflan siyaset felsefesi, politik dzenin millet ve millet iinde yer alan gruplar asndan yaps ve tutarll zerinde durur. Muhafazakrlk, sosyalizm ve liberalizm gibi farkl politik ideolojilerin temelleriyle politikay anlamamz mmkn klan devlet, birey, cemaat,
haklar, zgrlk ve adalet benzeri temel kavramlarn doasyla meflgul olur. Zira
siyaset filozoflar belirli bir ynetim tarzn ya da devlet fleklini meflrulafltracak temel ilkeleri ortaya koymaya, bireylerin devredilemez birtakm haklar olduunu
gstermeye veya bir toplumun maddi kaynaklarnn nasl datlacan anlatmaya
alflrlar. Byle bir teflebbs de genellikle adalet, zgrlk, otorite ve demokrasi
benzeri kavram ve dflncelerin analizini ve sonra da bu analizin var olan mevcut
sosyal ve politik kurumlara uygulanmasn ierir.
Bununla birlikte siyaset felsefesi; siyaseti, politik hayat oluflturan kurumlar ele
alan yegne disiplin deildir. Tamamyla ayn konularla meflgul olan ikinci bir disiplin daha vardr. Bu disiplin de siyaset bilimidir. Siyaset felsefesi, aralarndaki yakn iliflkiye ramen, siyaset biliminden farkllk gsterir. Bunun nedeni siyaset biliminin; olan, mevcut politik kurum ve iliflkileri ele almas, sz gelimi oy verme
davranfl, gler dengesi, parti sistemi ve anayasa benzeri konularda pozitif bir
analizi hayata geirmeye alflmasdr. Oysa siyaset felsefesi iyi bir sosyal hayatn
nasl olmas gerektii, insanlar bir toplum iinde bir araya getiren temel deer ve
kurumlarn neler olaca konusunda salam bir felsefi vizyon gelifltirmeye alflr.
Buna gre, politik hayat bilimsel yntemlerle ele alan siyaset bilimi, normatif bir
disiplin deildir. Yani, siyaset bilimi genellikle olan veya politik olgular analiz
eder; o, olmas gerekenle ilgili olarak pek grfl bildirmez. Oysa siyaset felsefesi, politik hayat btn eleriyle ele alrken rasyonel bir analizi hayata geirir; kolektif hayatn daha iyi nasl dzenlenebileceini arafltrr. Bu yzden o, baflta etik
Siyaset bilimi ile siyaset

felsefesi arasnda konu
ynnden bir benzerlik
vardr. kisi arasndaki
farkllk yaklaflm ve yntem
ynnden olan bir
farkllktr.
136
Siyaset felsefesi ikinci dzey

bir etkinliktir. Yani o, siyaset
bilimi tarafndan ele alnan
sreler ve problemler
yaflandktan, dolaysyla reel
siyaset bir flekilde
gereklefltikten sonra,
siyaset biliminin doas
gerei veya kanlmaz
olarak yantlayamad
sorular ele alr.
Felsefe
olmak zere, felsefenin dier dallaryla yakndan iliflkilidir. Dolaysyla siyaset felsefesi, esas olarak normatif bir disiplindir; olmas gereken zerinde younlaflr. Sz
gelimi siyaset bilimcisi belirli bir sistem iinde demokratik srecin nasl ifllediini
incelerken siyaset felsefecisi demokrasi kavramyla ne kast edildiini aklamaya
alflp demokrasinin nasl olmas gerektiini ifade eder.
Siyaset felsefesi, felsefenin eski disiplinlerinden biridir. Kkleri Konfyse kadar geri giden siyaset felsefesini mmkn klan fley, esas itibaryle, insan varlklarnn kolektif dzenlerini doal dzenin deiflmez bir paras olmayan bir fley olarak deerlendirmeleri olgusu olmufltur. Baflka bir deyiflle, birtakm ilke veya deerler zerine infla edilmesi gereken kolektif dzen veya politik hayat, doada olan
bir fley deildir. Doal dzenin bir paras olmayan bu kolektif dzen, deiflmeye
potansiyel olarak ak olup felsefi meflrulafltrlmaya ihtiya duyan bir fleydir. Siyaset felsefesine ok farkl kltrlerde ve ok farkl klklar altnda rastlanmasnn en
nemli nedeni budur. Sz konusu olgu ya da kabuln bir sonucu olarak ortaya kan siyaset felsefesinin farkl kltrlerde ve farkl flekillerde ortaya kflna yol
aan nedenler zde ikiye indirgenebilir: Her fleyden nce, siyaset filozoflar tarafndan kullanlan yntemler, benimsenen yaklaflmlar, onlarn alarnn genel felsefi eilimlerini yanstr. kinci olarak siyaset filozofunun gndemi ok byk lde zamann acil problem ve meseleleri tarafndan belirlenir.
SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER
Siyaset felsefesinin konu ve

problemleri lokal ve evrensel
problemler olarak ikiye
ayrlr. Evrensel problemler,
tm alar boyunca ayn
kalan, lokal problemler ise
adan aa deiflen
problemlerdir.
Siyaset felsefesinin konu ve problemleri, iki farkl flekilde snflanp ortaya konabilir. Bunlarn birincisinde, onun problemleri ezeli-ebedi veya evrensel konu ya da
problemler ile adan aa deiflen lokal problemler olarak ikiye ayrlr. Siyaset
felsefesinin ezeli-ebedi ya da evrensel problemleriyle anlatlmak istenen, elbette
onun yaklaflk bin yllk tarihinin neredeyse her dnem ya da annda ele alnan,
onun btn alarna ortak olan problemlerdir. rnein kimin ynetmesi gerektii ya da en iyi ynetim fleklinin ne olduu sorusu veya problemi, yirminci yzylda olduu kadar, milattan nce drdnc yzylda Platon ve Aristoteles tarafndan da ele alnmflt. Siyaset felsefesi tarihinin sz konusu iki byk dflnr, politik ynetimleri tek kiflinin, birka kiflinin ve ounluun ynetimi olarak monarfli, aristokrasi ve demokrasi diye nce e ayrmfl ve sonra da bunlardan her birinin kt ve sapkn formlarn ortaya koymufltu. Atinada hkm sren dorudan
demokrasiye ramen, demokrasiye ok da iyi bir gzle bakmayan bu iki filozof,
iyi bir ynetimi belirleyen fleyin, yneticilerin saysndan ziyade, yneticilerin hukuka ballklar, bilgelikleri ve kendi karlar yerine bir btn olarak halkn karlarn gzetmeleri olduunu ileri srmflt. Nitekim Platon, zamannn demokrasisinden umudunu kesmifl olarak yaratt topyada veya oluflturmaya alflt ideal
devlette, filozoflar ynetici yaparken onlara yaklaflk elli yafllarna kadar srecek
teorik ve pratik bir eitim verme yoluna gitmiflti.
Yine ayn flekilde politik dzenin, devlet veya siyasal iktidarn hangi deer zerine infla edilmesi gerektii konusu, siyaset felsefesinin ezeli-ebedi problemleri ya
da evrensel konularndan bir baflkas olmufl ve o, politik felsefenin modern ve adafl dnemlerinde olduu kadar klasik dneminde de ele alnmfltr. Sz gelimi
Platon, konumu itibaryla kendisinin tam karflsnda bulunan adafl dflnr John
Rawls gibi, kolektif bir dzen olarak siyasal dzenin adalet ilkesine dayanmas gerektiini ileri srmflt. Gerekten de o, siyaset felsefesini olufltururken meflhur
paral ruh anlayflndan yola kmfl ve toplumu da snftan oluflan byk lekli bir organizma olarak tasarlamflt. Buna gre Platon adaleti, her bir snfa ken-
6. nite - Siyaset Felsefesi
137
disine zg faaliyet trn, bireyi ruhunun baskn kan parasna bal olarak
yatkn olduu ifli yerine getirmekle ykml klan bir deer olarak ifade etmiflti.
Nitekim o, ruhun en alttaki, bedene yakn olan paras olarak ifltiha gcyle sekinleflenleri toplumun ihtiya duyduu mal ve hizmetleri reten iftiler ve tccarlar olarak bir snfa toplamflt. Buna mukabil, ruhun fkelenen parasyla ya da cesaretleriyle tezahr eden insanlar, Platon ideal devletinde asker ve bekilerden
oluflan ayr bir snfa yerlefltirdi. Akl gc ve bilgelikleriyle sekinleflen filozoflardan ynetici bir snf meydana getirmiflti. O, adaleti iflte bu zemin zerinde, herkesin hak ettiini almas, ruhuna uygun dflen yerde bulunmas ve baflkalarnn ifllerine mdahale etmeyip kendi iflini yapmas olarak tanmlad.
Siyaset felsefesinin sz konusu evrensel konu ve problemleri yannda, adan
aa deiflen konu ve problemlerine rnek olarak bu kez sz gelimi ahlak-siyaset
iliflkisi verilebilir. Modern dneme gelinceye kadar siyasetle ahlak arasnda yakn
bir iliflki kurulmufl ve o, gerek lk ada gerekse Orta ada z itibaryla iyi hayat ve yurttafllar iin iyi yaflam mmkn klacak koflullar yaratmakla ilgili bir sanat olarak dflnlmflt. yi hayatla kast edilen de elbette, ahlaki ve erdemli bir
hayatt. Bu yzden devlete, klasik birtakm grevleri yannda ahlaki adan olgun,
kmil yurttafllar yetifltirme grevi yklenmiflti. Ahlak ile siyaset arasnda kurulan
yakn iliflki, sadece Platon ve Aristoteles iin deil, Farabi ve Aziz Augustinus (354430) iin de geerliydi. Gelgelelim bu, modern dnemde ahlak ile siyaseti kesin
izgilerle birbirinden ayran Machiavelli (1469-1527)den ve yurttafllar kendi iyi hayatlarn belirleme noktasnda btnyle zgr brakan liberalizmden sonra hibir
flekilde sz konusu olamazd.
te yandan antik Yunanda temel problem polisi veya kent devletini meflrulafltrma problemi iken, Orta ada ana problem politik otorite ile din veya devlet ile
Kilise arasndaki doru iliflkinin nasl olmas gerektii problemi olmufltur. Oysa Yeni an bafllarnda politik tartflma esas itibaryla mutlaklk yandafllaryla snrl,
anayasal bir devleti meflrulafltrmaya alflan siyaset filozoflar arasnda gemiflti.
Buna mukabil, on dokuzuncu yzylda, toplumsal problemler, yani endstri toplumunun kendisini ve refah sistemini nasl rgtlemesi gerektii problemi ne kmfl, siyaset felsefesinde refahn nasl paylafltrlaca temel problem haline gelmiflti. Yine Yeni ada, mmetten millete geiflle birlikte ulus devleti, toplum szleflmesi zerinden gvenlik, eflitlik, zgrlk ve adalet benzeri birtakm ilkelerle meflrulafltrlrken sadece liberalizm, muhafazakrlk deil, sosyalizm, komnizm ve faflizm benzeri bafltan sona modern diye nitelenen birtakm ideolojilere tank olundu. Oysa bu ideolojilerin antik dnyada karfll yoktu. Hatta Daniell Bellin 1960
ylnda yaynlad deolojinin Sonu adl eserinin temel argmanlarna baklrsa,
onlara gnmzn postmodern dnyasnda da bir yer kalmamflt. Zira 1930 ve
40l yllar insan, tarih ve akl ile ilgili olarak bir ynyle alabildiine yaln, bir ynyle de mutlak birtakm hakikat iddialaryla ortaya kan faflizm ve Stalinizm benzeri ideolojilerin yol at dehflet verici deneyimlere tank olmufltu. Yine ayn yllar, bu zamana kadar radikal dflnen entelektelleri daha lml politik programlarn erdemleriyle tanflk ve barflk hale getirmiflti. Bu trden byk ya da kuflatc ideolojilere ihtiyacn kalmad bir ada, Belle gre, vahfli kapitalizm refah
devleti ve karma ekonomi modeli yoluyla ehlilefltirilmifl ve temel zgrlkler demokratik bir anayasaclk anlayfl tarafndan gvence altna alnmflt. deolojinin
sonuyla belirlenen yeni postmodern dnemde ise daha nce veya en azndan Sanayi Devrimi ncesinde sz konusu olmayan Yeflil Siyaset ya da ulus devlet aflamasnda pek gndeme gelmeyen etnik siyaset ve kimlik politikalar ortaya kar.
Platonun problemi de politik

dzeni adalet gibi bir deer
zerinden meflrulafltrma
problemiydi.
138
Felsefe
Siyaset felsefesinin konu ve

problemleri, ayrca
kavramsal ve normatif
problemler olarak ikiye
ayrlr.
Siyaset felsefesinin konu ve problemleri, ikinci bir ana snflama zerinden de

ortaya konabilir. Bu snflama siyaset felsefesinin problemlerini bu kez, kavramsal
problemler ile normatif problemler olarak ikiye ayrr. Buna gre, devletin nasl
oluflturulmas gerektii sorusu, siyaset felsefesinin evrensel problemlerinden biridir. Bu problemin gerisinde ise onu meflrulafltracak veya devletin kararlarna rehberlik etmesi gereken genel ilkelerin ne olduu sorusu bulunur. Sz gelimi, iktisadi ve toplumsal politikalar flekillendirmesi gereken deerler nelerdir? Bu adan bakldnda, siyaset filozofunun
en nemli grevlerinden birinin eflitlik, zgrlk, adalet, ihtiyalar, kamusal kar, haklar benzeri kavramlar tatmin edici bir tarzda analiz etmek, onlara iliflkin olarak ak ve tutarl bir yorum ortaya koymak olduu sylenebilir. Ayn flekilde bir devlete dier devletlerle olan iliflkilerinde yol gstermesi gereken ilkelerin olup olmad, devletlerin birbirleriyle olan iliflkilerinde
sadece ulusal karlar m aramalar
yoksa birtakm etik ykmllkleri kabul etmeleri mi gerektii konusu, politika felsefesinin bir dier problem ve
arafltrma alann oluflturur. Siyaset felsefesinin gemiflten gnmze Platon, Aristoteles, Hobbes, Rousseau, Locke, Hegel, Mill, Hayek gibi filozoflar tarafndan ele
alnan bu trden problemlerinin, flu halde ncelikle kavramsal problemler olduu
sylenebilir. Platonun Devlet adl eserine Adalet nedir?, Aristotelesin Politikasna Devlet nedir? sorusuyla bafllamasndan da aflikr olduu zere devlet, toplum, adalet, hukuk, dzen, egemenlik, eflitlik, refah gibi temel kavramlar, siyaset felsefesinin kurucu yap tafllar olmaya ek olarak felsefi arafltrmann uygun konular olmak suretiyle ikili bir rol oynarlar.
Siyaset felsefesinin problemlerinin, bu snflama balamnda ikinci kategorisi
normatif problemlerden oluflur. Normatif problemler, siyaset filozofunun En iyi
ynetim biimi nedir?, Sosyal adalete ulaflmak iin hangi ilkelerin benimsenmesi
gerekir?, Toplumsal istikrar temin etme srecinde hukukun rol ve kapsam ne
olmaldr? benzeri normatif sorular yantlamasn mmkn klacak temel ilkeleri
ortaya koyup savunmasn gerektirir.
Resim 6.1
Hayek
DEVLET NEDR?
Siyaset felsefesinin kavramsal soru/problemleriyle normatif soru/problemleri arasndan birer rnek seilerek siyaset felsefesine zg rasyonel ve teorik incelemenin mahiyeti ortaya konabilir. Siyaset felsefesinin kavramsal sorularnn en baflnda devletin ne olduu sorusu gelir.
Birinci ve klasik devlet tanm, onu olduka genifl ve genel bir biimde bir toplumdaki egemen ynetim rgt olarak tarif eder. Byle bir genel durumda, devlet, ister Yunan kent devleti ister Roma mparatorluu isterse slam cemaati veya
bir Afrika kabilesi olsun, her tr ynetim biimini veya bu ynetim formlarn hayata geiren organizasyonu ifade eder. Sz konusu genifl devlet tanmnda meflruiyet biimleri arasnda bir ayrm yaplmad gibi, ynetim yapsnn genel doas
139
zerine de herhangi bir fley sylenmez. Genel anlamyla devlet, bu yzden sekler ilkelere dayanabildii gibi teokratik ilkelere de dayanabilir, geleneksel veya
modern devlet de olabilir.
Devletin ikinci ve daha zel bir tanm, Orta adan sonra, zellikle bireyciliin doufluyla birlikte ortaya kmfl, belli bir corafya zerinde mutlak bir kontrole sahip sekler ve ulusal rgte gnderme yapar. Nitekim Max Webere gre, devletin en nemli veya yegne zellii, g kullanmn otorite ile btnlefltirmifl olmasdr. Sz konusu devlet, her fleyden nce on beflinci yzyldan itibaren ortaya
kmaya bafllayan modern devlettir. O, dahas sekler bir devlet olmak durumundadr. nk ister Yunan kent devleti ister Yahudi cemaatinin devleti olsun,
geleneksel devlet din diye nitelenebilecek ynetim biimlerini ifade eder. Buna
gre, sz gelimi Yunanda her kent devletinin bir Tanrs olmak durumundayd.
Byle bir durumda devlete sadakat iinde olmak aslnda kent devletinin Tanrsna
sadk kalmak, Tanrya itaat etmek ise devlete itaat etmek anlamna gelmekteydi.
Oysa modern devlet, otorite veya ifllevinin Tanrdan tretilememesi veya yksek
bir amatan karsanamamas anlamnda sekler bir gc temsil eder.
te yandan modern devlet mutlak bir egemenlie sahip olan bir g ya da kurumlar btnn ifade eder. Buna gre salt hkmetten ibaret olmayan, sivil topluma karflt durumda bulunan ve insanlar son tahlilde kontrol edip dzene sokan
meflru roller kmesinin belirledii sabit politik sistem olarak devlet, toplumdaki
btn topluluk ve gruplarn zerinde yer alan mutlak ve snrlanmamfl iktidar ifade eder. Gerekten de modern devlet ok merkezli ve oulcu iktidar yapsndan
tek, blnmemifl, merkezi bir iktidar yapsna geifli ifade eder. Bu ise elbette, egemenliin devletin mutlak ve snrsz gcn ifade eden en belirleyici unsur olduu, devletin toplumdaki btn dier grup ve organizasyonlarn zerinde olan en
st g ya da otorite olduu anlamna gelir.
Devlet, belirli bir toprak paras zerinde yaflayan bireyler iin bir dzen tesis
eden siyasal rgttr. Bu yzden onun bir baflka temel zellii corafi alan zellii olmak durumundadr. Yani devletin nfuz alan, corafi olarak tanmlanmfl
olup flemsiyesi altnda yer alan herkesi kuflatr. Buna gre corafi alan zellii
onun otoritesinin belli bir corafya zerinde yaflayan herkesi kapsadn ortaya
koyar. O, ayrca yurttafllarn kontrol etme aralarna sahip olur. Bu yzden devlet
halk, lke ve politik otorite gibi temel eyi ihtiva eden siyasi rgtlenmeyi ifade eder.
Devlet, sosyal hayatn rgtlenmesinden sorumlu kurumlar btnn ifade
eder. O, bundan dolay sivil toplumdan ayrlr. flte buradan hareketle devletin bir
baflka temel zelliinin kamusallk olduu sylenebilir. Bu zellik, devletin ya da
kamusal organlarn, sivil toplumdaki bireysel ihtiyalar karfllamaya ynelen aile
benzeri zel ya da sivil kurumlarn tam tersine, kolektif kararlar alp uyguladn
ortaya koyar. Baflka bir deyiflle, devlet, zel iliflkiler alanndan farkl olarak kamusal bir alan yaratp burada etkili bir ynetim salayabilmek ve vergi toplayabilmek
iin brokratik kaynaklara sahip olur.
Devleti belirleyen bir baflka temel zellik hkmetme zelliidir. Bu zellik,
devlet otoritesinin zorla desteklenmesini, onun yasalarna itaat edilmesini ve yasalarn ihlalinin cezalandrlmasnn salanmasn ifade eder. Devlet, buna gre hukuk alann yaratan, ynetimi altnda yaflayan herkes iin yasa koyan, pozitif hukukun yaratcs olan gtr. Snrlar iinde devletin hukuku evrensel olup orada
yaflayan herkes onun otoritesine tabi olur. Baflka bir deyiflle, o zorunlu yarg gcne sahiptir. Devletin snrlar iinde yaflayanlar onun otoritesini kabul edip etme-
Geleneksel devlet, on
beflinci yzyl ncesinde
kurulmufl, dini temellere
dayanan devlettir. Oysa
modern devlet,
modernleflme srelerinin
politik ifadesi olarak sekler
devlettir.
Devletin temel zellikleri

arasnda, belli bir corafya
zerinde mutlak bir
egemenlie sahip olan,
otoritesini bir meflruiyet
zemininde g kullanm
yoluyla tesis eden kurumsal
rgt olma zellii bulunur.
140
Felsefe
me konusunda tercih hakkna sahip deildir. O, dahas g kullanm tekeline sahip olan, otorite ve iktidarn silahl gle tesis eden bir stn iradeyi temsil eder.
Bu yzden, onun bir baflka zellii meflruluktur. Meflruluk, devletin toplumun daimi karlarn ve ortak iyiyi yanstma zelliini tanmlar. Gerekten de Devlet
belli bir toprak parasnda meflru fiziki g kullanma tekeline sahip olduunu iddia eden rgttr diyen Weber, bununla devletin sadece yurttafllarn itaatini salama yeteneine deil, ayn zamanda byle davranma hususunda tannmfl bir
hakka da sahip olduunu anlatmak ister.
Devlet ve Anarflizm
Faflizm devleti neredeyse

ilahlafltrarak ona deyim
yerindeyse tapar.
Muhafazakrlk da devletin
birey karflsndaki nceliine
vurgu yapar.
Resim 6.2
Locke
Devlet balamnda ok farkl grfllerin ortaya kt, farkl politik ideolojilerin

onun mahiyeti, ifllevleri ve kabul edilebilirliiyle ilgili olarak farkl dflnce ve yaklaflmlar gelifltirdikleri sylenebilir. Nitekim faflistler, sosyalistler, liberaller ve muhafazakrlar devletten farkl fleyler anlarlar. Sz gelimi etnik milliyetilik, rklk,
irrasyonalizm benzeri pek ok zellik zerinden tanmlanabilen faflizm, devleti
neredeyse ilahlafltrr. Gerekten de esas olarak bir yandan milliyetilik, dier yandan mutlakiyeti bir devlet anlayfl zerinden ortaya konabilen faflizm, devletin bireyler zerinde mutlak bir otoritesi olmas gerektiini savunur. Devlet, onda hayatn btn yn ve unsurlarn kontrol ederken bir yandan da btn deerlerin belirleyicisi olarak ortaya kar.
Muhafazakrlk da genel olarak gl devletten yana olan bir ideolojiymifl gibi grnr. Ama bu durum muhafazakrln her tr iin geerli olmad gibi,
muhafazakrlkta gl devlete beslenen inan, faflizmin mutlakiyeti devlet anlayflnn ok uzanda kalr. Duyarll esas olarak aile, din ve gelenek benzeri kurumlarn korunmasna ynelik bir duyarllk olan muhafazakrlk, dolaysyla devletin gcne snrlama getirir. Buna gre muhafazakrlk devlet, devlete itaat alflkanl veya egemene sadakat olmadnda; birey, aile, sivil toplum ve dzenin de
olamayacan savunur. O, flu halde kendisine zaman zaman ahlaki bir misyon
ykledii devletin birey karflsndaki nceliine vurgu yapar. Ama bu noktada kalmayp toplumun her alannn devlet eliyle siyasallafltrlmasna, toplumun devlet
eliyle bafltan afla dnfltrlmesine karfl kar. Yine ayn ereve iinde bireyi,
aileyi ve sivil toplumu devlet iinde eriten kolektivizme, ayn zamanda devletin
varlk sebebini gz ard ettii iin radikal bir elefltiri getirir.
Devletle ilgili olarak pozitif bir yaklaflm ya da
grfl benimseyen sz konusu iki yaklaflmn karflsnda, devleti snrlama eilimi sergileyen liberalizmle onu geici bir ktlk olarak gren sosyalizm bulunur. Gerekten de liberalizme gre devlet, kendi baflna bir varla sahip deildir; o, bireyler iin, onlarn temel hak ve hrriyetlerini korumak, birlikte yaflamalarn mmkn klan ereveyi temin etmek iin vardr. zellikle klasik liberalizm, minimal bir devlet anlayflyla karakterize
olurken devletin asgari bir rolle snrlanmasn talep eder. Sz konusu asgari rol de yurttafllarn
kendileri iin en iyi olduunu dflndkleri hayat srdrebilmelerini mmkn klacak bir toplumsal dzen ve barfl ortamn temin etmekten ibarettir. Buna gre minimal bir devlet idesine, ken-
disini i dzeni tesis etme ve dfl savunma grevleriyle snrlamfl bir devlet dflncesine balanan klasik liberalizmin veya bu tr bir liberalizmin kurucusu olan Lockeun ifade ettii flekliyle devlet, sadece dzen tehdit edildiinde hizmete arlan
bir gece bekisi olmak durumundadr.
Devletin, zellikle de insanlara kendilerine gvenmeyi, z disiplin salamay
reten, barfl ve dzen reten serbest piyasaya mdahale etmemesi gerektiini
ne sren liberal grfl, bununla birlikte esas olarak yirminci yzylda, devletin
pozitif rolne yavafl yavafl vurgu yapma durumuna gelmifltir. Yeni liberalizmle birlikte veya devletten hofllanmayan veya onu talihsiz bir zorunluluk olarak gren
klasik liberalizmden sonra, liberaller yavafl yavafl devletin hakiki bireyselliin ve
yurttafllk erdeminin geliflmesinde etkin bir rol olduunu dflnmeye, onu toplumun ekonomik ve sosyal hayatnn tamamlayc bir paras olarak grmeye bafllamfllardr. Devlet, sz gelimi Rawlsa gre, bireyleri iktisadi faaliyetleriyle ilgili engellerden kurtarmakla kalmaz, yurttafllar iin daha iyi bir hayatn gelifltirilmesi srecine katk yapar. Buradan hareketle, zellikle klasik dnemde devletten hi hofllanmayan liberallerin, esas itibaryla yirminci yzylda zgrl desteklemek, blflmc adaletten faydalanmak, iktisadi iliflkilere uygun dflecek yasal bir yap tesis etmek ve belirli birtakm genel karlar salamak iin devletten yararlanma yolunu setikleri sylenebilir.
Sosyalizm de devlete genellikle olumsuz bir biimde yaklaflr. Devlet, sosyalist
bakfl asndan, gerekte egemen snflarn karlarn temsil edip bunlar korumakla ykmldr. Baflka bir deyiflle, sosyalizmde devletin toplumun ortak karlarn temsil eden bir kurum oluflundan sz etmek mmkn deildir; o, burjuvalarn karlarn temsil eden ve dolaysyla statkonun devamn salamaya alflan
bir ara olma statsndedir. Sosyalizm devletin, herhangi bir politik dzende herkesin karlarn temsil etmediini, sahip olduu ideolojik aygtlarla egemen snfn
bask aygt olduunu iddia eder. O, bu yzden, sz gelimi kapitalist sistemde hkim snfa karfllk gelen burjuvann ortak ifllerinin yrtcs, burjuvazinin icra
komitesi olan devletin herkesin karna hizmet edecek bir flekilde dnfltrlmesi gerektiini savunur. Egemen snfn karlarn temsil ederken doallkla statkonun devam iin alflan devlet; polisi, askeri ve mahkemesiyle ayn zamanda merkezi ve youn bir iktidar ifade ettii iin, barfl ve demokratik yollardan dnfltrlemez. Kapitalist devletin, toplumun tm snflarnn iyilii ve mutluluu adna
yklmasnn kanlmaz olduunu ileri sren sosyalizm, ayrca ikinci bir devletten
daha sz eder. Bu, sosyalist devrimi gereklefltirecek, snfsz topluma geifl amacna ve dolaysyla da kurtulufla, sadece iflilerin deil, burjuvalarn da zgrleflimine hizmet edecek olan sosyalist devlettir. Birincisine elefltirel bakan sosyalizm,
ikincisine olumlu bakp ona nemli birtakm misyonlar ykler.
Devlet konusundaki grflleri ne kadar farkllk gsterirse gstersin, sz konusu drt grfl de devletsiz olunamayacan, devletin sosyal ve politik dzenin tesisi ve bekas iin gerekli olduunu kabul eder. Btn bu ideolojilerden, devlete
btnyle karfl kma noktasnda ayrlan bir grfl vardr. O da anarflizmdir. Anarflizm, aslnda yekpare veya monolotik bir grfl ya da ideoloji deildir. Onun iinde, farkl anarflizmlerden sz etmek mmkndr. Durum byle olmakla birlikte,
btn anarflist grfller, insanlarn devlete itaat etme gibi bir ykmllkleri bulunmadn, byle bir ykmlln insann moral zerkliine zarar verdiini savunma noktasnda birleflirler. Buradan hareketle anarflizmin devletin insan zerindeki olumsuz etkilerine iflaret edip bir sosyal dzenin devlet olmadan da tesis edebileceini ve byle bir devletsizlik haline geiflin mmkn ve gereki bir imkn
141
Anarflizm dflnda kalan

btn politik ideolojiler,
devlet konusundaki grflleri
ne kadar farkllk gsterirse
gstersin, onun varln
olumlama noktasnda
birleflirler.
142
Felsefe
olduunu savunduu sylenebilir. yi bir hayatn ancak snrlayc, zorlayc, baskc yaplar olmad zaman mmkn olacan savunan anarflizm, zgrce seilmifl
bir hayatla veya hayat tarzyla uyuflmayan kurum ya da ahlaklara fliddetle karfl kar, onlar sk bir elefltiri szgecinden geirir. Gerekten de anarflizm, insan doasnn z itibaryla iyi olduunu ve insan yaflamnda karfllafllan ktlklerin, temelde insan zerindeki kontrolden ve politik baskdan kaynaklandn ileri srer.
O, toplum iindeki politik kontroln ve siyasi basknn ortadan kaldrlmasn talep
ederken devletin insann en byk dflman olduunu syler.
Anarflizmin grfln desteklemek zere gelifltirdii argmanlarn baflnda,
klasik anarflist gelenek iinde William Godwin (1756-1836) tarafndan ne srlen yararc argman gelir. Godwine gre, devlet, toplumu eflitsiz ve dflman snflara blmek suretiyle insann mutluluuna zarar veren mlkiyetin yerleflik
ynetimine salad destek dolaysyla ve rekabetin snrlarn zorlama eilimiyle
zararl bir kurum olmak durumundadr. Anarflizmi desteklemek zere gelifltirilen
ikinci bir argman da Godwinden gelen bir argman olup devletin insann zerk
kifliliinin snrszca geliflimini ihtiva eden bir sre olarak yetkinleflebilmesine verdii zarara iflaret eder. Argmana gre devlet, ya dorudan mdahale yoluyla ya
bylece itaat tavrnn geliflmesini teflvik etmek suretiyle ya da bir snf baflka bir
snfn klesi haline getiren eflitsiz iliflkileri gelifltirerek insann zerkliine onulmaz yaralar verir. Dolaysyla devletin gerek insanln nndeki bir engel olarak yklmas gerekir.
Devlete karfl kfln nc bir gerekesi, doaya ikin olan veya doadan tretilebilir olan bir ahlak yasasnn olduu kabulne dayanr. Doal hukuk anlayflna yaslanan anarflist dflnrler, bununla birlikte doal hukukun formu ve ierii konusunda farkllk gsterirler. Hristiyan Tanrnn buyruu olarak doal hukuk
geleneine en yakn olan anarflist dflnr, anarflistler arasnda dini btn yegne
flahsiyet olan Lev Tolstoy (1829 - 1910)dur. Buna gre, evrensel kardefllik dflncesini ve kiflinin komflusunu sevmesi gerektiini bildiren buyruu temele alan
Tolstoy, bu buyruk ve ideallerin, yanlfl ulusal kimlikler ve snfsal ayrmlar yaratmak suretiyle insanlar arasna afllmaz engeller koyan devletlerin varolufluyla
badaflmaz olduuna iflaret eder. Doal hukuku sekler bir biimde yorumlayan
Pyotr Kropotkin (1841-1921) ise Darwinci evrimden yola kar ve Herbert Spencer
(1820-1903) gibi sosyal Darwinistlerin tam tersine, evrimsel geliflmede baflat faktrn, tr iinde rekabet deil, dayanflma olduunu savunur. Kropotkine gre,
devletin insanolunun bu en temel doa yasasna uymasn engelledii iin, yklmas gerekir.
Devlete bsbtn karfl kan anarflizm ve bu arada devlete veya onun belli form
ya da tezahrlerine karfl kan sosyalizm ve liberalizmin grflleri dikkate alndnda, devletin varlnn meflrulafltrlmasnn, siyaset felsefesi asndan byk bir
nem arz ettii aklkla ortaya kar. Bu gereklilik, devlete elefltirel bakan sz konusu politik ideolojiler bir tarafa braklacak olsa bile, devletin belli bir corafya zerindeki mutlak iktidarn yasa ve silahl g yoluyla tesis etmesi olgusu gndeme geldiinde, bir kez daha kendisini gsterir. Devletin mutlak iktidarnn meflrulafltrlmas
ise elbette onun varlnn insan iin anlafllr ve kabul edilebilir nedenlere dayandrlmasn, istenir hale getirilmesini ifade eder. Bu konuda modern dnemde baflvurulmufl olan en nemli zm yolu, politik otoritenin veya devletin meflruiyetini bireylerin rzasna balayan meflhur toplum szleflmesi anlayflndan gelir.
SIRA SZDE
Birey devlet SIRA

iliflkisi
nasl olmaldr?
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
143
TOPLUM SZLEfiMES
Toplum szleflmesi, kolektif dzenin onun bir paras olan bireyler arasnda yaplmfl, hemen tamamyla iradi olan bir szleflme veya anlaflmaya dayandn, politik
otoritenin bireylerin rzasnn bir sonucu olduunu dile getiren bir kavramsal modeli ifade eder. Devleti aklamaya ynelik bir teori olarak onu bir szleflmeye dayandran toplum szleflmesi teorisi Hobbes, Spinoza, Locke, Rousseau, Kant ve
Rawls benzeri dflnrler tarafndan gelifltirilip benimsenmifltir.
Toplum szleflmesi teorisyenleri, insanlarn bafllangta devletin var olmad
bir doa durumu iinde yaflamfl olduklarn ancak bu duruma bir son vererek bir
szleflme ile devleti tesis ettiklerini kabul ederler. Doa durumu, bu filozoflarda
karflmza elbette bir hipotez olarak kar. Yani Hobbes, Rousseau ve Locke gibi filozoflar, doa durumunu gerekten yaflanmfl bir durum olarak dflnmediler. Onlar Devlet ve dolaysyla, sosyal ve politik dzen olmad takdirde insanlar nasl
bir durumda olurlard? sorusuna bir yant vermek istiyorlard; doa durumunu, iflte bu ereve iinde, bir tespit veya tasar olarak gelifltirdiler. Doa durumu, devletin veya politik otoritenin olmad bir durumdur. Devlet olmadnda, devletin
insanlar arasnda dzeni salamak iin kulland aralar olarak gvenlik gleri,
pozitif hukuk ve mahkemeler de yoktur.
Toplum szleflmesi teorisyenleri, hipotetik doa durumuyla ilgili tespitlerine ve
bu durumdan devleti tesis edecek bir szleflmeyle kldna dair genel grfllerine ek olarak oluflacak kolektif dzende temele alnmas gereken bir doal hukukun bulunduu noktasnda birlik sergilediler. Baflka bir deyiflle, onlar bir doal hukuk anlayfl benimsemifl olup doa durumunda insanlarn birtakm devredilemez
haklar olduunu kabul ettiler. Sz konusu dflnrler bunun dflnda hemen her
noktada, sz gelimi insan doasyla, doa durumundan kfl iin yaplan szleflmenin nitelii ve dolaysyla devletin esas olarak hangi deer ya da ilke adna var
olduuyla ilgili grflleri bakmndan farkllk gsterirler.
Hobbes, doa durumundaki insanla ilgili olarak
olumsuz bir grfl benimsemifltir. Gerekten de o,
tm insanlarn sz konusu doa durumu iinde
birbirlerine eflit olduklarn, bu eflitliin ise herkesin kendi varln srdrmek iin istediini yapmak durumunda olmas anlamna geldiini, z
itibaryla bencil olan insanda dzenli ve barfll
bir toplum yaratma yeteneinin bulunmadn ne
srmfltr. nsann, insann kurdu olduunu syleyen Hobbes, sz konusu doa halinin mutlak bir
anarfliye, herkesin herkesle savafl durumu iinde
olmasna neden olacan belirtmifltir. nsanlar, varlklarn srdrebilmek iin, bu anarfli ve savafl durumundan saknmann kendi yararlarna olduunu
anlamfl ve dolaysyla, bir toplum szleflmesiyle
doa durumundan uzaklaflp birtakm haklarndan
vazgeerek ve zellikle de kendi kendilerini ynetme haklarn bir hakeme devrederek kolektif dzeni veya sivil toplumu kurmufllardr. Hobbesa gre, zorunlu
olan bu szleflmenin, o bir flekilde glendirilmedii srece, hibir deeri olamaz.
Bu nedenle, haklarn bir szleflmeyle egemen bir gce devreden akll insan varlklar, egemen gcn, bu ister bir kifli ya da ister bir meclis olsun, en yksek oto-
Resim 6.3
Hobbes
Hobbes devleti insann

gvenlik ihtiyacna
dayandrmflt.
144
Lockeun doa durumu

tasarm, Hobbesunkinden
farkllk gsterir. nsanlarn
doa durumunda barfl
iinde yafladklarn syleyen
filozofa gre, buradaki
savafl tehdidi, reel deil de
potansiyel bir tehdittir.
Felsefe
riteye sahip olmasna, onun deyimiyle bir canavar (Leviathan) olmasna zen gstereceklerdir. nk toplum, ancak ve ancak szleflmenin rn olduu iin, szleflmeye taraf olmayan ve dolaysyla szleflmenin zerinde olan yneticinin gc
ve otoritesiyle anlam ve deer kazanr. Demek ki Hobbesta devlet, esas itibaryla
gvenlii salamak amacyla ve gl bir otorite olarak ortaya kar.
Lockeun doa durumuyla ve doa durumundaki insanla ilgili grflleri ok daha olumludur. Doa durumundaki insanlarn en azndan ne iyi ne de kt olduklarn fakat Tanrnn yasasn tanyp bu yasaya hrmet ve itaat ettiklerini savunan
Locke, doa durumunu onlarn doa ya da akln yasasna uygun olarak eflitlik, zgrlk ve barfl iinde yafladklar bir dzen olarak tanmlar. Dolaysyla onda,
Hobbestaki gibi, fiili bir savafl tehlikesi sz konusu deildir. Sz konusu olan tehdit, sadece potansiyel bir savafl tehdididir. Buna gre her ne kadar insanlarn byk bir ounluu dzenli bir flekilde yaflasa da hayat, hrriyeti ve mlkiyeti tehdit eden baz insanlarn ortaya kmas kanlmazdr. Baflka bir deyiflle, Lockea
gre insanlar doa durumunda akl sahibi varlklar olarak barfl iinde bir arada yaflarken hakkaniyet ve adaleti tanmayan kiflilerin varl, bir hukuk sistemine ve dzeni tesis edip koruyacak bir politik otoriteye duyulan ihtiya, devletin doufluna
yol amfltr. Hobbesta olduu gibi, onda da szleflme bireyler arasnda yaplr ve
egemen g ya da otorite, szleflmenin taraf olmayp olsa olsa onun bir sonucudur. Fakat Locke, anayasal bir ynetim ya da snrlanmfl bir iktidar adna mutlakiyetilie karfl kt iin, Hobbestan farkl olarak bireylerin szleflmeye btn
haklarndan vazgeerek katlmadklarn belirtmeye zen gsterir. Bu yzden o, insanlarn szleflme ile devleti olufltururken ona doa durumunda sahip olduklar
hak ve zgrlkleri koruma ve bunlar ihlal edeni cezalandrma grevi verdiklerini syler. Yani devlet, onda zgrlklerin korunmas iin varolup doal haklarla
snrldr. Gerekten de Locke, bireylerin haklarna ve bu ereve iinde zgrle
ynelik en byk tehdit baflka bireylerden ve zellikle de en byk rgtl g
olarak devletten geldii iin, devleti bafltan snrlamak gerektiine inanr.
Rousseau da doa durumundaki insanla ilgili grfl asndan, zellikle Hobbestan farkllk gsterir. Gerekten de o, insann doa halindeyken iyi, zgr ve
mutlu olduunu, mutlak bir bamszlk hali iinde bulunduunu, doal insann
kimsenin ktln istemediini, kimseye fenalk yapmadn, ihtiyac olmayan
hibir fleye gz dikmediini ileri srer. Dahas, insanda kendi trne karfl bir sempati ve merhamet i gds bulunduunu savunur. Bu durum, ona gre, bir arazinin etrafn itle evirerek buras benim diyen insann mlkiyet talebiyle bozulmufl ve en nihayetinde mlkiyet haklarn korumak zere, kurumlar tesis edilmifltir. Bu ereve iinde doa durumundaki iyi insann sonradan bozulduunu syleyerek ilerleme dflncesini sorgulayan Rousseau, geriye dnfln elbette ne
mmkn ne de anlaml olaca bilinciyle devletin tesisi ve sivil toplumun kuruluflunu baflka bir temel zerinde meflrulafltrr. Bu temel ya da meflruiyet zemini ise
eflitliktir. Gerekten de o, insann doal zgrlk kaybn sivil ve ahlaki zgrlk
kazanm dflnda elde edecei eflitlikle telafi eder. nk onun bakfl asndan insan bir toplum iine girdii zaman bir dnflme urar; onun benlii, doa durumunda olduu gibi, mutlak bir zgrlkle deil de paylaflmayla belirlenir. Benlii
kendisini bir kle ya da zorba haline getirebilen drtler tarafndan deil de akl
ve dev tarafndan belirlenen bir varlk haline gelirken bir yurttafl olup kar. ok
daha nemlisi o, kendisini tm haklaryla ya da btn varlyla katld bir toplum szleflmesi zerinden genel iradeye tabi klarken mutlak bir eflitlik elde eder.
Bu ise hi kuflku yok ki politik eflitliktir.
Devleti veya politik otoriteyi toplum szleflmesi zerinden meflrulafltran dflnrlerden biri de Hobbes, Locke ve Rousseaudan yaklaflk iki yz yl sonra ortaya
kan John Rawls olmufltur. Bununla birlikte devleti Hobbesun gvenlik, Lockeun
zgrlk ve Rousseaunun eflitlik zemini zerinde meflrulafltrma cihetine gittii
yerde, Rawls politik otoriteyi en temel fley, en ncelikli deer olduuna inand
adalet zerinden meflrulafltrr. O, iyi bir toplumun tesisi iin ne tr adalet ilkelerinin kabul edilmesi gerektii sorusunu sorar. Onun toplum szleflmesi dflncesine veya hipotetik bir dflnme tarzna baflvurduu yer de iflte burasdr. Rawlsun
sz konusu hipotetik dflnflne gre, bir toplumu meydana getiren zne ya da
failler bafllangta tam bir bilgisizlik hali iinde bulunurlar. Baflka bir deyiflle, onun
bilgisizlik rts veya peesi olarak niteledii bu hipotetik durum iinde, fail ya da
aktrler, tam bir bilgisizlik hali iindedirler. Onlar toplumdaki yerleri, snflar veya toplumsal konumlar, psikolojik eilimleri, zeklar ve gl yanlar, rasyonel
bir hayat tasarmnn ayrntlar, toplumun ekonomik durumu ve politik yaps, ait
olduklar kuflak vb. ile ilgili olarak hibir bilgiye sahip deildirler. Aktrlerin byle bir bilgisizlik rts iinde olmalar, Rawlsa gre, onlarn kendilerine sadece faillerin kendi koflullar temeli zerinde deer biilmemifl, genel birtakm ilkelere
ulaflmalarna imkn verir. Bu hipotetik bafllang durumu iindeki aktrler, bununla birlikte, pratik meseleleri, iktisat teorisinin ilkelerini, toplumsal rgtlenmenin ilkelerini ve insan psikolojisini belirleyen yasalar anlayabilecek durumdadrlar.
Rawls dahas, onlarn rasyonel bir kar duygusuyla eylemde bulunmalarn ve bir
adalet duygusuna sahip olmalarn ngrr.
Hipotetik bilgisizlik durumu iinde bu flekilde tanmlanan taraflar, Rawlsa gre, kendisinin hakkaniyet olarak adalet anlayflnn flu iki temel ilkesine ulaflrlar.
Sz konusu ilkelerden birincisi, her bireyin, herkes iin benzer bir zgrlkle badaflan en yksek derecede eflit zgrlk hakkna sahip olduu ilkesidir. kinci zel
ilke ise a) toplumsal ve ekonomik eflitsizliklerle en olumsuz, en dezavantajl durumda bulunanlara en fazla yarar salayacak flekilde mcadele edilmesi, b) hizmet
ve konumlarn, haka bir frsat eflitlii temeli zerinde, herkese ak olmas gerektiini bildirir. Ona gre, bu iki adalet ilkesinin etkili bir biimde uyguland bir
toplum iyi ve adil bir toplum olacaktr. Zira ilk ilke zgrlklerin nasl anlafllmas
gerektiine iliflkin bir dflnce, ikinci ilke ise zgrlk, gelir, zenginlik benzeri temel iyilerin nasl datlacana iliflkin bir dzenleme ngrr. Rawls, hakl olarak
bu iki ilkeden birincisinin ikincisi karflsnda ncelii olduunu syler; baflka bir
deyiflle, ikincisinin ele alnmasndan nce, birincisinin salanmas gerekir. Bunlardan eflit zgrlk talebi veya ilkesi kovuflturma, iflkence, ayrmclk ve politik basky ortadan kaldrr. Frsat eflitlii ilkesi eflit yetenek ve motivasyona sahip olan
herkesin, hangi snftan gelirse gelsin, eflit baflar flansna sahip olmasn teminat altna alr. Farkllk ilkesi olarak bilinen ikinci ilke ise eflit olmayan yeteneklerin, bu
herkesin iyiliine olaca iin, farkl flekillerde dllendirilmelerini mmkn klar.
Buna gre, toplumsal kurumlarn toplumun refah asndan en kt durumda olan
kesimlerinin durumlarn iyilefltirmek iin kullanlmas gerekir.
DEMOKRAS
Siyaset felsefesine zg teorik sorgulama ve arafltrmann mahiyetini akla kavuflturma noktasnda, onun devletin ne olduu veya temsilin nasl anlafllabilecei trnden kavramsal soru ve problemler dflnda, en iyi ynetim biiminin ne
olduu veya kimin ynetmesi gerektii trnden normatif sorularla da meflgul
olduu bir kez daha sylenebilir. flte bu olguyu anmsama noktasnda, kimin y-
145
Hobbesun devleti gvenlik,

Lockeun zgrlk,
Rousseaunun eflitlik
zerinden meflrulafltrd
yerde, Rawls onu adalet
zerinden meflrulafltrr.
146
Felsefe
netmesi gerektii sorusuna yirminci yzylda verilen yegne evrensel yant olarak
halk yant, bizi demokrasiye gtrr.
Demokrasinin Trleri
Demokrasi, halkn, halk
tarafndan, halk iin
ynetimi anlamna gelir.
Tanmdaki halk tarafndan
ynetim bilefleni, dorudan
ve katlmc demokrasiyi
ifade ederken halk iin
ynetim ifadesi temsili
demokrasiyi anlatr.
En iyi ynetim biimi olarak kabul gren ve bu yzden gnmzde byk bir sayg ya da prestije mazhar olan demokrasi, en azndan lafzen halkn ynetimi olarak tanmlanr. Zira bileflik bir szck olan demokrasi, Yunanca halk anlamna gelen demos ile g, iktidar, ynetim anlamna gelen kratia szcklerinden tremifltir. Bununla birlikte demokrasi szcnde anlam bakmndan yaplacak ilk
belirleme, onun bir snf ya da kar grubunun deil de halkn, halk tarafndan,
halk iin ynetimi olduunu ifade eder ve bizi demokrasi konusundaki ilk ayrma, iki temel demokrasi trne gtrr. Gerekten de demokrasinin, tanmn birinci ksmn oluflturan halk tarafndan ynetim koflulunu gereklefltiren ve halkn kendi kendisini ynetmesinden oluflan birinci tr dorudan demokrasidir.
Dorudan demokrasi, eski Atinadaki demokrasi modelinden kan bir demokrasi
trdr. Gerekten de demokrasinin beflii saylan eski Atinada uygulanan ve kleler, kadnlar ve ocuklar dflnda kalan btn yurttafllarn politik karar alma srelerine dorudan ve srekli bir biimde katlmn mmkn klan dorudan demokrasi, yneten ve ynetilen, devlet ve sivil toplum ayrmlarn tamamen ortadan
kaldrmaktayd. Demokrasinin en saf ve en etkili fleklini temsil eden Atina demokrasisi, yurttafllarn kent devletindeki ynetime dorudan katlmn temin eden bir
ynetim biimiydi. O, katlmc demokrasinin zel bir rnei olup yurttafllarn kendi kaderlerini tayin etme hakkn dier btn demokrasi trlerinden daha fazla
destekler.
Dorudan demokrasi ayn zamanda klasik demokrasi olarak bilinir. fiu halde
dorudan demokrasinin milattan nce beflinci ve drdnc yzyllarda Atinada uygulanan ve btn zgr yurttafllarn politik karar alma srelerine katlmalarn temin eden klasik demokrasiye karfllk geldii sylenebilir. Gerekten de Atinada
yurttafllar yalnzca meclis toplantlarna katlmakla kalmayp politik karar alma srelerinde de dorudan sorumluluk alyorlard. Bu tr bir katlmc demokrasi modeli daha bilgili, ok daha sorumlu, politika bilgisi bakmndan daha iyi yetiflmifl,
vizyonu genifl yurttafllarn ortaya kfln mmkn kld iin nem taflr.
Nfusun younlaflt, herkesten hemen her konuda bilgi ya da uzmanlk sahibi olmalarnn beklenemeyecei modern dnyada demokrasi dorudan deildir.
O, karflmza nemli lde temsili demokrasi olarak kar. Baflka bir deyiflle, modern demokrasiler temsili demokrasilerdir. Buna gre, temsili demokraside halkn
iradesinin ynetimde belirleyici g olarak muhafaza edilebilmesi amacyla temsil
kurumu iflletilir. Yani tek tek btn yurttafllarn politik karar alma srelerine dorudan katlmas yerine, halkn kendi kendisini ynetme hakk temsilcilerine devredilir. Sz konusu demokrasi tr, demokrasi tanmndaki, halk tarafndan ynetim koflulunu yerine getiremese de halk iin ynetim amacn hayata geirir.
Onun, dorudan demokrasiyle kyaslandnda, snrl ve dolayl bir demokrasi trn ifade ettii sylenebilir. Modelin snrll demokrasinin sadece belli dnemlerde yaplan seimlerle iflletilmesinden, dolayll ise halkn politik karar alma srelerine bizzat deil de setii temsilcileri araclyla katlmasndan kaynaklanr.
Temsili demokrasi modelinin, yneten ile ynetilenler arasnda salam, gvenilir
ve etkili bir ba kurabildii lde gerekten de demokratik bir ynetim biimi haline geldii sylenebilir. Ondaki en byk sorun, halkn setii temsilcilerin, genellikle profesyonel bir politikaclar snfndan oluflmas, onlarn kendilerine veri-
len vekaleti bazen istismar edebilmeleridir. Yurttafllarn politik karar alma srelerine ok snrl bir biimde katlabildikleri bu modelde seim aralklar uzun olduu iin, halkn kendi karlarna hizmet etmeyen temsilcilerini denetleyebilmesi ve
cezalandrabilmesi de zorlaflr.
Demokrasinin herkes tarafndan en iyi ynetim biimi olarak tanmlanmas ve
olduka poplerleflmesi, onun anlafllmasn fazlasyla zorlafltrp demokrasiyi bir
lde anlamsz hale getirir. Bu yzden sz konusu dorudan-temsili veya klasikmodern demokrasi ya da halkn ynetimiyle halk iin ynetim ayrmlarnn
tesine geildiinde, demokrasi ya da bir rejimi demokratik klan unsurlarn neler
olduu konusunda tam bir mutabakata eriflmek ou zaman mmkn olmaz. Bunun, zellikle temsili demokrasi balamnda ortaya kan baflka bir nemli nedeni, alnan politik kararlara deer bimede iki atflan ltn gndeme gelmesidir.
Sz konusu ltler de srasyla politik kararn kim tarafndan alnd ltyle
onun kimin karlarna hizmet ettii ltleridir. Sz konusu iki lt bizi demokrasinin iki farkl trne gtrr. Bunlardan birinci lt, hi kuflku yok ki Bat demokrasilerinde kullanlan bir lt olarak bir rejim ya da devletin, alnan her
nemli politik karar halka balamann bir yolu bulunduu takdirde demokratik
olduunu ifade eder. Sz konusu yol ise ya halkn karar alma srecine fiilen katlmasndan ya da ok daha yaygn olarak kararn onun rzasna bal olmasndan
oluflur. kinci lt ise daha ziyade yakn zaman ncesine kadar Dou Bloku lkelerinde kullanlan ve politik kararlarn halkn gerek karlarna hizmet ettii
srece demokratik olduunu dile getiren bir lttr.
Bunlardan birincisi bizi, aktr ki liberal demokrasiye, ikincisi ise halk demokrasisine gtrr. Hemen hemen btn ilerlemifl kapitalist toplumlarda mevcut olan
liberal demokraside, liberal deyimi zgrle, bireysel teflebbs ve snrl devlet
biimine vurgu yaparken demokrasi daha ziyade rza, refah, eflitlik ve toplumsal
uyuma gnderme yapar. Gerekten de liberal ifadesi bireylerin zgrlkleriyle,
kar gruplarnn zerkliinin temele alnmas ve devletin snrl ynetim ilkesine
dayanmas olgusunu ifade eder. Liberal bakfl asna gre devlet, iktidar kontrol
edilmedii takdirde bireylere karfl her zaman g ya da zulm uygulama eiliminde olan bir sknt kayna olmak durumundadr. Bu yzden devleti kontrol altna
alacak bir anayasann olmas, bamsz yarg ve devletin kurumlar arasnda kontrol ve dzeni salayacak bir iliflkiler a mekanizmasnn dzenlenmesi gerekir.
Sivil zgrlkler ile mlkiyet hakkna dayanan canl ve salkl sivil toplumun varlna saygl olan liberal demokratik ynetim, kapitalist bir iktisadi dzenle birlikte olur. Liberal demokrasiyi, bu kez demokrasi ve dolaysyla rza zerinden ele
alacak olursak onun en nemli zelliinin genel seimlerin politik otoritenin yegne meflruiyet kayna kabul edildii seimli bir demokrasi olmak olduunu syleyebiliriz. Seimin dzenli, ak ve her fleyden nce rekabeti olmasn talep eden
liberal demokrasi asndan demokratik srecin esas halkn siyasetilerden hesap
sorabilme kapasitesinde bulunur. Bu yzden oulculuk, demokrasinin z olarak
grlr.
Demokrasinin, halkn gerek karlarna hizmet etme lt zerinden gndeme gelen dier tr ise halk demokrasisidir. Bu tr bir demokrasi, Sovyet modelindeki komnist rejimlerden tretilmifltir. Bu yzden o, Marksist gelenekten kan
btn demokrasi modellerini, sz gelimi sosyal ya da sosyalist demokrasiyi veya
proleter demokrasisini de kapsayacak flekilde kullanlr. Aralarndaki farkllklar her
ne olursa olsun, halk demokrasisi kapsam iinde yer alan btn bu demokrasilerin ortak paydas, liberal demokrasiyle karfltlk iliflkisi iinde olmaktan meydana
147
Demokrasiyi, zellikle de
temsili demokrasiyi
belirlemede gndeme gelen
iki lt vardr. Bu ltler
de srasyla ynetimde
politik kararn kim
tarafndan alnd ve
kararn kimin karna
hizmet ettii ltdr.
Birincisi Bat tipi liberal
demokrasiye, ikincisi
sosyalist rejimlerde
uygulanmfl olan halk
demokrasisine gtrr.
148
Felsefe
gelir. Gerekten de halk demokrasisinin savunuculuunu yapan Marksistler, liberal demokrasiyi, ona demokrasiyi sadece burjuva veya kapitalistler iin tesis ettii
gerekesiyle, burjuva demokrasisi adn vererek elefltirirler. Oysa demokrasinin,
onlara gre, bir btn olarak halkn demokrasisi olmas, kaynaklarn eflit dalmn gereklefltirerek toplumsal eflitlii salama amac gtmesi gerekir. Bu noktada,
teorisyenlii asndan Marxtan ok Leninin gndeme geldii halk demokrasisinde, bunu yapacak devletin halkn gerek karlarn temsil eden ve devrimci potansiyeli bir flekilde muhafaza eden bir nc partinin kontrol veya ynetimi altnda olmas bir zorunluluk olarak ortaya kar. Halk demokrasisi anlayfl iflte bu
nc parti ve entelektellerin kontrol altndaki demokratik bir devletin, halkn
kendisi gerek karlarnn nerede olduundan yana bilgisizlik iinde bulunduu
zaman bile, halkn gerek karlarn yanstma zorunluluuna dikkat eker.
Demokrasinin Temel zellik ya da Unsurlar

Yarflmaya dayal seim
ilkesi, oulculukla
zdeflleflmesi istenen
ounluk prensibi,
yetkilendirme yoluyla
zgrlefltirme ilkesi ve
hesap verebilirlik prensibi
demokrasiyi belirleyen en
temel ilkelerdir.
Pek ok demokrasi teorisyeni, rnein Stalin dnemi Rusyasnda komnist parti

yeleri oy verebiliyor olsalard, o dnemin Rusyasn demokratik bir lke olarak
grebilirdik der. Onlar bununla da elbette halk demokrasisinin en byk eksiinin, buna mukabil gerek veya liberal demokrasinin en nemli unsurunun serbest
seimler olduunu anlatmak isterler. Demokraside zgr ve adil seimler, halkn
politik karar alma srelerine katlmnn en temel ve en nemli arac olduu iin,
halkn ynetimi olarak demokrasinin neredeyse zn meydana getirir. Gerekten
de serbest seimlerin varl demokrasi asndan o kadar nemlidir ki baz dflnrler serbest seimlerin varln demokrasinin yeter koflulu olarak grrler. Dahas, evrensel oy hakk veya demokraside herkesin seme ve seilme haklar bakmndan bir ve ayn durumda olmas olgusu, demokratik srecin eflitliki ynn
ortaya karr. Buna gre demokrasi, esas ifadesini yneticilerin ynetilenler tarafndan seilmesi dflncesinde bulurken kurucu bir ilke olarak eflitlik fikrine, yani
toplumdaki iktidar sisteminin, insanlar arasndaki farkllklara gre deil de benzerliklere dayanmas gerektii tezine dayanr. Baflka bir deyiflle, demokrasinin temelinde her fleyden nce bireylerin politik kararlara seimler veya temsil yoluyla
katlm dflncesi bulunur. Onun gerisinde bulunan temel ilke olarak eflitlik ilkesi, btn yurttafllarn yneticilerini seme bakmndan eflit hakka sahip olduunu
dile getirir.
Demokraside serbest seimler yoluyla, ou zaman bir ounluk ynetimi tesis
olunur. Onda hemen her konuda ounluun tercihi esas alnmakla beraber, demokrasi hibir zaman ounluun aznla tahakkm etmesi olamaz. Buna gre
ounluun tercihiyle ortaya kan politik bir kararn bireylerin temel hak ve zgrlklerini inememesi gerekir. Bu ise elbette, ounluk ilkesinin oulculuk ilkesiyle rtflmesini kanlmaz hale getirir.
rtflme durumu hi kuflku yok ki demokraside bir baflka temel zellik ya da unsurun zgrlk olduu anlamna gelir. Buna gre, demokrasi bir yandan serbest seimler yoluyla halk yetkilendirirken dier yandan onu zgrlefltirir. Gerekten de
demokraside demokratik otoriteye tabi olan yurttafllarn yasalar tarafndan tanmlanan birtakm korunmufl alanlara sahip olmalar vazgeilmezdir. Yasalar tarafndan teminat altna alnan bu hak ve zgrlkler, ana kategori altnda toplanr. Sivil, politik ve kiflisel haklar olarak ifade edilen birinci kategoride, dflnce ve ifade zgrl benzeri haklar bulunur. kinci kategoride ise daha ziyade sosyal ve ekonomik
haklar bulunur ve onlar mlkiyet hakk, salk, eitim ve alflma hakk benzeri haklardan oluflur. Buna mukabil nc kategori haklar dilsel, dini ve kltrel haklar-
dan meydana gelir. Bir anlamda yurttafllarn zgrleflimi ve geliflmesi iin var olan
demokratik devletler, bu haklar teminat altna almakla ykmldrler.
Demokrasinin bir baflka temel zelliinin hesap verebilirlik olduu kabul edilir.
Sz konusu hesap verebilirlik, ncelikle seimler yoluyla ifl baflna gelen kadrolarn hem kendilerinin hem de gelifltirdikleri politikalarn hayata geirilmesi srecinde onlarn hizmetinde alflan brokratlarn eylem ve faaliyetleri dolaysyla sorumlu olmalarn ifade eder. Onlar, bu faaliyetlerin gerek anlamda kamu yararna olmasn, halkn geliflime ve refahna katk yapmasn salamak durumundadrlar. Bu
yzden brokratlar sorumlu brokrasi ilkesi gereince yasalara, seilmifller ise
hem yasalara hem de halka hesap verirler. Demokratik ynetimlerin, iflte bu durumun bir sonucu olarak ak ynetimler olmalar gerekir. Sz konusu aklk, basn
yayn organlar, ynetimin halk ve kamuoyunu bilgilendirmesi benzeri yollarla
salanabilir.
Demokrasi nihayet, rekabete dayanan bir ynetim biimi olmak durumundadr.
Sz konusu rekabet ise her fleyden nce seimler yoluyla ifl baflna gelecek kadrolarn halka hizmet noktasnda ak bir yarfl iinde olmalarn gerektirir. O, seilmifllere hizmet edecek kadrolarn liyakat ve baflar esasna gre seilecek insanlardan oluflmasn zorunlu klar. Demokrasiyi belirleyen btn bu unsurlarn hepsinin ayr ayr byk bir nemi olmakla, demokrasi bu vazgeilmez unsurlarn bir
bileflkesi olarak ortaya kmakla birlikte, onun son zmlemede aralarndaki iliflkilerin ou zaman kompleks olduu temel deer zerine ykseldii sylenebilir: Eflitlik, zgrlk ve rekabet.
Demokrasinin Meziyetleri ve Kusurlar

Demokrasinin de birtakm erdemleri ve kusurlar vardr. Sz konusu erdemlerin
bir ksm onun bireylere, bir ksm da toplumun btnne salad fayda ya da
avantajlarla ilgili olmak durumundadr. Bir kere demokrasinin en byk erdeminin, onun hatalar telafi etme imknn bulunduu yegne ynetim flekli olmasndan doduu sylenir. Demokrasiyi biroklarnn gznde evrensel ve yegne
meflru ynetim tarz haline getiren bir baflka meziyet ise onun bireylere kendi kaderlerini tayin etme hakk vermesidir. Buna gre, demokraside ve demokratik ynetimde kurallar yurttafllar koyduklar, en azndan konan kurallara yurttafllar rzalarn beyan ettikleri, onlara dflardan hibir kural zorla empoze edilmedii iin,
demokrasi bireylerin ortak alanda alnan kararlara katlmalarn salayarak kendi
kaderlerini belirleme hakknn siyasal alanda da gerekleflmesini temin eder.
Demokrasinin te yandan, insanlarn birtakm zellik ve hasletlerini gelifltirme
gibi bir erdemi de vardr. Buna gre, demokrasi politik hayata etkin bir biimde
katlma hakkn herkese salad iin, vatandafllarn bamszlk, kendine gvenme, olaylar elefltirel bir tarzda ele alp baflkalarn da hesaba katma gibi iyi zelliklerini en fazla gelifltirme imkn bulduklar rejim olmak durumundadr. Biroklarna gre, demokrasinin bir baflka meziyeti de adaleti salayan bir ynetim olmasndan kaynaklanr. Zira demokrasi hem adaletsizlie greli olarak daha az rastlanan hem de adaletsizlie urayan veya karlar zarar grenlerin seslerini kartma veya haklarn arama imknna sahip olduklar bir politik dzeni tanmlar.
Demokrasi te yandan, farkl hayat tarzlarnn meflruiyetine inanan, farkl
dnya grfllerine, inanlara ve hayat tarzlarna sahip insanlarn bir arada barfl
iinde yaflamalarn mmkn klan bir ynetim tarzn ifade eder. Bu adan bakldnda, barfl ve demokratik bir toplum, btn farkllklarna ramen insanlarn
bir arada barfl iinde yaflayabildikleri bir toplumdur. atflma ksa bile, demokra-
149
Demokrasinin son tahlilde

ana deer zerine
ykseldii sylenebilir:
Eflitlik, zgrlk ve rekabet.
150
Felsefe
si, atflan taraflarn kendilerini ifade etme imkn bulabildikleri, kar atflmalarnn normal kabul edilerek zmleri iin adil yntemlerin gelifltirildii bir ynetim
biimidir.
Demokrasi yine karar alma srecinde btn yurttafllara grfl bildirme imkn
sunarak onlara toplumda pay verir ve bylelikle sosyal dayanflma duygusunu ortaya karr. Nitekim Rousseau bu dflnceyi ifade etmek amacyla, devletin bireyin zel ve bencil iradesi yerine genel iradeye dayanmas gerektiini sylemekteydi. Gerekten de politik katlm yurttafllar arasnda topluma aidiyet duygusunu artrr. ok daha nemlisi, demokrasi bireyi ve bireyin zgrlklerini koruyan, eflitlii temin eden bir politik rejim olduu iin deer taflr. Sz gelimi, diktatrlkle
kyaslandnda, demokraside herkes eflit haklara sahip olup, o, bir kesim ya da
grubun kontrol, ynetimi ya da mdahalesinden bamszdr. Bu adan bakldnda, seimi temele alan demokrasi anlayflna gre, demokraside kontrol ve ynetim ounluun elinde bulunur. Bu ise aznlklarn, onlar koruyacak btn gvencelere ramen, eflit olmadklarn, eflit muameleye tabi tutulmadklarn dflnmelerine yol aabilir; onlar, en azndan ounluk tarafndan ynetilme veya kontrol edilme anlamnda hrriyetten yoksundurlar. Demokrasiye yneltilen bir dier
itiraz da onun herkesin kanaatlerine ayn lde deer vermek suretiyle, bilgisiz
ya da cahili bilgi sahibi, aydn kimselerle ayn kefeye koymas ve zaman zaman
doru ve salkl kararlar alnmasna engel teflkil edebilmesidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
SYASET
FELSEFESNN METAFZKSEL BOYUTU
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRAsalt
SZDE
Demokrasinin
kurallardan veya birtakm evrensel kurallarn uygulanmasndan ibaret
olmad anlatlabilir mi? Anlatlrsa, nasl anlatlr?
Metafizik, bilindii zere felsefenin varlkla ilgili olan alt dalna karfllk gelir. zelS Oynyle
R U
likle ontolojik
ele alndnda, metafizik, varln neden meydana geldiini sorar, gerekten var olann ne olduunu belirlemeye alflr. Bu sorgulama ve
belirleme, aynyla
siyaset felsefesinin kendisi veya onun metafiziksel boyutu iin
DKKAT
de sz konusu olur. Bu adan bakldnda, siyaset filozoflarnn bireyin stats
veya politik adan gerekten var olann birey mi yoksa grup, cemaat veya topluSIRA SZDE
luk mu olduu
konusunda birbirlerinden ayrldklarn sylemek doru olur.
Gerekten de bir grup siyaset filozofu bireyi ya da kifliyi etik ve politik adan
en temel gereklik,
en yce deer olarak alr. Buna mukabil, azmsanmayacak bir
AMALARIMIZ
grup filozof da bireyi bir grubun, bir cemaat ya da topluluun yesi olarak ele alrken, en yce deeri grup ya da toplulua verir. Hatta politik kurumlarn kendi bafllarna bir deeri
savunan veya devlet benzeri birtakm rgtlenmeleri
K T Aolduunu
P
kutsayanlar da vardr. Bununla birlikte, insan olmadnda bu trden politik kurumlar olamayaca ve dolaysyla, bu kurumlar anlamlarn insanlarn varolufluna
borlu olduu
T E L E Viin,
Z Y O Nsiyaset filozoflar arasnda ana blnmenin politik tartflma ve
analiz birimi olarak bireyi temel alanlarla cemaati temel alanlar arasnda olduunu
sylemek doru olur.
N N
Gerekten var olan nedir?

sorusuna siyaset
AMALARIMIZ
felsefesinde iki farkl yant
verilir. Bunlardan biri
liberalizmin gerekten var
olann birey, dieri de
komnoteryanizmin
cemaat
K T A P
olduu yantdr.
TELEVZYON
NTERNET
Liberalizm, bir bireycilik
felsefesi zerine ykselir.
NTERNET
Liberalizm
Bireyi temele alan ideoloji ya da siyaset felsefesi anlayfl liberalizm olarak geer.
Gerekten de liberal dflnce bireyin yksek nemiyle ilgili bir inanc ifade eder.
Baflka bir deyiflle, bireycilik liberalizmin ontolojik z olup bireyin kendisi de moral, politik, iktisadi ve kltrel varoluflun temelini meydana getirir. Toplumsal ve
politik analiz ile deerlemenin amalar asndan gerekten nemli olann birey
ya da kifli olduunu savunan liberalizm asndan, bir kltrn, dil, cemaat ya da

ulusun kaderi ve istikbaliyle ilgilenmek kadar doal ve gerekli bir fley olamaz. Bununla birlikte, bu ilgi ikincil olup esas deerli olan birey ve bireyin hazlar ve aclar, tercihleri ve zlemleri, geliflimi ve bekasdr. Liberalizm asndan toplum ne
kadar nemli olursa olsun, birey hem toplumdan daha gerektir hem de ondan nce gelir. Bu ncelik elbette metafiziksel olduu kadar, moral ve politik bir nceliktir. Liberalizmde deerlerin de kendisine bal olduu birey, ahlaklln ve hakikatin mihenk tafl olmak durumundadr. Bu yzden, liberalizm tek tek her bireyin
eflit ve en yksek deere sahip olduunu kabul eder.
Liberalizm insan doasyla ilgili olarak son derece iyimser bir grfle sahiptir.
Burada onun kfl noktas, insanlarn doufltan getirdii hibir dflnce olmadn; evrenin, yetiflme koflullar ve deneyimin insan bir btn olarak flekillendirdiini ne sren ngiliz dflnr Locketur. Klasik liberaller asndan bu durum her
tr elitizmin, iktidarn birtakm hanedanlarda olmasn temin eden politik hiyerarflilerin reddedilmesiyle sonulanr; yeni liberaller iinse o, her bireyin, gerek bir
eitim hakkna ve geliflme asndan uygun frsatlara sahip olma hakkn ifade
eder.
Kurucu dflnr Locke olan klasik liberalizmde birey, ou zaman kendi iine kapal, kendi znellii iine hapsolmufl ve dierlerinden byk lde yaltlmfl yalnz bir varlk olarak anlafllr. Bu adan bakldnda, bireyin doal bir hak
olarak bedenine sahip olduu, bedenin snrlarnn bireyin snrlarn oluflturduu
sylenebilir. Bu grfl, pek ok durumda bireyin bedeninin ve onun bilumum kapasitelerinin sahibi olmas ve dolaysyla, topluma karfl hibir borcu olmamas anlamnda mlkiyeti birey teorisiyle iliflkilendirilir. Burada, bireyin rettii mallar,
bedenle ilgili mlkiyet haklarnn bir uzants olarak deerlendirilir.
Liberalizmde doallkla, bireysel arzu ve karlarn egemen olmas gerektii dflnlrken akl bireyin amalarna eriflebilmesinin yegne arac olarak deerlendirilir. Her bireyin doal olarak kendi arzu ve karlarnn peflinden gittiini, onun tanm gerei kendi kar ve ilgilerinin biricik yargc olduunu savunan liberalizme
gre, kurumlar bireyleri yarglayamaz. Bireyler yalnzca kendilerinden sorumlu tutulabileceklerinden ve bireysel iyi biricik iyi olduu iin, kolektif ya da sosyal bir
sorumluluk olamaz.
Bireyin en yksek deer kayna olmas nedeniyle, onu snrlayabilecek bir
moral ya da politik reti olamayacan ne sren liberalizm asndan bireyin
amac, onun kendisini gereklefltirmesinde yatar. Liberalizm asndan, bireysellik
dediimiz fley de daha geliflmifl ve yetkin bir hayat dorultusunda yaflanan bir geliflme srecinden baflka bir fley deildir. Bu yzden, zaman zaman bireyin kiflisel
gelifliminin karfllkl bir dayanflmay gerektirdii sylense de, kiflinin kendisini
baflkalar, en azndan toplum ad verilen kurgusal bir yapm ya da kendilik iin feda etme gibi bir amac olamaz. Bireyin kendi hayat, bekas ve geliflimi tek deer
lt olup buradan liberal etiin temelinin egoizm veya egoizmin rafine edilmifl
versiyonu olarak en yksek sayda insann en byk mutluluunu temele alan
yararclk olduu sonucu kar. Rasyonel bir hayat, kiflinin kendisini gereklefltirdii, kendi karlarna gre yaflad bir hayat olduuna gre, byle bir hayat ihtimalini en yksek dzeye karan dzenleme biimi serbest pazar ve dolaysyla, kapitalizmdir.
Demek ki liberalizmle kapitalizm ve bu arada demokrasi arasnda yakn bir iliflki olup zellikle klasik liberalizm, ifllevi sadece ulusal dzeni ve kiflisel gvenlii
salamakla snrl kk ya da minimal devlete vurgu yapar. Liberaller, dolaysyla
151
152
Felsefe
dllerin bireysel beceri ve ok alflma esasna gre datld liyakat esasl bir
toplumu hedeflerler. Oysa yeni ya da modern liberalizm devlete karfl daha olumlu bir tavr taknr. Sosyal veya refah liberalizmi olarak da geen yeni modern liberalizmin temelini oluflturan bu yaklaflma gre, devlet mdahalesi sayesinde bireyler, varlklarn tehdit eden sosyal ktlklerden korunur. Klasik liberalizmden
modern liberalizme geiflle birlikte, sadece devlet tasavvuru deil, zgrlk anlayfl da deiflir. Klasik liberalizmde zgrlk bireye getirilecek dfl kstlamalarn olmamas anlamnda negatif zgrlktr. Oysa yeni liberalizmde zgrlk ile bireysel geliflim arasnda ba kurulurken o pozitif bir zgrlk olarak anlafllr. Ama her
ikisinde de devletin btn yurttafllar iin tolerans ve vicdan zgrln temin
eden politikalar srdrerek zgrl teminat altna almas esastr. Yine liberalizm, her iki flekliyle de devletin bireylerin kendi yaflam planlarn oluflturduklar
alann dflnda kalmas gerektiini ifade eder. Liberal yanszlk ilkesi olarak geen
bu ilkeye gre, devlet zel alana karflmamal ve toplum iinde var olan eflitli din, kltrel ve etnik gruplara karfl yansz davranmaldr.
Liberalizmin en nemli temsilcileri arasnda Locke, Mill, Thomas Hill Green,
Isaiah Berlin ve Rawls bulunur.
Komnoteryanizm
Liberalizmin bireyi temele

alp ne kard yerde,
komnoteryanizm gerekten
var ve deerli olann btn
olduu inancyla cemaati
temele alr.
Liberalizmin karflsnda, onun deer sistemi ve politik analizin merkezine bireyi

koyduu yerde, cemaat ya da topluluu koyan komnoteryanizm bulunur. Sadece bireysel zgrl korumay ve kollamay gzeten bir toplumda yok olup gittiklerine inand, kltrel veya ulusal deerler benzeri kolektif bir doaya sahip
deerlerle amalarn nemini byk bir gle vurgulayan siyaset felsefesi veya
toplum teorisi olarak komnoteryanizm 1980 ve 1990larda ortaya kmfltr. Onun
biri negatif dieri pozitif olmak zere iki boyutu olduu kabul edilir.
Bunlardan negatif komnoteryanizm ya da cemaatilik, esas itibaryla bir bireycilik ya da liberalizm karfltlyla belirlenir. Gerekten de negatif komuniteryanizm, haklarn soyut taflycs olarak grd bireyi ahlaki ve politik analizin merkezine geiren, insanlar devletin kontrolnden kurtarmaya alflrken bireysel zgrle btn toplumsal hedefleri bir tarafa brakarak yksek bir deer veren liberal bireyciliin, cemaate ve bireysel zgrlkten ok daha deerli olan kimlie
duyulan ihtiyaca kaytsz kaldn syler. Cemaat, en genel anlamyla belli bir mekndaki insan topluluunu ifade eder. Fakat o, politik dflncede genellikle toplumsal grup, kasaba, blge ve ifli gruplar benzeri, yeleri arasnda gl balarn bulunduu ve kolektif bir kimlie sahip topluluklara gnderme yapan daha derin anlamlara sahiptir. Gerek cemaat dostluk, sadakat ve grev balar ile kendini gsterir. Cemaat, iflte bu anlamyla bireysel kimliin toplumsal kklerini ifade
eder. Cemaate dnk bu ilgi, aslnda sadece komnoteryanizmde deil, sosyalistlerin kardefllik ve ifl birlii iddialarnda, Marksistlerin komnist toplum ihtiyacnda,
toplumu karfllkl sorumluluklarn bir arada tuttuu bir btn olarak gren muhafazakrlkta ve hatta faflizmin milli topluluun blnmezliine yapt vurguda da
grlebilir. Bununla birlikte komnoteryanizm, baflta sosyalizm olmak zere sz
konusu grfllerin, ok hatal bir flekilde devletin insann komnal kimliini koruyabileceini varsaydklarn ve bu yzden devlete aflr bir g verirken sradan insann veya ortalama yurttafln politik adan yabanclaflmasna neden olduklarn
dile getirir.
Komnoteryanizm, devlet tarafndan ynetilmek veya kontrol edilmek yerine,
kendisini meydana getiren bireylerin toplamnn stnde ve tesinde bir fley ola-
153
rak var olup bireysel hayata bir ama ykleyen, bireylerin kendi doalarna uygun
olarak geliflmelerini temin eden bir anlam ve deer kayna olarak sivil toplum veya cemaati, en yksek ideal haline getirir. O, toplumdan soyutlanmfl bir kifli tanmnn imknszlna vurgu yaparken kiflinin her zaman bir paras olduu cemaat veya toplum tarafndan infla edildiine iflaret eder. Komnoteryanizm gerekten
de bireyin, bireysel kimlii yaplandran veya flekillendiren somut bir ahlaki, toplumsal, politik ve tarihsel balam iine doduu gerei zerinde srar eder. Bundan dolay da atomistik kifli anlayfl yerine balamc bir kiflilik ve faillik telakkisini geirir. Buna gre, onun gznde liberalizmin en byk kusuru bireyi asosyal,
atomize ve toplumdan soyutlanmfl kifli olarak grmesidir.
Komniteryanizm, bu yzden seim zgrlnn yerine, hayatn sosyal zn ve bu z oluflturan iliflkileri ne geirir. Komnal iyinin, sosyal deerlerin bireysel haklardan nce geldiini sylerken de adaletin sadece gelenekle ve herkes
tarafndan paylafllan bir iyi telakkisiyle iliflki iinde meflrulafltrlabileceini savunur. O, flu halde ncelikle insan yaflamnn ve insann kimliinin, insanlar arasndaki iliflkilerle kurumlarn sosyal doasn n plana karr. Komnoteryanizm, buna gre, soyut ve atomize bireyi temele alan liberal dflncenin tam tersine, bireyin cisimleflmifl ve sosyal hayatta kkleflmifl doasnn nemini vurgular. O, yine
bireyin haklarn temele alp, onu deerin nihai kayna ve dayana olarak gren
liberalizmin tam tersine, kamusal ve komnal iyilerin deerini vurgularken, deerlerin cemaat hayatnn veya topluluun pratiklerinde kklefltiini savunur. Komnoteryanizm, tarihsel ve bireysel kiflinin merkeziliini vurgulad iin, kendisiyle
yalnzca liberalizm arasna deil, sosyalizm, Marksizm benzeri kolektivist grfller
arasna da bir mesafe koyabilmifltir.
Pozitif ynyle ele alndnda, komniteryanizmi ortaya karan iki farkl tez
vardr. Bunlardan deer biici veya normatif olan birincisine gre, insan hayat cemaatin deerleri, kolektif ve kamusal deerler tarafndan infla edildii ve ynlendirildii zaman kesinlikle daha iyi, daha salam ve daha nitelikli bir hayat olur. Bu
adan bakldnda bireyi, cemaate iliflik bir varlk olarak ne sren komnoteryanizm, arzular, deerleri ve amalar toplum tarafndan flekillenen bireyin bir anlamda toplumun cisimleflmifl veya somutlaflmfl flekli olduunu dile getirir. Bu yzden daha ziyade betimleyici bir tez olan ikincisine gre ise komnoteryanizmin cisimleflmifl ve cemaat iinde kkleflmifl birey anlayfl, liberal bireyciliin atomize ve
soyut birey telakkisinden daha doru ve daha salam bir model olup daha iyi bir
gereklik anlayflna tekabl eder.
Komniteryanizm iflte bu temel zerinde, gnmz koflullar veya dnyas dikkate alndnda, belirli sosyal, politik ve normatif dzenlemelerle deerlerin kanlmaz olduunu iddia eder. Bu koflullar, kendisini atomize ve zerk bireylerden
meydana gelen bir yap olarak gren ve bu tr bir zerklie ok yksek bir deer
bien bir toplumun yetersiz, kksz ve olumsuz bir toplum olduunu gstermektedir. Komnoteryanizm veya cemaatilie gre, deerleri yukardan afla adeta
silah zoruyla dayatlmfl veya bireyi devlete tabi klan bir anlayfln da baflarsz olacan yafladklarmz fazlasyla kantlamfltr. nde gelen temsilcileri arasnda Alasdair MacIntyre ve Charles Taylor (1931- ) gibi flahsiyetlerin bulunduu cemaatiler,
bu yzden toplumsal sorumluluk ve ahlaki ykmllklerden azade bireylerin sadece kendi kar ve haklarn dikkate almaya teflvik edildikleri modern toplumla siyaset dflncesindeki dengesizlii dzeltmeyi amalarlar. Bylesi bir ahlaki bofllukta toplumun zlme tehlikesiyle karfl karflya kald inancyla toplumun ahlaki vicdann onarmak isterken bir yandan bir erdem etii gelifltirir, bir yandan da
kamu yarar siyasetini yeniden infla etme abas verirler.
Liberalizm-komnoteryanizm
karfltl, tpk ahlak etik
iliflkisinde olduu gibi,
evrensellik ile yerellik
arasndaki paradoksal
iliflkinin bir sonucu olmak
durumundadr. Liberalizm
evrensellii,
komnoteryanizm yerellii
temsil eder.
Liberaller bireye ncelik

vererek onun hak ve
zgrlklerini evrensel bir
temel zerinde savunurken
birlik, btnlk ve
dayanflma benzeri milli ve
sosyal deerleri grmezden
gelmekle sulanr. Liberaller
ise cemaatileri toplum
adna bireysel hak ve
zgrlkleri heba etmekle
sularlar.
Cemaatilik, muhafazakr
yn ve otoriter ierimleri
nedeniyle de elefltirilir. O,
gelenein yol gstericiliine
inand, mevcut sosyal
yaplar ve ahlaki kurallar
savunduu iin
muhafazakr bir zellik
taflr. Cemaatiliin otoriter
zellii, onun bireyin hak ve
zgrlkleri yerine grev ve
sorumluluklarna vurgu
yapma eiliminden
kaynaklanr.
154
Felsefe
SYASET FELSEFESNN EPSTEMOLOJK BOYUTU

Felsefenin nemli dallarndan bir baflkas, bilgi kavramn zmleyen, bilgiye nasl ulafllacan arafltran epistemoloji ve epistemolojinin bir dal olarak bireyin karfl karflya kald problemleri hangi aralar kullanarak zmesi gerektiini tartflan
metodolojidir.
Siyaset felsefesinin epistemoloji ve metodolojiyle de yakn bir iliflkisi vardr; yani onun metafiziksel olduu kadar epistemolojik bir boyutu da bulunmaktadr. Siyaset felsefesiyle epistemoloji arasndaki en nemli temas noktas, akln toplumsal
meselelerde ve politik hayattaki rolyle ilgili olmak durumundadr. Burada karflmza temel bir ztlk, rasyonalizm ve irrasyonalizm karfltl kar. Politik rasyonalizm, toplumsal dzenin tesisi ve politik hayatn kuruluflunda akla baflat bir konum
ykleyen tutumdur. O, bu noktada bireylerin kendi znel veya kltrel n yarglar yerine, akln evrensel mantna tabi olmalar gerektiini ne srer. Rasyonalizmin liberalizmde, liberalizmin insan davranflnn rasyonel olduu varsaym
zerinde ykselen ekonomi modelinde ya da rasyonel tercih teorisinde ve sosyalizmde cisimlefltii sylenebilir.
rrasyonalizm, toplumsal meselelerde akln etkinliinin olmamas veya snrl
olmas gerektiini ne srerek akln yerine duygular, kltrel veya din deerlerle beklentileri, sembolleri ya da mistik sezgi formlarn ikame eder. rrasyonalistler,
politik rasyonalistleri, adafl toplumun temelinde veya akl yrten bireysel zihnin art alannda bulunmak durumunda olan entelektel ve sosyal mirasn engin
bilgeliini gz ard ettikleri iin elefltirirler. Onlar, burada kalmayp akln evrensel
olduuna inanlan taleplerinin, aslnda belli bir kltrn, yani modern Bat kltrnn rasyonalizasyonundan veya meflrulafltrlmasndan baflka bir fley olmadn
ne srerler. Sz konusu irrasyonalistlerin bakfl asndan, bir grup ya da kltre
rasyonel grnen zmlerin baflka bir grup ya da kltr iin geerli ya da doru
bir zm olmas gerekmez. nsan zihninin dnyann farkl yerlerinde farkl mantklar gelifltirdiini veya insan eyleminin yeryznn eflitli yerlerinde, farkl tarihsel koflullar altnda alternatif yaflama tarzlar ya da yntemleri gelifltirebildiini savunan politik irrasyonalizm muhafazakrlk olarak bilinir.
Muhafazakrlk
Gerekten de muhafazakrlk insani, sosyal ve politik alanda veya siyaset felsefesinde soyut, a priori akl yrtme ve devrimlere hibir flekilde gvenmez. O, gelenei ve insanolunun yllardr eflitli vesilelerle test edilmifl deneyim ve dzenlemelerini temele alr. Muhafazakrlk deyince akla daha ok kurucu babalar olarak
Edmund Burke, Alexis de Tocqueville, Joseph de Maistre ve Hegel isimleri gelir.
Bu listeye S. T. Coleridge, William Wordsworth, Friedrich Novalis ve Michael Oakeshott gibi ok sayda muhafazakr dflnr de eklenebilir. Bu dflnrler tarafndan temsil edilen geleneki, romantik, paternalist, liberal ve yeni muhafazakrlk gibi en az befl farkl muhafazakrlk trnn hepsinde ortak olan fley, befleri ve
politik meselelerin zmnde, insan aklnn gcne kuflkuyla bakan bir yaklaflmdr. Gerekten de muhafazakrln temelinde, ampirik ve kuflkucu bir tavr bulunur. O, soyut fikirlerden ziyade denenmifl ve test edilmifl dzenlemelere inanrken bireylerin iinde yesi olduklar toplum ve toplumlarn da tarih tarafndan biimlenmeleri olgusuna zel bir nem atfeder. Bu adan bakldnda insan doasndaki atlaklarn bilincinde olup onun gerek iyiyi hayata geirme potansiyeli
konusunda flpheleri bulunan muhafazakrlk, uygarlaflmfl hayatn dzen ve gele-
155
nee olan ihtiyacna vurgu yapar. Buna gre muhafazakrlk, dier politik ideoloji veya siyasi geleneklerin baland soyut teorilerle ilkelere gvenmeyip gelenek,
tarih ve tecrbeyi esas alr. Baflka bir deyiflle o, akln politik dnyadaki rolne bafltan beri kuflkuyla bakarken gerek toplumsal ve gerekse politik alanda akldfl kaynaklara daha byk bir nem verir.
Aslnda muhafazakrln, politikada akla bsbtn karfl kmak yerine, akln
iki tr arasnda bir ayrm yaptn sylemek doru olur. Gerekten de teorik
akl ile pratik akl veya zek ile akl, teknik bilgi ile pratik bilgi arasnda bir ayrm
yapan muhafazakrlar, insan hayvandan ayran fleyin akldan ziyade manevi bir
dnyay sezgi ile bilme yetenei olduunu ne srerler. ki akl arasndaki ayrmlar, muhafazakrlar doallkla iki tr hakikat arasnda bir ayrm yapmaya gtrmfltr. Muhafazakrla gre, teorik akln soyut hakikatlerinin dnyaya tatbik
edilmesi kanlmaz olarak arptma ve bozulmaya yol aarken esas itibaryla teaml ve geleneklerde bulunan pratik hakikat, insan iin salam bir rehberlik temin
eder.
Muhafazakrlar befleri eylemin temelinin teorik deil de teaml, n yarg ve
alflkanlk olduunu ne srerler. Pratik akln sz konusu faaliyetlerle pratiklerde
cisimlefltiini ne sren muhafazakrlara gre, n yarg irrasyonel bir davranfl tr olmayp nesiller boyunca sren deneyimlerden szlp gelen bilgelii ifade
eder. O, ne yapmak gerektiini bilme tarz olup z gerei soyut akldan stndr. Kiflinin, muhafazakrlarn gelenekle zdefllefltirdii n yargya gre eylemde
bulunmas, elbette onun atalarnn davrand gibi davranmas anlamna gelir. Bu
yzden n yarg, teaml, alflkanlk ve dolaysyla gelenek zerine younlaflma,
muhafazakr dflnfl alabildiine zengin bir tarih tasarmna, tarihe ok nemli
bir rol yklemeye, tarihi teleolojik adan derin ve manevi bir amacn cisimleflmesi olarak grmeye sevk etmifltir. Muhafazakrlara gre, siyaset felsefesinin makul
ve gerek temelini, zgrlk, eflitlik ve adalet benzeri soyut ilkelerden ok tecrbe ve tarih oluflturur.
Btn politik ideolojileri grdkten sonra, ideal ya da yeni bir ynetim
biimi gelifltirdiSIRA SZDE
inizi varsayn! Byle bir dflnce deneyinde nereden veya hangi unsurlardan hareket edip
neleri temele alma zorunluluu vardr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
156
Felsefe
zet
N
A M A
N
A M A
Siyaset felsefesinin problemlerine vakf olup onu

siyaset biliminden ayrt etmek.
Siyaset felsefesi siyaset bilimiyle konu bakmndan neredeyse tam bir benzerlik sergiler. Aralarndaki fark yaklaflm ve yntem ynnden gerekleflen bir farktr. Siyaset biliminin politik konulara olan asndan yaklaflp bilimsel yntemleri kulland yerde, siyaset felsefesi bu konulara olmas gereken asndan yaklaflarak rasyonel ve kavramsal analiz yntemini kullanr.
te yandan siyaset felsefesinin problemleri yerel
ve evrensel problemler olarak ikiye ayrlr. Yerel
problemler, Yunanda problemin kent devletini
meflrulafltrma, Orta ada din-siyaset iliflkisini
belirleme, Yeni ada ulus-devleti temellendirme, endstriyel toplumda refah paylafltrma
problemi olmas rneklerinde olduu zere, adan aa deiflen problemlerdir. Oysa evrensel
problemler en iyi ynetim biiminin ne olduu
trnden tm alar ve toplumlar iin ayn kalan
problemlerdir. Siyaset felsefesinin problemleri
ayrca kavramsal problemler ve normatif problemler olarak da ikiye ayrlr.
Devletin ne olduunu ve ne gibi zellikler tafldn sylemek.
Devlet, belli bir corafya zerinde yaflayan insanlarn oluflturduu kolektif dzeni barfl ve gvenlik iinde yneten egemen kurumlar btn
olarak tanmlanabilir. Buna gre halk, lke ve
otorite gibi ana eyi bir flekilde ihtiva eden
modern devlet mutlak bir egemenlie sahip olan
ynetim aygtn ifade eder. Sosyal hayatn rgtlenmesinden de sorumlu olan devlet, zel iliflkiler alanndan farkl olan kamusal bir alan yaratp
burada etkili bir ynetim salayabilmek ve vergi
toplayabilmek iin brokratik kaynaklara sahip
olur.
Devlet, dahas hukuk alann yaratan, ynetimi
altnda yaflayan herkes iin yasa koyan, pozitif
hukukun yaratcs olan gtr. Zorunlu yarg gcne ve g kullanm tekeline sahip olan, otorite ve iktidarn silahl gle kurup stn bir iradeyi temsil eden devletin en temel zellii meflruluk olmak durumundadr.
N
A M A
N
A M A
Toplum szleflmesi retisini aklamak.

Toplum szleflmesi, politik otoritenin veya devletin varln bireylerin rzasna veya anlaflmasna dayandrarak meflrulafltran bir kavramsal model ya da aklama fleklidir. Hobbes, Spinoza,
Locke, Rousseau, Kant ve Rawls benzeri dflnrler tarafndan gelifltirilen ya da benimsenen
bu model, insanlarn bafllangta devletin var olmad bir doa durumu iinde yaflamfl olduklarn ancak bu duruma bir son vererek bir szleflme ile devleti tesis ettiklerini kabul eder. Doa
durumu, bu filozoflarda karflmza elbette bir hipotez olarak kar. O, devletin otoritesinin olmad bir durumdur. Devlet olmadnda, devletin
insanlar arasnda dzeni salamak iin kulland aralar olarak gvenlik gleri, pozitif hukuk
ve mahkemeler de yoktur. Sonradan bir szleflme ile devleti yaratan insanlar olduu iin, devlet bu modelde bireylerin gvenliini salamak,
temel hak ve zgrlklerini korumak, dzeni tesis etmek, adaleti yaratmak, politik eflitlii meydana getirmek vs. iin var olur.
Demokrasi kavramnn ieriiyle demokrasinin
meziyet ve kusurlarn ayrt etmek.
Demokrasi halkn halk tarafndan, halk iin ynetimi olarak tanmlanr. Sz konusu tanm demokrasinin farkl trleri olduuna iflaret eder.
Halk tarafndan ynetim koflulu klasik ve dorudan demokrasiyle katlmc demokrasiyi ifade
ederken halk iin ynetim koflulu modern, temsili demokrasiye iflaret eder. Bunun tesine geildiinde, demokrasinin iki temel ltnn onda politik kararlarn kim tarafndan alndyla,
kimin karlarna hizmet ettii ltleri olduu
sylenebilir. Birinci lt, alnan politik kararlar
halka balayan Bat tipi liberal demokrasiyi, ikincisi ise sosyalist rejimlere zg halk demokrasisini verir. zellikle liberal demokrasi sz konusu
olduunda, onun halk seimler yoluyla karar alma srelerine katan, politik eflitlie dayanan,
bireysel hak ve zgrlkleri teminat altna alan,
dolaysyla halk yetkilendirirken zgrlefltiren
bir ynetim tarzn ifade ettii sylenebilir.
Demokrasinin en byk erdemi, onun hatalar
telafi etme imknnn bulunduu yegne yne-
tim flekli olmasndan kaynaklanr. O, dahas bireylere kendi kaderlerini tayin etme hakk verir.
Demokrasi yurttafllarn bamszlk, olaylar elefltirel bir tarzda ele alp tartflma ve baflkalarn da
hesaba katma gibi iyi zelliklerini en fazla gelifltirme imkn bulduklar bir rejimdir. Dahas, demokrasi hem adaletsizlie greli olarak daha az
rastlanan hem de adaletsizlie urayan veya karlar zarar grenlerin seslerini kartma veya
haklarn arama imknna sahip olduklar bir politik dzeni tanmlar. Sosyal dayanflma duygusunun oluflumuna katk yaptna inanlan demokrasi, farkl hayat tarzlarnn meflruiyetine inanan,
farkl dnya grfllerine, inanlara ve hayat tarzlarna sahip insanlarn bir arada barfl iinde yaflamalarn mmkn klan bir ynetim tarzn ifade eder. Ona yneltilebilecek en nemli itiraz,
ounluun aznlk zerindeki tahakkmne yol
aabilmesi tehlikesidir.
N
A M A
Liberalizm komnoteryanizm karfltln aklamak.

Liberalizm politik analizin merkezine bireyi geiren, bireyin toplum ya da cemaatten daha gerek olduunu ve nce geldiini savunan siyaset
felsefesi anlayfl ya da politik ideolojidir. O, bu
yzden kolektif dzenin rekabete dayal bir ekonomik temel zerinde, bireyin temel hak ve zgrlklerini koruyacak, mutluluuna hizmet edecek flekilde yaplandrlmas gerektiini ne srer. Oysa komnoteryanizm, tam da bu hususun,
yani liberalizmin toplumu toplum olmaktan kartarak salt bireylerden meydana gelen bir toplam haline getirmesinin, adafl toplumun en byk skntsna ya da problemine yol atn ileri srer. Cemaatilik dolaysyla, bireyin deil de
cemaatin ahlaki, kltrel ve politik bakmdan daha gerek olup nce geldiini savunur.
N
A M A
157
Muhafazakrln mantn aklamak.

Muhafazakrlk, befleri ve politik meselelerin zmnde, insan aklnn gcne kuflkuyla bakan
yaklaflm ya da politik ideolojiyi ifade eder. Temelinde ampirik ve kuflkucu bir tavr bulunan
muhafazakrlk soyut fikirlerden ziyade, denenmifl ve test edilmifl dzenlemelere inanp bireylerin iinde yesi olduklar toplum ve toplumlarn
da tarih tarafndan biimlenmeleri olgusuna zel
bir nem atfeder. nsann gerek iyiyi hayata geirme potansiyeli konusunda flpheleri olan, uygarlaflmfl hayatn dzen ve gelenee olan ihtiyacna vurgu yapan muhafazakrlk gelenek, tarih
ve tecrbeyi esas alr. Baflka bir deyiflle o, akln
politik dnyadaki rolne bafltan beri kuflkuyla
bakarken gerek toplumsal ve gerekse politik alanda akldfl kaynaklara, gelenek, teaml, n yarg
ve tecrbelere daha byk bir nem verir.
158
Felsefe
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki zelliklerden hangisi siyaset felsefesini siyaset biliminden ayran zelliktir?
a. Politik hayat konu almas
b. Siyasal ideolojileri ele almas
c. Politik olgular incelemesi
d. Normatif bir disiplin olmas
e. Birey-devlet iliflkisini konu etmesi
6. Devletin varln eflitlik zerinden meflrulafltran dflnr afladakilerden hangisidir?

a. Kant
b. Hume
c. Locke
d. Rousseau
e. Rawls
2. Afladaki sorulardan hangisi siyaset felsefesinin normatif sorularndan biridir?

a. Devlet nedir?
b. Adalet nedir?
c. En iyi ynetim biimi hangisidir?
d. Demokrasinin temel zellikleri nelerdir?
e. Politik ynetimin meflruiyeti nasl salanabilir?
7. Afladakilerden hangisi demokrasinin temel ilke ya

da zellikleri arasnda yer almaz?
a. Halkn halk tarafndan, halk iin ynetimi esastr.
b. Politik eflitlie dayanr.
c. Temel hak ve zgrlklerin teminat altna alnd bir ynetimdir.
d. ounluun mutlak egemenliinin geerli olduu ynetim fleklidir.
e. Rekabet ve seim ilkesine dayanr.
3. Afladakilerden hangisi devletin zelliklerinden biri deildir?

a. Mutlak bir egemenlie sahip olmas
b. Belli bir corafya zerinde g kullanm tekeline sahip olmas
c. G kullanmn otorite ile birlefltirmifl olmas
d. Halk, lke ve otorite gibi temel eyi ihtiva
eden politik rgtlenme olmas
e. Sadece atanmfllar tarafndan ynetilmesi
4. Devletin varlna mutlak olarak karfl kan politik
ideoloji afladakilerden hangisidir?
a. Faflizm
b. Liberalizm
c. Muhafazakrlk
d. Anarflizm
e. Milliyetilik
5. Devletin varln insann gvenlik ihtiyacna dayandran dflnr afladakilerden hangisidir?
a. Rousseau
b. Locke
c. Hobbes
d. Kant
e. Rawls
8. Afladakilerden hangisi liberalizmin, dier btn

iddialarnn kendisine bal olduu en temel tezidir?
a. Birey ontolojik, moral ve politik adan en temel
varlktr.
b. Devlet birey iin vardr.
c. Bireyin geliflim ve giriflimcilii toplumun refahna katk yapar.
d. Mlkiyet bireyin bedenine sahip olmasyla bafllar.
e. Bireyin zgrl, onun her istediini yapmasndan meydana gelir.
9. nsann doufltan getirdii hibir fley bulunmad
iddias yannda baflkaca dflnceleriyle de liberalizmin
ilk ve en nemli teorisyenlerinden olan ngiliz dflnr afladakilerden hangisidir?
a. John Rawls
b. Isaiah Berlin
c. Thomas Green
d. John Locke
e. John Stuart Mill
10. Politik irrasyonalizmi ifade eden ideoloji ya da yaklaflm afladakilerden hangisidir?
a. Sosyalizm
b. Komnizm
c. Liberalizm
d. Muhafazakrlk
e. Komnoteryanizm
159
Okuma Paras
nsanlarn belli bir noktaya gelmifl olduklarn kabul
edelim; bu noktada doal yaflamda kendilerini korumalarn glefltiren engellerin, direnme gleri sayesinde
bireylerin tek tek bu durumda kalabilmek iin harcayacaklar abalara ar bastn dflnelim. Bu koflullarda
bu ilkel durumun srp gitmesi mmkn olamaz ve insanlar yaflam biimlerini deifltirmezlerse yok olurlar.
Ne var ki insanlar yeni gler yaratamadklarndan, ellerindeki gleri bir araya getirip onlardan yararlanmaktan baflka bir fley yapamadklarndan kendilerini
korumak amacna ynelik olarak sadece bir araya gelebilirler ve direnci yok edebilecek bir g birlii oluflturabilirler ve birlefltirdikleri gleri ynlendirici tek bir
gle ve birlikte harekete geirebilirler.
Bu g birliini ancak bir topluluk oluflturabilir. Ama
her bireyin gc ve zgrl, kendini koruma balamnda en nemli enstrmanlar olduundan, birey kendisine zarar vermeden, kendisine gstermek zorunda
olduu ilgiyi ihmal etmeden bunlar nasl baflkalar iin
angaje edebilir? Benim konumla balants dikkate alndnda flyle aklayabiliriz bu gl: Her bireyin
maln ve cann tm ortak gcyle savunan yle bir
toplum biiminin bulunmas gerekir ki bu toplumda
her birey hem herkesle bir olduu halde sadece kendine itaat etsin ve eskisi kadar da zgr olsun. Toplum
szleflmesinin zm getirdii temel sorun budur...
Bu szleflmenin koflullar btnyle sorunun zyle
belirlenmifltir, yle ki bu balamda en kk deifliklik
onu etkisiz ve geersiz hale getirir ve belki hibir zaman ifade edilmemifl olan bu koflullar her yerde doal
bir biimde kabul edilmifltir, ta ki toplum szleflmesi
bozulup herkes eski haklarna dnnceye ve szleflmeyle salanan zgrln yitirerek bu zgrlk uruna vazgetii doal zgrlne yeniden sahip oluncaya kadar...
Bu koflullarn tm kesinlikle tek bir koflula indirgenebilir: Her birey kendini, btn haklaryla birlikte toplulua adar nk her birey kendini tmyle topluma
adadnda koflullar herkes iin ayn olur ve koflullar
herkes iin ayn olunca bunlar baflkalarnn aleyhine
evirmek kimseye bir yarar salamaz. Dahas bu balanmada bir n flart olmadndan birlik olabildiince
eksiksizdir ve hibir bireyin isteyebilecei bir fley yoktur nk bireylere birtakm haklar braklmfl olsayd,
bu bireylerle topluluk arasnda kabilecek anlaflmazlklar yarglayacak ortak bir st merci bulunmadndan ve her birey de bir anlamda kendisinin yargc ol-
duundan her bakmdan yarg olmaya kalkard, byle

olunca da doal yaflam koflullar srer, toplum kanlmaz bir biimde zorbalaflr ya da deersizleflirdi.
Sonuta kendini topluma balayan birey aslnda kimseye balanmamfltr ve kendisiyle ilgili olarak baflkasna
tand ayn haklara sahip olamayan hibir birey bulunmadndan her birey kendi yitirdiinin tam karflln kazanmfl olur.
Toplumsal anlaflma, zyle ilgili fleyler bir yana braklrsa flu flekilde zetlenebilir: Her birimiz btn varlmz ve btn gcmz birlefltirerek genel iradenin
kesin buyruuna veririz ve her bireyi btnn blnmez bir paras kabul ederiz.
Bu birlik szleflmesi, szleflmeyi yapanlarn bireysel
varlklar yerine, toplantdaki oy says kadar yesi olan
tzel ve kolektif bir btnlk oluflturur; bu btnlk
ortak benini, yaflamn ve iradesini bu szleflmeden
alr. Tm teki bireylerin bir araya gelmesiyle oluflan
bu tzel kifliye eskiden site denirdi; gnmzde ise
cumhuriyet ya da siyasal topluluk deniyor. Bireyleri
ona edilgen olduunda devlet, etkin olduunda egemen
g, teki devletler karflsnda da egemenlik diyorlar.
Ortaklk iinde olanlar ise kolektif olarak halk, egemen
otoritenin bireyleri olarak yurttafl, devletin yasalarna
itaat eden kifliler olarak da uyruk adn alyorlar. Ancak
bu terimler sk sk karflr ve birbirlerinin yerine kullanlr; kavram deil de deiflmez bir terim olarak kullanldklarnda kesinlikle ayrt edilmeleri gerekir.
Kaynak: J. J. Rousseau, Toplum Szleflmesi (ev. . Yerguz), Say Yaynlar, stanbul, 2008.
160
Felsefe
1. d
Sra Sizde 1
Birey ve devlet, biri olmadnda dierinin de olamad temel elerdir. nk devleti ortaya kartan, onun
ortaya kflna yol aan temel etmen farkl dflnce, istek ve karlara sahip olan bireylerin bir toplum iinde
bir araya gelmeleridir; bireyler bununla da kalmayp
aralarndaki kar atflmalarnn ortadan kaldrlabilmesi iin, kendilerini ynetecek bir hakeme ihtiya duyarlar. Devlet, farkl grfl, istek ve arzulara sahip olan bireyler var olduu iin vardr.
Birey-devlet iliflkisinin en iyi, hukuk devletinde kurulduu sylenebilir. Bunun da nedeni, sz konusu devlet
anlayflnn birey-devlet iliflkisinin iki unsurunu birbirine hukuk gibi evrensel bir deer ve lyle balamasdr. Hukuk devleti anlayfl bireye, bireyin hak ve zgrlklerine olabilecek en yksek nemi verir. Baflka
bir deyiflle o, bireylerin kendi geleceklerini belirleme
hakkna sahip olduklarn peflinen kabul eder; hukuk
devleti anlayfl, demek ki bireylerin kendilerini snrszca gelifltirebileceklerini ve bunun iin de birtakm temel
hak ve zgrlklere sahip olduklarn temel bir kabul
olarak benimser. Fakat o, bu noktada kalmaz; bireylerin bir toplum iinde doduklarn, devletin salad
ok sayda hizmetten faydalandklarn da kabul eder.
Yani, hukuk devleti anlayfl asndan bireylerin, hak
ve zgrlkleri olduu kadar topluma karfl sorumluluk
ve devleri de vardr. Hukuk devleti anlayfl, devleti de
bireyler kadar gerek olan bir fley olarak grr. Bu devlet ise eylem, ifllem ve faaliyetlerinde hukukun genel ilkelerine bal kalan bir devlettir; meflruiyetini hukuka
mutlak ballktan alr. Hukuk devleti, sadece bir kanun
devleti deildir; o, kendisini evrensel hukuk kurallar
ve normlarla balar. Bireyin hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla, kendi mdahale alannn snrlarn
izer. O, hukuk kurallar karflsnda herkesin eflit olmasn temin eder.
2. c
3. e
4. d
5. c
6. d
7. d
8. a
9. d
10. d
Yantnz doru deilse nitenin Girifl blmn yeniden okuyun. Normatif bir disiplin
olma zelliinin siyaset felsefesini siyaset biliminden ayran en temel zellik olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri blmn yeniden
okuyun. En iyi ynetim biimi hangisidir? sorusunun siyaset felsefesi tarafndan sorulan normatif sorulardan biri olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Devlet Nedir? blmn yeniden okuyun. Sadece atanmfllar tarafndan ynetilme zelliinin devleti
tanmlayan zelliklerden biri olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Devlet Nedir?
blmnn Devlet ve Anarflizm bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Devletin varlna mutlak bir biimde karfl kan politik ideolojinin
Anarflizm olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Toplum Szleflmesi blmn yeniden okuyun. Devletin
varln insann gvenlik ihtiyacna dayandran
dflnrn Hobbes olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Toplum Szleflmesi blmn yeniden okuyun. Devletin
varln eflitlik zerinden meflrulafltran dflnrn Rousseau olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Demokrasi
blmn yeniden okuyun. Demokrasinin her
ne kadar ounluk ilkesini temele almakla birlikte, bunun mutlak olmad, onun aznlk dflnceleriyle haklarn korumaya dayandn
greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Metafiziksel Boyutu blmnn Liberalizm alt blmn yeniden okuyun. Liberalizmin temel iddiasnn bireyin ontolojik, politik ve ahlaki adan en temel varlk olduu iddias olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Metafiziksel Boyutu blmnn Liberalizm alt blmn yeniden okuyun. Liberalizmin kurucu dflnrnn John Locke olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Epistemolojik Boyutu blmn yeniden okuyun. Politik irrasyonalizmi ifade eden
politik ideolojinin muhafazakrlk olduunu
anmsayacaksnz.
161
Kaynaklar
Sra Sizde 2
Elbette anlatlr. Dolayl olarak anlatlmas daha faydal
olabilir. Bu balamda anlatlan meflhur bir yk vardr:
ngilterenin imleri. Asyada yeni yeni geliflmekte olan
bir lkenin yneticilerinden biri ngiltereyi ziyaret etmifl; ziyareti srasnda, meydanlarda ve bahelerde grd ngiliz imlerine hayran kalmfl. Ayn ynetici, iflin
srrn ngilizlere sormufl ve ald bilgi uyarnca, lkesine ngiliz im tohumlaryla dnmfl. lkesine varnca
yapt ilk ifl, tohumlar ektirmek olmufl. Fakat ne yaptysa ayn gzellikte im elde edememifl. Ynetici, bunun zerine nerede hata yaptn sormufl. ngilizler,
Sulayacaksn! demifller. Ayn sonucu alamaynca, hep
bir daha sormufl ve hep ayn cevab almfl: Sulayacaksn! Ynetici yllar sonra dediiniz gibi sulayp duruyorum ama yine de sizin imlere benzemiyor dediinde,
ngilizler Benzemez nk biz bizim imleri yzyllardr suluyoruz demifller.
Sra Sizde 3
Mevcut politik ideolojilerin vukuflarndan da yararlanlarak iyi ya da ideal bir ynetim biimi hi kuflku yok ki
tasarlanabilir. Bunun salt hayali veya topik bir fley olmamas iin gereki davranlmas gerektiine gre, sz
konusu ynetim biimi tasarlanrken bir yandan evrensel deer ya da ideallere, dier yandan da ilgili ynetimin kendisine dayanaca insanla ilgili olgulara baflvurma zorunluluu vardr. Evrensel deer ya da ideallerin
en baflnda adalet, eflitlik ve zgrlk deerleri gelir. Bu
yzden tasarlayacanz sistemin eflitliki, adil ve zgrlk bir sistem olmas gerekir. te yandan onu hayata
geirirken insanla ilgili doal, biyolojik, psikolojik ve
kltrel olgular hesaba katma zorunluluu vardr.
Arnhart, N., Platondan Rawlsa Siyas Dflncenin

Tarihi (ev. A. K. Bayram), Ankara, Adres Yaynlar,
2004.
Christman, J., Social and Political Philosophy: A
Contemporary Introduction, London, RKP, 2002.
Freeden, M., Ideologies and Political Theory: A
Conceptual Approach, Oxford, Clarendon Press,
1996.
Hall, J. A., Liberalism: Politics, Ideology and the Market,
Chapell Hill NC, 1988.
Heywood, A., Siyaset Teorisine Girifl (ev. H. M. Kse),
Kre Yaynlar, stanbul, 2011.
Hudelson, R., Modern Political Philosophy, M. E. Sharpe
publ., New York, 1999.
Kerlinger, F. N., Liberalism and Conservatism, Lawrence
Erlbaum Ass., Hillsdale, NJ, 1984.
Kkalp, D., Siyaset Felsefesi, stanbul, Say Yaynlar,
2011.
Kymlicka, W., adafl Siyaset Felsefesine Girifl (ev. E.
Kl), Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.
Love, N. S., (ed.), Dogmas and Dreams: A Reader in
Modern Political Ideologies, Chatham House
Publishers, Chatham NJ., 1998
Lukes, S., Bireycilik (ev. . Serin), Bilim ve Sanat
Yaynlar, Ankara, 2. bask, 2006
Platon, Devlet (ev. S. Eybolu - M. Ali Cimcoz), Remzi
Kitabevi, 4. Basm, stanbul 1980
Trkne, M., Siyaset, Lotus Yaynlar, Ankara, 2003.
Vincent, A., Modern Politik deolojiler (ev. A. Tfeki),
Paradigma Yaynlar, stanbul, 2006.
Ylmaz, A., adafl Siyasal Akmlar, Vadi yaynlar,
Ankara, 2001.
Zelyt Hnler, S., Rawls ve MacIntyre: ki Adalet
Arasnda, Ankara, Vadi Yaynlar, 1997.
7
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N

Estetik zne, estetik nesne ve estetik tutum kavramlarn aklayabilecek,
Estetik yargnn zelliklerini sralayabilecek,
Estetik deerin ieriini aklayabilecek,
zc sanat teorilerini snflayabilecek,
Anti-zc sanat teorilerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Estetik zne
Estetik Nesne
Estetik Deer
Gzellik
Estetik Yarg
Estetik Tutum
zclk
Taklitilik
fadecilik
Formalizm
Kurumsal Sanat Anlayfl
Toplumsal Sanat Anlayfl
indekiler
Felsefe
Estetik
GRfi
ESTETK FENOMENLERN FELSEFES
OLARAK ESTETK
SANAT FELSEFES
Estetik
GRfi
Estetik, felsefenin duyusal deerle ilgili olan alt dal ya da disiplinine karfllk gelir.
Bunu en ak bir biimde gsteren fley de estetik teriminin antik Yunancada bulunan etimolojik kkenidir. Terimi felsefeye sokan, onu felsefenin belli bir alan ya
da disiplinini ifade etmek iin ilk kullanan kifli, nl Alman dflnr Alexander
Baumgarten (1714-1762) olmufltur. Onun ilk, temel duyum anlamna gelen aisthesis szcnden yola kt sylenebilir. Estetiin konu ald veya zerinde younlaflt duyusal deer, gzelliktir. Nitekim estetiin gzellie yneldiini syleyen bu Alman dflnrne gre estetik, gzellie ynelen duyumsal bilgiyi konu
alr. Baumgartenden sonra da Kant, estetii gzellik ve beeni yarglar zerine
felsefi dflnme ya da refleksiyon olarak tanmlamfltr.
Estetik iki ana para ya da blmden oluflur. Bunlardan birincisi estetik olgu
ya da fenomenlerin felsefesi olarak estetiktir; estetik burada, estetik zne ve nesneyi, estetik yargy, estetik deeri, estetik tutumu, vb. btn boyutlaryla ele alr.
kincisi, dorudan doruya sanat konu alan, sanatn bir z olup olmadn soruflturan, sanatsal yaratcln mahiyeti, sanat eserinin stats zerinde duran sanat felsefesi dir.
ESTETK FENOMENLERN FELSEFES OLARAK ESTETK

Gerekten de estetiin ana zemini veya temel blm, estetiin kapsam iinde
kalan fenomenlere iliflkin derinlikli bir analizden meydana gelir. Sz gelimi bir mzik eserine, bir fliir ya da resme veya bir kr manzarasna gzel dediimiz, onlardan estetik bir deere sahip olan fleyler diye sz ettiimiz dikkate alnrsa, estetiin hayatmzn olduka nemli bir blmnde belirleyici bir rol oynad aktr.
Estetik, burada esas olarak estetik deer ya da gzellik zerinde younlaflr. Fakat
bu deer, dnyada bir baflna ortaya kmaz, tam tersine bir fleylerin, rnein bir
heykel ya da resmin gzellii olarak ortaya kar. Estetik iflte bu yzden gzelliin nasl analiz edilip tanmlanabilecei sorusuna bir yant getirmeye alflr. Gzelliin bir rnei olduu estetik deerin, nesnel mi yoksa znel mi, mutlak m
yoksa greli bir deer olduu sorusunu sorar.
O, burada kalmayp Gzellik sergileyen veya estetik bir deere sahip olduu
sylenen fleyleri, ksacas estetik nesneyi nasl anlamamz, aklamamz gerekir?
sorusuna geer. Estetik nesnenin ortaya kfl, hi kuflku yok ki ondaki deeri
almlayacak bir znenin varlna baldr. Estetik bu yzden Gzellie ynelen
Estetik nesne, estetik zne,

estetik deer, estetik tutum
ve estetik yarg estetiin
konusunu, onun ontik
btnln meydana
getirir. Yani, estetiin
ontolojisi, belli bir beeni
duygusuna sahip estetik
znenin belli bir estetik
deer taflyan estetik
nesneye, estetik diye
nitelenen zel bir tutum ya
da yaklaflmla ynelmesinin
ardndan verilen estetik
yargdan oluflur.
164
Felsefe
estetik znenin, nasl ve hangi zellikleriyle anlafllmas gerektii sorusu zerinde

younlaflr. Estetiin soruflturmalarna yn veren iki temel soru daha vardr. Bunlardan biri, gzelliin amlanmas veya ortaya kfl znenin belirli birtakm zellikleri olan zel bir tutumuna bal olduundan, doallkla Estetik znenin estetik nesneye ynelmesini mmkn klan estetik tutum ya da deneyimin belirleyici
zellikleri nelerdir? sorusudur. kincisi ise znenin estetik deer taflyan fleylere
yneliminin sonucunda ortaya kan estetik yarg, epistemolojik ya da moral yarglardan nasl farkllk gsterir? sorusudur.
Estetik Nesne
Estetik nesnenin, fiziki bir

boyutu olduu kadar anlam
boyutu da vardr. Yani,
sanat eseri ses, sz, renk
benzeri birtakm aralar
kullanarak bir anlam aktarr.
nsann estetik ilgisinin veya tutumunun konusu olan her fley, estetik nesne kategorisi iine girer. Estetik nesne, bir sanatkr tarafndan yaratlmfl bir sanat yapt
olabilecei gibi, insann yaratc etkinliinin sonucu olmayp tam tersine onun verili ya da hazr bulduu doal bir fley, sz gelimi bir doa manzaras ya da insan
bedeni benzeri bir doal rn olabilir. Bununla birlikte estetik nesne denilince, daha ziyade belirli bir estetik deere sahip olan, yani znenin kendisine kymet takdir ettii, deerledii bir sanat eseri anlafllr.
Sz konusu estetik deerlemede temel deer olarak gzelliin yannda, nesnenin grlebilir, llebilir zelliklerini meydana getiren normlar da rol oynar. Her
sanat trnn kendine zg, llebilir normlar olduu gibi, belli bir tr iinde
farkl sanat anlayfllar da kendine zg normlar ierip farkl estetik unsurlara vurgu yapabilir. Sanat eserlerinin konular, anlamlar, ifade biimleri de sanat trlerine gre farkllk gsterir. Buna gre, sz gelimi edebiyat eserlerinin bir konusu,
hatta baz durumlarda bir tezi vardr. Baflka bir deyiflle fliirler, oyunlar, romanlar
hep bir fley hakkndadr; buna mukabil grsel sanatlar, dnyadaki bir fleyleri temsil ederler. Bununla birlikte hemen tm sanat eserleri belirli bir anlam aktarr; iflte
bundan dolay, farkl sanat trleri farkl amalara hizmet ederken farkl ortam ve
aralardan yararlanr. Estetik nesne olarak nitelediimiz bir sanat eserinin gerek ortaya koyduu fleyi gerekse onun anlamlandrlmasn, iflte bu zellikler belirler. Bir
edebiyat yaptnn bir fley sylemesiyle, bir resmin, bir mzik yaptnn bir fley sylemesi, daha dorusu ifade etmesi farkl olmak durumundadr.
Estetik nesnenin temsili ve anlam, onda bu temsil ya da anlam ortaya koymak
iin bir dil ya da belli bir aratan yararlanlmas olgusu, estetik nesnenin kendi iinde iki ayr nesneden olufltuu gereine flk tutar. Buna gre, her sanat eseri belli bir fiziki nesneden ya da belli fiziksel zelliklerden meydana gelir; rnein, bir
heykelin kendisinden yaplmfl olduu bir madde, tun ya da bronz; bir resmi meydana getiren farkl renkler btn veya bir mzik eserini oluflturan sesler kmesi
vardr. Btn bu maddi unsurlar, estetik nesnenin fiziki boyutunu, fiziki nesneyi
meydana getirir. Fakat bunun gerisinde nesnenin bir de anlam boyutu vardr. Yani estetik nesne bir yn itibaryla fiziki bir fleydir ama estetik tutum veya dikkatin
konusu olan nesne, fiziki bir fley olmayp onun ifade ettii fley veya anlamdr.
Estetik Deer
Sanat eseri, hem duyusal
hem de formel birtakm
deerlere sahip olmak
durumundadr. Eserin
duyusal ve formel deerleri
birlikte, en temel estetik
deer olarak onun
gzelliine katk yapar.
Estetik nesne olarak sanat eserinde fiziki boyut ile anlam boyutu, estetik nesnenin
en azndan iki farkl deer ihtiva ettii manasna gelir. Bunlardan birincisi, duyumsal deerlerdir ki sz konusu deerleri, estetik zne ya da gzlemci, fenomenal nesnenin duyumsal zelliklerinden keyif ald, haz elde ettii zaman idrak etmifl olur.
Baflka bir deyiflle, bir estetik nesnede duyumsal zellik ya da deerleri, sz konusu
7. nite - Estetik
nesnenin dokusundan, renklerinden, tonundan, ksacas fenomenal nesneden hofllandmzda, o bize duyumsal bir keyif verdii zaman keflfederiz.
Bununla birlikte, duyumsal deerlerin idrak ve takdir edilmesi, sadece bir ilk
aflama olup estetik zneyi ou durumda sanat eserinin formel deerine gtrr.
Estetik nesne ya da sanat eseri iin form, onun dfl grnfl veya fleklinden ziyade, paralarnn karfllkl iliflkilerinin belirledii genel yap, btnsel organizasyondur. Gerekten de sanat eserinin formundan sz edildii zaman, genellikle eserin,
onu meydana getiren paralarn karfllkl iliflkilerinin sonucu olan btnsel organizasyonu anlamnda genel yaps anlatlmak istenir. Sanatsal formun lt olarak
da genellikle birlik, hatta organik birlik lt nerilmifltir. Birlik hemen her zaman kaosun, karflkln ve uyumsuzluun tam karfltn ifade eder; yani, bir nesne birlikli olduu zaman, onu meydana getiren paralarn ahenkli bir btn iinde ve gereksiz hibir fley ihtiva etmeyecek flekilde bir araya getirilmifl olmasn anlatmak isteriz.
Estetik nesne veya sanat eserinin sz konusu duyumsal ve formel deerleri, birlikte, onun en temel deeri olarak gzellii meydana getirir, ona katk yapar. Estetik bir kavram olarak gzellik, genellikle sanatsal bir nesnenin flekil, renk, ses, tasarm veya ritim gibi duyusal tezahrlerden doup insan zihnine bir algsal haz deneyimi, bir anlam ya da doyum salayan bir zellii olarak tanmlanr. Bununla
birlikte, gzelliin tam olarak ne olduu, onun nesnel ve mutlak bir deer mi yoksa znel ve greli bir deer mi olduu, estetiin uzun tarihinin en nemli sorusunu oluflturur. Nitekim antik ada Yunanl dflnrler, gzelliin tanmlanabileceini savunup onu dzen, birlik, uyum, oran, l ve iyilik gibi niteliklerin bir birleflimine indirgerken baz modern dflnrler gzelliin tanmlanamayacan savunmufllardr. Buna gre, lk ve Orta a dflncesi, gzellii nesnel bir nitelik
olarak deerlendirir ve gzellii de dier nitelikleri nasl alglyorsak, o flekilde algladmz savunur; oysa modern felsefede gzellik daha ok znel bir adan deerlendirilmifltir. Buna gre, modern felsefe asndan gzellik, mutlak deil de greli bir kavramdr; gzellik, fleylere belli bir biimde bakfl tarzmzn sonucu olup
kiflinin duygularyla, zellikle de beeni duygusuyla ilgili bir konudur.
Buradan hareketle felsefi gzellik teorilerinin, en azndan klasik ve modern
olarak ikiye ayrldn ne srebiliriz. Klasik dediimiz gelenek lk ada, Pythagorastan bafllayp on sekizinci yzyla kadar srer. Modern gelenek ise esas itibaryla on yedinci yzylda bafllayp, on sekizinci yzylda doruk noktasna ulaflr. Bunlardan her ynden nesnelci olan birincisine ayn zamanda Pythagoras
gelenek, buna mukabil on sekizinci yzyl ncesinde ilk kez Sofistlerde ve Epikrosularda grdmz, her bakmdan znelci olan ikinci gelenee ayn zamanda hazc gelenek adn verebiliriz. Pythagoras gelenek gzelliin esas itibaryla
doada, mzikte ve matematiksel teoriler trnden entelektel yapmlarda rneklendiini dflnr ve onu, bu rnekten sonra baflka alanlara teflmil eder.
rnein Pythagoraslara gre, dnya, unsurlar arasnda belli bir l, orant,
dzen ve ahenk olduu iin gzeldir. Mzikteki ahengin, dnyann temelindeki
ahengi yansttn ne sren bu yaklaflm, gzellikle zdefllefltirdii ahengi sayya
indirger. Sz konusu Pythagoras gelenekte gzellik, zaman iinde ahlaki gzellik idesini ve entelektel rn ya da eserleri de kapsayacak flekilde geniflletilmifl
olup gzelliin metafiziksel ya da en azndan ontolojik boyutunu aklkla ortaya
koyar. Bu realist gzellik anlayflnda, gzelliin mutlak ve evrensel bir boyutu kadar, greli bir boyutundan sz etmek mmkndr. Nitekim ayn gelenek iinde
165
Gzellik iki ayr flekilde

deerlendirilmifltir. Birinci
gzellik anlayfl klasik
gzellik anlayfl olup
gzellii nesnel ve mutlak
bir deer olarak alr. Oysa
modern gzellik anlayfl,
gzellii znel ve greli bir
deer olarak grr.
166
Felsefe
Resim 7.1
David Hume
yer alan Platona gre, duyusal dnyada

var olan somut fleylerin gzellii deiflebilir veya yok olup gidebilir; bazlarna gzel grnen baflkalarna byle grnmeyebilir. Fakat gzelliin bu zamansal ve
greli cisimleflmelerinin stnde ve tesinde, ezeli ve ebedi bir Gzellik deas
vardr.
Oysa hazc gelenekte ya da modern
felsefede gzellik, realist ve nesnel boyutunu byk lde kaybederek esas itibaryla znel bir adan deerlendirilir. Baflka bir deyiflle, hazc gzellik geleneinde,
btn estetik kavramlar gibi, gzellik kavram da estetik deneyimin nesnelerinden
ziyade, znede veya befleri deneyimde konumlanr. rnein yce ve gzellik idelerimizin ve dolaysyla, kavramlarmzn
kaynan arafltran Burke, onlarn nesnelerin bizatihi kendilerinden deil de deneyimlendii flekliyle nesnelerden geldiini syler. Hume da gzellik deerinin ya da
genel olarak estetik kavramlarn znel olduunu, yani dnyay belirli flekillerde
tecrbe etmek iin gerekli psiko-fiziksel donanma ya da bir beeni mekanizmasna sahip insan varlklarna bal bulunduunu ne srer. Gzelliin konumland yerin ya da estetik deneyim ve kavramlarn temel merkezinin bu beeni mekanizmas olduunu ne sren Humea gre sz konusu yetenek ya da kapasite,
sadece bir kimsenin, sz gelimi bir gln gzel olduunu ne srebilmesi olgusunu aklamakla kalmayp znel beeni standardna ampirik bir temel salar. Buna gre, uygun renk grsne sahip olup belli bir eitim srecinden gemifl insanlar nesneler iin uygun renk kavramlarn dorulukla kullanrlar. Ayn flekilde beeni duygusu yeterince geliflmifl ve estetik kavramlar yerli yerinde kullanmay renmifl insanlar da, gzellik kavramn rahatlkla, stelik baflkalaryla belli ller
iinde uyuflacak ve hatta az da olsa bir miktar nesnellik temin edecek flekilde kullanrlar. nk Humea gre, dnyada bir beeni farkll ve eflitlilii olmakla
birlikte, bu eflitlilik ierisinde herkes tarafndan beenilmekte olan sanat eserleri
de ortaya kar.
Sz gelimi Homerosun veya Shakespearein eserlerinin hemen herkes tarafndan beeniliyor olmas, bu tr eserlerin onlar alglad zaman insan zihninin hofluna giden niteliklere sahip olduunu gsterir. nsanda hofllanma uyandrmaya
uygun dflen niteliklere sahip bu eserleri alglamaktan zihnin hofllanma duymas
ise zihnin, Humeun beeni ilkeleri veya sanat kurallar dedii fleye gre ifllemde bulunduu anlamna gelir. Yani bizzat beeni mekanizmasna bal bulunan
baz biim veya nitelikler, hofllanmann kendisine dayand bir lt olufltururlar.
Demek ki nesnelerin birtakm zelliklerinin algsnn, insan zihninde hofla giden
bir gzellik duygulanm meydana getirmesi, bir beeni ilkesinin varlna iflaret
eder. nsanlarn belli sanatsal eserlerin gzellii zerinde uyuflmalarn temin eden
bu beeni ilkesi katksna ramen, Humeun da son zmlemede gzelliin
nesnede deil, gren gzde olduunu syleyenler arasnda yer aldn sylemek
doru olur.
7. nite - Estetik
167
Estetik zne
Estetik zne, estetik nesne karflsnda estetik tavr alabilen kifliyi tanmlar. Estetik
zne, her fleyden nce estetik alan ve bu arada estetik znenin kendisini anlamaya ynelmifl filozofun kendisidir; o, belli bir sanat eitimi almfl, sanata dair bir
kavrayfl olan bir sanat elefltirmeni olabilir. Ve estetik zne, nihayet belli bir beeniye, bir sanat duyarllna sahip sradan bir insan veya bir estet olabilir. Demek
ki estetik zne, nesnenin taflycs olduu gzellik deerini almlayan kiflidir. O,
belirli bir estetik deere sahip sanat eseri veya doal gzellik karflsnda etkilenmeden geemeyen kimse olmak durumundadr. Estetik znenin sz konusu deeri
veya gzellii almlayabilmesi iinse belli bir beeni duygusuna sahip olmas gerekir. Hatta pek ok filozofa gre haz duygusunda temellenen bu beeninin belirli bir eitim yoluyla geliflmesi gerekir.
Estetik zneyi belirleyen temel zelliklerden biri, onun bir beeni duygusuna
sahip olmasysa ikincisi, estetik bir tutum gelifltirmifl olmasdr. Buna gre, estetik
zne bir estetik nesneyi alglayan, alglamakla kalmayp onu kavrayan ve ondan
estetik olarak hofllanan, estetik haz duyan bilin ve beeni varldr.
znelci perspektiften, bir

nesneyi estetik adan
deerli klan fley, onun
estetik zne ile olan
iliflkisidir.
Estetik Tutum
Estetik zneyi estetik nesneye balayan, onunla byk lde zel diyebileceimiz bir iliflki tesis etmesini mmkn klan fley estetik tutumdur. Estetik zneyi belirleyen zsel zellik olarak estetik tutum, bununla birlikte yle kolayca tanmlanabilecek bir fley deildir. Bu yzdendir ki o ya sanat eserlerine veya gzel diye
nitelenen doal rnlere yaklaflmann estetik olmayan yollar da olduundan hareketle, ne olmad gsterilerek olumsuz bir biimde tanmlanma yoluna gidilmifltir. Bu adan bakldnda, estetik tutumun yarar amacna dnk pratik tavrn tam
karflt olduu sylenebilir. Sz gelimi bir kr manzarasna, onun sergiledii doal
gzellii temafla etmek amacyla deil, gelecekte buraya yapaca yatrmlar asndan bakan bir arsa speklatr veya tccarn tutumu pratik bir tavrdr. Ayn flekilde, yaynlamas iin nne gelen flahane bir romana, tafld estetik deeri pek
dikkate almadan salt ticari kayglarla yaklaflan bir yayncnn eser karflsndaki tavr, yine pratik bir tavrdr. Estetik tutum, biliflsel tutumdan da farkllk gsterir. Sz
gelimi balamclar her ne kadar sanat eserine ancak btnsel balam flnda,
onun yaratlmfl olduu an koflullarna iliflkin tarih ve sosyoloji bilgisi, eserin
kendisiyle ilgili teknik bilgi ve yaratcnn kendisine iliflkin otobiyografik bilgi sayesinde deer biilebileceini syleseler bile, sanat eserine bilgi elde etme amacyla bakmayz. Baksak bile, bunun estetik tutumla dorudan hibir iliflkisi yoktur.
Hatta byle bir biliflsel tavr, estetik tutuma bazen zarar da verebilir. Estetik tutumun kiflisel tavrla da iliflkisinin olmamas gerekir. Baflka bir deyiflle, bir sanat eserini kendi hayatyla iliflkisi ekseninde ele alan, bir tiyatro oyununu veya bir filmi
bir yerinde kendisini grmek iin seyreden birinin tavr, kiflisel bir tavr olup onun
estetik tavrla iliflkisi yoktur. Buna gre, bir fleye estetik bir perspektiften bakmak
demek, estetik nesnenin hayatlarmzla olan iliflkisine deil de onun bize sunduu
fleye tepki vermek demektir.
Estetik tutumun sz konusu pratik, kiflisel veya biliflsel tutumlardan farkl olduu gsterildikten sonra, onu belirleyen en nemli zelliin, buradan hareketle, kar gzetmeyen bir tavr olmas olduu sylenebilir. Baflka bir deyiflle, bir sanat
eserine estetik bir tutumla yaklaflan kifli, eseri baflka herhangi bir amacn arac haline getirmeden, ona kendi iinde bir ama olarak yaklaflan kiflidir. Buna gre, es-
Estetik tutum kar

gzetmeyen bir tutumdur.
Onun kendi dflnda bir
amac yoktur.
168
Felsefe
tetik tavrn amac kendindedir; onun kendi dflnda bir amac yoktur. Amac kendinde (auto telos ) diye bilinen bu zellii ilk kez ve en ak bir biimde, gzellik
karflsnda duyulan hofllanmann her tr arzu, ilgi ve kardan bamsz olduunu
dile getiren Kant ortaya koymufltur.
kar gzetmeyen bir tavr olarak estetik tavrda, zne, kendisini karflsndaki
nesneye tamamen verir. Byle bir yaklaflmn sonucu olarak znenin btn dnyas estetik nesne olur. Tutumun bu ikinci zellii, seyir ve temafla olarak gerekleflir. Bireysel ve znel bir tavr olarak estetik tutumun bir dier zellii, onda belli bir estetik haz ve hofllanmann sz konusu olmasdr. Estetik haz, tutumun kendisinde olmas bakmndan amasz, byle bir tavr almaya ynelmek asndan ise
amatr. Estetik haz ya da hofllanma, iflte bu flekilde amasz bir amallk taflma
durumuna gelir. Elbette estetik haz alma diye zel bir duyusu veya melekesi olmayan insan, sahip olduu doal hofllanma duygusunu eitimle gelifltirerek kendisine estetik nesne karflsnda estetik haz verecek duyguyu kazanr.
Estetik Yarg
Estetik yarg, bilimsel
yargyla ahlak yargsndan
farkl olarak bir beeni
yargsdr.
Estetik alann ontik btnln temin eden beflinci ana unsur, estetik yargdr.
Estetik yarg, estetik znenin estetik nesneye, adna estetik tutum dediimiz zel
bir tavrla yneldikten sonra, gereklefltirdii estetik deer ykleme edimini tanmlar. Gzellikle ilgili yukardaki aklamalardan da anlafllaca zere, bu konuyu
dflnce tarihinde, zellikle de modern zamanlarda estetiin nesnel temellerinden
koparlmasnn bir sonucu olarak ilk ve en ayrntl bir biimde ele alan dflnrler Hume ve Kant olmufltur. Sz konusu her iki dflnrn de ortak zellii, estetik yargy, ok byk lde znel temeller zerinde, kiflisel beeniyi dfla vuran
beeni yargs olarak tanmlamalardr. Bu adan bakldnda, beeni yargsnn
kiflisel estetik yaflantnn bir dfllaflmas ya da nesnelleflmesi olduu sylenebilir.
Beeni yarglar olarak estetik yarglarn doruluundan sz edilemez. Ama onlarn geerliliinden sz edilebilir. Ayn nesne konusunda bile farkl beeniler
olabildii iin, beeni yargsnn geerlilii, ancak ayn beeniye sahip olan zneler arasnda sz konusu olur.
Estetik yarg, bir nesne karflsnda hissedilen bir tepkiye dayanr. Bir nesneyle
ilgili estetik bir yarg, bir baflkasnn fikrine, beenisine, ikinci elden bir kaynaa
dayanmak yerine, dorudan doruya kiflisel tankl gerektirir. Baflkalarnn tankl piyasaya yeni kmfl bir romann kalitesiyle ilgili olarak bana yn gsterebilir
ama eserin estetik kalitesiyle ilgili yarg, bana bal olup ancak eseri kendi kiflisel
gzlmle veya beeni duygumla okumamdan sonra ortaya konabilir. Estetik
yargda hissedilen tepki koflulu, estetik bir yargnn samimiyetle verilmifl bir yarg
olmasn gerektirir.
Estetik yargnn bu zelliiyle ilintili baflka bir zellii, Kantn da belirttii gibi,
estetik yargda yasa veya kurallarn hibir flekilde ifle karflmamas, onlarn burada oynad hibir rol bulunmamasdr. Nesnelerin estetik niteliklerini ve deerlerini belirler veya takdir ederken kural ve yasalarn hibir ifle yaramamas olgusu,
estetik ilginin, birtakm genel dorularn formle edilmesi amacna dnk olmayp
dorudan doruya ve esas itibaryla tek tek nesnelere, bizatihi kendilerinden dolay takdir edilen nesnelere ynelmifl olmas olgusunu yanstr. Buna gre, kural ve
yasalara gre deer bime veya yarglama, nesnelerin biricikliini gz ard etmek
ve dolaysyla, estetik hkm verememek olur.
Hume ve Kant, beeni ya da estetik yarglarla ilgili bu sonulara, elbette estetik niteliklerin nesnel olduklarn bildiren eski ya da klasik, hatta rasyonalist este-
7. nite - Estetik
169
tik grfln reddederek varmfltr. Estetik nesnelcilik, estetik zellik ya da niteliklerin nesnelerde fiilen veya gerekten varolduunu, estetik deneyimin bize bu
zelliklerin bilgisini verdiini, dolaysyla, estetik yarglarn sz konusu nesnel
zelliklerle ilgili genel geer yarglar olduunu ne sren grfltr. Estetik nesnelcilikte, nesnenin bu zellikleri genellikle ideal orant, yetkin ahenk, veya simetri gibi formel zelliklerle ifade edilir.
Oysa Hume ve Kanttaki, bugn de yaygn olarak kabul gren estetik yarg grflne vcut veren estetik znelcilik, estetik niteliklerin nesnelerde bulunduu tezini reddeder. Baflka bir deyiflle, znelcilie gre, estetik nesnelerde, herkesin ayn nesneyle ilgili olarak evrensel yarglara varmasn mmkn klan temel estetik
niteliklerin varoluflundan sz edilemez. Bu yzden bir nesnenin gzel olmas, sadece onun znede belirli bir tepkiye yol amas anlamna gelir. Buna gre, estetik
deneyimde kifli nesne tarafndan etkilenir ama kiflinin tepkisini belirleyen fley nesnenin zelliklerinin bilgisi deildir.
Estetik znelciliin bu yaklaflmn desteklemek zere, birok gereke ya da argman ne srlmfltr. Bu ereve iinde her fleyden nce, farkl birey ve kltrlerin beenileriyle estetik deer hkmlerinin aflr llerde deiflkenlik gsterdii sylenir. Nesnelerde birtakm estetik nitelikler gerekten var olsayd eer, beenilerdeki farkllk bu nitelikleri bulup kartmak suretiyle ortadan kaldrlarak estetik yarglarda bir ortakla varmak mmkn olurdu. Byle bir ortakln olmadna iflaret eden znelcilik, beeni ve estetik yarglardaki farklln estetik alann temel bir zellii olmakla kalmayp burada ortaklk temin edecek yntemlerin, lt, kural ya da yasalarn olmamas olgusunu gzler nne serdiini ifade eder.
Estetik znelcilii destekleyen ok daha nemli bir noktay, Kant tam bir aklkla ortaya koyar: Estetik yargya temel teflkil eden estetik deneyimin zsel unsuru, hazdr. Haz ise nesnesinin zelliini temsil etmeyen bir znel yaflantdan, bir
zihin halinden baflka hibir fley deildir. Bu ise saduyuya yakn ve felsefece makul bir grfl gibi grnen estetik znelcilii saduyuya aykr gibi grnen nemli bir problemle karfl karflya brakr. Nesnelerin kendilerinde bulunan birtakm estetik nitelikleri yoksa eer; bu, bir ve ayn nesnenin bir kimse tarafndan gzel,
baflka bir kimse tarafndan irkin diye nitelenmesini engelleyecek hibir fleyin olmad anlamna gelir. Durum byle olduunda, estetik yargya dflen grev, kiflinin zihin halini aktarmaktan ibaret olur. Bu ise elbette estetik tercihlerin damak tad tercihleriyle tam tamna ayn dzeyde bulunduu, estetik yarglarn hakllandrlamayaca veya gerekelendirilemeyecei anlamna gelir. Buna gre, beeni problemi, estetik yargnn salt hofllanma ya da hazza dayanan znel olarak hissedilmifl
temelini, neredeyse snrsz bir rlativizme dflmeden koruyamama problemi olarak bilinir.
Problemi bertaraf etmeye ynelik en ciddi aba, estetik yarglara normatif bir
boyut kazandrma teflebbsnde bulunan Kanttan gelmifltir. Gerekten de Kant
gzellikle ilgili estetik bir yargnn ayrt edici ynnn, onun mantksal biimi bakmndan tekil bir yarg olmasna karfllk, evrensel bir onay talep etmesinden olufltuunu syler. Bir nesneyi veya sanat eserini gzel diye nitelediimiz zaman, salt
znel hofllanmay veya belli bir zihin halini kaydeden yarglardan farkl olarak burada bir evrensel ses ile konuflmakta olduumuza inanr ve herkesin bizimle mutabk olmasn talep ederiz. Yani ben Sultanahmet Camiinin gerekten gzel, kusursuz bir mimari eser olduu hkmn verdiim zaman, bu kiflisel yargyla yetinmem, herkesin benimle ayn sonuca ulaflmas gerektiini dflnrm.
Gzellik konusunda ve
dolaysyla estetik yarglarda
karflmza kan karfltlk,
znelcilik-nesnelcilik veya
grecilik-mutlaklk
karfltldr.
Estetik yargnn salt haz ya

da hofllanmaya dayanan
znel temelini, snrsz bir
rlativizme dflmeden
koruyamama problemine,
beeni problemi ad verilir.
170
Felsefe
Yargm bu flekilde evrensellefltirmemize imkn salayan birinci koflul, yargnn

dayand hofllanmann her trl kiflisel-znel arzu ve ilgiden bamsz olmasdr.
nsan bir nesneden duyduu hofllanmann ilgiden bamsz olduunun bilincine
vard zaman, bu nesneyi, btn insanlar iin hofllanma temeli ieren bir nesne
olarak grmek durumunda kalr. Estetik yargnn veya beeni yargsnn bu znel
evrenselliinin ikinci koflulu veya evrensel dayana ise hofllanmaya yol aan bilgi yetilerinin zgr oyununun, herkes iin geerli, yani evrensel olmasdr. Her
zne, nesnenin verildii tasarma iliflkin estetik deerlemede bir ve ayn yetileri
(hayal gcyle anlama yetisi) harekete geirdiine gre, hofllanmaya yol aan zihin durumunun, anlama yetisi ile hayal gc arasndaki bir tr mucizevi uyumun
herkes iin geerli olmas gerekir.
Buna gre, estetik bir yargda bulunurken kendimizi doal, bireysel olarak deiflen kuruluflumuzla, doamza ait olumsal tm koflullardan soyutlayp onu sadece, btn insan varlklarna ortak olmak anlamnda sk skya evrensel olan koflullara dayandrrz. Baflka bir deyiflle, yargmz ortaya koyarken nesnenin plak formu ve bu formun evrensel alg ve anlama yetilerimizle olan etkileflimi dflnda hibir fleyi hesaba katmayz. Sz konusu evrensel bakfl as ya da perspektife, ancak
nesneyle ilgili estetik deneyimimizi, nesneden duyduumuz hofllanmay, arzu ve
pratik ilgilerden olduu kadar, ona iliflkin kavramsal bir kavrayfltan bamsz hale
getirdiimiz zaman ulaflabiliriz. Bu koflullar yerine getirdiimiz zaman, o, herkes
iin geerli bir yarg haline gelir. nk bu noktada, evrensel geerlilii olan saf
bir beeni yargsna ulaflmfl oluruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gzellik, sizce
SIRAnesnel
SZDE mi yoksa znel bir deer midir? Nesnenin kendisinde mi, yoksa gren gzde mi bulunur?
fi N E L M
SANATD FELSEFES
Estetiin ikinci ana blmesi sanat felsefesinden meydana gelir. Estetik burada,
doal rnlere
S O Rkarfl
U olan estetik deneyimi bir tarafa brakarak sadece sanat eserleriyle balantl kavram ve problemleri ele alr. Buna gre, sanat felsefesi olarak
estetik sanatlar snflar, farkl sanat dallarn sanat olarak tanmlamay mmkn
DKKAT
klan ortak bir sanat idesi ya da zn olup olmadn, dolaysyla sanatn tanmlanp tanmlanamayacan arafltrr; sanatn ahlak ve hakikatle iliflkisi zerinde
SIRA SZDE
durur.
N N
Sanatlarn
Snflandrlmas
AMALARIMIZ
Sanat, insanda sz konusu olan ayr faaliyet trnden biriyle iliflkili olarak ortaya kar. lk kez Aristoteles tarafndan snflandrlp temellendirilen bu faaliyetten birincisiK anlama,
T A P renme veya bilme faaliyetidir (theoria). kincisi eylemde
bulunma (praxis), ncs de bir fleyler vcuda getirme veya retim faaliyetidir
(poiesis). nsandaki sz konusu retme faaliyeti, ya kullanm deeri taflyan, faydal fleyler yaT Eda
estetik deer taflyan gzel fleyler meydana getirme faaliyeti olarak
LEVZYON
gerekleflir. Bunlardan birincisine zanaat ad verilirken ikincisine sanat ad verilir.
Sanat iflte bu temel zerinde, olabilecek en yaln bir biimde temel ifllevi gzeli
meydana getirmek, gzellik yaratmak olan znel faaliyet olarak tanmlanr. Sz
N T Etanm,
R N E T esas itibaryla sanatnn faaliyetine iflaret eder. Buna mukakonusu sanat
bil rn ya da esere iflaret ettiimizde ise sanat bu kez bilinli bir varlk tarafndan meydana getirilen her trl gzel retim olarak tanmlayabiliriz.
7. nite - Estetik
Demek ki sanat denildiinde anlatlmak istenen fley, esas itibaryla gzel sanatlardr. Gzel sanatlar, lk adan bu yana olduka farkl ilke ya da ltlere gre
snflanmfllardr. Birinci snflama tarz, farkl sistem filozoflarnda grdmz bir
snflama tarz olarak hiyerarflik dzene gre snflamadr. Burada snflama, hiyerarfliyi kuran filozoflarn grfllerine bal olduu iin, btnyle znel bir nitelik taflr. rnein Platon, sanat hakikate eriflme asndan deerlendirdii iin, ona
hibir zaman olumlu bir deer bimemifltir. Hele ideal devletin yneticilerini yetifltirme amac gndeme geldiinde, Platon sanatlar dikkatleri gereklikten uzaklafltrdklar gerekesiyle devletinden atmfltr. Duyusal temsil ya da taklide dayal
sanatlar deersizlefltirirken bir tek genleri yetifltirmek bakmndan nem kazanan
belli fliir trleriyle dans sanatlarna nem vermiflti. Oysa bir baflka idealist dflnr
olarak Hegel sanata, zihnin duyumsal olana nfuz etmesini ya da maddi olana yaylmasn salamas nedeniyle yksek bir deer bimifltir. Sanat, onun bakfl asndan doa tarafndan meydana getirilen herhangi bir fleyden ok daha yksek bir
dzeyde bulunmak durumundadr. Bundan dolay, o, klasik sanatlar idealiteleri
asndan mimariden fliire doru ykselecek flekilde snflamfltr.
Bu adan bakldnda, en maddi sanat olan mimari en aflada bulunur; ondan sonra heykel sanat gelir. Resim sanat, heykelin maddiliinden bir adm daha
uzaklaflmfl bir sanattr; o, boyutlu mekn ve nesneleri iki boyutlu bir yzey
zerinde tasvir eder. Resim bundan dolay, dikkati, cisimsel hareketin fiziki meknndan hayal gcnn ve tinin isel meknna yneltir. Mzik, mekn tamamen
terk edip kendisini zamanla snrlar. Zaman mekndan daha ideal olduu gibi, mzik de dfl dnyadaki olaylar deil, tinin isel hayatn, duygu hayatn anlatr. Hegelin hiyerarflik snflamasna gre, fliirde duyusaln rol daha da azald ve onda
nemli olan tek fley aktarlan anlam olduu iin, fliir en yksek sanattr. Buna mukabil, Hegelin aklclna ve mantk egemen bakfl asna karfl karken, gerein rasyonel olmayp, belli bir dorultusu olmayan kr bir iradeden ibaret olduunu ne sren Schopenhauer, sanatlarn zirvesine, en yksek sanat olduunu syledii mzii yerlefltirmifltir. Zira sanatn ifllevi, akln diliyle konuflmaktan ziyade,
varln derinliklerini harekete geirmekten oluflur.
Filozoflar tarafndan birtakm znel ltlere gre snflanan sanat, baz nesnel ltlere gre de snflanr. Sz gelimi sanatlar snflamann en gvenli yolunun, onlar kullandklar aralara veya ortamlarna gre snflamak olduu kabul
edilir. Bu snflamaya gre, iflitsel sanatlar sesle ilgili olan sanatlardr; oysa grsel
sanatlar fenomenal olarak grsel alglarla ilgili olmak durumundadr. Sz konusu
grsel sanatlar kapsamna mimari, resim ve heykel girer. Ne grsel ne de iflitsel
bir sanat olan edebiyat, sembolik bir sanat olarak geer. O, ayrt edici karakterini ortamndan veya kulland aratan alr; buna gre, edebiyatn btn eleri
szcklerdir ve szckler de anlaml seslerdir. Karma sanatlar ise bu aralardan
birkan kullanan sanatlar olarak snflanr; buna gre, opera, mzii olduu kadar szckleri de kullanr. Aralara ya da duyulara gre snflamay tamamlayan
snflama tarz, zaman ve mekn ltne gre snflamadr. Bu tr bir snflama,
genel olarak mekna iliflkin sanatlarla zamana iliflkin sanatlar birbirinden ayrr.
plastik sanatn (mimari, heykeltrafllk ve resmin) karflsna, ritim sanat
(dans, mzik ve fliir) konur. Hem meknla hem de zamanla iliflkili olan sinema
sanat, bu bakfl asndan, yedinci sanat olarak deerlendirilir. Klasik snflama,
bununla birlikte romana ve tiyatroya yer vermedii iin, eksik bir snflama olarak deerlendirilir.
171
Hiyerarflik dzene gre

snflamada, sanatlar
snflayan filozofun znel
ltleri gndeme gelir.
172
Felsefe
Sanat Teorileri
zclk, bir fleyi belirleyen,
her ne ise o yapan birtakm
zellikler bulunduu
grfldr.
zclk karfltlar, sanat

belirleyen bir zn
olmadn ileri srerken
onun retildii tarihsel ve
kltrel balamdan
soyutlanamayacan ileri
srerler.
Filozoflar estetik alannda en fazla meflgul eden konu, sanatn zn ya da neliini ortaya koyma, sanatsal yaratcln mahiyetini belirleme, ksacas sanat tanmlama konusu olmufltur. Nitekim Platondan gnmze kadar filozoflarn sanatn
genel karakteristiklerini belirlemek iin youn bir aba sarf ettiklerini sylemek
mbalaa olmaz. Sanat tanmlamaya ynelik bu giriflimler ya da bu giriflimlerin
rn olan sanat kuramlar, esas itibaryla sanata ynelik iki ayr yaklaflmn ifadesi olarak ortaya kar. Birinci yaklaflm, sanat baflka disiplinlerden ayran bir zn
var olduunu, yani sanat belirleyen asli birtakm zellikler bulunduunu ne sren zclk tr. zc sanat anlayfl ana kategoriye ayrlr. Buna gre zc teoriler sanatn zn ya sanatsal faaliyette ya sanatda ya da sanat eserinde arar.
Baflka bir deyiflle, bu kategorilerden her biri, sanat tanmlayan ana unsur olarak temsil, ifade ve formdan biri zerinde younlaflr.
zc sanat teorilerinin birinci ana kategorisi, temsilin nemini vurgular. Bu mimetik, temsile dayal sanat anlayflnn en nemli savunucusu, sanat mimesis ya da
taklit olarak tanmlayan Platon olup sz konusu anlayfl on sekizinci yzyln sonuna kadar devam eder. Bu teorilerin ikinci ana kategorisi, sanatn zn genellikle
ifadede, duygularn dflavurumunda bulur ve sanat duygu iletiflimi yoluyla tanmlar. On sekizinci yzyldan bafllayarak ortaya kmaya bafllayan ifadeci sanat anlayflnn kapsamna, sanata duygularn katharsis i veya arnmasn temin etme gibi
bir ifllev ykleyen Aristotelesi ve sanatta zsel olann almlayc tepkisi olduunu
ne sren Hume gibi filozoflar da ksmen dhil edebilir. Fakat bu sanat anlayflnn en nemli temsilcileri daha ziyade romantiklerdir. Bu sanat telakkisinin kusursuz rneini Benedetto Crocede (l866-1952) bulabiliriz. Yine on sekizinci yzyldan itibaren ama zellikle 20. yzylda sanatn zn belirleme abalarnda, dikkatin odak noktasna soyutlama ve form geer. Nitekim bu anlayfln en nemli
temsilcisi olan ngiliz sanat elefltirmeni Clive Bell (1881-1964), anlaml formun
veya formel yetkinliin sanatn yegne zsel zellii olduunu ne srmfltr.
Sz konusu zc teoriler, sanatta iselci bir yaklaflm temsil eder, yani sanatn sadece estetik veya sanatsal unsurlar zerinden tanmlanabileceini savunur.
Yirminci yzyla gelindiinde, zc yaklaflm nemli lde son bulur. Daha
doru bir deyiflle yirminci yzyln sanat, onun zsel bir zellii yoluyla tanmlama abalarnn ar bir darbeyle karfllaflt bir dnem olduu sylenebilir. Sanatta
artk, zclk karflt bir yaklaflm ya da anti-zclk egemen olur. Sanatta anti-zcl besleyen iki nemli kaynak olmufltur. Bunlardan birincisi, analitik felsefedir. Nitekim bu felsefe gelenei iinde yer alan nl dflnr Wittgenstein, klasik
ya da zc sanat anlayfllarndan hibirinin sanat belirleyen btn gerek ve yeter
koflullar ifade edemediini ve dolaysyla, sanatn zn ortaya koyamadn belirtir. Bunun da en nemli nedeni, byle bir zn olmamas ihtimali, hatta gereidir. Yani Wittgenstein baz sanat eserleri arasndaki belirgin benzerliklere ramen,
btn sanatlarn veya tm sanat eserlerinin hepsinin birden paylaflt ortak hibir
yn, gzlemlenebilir hibir zellik, ortak bir payda olmadn ileri srer.
zcle indirilen darbenin dier aya ise sanat sosyolojisinde bulunur. Dilin
kendisinin tarih iinde ortaya kmfl kltrel bir rn olduu gzleminden hareket eden sosyolojik yaklaflm, sanat zerine speklasyonda bulunan filozoflarn
kendilerini kltrel balamdan ve tarihsel geliflmeden soyutladklarn ileri srer.
Bylesi bir soyutlamann sonucu olarak da evrensel bir geerlilii ya da uygulamas olan bir sanatsal nesne, kategori, faaliyet ya da tutum bulunduu varsaylr. Bu
7. nite - Estetik
173
varsaym bafltan sona hatal bir varsaymdr. Bunun da nedeni sanat tarihsel, toplumsal ve kltrel balamndan soyutlayarak ele almann ne mmkn ne de doru olmasdr. Sanatn gemiflinin sanatn flimdisini belirlediini, onun ancak toplumsal bir zemin zerinde anlafllabileceini dile getiren bu yaklaflm, en iyi Marksist sanat grfl, George Dickie tarafndan ortaya konan kurumsal sanat anlayfl
ve Arthur Danto tarafndan gelifltirilen tarihsel sanat teorisi ifade eder.
zc Kuramlar
Temsil ya da Taklit Olarak Sanat
Sanat alannda ne srlmfl olan en eski teori, sanat faaliyetini bir tr taklit (mimesis) olarak gren Platonun mimetik veya yanstmac sanat anlayfldr. Platonda
herhangi bir disiplinin deer lt, bu disiplinin bizi hakikate, gerekliin bizatihi kendisine gtrme kapasitesi olduu iin, onda sanatn pek byk bir deeri olduu sylenemez. Platonun sanat taklitle zdefllefltirmesinden de belli olduu
zere, sanat insan asl olana, gerekliin bizatihi kendisine deil de salt grnfllere, glgelerin glgesine gtrd iin, onda sanatn deersiz grlmesi, zerk
bir statden yoksun kalmas kadar doal bir fley olamaz.
Platon dnyann metafiziksel ve ahlaki bir dzeni olduunu ne srer. Bu dzeni keflfedip ifade etmek de bilime ama esas olarak da felsefeye dflen bir grevdir. Platona gre, sanatn bu dzenin doru bir temsilini verebilmesi durumunda
ancak, bir deeri olabilir. Onun gznde sanat, gerein ya da gerekten var olann bilgisine sahip olamad iin, ezeli-ebedi olan tmellerle deil de gelip geici
olan tikellerle iliflkili olmak durumundadr. Buna gre deiflen nesneleri konu edinen taklit edici sanat bu doru temsili veremez. Sanatn nelii dflnda, onun ahlaki etkisine de bakan Platon, zellikle belli fliir trlerinin genler zerindeki olumsuz etkisi nedeniyle, flairleri ideal devletinden atar.
Gerekten de onun mimetik sanata ve sanatlara saldrs, bu sanatn insan ruhu zerindeki etkileri ve toplum hayatnda oynad rol ile ilgilidir. Platona gre,
mimetik fliir, ruhumuzun iyiyi gzeten akll yksek blmne deil, akl-dfl,
coflkun ve taflkn, gerek hayattaki olaylara aflr bir tepkide bulunan parasna
hitap eder. Platonun esas hedefi tragedya olmufltur. Mimetik fliir olarak tragedyaya baflarl bir ierik salayan olay trleri, bu yzden, en aflr heyecanlara yol aan,
ruhu taflknla salan olaylardr. Bu aflr duygulanmsal etkiler ruhun dzenini bozmakla kalmaz, akl da devre dfl brakr. Mimetik fliir, ruhumuzun afla ve alayp
szlamal blmn tatmin ederken ruhun bu ynn salkl bir ruhu ynetmesi
gereken akli paray devre dfl brakarak besler.
Sanatn zn demek ki sanatsal faaliyette arayan, onun mimetik doasn genel bir ereve iinde bu flekilde ortaya koyan Platon, Devlet adl eserinde, mimesis i nl dealar teorisiyle iliflkilendirerek aklar. Buna gre o, ncelikle mimesisin imgeler meydana getirdiini ileri srer. Sonra da sanatnn rettii imge ya da
rnlerin, hakikatten tamamen uzak olduunu iddia eder. nk onun metafizik
anlayflnda gerekten var olan dealar olup bu dealar duyusal dnyada var olan
her fleyin, nesnelerin ve zelliklerin ezeli-ebedi ve yetkin ilk rnekleri, asllardr.
Bu adan bakldnda, duyusal dnyadaki her fley, dealarn bir taklidi, kopyas
veya temsilidir.
Buna gre, duyu yoluyla alglanabilen, sz gelimi masa gibi bir nesne, tek ve
gerek Masa deasnn bir taklitidir. Bu tikel masann bir ressam tarafndan yapl-
Btn zclne ramen,

Platon sanat sadece
kendisiyle deil, etkisiyle de
deerlendirir. Sanat, ruhun
afla parasna hitap ettii
ve hakikate gtremedii
iin deersizlefltirir.
Sanat, Platonda taklidin

taklidini yapt iin
deersizdir.
174
Felsefe
mfl sureti ya da imgesi, masann belli bir adan grnen ikinci bir taklitidir. Ressam masay olduu gibi deil, kendisine grnd flekliyle yapt iin, Platona
gre, onun yapt fley, gerein deil, yalnzca grnfln bir yansmasdr; o, salt
grnflle ilgili bir benzetmedir. Takliti sanatlar, flu halde, dealarla deil, yalnzca tikellerle iliflkilidirler; bu yzden bize gerein kendisini deil, yalnzca glgenin glgesini verirler. Platon, bundan dolay, sanaty, iflilerin yapt tek tek
fleylerin hepsini birden yapan ama yaptklarnn gereklii ok flpheli bir usta olarak tanmlar. Sz gelimi ressam gerek bir fley deil, yalnzca bir imge yaratr ve
onun eseri ikinci dereceden bir taklit olup deann gerekliinden iki derece daha
uzaktr. Dahas, bir imge meydana getirmek, imgesi ortaya konan gerek fleylerin
bilgisini gerektirmez. Yalnzca hayatn imgelerini meydana getiren sanatlar, gerek hayatta iyi ve kt olanla ilgili olarak hibir doru bilgiye ihtiya duymazlar.
Platon bundan dolay, gerek gzellie, Gzellik deasna taklitlerin taklitlerini veren sanat yoluyla eriflilemeyeceini dflnr.
SIRA SZDE
fadeci Sanat Anlayfl
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
fadecilik, sanat isel
dnyaya, sanatnn
duygusal ve isel
SIRA SZDE
yaflantlarna balar.
AMALARIMIZ
Platonun sanat
deerlendirip elefltirin.
SIRAanlayfln
SZDE
D fi N Erakibi
LM
Takliti teorinin
ifadeci kuramdr. Nitekim ifadeci, yani duygu ve dflncelerin estetik ifadesini temele alan sanat anlayfllar, modern bireyin ortaya kflyla
S Otaklit
R U ya da temsil olarak sanat anlayflna ciddi bir alternatif meydabirlikte, klasik
na getirmifllerdir. flte bu yzden ifadeci sanat anlayfl taklit veya temsile dayal sanat anlayflyla birka noktada ciddi bir karfltlk meydana getirir.
DKKAT
Taklit ya da temsil teorilerinde, ncelik ya da vurgu her fleyden nce sanatsal
faaliyet ile sanat eserinde, sanat eserinin gerek ya da dfl dnyayla kurduu baSZDE insani duygularn ifadesi olduunu syleyen ifadeci sanat andadr. OysaSIRA
sanatn
layfl, sanat isel dnyaya, sanatnn duygu yaflantlarna ve bu duygularn ifadesine balar.AMALARIMIZ
Baflka bir deyiflle, sanatn zn sanatda arayan ifadeci sanat anlayflnda nemli olan isel yaflant, psikolojik durum, daha dorusu manevi ifade yeteneidir. Takliti teorilerin temsilin doruluuna, sahiciliine vurgu yapt yerde,
ifadeci kuram
K duygu
T A P ve dflncelerle, bunlarn ifadesinin zgnln ne kartr. Takliti teorinin sanatta beceri ve yetenee byk bir nem verdii yerde, ifadeci anlayfl bu ustalk ve yetenein nemini gz ard eder, hatta bunun sanatn
nemini azalttn
T E L E V Z Y One
N srer. nk bu anlayflta hissetmek retmekten ok daha
nemlidir; zgn yaratc edim sanatnn ruhunda ya da aklnda olup bunu ifade
edip etmemek sanatnn kendi seimidir.
Gerekten de ifadeci sanat anlayflnda, sanatnn estetik duygu ve dflnceleT E R N E tinsel
T
ri esas olup N sanat
ifade, dflnce ve duygulara biim ve ierik kazandrma
imkn salad iin nem kazanr. Nitekim sz konusu sanat anlayflnn savunucular, ifadenin verdii hazzn kendi iinde bir ama tafldn belirtmeye zen
gsterirler. Estetik ifadeyi dier duygusal faaliyet ya da tezahrlerden ayran fley
ise zgnlktr. Buna gre, estetik ifade ya yaflanan belli bir duygu veya deneyimden hareketle belli bir formun yaratlmas ya da hissedilen duygunun tutarl ve belirli bir deneyim biimi haline getirilmesidir. flte bu ifade zgn ya da biricik tir.
Manevi ifade elbette bir kez oluflturulduktan sonra, tekrarlanabilir ve srekli olarak kullanlarak kltrn bir paras haline gelir. Tekrarlar ve sonraki kullanmlar,
zgn olann sadece taklitleridir. Estetik ifadenin kendisinin hibir zaman bir taklit olamayacan dile getiren ifadeci sanat anlayflnda, bu durum mimetik sanat
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
fadeci sanat anlayflnn

temel kategorileri, sezgi,
ifade, yaratclk, zgnlk
ve deha kavramlarndan
oluflur.
175
7. nite - Estetik
anlayflyla bir baflka karfltlk noktas oluflturur. Mimetik sanat anlayflnda nemli
olan, daha iyi bir taklidin nasl yaplabileceini keflfetmektir. Oysa ifadeci sanat kuram asndan nemli olan husus, taklit olmayan bulup karmaktr.
fadeci sanat anlayfl, iflte bu yzden yaratcla byk bir nem izafe ederken
sanaty gerek bir yaratc dzeyine ykseltir. Bu anlayfla gre, daha alt dzeyde bulunan sanatlar yaratc sanatya baldrlar; byk sanatlar ise btnyle
yeni form ya da bakfl alarnn yaratclardr. Onlara bakldnda, dierlerinin
katklar, ayrntlardaki zgnlklerine ramen, daha snrl olur. fadeci sanat anlayfl, zgnlk ve yaratclkla iliflkili olarak iflte bu noktada deha kavramn ne
kartr. Sanatta deha, bu anlamda statlarn geride brakp onlar her bakmdan
aflan, hi bilinmeyen yepyeni ifade biimleri gelifltiren, zgn ve yaratc sanaty
karakterize eder.
fadeci teoriye gre, sanattaki yaratma veya sanatnn yaratmas, ilahi bir yaratma ya da yoktan var etme deildir. Bununla birlikte, sanatsal yaratmann srr, sanat eserinin malzemesinde veya kaynaklarnda bulunmaz. Onun srr, tam tersine,
bu kaynaklar sanat eserine dnfltren esrarl bir atlmdadr. Sanatn, bu yzden
neredeyse bir mucizeyi ifade ettiini ne sren ifadeci teori asndan sanatn mucizesi, sanatn ve sanatnn mevcut verileri bafltan afla dnfltrmesinden meydana gelir. Sanatn mucizesi, bu verileri bir baflka dnyann iine sokmak zere,
iinde yafladmz dnyadan koparmasdr. Bu yzdendir ki pek ok insan sanatsal yaratma srecini aklamak iin, sanatnn ald ilhamdan, onun esinlenmesinden sz eder.
fadeci sanat anlayflnn en nemli temsilcilerinden biri Robin George Collingwood (1889-1943), dieri Benedetto Crocedir. Hatta bu iki isimden ad neredeyse ifadeci teoriyle zdeflleflecek kadar ne kan Croce, stelik temsil-ifade ayrmn adafl sanat felsefesinin nemli kavramsal aralarndan biri haline getirmifl
kiflidir. Gerekten de kavram ile sezgi arasnda bir ayrm yapan, sezginin bir nesnenin bireyselliiyle tanflkl ifade ettii yerde, kavramn sadece bir snflama
arac olarak ortaya ktn belirten Crocede kavram-sezgi ayrmna temsil-ifade ayrm tekabl ederken sezgiyle ifade zdeflleflir.
zellikle fliirin duygular ve ruh hallerini ifade ettiini ne sren Croce,
onun ayrca insann pratik kifliliinin ok
farkl ynlerini, tefekkrn hizmetine
kofltuunu savunur. Ona gre, zaten btn sanatlar son zmlemede duygularn ifadesi olmak durumundadrlar. fadeyi pek ok durumda yaratmayla zdefllefltiren Crocenin bakfl asndan sanatnn doada olmayan, ideal ve mkemmel bir fleyi yaratma sreci, onun
doadan birtakm izlenimler almasyla
bafllar. Doadan ald izlenimleri bir
senteze tabi tutan sanatnn belli bir ifadeye ulafltn ne sren Croceye gre
ifade, sanatnn hayal gcnde, ruhun-
Resim 7.2
Croce
176
Felsefe
da meydana gelen ama bir kez olup biten estetik bir yaflantdr. Sanatta yaratma,
iflte burada yatar. Sz konusu ifadeyi, kendi ruhunda meydana getiren sanat, yaratmfl olduu bu ifadeden estetik bir haz alr. Bununla birlikte, bu ifade, bu yaratma hep ya da biteviye srp gitmez; sanatnn bellei, manevi bir sentez olan bu
ifadeyi srekli olarak koruyamaz.
Sanat eserinin eflsiz olmas, bir defada yaratlan bir deer olmas, bundandr.
Sanat kaybolup gidecek olan bu manevi sentezi, sz konusu estetik ifadeyi koruyabilmek iin, bellein zayfln ortadan kaldracak areler gelifltirir. Sanat, bu
areleri ifadeyi sz, ses, mermer, boya, odun gibi fiziksel varlklar araclyla dfla
vurmada bulur. flte sanatnn ruhunda, hayal gcnde yaflanan ifadenin bu flekilde dfla vurulmasndan, sanat eserleri meydana gelir. Buna gre bir fliir, bir resim,
bir heykel ve bir mzik paras, amac kendinde olan varlklar olmayp manevi bir
sentezi, estetik ifadeyi canl tutmada bellee yardmc olan aralardr.
Demek ki asl ifade, dfl dnyada deil de sanatnn ruhunda meydana gelir;
fiziki nesne ya da eserler, sz konusu manevi ifadelerin saklanmas ve korunmas
amacna araclk ederler. Her ne kadar bu fiziki varlk ya da sanat eserlerine gzel desek bile, gerek gzellik sanatnn ruhunda meydana gelen gzelliktir. Sanat eserlerinin gzellii, asl ifadeye veya gerek gzellie gtren bir yardmc ve
ara olmak durumundadr.
Formalist Sanat Anlayfl
Sanatta formalizm, sanatn

zn sanat eserinin
formunda bulur.
Formalist sanat anlayflnn

en byk gl, form
kavramn tanmlamakta
yatar.
Sanatn, mimetik sanat teorisinin ardndan modern dnemdeki zgrleflme ya da

zerkleflme srecinde, bir baflka nemli ura da formalist sanat kuramn meydana getirir. Buna gre, mimetik teorinin sanat gerek dnyaya, ifadeci sanatn onu
sanatnn tinsel dnyasna ya da sezgilerine demirledii yerde, sanatta formalizm, sadece formun nemli olduunu syler. Formalist sanat anlayfl da zc bir
sanat anlayfldr. Bununla birlikte o, sanatn zn, sanat eserinde bulur ve sanat
eserini belirleyen fleyin form olduunu ne srer. Nitekim formalist yaklaflm, paralarn tek tek her bireysel sanat eserine zg olacak flekilde yaplanfl, kompleks
dzenlenifli ya da organizasyonunun sanatsal bir anlama sahip olduu konusunda
srar ederek sanat eserini serbest brakr. Sanat eserinin zerkliini temin etmeye
alflan bir yaklaflm olarak formalist sanat anlayfl, edebiyatta, mzikte, mimaride
veya baflka herhangi bir sanat dalnda sanat eserinin deerinin, baflka hibir fley tarafndan deil de sadece eserin formu tarafndan belirlendiini ne srer.
Formalist yaklaflm, her sanat eserinin, biri formel yn, dieri ise formel olmayan boyutu olmak zere, iki ayr boyutu ya da yn olduunu varsayar. Ya da ayn anlama gelecek flekilde, sanat eserinin isel ve dflsal veya zsel ve arzi ynleri olduunu varsayan sanatsal formalizme gre, sadece esere isel olan unsurlar
onun sanat eseri olma stats asndan bir deer taflr. O, form zerinde younlaflmakla birlikte, formun anlam konusunda zaman zaman farkl tasarmlar gelifltirir. Formla en dar anlam iinde duyusal paralarn birbirleriyle ahenkli ve dzenli yapsal iliflkilerinin anlatlmak istendii teoride, formalistler sanattaki formun doadaki formla olan sreklilii konusunda farkllk gsterirler. Formalist sanat grflnn ilk ve en nemli temsilcisi olan Kant, sanatsal formun doadaki formla bir
sreklilik arzettiini sylerken formalizmin en yeni temsilcisi olan Bell, formun sadece sanata zg olduunu bildirir.
Formalist teorinin en nemli gl, kuramn zn oluflturan form kavramndan kaynaklanr. Bu konuda zaman zaman dengeden, eflbiimlilikten, e-
7. nite - Estetik
flitlilik iindeki birlikten veya organik birlikten sz eden formalistler, Clive Bell
rneinde de grlecei zere, form kavramn bir ksr dngye dflmeden tanmlamakta ok zorlanrlar. Formalist sanat anlayflnda, estetik alanndaki olaanst byk nemine ramen, Kanttan ziyade bir sanat elefltirmeni olan Bellin
formalist sanat anlayflnn ne kmasnn en nemli nedeni, pek oklarna gre
onun yirminci yzyl estetiinin geliflimine yapt etkidir.
Gerekten de Bellin formalizmi, temsili veya takliti sanat teorisiyle ifadeci sanat kuramna karfl ciddi bir alternatif olarak ne srlmfl olup ortak payda argmanndan yola kar. Argmana gre, bir zelliin sanatn veya sanat statsnn gerek koflulu olabilmesi, onun btn sanat eserleri tarafndan paylafllan bir
zellik olmasn gerektirir. Bell, buradan hareketle, sanat iin gerek koflul olarak
ne srlmfl olan iki aday zellii ele alr. Formalizme gre, bunlardan ne temsil
ne de ifade sanatn gerek koflulu olamaz; nk temsil ya da taklide dayanmayan
pek ok sanat eseri ya da tr vardr. Her sanat eseri de yaratcsnn duygularn
ifade ediyor deildir. Bell, bu incelemenin sonucunda bir tek formun btn sanat eserleri tarafndan paylafllan bir zellik olduu, sanatn gerek koflulunun formdan baflka bir fley olmad, onun ortak paydasnn form olduu sonucuna varr.
Baflka bir deyiflle, duygu, temsil ve benzeri btn zellik ya da hayat deerlerinin estetik deerlemenin dflnda tutulmas gerektiini ne sren Bell, sanatsal
deerin yegne ltnn sanat eserinin formu, formel zellikleri olduunu iddia
eder. Form resimden heykele, edebiyattan fotorafla, filmden mzie, danstan
mimariye btn sanat trlerinin ortak paydasn oluflturup bir fleyin sanat eseri statsne sahip olabilmesinin gerek koflulu olmakla birlikte yeter koflulu deildir.
nk yap ya da paralarn ahenkli birlii anlamnda yap, neredeyse her fleyin
bir zellii olmak durumundadr. Bell bu yzden, sanat eseri iin yeter koflulun
anlaml form olduunu syler.
Bell, anlaml form kavramn, sanat eserinin almlaycsnda yaratt estetik
duygu yoluyla aklamaya alflr. Gerek bir sanat eserinin izleyicide, dinleyicide
ya da okuyucuda estetik bir duygu yarattn ne sren Belle gre, bu duygu
gndelik yaflama ait duygulardan farkl bir duygudur. En nemli zellii pratik ilgilerle hibir iliflkisi bulunmamak olan bu duygu, nesnenin formel zelliklerine verilen bir tepkiyi ifade eder. Gerek sanat eserlerinin sz konusu estetik duyguyu
yaratmalarnn nedeni, onlarn anlaml forma sahip olmalardr. Anlaml form eserin paralar arasndaki belirli bir birlik iliflkisi olup eserin yapsnn ayrt edici zellikleriyle ilgilidir.
Belle gre, anlaml form duyarl elefltirmenlerin, estetik beenileri geliflmifl eitimli izleyicilerin, bir sanat eserinde sezgisel olarak idrak edebildikleri veya farkna varabildikleri tanmlanamaz bir zelliktir. Bellin formalist sanat anlayflnn, tm
nemine ramen en nemli gl ya da skntsn da iflte bu nokta, anlaml formun tanmlanmasnda dngsellie dfllmesi noktas oluflturur. Gerekten de anlaml form teorisinin ana dflncesi ya da argman, anahtar kavramlarndan her
ikisinin de birbirleri araclyla tanmlanmas anlamnda dngseldir. nk teoriye gre, anlaml form, bir eserin estetik duygu uyandran formel ya da yapsal
zellikleridir. Fakat bu estetik duygunun mahiyetinin ne olduu sorulacak olursa,
Bell bu duygunun anlaml formun varl dolaysyla hissedilen bir duygu olarak
anlafllabileceini syler.
177
Bell, sanatn znn

anlaml formda
bulunduunu sylerken
ortak payda argmann
kullanr.
178
Felsefe
zclk Karflt Kuramlar

Marksist Sanat Anlayfl
Resim 7.3
Marx
zclk karflt veya anti-zc teoriler, sanat belirleyen deiflmez bir zn olmad grflyle karakterize olurlar. Ayn zamanda sanatn sanata zg veya isel
faktrlerden ziyade, dflsal faktrler tarafndan belirlendiini ileri sren zclk
karflt sanat teorileri, sanatn zerkliine de nemli bir darbe indirir. Bunun da nedeni, elbette sz konusu teorilerin sanat tarihe, topluma, kltre veya politikaya
greli ya da tabi hale getirmeleridir. rnein Marksist veya gereki sanat anlayfl, sanatn sanat iin deil de toplum iin olduunu ileri srer.
Gerekten de Marksist sanat anlayfl,
yirminci yzylda felsefi estetie sosyolojik bir alternatif yaratan nemli bir sanat
grfln temsil eder. Marksist sanat anlayfl, aslnda dorudan doruya Marxn
kendisi tarafndan gelifltirilmifl deildir. Zira Marxn kendisinin gelifltirmifl olduu
bir sanat teorisi yoktur. Bu anlayfl daha
ziyade genel Marksist dflncelerden hareketle, Louis Althusser (1918-1990),
Theodor Adorno (1903-1969), Georg
Lukcs (1885-1971) gibi Marksist dflnrler tarafndan gelifltirilmifl olan bir teoriyi
ifade eder. Nitekim Althusser bu balamda, sanatn gerek bilgisine eriflebilmenin tek yolunun sanat eserinin zgllnn gerisine, estetik etkiyi yaratan mekanizmalarn kendisine geri gitmek olduunu sylerken bunun iin Marksizmin
temel ilkelerine ihtiya bulunduunu anlatmak ister.
Marksist perspektiften bakldnda, sanat her fleyden nce entelektel bir faaliyet olarak anlafllr. Bununla birlikte, Marksist praxis dflncesi dikkate alndnda, bir entelektel faaliyet olarak sanata, tpk felsefeye olduu gibi, dnyay
anlamak yannda, dnyay deifltirmek grevi yklenir. fllevselci bir bakfl as
benimseyen Marksist dflnrler doallkla sanatn pratik etkisiyle yakndan ilgilenmifllerdir. Bu pratik etki, iki flekilde tezahr eder. Buna gre, sanatn pratik etkisi, tpk idealist felsefede olduu gibi, statkoyu korumak, onu her ynyle hofl
ve iyi bir dzen olarak sunma anlamnda muhafazakr bir etki olabilir. Fakat bu
etki, materyalist felsefenin etkisine benzer flekilde, statkoyu deifltirmeyi, toplumu daha adil bir toplum dorultusunda dnfltrmeyi amalayan devrimci bir etki de olabilir.
Marksist grfln sanattan bekledii, doallkla bunlardan ikincisi, yani devrimci etkidir. Bu yzden Marksist sanat anlayflnn ncelikle, sanatn sosyo-ekonomik
koflullarna ve ikinci olarak da onun politik etkilerine ynelik bir ilgiyle karakterize olduu sylenebilir. Nitekim Marksist sanat anlayflnda, Marx tarafndan ortaya
konan temel ve styap topografyasnn genel balam iinde, edebiyat metinlerinin form ve ieriini, bu metinleri iinde oluflturulmufl olduklar ekonomik, politik ve ideolojik iliflkilere gnderimle aklama ynnde bir teflebbs hep olagelmifltir. Marksist grfl, sanat balamnda, sz konusu iki ilgiye ek olarak nc
7. nite - Estetik
bir ilgiyle daha karakterize olur. Bu da sanatn entelektel bir faaliyet olarak ne olduuna dnk bir ilgidir. Buna gre, sanatn ne olduunu gzler nne sermeyi
amalayan Marksist dflnrler sanat teorilerinde, sanat ideolojiyle bilim arasnda
tam ortalarda bir yere yerlefltirirler. Marksizm asndan bilim, gerekliin veya
dnyann dorulukla, yani gerekte olduu flekliyle alglanmas ve kavranmasdr.
Oysa ideoloji, gerekliin, sosyal dnyann olduu gibi kalmasnda veya statkonun korunmasnda kar olanlar tarafndan yanlfl ve arptc bir biimde sunulmasndan baflka bir fley deildir.
Sanat bilimle ideoloji arasnda bir yere yerlefltiren Marksist sanat anlayfl, bununla elbette sanatn ift ynl bir yaps olduunu anlatmak ister. Gerekten de
Marksist sanat anlayflna gre, sanatta her fleyden nce dnyann bir temsil ya da
yansmas sz konusu olur lakin bu yansma, dnyay gerekte olduu flekliyle
gsteren bir temsil olmayp onu insanlarn olduunu sandklar ya da dflndkleri flekliyle sunan bir yansmadr. Sanat iflte bu yzden, tek tek her toplum ve dnemle ilgili tarihsel olarak snrlanmfl alglar ifade eder. Bu adan bakldnda
sanat, gereklii olduu gibi gsteremeyip bir anlamda gizledii iin, hi kuflku
yok ki ideolojiktir.
Sanatn, bir anlamda ideoloji ile bilimin bir sentezi olduunu veya ideolojik
kavrayflla bilimsel kavrayfln bir karflmn cisimlefltirdiini savunan Marksist sanat
anlayfl, onun yapmas gereken etki nedeniyle, ideoloji yerine bilime yaklaflmasn ister. Bununla birlikte, o, bunun sanatn sanat olma niteliini kaybetmeden
yapmasn talep eder. Bunu mmkn klan fley ise sanatn ikinci yndr. Sanat,
akl ve bilimsel arafltrmadan ziyade, hayal gcnn veya muhayyilenin eseridir.
Sanat iflte bu flekilde anlaflld zaman, ideolojik dnyann gerek dflln, onun
yanlfl fikir ve imgelerden meydana geldiini gsterdii iin, bilime yaklaflr. Baflka
bir deyiflle, bu flekilde anlafllan sanat, bize kapitalizmin dnyasyla ilgili bir fleyler
aktarrken dnyaya dair kavrayflmz glendirir. Sanatn btnyle ideolojik olduu zaman ise zellikle devrimci ya da ilerici sanata zel bir nem veren Marksist anlayfl, sanatn bu ynyle ele alndnda, toplumsal deiflmenin bir arac olduunu ileri srer. Marksizme gre, sanat bu ifllevini izleyici ya da almlaycnn
ideolojik ynden yanlfl bilincini sarsarak gereklefltirir. Yani devrimci sanat, dnyadaki fleyleri bildik ve rahatlatc flekillerde deil de alfllmadk ve rahatsz edici
flekillerde temsil eder. Oysa ilerici olmayan sanat, mimesis i veya doal kopyalamann en yetkin biimlerini hayata geirirken dnyann ideolojik imgelerini olduu gibi brakr. Yetkinlikten yoksun, yanlfl ve arpk bir gereklik olan toplumsal
dnyay olduu gibi yanstr.
zellikle Frankfurt Okulu teorisyenleri, bu noktada bir adm daha ileri giderek
sanata topluma rehberlik etme ifllevi yklerler. Sz gelimi, sanatn toplumsal gereklii yanstmak yerine, bu gerekliin yetkin bir gereklik olmas, yani yanlfllktan ve arpklktan kurtulmas iin, ona rehberlik etmesi gerektiini syleyen Adornoya gre, gerek sanat, burjuva sanatnn sahip olmad bir dzen ve hakikati
ierir. Bu yzden, ona dflen, topluma sz konusu dzen ve hakikat ynnde nizam ve biim kazandrmaktr.
179
Sanatn toplum iin

olduunu ileri sren
Marksist sanat anlayfl, ayn
zamanda gereki sanat
teorisi olarak da bilinir.
Marksist grfl, sanat bilim

ile ideolojinin ortasna bir
yere yerlefltirirken, bununla
nce sanatn hayal gcne
dayandn, sonra da
sanatn ideolojiye ya da
bilime yaklaflabileceini
anlatmak ister.
Kurumsal Sanat Anlayfl

Bir baflka zclk karflt sanat anlayfl, sanat, kurumsal yaplarla veya sanat
dnyasyla iliflki zerinden ele alan kurumsal sanat anlayfldr. nk o da evrensel sanat tasavvurundan uzaklaflarak neyin sanat eseri olarak grleceinin zamana ve yere bal olarak deifltiini savunur. Amerikal felsefeci George Dickie ta-
Kurumsal sanat anlayfl,

felsefi estetik ile sosyoloji
arasnda bir yere
konumlanr.
180
Kurumsal sanat anlayflnn

temel kavram sanat
dnyas kavramdr.
Kurumsal sanat anlayfl, iyi

sanat kt sanat arasnda
bir ayrm yapamad ve
sanat tanmlarken
dngsellik yanlflna
dflt iin elefltirilir.
Felsefe
rafndan gelifltirilen bu grfl de felsefi estetiin dflnda bir yere konumlanr, daha
dorusu felsefeyle sosyoloji arasnda tam ortalarda bir yerde bulunur.
Dickienin sanat anlayfl, Shakesepearein Macbethi, Beethovenn Dokuzuncu
Senfonisi, Dostoyevskinin Karamazov Kardefller i trnden on binlerce, hatta daha yerel ya da ulusal dzeyde sanat eseri olarak kabul gren yz binlerce farkl fleyin hepsinin birden nasl olup da veya hangi temel zerinde sanat eseri olarak grlebildiini aklama abasndan domufltur. Teori, gemiflte sanat eseri olarak
grlmfl, bugn ayn flekilde deerlendirilen bu binlerce farkl sanat eserinin ortak olarak iki farkl fleye sahip olmas gerektiini ne srer:
(i) Eserin insan elinden kma bir fley olmas ve
(ii) ona sanat eseri stats verecek bir sanat dnyasnn varl.
Buna gre, sanat eseri olarak kabul edilen btn bu farkl nesneler, her fleyden
nce insan yarats olan, yani doada hazr bulunmufl olmaktan ziyade, zerinde
flu ya da bu lde alfllmfl olan eserlerdir. Dickie hepsi iin genel bir kategori
olarak insan elinden kma eser deyimini kullanr. Terimi olduka gevflek bir anlam iinde kullanan Dickie, denizin karaya atmfl olduu, kydan alnarak sanat
galerisinde sergilenen bir tahta parasnn bile, zerinde alfllmfl bir rn olmak
anlamnda insan elinden kma bir eser olabileceini ima eder.
kinci ve ok daha nemli koflul ise insan elinden kma bu rne sanat eseri
stats atfedecek olan bir sanat dnyasnn varldr. nk bir nesnenin sanat
eseri stats kazanabilmesi iin gerek koflul onun insan elinden kmfl olmas ise
esas nemli koflul, sanat dnyasnn varldr. Kurumsal sanat anlayfl, insan elinden kma bir nesnenin, onu sanat eseri olarak belirlemeye yarayan hibir zelliinin olmadn ne srerken nesneye sanat eseri statsnn sanat dnyas tarafndan verildiini ne srer. Dickie sanat dnyasn sanatlar, ynetmenler, mze mdrleri, galeri sahipleri, yaynclar, mze ziyaretileri, elefltirmenler, sanat filozoflar benzeri biiminde olduka gevflek bir tarzda organize olmufl olsalar da
birbirleriyle her fleye ramen sanat ekseni zerinde iliflkili olan insanlar kmesi
olarak tanmlar. Btn bu insanlarn ortak zellikleri onlarn sanata besledikleri ilgi, bu ilgi temeli zerinde sanat dnyasnn kabul grmfl temsilcileri olmalar ve
insan elinden kma birtakm eserlerin stats zerinde anlaflmalardr.
Sanat dnyasnn her durumda belli bir otoriteye sahip olan yeleri, insan elinden kma birtakm rnleri, deyim yerindeyse vaftiz etmeye benzer bir muameleye tabi tutarak onlara sanat eseri stats veya en azndan kymet biilmeye ya
da estetik takdire aday olma stats yklerler. Baflka bir deyiflle, teori toplumdaki
baz birey ya da gruplarn insan elinden kma herhangi bir eseri bir vaftiz etme
eylemi yoluyla bir sanat eserine dnfltrme g ve yeteneine sahip bulunduunu ileri srer. Sz konusu vaftiz etme eylemi ise bir fleye sanat adn verme ya da
ounluk eseri yaynlama veya sergileme fleklinde tezahr edebilir. Sz gelimi nl bir sinema elefltirmeni veya elefltirmenler grubu, son derece sradan, sinematografik zellikleri olduka snrl bir filmi, neredeyse bir flaheser dzeyine ykseltip
milyonlarca insann o filme gitmesine yol aabilir. Veya ok nitelikli bir film, elefltirmenler tarafndan yerine dibine sokulduu iin, onun gifle baflars ok dflk kalabilir. Kurumsal sanat anlayfl, iflte bu ereve iinde insan eliyle yaratlmfl birtakm nesnelerin bafllangta sanat eserleri olarak yaratlmamfl olduklar dflncesi
zerine ykselir. Szgelimi Orta an sanat eserleri veya antik eserler modern sanat kavram oluflturulmazdan nce yaratldlar. Demek ki onlara sanat eseri stats
sonradan verilmifltir; buna mukabil, bir zamanlar sanat eseri olarak deerlendirilmifl olan rnlerden sanat eseri statsnn sonradan alnd da ok olmufltur.
7. nite - Estetik
Kurumsal sanat anlayfl, en az iki bakmdan elefltirilmifltir. Birinci elefltiri noktas, onun hemen her fleyin bir sanat eseri haline gelebilmesine izin vermek suretiyle, iyi sanat ile kt arasnda bir ayrm yapamamasyla ilgili bir elefltiridir. nk insan elinden kma bir esere, sanat dnyasnn yeleri tarafndan vaftiz edilmek suretiyle sanat eseri statsnn verilmesi, onun iyi bir sanat eseri olduu anlamna gelmez. Buna gre kurumsal sanat anlayfl sadece bir nesneyi sanat eseri
adn verdiimiz fleyler snf iine yerlefltirmekle yetinir. Baflka bir deyiflle, kurumsal sanat anlayfl sanatn normatif boyutuyla hi ilgilenmez. Bununla birlikte, unutulmamaldr ki sanatn ne olduunu soran insanlarn byk bir ounluu, sadece neye sanat dediimizle ilgilenmeyip bizim neden, baflkalarna deil de belirli birtakm nesnelere deer verdiimizi bilmek isterler. Oysa kurumsal sanat anlayfl bu trden deer biici sorular gndemine hi almaz. Teorinin, neyin sanat
eseri olarak grlebilecei konusunda hemen her fleye ak olmas durumunu, bazlar onun en byk meziyeti, bazlar ise en ciddi kusuru olarak deerlendirir.
Kurumsal sanat anlayflna karfl kanlar, ikinci olarak yaklaflmn, tpk anlaml form kuram gibi, dngsel bir sanat tanmndan muzdarip olmas olgusuna gnderme yaparlar. Buna gre, teori, sanat dnyasn meydana getiren otoritelerin
kendisine sanat eseri statsn vermeyi uygun grdkleri fleyin sanat olduunu
syler. Sz konusu insanlar sanat dnyasnn yeleri yapan fley ise onlarn insan
elinden kma bir fleye sanat eseri stats ykleyebilme kapasiteleridir. Durum
byle olduunda, teori sanat eseri ile sanat dnyasnn yesi terimlerini birbirleri yoluyla tanmlama hatasna, yani bir dngsellik yanlflna dflmfl olur.
Tarihsel Sanat Anlayfl

Tarihselci sanat anlayfl da sanat sanat dfl birtakm unsurlara tabi klar. nk sanatn, sanat eserinin iinde retilmifl olduu toplumsal, kltrel ve tarihsel balamdan hareketle ele alnmas gerektiini ne srer. Hatta o, Dickienin kurumsal sanat anlayflnn, merkezden evreye doru alnan yolda bir adm daha tesini ifade
eder. Sz konusu tarihselci perspektifin sahibi, sanat dnyas kavramnn amlanmasnda en az Dickie kadar nemli bir rol oynamfl olan Amerikal dflnr Arthur Dantodur.
Danto, her fleyden nce modern ve postmodern sanatn douflu, yani statleriyle ilgili olarak belli bir z-bilince sahip sanat formlarnn ortaya kflyla birlikte, sanatn yeni birtakm felsefi sorulara yol atna iflaret eder. O, bu sorulardan
en nemlilerinin sanatn kendisinin, snrlarnn ve amalarnn ne olduu sorular
olduunu syler. Dantoya gre, sanatn ne olduu, belli bir sanat eserinin nasl
yorumlanaca, sanat eserinin retildii tarihsel, kltrel, hatta politik koflullara
baldr.
Nitekim o, insan elinden kma bir eserin, sanat retiminin daha nceki tarihinin bir sonucu olarak sanat dnyasnda onun iin hazrlanmfl bir yer olmad takdirde, sanat eseri haline gelemeyeceini syler. Sanatn flimdisinin sanatn gemifli
tarafndan belirlendiini dile getiren Danto, bu tezini temellendirmek amacyla yeni bir tartflma bafllatr. O, setii rnek uyarnca, bizden yeni bir roman yazar olan
Pierre Menardn Cervantesin Don Kiflot unun, zgn eserle neredeyse satr satra
ayn olan tam bir uyarlamasn gereklefltirmifl olduunu tasarlamamz ister. Menard, bu uyarlamay zgn eserden yana hibir bilgisi olmadan yapmfltr. Danto,
Menardn eserinin ayn roman olmadn, hatta roman olmadn ileri srer; bunun nedeni ise ierii satr satr ayn olsa bile, uyarlamann yazarnn farkl olmas,
181
182
Felsefe
onun farkl deneyimleri bulunmas ve roman farkl bir tarihte sunmasdr. Dantonun bununla gstermek istedii fley, eseri belirleyenin sanat olmasndan ziyade, her sanat yaptnn genel olarak tarihin kendisi, zel olarak da farkllk gsteren kendi tarihi tarafndan belirlenmesi olgusudur.
Bununla birlikte, Danto bu noktada kalmaz, bir sanat ontolojisi gelifltirerek daha genel bir ereve iinde sanat eserini belirleyen ve birlikte sanatn gerek ve yeter koflullar olarak deerlendirilebilecek befl ayr koflul sayar. Bunlardan birincisine gre,
1. sanat eserinin bir fley hakknda olmas, yani onun bir konusunun bulunmas, temsil ettii bir fleyin bulunmas gerekir.
Buna sanatn temsil boyutu adn veren Danto, mimetik anlayfl elefltirerek bir sanat eserinin anlamn onun gnderimde bulunduu fleyden ayrr ve esas itibaryla
anlama vurgu yapar. Buna gre, bir sanat eserinin kendisi hakknda olduu fley,
gerekte onun ierii ya da anlamdr.
Temsil sanatn gerek koflulu olmakla birlikte, yeter koflulu olamaz. Dnyay ve
dnyadaki fleyleri olduka iyi bir biimde temsil edebilen gndelik sylemimizi sanat kategorisi iine sokmak hibir flekilde mmkn olamaz. Sanat sanat olmayandan ayrabilmek iin, temsille belirlenen gerek koflulu, ifadeye dayal bir yeter koflulla tamamlamak gerekir. Danto bu balamda,
2. temsilin sanatnn temsil edilen ierikle ilgili duygularn, inanlarn, ksacas tutumlarn ifade etmesi gerektiini ne srer.
Sanatnn konusunu grme tarznn cisimlenifline zel bir nem atfederken doallkla geleneksel ifade anlayfln reddeder. Ona gre, ifade, duygunun sanat eserini almlayan kimseye aktarlmasn iermek zorunda deildir. Almlaycya dflen,
bir duyguyu anlamaktr.
Sanat eserinin sanatnn konusuyla ilgili tutumu veya bakfl asn ifade ettiini ne sren Danto, flu halde,
3. eserin bunu metaforlarla yaptn syler. O, sanatta ifadenin metaforla rtfltn sylerken
4. bir yandan da metaforik temsil ve ifadenin tarihsel balamndan ayrlmaz olduunu dile getirir. Buna gre, bir kategori olarak sanat dinamik olup neyin sanat saylaca tarihsel koflullar tarafndan belirlenir. O, nihayet
5. sanatsal temsil ve ifadenin ieriinin byk lde yorum tarafndan oluflturulduunu syler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
A ynetmeniSIRA
nitelikli
SZDEve sanat deeri yksek filmleriyle tannan bol dll bir ynetmendir. 3 yl nce Cannes film festivalinde en iyi ynetmen dl kazand gibi, son filmiyle
de yabanc film kategorisinde Oscara aday gsterilmifltir. Ama filmlerinin izleyici tarafnD fi kapasitesi
NELM
dan almlanma
ve gifle baflars ok dflktr. Oysa B ve C ynetmenleri meslekten sinemac olmayp sahne sanatlarndan gelmektedirler. Gelgelelim, elefltirmenler tarafndan vlen,S sanatsal
deeri pek de yksek olmayan filmlerinin gifle baflars olaanst
O R U
yksektir. Bu durumu hangi sanat anlayflyla nasl aklarsnz?
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
7. nite - Estetik
183
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Estetik zne, estetik nesne ve estetik tutum kavramlarn aklamak.

Estetik zne belli bir estetik deere sahip sanat
eseri veya doal gzellik karflsnda etkilenmeden geemeyen, belli bir beeni duygusuna sahip kiflidir. Estetik nesne ise insann gzellie ynelik ilgisinin veya estetik tutumunun konusu
olan fleydir. O, estetik ilginin konusu olan, kendisine estetik bir haz alabilmek amacyla ynelinen
fleydir. Estetik nesne, karflsnda estetik tavr alnan, estetik yaflantnn konusu olan sanat eseridir. Bu ikisini birbirine balayan fley ise znenin
sergiledii estetik tutumdur. Estetik tutum znenin sanat eserlerine yaklaflm tarzn ifade eder.
Estetik tutumun, onu insana zg baflkaca tavrlardan ayran belirleyici birtakm zellikleri vardr. Bunlarn baflnda estetik tutumun kar gzetmeyen bir tutum olmas gelir. Estetik tutum veya
yaflantda estetik zne, estetik nesneyi baflka bir
amaca hizmet edecek bir ara olarak grmez.
Estetik yargnn zelliklerini sralamak.
Estetik yarg, znenin estetik nesneye ynelik estetik deer ykleme edimine karfllk gelir. Estetik yarg kiflisel beeniyi dfla vuran bir beeni
yargsdr. Beeni yarglar olarak estetik yarglarn doruluundan sz edilemez. Estetik yarg
temelde, bir nesne karflsnda hissedilen bir tepkiye dayanr. Bir nesneyle ilgili estetik bir yarg,
bir baflkasnn fikrine, beenisine, ikinci elden
bir kaynaa dayanmak yerine, dorudan doruya kiflisel tankl gerektirir. Onda hissedilen tepki koflulu, estetik bir yargnn samimiyetle verilmifl bir yarg olmasn gerektirir. Estetik yargnn
bu zelliiyle ilintili baflka bir zellii, onda yasa
veya kurallarn hibir flekilde ifle karflmamasdr.
O, bilimsel yargyla ahlak yargsndan farkllk
gsterir.
Estetik deerin ieriini aklamak.
Estetik deer, estetik nesnenin sahip olduu deerdir. Bu deer esas itibaryla gzellik olarak
geer. Estetik nesnenin sahip olduu gzellik deerine katk yapan alt deerler, duyumsal ve formel deerler olarak ikiye ayrlr. Duyumsal deerler nesnenin fenomenal boyutunda yer alrken formel deerler onun anlam boyutunu olufl-
N
A M A
N
A M A
turur. Bu formel deerler nesnenin dfl grnfl

veya fleklinden ziyade, paralarnn karfllkl iliflkilerinin belirledii genel yap, btnsel organizasyonda ortaya kar.
Bununla birlikte, gzelliin tam olarak ne olduu, onun nesnel ve mutlak bir deer mi yoksa
znel ve greli bir deer mi olduu, estetiin
uzun tarihinin en nemli sorusunu oluflturur. Klasik gelenek gzelliin, zneden bamsz nesnel
ve mutlak bir deer olduunu ifade ederken modern felsefe gelenei onu daha ziyade znel ve
greli bir deer olarak tanmlar.
zc sanat teorilerini snflamak.
Sanatta veya estetik zclk, sanat belirleyen,
onu sanat yapan ve btn sanat trleri tarafndan paylafllan ortak bir zelliin bulunduunu
kabul etme yaklaflmna karfllk gelir. Sanat bylesi zc bir yaklaflmla aklama cihetine gidenler, sanatn zn ya sanatsal faaliyetin kendisinde ya sanatda ya da sanat eserinde aramfllardr. Sanatn zn sanatsal faaliyette bulan zc
yaklaflm, sanat bir taklit faaliyeti olarak gren
Platonun mimetik sanat anlayflnda ortaya kar.
Sanatn zn sanatda bulan zc yaklaflm
Croce tarafndan temsil edilen ifadeci sanat anlayflnda somutlaflr. Buna mukabil onun zn
sanat eserinde arayan yaklaflm, Kant ve Bell tarafndan temsil edilen formalist yaklaflmda ortaya kar.
Anti-zc sanat teorilerini aklamak.
Sanatta anti-zc yaklaflm, sanat sanat yapan
bir z veya ayrc bir zelliin olmadn ileri
srerek onu sanat dfl koflullara, tarihsel, toplumsal ve ekonomik flartlara balayan yaklaflma
karfllk gelir. O, dflsalc bir yaklaflm cisimlefltirirken sanatn zerkliini byk lde elinden
alr. Sz konusu kategori iine ana teori girer.
Bunlardan birincisi, Marksist veya toplumsal sanat anlayfldr. Bu anlayfl, sanat ideolojinin veya toplumun hizmetine koflar. kincisi, sanat kurumsal yaplara tabi klan kurumsal sanat anlayfldr. Buna mukabil ncs, sanat tarihsel koflullara balayan, onun tarih tarafndan belirlendiini ne sren tarihsel sanat anlayfldr.
184
Felsefe
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi estetiin sorabilecei sorulardan biri deildir?
a. Alglama mekanizmamzn zellikleri nelerdir?
b. Gzellik nedir?
c. Sanatlar nasl snflanr?
d. Sanatn znde ne vardr?
e. Estetik tutumun ayrc zellii nedir?
2. Afladakilerden hangisi estetik tavr dier tavrlardan ayran zelliklerin baflnda gelir?
a. Bilmeye ynelmek
b. Pratik olana ynelmek
c. Kiflisel olan gzetmek
d. kar gzetmemek
e. Kazan amac gtmek
3. Estetik yarg ile ilgili olarak afladakilerden hangisi
sylenemez?
a. Estetik yargda tepki koflulu geerlidir.
b. Estetik yargnn doruluundan sz edilebilir.
c. Estetik yargda kurallar ifle karflmaz.
d. Estetik yarg bir beeni yargsdr.
e. Estetik yarg zneldir.
4. Estetik yargnn salt haz ya da hofllanmaya dayanan
znel temelini, snrsz bir rlativizme dflmeden koruyamama problemine ne ad verilir?
a. Deerlendirme problemi
b. Yarg problemi
c. lt problemi
d. Beeni problemi
e. Tmevarm problemi
5. Platonun sanat grflne gre, sanatsal faaliyeti belirleyen fley nedir?
a. fade
b. Oyun
c. Taklit
d. Dflavurum
e. Arnma
6. Afladakilerden hangisi Crocenin ifadeci sanat anlayfln yanstmaz?

a. Doa ona yalnzca sanatnn gzlyle bakanlar iin gzeldir.
b. Sanat eseri zgn ve biriciktir.
c. Sanat eseri duygu ve sezgilerin ifadeye dklmesidir.
d. fade, sanatnn ruhunda bir kez olup biten bir
yaflantdr.
e. Sanat, doadan alnan izlenimlerin taklidinden
ibarettir.
7. Sanatsal formalizmin adafl temsilcisi afladakilerden hangisidir?
a. Kant
b. Croce
c. Danto
d. Collingwood
e. Bell
8. Marksist sanat anlayfln karakterize eden en nemli iddia afladakilerden hangisidir?
a. Sanat akla dayanr.
b. Sanatn sosyal bir ifllevi yoktur.
c. Sanat ideolojiktir.
d. Sanata iselci bir bakfl asyla yaklafllmaldr.
e. Sanat belirleyen fley, sanat eserinin formudur.
9. Kurumsal sanat anlayflna yneltilen en temel elefltiri afladakilerden hangisidir?
a. Sanat eserinin sanat dnyas tarafndan vaftiz
edilmesine izin vermesi
b. Sanatn zerkliini korumas
c. Sanat kurumsal yaplara balamas
d. yi ya da yksek sanat ile kt ya da afla sanat
arasnda bir ayrm yapma imkn brakmamas
e. Sanata yksek bir deer bimesi
10. Afladakilerden hangisi zc bir sanat anlayfl
deildir?
a. Taklit olarak sanat anlayfl
b. Kurumsal sanat anlayfl
c. fadeci sanat anlayfl
d. Oyun olarak sanat anlayfl
e. Formalist sanat anlayfl
7. nite - Estetik
185
Okuma Paras
Bu temel belirlemeye gre kendisiyle bafllamak durumunda olduumuz sanat, yani tikel sanatlarn ilki, bir
gzel sanat olarak mimaridir. Mimarinin grevi, dfl organik dnyay, sanata uygun dflsal bir dnya olarak tin
ile ayn kkten gelecek flekilde ifllemekten ibarettir.
Onun malzemesi, mekanik ar bir ktle olarak dolaymsz dflsallk ierisindeki maddenin kendisidir ve biimleri de soyut Anlama Yetisinin bantlarna gre
dzenlenmifl inorganik doa biimleri olarak kalr. Bu
malzeme ve bu biimler ierisinde somut tinsellik olarak deal gereklefltirilemez. Bu yzden onlarda sunulan gereklik deaya karflt kalr nk bu gereklik
dea tarafndan nfuz edilmemifl veya dea ile yalnzca
soyut bir balant ierisindeki dflsal bir fleydir. Bundan
dolay yap sanatnn temel modeli, sembolik sanat biimidir. (...)
Her fleye ramen inorganik dflsal dnya, mimari tarafndan artlmfl, simetrik biimde dzenlenmifl ve tine
benzer klnmfltr ve Tanrnn tapna, onun topluluunun evi orada hazr durur. Daha sonra ikinci olarak
hareketsiz ktleye arpan ve nfuz eden bireyselliin
flimflek akfl gibi Tanrnn kendisi bu tapnaa girer ve
sonsuz ve hi de sadece simetrik olmayan tinin kendisinin biimi younlaflr ve cisimsel bir fleye flekil verir.
flte heykel sanatnn grevi budur. Heykel sanatnda,
mimarinin ancak ima edebilecei tinsel i hayat, duyusal flekil ve onun dflsal malzemesi ierisinde kendini
yurdunda kld ve bu iki yan ne birinin ne de tekinin baskn olaca flekilde karfllkl olarak biimlendii
lde, heykel sanat, klasik sanat biimini kendi temel
modeli olarak kazanr. (...)
fiimdi, mimari tapnan kurduktan ve heykel sanatnn
eli onun ierisine Tanr heykellerini yerlefltirdikten sonra, nc olarak bu duyusal biimde mevcut Tanr,
kendi evinin genifl salonlarnda toplulukla karfl karflya
gelir. Topluluk, bu duyusal varln kendi karflsndaki
kendi tinsel yansmasdr ve znelliin ve iselliin canlandrlmasdr. Dolaysyla bunlarla birlikte hem sanatn ierii hem de bu ierii dflsal biimde temsil eden
malzeme iin belirleyici ilkenin, tikelleflme ve bireyselleflme ve bunlarn zorunlu znel kavrayfllar olduu ortaya kar. Heykel sanatnda Tanrnn sahip olduu
kendinde smsk kalan birlik, birlikleri duyusal olmayp tamamen ideal olan bireylerin i hayatlarnn oulluu ierisinde yaylr. Bu nedenle de ancak burada
Tanrnn kendisi hakikaten tindir; bu, flurada ve burada olan Tanrdr. (...)
fiimdi sanattaki duyusal e, bu ierikle uyum ierisinde, hem kendisini kendisinde tikelleflmifl gstermeli,
hem de znel isellie uygun gstermelidir. Bunun iin
gerekli malzeme renk, mzikal ses ve son olarak isel
grlerin ve tasarmlarn salt belirtgesi olarak ses tarafndan salanr. Sz konusu ierii bu malzemeler araclyla gereklefltirme tarzlar olarak da resim, mzik
ve fliir sanatlarn buluyoruz. Burada duyusal ortam, sanatn genel olarak tinsel ieriine en iyi biimde karfllk gelir ve tinsel anlamn duyusal malzemeyle balants mimaride ve heykel sanatnda olanakl olduundan
daha derin bir iliflkiye varr. Yine de bu, btnyle znel yanda yatan daha isel bir birliktir; biimin ve ieriin kendilerini tikellefltirmek ve ideal olarak koymak
durumunda olmalar lsnde ancak ieriin ve onun
dolaymsz biimdeki duyusal eyle kaynaflmasnn
nesnel tmellii pahasna meydana kabilen daha isel
bir birliktir.
fiimdi bu sanatlarda, biim ve ierik kendilerini ideallie ykseltirler ve bu yzden sembolik mimariyi ve klasik heykel tasarmlarn geride braktklar iin, bu sanatlar kendi modellerini romantik sanat biiminden
edinirler. Nitekim flekillendirme tarz bakmndan, bu
sanatlar en uygun biimde nitelemeye elveriflli olan sanat biimi de romantik sanattr. Ama onlar bir sanat btnldr nk romantik sanat kendinde en somut
sanat biimidir.
Kaynak: G. W. F. Hegel, Estetik: Gzel Sanat zerine
Dersler (ev. T. Altu - H. Hnler), Payel Yaynlar, stanbul, 1994.
186
Felsefe
1. a
Sra Sizde 1
Gzellik hi kuflku yok ki zneldir. Bu, her fleyden nce gzellii sanat eserinde yaratan zne olduu iin
byledir. kinci olarak da gzellii almlayan bir zne
olduu iin byledir. Baflka bir deyiflle, estetik nesnenin kendisi, yani bir resmin, fliirin kendisi istedii kadar gzel olsun, ondaki gzellii fark edecek ya da hissedecek bir zne olmad takdirde, sz konusu gzellik hibir flekilde ortaya kmaz. Bu ise elbette gzelliin znel bir temele oturduu anlamna gelir. Gzelliin znel olmas demek, onun btnyle greli olmas anlamna gelmez. nce Humeun daha sonra Kantn
ok daha iyi bir flekilde syledii gibi, znel bir temele oturan gzellik kavramnn evrensel bir geerlilii
vardr. Yani, Beethovenn 9. Senfonisine veya Sultanahmet Camiine ben gzel diyorsam, yargm herhangi
bir ilgiden bamsz bir hofllanmann eseri olup ayn
yargy herkesin vermesini bekliyorsam, bu gzelliin
ortak ve evrensel bir temele oturmas gerektiini ifade
eder. Sz konusu gzellik anlayflna nesnelci-znelcilik ad verilebilir.
2. d
3. b
4. d
5. c
6. e
7. e
8. c
9. d
10. b
Yantnz doru deilse nitenin Girifl blmyle Estetik Fenomenlerin Felsefesi blmn yeniden okuyun. Alglama mekanizmamzn zelliklerinin ne olduu sorusunun, epistemolojinin kapsam iinde kalan bir soru olduunu fark edeceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Estetik Fenomenlerin Felsefesi olarak Estetik blmnn
Estetik Tutum bafllkl alt blmn yeniden
okuyun. Estetik tutumun ayrc zellliinin kar Gzetmeme olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Estetik Fenomenlerin Felsefesi olarak Estetik blmnn
Estetik Yarg bafllkl alt blmn yeniden
okuyun. Estetik yarglarn doruluundan sz
edilemeyeceini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Estetik Fenomenlerin Felsefesi Olarak Estetik blmnn
Estetik Yarg bafllkl alt blmn yeniden
okuyun. Doru yantn Beeni problemi olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Platonda sanatn znn Taklit olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri bafllkl alt
blmn yeniden okuyun. Taklidin ifadeci
teoriyi yanstan bir zellik olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Sanatsal formalizmin
adafl temsilcisinin Bell olduunu anmsayacaksnz.
Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Marksist sanat anlayflnn en nemli tezinin Sanat ideolojiktir tezi
Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Kurumsal sanat anlayflna yneltilen en temel elefltirinin onun iyi
sanat ile kt sanat arasnda bir ayrm yapamamas olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri bafllkl alt blmn yeniden okuyun. Kurumsal sanat anlayflnn zc bir sanat anlayfl olmadn anmsayacaksnz.
Sra Sizde 2
Platon, tarihin tand ilk ve en byk sistemin kurucusu olan bir filozoftur. Onun aslnda temel amac, ann Atinasnda yaflanan politik krize bir zm getirebilmek, hocas Sokratesin lmne neden olan politik
koflullara bir tepki verebilmekti, yani politik bir misyonla hareket etti. Kurtuluflun, demokraside deil de
hakikatin bilgisine sahip filozof-krallarn ifl baflna gelmesinde olduunu dflnd. Dolaysyla, esas olarak
bu amac hayata geirebilmek iin dev bir metafizik sistem kurdu. Bu sistemde doallkla, sanat da metafiziine ve politik amacna bal olarak ele ald. Sanat zc
bir yaklaflmla tanmlarken onun zn sanatsal faaliyette aramas, sz konusu faaliyetin bir tr mimesis ya
da taklit faaliyeti olduunu sylemesi, hi kuflku yok ki
sanat ve dolaysyla estetik alannda atlmfl dev bir adm
olmak durumundayd. Nitekim ayn yaklaflm kendisinden sonra rencisi Aristoteles tarafndan da benimsenmifl ve btn bir Orta a boyunca sanat mimetik bir
faaliyet olarak anlafllmfltr. Bununla birlikte, sanat sadece kendi zerinden deil, bir yandan da etkisi zerinden tanmlamaya gemesi, sanatn zerkliinin ortadan kalkmasyla son bulmufltur. Bu yzden onda sanat,
bilim ve felsefenin altnda bir yerde olmak durumundadr. Nitekim o, sanata sansr uygulayan ilk ve tek filozof olarak da tarihe gemifltir.
7. nite - Estetik
187
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Usta ve nitelikli bir ynetmenin sanat deeri yksek
filmlerinin toplumda itibar grmemesi, gifle baflarlarnn ok dflk olmas ile elefltirmenlerin olumlad sradan filmlerin byk bir gifle baflars elde etmeleri olgusu, anti zc sanat teorileri tarafndan baflaryla aklanabilir. Sz gelimi, elefltirmenlerin sanatsal deeri dflk filmleri yceltirken sanatsal deeri yksek filmleri
atlamalar kurumsal sanat anlayflnn sanat dnyasnn
sanat eserini vaftiz etme eylemine ok uygun dfler.
Ayn flekilde, ikinci kategoriden filmlerin gifle baflarsyla nitelikli filmlerin ticari adan baflarsz olmas durumu, Marksist sanat anlayfl zerinden, zellikle de
ideolojiye yaklaflacak flekilde, gereklii olduundan
farkl gsterip hofla vakit geirme amacna hizmet
eden sanatn statkoyu devam ettirici ynyle veya
muhafazakr etkisi yoluyla iyi bir biimde aklanabilir. Nihayet ayn durum, yani hem sinema sanatnn
kendisi hem de filmlerin gifle baflarlaryla ilgili geliflmeler tarihselci sanat anlayflyla tam olarak yorumlanp deerlendirilebilir.
Altu, T. Estetikin Tarihi, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A.

Cevizci), cilt 5, Ankara, Ebabil yaynlar, 2007, ss.
705-733.
Belge, M., Marksist Estetik, stanbul, BFS Yaynlar, 1987.
Bell, C., Art, London, Chatto and Windus, 1914.
Carrol, N., Beyond Aesthetics, Cambridge, Cambridge
University Press, 2001.
Carrol, N., Philosophy of Art: A Contemporary Introduction, Cambridge, Cambridge University Press, 1999.
Cmert, B., Crocenin Estetii, Ankara, Kltr Bakanl, 1979.
Davies, S., Definitions of Art, Ithaca, Cornel University
Press, 1991.
Dickie, G., Art and the Aesthetic, Ithaca, Cornell University Press, 1974.
Graham, G., Philosophy of the Arts: An Introduction to
Aesthetics, Routledge, London, 2000.
Hegel, G.W.F., Introductory Lectures on Aesthetics
(trans. by B. Bosanquet), Harmondsworth, Penguin,
1993.
Murray, C. (ed.), Key Writers on Art, Routledge, London, 2003.
Sparshott, F., The Theory of Arts, Princeton, NJ., Princeton University Press, 1981.
Soykan, .N., Estetiin Problemleri, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A. Cevizci), cilt 5, Ankara, Ebabil yaynlar,
2007, ss. 683-693.
Townsen, D., Estetie Girifl (ev. S. Bykdvenci), Ankara, mge Kitabevi, 2002.
8
FELSEFE
Amalarmz
N
N
N
N
N

Eitim felsefesinin ne olduunu aklayabilecek,
dealist ve realist eitim felsefelerini ayrt edebilecek,
Natralist, pragmatist ve egzistansiyalist eitim felsefeleri arasndaki farkllklar ve benzerlikleri ayrt edebilecek,
Analitik eitim felsefesinin mantn aklayabilecek,
Elefltirel eitim felsefesini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Eitim
dealist Eitim
Natralist Eitim
Varoluflu Eitim
Daimicilik
Afllama
Realist Eitim
Pragmatizm
Eitimin Amalar
Kltrel Yaklaflm
indekiler
Felsefe
Eitim Felsefesi
GRfi
KLASK ETM FELSEFESNDE
TEMEL AKIMLAR
ANALTK ETM FELSEFES
ELEfiTREL ETM FELSEFES
Eitim Felsefesi
GRfi
Felsefenin gnmz dnyasnda nemini hissettiren dallarndan biri de eitim felsefesidir. Eitim felsefesi, ok genel bir flekilde eitimi felsefi bir tutum ya da yntemlerle konu alan felsefe tr olarak tanmlanabilir. O, eitimin ne olduunu tartflan, onu belirleyen faaliyetleri ve eitim alann meydana getiren kavramlar sorgulayp zmleyen felsefe disiplini olarak anlafllr. Eitim alanna zg kavramlarla yarglar analiz eden, burada geen argmanlarn yapsn inceleyen eitim
felsefesi, eitimi belirleyen temel etkenler zerinde younlaflrken bir yandan da
eitimin amalarn ele alr.
Eitim felsefesi tarafndan ok uzun bir zamandan, en azndan nl Yunan filozoflar Sokrates ve Platondan bafllayarak iki bin befl yzyldan beri konu edilen
eitimin kapsam iinde geen, onu bir flekilde belirleyen pek ok unsur vardr.
Bunlarn en baflnda da hi kuflku yok ki renci ya da eitilen insan, retmen
veya eiten kifli, retim ierii veya mfredat, eitim faaliyetinin kendisi ve amalar, eitim yoluyla kazandrlan deer ve tutumlar gelir. Buradan da anlafllaca
zere, tpk felsefenin epistemoloji, ontoloji, etik ve siyaset felsefesi trnden teorik ve pratik dallar olmas gibi, eitim felsefesinin de epistemolojik, ontolojik, etik
ve politik boyutlar vardr. Daha flimdiden renci ve retmenin kendileriyle, bu
ikisi arasnda kurulan iliflkinin mahiyetinin eitim felsefesinin varlk veya ontolojik
boyutunu meydana getirdii sylenebilir. Baflka bir deyiflle, eitim iliflkisi iinde
bulunan retmenlerle renciler ve bu ikisi arasnda kurulan eitim iliflkisi, eitim felsefesinin ontolojisini oluflturur. Eitim felsefesinin elbette bir de epistemolojik boyutu vardr. Nitekim eitim faaliyeti srasnda renciye kazandrlan biliflsel
alflkanlklarla retilen bilgi, bu ereve iinde gndeme gelen renme kuramlar, eitici kifli tarafndan kullanlan retim yntemleri, onun bilgiyle ilgili ynn ya da epistemolojik boyutunu belirler.
Gerek eitim ve retimi afllamadan veya ideoloji aktarmaktan ayran ltlerin ne olmas gerektiiyle ilgili tartflma da eitim felsefesinin etik boyutunu ana
hatlaryla ortaya koyar. Baflka bir deyiflle, eitimin bir de etik yn olmak durumundadr. Sz konusu etik boyutuyla, eitim felsefesi eitici faaliyetler srasnda
uyulmas gereken kurallarla ilkelerin ve eitilen insana aktarlacak deerlerin ne
olmas gerektiini sorgular, ahlak eitiminin mahiyetini arafltrr. Eitim felsefesinin
pratik boyutu iine sadece etik deil, politika felsefesi de girer. flte bu balamda
eitimin toplumun sosyal ve politik boyutuyla olan iliflkisinin eitimin politikasn
190
Eitim felsefesinin
btnlefltirici boyutu,
kuflatc birtakm eitim
teorileriyle ortaya kan
klasik eitim felsefesinde
cisimleflir.
Eitim felsefesinin de tpk

felsefenin kendisi gibi,
btnlefltirici, analitik ve
elefltirel ynleri vardr.
Eitim felsefesinin analitik

boyutu, eitim alannda
geen kavramlarn analiziyle
meflgul olan analitik eitim
felsefesinde cisimleflir.
Elefltirel eitim felsefesi,

statkoyu koruma, mevcut
baskc yaplar devam
ettirme amacna hizmet
eden eitim anlayfllarn
elefltirir.
Felsefe
oluflturduu sylenebilir. Dahas, eitimin toplumu flekillendirme ve amalarn

belirleme noktasnda gndeme gelen misyonu, demokrasi benzeri ynetim biimleri ve ok kltrllk trnden ideal politik durum ya da ynelimlere verdii pozitif destek, onun mevcut sosyal ve politik dzeni koruyup yeniden retmeye mi
yoksa dnfltrmeye mi ynelik olduu, eitim felsefesinin politik boyutu iinde
gndeme gelir.
Eitim felsefesi, bir disiplini olduu felsefeye sadece alanlar ya da dallar bakmndan benzemez. O, felsefenin kendisine arafltrmasnn nitelii bakmndan da
benzer. Buna gre, eitim felsefesinin, felsefenin bizatihi kendisinde olduu gibi,
kavramsal ya da analitik, btnlefltirici ya da normatif ve nihayet elefltirel boyutlar vardr. Bu durum, yani eitim felsefesinin, tpk felsefenin kendisi gibi analitik,
elefltirel ve btnlefltirici ynleri veya temellerinin bulunmas olgusu, eitim felsefesinde, zellikle yirminci yzylda ok belirgin hale gelecek flekilde temel ynelim veya eilimin bulunduu anlamna gelir. Sz konusu eilimlerden birincisi,
normatif veya buyurucu ynelimdir. Gnmz eitim felsefesinde de kendisiyle
karfllafltmz normatif ynelim, gerekte eitim felsefesindeki en eski ve en etkili ynelimi temsil eder. Normatif ve btnlefltirici bir ynelime sahip olan eitim
felsefecileri, eitimin ne olmas, retim faaliyetlerinin nasl dzenlenmesi gerektiiyle ilgili olarak felsefi bir biimde savunulup hakllandrlmfl bir eitim felsefesi
ne srerler. Sz konusu normatif ynelim, pek ok adan insanlarn eitim felsefesinden bekledikleri fleyi ifade eder. Eitim felsefesinden ve dolaysyla normatif/preskriptif ynelimden beklenen fley de onun eitim konusunda daha genifl bir
perspektif, daha kuflatc bir sosyal vizyon, insann hayatyla olduu kadar toplumsal yaflamla da ilgili birtakm yce amalar ortaya koymasdr. Bu btnlefltirici ve
normatif ynelim, gemiflte bafltan sona normatif olduunu syleyebileceimiz
klasik eitim felsefesinde somutlaflr. O, sz gelimi idealizm benzeri belli bir felsefe anlayflndan hareketle, eitimin nasl anlafllmas, onun ne flekilde olmas gerektiini syleyip anlayfln ya da eitim telakkisini uygulamaya dnk belli bir eitim kuram yoluyla ifade eder.
Analitik ynelim ise normatif, btnlefltirici ynelimin klasik eitim felsefesinde somutlaflmasna, kaynanda klasik felsefesinin bulunmasna benzer flekilde,
hareket noktasn yirminci yzylda Anglo-Sakson dnyada ortaya kan analitik
felsefeden alan analitik eitim felsefesinde cisimleflir. Analitik eitim felsefesi, kendisini belli bir felsefi tevazuuyla dfla vurur. Analitik ynelime sahip eitim felsefecileri, bu yzden toplumlara veya insanlara eitimle ilgili tercihlerinin ne veya nasl olmas gerektiiyle ilgili telkinlerde bulunmann ne doru ne de etik olduunu
dflnr. Bunun yerine eitimle ilgili temel kavramlar akla kavuflturmay, insanlarn eitim konusunda birtakm tercihlerde bulunur veya kararlar alrken dayandklar argmanlar, gelifltirdikleri akl yrtmeleri aydnlatmaya alflr.
Gnmz eitim felsefesinde kendisini gsteren nc temel ynelim, kritik
ya da elefltirel eilimdir. Sz konusu ynelim de aslnda byk lde analitik ynelime benzer flekilde zemini temizlemeye, yanlfl kavrayfl ve hatal izlenimleri
aa karmaya, ideolojilerin yaratt yanlsamalar bertaraf etmeye alflr. Gerekten de yrrlkteki hkim ideolojinin eitimden faydalanan insanlarn ve toplumsal snflarn karlarnn yanlfl temsiline yol atn, eitimle ilgili hatal alg ve
yanlfl kavrayfllarn dezavantajl gruplarn ihtiyalaryla gerek karlarn kararttn dflnen elefltirel ynelim sahipleri, bu yzden ncelikle yanlfl alglar, hatal
kavrayfllar dzeltme, ideolojilerin maskelerini dflrme amac gder. O, daha iyi
ve daha adil bir toplum yaratma amac dorultusunda hareket eder ve eitimi de
8. nite - Eitim Felsefesi
191
bu ama dorultusunda dnflme uratlmas gereken bir yap olarak deerlendirir. Kritik ynelimin dier iki temel ynelimden farkllaflmasn salayan fley, felsefe anlayfldr. Elefltirel ynelimli eitim felsefecileri, felsefeyi ne sadece bir aralar
ve yntemler stoku ne de salt bir teori ya da sistem olarak grr. Bunun yerine felsefeyi zellikle de bastrlmfl sosyal snflarn, dezavantajl toplumsal gruplarn karlarn korumann, onlarn yararlarna hizmet etmenin entelektel arac haline
getirirler. Bu yzden, onlarn eitim felsefeleri, gcn baskc topluma meydan
okuma, bireyleri bilinlendirip zgrlefltirme talebinden alrken iktidar elefltirisiyle, hegemonya karfltlyla, farkllklara vurgu yapma gayretiyle sekinleflir.
KLASK ETM FELSEFESNDE TEMEL AKIMLAR

lk ya da klasik flekliyle eitim felsefesi, geleneksel olarak filozoflar tarafndan hayata geirilmifltir. O, Antik Yunanda Sokrates ve Platondan bafllayp yirminci yzyln ortalarnda Deweye kadar uzanacak flekilde, dflnce tarihinde kendilerine
bir yer edinen filozoflar tarafndan icra edilmifltir. Kaynanda sistem ya da ierik
olarak felsefe telakkisi bulunduu iin, klasik eitim felsefesi ayn zamanda -izmler yaklaflm olarak da bilinir. Bu adan bakldnda, klasik eitim filozoflarnn
idealizm, pragmatizm, realizm, natralizm, egzistansiyalizm benzeri genel felsefi
sistem ya da akmlarn eitim alanndaki temsilcileri olarak ortaya ktklar sylenebilir. Eitim srecinin ne flekilde olmas, nasl bir insan yetifltirilmesi, renciye
hangi bilgi, beceri ve deerlerin aktarlmas gerektiini bildirme iddiasyla ortaya
kt iin, klasik eitim felsefesi tamamyla normatif ve btnlefltirici bir anlayfl
ifade eder.
dealist Eitim Felsefesi

Klasik eitim felsefesinde gndeme gelen yaklaflmlarn hem nem hem de zaman
asndan en nde geleni Sokrates, Platon, Kant benzeri filozoflar tarafndan temsil edilen idealist yaklaflmdr. Eitime idealist yaklaflm, birtakm ahlaki amalara
veya moral ilkelere dayanr ve ideal bir varlk alanna bal olarak aflknlk zemini
zerinde veya transendental bir tarzda temellenir. Eitim bu yaklaflmda doallkla etiin, hatta siyaset felsefesinin bir arac haline gelir. Nitekim sz konusu yaklaflmn en nemli temsilcilerinden biri olan Platonda eitim, devleti ve sosyal dzeni iyilik idesine ve adalet ilkesine gre infla edip rgtleme amacna hizmet eder.
Onda bir yandan yi deasyla adalet ilkesi ideal devleti meflrulafltrrken dier yandan eitim teorisinin genel normatif erevesini ocuklara, genlere ve yetiflkinlere aktarlmas gereken temel deer ve fikirler olarak iyi, adalet ve ahlakllk dflnceleri belirler.
dealist eitim felsefesi, idealizmin eitim alanndaki telkin ve ierimlerinin, eitimle ilgili sonularnn bir araya getirilmesinden oluflur. dealizmin eitim teorisi
karflln daimicilikte bulur. Daimicilik, insanolunun entelektel ve manevi potansiyelinin geliflimiyle yakndan ilgili olan eitim kuramn ifade eder. O, insan yaflamnn deiflmez ve hemen her daim ortaya kan yn ya da temalarna vurgu yapar, retilmesi gerekenin olgular deil de ilkeler olduunu savunur. Gerekten de
daimicilik, insanlara hemen her yerde kalc bir nem ve deere sahip olan fleylerin
retilmesi gerektiini, retilmesi gereken bu fleylerin de srekli olarak deiflen olgulardan ziyade, insan insan yapan kalc deerler, evrensel ilkeler ve ezeli-ebedi
fikirler olduunu iddia eder. Daimicilere gre, insanlar nce ifli ya da mhendis
sonra insan deil de nce insan sonra mhendis ya da ifli olmak durumundadrlar.
Bu yzden insanlara nasl ifli veya mhendis olunacann bilgisinin deil de nasl
dealist eitim felsefesi,

birtakm ahlaki amalar
zerine ykselir ve eitimi
ou zaman ahlakn bir
arac haline getirir.
dealist eitim felsefesi,

eitim kuram olarak
daimicilii benimser.
Daimicilik insanlara her
zaman ve her yerde kalc bir
neme sahip olan fleylerin
retilmesi gerektiini ileri
savunur.
192
dealizm, eitimde meslek

eitiminin ne
kartlmasna karfl kar.
dealist eitimin
mfredatnda bafl sray
felsefe, matematik, tarih,
teoloji ve sanat benzeri
disiplinler alr.
Felsefe
insan ya da adam olunacann bilgisinin verilmesi gerekir; onlara makinelerden veya tekniklerden nce, insani deer ve geliflim ilkelerinin retilmesi gerekir. Daimicilik, bundan dolay liberal eitimi meslek eitiminin nne kartr.
Nitekim idealist bakfl asndan eitimin en yksek hedefi, insann ya da kiflinin kendisini gereklefltirmesi, hayatn hakikat, iyilik ve gzellik deerlerine gre
flekillendirmesidir. Bu yzden idealist eitim anlayfl, rencilerin hakikati arayan
ve hakikate gre yaflayan insanlar haline gelmesini ama edinir. Hakikati aramak
ve hakikate uygun yaflamak iin, insanlarn nce hakikati bilmeyi ve bu uurda sk, disiplinli alflmay istemeleri gerekir. dealizm; eitimi iflte bu yzden bir bilgi
aktarma sreci, bir talim veya meslek eitimi olarak grmez, tam tersine bir dnflm sreci, ruhun gznn hakikate evrilmesi olarak deerlendirir. Gerekten de
idealist eitim anlayfl, eitilen kiflinin, bu dnyann gelip geici fleylerinden, gndelik meflgalelerinden uzaklafltrlarak gznn mutlak iyiye, deiflmez hakikate
ve evrensel gzellie evrilmesini hedefler. Bu yzden gnmzn mesleki eitim
anlayflyla kyaslandnda, idealist eitim anlayflnn eitimle ilgili hedefleri hayli
soyut grnr. Aslnda idealizm, bugn de etkili olan bir anlayfl olmak durumundadr. Nitekim gnmzn idealistleri de materyalizme, kapitalizme ve dolaysyla
salt mesleki eitim zerine ykselen eitimsel amalara fliddetle karfl karlar. Gerekten de idealistler, gnmzde eitimin amalarnn kapitalizmin veya tketim
toplumunun genel hedefleri ve materyalizmin toplumda bir stat kazanmay nemli hle getiren yaklaflm tarafndan flekillenmesine fliddetle karfl karlar. Onlar
gerek eitimin, zgl bir meslein rol ve fonksiyonlarn yerine getirme amacyla snrlandrlamayacak kadar genel bir aydnlanma ve dnflmle ilgili bir sre
olduunu ne srerler. Meslek eitiminin amac, bir meslek ya da iflte uzmanlktr.
Gnmzn rekabet dnyasnda, bu uzmanln ve meslekte baflarl olmann ls yoktur. Salt bir uzmanlk veya meslek eitimi alan insann, idealist eitim anlayfl asndan, yalnzca baflarya endeksli biri olup kendisini sadece flimdi ve burada olanla, rekabet dnyasnn kat gerekleriyle snrlamas ve evrensel kltre
yabanc kalmas kadar normal ya da doal hibir fley olamaz. dealistler elbette
meslek eitimine, insann dnyaln temin etmesini ve toplumun refahna katkda bulunmasn mmkn klacak bir eitim anlayflna karfl kmazlar. Ama onlar
bir eitim politikas asndan, mesleki eitime genel eitim karflsnda ncelik verilmesine karfl karlar.
dealizm, eitimden sadece meslek eitiminin anlafllmasn ve dolaysyla materyalizme zg bir agzllk ve tketim kltrn modern zamanlarn en byk
hastal olarak teflhis eder. Uygarl yaratan fleyin esas itibaryla entelektel kltr olduuna inanan idealistler, ilerlemeyi de kltrn yksek ve ileri evrelerine
doru bir evrim sreci olarak deerlendirir. Sz konusu evrim srecinde, sahip
olunan bilgi btnne her kuflak tarafndan katk yaplarak sonraki kuflaklara aktarlr. Okul, idealistlere gre, sz konusu koruma ve aktarma faaliyetinin kitlesel
ve kurumsal olarak hayata geirildii yer olmak durumundadr. dealist eitim felsefesi, en genel ve en soyut disiplinlerden belli varlk trlerini belli ynlerden ele
alan greli olarak daha somut disiplinlere inen hiyerarflik bir biimde yaplandrlmfl bir eitim programn hayata geirme amac gder. En genel disiplinler tekil
zaman, mekn ve durumlar aflan en soyut disiplinlerdir. Bu genel ve soyut disiplinlerin en baflnda felsefe gelmektedir. Matematik ise soyutlamalarla meflgul olma,
soyut dflnmeyi renme noktasnda nemli bir imkn temin ettii iin, idealist
mfredat asndan byk bir nem taflr. Tarih ve edebiyat da idealizmin hiyerarflik mfredatnda temel disiplinler olarak alnr. Bu disiplinler, biliflsel deerleri ya-
193
nnda deer ykl olmalar nedeniyle nem kazanr. Ksacas, felsefe, teoloji, edebiyat, tarih ve sanat hem deer ykl olduklar hem de insanolunun kltrel mirasnn belli bafll taflyclar olduklar iin, idealist mfredatn en belirleyici konularn meydana getirir.
dealizmin eitim metodolojisi, ok byk lde epistemolojisine dayanr. Evrensel hakikate veya hakikatin bilgisine akl yoluyla ulaflld iin, idealist eitim
anlayflnda ncelikle akl byle bir arafltrmadan alkoyan maddi engellerin ortadan
kaldrlmas, deyim yerindeyse miyopluun veya dar grfllln bertaraf edilmesi, ruhun gznn almas amalanr. retmen merkezli bir eitim anlayfln ifade eden idealist eitim felsefesi, hem rencinin dikkatinin maddi ve duyusal olandan uzaklafltrlp onda bir dnflm salanmas hem de hakikatin bilgisine ulaflma
noktasnda, yntem olarak diyalektik bir sorgulama yntemini benimser. dealizmin eitim metodolojisinde yntemin, yine hakikatin retmenin rehberlii altnda
birlikte aranmasn mmkn klan bir diyalog yntemi olmas gerekir.
Realist Eitim Felsefesi

Realizm, ideal ya da aflkn bir dnyann varln ne sren idealizmin tersine, zihinden bamsz bir dfl dnyann varln kabul eden
felsefe grfldr. Sz konusu felsefe grflnn eitim alanndaki
en nemli temsilcisi Aristoteles olmufltur. Onun varlk, bilgi ve deer anlayflnn dorudan bir sonucu olan eitim felsefesi, iyi ve insana yaraflr bir hayat srmeyi, yani insann kendisini bilgi ve deere uygun olarak belirleme ve gereklefltirme kapasitesi ya da potansiyelini hayata geirmesini eitimin en yksek amac yapar. Byle
bir bakfl asndan yaklaflldnda, eitimin amac veya okullaflmann ifllevi hayatn bilgi yoluyla dnfltrlmesinde bulunur. Gerekten de realizmin eitim asndan amac, insanlara sahip olduklar gizilglerini hayata geirmek, yetkinlik potansiyellerini en yksek dzeyde gereklefltirmek suretiyle mutlulua eriflmeleri noktasnda yardmc olmaktr. Buna gre, eitimin amac, insan insan yapan fley olan akl ya da rasyonaliteyi alabildiince gelifltirmektir.
Realist anlayfln eitim kuram, zclk olarak geer. zclk, eitime dflen fleyin insan akademik bilgi ve karakter gelifliminin zsel unsurlaryla donatmak, okulun en temel misyonunun da insanlk kltrnn temel unsurlarn aktarp korumak
olduunu savunur. O, insann standart bir znn var olduunu ve rencilere olgun bir hayat srebilmeleri asndan ihtiya duyduklar temel bilgileri kazandracak
birtakm deiflmez olgu ve deerlerin bulunduunu savunur. Pek ok noktada, zellikle de mfredatn konu ve retmen merkezli olmas gerektiini ne srmek asndan daimicilikle birleflen zclk okulun en nemli misyonunun genlere belirli
entelektel disiplinleri retmek, birtakm genel becerileri kazandrmak ve bylelikle de kltrel mirasn srekliliini temin etmek olduunu ileri srer.
Realist eitim felsefesinde okul, befleri rasyonaliteyi gelifltirme misyonunu stlenmifl zel bir kurum olarak grlr. Sz konusu anlayflta okul, konusunu veya
alann iyi bilen uzman retmenlerle donatlmfl, ncelikli amac rencilere salam ve sistematik bilgiyi aktarmak ve arafltrma kltr temin etmek olan eitim
kurumu olarak anlafllr. Okulun en temel hedefinin entelektel olmas gerektiini
savunan realist eitim anlayfl, onun sosyallefltirme veya meslek kazandrma benzeri toplumsal amalar da olabileceini kabul eder. Realist anlayfl, bununla birlikte okulun en temel misyonu ya da ifllevinin entelektel bir misyon olduu inancy-
Resim 8.1
Aristoteles
Realist eitim anlayflnn

eitim teorisi zclktr.
zclk, eitime dflen
fleyin insan akademik bilgi
ve karakter gelifliminin
unsurlaryla donatmak
olduunu syler.
194
Felsefe
Realist eitim felsefesi de

konu ve retmen merkezli
bir eitim anlayfl benimser.
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
K Francis
T A P Bacon
NTERNET
MAKALE
Realizmin modern versiyonu natralizmdir. Natralizm, bilimin en byk g haline geldii modern
S O R U uygarln felsefesini ifade eder. On altnc yzyldan bafllayp
nce ngiliz Aydnlanmasnn Francis Bacon, Hobbes, Locke ve Hume gibi filozoflaryla Fransz Aydnlanmasnn Voltaire ve Rousseau benzeri dflnrleri tarafnDKKAT
dan ortaya konan natralizm, doann gerekliin tamam ya da tm olduu kabulne dayanr. Doann var olan her fleyi ihtiva ettiini, btn varlklar aklaSIRA yeterli
SZDE olduunu savunan natralizm, bunun insan varl iin de
mak asndan
geerli olduunu, insann doast bir boyutu olmayp tm boyutlaryla doal bir
varlk olduunu ileri srer.
AMALARIMIZ
Natralist anlayfltan kan eitim felsefesi, eitimi anlama, eitimin amalarn belirleme noktasnda doaya, doann ayrlmaz bir
olan insan doasna baklmas gerektiini belirtir. Duyular
K T paras
A P
araclyla anladmz, ampirik yoldan kavradmz doadaki tm
srelerle doal geliflmelerin yavafl yavafl ve aflamal bir biimde
gereklefltiini ileri sren natralizm, bu yzden eitimin hibir fleTELEVZYON
kilde aceleye getirilmeyip belli bir plan dhilinde ve doa yasalarna uygun olarak hayata geirilmesi gerektiini savunur. Natralist
eitim felsefesi, iflte bundan dolay eitim kuram olarak ilerlemeci N T E Rlii
N E T veya progresivizmi ve belli bir geliflme teorisini temele alr. Gerekten de natralist eitim felsefecileri eitim alannda salt lafzilie,
sze ve ezbere dayal bir eitime, doastcle ve beyin ykaM A K maya
A L E fliddetle karfl kan reformcular olarak grlrler.
N N
Resim 8.2
TELEVZYON
Gnmz dnyasnn
SIRA SZDEeitim anlayflna idealist eitim felsefesi mi yoksa realist eitim felsefesi mi daha yakn dfler?
D fi NEitim
ELM
Natralist
Felsefesi
D fi N E L M
SIRA SZDE
la, sz konusu sosyal hizmet greviyle belirlenen toplumsal hedeflerin okulun temel misyonuna zarar verebilmesine fliddetle karfl kar.
Realist eitim programnda, doallkla sadece olgu bilgisi deil, formel yaplara iliflkin bilgi de verilir. Onun eitim programnda ncelikle ve temelde eflitli bilimleri tantan, onlarn konu alann belirleyip ilk ilkelerini, temel kavramlarn ve
formel yapsn gzler nne seren bir mantk, bilim teorisi veya felsefesi yer alr.
Realist mfredatta dier bilimler, doa bilimleri, sosyal bilimler ve insan bilimleri
olarak sralanr. Realist eitim anlayfl sz konusu bilim trlerinin, konularnn
farkllndan tr, farkl yntemleri olmas gerektiini savunur. Bunlardan doa
bilimlerine daha arlkl bir flekilde yer verilirken hepsinin de neden-sonu iliflkilerini ortaya koyan zorunlu dorular zerinden retilmesi amalanr.
Bu durum Aristoteleste en iyi flekilde grlebilir. Gerekten de o, temel eitimin genel erevesi iinde Yunan yurttafllarn ocukluklarndan bafllayarak ahlaki
adan eitmeyi amalar; sonra da kendi eitim kurumu veya arafltrma merkezinde gereklefltirilen teorik eitimde, eitim mfredatnda en nemli yeri mantk,
matematik, metafizik, etik, politika, estetik, edebiyat, retorik, fizik ve biyolojiye verir. Realist eitim anlayfl nihayet retmen merkezli bir eitim anlayfln ifade
eder. Konusunda uzmanlaflmfl kifli olarak retmen, realist anlayflta, bir bilim
adam veya arafltrmacdan ziyade, bir retici ya da eiticidir. Dolaysyla retmen, eitecei veya kendisine belli uzmanlk bilgilerini aktaraca renciyi iyi tanmak, onun nasl flekillendirileceini olabilecek en iyi flekilde bilmek durumundadr. O, sadece bir teorisyen deil, ok daha nemlisi iyi bir pratisyendir.
Eitim alannda radikal bir dnflm ifade eden bir eitim anlayfl olarak natralist eitim felsefesi, retmen ya da konu merkezli bir eitimden ziyade, renci merkezli bir eitim anlayflna karfllk gelir. Bu ise natralist eitim felsefesinde en temel ve nemli amacn, modern dnyay, gelenekten veya gemiflten bamsz olarak btn ynleriyle kurup flekillendirecek olan bireyin yetifltirilmesi veya kendisini gereklefltirmesinin salanmas olduu anlamna gelir. Bu srete ne
gelenein ne de toplumun bir nemi vardr. Gelenein insan doas anlayflna fliddetle karfl kan, insann douflta bofl bir levha veya iyi olduunu syleyen natralist anlayfl, toplumu da ya Hobbes ve Locke rneinde olduu gibi, sadece bireylerin bir toplam ya da Rousseauda olduu zere, insann doal iyiliinin yitirilmifl olduu bozuk ve rk bir yap olarak grr.
Natralizm, eitim yntemleri sz konusu olduunda, ncelikle renciye
uygulanacak kat bir disiplin anlayflna fliddetle karfl kar. Eitimin formel bir
eitimden ziyade, ocuun doal biyolojik srelerine uygun olarak hayata geirilmesi gereken bir sre olduunu dile getiren natralizm, onun okullara ve
kitaplara bal olmadn ileri srer. O, eitimin ocuun doal hayatnn temel
yasalarna bal olmas gereken birtakm genel yetifltirme ve geliflim ilkelerinin
doal ortamlarda uygulanmasyla ilgili bir fleyden ibaret olduunu belirtir. Natralist eitim felsefesi standart ve deiflmez bir eitim program veya mfredata sahip deildir. Bununla birlikte, onun nce Bacon ve Hobbesta sonra da
Comteta karflmza kan birinci versiyonunun bilim arlkl, buna mukabil Rousseauda ortaya kan ikinci versiyonunun ahlak, felsefe ve edebiyat arlkl
olduu sylenebilir. te yandan her ikisi de rencinin ifade imknlarn gelifltirecek konu ve aralarn retilmesine ek olarak salk ve beden eitimine de
zel bir nem atfeder.
Natralizm, renme balamnda, ocuun kendi etkinlii yoluyla renmesine nem verdii iin, retim yntemleri bakmndan da gemiflten radikal bir
kopuflu ifade eder. rencilerin duyular yoluyla, yaparak ve keflfederek renmesinin her fleyden deerli olduuna inanan natralizm, renciyi pasif hale
getirecek bir yntemin hibir flekilde bir retim yntemi olamayacan ileri
srer. O, ocuun ihtiyalar dorultusunda ve pratik deneyimleri yoluyla renmesinin gerek bir eitim durumu yarataca kanaatindedir. Bu yzden, eitimin biraz da uygun bir renme atmosferi yaratmakla ilgili bir fley olduunu
savunur. retmenin grevinin bilgi aktarmaktan ziyade, ocuun zgrlk
iinde renme frsatlar yakalayaca uygun bir evre yaratmak olduunu savunan natralist eitim felsefesi, retmenin esas itibaryla gzlemci ve renmeyi kolaylafltrc olmas gerektiini savunur. Sz konusu anlayflta, doal evrenin eitici roln ok iyi bildii iin doayla tamamen uyumlu olan retmen,
rencisine bir fleyler retmek veya rencisini renmeye zorlamak yerine,
onu harekete geiren, renmeye teflvik eden biridir. evreyi veya evresel koflullar dzenlerken rencisinin kifliliini ve karakterini dolayl olarak flekillendiren natralist retmen, aslnda renim ve eitimin grnmez rehberi olmak
durumundadr. O, geleneksel retmen gibi, rencisine hazr bilgi aktarmaz,
daha ziyade renmeye ve ocuun doasna uygun olarak geliflmesine rehberlik eder. ocuun yaparak, keflfederek renmesini temin eden natralist retmen, natralist eitim anlayflnn her koflul altnda en belirleyici kiflisi olmak
durumundadr.
195
Natralist eitim felsefesi,
renci merkezli ilk eitim
anlayflna karfllk gelir.
Natralist anlayfl, renci

merkezli olmasna ramen,
retmene ok nemli
grevler ykler.
196
Felsefe
Eitime Kltrel Yaklaflm

Kltrel yaklaflmn
temsilcileri, Goethe,
Schelling, Schlegel,
Scheleiermacher ve Novalis
gibi romantikler ve
Nietzscheyle Schopenhauer
benzeri irrasyonalist
dflnrlerdir.
Resim 8.3
Goethe
Klasik eitim felsefesinde temel yaklaflmlardan bir baflkas da karflmza kltrel

yaklaflm olarak kar. Kltrel yaklaflm, kltrden yola kar ve dolaysyla eitimi
rencinin insanln dil, edebiyat, felsefe ve bilim gibi yksek deerlerinin dnyasna dhil edilmesini, onun manevi formasyonu olarak deerlendirir. Sz konusu
dhil olma sreci, elbette kltrn bir flekilde toplum tarafndan kabul grmfl ayr ve zel dnyasna nfuz edebilmekten meydana gelir. Eitimli insan, insanln
en yce ve en yksek deerleriyle bezenmifl, kltrl insan olarak normatif bir ideal diye ne sren kltrel yaklaflmda sz konusu ideal, eitimden hibir flekilde
ayrlmaz olup zaten esas eitim sreci iinde geliflir. Sz konusu yaklaflm, buradan
da anlafllaca zere, kltrn, yani bilgi ve becerilerin insan tarafndan renilmesi gereken belli bafll alanlarnn tarihsel varolufluna vurgu yapmakla kalmaz, bireysel kifliliin de kltre dayal byle bir eitim sreci iinde gelifltiini ifade eder.
Kltrel yaklaflm, esas itibaryla Aydnlanmann natralizmine ve kuru aklclna karfl gelifltirilen bir tepkinin ifadesi olarak
alnabilir. Goethe, Novalis, Schlegel ve Nietzsche gibi Alman filozoflar, adafl yaflama da fazlasyla musallat olan teknolojik ve
ekonomik dnya grflne karfl gelifltirilmifl temel kavramsal alternatifle eitim anlayfln temsil ederler. Modernliin olumsuz sonularna, zellikle de doa ve toplum zerindeki teknolojik egemenlie karfl ilk byk baflkaldry temsil eden bu filozoflar, yafladklar ada sadece birtakm becerilerin kazanlmasna indirgenmifl eitimin profesyonel bir faaliyet haline gelmesine veya btnyle mesleki bir karakter kazanmasna fliddetle karfl karlar.
Eitime kltrel yaklaflmn savunuculuunu yapan btn bu
Alman filozoflar, eitim ideali olarak Bildungu ne srerler. Bildung ideali, btnlkl insana zg salam bir karakter formasyonunu, insann kltre dhil edilmesini ve kltr araclyla kendisini tam olarak gereklefltirmesini ifade eder. Hatta Bildung geleneinde eitimden neredeyse kltrel bakmdan olgunlaflma, bireyin entelektel
boyutuyla yreinin btnlkl bir yap iinde birbiriyle ahenkli hale gelmesi anlafllr. Btn insani g ve kapasitelerin tam olarak gerekleflmesini hedefleyen ve
dolaysyla natralist Aydnlanmann tek yanl entelektalizmine karfl kan kltrel yaklaflm temsilcileri, kltr, sz konusu ama ister meslein kendisi ya da ister devletin ihtiyalar olsun, bir amacn arac haline getiren Aydnlanma faydaclna karfl karlar. Onlar, sz konusu faydacla karfl, bilimi olduu kadar kanlmaz olarak felsefe, teoloji, edebiyat ve sanat da ihtiva eden btn bir kltr alannn kendi iinde bir ama olduunu ileri srerler.
Kltrel yaklaflmn temsilcileri, renme ve bilginin tefekkr amacna dnk
olduunu iddia ederler. Buna gre, bilim, felsefe, teoloji ve sanatn amac tefekkr
veya hakikatin deneyimlenmesi olup kltr ancak modern dnyada yabanclaflmfl insann btnsel geliflimi veya tam olarak gerekleflmesinin arac olabilir. Bireyselliin gelifliminin ilk ve temel koflulunun zgrlk olduunu syleyen romantiklerle irrasyonalistler, insann kendisini tam olarak gereklefltirmesinin yolunun
eitimden getiini ne srerken eitimi ocuun mevcut potansiyel ve glerinin
evrensel kltr yoluyla flekillenmesi olarak anlarlar.
Kltrel yaklaflmda eitimin amac, ncelikle bireysel bir ama olarak ortaya
kar. Buna gre, o, ocuun ncelikle doal varlnn stne karlmasn, onun
bir btn olarak kendisini gereklefltirmesinin salanmasn amalar. Eitimin, bi-
reyleri zihinsel, ahlaki ve manevi adan gelifltirecek aralar salamas gerekir.

Kltrel yaklaflmda, bunun ardndan eitimin sosyal ve politik amac gndeme
gelir. Bu adan bakldnda, eitimin bireylere sorumlu ve katlmc bir yurttafllk
iin gerekli olan deerlerle bilgelii temin etmesi gerekir. Btn bunlarn yolu ise
eitilen bireye salam bir karakter formasyonu, kapsaml veya kltrel bir okuryazarlk kazandrlmasndan geer. Kltrel yaklaflm, bu yzden eitilecek kifliye bir
meslek eitiminden ziyade, kltrel bir eitim verilmesi, ona liberal sanatlarn retilmesi gerektiini savunur.
Kltrel yaklaflm benimseyen dflnrleri, bu noktaya taflyan iki temel kabul
vardr. Bunlardan birincisine gre, insan insan yapan, onu doal varlnn stne
ykselten yegne fley kltrdr. nsann daha ok insan olabilmesi, doal varlndan ziyade manevi varlnn glenmesine baldr. Bu da ancak kltr yoluyla
olur. Kltre dhil olduu, yksek kltrlerin deerlerinden nasiplendii lde,
insan gerek anlamda insan ve yurttafl olabilir. Onun ikinci kabulne gre, insandaki bu geliflmeyi ancak kltr veya onu bir insan olarak gereklefltiren liberal sanatlar temin edebilir.
197
Kltrel yaklaflmda ama,
ocuun potansiyeliyle
glerinin evrensel kltr
yoluyla flekillenmesidir.
Pragmatist Eitim Felsefesi

Klasik eitim felsefesinin nemli ve etkili kuram ya da okullarndan biri de pragmatizmin eitim felsefesidir. Pragmatizm aslnda bsbtn yeni bir felsefe deildir.
O, klasik natralizmin ve liberal dnya grflnn, sanayileflme sonrasnda Amerikan ruhunda ortaya kan yeni bir versiyonu olmak durumundadr. Yirminci yzyln bafllarnda nce Charles Sanders Pierce (1839-1914), James ve nihayet John
Dewey (1859-1952) tarafndan gelifltirilmifl olan pragmatizm bireyin her fleyin belirleyicisi olmas anlamnda znelcilii benimseyip hakikatin ve ahlakn kurucu unsuru olduunu dflnd fleyler olarak sonular ne karan bir akmdr. Sosyal
reformculuu, dflnrlerin en temel ifli olarak deerlendiren pragmatizmin nemli bir etki yapt baflka bir alan da eitim felsefesi olarak karflmza kar.
Pragmatist eitim anlayfl, Rousseauyla bafllayan ocuk veya renci merkezli
eitim felsefesi geleneinin doruk noktasn oluflturur. O, buna ek olarak toplum
ve eitim arasndaki iliflkiyle meflgul olur. Baflka bir deyiflle, pragmatist eitim anlayfl, eitimin bireysel olduu kadar sosyal boyutuna da vurgu yapar, onun sosyal fonksiyonunun altn izer. Eitim, bireyin salkl geliflimine olduu kadar,
toplumun demokratik ilkeler dorultusunda inflasna da katk yapmak durumundadr. Gerekten de pragmatizm asndan eitim, informel olarak ocuk belli bir
kltr erevesi iinde belli ller dhilinde geliflip olgunlaflrken grup hayatnn
veya sosyal yaflamn birlefltirici unsurlarn meydana getiren dili, beceri ve bilgileri kazanmaya bafllad zaman ortaya kar.
Eitimin flu halde sosyalleflmeyi ve kltrlenmeyi temin etmek gibi sosyal birtakm amalarnn olduunu ifade eden pragmatizm, sz konusu sosyal perspektiften hareketle, onun hem muhafazakr hem de liberal bir boyutu olduunu ifade
eder. Eitim, yetiflkinlerin kltrel mirasn toplumun henz olgunlaflmamfl yelerini meydana getiren ocuklara aktarmak suretiyle kltrel sreklilii temin ettii
iin, zorunlu olarak muhafazakr olmak durumundadr. Fakat pragmatizm eitimi
muhafazakr boyutuyla snrlamaz. Eitimi daha genifl ve dinamik bir anlam iinde ele alan pragmatist eitim anlayfl, gen kuflaklara aktarlan dil ve teknoloji gibi kltrel aralarn miras alnan kltr deiflime uratma veya dnfltrp yeniden yaratma imknlarn da tafldn syler. O, kltrn de srekli bir deiflme
srecine tabi olduunu dflnr. Pragmatist eitim felsefesine gre, insanlar zel-
Pragmatizm, eitimin
bireysel ynne olduu
kadar, sosyal boyutuna da
nem verir.
Pragmatist anlayflta
eitimin hem muhafazakr
hem de liberal bir boyutu
vardr. Yani o, toplumun
deerlerini ve bilgisini
koruyup kuflaktan kuflaa
aktarrken bir yandan da
bireyi ve toplumu
dnfltrr.
198
Pragmatist eitim anlayfl,

eitim ve okulun, okul
sonras gerek hayata bir
hazrlk olarak grlmesine
karfl kar. nk hayata
gidildii zaman, deiflme
nedeniyle o, okulda retilen
hayat olmayacaktr. Bu
yzden, onda hayat okula
getirilir.
Pragmatist anlayfln eitim

kuram, ilerlemecilik ve
yaplandrmaclktr.
Felsefe
likle bilimsel yntemi kullanmak suretiyle, kltr yeniden yaratma, deiflmenin

dorultusunu belirleme ve bu sre zerinden de kendilerini ve geleceklerini flekillendirme imkn bulurlar.
Pragmatist eitim felsefesi, eitimin amalar deyince, bununla birlikte esas bireysel amalar anlatmak ister. Bu adan bakldnda, pragmatizm asndan eitimin en yksek veya nihai amacnn geliflme olduu, bunun da ok byk lde deneyimin sonraki tecrbelerin denetlenmesini ve ynlendirilmesini temin edecek flekilde yeniden inflasna karfllk geldii sylenebilir. Gerekten de eitimin en
yksek amacnn sonraki deneyimlerin ynlendirilmesini mmkn klacak flekilde
geliflme olduunu ileri sren pragmatist eitim anlayfl, bu balamda geleneksel
okulun hazrlanma retisine yapt vurguya karfl kar. Sz konusu hazrlama
retisine gre, renciler okuldaki eitimleri srasnda aldklar dersleri, okulun
tamamlanmasnn ardndan karfllaflacaklar durum ve olaylara hazrlanmak amacyla renirler. Hayat, deiflen bir dnya ve toplum iinde yaflanan bir sre olarak deerlendiren pragmatizm, eylemi okul sonrasna ertelemenin rencileri hazrlanmfl olduklar dnyadan farkl bir dnyaya hazrlamak olduunu ileri srer.
Bu yzden o, uzak bir gelecei beklemek yerine, rencilerin okulda mevcut
problemleri zmelerini temin edecek ilgi ve ihtiyalara gre hareket etmelerinin
salanmas gerektiini savunur.
Eitime pragmatik yaklaflm, flu halde insann eylemlerinden yola kar ve insan eyleminin olaanst byk nemi zerinde durur. Pragmatist eitim felsefesi, geliflmeyi en temel amac yapt eitimi, eitilen insann deneyimin srekli bir
biimde deiflen dnyasna uyarlanmas sreci olarak grr. Nitekim Dewey, bu
temel zerinde, eitimi deneyimin srekli bir yeniden inflas olarak tanmlamfltr. Gerekten de ona gre eitim, hayata hazrlk olmaktan ziyade hayatn bizzat
kendisi olmak durumundadr. Dewey asndan eitim, dnyann byk bir hzla
dnflen yapsna, kltrn deiflen koflullarna baflaryla uyum salamann bir
arac olmak durumundadr.
Buradan hareketle pragmatizmin eitim alanndaki ifadesi veya karfllnn
ilerlemecilik ve yaplandrmaclk olduu sylenebilir. Esas itibaryla Aydnlanmay karakterize eden bir zellik, hatta ideoloji veya on sekizinci yzyldan bafllayarak ileriye doru akan bir sosyo-politik hareket olarak progresivizm, eitim alannda da sosyal geliflmeyi, toplumun mevcut durumundan daha iyi bir hale gelmesini kendisine temel ama olarak alr. Pragmatizmin eitim teorisine tekabl
eden ilerlemecilik, bu yzden eitimsel amalar arasnda en bafl sray, bireylerin
geliflmesini temin etmeye, onlara kendi bilgi kavrayfllarn yaplandrma veya infla etme imkn salanmasna verir. Bu infla veya yaratma sreci ise ok byk lde bireylerin bildikleri ve inandklar fleylerin yeni karfllafltklar olay, etkinlik
ve fikirlerle karfllkl bir iliflkiye sokulmasndan meydana gelir. Bu yzden onun
eitim pratiinde, rencilerin anlam infla etmelerini mmkn klacak etkinlikler,
onlarn mevcut bilgilerine yeni bilgiler katmalarn temin edecek bir mfredat
program, iflbirlii iinde karfllkl renme anlayfl, projelere dayal deerlendirme teknikleri ok nemli bir yer tutar.
Her rencinin kendine zg eflsiz bir potansiyeli olduunu, eitimin grevinin bu potansiyeli tam olarak hayata geirmek olduunu bildiren pragmatizm, geliflme kavram altnda, eylemle bilgiyi, teoriyle pratii bir araya getiren bir okul ve
eitim anlayflnn savunuculuunu yapar. Gerekten de liberalizmi ve dolaysyla reformizmi muhafazakrlna baskn kan pragmatizm, okulu Amerikan toplumunu hzl bir flekilde dnfltrmekte olan yeni bilimsel, teknolojik ve kltrel ge-
199
liflmelerin hem doal bir mttefiki hem de en nemli mekn olarak deerlendirmifltir. Pragmatizm bu noktada rencilere sz konusu geliflmeleri anlama ve yeni
Amerikay flekillendirirken btn bu bilimsel ve teknolojik geliflmelerden faydalanma imkn temin etmeyi amalamflt. O, bu yzden liberalizminin reformist boyutu iinde, okulu her fleyden nce rencilerin veya bireylerin sosyal yaflama katlma yeteneklerini, toplumun karfl karflya kald problemlere uygulayacaklar
elefltirel zeky, problem zme becerisiyle refleksif dflnme yeteneklerini kazanp gelifltirecekleri bir mekn olarak anlad.
ocukla toplum, ilgiyle disiplin, meslek ile kltr, bilgiyle eylem arasndaki geleneksel karfltlklara meydan okuyan pragmatizm, okulda her fleyden nce aktif,
arafltran bir snf ortam yaratlmasnn pragmatist amalara ulaflmak asndan vazgeilmez olduunu savunur. Pragmatist okul anlayflnda, rencinin ilgisinin ortaya karlmas, onda merak duygusunun kazanlmas byk bir nem arz eder.
Okulun rencilerde bir arafltrma ruhu gelifltirebileceini savunan pragmatizm,
onun rencilerin sosyal hayatta ihtiya duyacaklar problem zme becerisini kazanabilecekleri yegne yer olduunu ne srer. Pragmatist eitim anlayfl, mfredatta olaanst byk deiflikliklerle veya kapsaml birtakm deifliklikler yapma
nerisiyle ortaya kmaz. Baflka bir deyiflle, onun yenilii mfredatn ieriinden
ziyade yapsyla veya sz konusu eitim programnn ocua nasl verileceiyle ilgilidir. O, bu yzden mfredat rencinin gerekten ifline yarayacak, onu her ynyle gelifltirecek bir eitim programna dnfltrebilmek iin, ondaki bilme boyutuna yapma boyutunu ekler.
Egzistansiyalist Eitim Felsefesi

Klasik eitim felsefesinde modern zamanlardan bafllayarak ama zellikle de yirminci yzylda etkili olan yaklaflmlardan biri de egzistansiyalizmin bireyci yaklaflmdr. Sz konusu yaklaflm ok paradoksal olarak hmanizm anda yitip giden
bireyin savunuculuunu yapar. Kkleri on sekizinci yzyla kadar geri gitse de
esas itibaryla egzistansiyalist filozoflar tarafndan gelifltirilen sz konusu yaklaflm,
nesnel hakikat anda unutulan znel hakikate dnfln nemine vurgu yaparken bireyden hareket eder. O, ahlaklln kifliliin en temel karakteristii ya da en
nemli potansiyeli olduu inancyla, esas olarak ahlak zerinde younlaflr; sahicilie ve kendiliindenlie verdii byk nemle moral eitimi ne kartr.
Eitime bireyci yaklaflm nemli hale getiren pek ok husus vardr. O, her fleyden nce kitleler iinde kaybolup giden bireyi sorumluluk almaya davet etme noktasnda an ruhunu yanstan bir anlayfl temsil eder. Egzistansiyalist eitim felsefesi, klasik eitim anlayfllarna dnk bir tepkiyi, yirminci yzylda eitimden daha ziyade meslek eitimini anlayan yaklaflma ve dolaysyla pozitif bilim ve teknie dayal bir eitim telakkisine ynelik bir protestoyu ifade eder. O, bu yzden
kendisine ayn zamanda aa zg bir elefltirel yaklaflm iinde yer verilebilecek
olan bir bakfl asn ifade eder.
Egzistansiyalist eitimin ncelikle hmanist bir eitim felsefesi olduu ve retmen, renci ve belli bir bilgi ierii ya da mfredattan meydana gelen l
eitim iliflkisinde arl tamamen renciye verdii sylenebilir. O, gerek bir
eitimin retmenler ya da eitimciler, rencilerini birtakm mekanik usullerle,
gayr insani kimi yaplar zerinden toplumun ve teknik kurumlarn ihtiyalarna
uydurmaktan, btn rencilerin bir rnek flekilde baflarl, zeki, uyumlu ve baflkalar tarafndan takdir edilen kimseler olmalarn istemekten vazgetikleri zaman
ortaya kacan savunur. Egzistansiyalist eitim hmanist bir karaktere sahip ol-
Egzistansiyalist eitim
felsefesi, varoluflu
felsefeden hareketle
gelifltirilmifl bireyci bir
eitim felsefesini temsil
eder.
Egzistansiyalizm bireyci bir

yaklaflm temsil etmekle
birlikte, bireyi baflkalarndan
yaltlmfl bir varlk olarak
ele almaz.
200
Felsefe
makla birlikte, aflr bireyci bir eitim anlayfl ortaya koymaz. Bunun da en nemli nedeni, onun renci ya da bireyi belli bir tarihsel sre ve kltr iinde cisimleflmifl bir varlk olarak ele almasdr. Sz konusu eitim anlayfl, te yandan insan, birtakm nesnel ve kifliler aras geerli dorular ve normlar kavramsal olarak bilme durumuna gelen salt bir bilgi varl olarak grmez, dolaysyla eitimi,
sadece belli trden bilgilerin aktarlmas olarak deerlendirmez. Egzistansiyalist
eitim anlayflnda en yksek ama, renciyi kendisine dndrmek, bireyin varoluflunun tm yk ve sorumluluunu zerine almasn salamak ve bir kiflisel
kimlik bilinci kazanarak kaderinin belirleyicisi olmasn temin etmektir. Onda her
fley bu amaca, yani rencinin kitlenin sorumsuz bir paras veya yesi olmak
yerine, sahici bir varolufl ve yaflayfla ulaflmasn temin etmek amacna dnk olarak tasarlanr.
Sz konusu genel ama, egzistansiyalist eitimde gerek anlamda eitimli bir
kifli idealine bal olarak befl alt bafllk altnda ifade edilir. Bu amalar da, daha sahici olmak, daha manevi bir flekilde yaflamak, elefltirel bir bakfl asna sahip olmak, bir kiflisel kimlik duygusu oluflturmak ve nihayet, baflkalarna karfl empatik
bir bilin gelifltirmek olarak sralanabilir. Bunlardan birincisinde, kiflinin baflkalarndan sorgulanmadan miras alnmfl birtakm normlar zerinde yaflamak yerine,
eitim yoluyla kendi zgr seimlerini yapmas ve hayatn bu flekilde anlaml hle getirmesi amalanr. kincisinde ise kiflinin hayatna bir anlam katmas ve deer
yaratmas hedeflenir. Buna mukabil ncsnde, kiflinin yeni deerler zerinden
sahici bir yaflama ulaflma amac dorultusunda kendisine yardm etmesi gereken
eitim sistemiyle eitim programna karfl elefltirel bir tutum taknmas amalanr.
te yandan anlayan, sorgulayan, zgr seimde bulunan ve deer yaratan kifli, elbette kim olduunu, nereden gelip nereye gittiini bilen, var olmann ne anlam ifade ettiini kavramfl olan kifli olmak durumundadr. Var olmay renmifl, deer bilincine sahip insan, nihayet kendi hayat iin olduu kadar baflkalar iin de kayglanan, onlara gerek anlamda alaka gsteren insandr.
Egzistansiyalist eitim felsefesi, sz konusu eitimsel amalara ulaflma noktasnda belli bir mfredat ne srer. Onun eitim program, her fleyden nce ilgili
programn renciyle iliflkisi noktasnda nem kazanr. Gerekten de egzistansiyalist eitim anlayfl mfredat belirleyen en nemli fleyin onun kendi varln tanma, zn yaratp kendisini anlamlandrma sorumluluuyla yklenmifl renciye dorudan hitap etmesi olduunu belirtir. O, insann ihtiyalar, zlemleri ve koflullaryla iliflkisiz bir programn renciyi bofl bir hamallktan baflka hibir fleye gtrmeyeceini, ondaki yabanclaflmay artrmaktan baflka hibir ifle yaramayacan savunur. Egzistansiyalist eitim anlayfl, insan gereinin anlafllmasnn, insani
durumun kavranmasna ve insanlk hallerine flk tutulmasna katkda bulunan tm
disiplinlere eitim programnda yer olduunu savunur. Onda, bu yzden normatif
bilim ya da disiplinlere olduu kadar, biliflsel boyutu ne kan bilimlere de yer
verilir. Durum byle olmakla birlikte, egzistansiyalist eitim anlayflnda normatif
disiplinlere eitim programnda daha byk bir arlk ve nem verilir. Onun mfredatnda, bafl sray insan bilimleri alr. Manevi ve insan eitici, dnfltrc bir
gce sahip olduuna, bireyleri eflitli hayat tarzlar ve insanlk durumlaryla temasa soktuuna inanlan sz konusu befleri disiplinler arasnda fliir, roman, tragedya,
mzik ve felsefe bulunmaktadr. Bireye gelecei flekillendirme asndan sorumluluklarn hatrlatmas noktasnda tarih de ayr bir nem taflr. Egzistansiyalist eitim
anlayfl, bu disiplinlerde de belirleyici olan fleyin rencinin dnflm olduunu
kabul eder.
Egzistansiyalist mfredatta, ikinci srada bireyin baflkalarna olan bamlln,

onlara karfl olan ykmllklerini gstermesi asndan byk bir nem arz eden
toplum bilimleri yer alr. Bu bilimlerin nemi, insanlara birtakm etkilere maruz kalan pasif varlklar olmayp, sorumlu failler olduklarn gstermelerinden kaynaklanr. Ben bilgisinin evrensel bilgiden, znel hakikatin nesnel hakikatten nce geldiini syleyen varoluflu eitim anlayfl, eitim programnda matematik ve doa bilimlerine bir yer verir, ama onlarn bir arlklar yoktur. Egzistansiyalist eitim anlayfl, zellikle ilk iki kategoride yer alan disiplinlerin insana snr durumlar gsterme ve bu durumlar zerinde dflndrtme asndan nem tafldn belirtmeye byk bir zen gsterir.
201
Egzistansiyalist eitimin
mfredatnda en nde gelen
bilimler insan bilimleriyle
toplum bilimleridir.
ANALTK ETM FELSEFES

Analitik eitim felsefesi, eitim felsefesinin ikinci tr ya da fleklini ifade eder.
Sz konusu eitim felsefesi, elbette klasik eitim felsefesinin yapt gibi, eitimle
ilgili olarak normatif birtakm nermeler ortaya koymaz; eitimin nasl ve hangi
amalara gre flekillendirilmesi, ne tr bir mfredat ile donatlmas gerektiini sylemez. O, kendi grevini bunun yerine bir analiz faaliyeti olarak alglar. Gerekten
de analitik eitim felsefesi kendisini, en baflta eitim kavram gelecek flekilde, retim, beyin ykama benzeri eitim kavramlarn analiz etme; Konular deil, ocuklar retin! benzeri sloganlar aklayp aydnla kavuflturma; eitim zerinde
dflnlrken kullanlan metafor veya modelleri aklama; eitimle ilgili birtakm
sonulara ulaflma srecinde, retmenler, eitimciler veya yneticiler tarafndan
kullanlan kavram, argman ve yntemleri analiz edip deerleme ifliyle snrlar.
Analitik eitim felsefesi,

eitim alannda geen
kavramlarn analiziyle
meflgul olur.
Eitim Teriminin Anlam

En azndan 1980li yllara kadar eitim, retim, renme ve anlama benzeri kavramlarn analiziyle meflgul olan analitik eitim felsefesinin tarihsel olarak
yirminci yzyln ikinci yarsnn hemen baflnda ortaya kt sylenebilir. O, analitik felsefenin etkisi altnda, kavram analizi yntemi araclyla ve bu arada felsefenin dier yerleflik disiplinlerinde elde edilen bulgulardan da yararlanarak eitime iliflkin sistematik bir soruflturma ifliyle meflgul olmufltur. Analitik eitim felsefesi sz gelimi eitim konusunu ele ald zaman, ncelikle onun farkl disiplinlerin
bakfl asndan farkl flekillerde anlaflldna iflaret eder. Buna gre analitik eitim
felsefesi asndan eitimin iki temel yn olmak durumundadr. Bunlardan birincisi befleri durumla ve toplumun mevcut yaps ya da arzulanan dorultusuyla ilgili kuflatc bir aklama ya da yoruma ayrlmazcasna bal bulunan bir deerler
manzumesi veya kmesinden, sz konusu deerlerin kazandrlmasndan meydana gelir. Onun ikinci yn ise sz konusu deerlerin kendileriyle aktarld, hayata geirildii veya en azndan hayata geirileceklerinin varsayld bir kurumlar ve
baflkaca ifllemsel dzenlemeler kmesinden oluflur. Eitim, yleyse hem ahlaki ve
teknik deerleri aktarmakla, uygun bilgi ve becerileri bir yandan kazandrp bir
yandan da dnfltrmekle ilgili normatif bir sistemdir ve hem de idari bir sistem
olarak sz konusu deerleri ifade etmek yannda, tarihsel koflullar tarafndan yaratlmfl byk lekli sosyal ve kltrel styaplar yanstan okullar toplamdr. Eitim sz konusu ikili balamda, olduka genifl kapsaml temel ifllevle karakterize olurken eitim terimi de farkl flekilde kullanlr.
Eitim teriminin farkl kullanmlarndan, analitik felsefecilere gre birincisi, sosyolojik kullanmdr. Burada sosyologlar, eitim terimini bir halkn veya bir toplumun ocuk yetifltirme pratiklerini tanmlamak iin kullanrlar. Byle bir tanm, el-
Eitim, bir deerler

btnnn aktarlmas ve
bu aktarmn
gereklefltirildii kurumlarla
karakterize olur.
202
Felsefe
Eitim ifllevle
belirlenirken eitim terimi
nin ayr kullanm vardr:
Sosyolojik, kurumsal ve
aydnlanmaya dayal
kullanm.
bette veya ou zaman okullaflmay, ocuklarn okula gitmelerini ierir ama bunda hibir zorunluluk yoktur. Toplumun kk yeleri, bu yolla eflitli aralar veya
yntemler yelpazesi kullanlarak eitilirler, yani kltrlenir veya sosyallefltirilirler.
Eitim teriminin sz konusu sosyolojik kullanm iinde, sadece ocuu sosyallefltirici, onun kltrlenmesini temin eden pratik ya da uygulamalara vurgu yaplr.
Burada sadece zihin veya karakterin flyle ya da byle, ama muhakkak toplumun
taleplerine gre flekillenmesine nem verilirken iyi karaktere veya sosyallefltirmenin ya da kltrlemenin meflru yollarna hibir flekilde deinilmez.
Eitimden yine ayn balamda, ikinci olarak toplumda ifl blmnn oluflturulmasna katk yapmas beklenir. Toplumsal tabakalaflma ama zellikle de sekinlerin formasyonu, modernleflme ncesinde, doufl, karizma veya askeri cesaret benzeri birtakm mekanizmalar tarafndan belirleniyordu. Oysa gnmz modern toplumuna zg profesyonelleflme ya da uzmanlaflmann anahtar bilefleni eitim olmak durumundadr. Yine modernleflmenin bir sonucu olarak teknolojinin giderek
karmaflklaflmas, her geen gn biraz daha geliflerek komplike bir yap kazanmas, her aflamada daha belirgin ve hatta mutlak hale gelmesi, giderek daha fazla glenip belirginleflen bir ifl blmne yol aarken uzmanln tecrbe zerinde kazand mutlak zafer de eitime sz konusu ifl blmn belirleme noktasnda olduka nemli ve merkezi bir rol yklemifltir.
Eitim teriminin bir baflka kullanm flekli, onun eitim messeselerinde gerekleflen boyutuna gnderme yapan kurumsal kullanmdr. Gerekten de eitim teriminin okulla ilgili veya kurumsal kullanm, bir kimsenin okullardan ya da formel
eitim kurumlarndan ald etkilerin bir sonucu olan geliflimine gnderme yapar.
Terimi gndelik hayatta genellikle bu anlam iinde kullanr, eitimle de genellikle
okulda geirilen yllar anlatmak isteriz. Eitim kavramnn anlamn en azndan bir
yere kadar eitim teriminin sz konusu anlamndan ald, eitimin ok byk lde eitim kurumlarnda gerekleflen bir fley olduu ak olmakla birlikte, gerek
anlamda eitimin eitim teriminin sz konusu kurumsal kullanmyla tam olarak
rtflmediini kabul etmek yerinde olur.
Bir eitim kurumunda bulunma, temel bir eitimin ardndan mesleki bir eitim
almfl olma da eitimli olmaya, eitimi tanmlamaya yetmeyebilir. flte bu durum bizi eitim teriminin nc kullanmna, eitimi genel bir aydnlanma haliyle iliflkilendiren kullanmna gtrr. Eitim teriminin bu sonuncu kullanmnda alt izilen en nemli husus, insann bilgi ve kavrayfl ile karakterize olan zihinsel geliflimi ve deer bilincine ek olarak doru pratikler iinde olmaya bal karakter geliflimiyle sonulanan eitimin, insanolunun en grkemli baflars olduudur. Sz konusu zihinsel geliflim ile karakter geliflimi, her fleyden nce bilgiye dayanmak durumundadr. Fakat terimin entelektel aydnlanmay temele alan bu nc kullanm, bilgiye dayal zihinsel geliflim ile yetinmeyip, tarihsel Aydnlanmaya dnk
Rousseaucu veya romantik elefltiriden ilham alarak ya da gnmz probleminin
bir bilgi probleminden ziyade bir deer problemi olduu inancndan hareket ederek, bilgisel geliflimi moral geliflim ve uygun bir karakter formasyonuyla tamamlamaya alflr.
Eitimin ifllevleri eitileni

sosyallefltirip kltrleme,
iflblmne katk yapma ve
insan aydnlatmadr.
Eitimin Amalar
Eitimde iki tr ama
gndeme gelir: zsel ya da
birincil amalar ve arzi ya
da ikincil amalar.
Analitik eitim felsefesinin analizini younlafltrd konulardan bir dieri de eitimin amalardr. Analitik filozoflar gerekten de fazlasyla meflgul etmifl olan bu
tartflmada, amalarla elbette eitimsel faaliyetler sonunda varlmas istenen hedefler kast edilir. Sz konusu amalar asli ve arzi ya da zsel ve arasal amalar ola-
rak ikiye ayrlr. Bunlardan asli ya da zsel amata eitim alan kifliye gnderimde
bulunulurken eitim bizatihi kendisi iin istenir. Buna mukabil, arzi amalar sz
konusu olduunda, eitimin kendisi eitim dfl bir amacn, sz gelimi iyi yurttafllar yetifltirme veya endstriye kalifiye eleman yetifltirme amacnn arac haline getirilir. Bunlardan birincilerin ounluk bireysel, ikincilerin ise kamusal veya sosyal
amalar olduklar kabul edilir.
Eitimde zsel ya da asli veya bireysel amalar birincil amalar, buna mukabil
arzi ya da kamusal amalar ikincil amalar olarak da kategorilefltirilir. Birincil
amalar esas itibaryla bireyle ilgili amalar olduklar iin, eitimin daha ziyade
modern amalar olarak kategorize edilir. Bunlar dahas, hem Avrupada modern
eitimin liberal bir gelenek zerine infla edilmesi hem de eitimin amacnn zgrleflme olmas nedeniyle, liberal amalar olarak anlafllr. Sz konusu bireysel
veya zsel amalar arasnda en bafl srada, zerklik, elefltirel dflnme ve ahlak
eitimi gelir.
Bunlardan zerklik, kiflinin dfl gler, toplumsal faktrler tarafndan belirlenmek yerine, bizzat kendisi tarafndan belirlenmesidir. Burada sz konusu olan iki
kofluldan birincisi, toplumun liberal olmasdr. Yani toplumun bireyleri, seimlerinin baflkalarnn hayatlarna hibir flekilde zarar vermemesi kofluluyla, benimsenecek amalar ve sz konusu amalara gtrecek aralar asndan tamamen serbest
brakmasndan oluflur. kinci koflul ise bireyin kendisini aklyla veya st doas
zerinden belirlemesidir. Bu adan bakldnda, eitimin en temel amacn oluflturan zerkliin rasyonalite veya aklsallk ile yakndan iliflkili olduu, eitim ile
zerklik amacnn rasyonalite zerinden meflrulafltrld kolaylkla grlebilir.
Bu durum eitimin ikinci zsel amac olarak grlen elefltirel dflnme iin de
geerlidir. Baflka bir deyiflle, elefltirel dflnme de rasyonalite ile yakndan iliflkilidir. O, baflka her fley bir yana ak fikirli olma, ne srlen iddialarn temellerini
soruflturma, nyarglardan ve kliflelerden uzak durma, ben merkezli kabullerden
saknma, dflnceleri mantk kurallarna sadk kalarak ve salam bir flekilde temellendirerek ne srme benzeri zelliklerden oluflan entelektel tutumu ifade eder.
te yandan elefltirel dflnmenin, eitimin sadece amac deil, zorunlu koflulu da
olduunu sylemek gerekir. O, gerek eitimin nemli bir kofluludur nk elefltirel dflnebilme yeteneine sahip renciler, kendilerini her tr afllamadan koruyarak daha salam ve daha iyi bir flekilde renebilirler; rendiklerini daha iyi
zmseyip hayatlarna uygulayabilirler. Elefltirel dflnme, ayn zamanda hakiki
eitimin temel amalarndan biridir. Gerekten de eitimin amacna ancak eitim
yoluyla elefltirel zihniyete sahip insanlar yetifltirildii zaman ulaflt kabul edilir.
Zira elefltirel dflnme zelliine sahip insanlar sz konusu dflnmeye zg ilkeleri hem zel hayatlarna hem de sahip olduklar mesleki bilgilere uygulamak suretiyle daha iyi bir yurttafl olabildikleri gibi ifllerinde de daha baflarl olup iinde
yafladklar topluma daha iyi katklar yapabilirler. Aldklar eitim sayesinde, kritik
zihniyete sahip olan insanlar, baflkalaryla empati kurmay, farkl dflncelere sayg gstermeyi, meselelere ok ynl bakmay, gelifltirilen strateji ve politikalar sorgulamay baflardklar iin, ak toplumun ve dolaysyla demokrasinin geliflimine
katkda bulunurlar.
Elefltirel dflnmenin genellikle, biri teknik veya mantkla dieri ise zihniyetle
ya da biri sadece dflnsel beceri ve zelliklerle dieri de tutumla ilgili olan iki temel boyutu olduu kabul edilir. Bunlardan elefltirel dflnmenin daha ziyade teknik veya mantksal boyutu sz konusu olduunda, onun her fleyden nce hemen
her alanda problem grebilmeyi, soru sormay, sz konusu problem ve sorular
203
Eitimin zsel amalarnn

en baflnda, eitim alan
kifliye zerklik, elefltirel
dflnme yetenei ve ahlaki
deerleri kazandrma gelir.
204
Eitimde hangi amalarn

zsel veya birincil
hangilerinin ikincil olduunu
belirleyen fley, uzlaflm veya
alarn kendi koflullardr.
Felsefe
olabilecek en ak flekilde ifade etmeyi ihtiva ettii sylenebilir. O, btnyle ykc ve negatif bir dflnme tr olmad iin, buna ek olarak ortaya konan problemleri dflnceli, sabrl ve etrafl bir biimde ele almay gerektirir. Elefltirel dflnme, problemler iin ifle yarar veya doru zmler bulmaya alflmay, bu
uurda uygun bilgileri bir araya getirip tartflmay, sz konusu bilgileri yorumlamada, hem salam deliller aramay hem de soyut fikirleri etkin bir flekilde kullanmay gerekli klar. Onda, btn bu sreler boyunca ve zellikle de iyi temellendirilmifl sonulara, salam akl yrtmelere dayal zmlere ulafllrken dflncelerin
uygun ltlerle ve karfl argmanlarla snanmas sz konusu olur.
Elefltirel dflnme, kiflinin baflkalarn olduu kadar, kendisini de elefltirebilmesini gerekli klar. Bu ise bizi elefltirel dflnmenin teknik-mantksal zelliklerinden
ziyade, tutum ve karakter zellikleriyle ya da zihniyetle ilgili olan boyutuna gtrr. Buna gre, elefltirel dflnen kifli, her fleyden nce hemen herkesin bilinaltna kk salmfl n yarglar veya kr noktalar olduunu bilerek yanlabileceini peflinen kabul eden ve dolaysyla istisnasz hibir fleyi mutlaklafltrmayan kiflidir.
Elefltirel dflnmenin bu boyutu, kifliden kibirli, anlayflsz, hoflgrsz, sonulara
ilgisiz, yeni bilgilere kaytsz ve hkm verirken tedbirsiz biri olmak yerine, arafltrc ve hakikati arayan, ak fikirli, geree saygl, akla gvenen, delillere karfl tarafsz, tedbirli, analitik dflnen ve sistematik biri olmasn ister. Elefltirel dflnmenin sadece teknik ve mantksal zellikleriyle yetinme bize, elefltirel dflnmenin
zayf anlamn veya dar tanmn verir. Onun zihinsel donmufllukla veya baflka trden yanlglarla, yani zeki ama ynlendirici bir znel dflnce tutumuyla sonulanmamas iin, tevazu, empati, sebat, disiplin, zerklik, cesaret ve sayg benzeri davranfl zellikleri veya entelektel alflkanlklarla tamamlanmas gerekir. Bu da bize,
elefltirel dflnmenin gl anlamn verir.
Buradan eitimin nc amacna, ahlak eitimine gemek mmkndr. nk eitimle bireysel dzlemde gzetilen nihai ama btnlkl ve birlikli insanlarn yetifltirilmesi veya ortaya karlmasdr. Bunlardan zerklik ve elefltirel dflnme amalar, befleri rasyonalitenin teorik veya entelektel ynne iflaret ederken
tamamlayc pratik boyutu ahlak eitimi temin eder. Baflka bir deyiflle, eitimle sadece zerk ve elefltirel dflnen insanlar deil, ayn zamanda ahlakl, erdemli ve
karakter sahibi insanlarn yetifltirilmesi amalanr. Ahlak eitimini karakterize
eden en nemli fleyin, drstlk, sorumluluk, baflkalarna sayg benzeri ahlaki erdemlere dnk bir ilgi olduu sylenebilir. Bu adan bakldnda, ahlak eitiminin ocuklara, hem kendilerinin iyi ve ahlaki bir hayat srmeleri hem de yesi olduklar topluma katk yapan retken ve sorumlu bireyler olmalar noktasnda yardm edecek ahlaki dflnce ve alflkanlklarla deerlerin kazandrlmasn ifade ettiini sylemek doru olur. Gerekten de ahlak eitimiyle ocuklara veya gen insanlara ahlaki eylemin temel ilkeleri veya moral deerlerin aktarlmas amalanr.
Bu tr bir eitimle drstlk, sadakat, cesaret, sayg ve adalet benzeri erdemleri
kazandrma amac gdlr.
Eitimin ikincil amalaryla, onun bireyden ziyade toplumu gzeten amalar
anlatlmak istenir. Aslnda neyin birincil ve ikincil olduu meselesi, byk lde
greli bir konu olup onu belirleyen en nemli fley uzlaflm olmak durumundadr.
Nitekim klasik dnem ile Orta ada eitimin bugn ikincil addedilen amalar
birincil veya zsel amalar olarak grlmekteydi. Fakat zne ya da bireyin modern
dnyann hemen her alannda kurucu veya en temel e olarak ne kmasyla
birlikte, eski dnemin birincil amalar arzi ya da ikincil amalar haline gelmifltir.
Bunlardan ilk ve en nemli ama, toplumun bekas ve kltrel geleneklerin ko-
205
runmasdr. Gerekten de her toplum yeni kuflaklara ana dili, sosyal rgtlenme
tarz, fenomenleri aklama flekli de dhil olmak zere, kltrnn tarihini ve egemen dnya grfln aktarma amac gder. Burada, eitimin ikinci nemli amac,
yeni kuflaklara yurttafll retmek, onlarda yurttafllk bilinci yaratmak olarak grlr. Buna gre bir toplumun ynetim biimi ya da sistemi insanlarn bir yurttafl
olarak rol ve ifllevleri noktasnda bilme ihtiyac duyduklar fleyleri eitim yoluyla
retir. Eitimde nc ama, bir kez daha toplumla ilgili bir ama olacak flekilde, meslek eitimi olarak ortaya kar. Buna gre her toplum temel ihtiyalarn
karfllamak ve biraz daha ileri bir noktada, toplumda bir bolluk ve refah salamak
iin, yurttafllarna kanlmaz olarak bir meslek eitimi verir. Eitimin dflsal veya
ikincil amalar arasnda, nihayet salkl bireyler yetifltirmek amacnn bulunduu
kabul edilir. Bu durum toplumun bekas, zenginlii ve geliflimi asndan vazgeilmez olduundan, eitim yoluyla bireylerin hem zihinsel hem de fiziksel ynden
salkl olmalar amalanr.
Eitimin amalar neler olmaldr?
Eitimi Belirleyen Temel ltler
SIRA SZDE
D fieitimin
N E L M amalar
Eitimin ifllevleri, eitim teriminin farkl kullanm biimleri ve
zellikle birinci amalara hizmet eden, aydnlanma anlamnda eitimin belirleyici
unsurlarna veya temel ltlerine gtrr. Bununla birlikte, sz
ltleri
S O konusu
R U
ele almaya gemeden nce, bir noktann altn kaln izgilerle izmenin, eitim
kavramn olduu kadar eitimli kifliyi de aklama noktasnda faydas olabilir.
DKKAT
Bu nokta ya da husus da eitim teriminin bir kazanm, baflar ya da edinim
terimi olmas olgusundan meydana gelir. Eitim kavram, tpk kazanmak, bulSIRA SZDE
mak, varmak, iyilefltirmek kavramlar gibi bir baflar veya edinim
kavram olup
onun dorudan doruya karfllk geldii bir fiil ya da eylemlilik yoktur. Yani eitim demek retmek, terbiye etmek, okula gitmek, arafltrma yapmak demek deAMALARIMIZ
ildir. Eitim, ok byk lde btn bunlar yapldktan sonra ortaya kan zihinsel durumda veya kendini gsteren vizyonda karfllk bulur ve zuhur eden ahlaki
karakterde tecessm eder. Bu olgu ve ayrmn, eitim kavramnn
aklK T anlamn
A P
a kavuflturma srecinde, eitim kurumlarna veya okullarda verilen derslere mracaat etmek yerine kiflinin karakteristikleri veya zellikleri zerinde younlaflmaya gtrme gibi avantaj vardr.
TELEVZYON
Eitimi belirleyen en temel lt, pek ok eitim felsefecisine gre deer ltdr, yani onun istenen bir fley olmasdr. Gerekten de eitim, deer asndan hibir flekilde ntr bir kavram deildir; zira eitim almak son derece deerli ve istenir
N T bir
E R Neitim
ET
bir fleydir. flte bu balamda bir kimsenin eitimli olduunu, belli
aldn
fakat iyi ynde hibir deiflme kaydedemediini sylemek bir eliflki meydana getirir. Baflka bir deyiflle, eitimin her koflul altnda birtakm normatif ierimleri vardr ve
A K A L E ahlaki ao, eitilen kifliye en azndan deerli birtakm fleylerin, bilerek ve Mistenerek
dan meflru ve kabul edilebilir birtakm yollarla aktarlmasna iflaret eder. Eitimde
z itibaryla veya hakikaten deerli olan bir fleyler elde edilir, aktarlr ya da kazanlr. Bu ise elbette eitimin bizatihi kendisinden dolay istenen bir fley olduu, sz
gelimi iyi bir sosyal stat elde etmek veya geerli bir meslek sahibi olmak benzeri
birtakm dflsal veya arzi iyiler iin salt bir ara olmad anlamna gelir. nk eitim sayesinde, gerek bir terbiye yoluyla kazanlan bilgi ve vizyon kiflinin en belirleyici yn ya da zellikleri haline gelirken onun deer dnyasn, bu hayatta neyin en
yksek deere sahip olduuyla ilgili kavrayfln dorudan flekillendirir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eitim kavram, analitik
felsefecilerin de gsterdii
S O R U
zere, bir baflar ya da
kazanm kavramdr.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Eitimin temel lt,

srasyla deer, bilgi ve usul
ltdr.
NTERNET
MAKALE
206
Felsefe
Bilgi ltn belirleyen ve

tamamlayan ltler
genifllik ve derinlik
ltleridir.
Eitimde ikinci lt bilgi ltdr. Eitimli insanlarn bilgili, bilgi sahibi insanlar olduklarn hepimiz az ya da ok gzlemlemiflizdir; hele hele baz iyi eitimli insanlar, sahip olduklar derin ve engin bilgiyle bizleri deyim yerindeyse kendilerine
hayran braktrrlar. flte bu durum eitim kavramnn bir parasn meydana getirir veya onunla ilgili tanmsal bir doru oluflturur. Gerekten de kiflinin hem eitimli hem
bilgisiz olmas, mantk ynnden imknszla karfllk geldii iin, dflnlemez. Eitimin bilgiyi gerektirdii ama eitimli olmann malumatfurufl olmak anlamna gelmedii ok aflikr olmakla birlikte, eitim iin ne kadar ve ne tr bilgilerin gerekli olduu ak deildir. Eitim felsefecileri bu balamda, genel bilgi ltne belirleme kazandran iki ek ltten daha sz ederler. Sz konusu ltler genifllik ve derinliktir.
Gerekten eitimli bir kimsenin salamas gereken bir lt olarak bilgi ynnden genifllik ltyle anlatlmak istenen, sahip olunmas gereken bilgi miktarndan ziyade, bilgi trleridir. Buna gre, eitimli kiflinin, sadece belli bir meslek bilgisiyle yetinmeyip belli bilgi trlerine sahip olmas gerekir. Gerekten de tafllarla
veya bceklerle ilgili olarak her fleyi bilen fakat estetik, etik veya tarihle ilgili olarak hibir fley bilmeyen bir bilim adamnn, aslnda ne kadar iyi yetiflmifl olursa olsun, eitimli biri addedilmesi doru olmaz. Pozitif bilim veya jeoloji alannda dnya apnda bir lim olan fakat sosyal bilim ya da toplum felsefesinden bihaber olan
bir kimseyi de gerek anlamda eitimli veya aydnlanmfl biri olarak nitelemekte
zorlanrz. nk bilginin genifllik koflulu, temel bilgi tiplerine veya bilginin tm
mantksal trlerine dair, yani deneysel bilimle, befleri bilimlerle, etik, estetik ve felsefeyle, hatta dinle ilgili asgari bir kavrayfl gerektirir. Ve bu alanlarn hemen tmnde asgari bir kavrayfltan yoksun olanlarn, szcn tam ve gerek anlam
iinde eitimli olmalar fazlasyla zorlaflr.
Bilgide derinlik ise kolaylkla tahmin edilecei zere, birtakm temel bilgi trlerine sahip olmaktan ziyade, bu bilgilere onlar temellendirmifl, hakllandrmfl ya da
gerekelendirilmifl ve ok daha nemlisi birbirleriyle iliflkilendirilmifl bir biimde sahip olmaktan geer. Gerekten de eitim srecinin en nemli bileflenlerinden birini
meydana getiren veya eitim yoluyla aktarlan bilginin derinlii, sz konusu bilgiye
sahip olan kiflinin kavrayfl gcnn bilgisine temin ettii temellendirmeden, ykledii anlamdan kaynaklanr. Buna gre eitimli kifli, olup biten fleylerin nedenlerini
grebilen, her fleyi neden sonu iliflkileriyle deerlendiren, olgularn dzenleyici ilkelerini bilen, aksi takdirde birbirinden kopuk ve ifllevsiz hale gelecek bilgiye birlik
ve tutarllk kazandran kavramsal ereveleri zmsemifl biridir. Buradan hareketle,
bilgide genifllik ve derinlik ltlerinin birbirini tamamladklar, onlarn kifliye bilgi
ynnden bir perspektif temin ettikleri, eflitli bilgi trleri arasnda bir ba kurma yetenei kazandrdklar ve dolaysyla sz konusu farkl bilgilerin tutarl ve birlikli bir
hayat iinde nasl bir rol oynadn grme imkn verdikleri sylenebilir.
Eitimi belirleyen nc ve sonuncu lt, bizi bu kez daha ziyade eitme
kavramna veya eitim srelerine gtren usul ltdr. Usul lt eitilen kifliye belli bir bilgi btn, belli bir kavrayfl ya da vukufiyet yetenei, biliflsel bir
perspektif ve birtakm karakter zelliklerinin kazandrlmasnda, btnyle ahlaki,
doru ve uygun yntemlerin kullanlmasn ifade eder.
ELEfiTREL ETM FELSEFES

Elefltirel eitim felsefesi,
analitik eitim felsefesiyle
klasik eitim felsefesinin bir
sentezini temsil eder.
Elefltirel eitim felsefesi, yirminci yzylda, klasik eitim felsefesine olduu kadar analitik eitim felsefesine de ynelik bir tepkiyle ortaya kan yeni eitim felsefesi trn ifade eder. O, her ne kadar sz konusu iki eitim felsefesi anlayflna
radikal bir tepkiyle ortaya kmfl olsa da aslnda bir yandan da onlarn bir sente-
zini temsil eder. Baflka bir deyiflle, onun bir yanyla tamamen negatif veya ykc,
dier yanyla da pozitif veya kurucu olduu sylenebilir. Buna gre, elefltirel eitim felsefesi analitik eitim felsefesinin kavramsal analizine benzer bir flekilde, bulanklklar ve belirsizlikleri gidermeye alflr. Yani eitim balamnda oluflan yanlfl bilinci ortadan kaldrma, yrrlkteki eitim anlayflnn hem gerek yzn
hem de arka plann veya dayanaklarn gzler nne serme amac gder. Onun
faaliyeti, bu ynyle hemen tamamen elefltirel ve analitik bir faaliyettir.
Elefltirel eitim felsefesi sz konusu elefltiri ve analizle yetinmez, hatalarn veya neye hizmet ettiini gsterdii mevcut eitimin yerine ikame edilecek eitimin
nasl olmas gerektiini syler. Yani elefltirel eitim felsefesi, bu ikinci aflamada
normatif bir boyut kazanp gerek eitimin veya hakiki bir demokrasiyle adil bir
dzenin tesisine hizmet edecek eitimin genel erevesini oluflturmaya alflr. Buradan hareketle, onun kendi iinde salt bir elefltiri diliyle yetinmeyip bir de imkn dili gelifltirdii sylenebilir.
Elefltirel eitim felsefesi anlayflnn zgn karfll elefltirel pedagojidir. Elefltirel
pedagoji en azndan birinci anlamyla her fleyden nce insan yetifltirme ve eitim
iflinin alabildiine zor ve karmaflk bir ifl olduunu ve kendi iinde hayli kompleks
ve zor olan bu faaliyetin yirminci yzylda yaflanan kresel lekli pek ok olay ve
politik geliflmenin ardndan derin bir kriz iine girdiini kabul eder. Elefltirel pedagoji sz konusu eitim krizinin, her ne kadar sanayileflme sonras dnyada yaflanan sosyal ve politik geliflmelerin sonucuymufl gibi grnse bile, kkeninde Aydnlanmann veya zde bir eitim projesi olarak ortaya kp geliflen Aydnlanma
projesinin arasal aklclnn bulunduunu kabul eder. O, bu yzden eitim
krizinin temelinde aslnda rasyonalitenin kendisiyle ilgili bir krizin yattn savunarak meselenin znde akln ne yapmak, nasl davranmak ve yaflamak gerektiine bir baflna karar verip veremeyecei sorusunun bulunduunu ne srer. Doaya hkim olmak amacyla gelifltirilmifl olan akln toplumu tahakkm altna alma
durumuna geldiini savunan elefltirel pedagoji, gnmzde eitimden neredeyse
sadece meslek eitiminin anlafllmasnn kaynanda sz konusu teknik veya arasal rasyonalite anlayflnn, muazzam bir smr zerinden geliflen kapitalizme zg retim biimi ve tekniin bulunduunu syler.
Elefltirel pedagoji, buradan hareketle, ikinci olarak da snflarn, eitim programlar ve eitim amacyla oluflturulmufl yaplarn hibir flekilde ntr alanlar olmayp tarihsel balamlarn kendilerine zg kltrel kabulleri ve ideolojileri tarafndan flekillendirilen politik yap ve meknlar olduunu iddia eder. Tarih, kltrel
kabuller ve farkl kar gruplarnn deer dnyalar ve ideolojileri tarafndan flekillenen eitim pratiklerinin her zaman grnmez gler tarafndan belirlendiini
varsayan elefltirel pedagoji, eitimin demokrasi ve adalet adna yapld zaman bile, totaliter ve baskc olabileceini, adaletsiz bir flekilde iflleyen statkonun devamna hizmet edebileceini savunur. Elefltirel pedagojiye gre, eitim z itibaryla politik bir faaliyet olmak durumundadr.
Elefltirel pedagoji, gnmz dnyasnn farkl tabakalara ayrlmfl, snfsal iliflkiler zerine kurulu, farkl kimlikler ve toplumsal cinsiyetler tarafndan oluflturulan,
hkimiyet iliflkileri zerine tesis edilmifl bir dnya olduunu varsayar. O, bu yzden eitimin de esas itibaryla sz konusu hkimiyet iliflkilerini mevcut yapsyla
koruyup yeniden retmeye hizmet ettiini savunur. Sz konusu pedagoji anlayfl,
bu yzden adil olmayan statkoyu meflrulafltrarak devam ettiren eitim bilgisiyle
kltrel formasyonlarn etkileri zerinde younlaflr. Fakat o, bununla yetinmez.
Baflka bir deyiflle, elefltirel pedagoji, nce mevcut yapy ve adaletsiz hkimiyet ilifl-
207
Elefltirel eitim felsefesinin

hem negatif hem de pozitif
bir boyutu vardr, zira bir
elefltiri dilinden imkn diline
geer.
Elefltirel eitim felsefesinin

temelinde, 20. yzylda bir
eitim krizi yafland tespiti
bulunur.
208
Elefltirel pedagojiye gre,

eitim politik bir ara olmak
durumundadr.
Freire elefltirdii geleneksel

eitim anlayflna bankac
ya da ymac eitim adn
verir.
Felsefe
kilerini btn plaklyla gzler nne sermeyi amalar, sonra da onun gerek
demokrasiye ve adalete hizmet edecek flekilde dnfltrlmesi iin aba sarf eder.
En azndan insanlara eitim yoluyla bu trden iktidar etkilerini tanyp onlara karfl koymalarn mmkn klacak bir elefltirel kapasite kazandrmay amalar.
Elefltirel pedagojinin en nemli ismi Paolo Freiredir. Freire, ezilenlere ve eitime
adamfl olduu hayatn tamamen ezilenlerin, dfllananlarn yannda yer alarak eitim
hakkn kullanmaktan alkonanlara yardm ederek geirmifltir. O, eitim felsefesinde,
ncelikle eitimin amacnn ne olduu, kimin kime neyi rettii sorularna bir
cevap verir. Freire, eitimin kendisi iin istenen bir fley, kendinde bir ama olmad kanaatindedir. Eitimin, onun gznde asli veya zsel bir deeri olmayp arasal
bir deeri vardr. Eitimi bafltan sona politik bir ara olarak deerlendiren Freire,
onun ncelikle zgr ve adil bir toplum iin bir ara olduunu ifade eder. Eitim,
bireysel adan ele alndnda ise zgrlk iin bir ara olmak durumundadr. Yani
o, eitimin bireylerin zgrleflmeleri amacna hizmet ettiini syler.
Gerekten de Freire, eitimi insan veya kiflileri zgrlefltiren ve esas olarak insanlafltran bir ara olarak deerlendirir. nsann bilgi yoluyla zgrlefltiini ileri sren Freire, zgrleflmeyle de bireyin tahakkm edici yaplar altnda srklenmesi
yerine, hayatnn ipini kendi eline alarak yolunu izmesini, varoluflsal anlamda sorumluluk stlenerek yaflamasn anlatmak ister. Hayatnn hemen her annda btnc bir perspektiften hareket eden Freire, bireysel bir kurtulufl amacyla da yetinmez. zgrleflen kiflinin, tekini de tanyp onu da zgrlefltirme abas iinde
olmas ve bylelikle de insanlaflmas gerektiini syler.
Aslnda Freire, eitimin sadece zgrleflim iin deil, insanlar basklamak ya
da tahakkm altnda tutmak iin de olabilecei kanaatindedir. Baflka bir deyiflle o,
eitimin hibir flekilde ntr veya deerden bamsz olmadn savunur. Her eitim sisteminin eitimden geen insanlar belli flekillerde dnfltrme gibi bir etkisi
olmak durumundadr. Sz konusu etki de iki farkl eitim anlayflnda iki farkl flekilde ortaya kar. Bu yzden Freire, savunuculuunu yapt ve zgrlefltirici olduunu ileri srd eitim anlayfl ile baskc yaplarn gizlenmesine ve gerekliin ideolojik aralar yoluyla tahrif edilmesine katkda bulunan klasik eitim anlayfl arasnda bir karfltlk iliflkisi kurar. Freire, fliddetle elefltirdii sz konusu geleneksel eitim modelinin baskc ve otoriter olduunu, onun toplumdaki egemen
grup ya da snflarn tahakkmn devam ettirme amacna hizmet ettiini savunur.
Tahakkm ya da basklama iliflkisini, bir kimsenin bir baflkasn, onun kendisini sorumlu bir kifli olarak tanmlamas veya olumlamasn engelleyecek flekilde smrmesi olarak tanmlayan Freire, tahakkm ve basklamann en etkili yol ya da
aracnn, basklananlarn veya tahakkm altna alnanlarn bilinlerinin kontrol
olduunu ne srer. En etkili kontrol zihinlerin kontrol olmak durumundadr. Bu
da eitim yoluyla gerekleflir. Eitimin sz konusu etkisi yoluyla, basklananlar veya ezilenler, statkonun karlarnn kendi karlar olmadn gremedikleri iin,
mevcut durumlaryla ilgili olarak kaderci olmaya bafllar ve mevcut durumu doal
ve zorunlu bir fley olarak grme durumuna gelirler.
Freire, basklayanlarn kontrol amal eitimlerinin kanlmaz olarak otoriter
olduunu syler. Bu otoriter eitim anlayflna bankac eitim anlayfl adn veren Freire, onun mevcut dzenin daha adil ve demokratik bir dzen dorultusunda deiflmesine katkda bulunmak, insanlar zgrlefltirmek gibi bir amacnn olmadn dile getirir. Freire bankac eitim anlayflnn teoriyle pratik arasndaki bir
ayrma dayandn ve hayattan kopuk teorik bilgileri insan zihnine ymak veya
depolamak suretiyle, zellikle sosyal dnyaya yabanclafltrdn ileri srer.
Freire, gerek anlamyla eitimin insanlara pratik hayatta ifle yarayacak, yani
kendilerini ve sosyal gleri tanmalarna imkn salayacak bilgiler vermek ve onlarda elefltirel bir bilin yaratmak suretiyle sadece bireysel hayat deil, sosyal hayat da deifltirip dnfltrmek durumunda olduunu savunur. Sosyal hayatn en
nemli amac ise dnyann insanilefltirilmesi olmak durumundadr. Dnyann insanilefltirilmesiyle de o, elbette kr glerin veya gayri insani yaplarn ifl baflnda olduu, insann maddeye ve eflyaya tapt ama yrrlkteki glerin bilincinde olmad bir yaplanma ve sreci kast etmez. nk byle bir dnya insanlarn zgr olmadklar, kendilerine etki eden, hatta kendilerini flekillendiren glerin farknda olmadklar, dolaysyla znelerden ziyade, her trl etkiye ak nesneler olduklar, yabanclaflp insanlklarndan ktklar bir dnyadr.
Freire, bir sessizlik kltryle belirlenen byle bir gayri insani dnyann dnflme uratlarak insanilefltirilmesinde eitimin nemli bir rol oynayabileceini
varsayar. Hakiki ve elefltirel bir pedagoji sayesinde daha insani bir grnm kazanacak dnyada, insanlar kendilerini etkileyen dfl glerin, hayatlarn bir anlamda
flekillendiren sosyal glerin bilincine varrlar. Onlar, byle bir pedagoji sayesinde, bununla da kalmayp sz konusu sreler zerinde dflnmeye ve iinde yafladklar toplumu ve dnyay deifltirmeye muktedir hale gelirler. Yani, pasif nesneler olmaktan karak aktif birer zne olurlar. Gerek anlamda bir zne ve zgr
olmak, her fleyden nce insann evresindeki sosyal dnya tarafndan nasl flekillendirildiini bilmesi ve kendisini salam bilgiye dayanarak belirlemesi anlamna
gelir. Bunu salayan fley ise Freireye gre yeni ve salam bir eitim ya da elefltirel pedagoji olmak durumundadr. O, gerekten de ezilenlerin pedagojisi olarak
tanmlad yeni pedagoji anlayflyla, insanlar farknda olmadklar dfl glerin ve
basklayc eitim srelerinin nesneleri olmaktan kartp kendi zerkliklerinin failleri ve zgrleflme srelerinin zneleri haline getirmeye alflmfltr.
Bankac ve otoriter eitim anlayflnn alternatifi, Freirenin gznde, insanlar
dnyalarn anlamalarn ve ona yaratc bir biimde tepki vermelerini temin edecek olan zgrlefltirici bir eitimdir. O, ok ynl basklamalarn veya hegamonik
iliflkilerin egemen olduu, statkoyu koruyup devam ettiren bankac eitim anlayflnn baskn kt bir dnyada baskc eitimin olumsuz etkilerinden kurtulup
zgrlefltirici bir eitime gemenin topik bir hayal olmadn dflnr. Freire bu
konuda, rencilere ve ok daha nemlisi hmanist ve idealist eitimcilere gvenir. Bir kere o, bankac eitim anlayflnn depolarnn, rencilerin kendi bafllarna keflfedebilecekleri eliflkilerle dolu olduunu savunur. rencilerin varoluflsal
deneyimlerinin keflfedebilecekleri eliflkilerin onlar eitim sistemini sorgulamaya
sevk edeceini savunan Freire, yine de bunun rastlantya braklamayacan, bu
yolda esas grevin retmenlere dfltn syler. O, yeni eitim anlayflnda
ikinci olarak praksis kavramn gndeme getirir. Bu balamda, insani faaliyetin dflnce ve eylem, teori ve pratik gibi iki temel ynnn bulunduunu ileri sren dflnr, toplumun daha iyi, adil ve demokratik bir toplum dorultusunda dnfltrlmesinin yolunun bu ikisini birlefltirmekten getiini savunur.
retim ve renimin ift ynl bir sre olduunu syleyen Freireye gre,
bilginin retmenin mlkiyetinde olan bir fley olmaktan ziyade, retmenle renci arasndaki diyalogun ortak rn olmas gerekir. O, sz konusu diyalog
srecinde rencinin dnyay nasl algladn, deneyimlerini nasl anlamlandrmas gerektiini renmesi gerektiini bildirir. rencinin dnyay, statik bir gereklik olarak deil de bir sre, dnflm sreci iinde olan bir varlk alan olarak grmesinin kanlmaz olduunu syleyen Friere, retmen ile rencilerinin
209
210
Felsefe
dflnceleri ve eylemleri yoluyla bu dnflm etkilemelerinin mmkn olduunu iddia eder. nk onlarn eylem biimleri, dnyadaki varlklar olarak kendilerini alglama ve anlama biimleri tarafndan belirlenir. Bir diyalog sreci iinde daha farkl bir flekilde anlamay ve anlamlandrmay renen, elefltirel bir kavrayfla
eriflebilen renciler, bu kavrayfla dayanarak eylemleri yoluyla kendilerini ve
iinde yafladklar toplumu adalet dorultusunda dnfltrme yoluna girebilirler.
O, bu yzden eitimin kfl noktas veya temel amacnn yerleflik bilginin aktarlmas olmadn syleyerek elefltirel kavrayfln oluflabilmesinin n koflulu olarak
sorun tanmlayc eitimi nerir. Sorun tanmlayc eitim, bilgiden deil de somut
problem durumlarndan, renenin iinde bulunduu yaflam durumlarndan yola
kar. Bu tr bir eitim, problemleri ortaya koyarak, rencinin hayat iindeki durumunu gzler nne sererek, praksis yoluyla sz konusu durumlar dnfltrmeye alflr. O, renciyi Neden? sorusunu sormaya, eliflkileri ve problemleri grmeye, sorgulamaya teflvik ettii iin, basklayann veya ezenlerin karlarna hizmet etmez. Sz konusu eitim metodolojisi, insanlarn kendi gerekliklerini grme
glerini gelifltirecek sorunlar gzler nne sermeye yarar. Bu tr bir eitim, gerekliin deflifre edilmesini salar, insann dnyay doru alglamasn temin eder.
Sorun tanmlayc eitim, retmenin rol ve grevlerinde mutlak bir deiflime
yol aar. Friereye gre, burada retmen artk bir bilgi aktarcs olmayp renciyle diyalog iinde olan, onunla ortak bir arafltrma iine girmifl biri olmak durumundadr. Gerekten de sz konusu eitim metodolojisi, retmenleri renmeyi
kolaylafltran, renme srecine rehberlik eden, problemlerin tanmlanmas noktasnda rencisiyle birlikte flifre zen kimseler haline getirirken rencileri de renme srecinin ortaklar, problemleri grp sorgulayan, elefltirel dflnebilen znelere dnfltrme amac gder.
SIRA SZDE
Freirenin eitim
felsefesini deerlendirin.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
211
zet
N
A M A
N
A M A
Eitim felsefesinin ne olduunu aklamal.

Eitim felsefesi, felsefenin grnflte yeni, ama
gerekte eski ve nemli disiplinlerinden biridir.
Gerek eitimin ne olduunu, eitimin amalarnn ne olmas gerektiini ele alan, eitim alannda geen temel kavramlar analiz eden eitim felsefesi, Batda Sokrates ve Platonla bafllar. Onun,
tpk felsefenin kendisi gibi, ontolojik, epistemolojik, etik ve politik boyutlar vardr ve felsefenin
kendisinin btnlefltirici ya da kurucu, analitik ve
elefltirel ynelimleri olmasna benzer bir biimde,
ayr flekilde yaplmfltr. Buna gre felsefenin
btnlefltirici ya da kurucu boyut ya da ynelimi,
eitim felsefesinde karflln kuflatc bir eitim
grfl ve teorisi gelifltirme abalarnda somutlaflan klasik eitim eitim felsefesinde bulur. Analitik ynelim ise eitim alannda geen kavramlar
analiz ifliyle meflgul olan analitik eitim felsefesinde cisimleflir. Eitim felsefesinin nc flekli,
yrrlkteki eitim etkinliklerini ve anlayfln sorgulayan elefltirel eitim felsefesidir.
dealist ve realist eitim felsefeleri ayrt etmek.
dealist eitim felsefesiyle realist eitim felsefesi
eitim felsefesi tarihinin ilk ve nemli felsefelerini oluflturur. Bunlardan birincisi Platonun, ikincisi Aristotelesin eitim anlayfln ortaya koyar.
zellikle idealist eitim felsefesinde eitim kendi iinde bir ama deildir; ahlak ve bu arada daha iyi bir toplum yaratma amacna bal olarak
politikann hizmetindedir. Aflkn bir dealar dnyas zemininde temellendirilir. Oysa Aristotelesin
realist eitim felsefesi, ad zerinde daha gereki bir eitim anlayfl meydana getirir. Onun baz
ynleriyle modern dnemde de devam ettirilen
eitim felsefesi, Platonun eitim mfredatnda
felsefe, ahlak ve matematie arlk verdii yerde, bilim eitimine arlk vermek bakmndan
farkllk gsterir. dealist eitim felsefesi eitim
kuram bakmndan daimicilii benimserken o
Aristoteleste karflmza zclk olarak kar.
N
A M A
N
A M A
Natralist, pragmatist ve egzistansiyalist eitim

felsefeleri arasndaki farkllklar ve benzerlikleri
ayrt etmek.
Natralist, pragmatist ve egzistansiyalist eitim
felsefeleri, modern zamanlarda ne srlmfl eitim anlayfllarn ifade eder. arasndaki ortak
nokta, retmen merkezli deil de renci merkezli bir eitim anlayfln somutlafltrmaktan meydana gelir. Natralist eitim felsefesi, Locke, Bacon ve esas olarak da Rousseau tarafndan gelifltirilip ne srlmfltr. Buna mukabil pragmatist
eitim felsefesi ncelikle John Dewey tarafndan
temsil edilmifltir. kisi de eitim kuram bakmndan ilerlemecilie dayanr ve ocuun geliflimine
uygun bir eitim ve mfredat zerinde srar eder.
Oysa egzistansiyalizm, modernizmin kendisine
olduu kadar, bu modernist eitim felsefelerine
de karfl kar. Nesnel hakikatlerden ziyade znel hakikatlere vurgu yaparken gerek eitimin
eitilen bireyin kendisine dnmesini, sahici olmasn, varoluflunun farkna varmasn salamay
amalamas gerektiini ileri srer.
Analitik eitim felsefesinin mantn aklamak.
Analitik eitim felsefesi, analitik felsefenin eitim
alanndaki yansmasn oluflturur. Buna gre o,
bu alanda hzla deiflen bir ada yaplmas gerekenin yeni kuflatc ve normatif bir eitim felsefesi ne srmek yerine, eitim alannda geen
kavramlar analiz etmek olduunu ne srer. Bu
yzden sz gelimi eitim kavramn, onun farkl kullanmlarn zmler, eitimin ltlerini ve
amalarn akla kavuflturma yoluna gider. Eitimin afllamadan ne bakmdan farkllk gsterdiini gzler nne serer.
212
N
A M A
Felsefe
Elefltirel eitim felsefesini aklamak.

Elefltirel eitim felsefesi klasik eitim felsefesiyle
analitik eitim felsefesinin bir sentezine karfllk
gelir. Onun negatif ya da ykc bir yn, pozitif
veya kurucu bir baflka yn vardr. Yani o, eitim
balamnda oluflan yanlfl bilinci ortadan kaldrma, yrrlkteki eitim anlayflnn hem gerek
yzn hem de dayanaklarn gzler nne serme amac gder. Fakat elefltirel eitim felsefesi
sz konusu elefltiri ve analizle yetinmez, hatalarn veya neye hizmet ettiini gsterdii mevcut eitimin yerine ikame edilecek eitimin nasl olmas
gerektiini syler. Yani elefltirel eitim felsefesi,
bu ikinci aflamada normatif bir boyut kazanp, gerek eitimin veya hakiki bir demokrasiyle adil bir
dzenin tesisine hizmet edecek eitimin genel erevesini oluflturmaya alflr. Eitimin bafltan sona
politik olduunu syleyen bu anlayfln en nemli temsilcisi Paolo Freiredir.
213
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi eitim felsefesinin temel
boyutlarndan biri deildir?
a. Ontolojik/metafiziksel boyut
b. Epistemolojik boyut
c. Mesleki boyut
d. Etik boyut
e. Politik boyut
2. dealist eitim felsefesinde eitimin en temel amac
afladakilerden hangisidir?
a. Meslek eitimi vermek
b. Uzmanlk bilgisi kazandrmak
c. an ihtiyalarna uygun insan yetifltirmek
d. Kiflinin hayatn hakikat, iyilik ve gzellik deerlerine gre flekillendirmesini salamak
e. Bilgi aktarmak
3. Realist eitim felsefesinde eitim kuram afladakilerden hangisidir?
a. Daimicilik
b. Progresivizm
c. Pragmatizm
d. Yaplandrmaclk
e. zclk
4. Natralist eitim anlayflnda, retmen iin afladakilerden hangisi sylenemez?
a. ocuun yaparak keflfederek renmesini salamak
b. renciye bilgi aktarmak
c. renme iin uygun atmosferi yaratmak
d. rencinin kifliliini ve karakterini dolayl olarak flekillendirmek
e. renme srecine rehberlik etmek
5. Afladakilerden hangisi kltrel yaklaflmda eitimin amac olamaz?
a. ocuu kltrn dnyasna dhil etmek
b. Bireyin entelektel boyutuyla yreini ahenkli
hale getirmek
c. Btnlkl insana zg karakter formasyonunu
salamak
d. Btn insani g ve kapasitelerin tam olarak
gerekleflmesini temin etmek
e. Teknik bir eitim vermek
6. Pragmatist eitim anlayfl afladakilerden en fazla

neye karfl kar?
a. Eitimin muhafazakr boyutuna
b. Eitimin liberal boyutuna
c. Meslek eitimine
d. Eitim ve okulun hayata hazrlanma olarak grlmesine
e. Uzman retmenlere
7. Ezistansiyalist eitim anlayfl ne tr bir eitimi temsil eder?
a. Teknik eitim
b. Mesleki eitim
c. Hmanist eitim
d. Kitlesel eitim
e. Yararc eitim
8. Eitim teriminin sosyolojik kullanmyla ncelikle
anlatlmak istenen afladakilerden hangisidir?
a. Genleri aydnlatmak
b. ocuun entelektel geliflimine katk yapmak
c. Eitilenleri sosyallefltirip kltrlemek
d. Ahlak eitimi vermek
e. Bireylerin kendilerini gereklefltirmelerini salamak
9. Afladakilerden hangisi eitimin zsel ya da birincil
amalarnn baflnda gelir?
a. Eitilen insana elefltirel dflnme yetenei kazandrmak
b. rencilere yurttafllk bilinci kazandrmak
c. rencilere toplumun hkim dnya grfln
aktarmak
d. Salkl bireyler yetifltirmek
e. Toplumun bekasna katk salamak
10. Elefltirel eitim felsefesinin en nemli temsilcisi afladakilerden hangisidir?
a. John Dewey
b. William James
c. Friedrich Nietzsche
d. Paolo Freire
e. Jean-Jacques Rousseau
214
Felsefe
Okuma Paras
fiu halde okullarn sevk ve idaresi btnyle en aydn,
en bilgili uzmanlarn kararna braklmaldr. Kltrn
her dal, her flubesi insanla bafllar, tek bir insan zaman
ierisinde daha sonra dierlerini yavafl yavafl etkiler. nsan doasnn hedefine doru zaman ierisinde tedricen ilerlemesi ancak evrensel iyiye ilgi duyan ve iinde
gelecekte daha iyi bir dnyann kurulaca mit ve dflncesini her dem taze tutabilecek genifl grfll insanlarn abalar sayesinde mmkndr. Halkna yalnzca
hayvanlar leminin bir parasn oluflturan ve hedefi
yalnzca insan soyunu srdrmek olan gruh nazaryla
bakan yneticilerle ara sra da olsa hl karfllaflmyor
muyuz? Eer o akln eitimi meselesini dflnyorsa
bunun nedeni sadece amalarn gereklefltirmede halknn kendisine daha fazla yararnn dokunabilmesini
salamaktr. nsan teklerinin bu doal amac gz nnde bulundurmalar elbette gereklidir fakat onlarn ayrca insanln geliflimini ve insanlarn sadece zeki ve
kurnaz deil, iyi olmalarn salamay bilhassa akllarndan karmamalar gerekir ve en g olan da onlarn
gelecek kuflaklar bir mkemmeliyet durumuna kendilerinin erifltiklerinden daha fazla yaklafltrmaya alflmalar lzumudur.
fiu halde eitim sayesinde insan,
1. nce disipline boyuna edirilmelidir; disiplin dendiinde bundan her zaman bizim hayvani tabiatmz,
ister tek bir fert olarak isterse toplumun bir yesi
olarak insanda, insanlmzn daha iyi bir duruma
gelmesi bakmndan snrlayan tesiri anlamalyz. fiu
halde disiplin sadece serkefllii (itaatsizlii) dizginleyip snrlar.
2. kinci olarak eitim insan ayn zamanda kltrle donatmaldr. Kltr eitim ve retimi iine alr. Yetenei gn yzne kartan kltrdr. Yetenek eflitli
amalara intibak edebilecek durumda olan bir melekeye sahip olmaktr. Dolaysyla yetenek herhangi
bir amac belirlemez fakat bunu daha sonra ortaya
kacak olan koflullara brakr. Baz beceriler esas itibaryla herkes iin iyidir, szgelimi okuma ve yazma
gibi; dierleri, mesela mzik gibi, sadece belirli amalar peflinde olanlar iin (iyidir) ki biz bunlarla kendimizi sevdirmek iin uraflrz. flin dorusu yetenein
kullanlabilecei ok eflitli amalar neredeyse snrszdr.
3. nc olarak eitim kifliye ayrca ayrt etme melekesi ve anlayfl kazandrmaldr, yle ki kifli bu sayede kendisini toplum ierisinde idare edebilsin, kendisini sevdirebilsin, tesir ve nfuz kazanabilsin. Bunun iin medenilik dediimiz bir kltr tr gereklidir. Bu sonuncusu rikkat, zarafet, nezaket ve kifliyi
btn insanlar kendi amalar iin kullanma becerisi kazandracak bir tr genifl grflll-basireti gerekli klar. Bu incelik-medenilik farkl alarn srekli deiflen zevklerine gre farkllk gsterir. Nitekim
yirmi ya da otuz yl nce toplumsal mnasebetlerde
teflrifat kurallar hala revatayd.
4. Drdnc olarak ahlaki terbiye eitimin bir parasn oluflturmaldr. Bir insann herhangi bir ama iin
uygun olmas yeterli deildir fakat onun mizac o flekilde terbiye edilmelidir ki o artk iyi amalar dflnda hibir fley semesin. yi amalar zorunlu olarak
herkes tarafndan tasvip edilen ve ayn zamanda herkesin hedefi olabilen amalardr.
Kaynak: I. Kant, Eitim zerine (ev. A. Aydoan), stanbul, Say Yaynlar, 2007, ss. 30-41.
215
1. c
Sra Sizde 1
Sorunun yantlanmas iin gnmz eitim anlayfl zerine mtevaz bir arafltrma ya da gzlem yaplabilir.
Gnmz eitiminin ocuun sosyalleflmesine ve kltrlenmesine dnk bir temel eitimin ardndan, ok
byk lde bilgi arlkl bir meslek eitimi olduu;
sanayi sonras bilgi toplumunun ihtiyalarna uygun
olarak ondaki bu ynelimin giderek glendii herhalde sylenebilir. Bu yzden ne Platonun idealist eitim
felsefesi ne de Aristotelesin realist eitim felsefesi gnmz eitimine yakn dfler. Bunun nedeni, elbette
sz konusu eitim felsefelerinin sadece milattan nce
beflinci ve drdnc yzyl koflullarna, yani gnmzden iki bin befl yzyl ncesine uygun dflecek bir eitim anlayfl gelifltirmifl olmalar deildir. Zira her ikisi
de insann ve toplumun evrensel olduuna inandklar
ynlerinden hareket ederler. Eitimde gnmzn teknik rasyonalitesinden farkl olarak genel bir befleri rasyonaliteye vurgu yapmfl olmalar, eitim mfredatnda
felsefe, bilim teorisi, ahlak, tarih ve edebiyata arlk
vermeleri, onlar gnmz eitim anlayflnn uzana
atar. kisinden birisinin daha yakn olduunda srar edilirse bunun bilim eitimine verdii nem ve gereki
yaklaflm nedeniyle Aristotelesin realist eitim felsefesi olduu sylenebilir.
2. d
3. e
4. b
5. e
6. d
7. c
8. c
9. a
10. d
Yantnz doru deilse nitenin Girifl blmn yeniden okuyun. Mesleki boyutun eitim felsefesinin temel boyutlarndan biri olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Klasik Eitim
Felsefesi Akmlar blmnn dealist Eitim
Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. dealist yaklaflm iin eitimin en temel amacnn
Kiflinin hayatn hakikat, iyilik ve gzellik deerlerine gre flekillendirmesini temin etmek
olduunu anmsayacaksnz.
Felsefesi Akmlar blmnn Realist Eitim
Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Realist anlayfln eitim kuramnn zclk olduunu anmsayacaksnz.
Felsefesi Akmlar blmnn Natralist Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun.
Natralist eitim anlayflnda retmenin bilgi
aktaran kifli olmadn greceksiniz.
Felsefesi Akmlar blmnn Kltrel Yaklaflm alt blmn yeniden okuyun. Kltrel
eitim yaklaflmnda teknik eitim vermenin
eitimin amac olmadn greceksiniz.
Felsefesi Akmlar blmnn Pragmatist Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun.
Pragmatist eitim anlayflnn eitim ve okulun
hayata hazrlk olarak grlmesine karfl ktn anmsayacaksnz.
Felsefesi Akmlar blmnn Egzistansiyalist
Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Onun hmanist bir eitimi temsil ettiini
greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Analitik Eitim Felsefesi blmnn Eitim Teriminin Anlam alt blmn yeniden okuyun. Doru yantn eitilenleri sosyallefltirip kltrlemek olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Analitik Eitim
Felsefesi blmnn Eitimin Amalar alt blmn yeniden okuyun. Eitimin zsel amalarnn en baflnda eitilenlere elefltirel dflnme
yetenei kazandrmann geldiini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Elefltirel Eitim Felsefesi blmn yeniden okuyun. Elefltirel eitim felsefesinin en nemli temsilcisinin
Paolo Freire olduunu anmsayacaksnz.
Sra Sizde 2
Eitimin amalarnn ne olmas gerektii sorusu, gerekte deerden bamsz ve nesnel bir biimde sorulup
yantlanabilecek bir soru deildir. Baflka bir deyiflle,
eitimin amalarn belirleme kiflinin dnya grfl veya ideolojisiyle, deer dnyasyla yakndan iliflkili olmak durumundadr. Buna gre liberal biri iin eitimin
amalar farkl, cemaati veya sosyalist biri iin de farkl olmak durumundadr. Bu soru yine ayn flekilde an
veya yaflanan toplumun kolektif ruhundan da bamsz
bir soru deildir. Durum byle olmakla beraber, eitimin birincil ya da zsel amalaryla ikincil amalar ya
da bireysel amalaryla toplumsal amalar arasnda bir
sentez yapmak mmkndr. ster sentez yaplsn, ister
biri ya da dieri ne kartlsn, farkllk gsterecek yegne husus bu, yani bireysel amalara m yoksa toplumsal amalara m ncelik verileceidir. Ama bu amalarn ieriini belirleme noktasnda en kk bir glk
ve farkllk olmaz. Bireysel amalar sz konusu olduunda elefltirel dflnme yetenei, zerklik kazandrp
deer bilinci ve kiflinin hayatn meflru yollardan kazanmasn mmkn klacak bir meslek eitimi vermek en
216
Felsefe
Kaynaklar
baflta gelir. Buna mukabil sosyal amalar sz konusu
olduunda, eitilen kiflinin sosyalleflmesini ve kltrlenmesini temin etmenin, toplumun refahna katk yapacak bireyler yetifltirmenin, toplumun kltrn aktarmann nem kazand sylenebilir.
Sra Sizde 3
Freirenin elefltirel eitim felsefesi veya elefltirel pedagojisinin, gnmz dnyasna egemen olan eitimin
yapsn ve arka plann anlamak asndan byk bir
nem tafld, vizyonumuzu gelifltirici olduu muhakkaktr. Gnmz eitiminin ok byk lde bir meslek eitimi veya teknik eitim grnm almasnn gerisindeki arasal rasyonaliteyi ve hakimiyet mantn
gzler nne sermesi ok deerli bir fley olmak durumundadr. Baflka bir deyiflle, onun negatif ve pozitif
boyutlarndan veya gelifltirmifl olduu elefltiri diliyle imkn dilinden, zellikle negatif boyut ve elefltiri dili, ufkumuzu eitim konusunda amaya hizmet eder. Dahas onun elefltirel pedagojisinin eitimin politik boyutunu gzler nne sermesi, eitime deer ve teki asndan bakmas, eitimdeki muhtemel afllamalara dikkat
ekmesi, insanolunun en grkemli baflarsn teflkil
eden eitimdeki hatalara dikkat ekmek asndan ayrca nem taflr. Fakat ayn fleylerin, onun elefltirel pedagojisinin kurucu ve pozitif boyutu iin sylenmesi pek
mmkn grnmemektedir. Onun eitim felsefesinin
bu yn, nemli lde topik kalmaktadr.
Aristoteles, Eitim zerine (Bir Girifl, notlar ve sonula

birlikte yay. haz. J. Burnet) (ev. A. Aydoan), stanbul, Say Yaynlar, 2008.
Bal, H., Deweyin Eitim Felsefesi, stanbul, Alkm Kitabevi, 2000.
Cevizci, A., Eitim Felsefesi, stanbul, Say Yaynlar, 2011.
Cevizci, A., Eitim Szl, stanbul, Say Yaynlar, 2010.
Curren, R., (ed.), A Companion to the Philosophy of Education, London, Blackwell, 2006.
Dewey, J., Demokrasi ve Eitim (ev. T. Ylmaz), zmir,
Ege niversitesi Yaynlar, 1996.
Dewey, J., Deneyim ve Eitim (ev. S. Akll), Ankara,
ODT Yaynlar, 2007.
Freire, P., Ezilenlerin Pedagojisi (ev. D. Hattatolu E.
zbek), stanbul, Ayrnt Yaynlar, 6. bask, 2006.
Guttek, G. L., Philosophical and Ideological Perspectives
on Education, Allyn and Bacon, Massachussets,
1988.
Heynes, F., Eitimde Etik (ev. S. K. Akbafl), stanbul,
Ayrnt Yaynlar, 2002.
Locke, J., Eitim zerine Dflnceler (ev. H. Zengin),
Morpa Yaynlar, Ankara, 2004.
Noddings, N., Philosophy of Education, London, Westview Press, 1995.
Power, E. J., A History of Western Education, Legacy of
Learning, New York, State University of New York,
1991.
Reboul, O., Eitim Felsefesi (ev. I. Grbz), stanbul,
letiflim Yaynlar), 1991.
Rousseau, J. J., Emile ya da Eitim zerine (ev. . Yerguz), stanbul, Say Yaynlar, 2009.
Russell, B., Eitim zerine (ev. N. Bezel), stanbul,
Remzi Kitabevi, 2001.
Smith, P. G., Philosophy of Education, London, Harper
and Row, 1964.
Spring, J., zgr Eitim (ev. A. Ekmeki), stanbul, Ayrnt Yaynlar, 3. bask, 2010.
Yldrm, A., Elefltirel Pedagoji, Ankara, An Yaynclk,
2010.
Szlk
217
Szlk
A posteriori: Deneyimin eseri veya sonucu olan, tecrbeye
A
Aklama: Bilinmeyen bir fleyin, bir olgunun, bir durumun
nedenini ayrntl bir biimde ortaya koyma.
Adalet: Bir kimsenin haklaryla baflkalarnn (toplumun, halkn, hkmetin ya da bireylerin) haklar arasnda bir
uyumun bulunmas hli, eylem ya da ifllemin hak ve
hukuka uygun olmas durumu, devletin farkl, hatta karflt karlar olan insanlar arasnda hakka uygun bir denge oluflturmas hli, herkesin hak ettii karfll almas
dayanan anlamna gelen Latince deyim.

A priori: Deneyimden bamsz, tecrbeye dayanmayan anlamna gelen Latince deyim.
Arasal akl: Bir amaca ulaflmann en etkili yollar zerinde
younlaflan akl ya da rasyonalite tr.
Aflkn: Deneyde verilenin tesinde olan, deneyi aflan gereklik iin kullanlan sfat.
Atomculuk: lka felsefesinde, Leukippos ve Demokritos
tarafndan savunulmufl olan ve gerekliin atomlardan
durumu.
Ahlak: nsanlarn kendisine gre yafladklar, kendilerine rehber aldklar ilkeler btn ya da kurallar toplam.
meydana geldiini dile getiren reti.

Aydnlanma: 18. yzyl Avrupasnda yaflanan ve batl inanlara karfl kfl yannda insan aklnn ve bilimin gcne
Ahlak Epistemolojisi: Ahlaki bilginin imkn, ahlak yargla-
beslenen snrsz iyimserlikle sekinleflen kltrel d-
rnn nelii, biliflsel deeri ve epistemolojik stats ile il-
nem, felsefe hareketi.
gilenen epistemoloji dal.

Akl: nsanda var olan bir g olarak; soyutlama yapma, kavrama, bant kurma, dflnme, benzerliklerin ve farkllklarn bilincine varma kapasitesi.
Aklclk: Hayata yn verilmesinde yegne ara olarak akln
doru ve gerei gibi iflletilmesini gren, akla uygun yaflamay biricik doru yol olarak gren yaflama felsefesi.
Bilginin kaynanda akl bulan grfl. Rasyonalizm.
Akl Yrtme: Genel olarak, dflnceleri bilinli, tutarl ve
amal bir biimde birbirlerine balama ifllemi. Mantkl
bir biimde dflnme.
Alg: nsan varlnn kendisini evreleyen dfl dnyadan duyu organlar araclyla edindii malumat.
Analitik: Yklemi znesinde ierilen yarg ya da nerme iin
kullanlan sfat.
Analitik felsefe: 20. yzylda zellikle ngiltere ve Amerika
Birleflik Devletlerinde ok etkili olan ve dilin mantksal
analizine dnk ilgiyle karakterize olan felsefe okulu.
Analoji: Benzerlie dayal akl yrtme.
Anarflizm: nsanlar arasnda dzeni salamak amacyla oluflturulmufl politik ynetime, eflitli otorite biimleriyle kurumlara karfl kan politik yaklaflm ya da ideoloji.
Anayasaclk: nsanlardan veya yneticilerin karakterinden
ziyade, hukukun idaresi ve stnlyle, politik otoriteye getirilecek snrlamalarla, temel hak ve hrriyetlerin
korunmasyla ve esas olarak da ynetilenlerin rzasyla
karakterize olan politik ynetim tr.
Anlam: Bir ifadede sylenen, dile getirilen, gnderimde bulunan fley; anlatlmak istenen dflnceler btn.
Antinomi: Her biri ayr ayr doru gibi grnmekle birlikte, her
ikisi birden doru olamayan iki ilke arasndaki eliflki.
B
Badaflmclk: Bir inancn hakllandrlmas ve dolaysyla
da bilgi stats elde etmesinin znenin inanlar arasndaki badaflm iliflkisine bal olduunu iddia eden
yaklaflm.
Banazlk: nsan bilgisizliin, eitimsizliin, tatminsizlik ve
hoflgrszln bir sonucu olarak bir fikir, takm, inan
ya da ideolojiye kr krne veya mutlak bir biimde
balanmaya iten tutkulu tavr.
Baflar/kazanm: nsanlarn toplumsal konum veya sosyal
statlerini baflkalaryla girilen ak bir rekabet iinde, tamamen kiflisel abann bir sonucu olarak elde etmeleri
durumu.
Beeni: nsann nesnelerin estetik zellikleri karflsnda sergiledii, ona gzel olan syleme imkn veren sezgi ya da
duyarllk. Sanat eserlerini, insan elinden kma rnleri, birtakm kurallara dayanmadan, salt duyum ve deneyim yoluyla yarglama yetenei.
Betimleme: Bir nesnenin kendisine zg zelliklerini olabildiince tam ve ak bir biimde ortaya koyma, tasvir
etme.
Bilgi: Genel olarak, znenin amal ynelimi sonucunda, zneyle nesne arasnda kurulan iliflkinin rn olan fley;
temellendirilmifl, hakl klnmfl doru inan. nsann kendisi, dfl dnya, baflkalar ve gemiflle ilgili olarak sahip
olduu doru inan veya dflnceler btn.
Bilimcilik: ou zaman pozitivizmle birleflen bir tutum ya da
grfl olarak, bilimin yegne gerek bilgi tr ve bilimsel yntemin de bilgiye ulaflmann biricik yolu olduunu dile getiren grfl.
218
Felsefe
Bilimsel devrim: Bilim tarihinde, 16. yzyl ile 18. yzyl ara-
zmleme: Bir kavram ya da dflnceyi yaln gelerine
snda, baflta fizik, astronomi, anatomi, biyoloji ve kimya

olmak zere hemen tm bilim dallarnda, antik Yunan-
ayrarak ak seik bir biimde anlama, ortaya koyma.
dan gelip btn bir Ortaa boyunca korunan klasik d-
flncelerin yerine yeni fikirlerin geirilmesiyle gerekle-
Deer: Ahlak felsefesinde, eflyaya ya da olguya, belli duygu-
flen kkl deiflim.

Bilin: Genel olarak, insanda farkndaln, duygunun, algnn ve bilginin merkezi olarak kabul edilen yeti.
lar, arzular, ilgileri, amalar, ihtiya ve eylemleri olan

zneyle iliflkisi iinde, belli nitelikler yklemeyle belirlenen tavr; znenin olana, olguya ykledii nitelik.
Biliflsel anlam: Doru ya da yanlfl olduklar sylenemeyen
Demokrasi: Btn yurttafllarn hayatlarn etkileyen kararla-
buyruklardan ya da duygusal bir anlam taflyan deyiflle-
rn alnmasnda pay sahibi olduklar veya sz hakknn
rin anlamndan farkl olarak, doru ya da yanlfl olabilen
bulunduu ynetim biimi.
tmce ya da nermelerin sahip olduu anlam tr.
Deneyim: Genel olarak zneyle dfl dnyadaki varlklar ara-
Bireycilik: Siyaset felsefesinde, devletin birey iin varolduu-
sndaki bant ya da karfllkl etki; canl organizma ile
nu iddia eden, bireyin zgrlne byk nem veren
evresi arasndaki iliflki. Biraz daha zel bir anlam iin-
ve kendisine yeten, kendi kendisini ynlendirebilen bi-
de de, dflsal olarak duyular veya isel olarak duygu yo-
reyi, toplum ve devlet karflsnda n plana kartan akm.
luyla elde edilen malumat.
Toplumu bireyler zerinden ele alan, gerekten var olann, toplumdan ziyade, birey olduunu ne sren grfl.
Deneyimcilik: Tm bilgilerin tecrbeye, duyu algsna dayand grfl.
Birincil Nitelikler: Hareket, sknet, byklk, flekil, katlk
Deontolojik etik: Belli birtakm eylemlerin, sonularndan
ve say gibi, maddeden ayrlmaz olan objektif nitelikler.
tamamen bamsz olarak, zleri veya doalar gerei
C-
doru, buna mukabil bazlarnn da yanlfl olduunu dile getiren etik anlayfl.
Cemaat: Belli bir mekn ya da corafi alan zerinde, bir aidi-
Despotizm: ktidar sahibi veya politik yneticinin mutlak bir
yet duygusuna sahip olarak yaflayan ve birbirlerine bir-
gce sahip olduu, uyruklarn snrsz bir iktidar ile ida-
takm ortak karlarla, belli bir iflbirlii iinde ve dayanflma ruhuyla balanan insanlarn meydana getirdii topluluk.
re ettii ynetim biimi.

Determinizm: Evrende olup biten her fleyin bir nedensellik balants iinde gereklefltiini, fiziksel evrendeki
Cumhuriyetilik: Devlette tek bir zmre, kifli ya da kar
ve dolaysyla da insann tarihindeki tm olgu ve olay-
grubunun olmas yerine, politik iktidarn halkn iktidar
larn mutlak olarak nedenlerine bal olduunu savu-
olup halka hesap verecek flekilde, btn karlar temsil

ettii ynetim biimi.
eliflme: Birinin olumladn dierinin yadsd iki nermenin birbiri karflsndaki durumu.
evre etii: evre felsefesinin, insann doal evreyle olan
iliflkilerini birtakm ahlaki ilkelere gre dzenlemeyi
amalayan, onun doal evreye karfl olan sorumluluk
veya ykmllkleri zerinde duran dal.
karm: Bir cmle, yarg ya da nermenin baflka bir cmle,
yarg ya da nermeden tretilmesi.
oulculuk: Bir ve ayn cinstenlik yerine eflitliliin, aynlk
yerine farklln, tek bir fley yerine okluun nemini
vurgulayan grfl.
ok zerindeki bir: Bir tmelin varoluflunu, bir sfat, zellik,
yklem ya da iliflkinin bir snf veya trn ok sayda
farkl yesi tarafndan paylaflldn sylemek suretiyle
ne sren meflhur argman.
nan anlayfl.
Devlet: Hkmettii toplum veya kontrol altnda tuttuu corafya zerinde mutlak bir egemenlie sahip olan ve flemsiyesi altnda bulunan insanlarn temel hak ve zgrlklerini koruma ykml olduuna inanlan kurum ya
da dev yap.
Dfl Dnya: nsan zihninden bamsz olarak var olan nesnelerin, fenomenlerin, olaylarn, nesneler arasndaki iliflkilerin ve etkileflimlerin oluflturduu btn.
Dflsalclk: Bir konuyu, bir disiplini, kendi i dinamikleri ya
da mekanizmalar yoluyla deil de, onu etkileyen ya da
belirleyen harici faktrler, iinde bulunduu kltrel
balam araclyla ele alan yaklaflm.
Dinamizm: Maddi dnyay yer kaplamayan, nokta benzeri
etkin metafiziksel g merkezleri araclyla aklayan
varlk ya da kozmoloji anlayfl.
Szlk
219
Dirimselcilik: Hayatn veya canlln sadece fiziko-kimyasal
Dalizm: Birbirinden bamsz, birbirine indirgenemeyen
srelerle ya da fizik yasalaryla aklanamayacan,
ruh ve beden gibi iki genin var olduunu kabul eden
canl organizmann ifllevlerinin biyo-kimyasal tepkiler-
reti.
den btnyle ayr olan bir hayatiyet ilkesinin eseri olduunu savunan reti.
Diyalektik: Akl yrtme yoluyla ve karfltlklardan geerek
arafltrma ve dorulara ulaflma yntemi.
E
Egemenlik: Belli bir ynetici g ya da iktidarn belirli bir corafya zerinde yaflayan insan topluluunu ve onun kay-
Dogmatizm: Genel olarak, kimi retilere en kk bir elefl-
naklarn ynetme hakk ve tekeline sahip olmas durumu.
tiriye yer vermeden, kiflisel eilimlere dayanarak kr
Egoizm: Ahlak felsefesinde, her insann kendi iyiliini gzet-
krne inanma; onlar sorgusuz sualsiz bir biimde be-
mesi ve kendi karlarn hayata geirmesi gerektiini;
nimseme. Epistemolojide, insan zihninin varln kendi-
kiflinin kendi tatmin, baflar ve mutluluunun ilk, en yk-
sinin ve varln ilk nedenlerinin nesnel bilgisine sahip
sek ve temel deer olduunu savunan anlayfl.
olabilecei iddias.
Elefltirel dflnme: Ak fikirli olma, ne srlen iddialarn te-
Doa durumu: nsann politik otorite tesis edilmeden veya
mellerini soruflturma, nyarglardan ve kliflelerden uzak
devlet infla olunmadan nceki ya da toplum dflndaki
durma, ben merkezli kabullerden saknma, dflnceleri
durumu.
mantk kurallarna sadk kalarak ne srme benzeri zel-
Doalclk: Gerekten var olann doal varlk dnyas oldu-
liklerden oluflan dflnce ynelimi ve entelektel tutum.
unu, var olan her fleyin doal dnyann bir paras olup
En yksek iyi: nsann abalarnn en yksek amac olarak
doa bilimlerinin metodolojisiyle aklanmas gerektiini
grlen fley; bu en yksek amacn genellikle mutluluk
ne sren yaklaflm ya da reti.
olduuna inanlmfltr.
Doal hukuk: nsanlar zerinde, btn uzlaflmlardan veya
Epistemoloji: Felsefenin, bilgiyi genel olarak ele alan, bilgiy-
pozitif hukuk sistemlerinden bamsz olarak, salt befle-
le ilgili problemleri arafltran, bilginin kaynan, doas-
ri doalarndan dolay balaycl olan hukuk tr ve-
n, doruluunu, snrlarn inceleyen dal.
ya sistemi.
Epistemolojik idealizm: Gerekliin yapsn epistemolojik
Doastclk: Maddi ya da doal varlk alannn stnde
mlahazalara bal klarken, fiziki dnyadaki nesnelerin
ve tesinde olan bir varlk ya da aflkn bir Tanrya, bafl-
zihin tarafndan alglandklar srece var olduklarn ve-
ka bir dnyada var olan ve evrenden btnyle farkl
ya fenomenlerin insan zihninin kurulufluna bal oldu-
olan bir doast gce duyulan inan.
unu, fiziki nesnelere insan zihni tarafndan yap kazan-
Dorulanabilirlik ilkesi: Mantk pozitivistlerin, bir tmcenin anlaml olabilmesi iin, ya analitik olmas ya da deneysel olarak dorulanabilir olmas gerektiini savunan
nl ilke ya da retisi.
Doruluk: Bilme ediminin sonucu olan rnlere epistemolo-
drldn ifade eden idealist anlayfl.

Erdem: Ahlaki yetkinlik ya da mkemmeliyetin ls olan
kiflisel zellik ya da nitelik.
Estetik: Genel olarak, sanat ya da gzellik alannda sz konusu olan deerleri konu alan felsefi disiplin.
jik bakmdan biilen deer. Bir nerme, inan, dflnce
Eflitlik: Farkl fley ya da insanlarn, birbirlerinden ne kadar
ya da kanaatin, baz temellere ya da ltlere gre veya
farkl olurlarsa olsunlar, uzunluk, arlk, hak, muamele-
bal olarak sahip olduu zellik.
ye tabi tutulma benzeri belli bir nokta zerinden benzer
Doufltanclk: Belirli insani zelliklerin sonradan kazanlmfl
veya ayn olmas durumu.
olmayp, doufltan getirildiini ne sren anlayfl. Bilgi-
Etik: Felsefenin deerle ilgili boyutunu oluflturan bir temel di-
mizin en azndan bir blmnn ya da bilgi iin temel
siplin olarak, doru ve yanlfln teorisi; olmas gerekenle
oluflturan kavram, ilke ve fikirlerin doufltan olduunu

ne sren grfl.
Duyguculuk: Deer biici bildirimlerin veya ahlak yarglarnn kiflilerin duygularn ifade ettiini bildiren metaetik
anlayfl.
Duyumculuk: Genel olarak, tm bilgilerimizin duyumlardan
trediini savunan grfl.
ilkeleri ele alp tartflan felsefe disiplini.

Etkileflimcilik: Zihin ile beden arasnda karfllkl bir etkileflim bulunduunu ne sren grfl.
Eudaimonizm: Ahlaki eylemin veya insan yaflamnn amacnn mutluluk olduunu syleyen etik grfl.
Evrenselcilik: Temel biliflsel srelerin dnyann her yerinde
ayn olduunu, ama grnm veya tezahrlerinin kltrden kltre deiflebileceini ne sren yaklaflm.
220
Felsefe
Evrimcilik: ou zaman ilerlemeye duyulan inanla birlikte
Greli: Bir iliflki iinde var olan, baflka fleylere bal olan, sa-
ortaya kan ve evrimin, evrendeki en temel deiflme
dece bir bant sayesinde var olabilen fleyler iin kullanlan sfat.
tarz olduunu savunan grfl.
Grnfl: Varln, ya maddi bir alanda, yani zaman ve me-
kn dzeni iinde kendini gsteren ya da insani alglara

bal olarak ortaya kan boyutu.
Fail: Kendisini ve eylemlerini bireysel, kolektif ya da toplumsal bir anlam iinde belirleyebilen kifli.
G istemi: nl Alman dflnr Nietzschenin insann daha yetkin bir duruma ulaflma drtsne, g elde etme
Faflizm: Etnik ya da radikal milliyetilii devletin toplumsal ha-
ve iktidar uygulama arzusuna verdii ad.
yatn btn yn ve boyutlarn kontrol etmesi gerektiini

dile getiren otoriteryanizmle bir araya getiren politik reti.
Feminizm: Kadnlarn kurtuluflunu, eflitli baskc yaplar karflsnda zgrleflimini amalayan hareket, ideoloji veya
H
Hak: nsan varlna, bir kimseye varolan yasalarla, evrensel
politik yaklaflm.
beyannameler ya da en azndan szl bir gelenekle tan-
Fenomen: En genel anlam iinde, bizi evreleyen dnyada
nan belli flekillerde hareket etme zgrl, yetkisi ya
duyular araclyla algladmz herhangi bir nesne; alglanan fley.
da imkn.
Hakllandrma: Bir fleylere duyulan inancn, sergilenen ball-
Fenomenalizm: Maddi ya da fiziki nesneleri duyu verileriyle
n gerekelendirilmesi, nedenlerinin gsterilmesi durumu.
zdefllefltiren grfl, varlndan kesinlikle emin olabile-
Hazclk: Yaflamda gerekten ve bizzat kendisi iin istenen
ceimiz yegne fleyin fenomenler olduunu ileri sren
tek fleyin, ahlak alanndaki en yksek deer ve en yk-
reti.
sek iyinin haz olduunu savunan reti.
Finalizm: Doada ereksel nedenlerin olduunu, insan ey-
Hesap verebilirlik: Politik alanda, yneticilerin ve karar al-
lemlerinde sz konusu olan plan ve amalln doann
clarn eylemlerinin, kararlarnn, yol atklar sonularn
geri kalannda da bulunduunu ne sren yaklaflm.
hesabn verebilmeleri, stlendikleri sorumluluu lay-
Formalizm: eflitli alanlarda, ierikten ziyade biim ya da

formu, balam yerine evrensel olan ne kartan yak-
kyla yerine getirebildiklerini gsterebilmeleri durumu.

Hipotez: Belli bir olay ya da olguyu aklamak amacyla ge-
laflm.
lifltirilmifl olan aklama tasla, bir probleme muhtemel

bir zm olarak ne srlen dflnce ya da kabul.
Hukuk devleti: Btn eylem, ifllem ve faaliyetlerinde hukukun genel ilkelerine bal kalan ve meflruiyetini de hu-
Gelenekilik: Gelenein savunuculuunu yapan, gelenekler
kuka olan bu mutlak ballktan alan modern devlet.
yoluyla aktarlan det ve dflnce tarzlarna ballkla

belirlenen tutum.
Hmanizm: Genel olarak, akll insan varln tek ve en yksek deer kayna olarak gren; bireyin yaratc ve ahla-
Genel irade: Fransz dflnr Rousseaunun bir toplumun
ki gelifliminin doal yoldan gereklefltirilebileceini be-
kolektif iradesine veya ortak karna verdii ad.
lirten felsefi akm.
Gerek: (1) deal, koflullu, potansiyel ya da mmkn olana

karflt olarak; fiili, somut, olgusal ve zihinden bamsz
bir var olufla sahip olan; (2) kurgusal, yanltc, gerek
olmayan, yapay veya fanteziye karflt olarak, algdan ya
ebakfl: Bilincin kendi zerine dnerek, kendi hllerini ve
da zihinden bamsz bir biimde var olan iin kullan-
edimlerini gzlemesi, kendi kendisini gzleme tabi tut-
lan niteleme.
mas.
Gereklik: En genel anlam iinde, dfl dnyada nesnel bir
kin: Aflkn olana, dflarda ya da tede olmaya karflt olarak,
var olufla sahip olan varlklarn tm; bilinten, bilen in-
ite ya da ieride olan; bir dfl etkenden deil de, bu var-
san zihninden bamsz olarak varolan her fley.
ln kendi doasndan kaynaklanan iin kullanlan sfat.
Grecilik: nanlarn, ideal ve deerlerin, bilimsel kavram ve
selcilik: Hakllandrma balamnda, bir inancn gerekelen-
teorilerin anlam ve geerliliklerinin mutlak olmayp, kav-
dirilmesi veya hakllandrlmasnn, bir kimsenin sz ko-
ramsal erevelere bal olduunu, bireyden bireye ve-
nusu inanc yaratan ve destekleyen biliflsel ifllem ya da
ya toplumdan topluma farkllk gsterdiini savunan tu-
srele ilgili farkndal olduunu syleyen anlayfl.
tum veya yaklaflm.
Szlk
de: nsan zihninin ya da bilincinin ierikleri; zihin dflnd zaman, akl ya da bilincin dolaymsz olarak farknda
olduu her fley.
dea: Antik Yunan felsefesinde ve zellikle de Platonda, ezel-edeb doa ya da z, doru ve kesin bilginin nesnesi
olan varlk.
dealizm: Zihinden bamsz olan gerekliin kavram ya da
dea cinsinden olduunu veya Ortaa dflncesinde olduu gibi, gerekten var olann yalnzca Tanr olduunu
ne sren grfl. Zihnin yegne gereklik olduunu, fiziki dnyann bamsz bir gereklii olmayp, zihinsel
veya manevi olann bir grnfl olduunu savunan varlk grfl.
deoloji: Politik ya da toplumsal bir reti meydana getiren
ve siyasi ya da toplumsal eylemi ynlendiren dflnce,
inan ve grfller sistemi.
fadecilik: Ahlaki terimler ieren cmlelerin kiflilerin duygu
veya tutumlarn ifade ettiini ne sren grfl.
lerlemecilik: Genel olarak, ilerlemeye inanan, insanln giderek daha fazla ve yetkin bir bilgiye ve mutlulua ulaflacan savunan yaklaflm. Biraz daha zel olarak da siyasi ve toplumsal adan ilerlemeyi, toplumsal koflullar
iyilefltirmenin gerekliliini ve sz konusu iyilefltirmenin
gerek bir sosyal adalete yol aacan savunan grfl.
lke: Zamansal, mantksal, epistemolojik ya da ontolojik dzende ilk olan fikir ya da neden.
ndirgemecilik: Genel olarak, karmaflk fenomenlerin en iyi
221
K
Kaos: lk maddenin, evrendeki dzenden nce sz konusu
olan dzensiz, karmakarflk, flekilden yoksun ve ayrmlaflmamfl hli. Karmafla durumu.
Kapitalizm: En genel anlam iinde, sermayenin en temel
retim arac olduu ekonomik sistem veya retim tarz.
Kategori: nsan dflncesinin nihai ve en temel blme ya da
trleri.
Kategorik buyruk: Kantn ahlak yasasnn temelinde bulunan mutlak, formel koflulsuz buyruk.
Kavram: Bir fleyin, bir nesnenin zihindeki ve zihne ait tasarm; soyut dflnme faaliyetinde kullanlan ve belli bir somutluk ya da soyutluk derecesi sergileyen bir dflnce,
fikir ya da ide.
Kavram analizi: Dflncelerin ya da kavramlarn anlamlarn, zellikle birtakm mantksal teknikler kullanmak suretiyle akla kavuflturma ifllemi.
Kavramclk: Konseptalizm. Tmellerin ya da genel kavramlarn zihinsel bir var olufla sahip olduklarn, fakat
onlarn zihin dflnda bir var oluflu olmadklarn ne sren grfl.
Kendini gereklefltirme: Kiflinin veya znenin karakteristik
nitelikleri ve tanmlayc potansiyellerinin, onun gerek
doasn amlayacak bir tarzda geliflmesi.
Kesinlik: Bir inan ya da nermenin tartfllmaz veya doruluundan flphe duyulamaz olmas durumu.
bir biimde, bu fenomenleri temel, ilkel elerine ayran
Keflif balam: Bilimsel teorilerin oluflturulma sreci.
bir bileflen analiziyle anlafllabileceini dile getiren yn-
Kirli eller: adafl ahlak dflnrleri ve siyaset felsefecileri
tem anlayfl. Daha zel olarak karmaflk bir sistem ya da
tarafndan, ahlaklln temel ve genel taleplerini ihlal
btnn paralarnn toplamndan daha fazla hibir fley
eden politik faaliyetler iin kullanlan deyim.
olmadn ne sren felsefi konum ya da durufl.

nsan doas: nsan belirleyen, onu olduu varlk yapan temel zellik ya da yap.
Kolektivizm: Bireyciliin tam karflsnda yer alan ve retim

aralarnn blgesel, ulusal ya da evrensel dzeyde ortaklafla kullanlmasn amalayan iktisat sistemi.
rade: Eylemlerimizi, arzu, niyet ve amalarmza gre, kontrol
Komnoteryanizm: Bireycilii reddeden ve sadece bireysel
altnda tutabilme ve belirleme gc; kiflinin belli eylem ya
zerklik ve zgrl korumay ve kollamay gzeten
da eylemleri gereklefltirmede sergiledii kararllk.
bir toplumda yok olup gittiklerine inand kltrel veya
rrasyonalizm: Akla, elbette mantkszla veya aklszla
ulusal deerler benzeri, kolektif bir doaya sahip deer-
dflmeden, ilke olarak karfl kma, akln snrl olduu-
ler ve amalarn nemini byk bir gle vurgulayan
nu savunma tutumu.
toplum teorisi, siyaset grfl.
fllevselcilik: Genel olarak, ifllev dflncesini temel ve akla-
Kozmoloji: Bir btn olarak evrene, zellikle de evrenin
yc ilke olarak alan, bir fleyi aklarken esas olarak o fle-
oluflumu ve yaps zerine rasyonel ya da bilimsel arafl-
yin yerine getirdii fonksiyonu dikkate alan yaklaflm.

yimserlik: yinin ve iyiliin bir btn olarak ve uzun vadede
kt ve ktle baskn kt ya da kaca grfl.
zlenim: Dfl dnyann, gerekliin duyu organlarmz zerinde yapt etkinin zihindeki yanss.
trma.
Kuflkuculuk: Genel olarak, kesin ya da nesnel bilgiye eriflmenin imknsz olduunu savunan reti ya da yaklaflm.
222
Felsefe
Kltrlenme: Farkl deer ya da kltrlere sahip sosyal veya
Metaetik: 20. yzylda ortaya kan ve esas itibaryla ahlaki
etnik gruplar arasndaki dorudan ve srekli temasn so-
olgularn, etik tmcelerin, ahlak yarglaryla etik tutum-
nucunda, gruplardan biri veya dierinin br grubun
larn doasn anlamaya, zn ortaya koymaya alflan
kltrn, kltrel zelliklerini toptan veya ksmen be-
etik tr.
nimsemesi sreci; kltrel gruplarla gruplarn bireysel
Metafizik: Felsefenin varl, varln ilk ilkelerini ve nedenlerini konu alan en genel ve temel dal ya da disiplini.
yeleri arasndaki temasn sonucunda ortaya kan kltrel ve bireysel deiflim sreci.
Milliyetilik: Milli kimliin politik ve kltrel olarak tannmas gereken bir temel olduunu, milletlerin zerklik,
self-determinasyon ve/veya egemenlik haklarna sahip

bulunduunu ne sren reti, politik ideoloji.
Laiklik: Din ve devlet ifllerinin birbirinden ayrlmfl olmas durumu. Devletin dine mdahale etmedii gibi, din dnya
Mimesis: Aristoteles ve zellikle de Platonda taklit; sanatn

gereklii taklit etmesi durumu.
grfl veya inan sisteminin de siyasal alana dahil edilmemesi durumu.
Modernizm: Genel olarak, geleneksel olan yeni olana tabi

klma tavr, yerleflik ve alfllmfl olan yeni ortaya kana
Liberalizm: Bireylerin zgrl ve eflitliinin nceliine
uydurma eilimi veya dflnce tarz.
vurgu yapan ideoloji veya siyaset felsefesi.
Monizm: Tek bir gerekliin, ya sadece maddenin ya da sa-
dece ruhun var olduunu syleyen grfl.
Maddesizcilik: Maddenin veya maddi nesnelerin gerekten
Monarfli: ktidar ve egemenliin tek bir kiflide, yani kral, sultan veya imparatorda bulunduu ynetim biimi.
var olmadn, fakat sadece zihinlerin ve zihindeki idelerin var olduunu ne sren idealist grfl.
Muhafazakrlk: Hayat karflsnda taknlan belli bir tutuma
Maksim: Genel olarak, hayatn akfl iinde temele alnan il-
ya da gelifltirilen ynelime ek olarak, belli bir toplum ta-
ke, zel olarak da Kantta kiflinin eyleme gerekesi ya da
savvuru ve siyaset anlayflna dayanan ideoloji ya da po-
motifini eyleme kararna balayan pratik nerme. nsa-
litik hareket.
nn kendisine gre eylemde bulunduu evrensel olarak
Mutluluk: nsan yaflamnn nihai hedefi, insan iin en yksek

iyi diye ifade edilen genel huzur, dinginlik ve btny-
geerli ahlaki ilke.
le gerekleflmifl olma hli.
Maliyet-fayda analizi: Modern arasal aklcln sekin rneklerinden biri olarak, bir konuyu, bir yandan kayp ya
da maliyeti, dier yandan ele edilecek yarar hesaba ka-
tarak analiz etme veya deerlendirmekten oluflan pratik
Nedensellik: Birbirlerine neden ve sonu olarak balanan iki
akl yrtme tr.

Mantk: ncl ya da ncllerden bir sonuca giden akl yrtmenin yapsyla ilkelerini konu alan bilim dal.
olay, durum, olgu ve zellik arasndaki sabit ve srekli

iliflki.
Nesnel idealizm: Gerekten var olann Geist ya da mutlak
Mantk pozitivizm: 1920lerde Schlick, Neurath ve Carnap
Zihin olduunu, dfl dnyada var olan her fleyin bu nes-
gibi dflnrlerin, geleneksel ampirik veya deneyimci
nel varln cisimleflmesinden, evrimindeki admlardan
gelenei modern mantktaki geliflmelerle bir araya getirme yaklaflm.

Materyalizm: Gerekten var olann madde olduunu ne srerken, manevi tzlerin varln yadsyan varlk grfl.
meydana geldiini dile getiren metafizik reti.

Nesnelcilik: Metafizik veya varlk felsefesinde, zihinden veya
zneden bamsz bir dfl dnyann varln ne srme
tutumu.
Mekanizm: Doal, biyolojik ve psikolojik tm fenomenlerin,
Nesnellik: znelere deil de, nesnelere ait olma, znelerden
son zmlemede fiziki fenomenlerden baflka hibir fley
bamsz olma durumu. Biraz daha zel olarak da nesne-
olmadn ve btn fenomenlerin yalnzca maddi deifl-
lere, olaylara ve dnyaya kiflisel e ve faktrlerden etki-
meler ya da hareket hlindeki madde araclyla akla-
lenmeden, znel eilimlerden bamsz olarak ve nyarg-
nabileceini savunan grfl.
larn olumsuz etkisini ifle karfltrmadan yaklaflma durumu.
Meflruiyet: Bir iktidar sahibinin iktidarn salam bir kaynak-
Nihilizm: Her tr ahlaki, din, politik ve toplumsal deerden
tan almas veya ynetim sisteminin hakl bir temele da-
yoksun olma; varlk/yokluk, gereklik/gerekdfllk,
yanmas, ynetimin hemen herkes tarafndan kabul g-
doru/yanlfl, bilgi/kanaat trnden tm ayrmlar yads-
ren ama ya da gerekeler zerine ykselmesi durumu.
ma durumu ve tavr.
Szlk
Nominalizm: Tmellerin gerek bir varolufla sahip olmad-
znel idealizm: Gerekten var olann sadece ideler ve idelerin taflycs zihinler olduunu ne sren grfl.
n, sadece bir ses ya da ad olarak var olduunu ne sren grfl.

Normatif etik: Doru ahlaki eylemin ilkeleri veya kurallar
zerinde duran, insan davranflna norm getirip hayat-
223
P
Paradigma: Bilimsel bir disiplinde veya biraz daha genel ola-
nn amacn belirleyen etik tr.
rak da epistemolojik bir balamda teorik ereve.
Numen-Fenomen: Varlk ya da gerekliin insan bilgisin-
Perspektivizm: Genel olarak, kavram, ilke ve kabullerden
den bamsz olan yn ya da vehesi ile ancak insan
oluflup, insanlara dfl dnyay yorumlama imkn veren,
bilgisiyle iliflkili olarak var olabilen yn arasnda yap-
birbirlerine efldeer olmakla birlikte, aralarndan birini
lan ayrm.
tercih etmenin bir yolunun bulunmad perspektif ya da
O-
alternatif sistemlerin var olduunu savunan reti.

Pozitif hukuk: Toplumun tesisinden sonra, egemen g veya yasa koyucu irade tarafndan, uzlaflma dayal olarak
Ontoloji: lk felsefe olarak da bilinen ve varl varlk olarak,
ortaya konan yasa tr.
varlk olmak bakmndan ele alan metafizik dal.

Olufl: Tzsel deiflme, yani Aristotelesi anlamyla bir formla
Pozitivizm: Genel olarak, modern bilimi temele alan ve batl
bir maddeden oluflan bir tz ya da bileflik varln vcu-
inanlar, metafizik ve dini, insanln ilerlemesini engel-
da gelmesi durumu.
leyen bilim ncesi dflnce tarzlar ya da formlar olarak

gren dnya grfl.
Ortak kar: Barfl, dzen ve gvenlik benzeri, bir toplumun

tm yeleri tarafndan paylafllan genel ya da kamusal
Pragmatizm: Gereklii ve doruluu tek yanl olarak yalnzca eylemlerin sonularyla deerlendiren felsefe oku-
karlar btn.
lu ya da hareketi.
Otorite: Bir kimsenin sosyal konumundan, karizmasndan veya sahip olduu uzmanlktan ald yetkiyle istediini
Pratik akl: Akln doru eylem ve uygulamayla ilgili olan yn ya da yz.
yaptrabilmesi durumu; bir kurumun, sahip olduu meflru gten dolay kural koyup kurallarna itaat isteme
hakknn olmas hli.
dev etii: Ahlaki bir eylemin doruluu ya da yanlfllnn,
Rasyonalite: Bireylerin ve toplumlarn dflnme tarzlarnda,
eylemin sonularndan bamsz olarak, birtakm ahlaki
eylemlerinde veya kurumlarnda sergiledii genel bir tu-
dev ya da davranfl kurallarn yerine getirip getirme-
tum ya da zellik olarak, akl temele alma, onun yol gs-
mesi tarafndan belirlendiini savunan anlayfl.

z: Bir fleyi her ne ise o fley yapan belirleyici zellik.
tericiliine balanma tutumu veya zellii.

Realizm: nsan zihninden bamsz bir gerekliin var oldu-
zclk: Belli bir grup varln veya zgl bir trn yesi
unu savunan yaklaflm.
olan varlklarn kimliklerini ve zelliklerini nedensel ola-
Reformizm: Politik deiflmenin, toplumsal geliflme, kalknma
rak belirleyen bir metafiziksel doann varolufluna inan-
ya da ilerlemenin, devrimler yoluyla deil de, reformlar
ma tutumu. Her varln kendisini belirleyen veya her ne

ise o klan deiflmez zelliklerinin btn olarak sz ko-
yoluyla gereklefltirilmesi gerektiini savunan anlayfl.

Rza: Bir kural, yasay, anlaflma ya da bir eylem tarzn olum-
nusu doa ya da zn varolufl karflsnda ontolojik bir

ncelie sahip olduunu ne sren grfl.
zerklik: Kiflinin kendi zerinde egemenlik kurmas, kendisini ynetmesi ya da belirlemesi durumu.
lama veya tasdik etme edimi.
S
Seklerleflme: Dnyevileflme, otoritenin dini yap ve kurum-
zgrleflim: nsann entelektel, kltrel, hukuki, iktisadi
lardan dnyevi kurumlara aktarlmas ifllemi ya da sreci.
veya askeri g ya da unsurlarn getirdii engel, snrla-
Sanat dnyas: Sanat eserine sanat eseri stats veren kimse-
ma, zorlama veya basklardan bamsz olmaya, kurtul-
lerin, sz gelimi sanat elefltirmenlerinin, galeri sahipleri-
maya bafllamas durumu.
nin, yapmclarn, vb. oluflturduu dnya.
zgrlk: nsann kendi kendisini ynetebilme gcne sahip
Sezgicilik: Sezgiyi bilginin temeli olarak gren; her tr bilgi-
olmas, kendi kendisini belirleyebilme anlamnda zerk
nin ve dolaysyla da bilgeliin aklk ve kesinlik veren
olmas durumu.
dorudan ve aracsz kavrayfla dayandn ne sren

grfl.
224
Felsefe
Sonuuluk: Ahlaki eylemlerin, niyet veya yasaya uygunlukla deil de, sonularyla deerlendirilmesi gerektiini savunan etik anlayfl.
Sosyal demokrasi: Ekonomisinin byk lde kapitalist olduu, devletin ekonomiye genelin karn temin etmek,
T
Tz: Var olmak iin kendisinden baflka hibir fleye ihtiya
duymayan, flu diye gsterdiimiz varlk.
Tmevarm: zelden genele, tek tek olgulardan genel yasalara ulaflan akl yrtme tr, genelleme.
gelir ve refah dalmn dzeltmek ve bylelikle de birtakm sosyal politikalarla sosyal adaleti hayata geirmek
adna mdahale edip dzen vermeye yneldii toplum
biimi.
Sosyalizm: Marksist terminolojide, kapitalizm ile tam komnizm arasnda, bir geifl evresi olarak var olacana inanlan sosyal ve ekonomik sistem. retim aralarnn ortak mlkiyeti zerine ykselen bu sistemde, devlet, bir
basklama ve kontrol arac olarak deil de, tesis olunan
yeni bir hukuk ve haklar dzeni iinde, sadece bir ynetim aygt olarak varolur.
Szleflmecilik: Sivil toplumun, politik iliflkilerin temelinde
insanlar arasnda yaplan bir szleflmenin bulunduunu
ne sren yaklaflm.
Sre felsefesi: Gereklii deiflme ve dinamizmle zdefllefltiren, sre ya da oluflun statik varlktan daha temel olduunu ne sren varlk anlayfl.
V
Varolufluluk: nsann var olufluyla doal nesnelere zg
varlk tr arasndaki karfltl byk bir gle vurgulayan adafl felsefe okulu; iradesi ve bilinci olan insanlarn, irade ve bilinten yoksun nesneler dnyasna frlatlmfl olduunu ne sren felsefe grfl.
Dizin
225
Dizin
A
ok zerindeki bir 13
A posteriori 39
A priori 34, 37, 39, 43, 47, 48, 74, 154
Aklama 4, 5, 7-12, 14, 18, 20, 24, 25, 31, 33, 56, 58, 59, 61,
64, 66, 68, 69, 71-73, 75, 84-86, 93, 95, 98, 101, 136, 143,
zmleme 20, 67, 95, 111, 149, 166, 175
D
Deer 3, 4, 7, 9-14, 16, 17, 19-23, 25, 31, 34, 36, 40, 43, 45,
47, 49, 56, 63, 65, 67, 70, 73, 74, 93, 94, 97-99, 109-116,
156, 163, 166, 168, 175, 177, 178, 180, 183, 194, 201, 205
118-122, 124-129, 135-138, 140, 143-145, 147, 149-154,
Adalet 10-12, 15, 16, 19, 20, 22, 114, 125, 126, 135-138, 141,
163-171, 173, 174, 176, 177, 180-183, 189, 191, 192, 193,
144, 145, 149, 153, 155, 156, 191, 204, 207, 208, 210
Ahlak 6, 15, 17, 44, 109-112, 114, 116-123, 125, 128, 129, 137,
142, 153, 168, 170, 183, 189, 191, 195, 197, 199, 203, 204,
211
Ahlak epistemolojisi 122
Akl yrtme 10, 15, 16, 25, 34, 42, 43, 47, 56, 74, 121, 125,
154, 190, 204
Aklclk 14, 30, 40-43, 49, 99
Analitik 2, 13, 15, 16, 25, 32, 39, 43, 44, 56, 84, 111, 112, 121,
122, 129, 188, 190, 201, 202, 204-207, 211, 212
Analitik felsefe 13, 16, 32, 56, 111, 112, 122, 129, 172, 190,
201, 211
Anarflizm 97, 99, 134, 140-142
Anayasaclk 137
Antinomi 57
Arasal aklclk 207
Atomculuk 15
Aydnlanma 38, 120, 127, 192, 196, 198, 202, 205, 207
195-202, 204-208, 210

Demokrasi 22, 23, 25, 135, 136, 146, 147-151, 156, 157, 190,
203, 207, 208, 212
Deney 6, 10, 39, 71, 84
Deneyimcilik 40, 41, 49
Deontolojik etik 113, 116, 117
Determinizm 71, 73, 117
Devlet 3, 6, 14, 20, 109, 135-148, 150-153, 156, 171, 173, 191,
196
Dfl dnya 37
Dflsalclk 33, 34, 92
Din etik 116, 117, 129
Diyalektik 35, 62, 193
Dogmatizm 44, 49
Doa durumu 134, 143, 144, 156
Doal hukuk 142, 143
Doalclk 122
Dorulanabilirlik ilkesi 83, 84, 86, 89, 101
Doruluk 30, 33-38, 40, 42, 49, 83, 84, 93, 97, 113, 122, 166,
Badaflmclk 34
Beeni 163, 165, 166-170, 177, 183
Betimleme 11, 20, 35, 39, 40, 96, 98
Bilim felsefesi 11, 12, 18, 19, 25, 31, 80-82, 84, 86, 90, 92, 97,
101
Bilimin birlii 84, 85
Bilimsel devrim 10, 59, 65
Bilimsel geliflme 93, 101
Bilin 33, 34, 67-69, 167, 200, 208, 209
Biliflsel anlam 123
Biliflselcilik 121, 122
Bireycilik 150, 152
C-
Cemaat 3, 93, 150-153
eliflme 38, 45
eliflmezlik ilkesi 58, 73
evre etii 124, 129
karm 34
oulculuk 46, 97, 98, 99, 102, 147, 148
179
Duyguculuk 130, 132
Dalizm 54, 62, 63, 64
E
Egemenlik 138
Egoizm 114, 151
Eitim felsefesi 19, 25, 189-191, 194, 195, 197, 199, 201, 206,
207, 211, 212
Elefltirel dflnme 203, 204
En yksek iyi 112, 113, 116, 129
Epistemoloji 18, 19, 32, 34, 46, 56, 154
Epistemolojik idealizm 47, 48
Erdem 19, 112, 113, 119, 120, 124, 129, 153
Erdem etii 112, 113, 119, 120, 124, 129, 153
Estetik 19, 31, 163-174, 176-178, 180, 183, 206
Efl llemezlik 95, 96
Eflitlik 116, 144-148, 155
Etik 22, 31, 65, 109-117, 119-128, 189, 190, 206, 211, 135, 138,
150
226
Felsefe
Etkileflimcilik 64
Kendini gereklefltirme 67, 113
Evrimcilik 70
Kesinlik 88
Keflif balam 85, 90, 101
Kirli eller 124
Fail 71, 72, 93, 114, 119, 145
Kolektivizm 15, 140
Faflizm 137
Komnoteryanizm 134, 150, 152, 153, 157
Fenomen 14, 48, 62
Kozmoloji 57-59, 69, 71
Fenomenalizm 64
Kuflkuculuk 30, 35, 44, 45, 49
Formalizm 118
Kltrleme 202
Krtaj 115, 123-126, 128, 129
G
Genel irade 144, 150
Gereklik 5, 36, 41, 55, 59, 61, 62, 64, 66, 67, 71, 73, 179, 209,
Liberalizm 15, 22, 134, 135, 137, 140-142, 150-154, 157, 198,
153
Grecilik 35
199
Grecilik 35, 45, 169
Grnfl 3
Maksim 131
Maliyet-fayda analizi 132
Mantk 35, 66, 82-84, 89, 92, 171, 203, 206
Hakllandrma 10, 11, 30, 33, 34, 90, 92, 101, 112
Mantk pozitivizm 80, 82, 83, 85-88, 90-92, 95, 98, 101
Hazclk 112, 114
Materyalizm 15, 61-65, 69, 192
Hesap verebilirlik 149
Mekanizm 71, 72
Hipotez 48, 86, 89-91, 143, 156
Meflruiyet 135, 138, 139, 142, 144, 147, 149, 157
Hukuk devleti 160
Metaetik 108, 111, 112, 121, 122, 129
Hmanizm 199
Metafizik 13, 18, 19, 25, 31, 44, 54-59, 61, 62, 64-71, 73, 75,
Milliyetilik 140
ebakfl 33
Mimesis 172, 173, 179
selcilik 33, 92
Modernizm 211
dealizm 47, 48, 61-63, 190
Monarfli 136
deoloji 18, 22, 23, 56, 98, 135, 137, 140-142, 150, 155, 157,
Monizm 54, 61, 63, 98
82-86, 88, 90, 93, 94, 99, 101, 150, 151, 154, 165, 173, 194
178, 179, 183, 189, 190, 198, 207, 208
Muhafazakrlk 22, 99, 134, 135, 137, 140, 152, 154, 155, 157
lerlemecilik 198
Mutluluk 20, 108, 112-116, 119, 129
lke 6, 12, 31, 67, 70, 72, 83, 85, 86, 111, 116, 118, 121, 125,
Mutluluk etii 108, 113, 129
136, 143, 145, 148, 171

ndirgemeci 62, 84, 122
nsan doas 142, 143, 151, 154, 194, 195
Nedensellik 12, 24, 56, 58, 71, 73, 74, 81, 101
rrasyonalizm 99, 140, 154
Nesnel idealizm 63
zlenim 14, 15, 41, 47, 48, 64, 74, 175, 190
Nesnelcilik 121, 169

Nesnellik 166
Nihilizm 63, 120
Kapitalizm 137, 151, 179, 192, 207
Nominalizm 61
Kategori 32, 43, 48, 62, 66, 73, 74, 82, 84, 112, 113, 118, 120,
Normatif etik 111, 112, 121, 125, 129
128, 138, 148, 164, 172, 174, 180, 182, 201, 203
Kategorik buyruk 118
Kavram 13-17, 22, 25, 35, 43, 48, 82, 111, 120, 135, 165, 170,
175, 201, 205
Kavram analizi 13, 201
Numen 48, 57, 67
O-
Olufl 59-67, 75
Ontoloji 55, 57, 58, 60, 70, 73, 75, 84, 85, 165, 189, 211, 150
Dizin
Ortak kar 141
Otorite 27, 51, 61, 97, 117, 180, 181, 208, 135, 137, 139, 142144, 147, 148, 156
dev etii 112, 117, 119, 120, 124, 129
tenazi 124, 128, 132
z 14, 21, 60, 68, 117, 183, 141
U
Uygulamal etik 108, 111, 124-126, 128, 129
V
Varolufl felsefesi 54, 59, 67, 75
zclk 172, 178, 193

zerklik 203, 209, 215
zgrleflim 25, 97, 208, 141, 149
zgrlk 12, 19, 97, 117, 195, 196, 208, 135, 137, 138, 144,
145, 147-149, 152, 156, 160
znel idealizm 48, 63
P
Paradigma 14, 72, 93, 94-97
Perspektivizm 46
Pozitif hukuk 139, 143, 156
Pozitivizm 56, 82, 84-86, 88, 95, 101
Pragmatizm 38, 191, 197-199
Pratik akl 155
R
Rasyonalite 97, 120, 193, 203, 204, 207
Realizm 47, 49, 60, 61, 121, 191, 193, 194
Reformizm 198
Rza 142, 143, 147, 149, 156
S
Sanat dnyas 179, 180, 181
Seklerleflme 109
Sezgicilik 30, 40, 43, 49, 122
Sonuuluk 113
Sosyalizm 22, 134, 152, 153, 154
Sre felsefesi 54, 59, 65, 75
T
Teleolojik etik 113, 114, 116, 119
Teori ykllk 95, 96
Teorik etik 108, 111, 125, 129
Tz 54, 55, 58-68, 71, 75
Tz metafizii 54, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 75
Tmevarm 42, 43, 82, 85-90, 99, 100, 101
Tmevarm problemi 87, 88, 89
Y
Yanlfllanabilirlik lt 89, 91
Yararclk 108, 112-115, 119, 129
227

Felsefe

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Felsefe

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2487

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Etik .......................................................................................... 108

Siyaset Felsefesi ....................................................................... 134

Estetik ....................................................................................... 162

Eitim Felsefesi ........................................................................ 188

Szlk ................................................................................... 217

fllmaktadr. Yedinci nite olan estetikte, hem estetie zg temel kavram ve

Bu niteyi tamamladktan sonra;

BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE

nl Yunan filozofu Aristoteles (384-322), felsefenin antik Yunandaki douflunda

1. nite - Felsefe Nedir?

Sokratesin dostlarndan biri

1. nite - Felsefe Nedir?

FELSEFE VE DER DSPLNLER

Platon, varl grnfller ve

te bu noktada kendisinden nceki doa filozoflarnn, befleri gereklie ve insann

1. nite - Felsefe Nedir?

molekl benzeri teorik nesnelere ve aksiyomatik yaplara baflvurur. Dnyay sz

1. nite - Felsefe Nedir?

Dnyay anlama ve aklama abalarna rnekler bulun. Sonra da buSIRA

KNC DZEY BR ETKNLK OLARAK FELSEFE

Felsefe, iki adan meta ya

1. nite - Felsefe Nedir?

FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE ELEfiTREL

Felsefenin Kurucu veya Btnlefltirici Boyutu

1. nite - Felsefe Nedir?

Felsefenin Analitik Boyutu

Platonun hocas Sokratesin

Felsefeci, felsefenin analitik

tr rasyonel konuflma ve kavramsal akln da dflncenin doru geliflimi iin

Felsefenin Elefltirel Boyutu

1. nite - Felsefe Nedir?

FELSEFENN KONULARIYLA ALT ALANLARI

1. nite - Felsefe Nedir?

Felsefenin konular, son

Felsefenin Bireysel Dzeydeki Katklar

1. nite - Felsefe Nedir?

Bireysel dzlemde, insan alflkanlklarn cenderesinden kurtarmak suretiyle zgrlefltiren felsefe

1. nite - Felsefe Nedir?

Felsefenin bilgelikle olan iliflkisini aklamak.

Felsefenin bilim, din ve sanat gibi disiplinlerle

1. nite - Felsefe Nedir?

Felsefenin kurucu, analitik ve elefltirel boyutlarn ayrt etmek.

Felsefenin deerini ifade etmek

6. Afladaki iddialardan hangisi yanlfltr?

1. nite - Felsefe Nedir?

Seyahatlerimi ve onca kofluflturmam khinin szlerinin

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Felsefe Nedir?

Bu niteyi tamamladktan sonra;

eli ya da Koflullu Bilgi Anlayfl

San, Platonda bireysel

znenin bir nermeye

Entelektel Geliflme Sreci Olarak Bilgi Anlayfl

Bilgiyi Nesnesiyle Tanmlayan Bilgi Anlayfl

Diyalektik, Hegelde hem

Bilginin ne olduunu belirleme noktasnda, en azndan bilginin hakllandrlmfl

Hakikat ile realite, doruluk

Mtekabiliyeti Doruluk veya Uygunluk Teorisi

ltlerle Uyuflma Olarak Doruluk