Genel Matemat K: Tc. Anadolu Ün Vers Tes Yayini No: 1286 Açikö Ret M Fakültes Yayini No: 708

TC.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1286

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 708
GENEL MATEMAT‹K
Yazarlar
Prof.Dr. Yalç›n KÜÇÜK (Ünite 1, 2, 3, 4)
Prof.Dr. Mehmet ÜREYEN (Ünite 5, 6, 7, 15)
Yard.Doç.Dr. Nevin ORHUN (Ünite 8)
Prof.Dr. Musa fiENEL (Ünite 9, 10, 14)
Prof.Dr. Orhan ÖZER (Ünite 11, 12)
Prof.Dr. Hüseyin AZCAN (Ünite 13)
Editör
Prof.Dr. Orhan ÖZER
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2001 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yard.Doç.Dr. Melih Zeytino¤lu
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Televizyon Programlar› Yöneticisi

Prof.Dr. Feridun Akyürek
Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar›

Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc›
Ö¤r.Gör. fiennur Arslan
Okt. Ayd›n F›nd›ko¤lu
Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›

Ö¤r.Gör. Ayflegül Tokbudak
Ö¤r.Gör. Meryem Akar
Kitap Koordinasyon Birimi

Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Genel Matematik
ISBN
975-06-0031-2
10. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 460.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, fiubat 2009
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ......................................................................................................... vii
Kullan›m K›lavuzu ..................................................................................... ix
Kümeler ve Say›lar ................................................................ 1 ÜN‹TE 1

KÜME KAVRAMI VE KÜME GÖSTER‹MLER‹ ........................................... 3
KÜME ‹fiLEMLER‹ ....................................................................................... 4
SAYI KÜMELER‹.......................................................................................... 7
SAYI EKSEN‹ .............................................................................................. 9
GERÇEL SAYILARDA SIRALAMA ÖZELL‹KLER‹........................................ 10
ARALIKLAR ................................................................................................. 10
ÜSLÜ VE KÖKLÜ ÇOKLUKLAR ................................................................ 13
Üslü Çokluklar ......................................................................................... 13
Köklü Çokluklar ......................................................................................... 14
MUTLAK DE⁄ER ........................................................................................ 15
Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 18
Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 19
Özdefllikler, Denklemler ve Eflitsizlikler.............................. 21 ÜN‹TE 2

DE⁄‹fiKEN, SAB‹T, PARAMETRE, ÖZDEfiL‹KLER VE DENKLEMLER...... 23
Efi‹TS‹ZL‹KLER............................................................................................. 27
Koordinat Düzlemi Do¤ru ve Parabol Denklemi..........35 ÜN‹TE 3

KARTEZYEN ÇARPIM.................................................................................. 37
KOORD‹NAT DÜZLEM‹.............................................................................. 37
GRAF‹KLER.................................................................................................. 38
DO⁄RU........................................................................................................ 43
Do¤runun E¤imi.......................................................................................... 44
Do¤ru Denklemleri.................................................................................... 45
‹ki Noktas› Bilinen Do¤ru Denklemi......................................................... 45
Bir Noktas› ve E¤imi Bilinen Do¤ru Denklemi..........................................45
‹ki Do¤runun Birbirlerine Göre Durumlar›............................................... 50
PARABOL..................................................................................................... 52
y = ax2 + bx + c Parabolünün Grafi¤i.................................................... 53
B‹R‹NC‹ VE ‹K‹NC‹ DERECEDEN ‹K‹ B‹L‹NMEYENL‹ Efi‹TS‹ZL‹KLER... 57
Fonksiyonlar............................................................................ 65 ÜN‹TE 4
FONKS‹YON KAVRAMI............................................................................... 67
Bir Fonksiyonun Tan›m ve Görüntü Kümesinin Bulunuflu.......................69
Matematiksel Model Oluflturma.................................................................. 72
FONKS‹YONLARIN ÖZELL‹KLER‹............................................................. 74
FONKS‹YONLARLA YAPILAN CEB‹RSEL ‹fiLEMLER................................. 76
iv ‹çindekiler
Bileflke Fonksiyon....................................................................................... 77
Ters Fonksiyon............................................................................................ 79
FONKS‹YON TÜRLER‹............................................................................... 82
ÜN‹TE 5 Limit ve Süreklilik.................................................................. 91

L‹M‹T KAVRAMI.......................................................................................... 93
Limit Özellikleri........................................................................................... 99
Tek Yönlü Limitler...................................................................................... 105
Süreklilik...................................................................................................... 109
Sürekli Fonksiyonlar›n Özellikleri.............................................................. 112
Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 115
ÜN‹TE 6 Türev Kavram›........................................................................ 117

TÜREV KAVRAMI...................................................................................... 121
TÜREV KURALLARI.................................................................................... 125
TE⁄ET DENKLEM‹...................................................................................... 135
YÜKSEK MERTEBEDEN TÜREVLER.......................................................... 139
ÜN‹TE 7 Türev Uygulamalar›............................................................... 143

ARTAN VE AZALAN FONKS‹YONLAR....................................................... 145
YEREL MAKS‹MUM VE YEREL M‹N‹MUM................................................. 148
Birinci Türev Testi....................................................................................... 150
‹kinci Türev Testi........................................................................................ 152
BÜKEYL‹K................................................................................................... 154
GRAF‹K Ç‹Z‹M‹........................................................................................... 156
Maksimum ve Minimum Problemleri........................................................ 161
Biraz Daha Düflünelim ............................................................................. 164
ÜN‹TE 8 Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar........................................ 165

ÜSTEL FONKS‹YONLAR............................................................................. 167
ÜSTEL FONKS‹YONLARIN GRAF‹⁄‹......................................................... 168
Üstel Fonksiyonlar›n Temel Özellikleri ..................................................... 170
LOGAR‹TM‹K FONKS‹YON....................................................................... 171
Logaritmik Fonksiyonun Grafi¤i................................................................. 172
Logaritman›n Temel Özellikleri.................................................................. 174
ÜSTEL VE LOGAR‹TM‹K FONKS‹YONLARIN TÜREVLER‹....................... 177
ÜSTEL VE LOGAR‹TM‹K FONKS‹YONLARIN EKONOM‹DEK‹
UYGULAMALARI......................................................................................... 181
ÜN‹TE 9 Belirsiz ‹ntegral ...................................................................... 187

BEL‹RS‹Z ‹NTEGRAL TANIMI..................................................................... 189
TEMEL ‹NTEGRAL KURALLARI ................................................................. 190
BEL‹RS‹Z ‹NTEGRAL ALMA YÖNTEMLER‹ ............................................... 194
‹çindekiler v
De¤iflken Dönüflümüyle ‹ntegral Alma...................................................... 194

K›smi ‹ntegral Alma Yöntemi..................................................................... 198
Basit Kesirlere Ay›rma Yöntemiyle ‹ntegral Alma..................................... 201
Belirli ‹ntegral ve Uygulamalar› .......................................... 209 ÜN‹TE 10

B‹R E⁄R‹ ALTINDAK‹ ALAN VE BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL TANIMI................. 211
BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL‹N BAZI ÖZELL‹KLER‹................................................ 212
BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL‹N ALAN HESAPLARINA UYGULANMASI.................. 219
BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL YARDIMIYLA TÜKET‹C‹ VE ÜRET‹C‹ RANTININ
HESAPLANMASI............................................................................................225
Do¤rusal Denklem Sistemleri...............................................231 ÜN‹TE 11

‹K‹ B‹L‹NMEYENL‹ DO⁄RUSAL DENKLEM S‹STEMLER‹..........................233
n-B‹L‹NMEYENL‹ DO⁄RUSAL DENKLEM S‹STEMLER‹ (n ≥ 3)............. 237
Bilinmeyen Say›s› n, Denklem Say›s› m Olan Sistemler.......................... 240
ARZ - TALEP FONKS‹YONLARI VE DENGE M‹KTARLARI ‹Ç‹N
DO⁄RUSAL B‹R MODEL............................................................................ 246
Matrisler.................................................................................. 253 ÜN‹TE 12

MATR‹S TANIMI, B‹R MATR‹S‹N BOYUTU VE ÖZEL TÜRDEN
MATR‹SLER................................................................................................. 255
MATR‹S ‹fiLEMLER‹..................................................................................... 259
Matris Toplam›............................................................................................. 259
Say› ‹le Çarpma........................................................................................... 259
‹ki Vektörün iç Çarp›m›.............................................................................. 261
Matris Çarp›m›............................................................................................. 261
MATR‹S ‹fiLEMLER‹N‹N ÖZELL‹KLER‹........................................................265
TERS MATR‹S............................................................................................... 271
‹lkel Sat›r ‹fllemleri ve Ters Matrisin Hesaplanmas›...................................273
DO⁄RUSAL DENKLEM S‹STEMLER‹N‹N MATR‹SLERLE GÖSTER‹L‹fi‹....279
Do¤rusal Denklem Sistemlerinin Matris Gösterimiyle Çözümlerinin
Aranmas›...................................................................................................... 280
Determinantlar ...................................................................... 289 ÜN‹TE 13

DETERM‹NANT VE DETERM‹NANT HESAPLANMASI...............................291
KOFAKTÖRLER ‹LE DETERM‹NANT HESAPLANMASI..............................292
Determinant›n Kofaktörlere Göre Aç›l›m›.................................................. 294
Determinantlar›n Özellikleri....................................................................... 296
Ters Matrisin Kofaktörler ve Determinant Yard›m›yla Bulunmas›............ 297
Do¤rusal Denklem Sistemlerinin Çözümleri ‹çin Cramer Kural›.............. 299
vi ‹çindekiler
ÜN‹TE 14 Do¤rusal Programlama ........................................................ 307

DO⁄RUSAL PROGRAMLAMA NED‹R?....................................................... 309
B‹R PROBLEM‹N DO⁄RUSAL PROGRAMLAMAYLA ÇÖZÜLEB‹LMES‹
‹Ç‹N GEREKL‹ KOfiULLAR......................................................................... 309
DO⁄RUSAL PROGRAMLAMA YÖNTEM‹YLE ÇÖZÜLECEK
PROBLEM‹N MODEL HAL‹NE GET‹R‹LMES‹ ........................................... 310
Problemin Tan›t›lmas› ................................................................................ 310
Matematiksel Modelin Kurulmas› .............................................................. 310
De¤iflkenlerin Belirlenmesi ........................................................................ 310
Modelin Genel Olarak Gösterilmesi.......................................................... 310
Do¤rusal Programlama Modelinin Çözüm Yöntemleri............................. 312
Do¤rusal Programlama Modelinin Grafik Çözümü................................... 315
ÜN‹TE 15 Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar ................................................ 323

‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLAR ............................................................ 325
ÜÇ BOYUTLU UZAYDA KOORD‹NAT S‹STEM‹ ..................................... 327
BAZI BAS‹T YÜZEYLER ............................................................................ 329
ÜÇ VE DAHA ÇOK DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLAR ............................... 331
‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLARIN KISM‹ TÜREVLER‹ ....................... 333
ÜÇ VE DAHA ÇOK DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLARIN
KISM‹ TÜREVLER‹ ..................................................................................... 337
‹K‹NC‹ MERTEBEDEN KISM‹ TÜREVLER ................................................ 338
‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLARDA MAKS‹MUM VE M‹N‹MUM ....... 340
KOfiULLU EKSTREMUMLAR ..................................................................... 344
Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 348
Yan›t Anahtarlar›................................................................ 349

Yararlan›labilecek Kaynaklar ........................................... 367
Dizin .................................................................................... 369
Önsöz vii
Önsöz
Bu kitap, Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi’nin ‹ktisat ve ‹flletme
Fakültelerinin çeflitli bölümlerinde okutulan Genel Matematik dersinin kapsa-
m›ndaki konular› içerecek flekilde haz›rlanm›flt›r. Esas olarak da, günümüz ma-
temati¤inin uygulamaya yönelik kimi temel konular›n›n ve kavramlar›n›n tan›t›l-
mas› amaçlanm›flt›r.
On befl üniteden oluflan kitab›n, ilk dört ünitesinde kümeler, say›lar, eflitlik,
eflitsizlik, fonksiyon, fonksiyon grafi¤i gibi kavramlar tan›t›lm›flt›r. Beflinci ve alt›n-
c› ünitelerde limit, süreklilik türev kavramlar› anlat›lm›flt›r. Bu kavramlar›n tan›t›l-
mas›nda basit örneklerden hareket edilerek kesin tan›mlara ulafl›lmaya çal›fl›lm›fl-
t›r. Yedinci ünite türev uygulamalar›na iliflkindir. ‹lk türev testi ve ikinci türev tes-
ti ile maksimum minimum problemlerinin çözümüne iliflkin örnekler verilmifltir.
Sekizinci ünitede üstel ve logaritmik fonksiyonlar ele al›nm›flt›r; onlar›n grafikleri-
ne, türevlerine ve ekonomik problemlere uygulan›fl›na iliflkin örnekler verilmifltir.
Dokuzuncu ünitede, türevin ters ifllemi olarak belirsiz integral tan›mlanm›fl ve de-
¤iflken de¤ifltirme, basit kesirlere ay›rma, k›smi integrasyon gibi belirsiz integral
alma yöntemleri üzerinde durulmufltur. Onuncu ünitede, belirli integral kavram›,
alan hesaplamalar›, üretici rant›, tüketici rant›n›n hesaplanmas›na iliflkin örnekler
verilmifltir. Onbirinci ünitede do¤rusal denklem, do¤rusal denklem sistemleri, sis-
temin çözümünün varl›¤›, tekli¤i veya çoklu¤u, çözümsüzlük durumlar› incelen-
mifltir. Do¤rusal arz ve talep fonksiyonlar›n›n oluflturdu¤u sistemin çözümü, den-
ge fiyat›, denge noktas› tart›fl›lm›flt›r. On ikinci ve on üçüncü ünitelerde matrisler
ve determinantlar konusu üzerinde durulmufltur. Matrislerin kullan›l›fl›, uygulama-
daki yeri, matris ifllemleri, ters matrisin bulunmas›, determinantlar, determinant
hesab›, do¤rusal denklem sistemlerinin matris yöntemiyle çözümlerinin araflt›r›l-
mas› konular› bu ünitelerde anlat›lm›flt›r. On dördüncü ünitede do¤rusal program-
lama yönteminin ne oldu¤u aç›klanm›fl ve grafik yöntemle çözümün aranmas› ör-
neklerle incelenmifltir. Son ünitede çok de¤iflkenli fonksiyon, esas olarak da iki
de¤iflkenli fonksiyon kavram› üzerinde durulmufltur. ‹ki de¤iflkenli fonksiyonlar
için k›smi türevler, maksimum-minimum problemleri tan›t›lm›flt›r. Kitab›n ilk yedi
bask›s›nda yer almayan, fakat Aç›kö¤retim Fakültesi derslerinden Genel Matema-
tik dersinin kapsam› içinde olan bu ünitenin kitaba konulmas›, hem kitab›n bü-
tünlü¤ü aç›s›ndan gerekli oldu¤u, hem de Genel Matematik dersini alan Aç›kö¤-
retim ö¤rencilerine çok de¤iflkenli fonksiyonlar konusunda bir fikir vermenin uy-
gun olaca¤› düflüncesinden kaynaklanm›flt›r.
Konular›n iflleniflinde yazarlar, kavramlar› tan›mlamada teorik anlat›mdan kaç›-
narak daha çok sezgiye dayal› yaklafl›mlar yoluyla ve örneklerle kavram› tan›tma-
ya çal›flm›fllard›r. Her ünitede konulara iliflkin örneklere yer verilmifltir. Verilen ör-
nekleri iki tür olarak ifade edebiliriz. Birinci türde olanlar, tan›t›lmaya çal›fl›lan
matematiksel kavram› aç›klayacak türden cebirsel ifadeler, simgeler veya özellik-
ler olabilir. Örne¤in, matris toplam›n›n de¤iflme özelli¤inin do¤rulanmas›na iliflkin
bir örnek olarak, aç›k biçimde ifade edilen toplanabilir iki matrisin de¤iflme özel-
li¤inin do¤rulanmas›... gibi. ‹kinci türden olanlar ise o kavram›n pratikte uygula-
n›fl›na iliflkin olan örneklerdir. Söz gelifli, üstel bir fonksiyona örnek için belli bir
faiz oran›yla bankaya yat›r›lan bir paran›n bir süre sonraki tutar›n›n zaman›n üstel
fonksiyonu ile ifade edilmesi... gibi.
viii Önsöz
Her bir ünitede ö¤rencilerin düflünüp, tart›fl›p çözüm aramas›na yönelik üç tür
al›flt›rma grubu bulunmaktad›r. Bu gruplardan birincisi s›ra sizde ad› alt›nda top-
lanan al›flt›rmalard›r. Burada amaçlanan ilgili ünitedeki kavramlar› pekifltirmek, s›-
ca¤› s›ca¤›na ö¤rencinin çözüm yapabilmesine olanak sa¤lamakt›r. Bu al›flt›rmalar›n
birço¤u konu içindeki çözümlü örneklerin benzerleridir. Bir k›sm› da konu için-
deki kavramlar› bütünleyici nitelikte, örnek oluflturabilecek al›flt›rmalard›r. Bu al›fl-
t›rmalar›n çözümleri ka¤›t-kalem kullan›larak yap›lmal›d›r. ‹kinci grup al›flt›rmala-
r›m›z, kendimizi s›nayal›m ad› alt›nda sunulmufl, çoktan seçmeli test türü sorular-
dan oluflmaktad›r. Ünitenin bütününden ve önceki üniteleri de kapsayacak flekil-
de seçilmifl sorulardan oluflan al›flt›rmalar›n dikkatle yan›tlanmas› gerekmektedir.
Bu türde sorular›n kimileri seçeneklerden bafllayarak yan›tlanabilir. Kimileri ise
sorunun çözümü yap›larak do¤ru yan›t bulunabilir. Bir soru için hangi yolun da-
ha uygun oldu¤u sizin sezginize, dolay›s›yla deneyiminize kalm›fl bir durumdur.
Çokça test yan›tlarsan›z bu size önemli ölçüde beceri kazand›racakt›r. S›navlar›n›-
z›n da bu tür sorularla yap›ld›¤›n› unutmay›n›z. Üçüncü grup al›flt›rmalar›m›z, bi-
raz daha düflünelim ad› alt›nda yaz›lan sorulardan oluflmaktad›r. Bu tür sorular
ö¤rencinin kendi kendine düflünmesini, yorum yapmas›n›, araflt›rmas›n› sa¤lay›c›,
buna yönlerdirici problemlerden oluflmaktad›r. Tüm al›flt›rmalar›n yan›tlar› kitab›n
sonunda verilmifltir. Lütfen çözüm için çaba harcamadan yan›tlara bakmay›n›z.
Matematik çal›fl›rken daima ka¤›t-kalem kullan›n›z. Kavram›n›z›, örne¤inizi
veya sorunuzu aç›klay›c› basit grafikler, flemalar çiziniz. Verilenler ile yan›t› aranan
sorular› birbirinden iyi ay›rt ediniz. Bazen verilen soruyu iyi anlamak çözmek
kadar önemlidir. Bu uyar›lar› unutmazsan›z baflar›n›z›n artaca¤›n› göreceksiniz.
Matemati¤in kendine özgü bir anlat›m biçimi, simgeleri, yaz›l›fl›, k›saca bir dili
vard›r. U¤rafl› alan› matematik olmayan birisinin bu dili anlamas›, kullanmas› zor
bir olayd›r, sab›r isteyen bir ifltir. Sözü bu kitab›n tasar›m›na, dizgisine getirmek is-
tiyorum. Üniversitemiz Uzaktan Ö¤retim Tasar›m Birimi, Dizgi Birimi, sab›rla
kitab›n en iyi biçimde sunulabilmesi için gerekli çabay› fazlas›yla gösterdiler. Bafl-
ka bir deyiflle, sizlere ulaflan bu kitap yazarlar›n, tasar›m ve dizgi elemanlar›n›n
yo¤un emek ve çabalar› sonucunda ortaya ç›km›flt›r.
Yaz›m›nda, tasar›m›nda, çiziminde, elektronik diziminde eme¤i geçen herkese
editör ve yazarlar olarak sonsuz teflekkürlerimizi sunar›z.
May›s 2008 Prof.Dr. Orhan ÖZER

Kullan›m K›lavuzu ix
K endi kendine ö¤renme

ilkelerine göre
haz›rlanm›fl olan bu kitab›n
ifllevlerini ö¤renmek için
N
haz›rlanan “Kullan›m
K›lavuzu”, konular› Amaçlar›m›z bölümünde,
okudu¤unuz ünite sonunda
anlaman›zda ve s›navlara kazanaca¤›n›z bilgi ve
haz›rlanman›zda sizlere beceriler sunulmaktad›r.
fayda sa¤layacakt›r.
Dikkat bölümünde,
üniteyi çal›flmaya
bafllamadan önce
bilgi sahibi olman›z gereken
haz›rl›klarla ilgili uyar› yap›l-
maktad›r. Bu uyar› ayr›ca,
ünite içinde herhangi bir ko-
nuya dikkatinizi çekmek ya da
ek bilgi vermek içinde sunul-
mufltur..
S›ra sizde bölümleri, çal›fl-

t›¤›m›z konu ile ilgili, sizi
düflündürecek, daha fazla
araflt›rma yapmaya yönlendirecek ve
konular› yeterince anlay›p anlamad›-
¤›n›z› s›namaya yard›mc› olacak
sorulardan oluflmaktad›r.
Girifl bölümü, ünitede hangi konular›n

ifllenece¤ine iliflkin k›sa bilgiler verdi-
¤i gibi yaflam›m›zda karfl›laflabilece-
¤imiz sorunlar›n çözümüne yönelik ve-
rilerin matematiksel ifadelere dönüfl-
türme konusunda aç›klamalar yapmak
için sunulmufltur..
xx Kullan›m K›lavuzu
Kendimizi S›nayal›m
Ünitelerin sonunda, kendi ken-
dinizi test edebilmenizi amaç-
layan çoktan seçmeli sorular
sunulmufltur. Bu sorular, s›-
navda karfl›laflt›¤›n›z sorularla
ayn› türdendir.
Ünitenin içinde yer alan baz› önemli
kavram ve bilgilere yönelik tan›m ya
da aç›klamalar› sayfan›n yan bofllu- Biraz Daha Düflünelim
¤unda bulabilirsiniz.. Her ünitenin sonunda, çal›fl-
t›¤›n›z konu ile ilgili kazan-
d›¤›n›z bilgi ve becerileri art-
t›rmaya yönelik ve kendinizi
s›naman›za yard›mc› olacak
sorular sunulmufltur.
Örnek
Üniteler içinde çal›flt›¤›n›z konuyu daha iyi kav-
raman›z, bilgi ve beceri kazanman›z› sa¤laya-
cak, çok say›da matematiksel örnek problem
ve çözümleri bulabilirsiniz...
S›ra sizdelerde sunulan sorular›n yan›tlar›

kitab›n›z›n sonunda yer almaktad›r. Dizin
Kitab›n›z›n içinde yer alan ba-
z› önemli kavram ve bilgile-
rin sayfa numaralar›n› kolay-
l›kla bulabilmenizi sa¤laya-
cak alfabetik dizin, kitab›n
sonunda sunulmufltur..
Kendimizi s›nayal›m bölümle-

rinde yan›tlad›¤›n›z çoktan seç-
meli sorular›n yan›tlar› kita-
b›n›z›n sonunda sunulmufltur..
Yararlan›labilecek Kaynaklar
Ünitelerde çal›flt›¤›n›z konu-
larla ilgili baflvurabilece¤iniz
di¤er kaynaklar kitab›n›z›n
sonunda yer almaktad›r.
Biraz daha düflünelim bölüm-

lerinde sunulan sorular›n ya-
n›tlar› kitab›n›z›n sonunda
verilmektedir.
Kümeler ve Say›lar 1
Amaçlar
N
Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;
N
küme kavram›n› tan›yacak, kümeleri alg›lay›p yazabilecek,
N
kümeler üzerindeki ifllemleri yapabilecek,
N
küme ifllemlerine dayal› problemleri çözebileceksiniz,
sayma say›lar›, do¤al say›lar, tam say›lar rasyonel say›lar ve irrasyonel say›-
lar kümelerinin neler oldu¤unu hat›rlay›p, gerçel say›lar›n özel alt kümeleri
N
olan aral›klar› inceleyeceksiniz,
N
bir gerçel say›n›n üssünü kökünü ve bunlar üzerindeki ifllemleri ö¤renecek,
mutlak de¤er kavram›na dayal› olarak gerçel eksen üzerindeki iki nokta
aras›ndaki uzakl›¤› hesaplamay› ö¤reneceksiniz.
2 Kümeler ve Say›lar
‹çindekiler
• Kümeler ve Say›lar
• Küme Kavram› ve Küme Gösterimleri
• Küme ‹fllemleri
• Say› Kümeleri
• Say› Ekseni
• Gerçel Say›larda S›ralama Özellikleri
• Aral›klar
• Üslü ve Köklü Çokluklar
• Mutlak De¤er
• Üzerinde düflünülerek tan›mlamalar iyice anlafl›lmal›,

• kavramlar örneklerle pekifltirilmeli,
• al›flt›rmalar çözülmelidir.
Girifl
Belli bir A flehrinden, B flehrine giden yol üzerinde C, D ve F gibi üç konaklama
yeri vard›r. Belli bir gün içinde A flehrinden ç›k›p, B flehrine ulaflan otobüs flöför-
lerine hangi konaklama yerlerinde konaklad›klar› sorulmufl ve flu yan›tlar al›n-
m›flt›r.
20 si C de konaklad›¤›n›,
15 i D de konaklad›¤›n›,
18 i F de konaklad›¤›n› ,
6 s› C ve F de konaklad›¤›n›,
3 ü C ve D de konaklad›¤›n›,
1 i ise C, D ve F de konaklad›¤›n›
2 otobüs flöförüde hiçbir yerde konaklamad›klar›n› ifade etmifllerdir. O gün A fleh-
rinden B flehrine kaç otobüs gelmifltir?
Bu tür problemleri kümeleri kullanarak çözece¤iz. Bu ünitemizin ilk bölü-
münde, ilk ö¤retimin bafllang›c›ndan bu yana göregeldi¤iniz küme kavram›na
k›saca de¤inece¤iz. Küme gösterimlerini hat›rlat›p, küme ifllemleri üzerinde dura-
ca¤›z. Ayr›nt›s›na çok inmeyece¤imiz bu inceleme kuflkusuz konuyu hat›rlatma
amac› tafl›yacakt›r.
‹kinci bölümde, say› kümeleri, say›lar›n özellikleri, say› ekseni ve aral›klar
üzerinde duraca¤›z. Ayr›ca üslü ve köklü çokluklar konusunu ele alaca¤›z ve
mutlak de¤er kavram›n› hat›rlayaca¤›z.
Küme Kavram› ve Küme Gösterimleri 3
N
KÜME KAVRAMI VE KÜME GÖSTER‹MLER‹
AMAÇ Küme kavram›n› tan›yacak, kümeleri alg›lay›p yazabileceksiniz.

1
Matemati¤in en temel kavram› olan küme, iyi tan›mlanm›fl (kesin ay›rdedilebilir)
nesne veya varl›klar›n toplulu¤u olarak tan›mlanabilir. Burada iyi tan›mlanm›fl de-
yimi, kümeyi oluflturan nesne veya varl›klar›n kesin bir flekilde flüpheye düflme-
den saptanabilece¤ini belirtmektedir.
Örne¤in, "Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesine kay›tl› ö¤renciler top-
lulu¤u" bir küme oluflturur. Çünkü bir ö¤rencinin A.Ü.A.Ö.Fakültesine kay›tl› olup
olmad›¤› ö¤renci kay›t listesine bak›larak kesin olarak belirlenebilir.
Ancak "A.Ü.A.Ö.Fakültesine kay›tl› orta boylu ö¤renciler toplulu¤u" bir küme
oluflturmaz. Çünkü orta boylu olman›n ölçüsü aç›k olarak belirlenmedi¤i sürece,
kimin bu toplulu¤un üyesi, kimin üyesi olmad›¤› kesin olarak belirlenemez.
Bir küme verilsin. Bu kümeye ait nesne veya varl›klara o kümenin elemanlar›
ya da üyeleri denir. Kümeler genellikle A, B, C, X, Y gibi büyük harflerle, küme-
nin elemanlar› ise a, b, c, x, y gibi küçük harflerle gösterilirler. Bir a eleman› A
kümesinin eleman› ise a ∈ A ile gösterilir ve "a eleman A" veya "a, A küme-
sine aittir" diye okunur. b, A kümesine ait de¤ilse b ∉ A ile gösterilir.
Hiç eleman› olmayan bir kümeye bofl küme diyece¤iz ve bu kümeyi ∅ simge-
siyle gösterece¤iz. Küme cebiri içinde bofl küme, aritmetikteki 0 (s›f›r) rolünü üs-
lenir diyebiliriz.
Gerçekten 0 (s›f›r) uzunlu¤u olmad›¤› halde bir say›d›r. Benzer flekilde bofl kü-
me de eleman› olmayan bir kümedir. Bofl kümenin, küme ifllemlerinin formü-
le edilmesinde önemli bir ifllevi vard›r.
Kümeler ya elemanlar› listelenerek listeleme yöntemi ile veya elemanlar›n› be-
lirleyen bir kuralla ortak özellik yöntemi ile belirtilirler. Listeleme yönteminde kü-
menin elemanlar› { } biçiminde iki ayrac›n içine aralar›na virgül konularak, isteni-
len s›rada yaz›l›rlar. Bu yaz›m biçimine aç›k yaz›m da denir. Ortak özellik yönte-
minde ise küme, kümeyi oluflturan elemanlar›n hepsinin sa¤lad›¤› ve kümenin
ö¤elerini di¤er nesne ve varl›klardan kesinlikle ay›ran özelli¤i (özelliklerini) veren
bir P(x) aç›k önermesi yard›m›yla { x | P (x) } biçiminde yaz›l›r. Bu yaz›l›fl
"P(x) önermesini sa¤layan x ö¤elerinin kümesi" biçiminde okunur. Bu yaz›m
biçimine bazen kapal› yaz›m da denir.
a) a, b, c elemanlar›ndan oluflan A kümesi, listeleme yöntemi ile ÖRNEK 1

A = {a, b, c } biçiminde yaz›l›r.
Ayn› küme, ortak özellik yöntemi ile A = { x | x alfabe'nin ilk
üç harfi} olarak yaz›l›r.
A
b) Kapal› biçimde verilen B = { x | x2 = 36 } kümesinde .a
P (x) : x2 = 36 ⇔ x = ± 6 .b
olaca¤›ndan, listeleme yöntemiyle B = {-6, 6} biçiminde de
.c
yaz›l›r.
c) A = { x | x sonu 2 ile biten tek do¤al say›} kümesi ∅ (bofl)
Şekil 1.1
kümedir.
Baz› durumlarda, küme elemanlar› dikdörtgen, üçgen, çem-
ber, elips veya herhangi bir kapal› düzlemsel e¤ri içine yaz›larak fle-
ma ile gösterilebilir. Böyle flemalara Venn flemalar› denir. Örne¤in
A = {a, b, c} kümesi flekil 1.1. deki gibi gösterilir.
4 Küme ‹fllemleri
KÜME ‹fiLEMLER‹
N
AMAÇ
Kümeler aras›nda iki kümeye yeni bir küme karfl›l›k getirme flek-
linde birçok ifllem tan›mlanabilir. Bu bölümde bunlardan baz›lar›-
2 n› tan›taca¤›z.
A ve B kümelerinin tüm elemanlar› ayn› ise A ve B kümelerine eflit kümeler de-

nir. Bu durum A = B ile gösterilir.
A ve B iki küme olsunlar. B nin her eleman›, A n›n da bir eleman› ise B ye, A
n›n bir alt kümesi denir. Bu durum B ⊆ A ile gösterilir.
Sembolik mant›k diliyle
B ⊆ A ⇔ x ∈ B için x ∈ A
yaz›l›r.
Özel olarak, B ⊆ A ve A n›n, B de olmayan en az bir ö¤esi varsa B ye, A n›n
öz (has) alt kümesi denir. Bu durumda B ⊂ A yaz›l›r.
B kümesi, A kümesinin bir alt kümesi de¤ilse B ⊄ A yaz›l›r.
ÖRNEK 2 a) B = { x | x < 10 ve x tek do¤al say› } = { 1, 3, 5, 7, 9 }

ve A = { x | x < 20, x do¤al say› } = { 0, 1, 2, 3, ..., 19 } kümeleri için
B ⊂ A olur.
b) Bir A kümesi için x ∈ A ⇒ x ∈ A oldu¤undan A ⊆ A olur.
c) Her A kümesi için ∅ ⊆ A d›r.
Özel bir problemle iliflkili tüm kümeleri kapsayan yani sözkonusu problemle
Evrensel kümenin, problemden iliflkili tüm ögeleri bulunduran kümeye evrensel küme denir ve bu küme E ile
probleme de¤iflece¤i ak›ldan
ç›kar›lmamal›d›r. gösterilir.
Bu bölüm boyunca, aksi söylenmedikçe, tüm kümeleri sabit bir E evrensel kü-
mesinin alt kümesi olarak kabul edece¤iz.
E evrensel kümesi ve bunun herhangi bir A alt kümesi verilsin. E ye ait olan
A ya ait olmayan bütün elemanlar›n oluflturdu¤u kümeye A kümesinin tümleye-
ni denir. Bu küme At ile gösterilir.
Ayn› küme At = { x | x ∈ E ve x ∉ A } olarak da tan›mlanabilir.
ÖRNEK 3 E = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} ve A = {1, 2, 3, 4} için At hangi kümedir?

ÇÖZÜM
At kümesi E ye ait olan A 'n›n elemanlar›n›n d›fl›ndaki elemanlardan oluflaca¤›n-

dan At = { 5, 6, 7, 8 } olur.
A ve B gibi iki küme verilsin.

a) A veya B den en az birine ait olan elemanlar›n oluflturdu¤u kümeye A ile B
nin birleflim kümesi denir. Bu küme A ∪ B ile gösterilir ve "A birleflim B"
diye okunur.
b) A ve B kümelerinin her ikisine birden ait olan elemanlar›n oluflturdu¤u küme-
ye A ile B nin kesiflim veya arakesit kümesi denir. Bu küme A ∩ B ile
gösterilir ve "A kesiflim B" diye okunur.
Kesiflimleri bofl olan iki kümeye ayr›k kümeler denir.
Küme ‹fllemleri 5
c) A kümesine ait olan, fakat B kümesine ait olmayan elemanlar kümesine A ve

B kümelerinin fark› denir. Bu küme A \ B biçiminde yaz›l›r ve "A fark B"
diye okunur.
Bu kümeleri k›saca
(a) A ∪ B = { x | x ∈ A ya da x ∈ B }
(b) A ∩ B = { x | x ∈ A ve x ∈ B }
(c) A \ B = { x | x ∈ A ve x ∉ B }
biçiminde ifade ederiz.
Bu ifllemleri flematik olarak da flöyle gösterebiliriz.
(a) A B (b) A B
A ∪B A ∩B
(c) A B (d) E
A\B At
Şekil 1.2
Verilen A, B küme çiftleri için A ∪ B, A ∩ B, A \ B ve B \ A kümelerini ÖRNEK 4

bulunuz.
a) A = { a, b, c } , B = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 }
b) A = { x | x tek do¤al say› } , B = { x | x do¤al say› }
ÇÖZÜM
a) • A ∪ B = { a, b, c, 1, 2, 3, 4, 5, 6 }
• A ∩ B = ∅ oldu¤undan A ve B ayr›k kümelerdir.
• A \ B = A ve B \ A = B dir.
b) A = { 1, 3, 5, 7, ... } , B = { 0, 1, 2, 3, ... } oldu¤undan A ⊂ B dir.
• A∪B=B
• A∩B=A
• A \ B = ∅ ve B \ A = { 0, 2, 4, 6, ... } olur.
A, B ve C kümeleri için afla¤›daki küme eflitlikleri vard›r.

1. (A ∪ B ) ∪ C = A ∪ (B ∪ C ) 1'. (A ∩ B ) ∩ C = A ∩ (B ∩ C )
2. A∪B=B∪A 2'. A ∩ B = B ∩ A
3. A∪∅=A, A∪E=E 3' A ∩ ∅ = ∅ , A ∩ E = A
4. A ∪ (B ∩ C ) = (A ∪ B) ∩ (A ∪C ) 4'. A ∩ (B ∪ C ) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C )
5. (A ∪ B )t = At ∩ Bt 5'. (A ∩ B )t = At ∪ Bt
N
6. A⊂A∪B, B⊂A∪B 6'. A ∩ B ⊂ A , A ∩ B ⊂ B
AMAÇ Küme ifllemlerine dayal› problemleri çözümleyebileceksiniz.

3
6 Küme ‹fllemleri
ÖRNEK 5 Belli bir A flehrinden, B flehrine giden yol üzerinde C, D ve F gibi üç konak
lama yeri vard›r. Belli bir gün içinde A flehrinden ç›k›p, B flehrine ulaflan
otobüs flöförlerine hangi konaklama yerlerinde konaklad›klar› sorulmufl
ve flu yan›tlar al›nm›flt›r.
20 si C de konaklad›¤›n›,
15 i D de konaklad›¤›n›,
18 i F de konaklad›¤›n›,
6 s› C ve F de konaklad›¤›n›,
3 ü C ve D de konaklad›¤›n›,
1 i ise C, D ve F de
konaklad›¤›n›, 2 otobüs flöförü ise hiçbir yerde konaklamad›klar›n› ifade
etmifllerdir. O gün A flehrinden B flehrine kaç otobüs gelmifltir?
Konumuzla ilgili en genifl küme, A flehrinden ç›k›p B flehrine giden otobüslerin

ÇÖZÜM
kümesidir. Bu kümeye E diyelim. C konaklama yerinde duran otobüslerin küme-

sini C , D konaklama yerinde duran otobüslerin kümesini D , F konaklama yerin-
de duran otobüslerin kümesini F ile gösterelim. Problemle ilgili Venn flemas›nda
E
verilenler yerlefltirilirse, E kümesi
(12) (12) 12 + 12 + 12 + 8 + 2 = 46
(5)
(1)
F 46 otobüsten oluflmaktad›r.
(2)
C
(12)
D
(2)
SIRA S‹ZDE 1
1. A = {1, 2, 3} ve B = {2, 5} olmak üzere
a) A \ B b) B \ A c) A ∩ B d) A ∪ B
kümelerini bulunuz.
2. A = { a, b, c } , B = { a, d, e } ve C = { d, e, a, b } kümeleri veriliyor.
E = { a, b, c, d, e } evrensel küme olmak üzere
a) At ∩ Bt ∩ C t b) (A - B ) ∩ C
c) (At - C t ) ∪ B d) (At ∪ Bt )t
e) (B ∪ C ) \ C t f) (A - C ) - (B - A )
g) [(B - A ) - (C - A )] ∪ (C - B ) h) (A - C ) ∪ B
kümelerini bulunuz.
3. A ∪ B = { a, b, c, d } , A ∩ B = { a, c } ve A \ B = { b } ise A ve B küme-
lerini bulunuz.
4. B Taral› bölgeyi A, B, C kümelerini ve küme
A ifllemlerini kullanarak ifade ediniz.
5. Taral› bölgeyi A, B, C kümelerini ve küme

E
ifllemlerini kullanarak ifade ediniz.
A B
C
Say› Kümeleri 7
SAYI KÜMELER‹
NAMAÇ
Sayma say›lar›, do¤al say›lar, tam say›lar, rasyonel say›lar ve ir-
rasyonel say›lar kümelerinin neler oldu¤unu hat›rlay›p, gerçel sa-
4 y›lar›n özel alt kümeleri olan aral›klar› inceleyeceksiniz.
Bu kesimde say› kümelerinin yap›lanmalar› üzerinde durmadan uygulamada kul-

lan›ld›klar› biçimiyle ele al›p tan›yaca¤›z.
En iyi bildi¤imiz say› kümesi, ögelerini sayma için kulland›¤›m›z sayma say›-
lar› kümesidir. Bu küme
1,2,3,..., n, n +1, ...
say›lar›ndan oluflur ve genellikle N+ ile gösterilir. Bu kümeye 0 (s›f›r) katarak el-
de etti¤imiz kümeyi N ile gösterip bu kümeye do¤al say›lar kümesi diyece¤iz.
Do¤al say›lar, tam say›lar kümesi denilen ve elemanlar›
... , -4, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, ...
olan kümenin bir alt kümesidir. Yaz›m›ndan da anlafl›laca¤› gibi Z ile gösterilen
tam say›lar kümesi N+ n›n ö¤elerinin önlerine eksi getirilerek oluflturulan N-
kümesi de kullan›larak
Z = N- ∪ {0} ∪ N+
biçiminde yaz›l›r.
Tam say›lar kümesi rasyonel say›lar kümesi ad› verilen daha genifl bir say›lar
kümesinin alt kümesidir. Bu küme, s›f›rla bölme kural d›fl› b›rak›larak, tam say›la-
r›n birbirlerine bölümlerinden oluflan say›lar›n kümesidir ve genellikle Q ile gös-
terilir. Yani,
a
Q = b a , b∈ Z , b ≠ 0
p
d›r. Her p ∈ Z say›s› p = yaz›labilece¤inden p ∈ Q dur.
1
Böylece Z ⊂ Q olur.
p
Hesaplamalarda = y ise p = 0 . y eflitli¤i p ≠ 0 oldu¤unda çeliflki yaratt›-
0
¤›ndan s›f›rla bölme tan›ms›zd›r. Ayr›ca s›f›r› s›f›ra bölersek tek bir de¤er bula-
may›z. Bu nedenle 0 belirsizdir deriz.
0
Çok önceleri teorik olarak her fiziksel büyüklü¤ün bir kesirli say› ile verilece-
¤ine inan›l›rd›. Ancak M.Ö.5.yy. da bunun do¤ru olmad›¤› geometrik metodla ka-
n›tland›. Daha sonralar› a biçiminde yaz›lamayan sonsuz say›da say›n›n varl›¤›
b
gösterildi. Siz de dik kenarlar›n›n uzunluklar› 1 birim olan bir dik üçgenin hipo-
tenüs uzunlu¤u olan 2 say›s›n›n a olarak yaz›lamayaca¤›n› görebilirsiniz.
b
Bu tür say›lara irrasyonel say›lar diyece¤iz ve irrasyonal say›lar kümesini Ir
ile gösterece¤iz. Q ∪ Ir kümesine gerçel say›lar kümesi denir ve bu küme R
ile gösterilir.
Her x gerçel say›s› a0 ∈ N ve an ∈ {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} olmak üzere
± a0 , a1 a2 a3 ... an ...
olarak yaz›labilir. Bu yaz›ma x in ondal›k yaz›m› denir.

Bu yaz›m kullan›larak rasyonel ve irrasyonel say›lar› birbirinden ay›rman›n
baflka bir yolu flöyle verilebilir:
8 Say› Kümeleri
4 3
3 = 1,333... (3 tekrar ediyor) , 11 = 0,272727... (27 tekrar ediyor)
5 ,
7 = 0 714285714285... (714285 tekrar ediyor),
3
- = -0,7500... (0 tekrar ediyor)
4
Yukar›daki rasyonel say›lar›n ondal›k yaz›mlar›na dikkat edilirse virgülden
sonraki k›sm›n bir parças› sonsuz kez tekrarlanmaktad›r. Bu tür say›lara ondal›k
k›s›mlar› devirlidir deriz ve bu durumu k›saca
4 = 1,333... = 1,3 , 3 = 0,272727... = 0,27

3 11
5 = 0,714285714285... = 0,714285 , - 3 = -0,7500... = -0,75
7 4
biçiminde yazabiliriz.
Böyle devam edilirse a biçiminde yaz›labilen tüm rasyonel say›lar›n ondal›k
b
k›s›mlar› devirlidir. Bunun tersi de do¤rudur, yani devirli ondal›k aç›l›ma sahip
olan say›lar a biçiminde yaz›labilirler.
b
Örne¤in ondal›k aç›l›m› x = 0,125125... = 0,125 olan x say›s›n› a biçiminde

b
yazal›m. x say›s›n›n tekrarlanan k›sm›n› virgülün soluna geçirmek için 1000 ile
çarp›p, bulunan say›dan x say›s›n› ç›karal›m,
1000 x = 125,125
x = 0,125
999 x = 125
buradan x = 125 rasyonel say›s› bulunur.

999
Bir say›n›n rasyonel olmas› için Devirli ondal›k aç›l›ma sahip olmayan say›lara da irrasyonel say› deriz.
gerekli ve yeterli koflul bu say›n›n
devirli bir ondal›k aç›l›m›n›n Örne¤in π bir irrasyonel say›d›r, devirli ondal›k yaz›l›fl› yoktur. Ancak bu yaklafl›k
olmas›d›r. olarak 3,14; 3,1415; 3,141592; ... say›lar›ndan biri olarak al›nabilir.
Gerçel say›lar›n kareleri negatif olmayaca¤›ndan x2 = -1 denkleminin çözü-
mü gerçel say› de¤ildir.
18. yüzy›l matematikçileri bu çözümsüzlü¤e yeni bir say›y› i = -1 biçimin-
de tan›mlayarak çözüm getirdiler ve daha sonra gerçel say›lar› da içine alan kar-
mafl›k say›lar diye adland›r›lan bir say› kümesi oluflturdular. Karmafl›k say›lar kü-
mesi genellikle C ile gösterilir.
C = a + ib a, b ∈ R , i = -1
olmak üzere a ∈ R ise a = a + 0i ∈ C oldu¤undan R ⊆ C oldu¤u gö-
rülür.
Bundan böyle aksi söylenmedikçe Böylece N ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R ⊂ C oldu¤u afla¤›daki tablo ile özetlenebilir
say› denilince gerçel say›lar
anlafl›lacakt›r.
(fiekil 1.3).
Say› Ekseni 9
Özetle
• N+ = { 1, 2, 3, ... }
• N = { 0, 1, 2, 3, ... }
Do¤al
• Z = { ..., -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ... } Say›lar
‹rrasyonel
• Q = { x | x = a /b , a, b ∈ Z , b ≠ 0 }
Say›lar Tam Say›lar
= { x | x devirli ondal›k yaz›l›fla sahip }
• R\Q
Ir = Rasyonel Say›lar
• R = Q ∪ Ir Gerçel Say›lar
• C = z | z = a + ib , a, b ∈ R , i = -1 dir.
Karmafl›k Say›lar
Şekil 1.3
1. a) 3,4 b) 12,25 c) 0,13412 SIRA S‹ZDE 2
devirli ondal›k say›lar›n efliti olan rasyonel say›lar› bulunuz.
2. a) 146 b) 17 c) 5
4 3 6
rasyonel say›lar›n devirli ondal›k yaz›m›n› bulunuz.
SAYI EKSEN‹
Gerçel say›lar›n geometrik modelini oluflturma fikri pratikte çok yararl› bir fikirdir.
Bunu oluflturmak için önce bir do¤ru çizilir. Daha sonra bu do¤ru üzerinde bafl-
lang›ç noktas› diye adland›r›lan bir nokta ile genellikle bu noktan›n sa¤›nda, bi-
rim uzunlu¤u ve yönü belirleyecek olan bir baflka nokta iflaretlenir. Son olarak
da gerçel say›lar bu eksen üzerine afla¤›daki biçimde yerlefltirilir:
a ∈ R olsun.
1. a say›s› pozitif ise bafllang›ç noktas›n›n sa¤›nda, bafllang›çtan a birim Eksen üzerindeki noktalarla gerçel
say›lar kümesi 1-1 efllenir.
uzakl›ktaki noktaya, Bu yaklafl›m modeliyle bu do¤ruya
2. a say›s› negatif ise bafllang›ç noktas›n›n solunda, bafllang›çtan a birim say› ekseni veya gerçel eksen
denir.
uzakl›ktaki noktaya, Bu do¤ru üzerindeki her bir
3. a say›s› s›f›r ise bafllang›ç noktas›na (orijine) karfl›l›k getirilir. noktaya karfl› gelen say›ya, o
noktan›n koordinat› denir.
Bu düflünceyle her bir gerçel say›n›n eksen üzerinde bir yeri vard›r. Eksen
üzerindeki herbir noktan›n bafllang›ç noktas›na bir uzakl›¤› oldu¤undan her nok-
taya bir gerçel say› karfl›l›k gelir. Bu flekilde elde edilen say› eksenine bazen say›
do¤rusu da denir.
-5, -2, -1,25, -1, -1/2, 1, 2 , 2, 3, π ve 5 gerçel say›lar›n›n say› ekseni üze- ÖRNEK 6
rindeki s›ralan›fl› flöyledir:
-1,25 -1/2 2 π
-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5
Burada yaklafl›k olarak 2 ≅ 1,41 π ≅ 3,14 oldu¤u düflünülebilir.

10 Gerçel Say›larda S›ralama Özellikleri-Aral›klar
SIRA S‹ZDE 3 1. a) 1,3 b) 0,13 c) 0,25

rasyonel say›lar›n› kesirli biçimde yaz›n›z.
2. a) 3 b) 5 3 c) 7
5 4 33
rasyonel say›lar›n›n ondal›k aç›l›mlar›n› bulunuz.
GERÇEL SAYILARDA SIRALAMA ÖZELL‹KLER‹

a, b gerçel say›lar› için a ≠ b ve say› ekseni üzerinde b, a n›n sa¤›nda yer al›-
yorsa, bu durum için "a küçüktür b" denir ve a < b yaz›l›r. E¤er a = b veya
a < b ise a ≤ b yaz›l›r ve "a küçük-eflit b" denir.
a≤b⇔0≤b-a
oldu¤u aç›kt›r.
Say›lar aras›nda " ≤ " veya " < " simgelerinden birinin kullan›lm›fl oldu¤u bir
ifadeye bir eflitsizlik denir.
fiimdi say›lar aras›ndaki eflitsizliklerle ilgili özellikleri kan›ts›z olarak
s›ralayal›m:
a, b, c ∈ R olsun.
1) a < b ve b < c ise a < c dir.
2) a < b ve c < d ise a + c < b + d dir.
3) a < b olsun. Her k ∈ R say›s› için a + k < b + k d›r.
4) a < b olsun.
k > 0 ise ak < bk ve k < 0 ise ak > bk d›r.
Özel olarak k = -1 ise -a > -b dir.
5) a > 0 ise 1a > 0 olur.
6) 0 < a < b ise 1 < 1

b a
7) a ≠ b ise a < b veya b < a d›r.

Özel olarak a ≠ 0 ise ya a > 0 veya a < 0 d›r.
SIRA S‹ZDE 4
1. a) 3 , 7 b) -4 , - 1 c) 1 , - 3 , - 13
5 4 2 2 4 4
verilen say›lar› küçükten büyü¤e do¤ru s›ralay›n›z.
2. a) 2 , 21 , 11 , 4 b) -π , 3,14 c) -π , 3,14 , -3,14 , π

3 30 15 5
verilen say›lar› küçükten büyü¤e do¤ru s›ralay›n›z.
ARALIKLAR
fiimdi R 'nin aral›k ad›n› verece¤imiz özel alt kümeleri üzerinde duraca¤›z.
R ye ait a, b (a ≤ b) gibi herhangi iki say› aras›ndaki tüm gerçel say›lardan
oluflan, R nin bir alt kümesine bir aral›k denir. Bu a, b say›lar›na aral›¤›n uç
noktalar› denir. a say›s›na aral›¤›n alt ucu, b ye de üst ucu ad› verilir.
Geometrik olarak aral›k bir do¤ru parças›d›r. Uç noktalar›n oluflturulan küme-
ye ait olup olmay›fl›na ba¤l› olarak aral›klara çeflitli isimler verilir.
Aral›klar 11
• Uç noktalar›n›n her ikisini de bulundurmayan aral›k tipine aç›k aral›k denir.

• Uç noktalar›n›n her ikisini de bulunduran aral›¤a kapal› aral›k denir.
• Uç noktalar›ndan sadece birini bulunduran aral›k tipine yar›-aç›k aral›k de-
nir. Bunlar iki tiptir. Alt ucunu bulundurmay›p üst ucunu bulundurana sol-
dan aç›k sa¤dan kapal› aral›k veya alttan aç›k üstten kapal› aral›k de-
nir. Üst ucunu bulundurmay›p alt ucunu bulunduran aral›¤a da soldan ka-
pal› sa¤dan aç›k aral›k ya da alttan kapal› üstten aç›k aral›k denir.
Aral›klar›n kümesel yaz›mlar› d›fl›nda özel yaz›mlar› vard›r. Bu yaz›mlarda uç
noktalar›n, kümeye ait oluflu kapal› parantezle, kümeye ait olmay›fl› da aç›k pa-
rantezle gösterilir.
Afla¤›daki tabloda aral›klar›n kümesel tan›mlan›fl›, gösterilifli, okunuflu (adlan-
d›r›l›fl›) ve geometrik modeli özetlenmifltir.
ARALIKLAR
Kümesel Yaz›l›fl› Gösterilifli Okunuflu Geometrik Modeli
{ x ∈ R I a < x < b} (a, b) a, b aç›k aral›¤›
a b
{ x ∈ R I a ≤ x ≤ b} [a, b] a, b kapal› aral›¤›
a b
{ x ∈ R I a < x ≤ b} (a, b] Soldan aç›k, sa¤dan kapal› aral›k
a b
{ x ∈ R I a ≤ x < b} [a, b) Soldan kapal›, sa¤dan aç›k aral›k
a b
Aral›klar pozitif yönde, negatif yönde veya her iki yönde sembolik ifadelerle
geniflletilebilirler. Her pozitif say›dan daha büyük oldu¤u kabul edilen gerçel say›
olmayan bir sembolü +∝ ile gösterip art› sonsuz diye okuyaca¤›z. Benzer
biçimde her negatif say›dan daha küçük oldu¤u kabul edilen sembolü de -∞ ile
gösterip eksi sonsuz diye okuyaca¤›z. Bunlar› kullanarak afla¤›daki aral›klar›
tan›mlar›z.
SINIRSIZ ARALIKLAR
{x∈RIx≥a} [a, +∞) Soldan a ile s›n›rl› sa¤dan s›n›rs›z kapal› aral›k
a +∞
{x∈RIx>a} (a, +∞) Soldan a ile s›n›rl› sa¤dan s›n›rs›z aç›k aral›k
a +∞
{ x ∈R I x< b } (-∞, b) Soldan s›n›rs›z sa¤dan b ile s›n›rl› aç›k aral›k
-∞ b
{x∈RIx≤b} (-∞, b] Soldan s›n›rs›z sa¤dan b ile s›n›rl› kapal› aral›k
-∞ b
Aral›klar R nin özel alt kümeleri olduklar› için küme ifllemleri bunlar için de
geçerlidir. fiimdi aral›klar›n kesiflimi, birleflimi, fark›na iliflkin örnekler verelim.
12 Aral›klar
ÖRNEK 7 Afla¤›daki ifllemleri sonuçland›r›n›z.

a) [3, 8) ∩ (-1, 5) b) (3, 7) ∪ (5, +∞)
ÇÖZÜM
a) -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
b)
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
( -1, 5 )
( 3, 7 )
[ 3, 8 )
( 5, ∞ )
[ 3, 5 )
( 3, ∞ )
Her iki aral›¤ada ait ö¤elerin kümesi (3, 7) ∪ (5, +∞) = { x ∈ R | x > 3 }
[3, 5) aral›¤›d›r. = (3, +∞)
SIRA S‹ZDE 5 1. a) [-1, 5/2) b) (3, 7) c) [-2, 2]

aral›klar›n› kümesel olarak ifade edip geometrik modellerini say› do¤rusunu kul-
lanarak gösteriniz.
2.
{ x ∈ R | -2 ≤ x ≤ 0 }
-4, -1 kapal› aral›¤›
-1/2 0 1 2
verilen tabloyu tamamlay›n›z.
3.
{ x ∈ R | - ∞ < x ≤ -3 }
Soldan s›n›rs›z sa¤dan
3 ile s›n›rl› aç›k aral›k
-5 -4
verilen tabloyu tamamlay›n›z.
4. a) (-∞, 3) ∩ (-1, +∞) b) (-∞, -1) \ [-5, 3)

aral›klar›n› kümesel olarak ifade edip geometrik modellerini say› do¤rusunu kul-
lanarak gösteriniz.
5. Normal koflullarda su 0˚C'den küçük s›cakl›klarda kat› (buz), 0˚ ile 100˚C ara-
s›nda s›v› ve 100˚C'den büyük s›cakl›klarda gaz (buhar) halindedir. Bu durum-
lar› aral›klar› kullanarak ifade ediniz.
Üslü ve Köklü Çokluklar 13
ÜSLÜ VE KÖKLÜ ÇOKLUKLAR
N
Bu kesimde bir gerçel say›n›n üssünden ve kökünden söz edece¤iz.
AMAÇ
Bir gerçel say›n›n üssünü, kökünü ve bunlar üzerindeki ifllemleri
5 ö¤reneceksiniz.
Üslü Çokluklar
a ∈ R ve n ∈ N için n tane a n›n çarp›m› k›saca an ile gösterilip a üssü n
diye okunur. Bu durumda
an = a. a. a ... a
n tane
dir. an say›s›na a say›s›n›n n yinci kuvveti denir. Bu gösterimde a say›s›na

taban, n ye de üs denir.
n Üs
a
Taban
Ayr›ca a0 = 1 ve a -n = 1n olarak tan›mlan›r. a, b ∈ R \ { 0 } ve m, n ∈ Z ‹leride görece¤imiz denklem ve

a eflitsizliklerin çözümünde afla¤›daki
• a ∈ R \ { -1, 0, 1 } olmak
için afla¤›daki özellikler geçerlidir: özellikler kullan›lacakt›r.
1. am . an = am+n
• n ∈ N olmak üzere an = bn
n üzere am = an ⇔ m = n
2. am = a
n-m
a olsun.
3. ( am )n = am.n n tek ise a = b dir.
n çift ise ya a = b veya
• a > 0 ise her n ∈ N için

4. (a . b)n = an . bn a = -b dir.
a nn an > 0 dir.
5. = an a < 0 olsun. n tek ise
b b an < 0 , n çift ise an > 0
-n n olur.
6. a = bn
b a
7. b, c ∈ R olmak üzere b an ± c an = (b ± c) an olur.
8 ÖRNEK 8
a) 28 b) 2 c) (27)2 d) (5.33)2
32
3
e) 43 f) 8 -3
g) 26 . 54
42 64
ifllemlerini sonuçland›r›n›z.
ÇÖZÜM
a) 28 = 24+4 = 24. 24 = 16. 16 = 256
b) 28 = 28 = 28 - 5 = 23 = 8
32 25
c) (27)2 = (33)2 = (32)3 = (9)3 = 9. 9. 9 = 729
d) (5 .33)2 = 52 . (33)2 = 25 . 729 = 18225

14 Üslü ve Köklü Çokluklar
3 3
3
e) 4 = 43 - 2 = 43 = 4 . 4 . 4 = 64
42
-3 3 3
f) 8 = 64 = 82 = 83 = 8 . 8 . 8 = 512
64 8 8
g) 26 . 54 = 22 . 24 . 54 = 4 . 104 = 40000
Köklü Çokluklar
fiimdi köklü çokluk tan›m›n› verelim ve köklü çokluklara iliflkin temel özellikleri
görelim:
a ≥ 0 ve n ∈ N olsun. bn = a olacak flekilde negatif olmayan tek bir b sa-
y›s› vard›r. Bu b gerçel say›s›na a say›s›n›n n. kuvvetten kökü denir ve bu b
say›s›
n
a veya a1/n
biçiminde gösterilir. Simgesel olarak,
n
bn = a ⇔ b = a = a1/n
n
dir. E¤er a < 0 ve n tek do¤al say› ise, a yine tan›ml›d›r ve bu durumda
n n
b= a=- -a
d›r. Bu b say›s›n›n negatif oldu¤u aç›kt›r. n
a < 0 ve n çift do¤al say› olma durumunda a tan›ml› de¤ildir.
Ayr›ca a ≠ 0 ve a1/n tan›ml› ise
a -1/n = 1
a1/n
dir.
Benzer olarak, m, n do¤al say›lar ve n ≠ 0 olmak üzere, a ≥ 0 veya a < 0 ol-
makla birlikte n tek ise,
n m n
a m /n = a = am
olur.
ÖRNEK 9 5 3
a) 32 = ? b) -8 = ?
ÇÖZÜM
5 5
a) 32 = 25 = 25/5 = 21 = 2
3 3 3 3/3
b) -8 = -2 = -2 = -2 1 = -2
ÖRNEK 10 x = -1 eflitli¤ini sa¤layan hiç bir x gerçel say›s› bulunamayaca¤›n›

gösteriniz.
2
-1 2/2 = -1 1 = -1
ÇÖZÜM
x2 = -1 =
olaca¤›ndan x2 = -1 eflitli¤ini sa¤layan x gerçel say›s› olsayd› bu x say›s› ya
x < 0 veya x = 0 ya da x > 0 olacakt›.
x < 0 ⇒ x . x = x2 > 0 ⇒ x2 ≠ -1
x = 0 ⇒ x . x = 0 . 0 ⇒ 02 = 0 ≠ -1
x > 0 ⇒ x . x = x2 > 0 ⇒ x2 ≠ -1 olur ki böyle bir x ∈ R bulunamaz.
Mutlak De¤er 15
a, b > 0 , c, d ∈ R ve n ∈ N ise Köklü ifadelerin baz› ifllemleri üslü

ifadelerden kolayca elde edilir.
n n n
1. a. b = a . b 1/n = a1/n . b1/n = a. b
n
n 1/n 1/n
2. a = a = a = a
b b b1/n
n
b
n n n
3. c a ± d a = c±d a
olur.
65 . 14 4 . 15 3 = ? SIRA S‹ZDE 6
1. a) (-2)2 - 22 -23 - (-2)3 = ? b)
214 . 10 2 . 12 3
5 3 2 4 -8
c) a . b =? d) 27-6 . - 1 = ?
4
b a3 32
2. a) 108 - 48 + 27 = ? b) 3 50 + 128 - 4 242 = ?
6 6 6 3 3 3
c) 10 . 100 . 1000 = ? d) 4 7 -2 7 +5 7 =?
3
4
3. a) -3 4 = ? b) 4 20 . 2 625 = ?
4 5
3 3 3 3
c) 4 + 4 + 4 + 4
22 + 22 + 22 + 22
N
MUTLAK DE⁄ER
Mutlak de¤er kavram›na dayal› olarak gerçel eksen üzerindeki

AMAÇ
iki nokta aras›ndaki uzakl›¤› hesaplamay› ö¤reneceksiniz.
• Her a ∈ R için | a | ≥ 0 d›r.
6
• Her a ∈ R için a = a2 dir.
Çünkü a ≥ 0 ise
Mutlak de¤er kavram›, cebirsel olarak kök içeren hesaplamalarda ve geometrik
olarak da iki nokta aras›ndaki uzakl›k kavram›n›n belirlenmesinde önemli rol
oynar. a2 = a = a ve a < 0 ise
Bir a ∈ R say›s›n›n 0 (s›f›r ) a olan uzakl›¤›na a say›s›n›n mutlak de¤eri ve- a2 = -a 2 = -a = a
ya büyüklü¤ü denir. Bu say› |a| ile gösterilir. Di¤er bir ifadeyle
2
d›r. a = a eflitli¤i
a ; a > 0 ise özellikle çift kuvvetten köklü
denklemlerde kullan›l›r.
|a| = 0 ; a = 0 ise
-a ; a < 0 ise
d›r.
Afla¤›daki özellikler tan›m kullan›larak kolayca elde edilir.
a, b ∈ R ve n ∈ N için;
1. a = a2 2. a 2 = a2 3. -a = a
4. - a ≤ a ≤ a 5. a = a 6. an = a n
b b
16 Mutlak De¤er
7. a. b = a . b 8. a-b = b-a 9. a+b ≤ a + b
10. a - b ≤ a-b 11. |a | = max { -a, a }
Mutlak de¤er kavram› do¤al olarak uzakl›k kavram›n› gündeme getirir. Say›
do¤rusu üzerinde koordinatlar› a ve b olan A ve B noktalar›n› alal›m. Uzakl›¤›n
negatif olmay›fl›ndan, A ve B noktalar› aras›ndaki uzakl›¤a d denirse, B, A n›n
sa¤›nda oldu¤unda b - a negatif de¤ildir. Bu durumda
d = b - a = |b - a|
dir. A, B nin sa¤›nda ise a - b negatif de¤ildir.
d = a - b = -(b - a) = |b - a|
dir. Böylece d = d (A, B) = |b - a| d›r.
A B B A
a b b a
b -a a-b
d = d (A, B) = |b - a|
fiimdi ileride mutlak de¤erli denklem ve eflitsizliklerde kullanaca¤›m›z birkaç
ifade verelim.
Gösterilifli
Gösterili Geometrik Anlam›
Geometrik
|x - a| x ile a aras›ndaki uzakl›k

|x+ a| = |x - (-a)| x ile -a aras›ndaki uzakl›k
|x| = |x - 0| x ile 0 (s›f›r) aras›ndaki uzakl›k
ÖRNEK 11
Koordinatlar› a ve b olan A ve B noktalar› aras›ndaki uzakl›¤› bulunuz.
a) a = 3, b = 7 b) a = - 2 , b = 1 c) a = 0, b = -7
2
ÇÖZÜM
a) d (A, B) = b - a = 7 - 3 = 4 = 4
b) d - 2 , 1 = 1 - - 2 = 1+2 = 3
2 2 2 2
c) d (0, -7) = -7 - 0 = -7 = - -7 = 7
ÖRNEK 12 a) x - 3 = 2 b) x - 5 < 1 c) x + 3 > 3 çözüm kümelerini bulunuz.

ÇÖZÜM
a) |x - 3| = 2, 3 noktas›na 2 birim uzakl›ktaki x noktalar›

2 2
3-2 3 3+2
olaca¤›ndan Ç = {1, 5} dir.

Mutlak De¤er 17
b) |x - 5| < 1, 5 noktas›na uzakl›¤› 1 birimden küçük olan x noktalar›
1 1
5-1 5 5+1
olaca¤›ndan Ç = (4, 6) aral›¤›d›r.
a) |x + 3| = |x - (-3) | > 3, -3 noktas›na uzakl›¤› 3 birimden büyük olan

x noktalar›
3 3
-3 + (-3) -3 -3 + 3
olaca¤›ndan Ç = (-∞, -6) ∪ (0, ∞) aral›¤›d›r.
SIRA S‹ZDE 7
1. Koordinatlar› a ve b olan A ve B noktalar› aras›ndaki uzakl›¤› bulunuz.
a) a = -7, b = 7 b) a = - 1 , b = - 2 c) a = - 5 , b = 3
2 7 7
2. Mutlak de¤erin geometrik anlam›n› kullanarak afla¤›daki koflullar›n herbirine
uyan x’lerin kümelerini bulunuz.
a) x + 2 = 3 b) x - 7 < 4 c) x + 5 > 2
Georg Ferdinand Ludwig Philipp Cantor

(1845 - 1918)
Cantor, kümeler kuram›n› kuran ve sonsuz ni-
celik say›s› kavram›n› ortaya koyan ünlü mate-
matikçidir.
"Matematikte bir soru ortaya koyabilme, soru-
yu çözmekten daha de¤erlidir."
Georg CANTOR
"Sonsuz ! Baflka hiçbir problem insan zihnini
bu kadar kar›flt›rmam›flt›r."
David HILBERT
18 Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m 5. N do¤al say›lar kümesi ve a bir do¤al say› olmak

1. "MATEMAT‹K" ve "‹STAT‹ST‹K" kelimelerinin harfleri- üzere a N = {ak |k ∈ N} kümesini göstersin. Buna göre
nin oluflturduklar› kümeler s›ras›yla A ve B olsunlar. A∩B 3 N ∩ 7 N kümesi afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
kümesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. 3 N
b. 7 N
a. { T, A, K }
c. 10 N
b. { K, A, T, E }
d. 21 N
c. { K, A, ‹ }
e. 4 N
d. { ‹, T, A, K } 6. A ve B herhangi iki küme oldu¤una göre, A \ B küme-
e. { A, T, S, ‹ } si afla¤›dakilerden hangisine eflit de¤ildir?
2. A = {1, 3, 5, 7, 9} , B = {3, 5, 9} ve a. A ∩ Bt
C = { x | x2 = 9, x ∈ N} b. (At ∪ B)t
kümeleri veriliyor. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? c. Bt \At
a. C ⊂ A d. (A ∪ Bt )t
b. C ⊂ B e. A ∩ (A ∩ B )t
c. A ∩ B ∩ C = C 7. A = { x | x ∈ N ve 1 < x ≤ 8 } ve
d. B ∪ C ⊂ A B = { x | x ∈ N ve x ≥ 3}
e. B ∩ C = B ise (A ∩ B)t kümesi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. { 2, 3 }
3. b. { 3, 4, 5, 6, 7, 8 }
C c. N \ {2, 3}
d. N \ { 3, 4, 5, 6, 7, 8 }
e. N \ { 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 }
A 8. Afla¤›dakilerden hangisi rasyonel say› de¤ildir?
a. 0,232323...
B b. 3,576
c. 1,267
A ∪ B ∪ C = E olmak üzere A, B ve C kümeleri birer d. 0,323323332...
dikdörtgen ile gösterilmifltir. Afla¤›dakilerden hangisi tara- e. 0,2562
l› olarak verilen küme de¤ildir? 9. Afla¤›dakilerden hangisi bir irrasyonel say›d›r?
a. (A ∪ B ) \ C 3
a. -8
b. (A ∩ C ) ∪ (B ∩ C )
c. (A ∪ B ) \ C t b. 2 3
d. (At ∩ Bt )t ∩ C 4 27
e. (A ∪ B ) ∩ C
c. 3 18
2 6
4. C d. 12
4
e. 1
3
A B E
10. a > b > 0 ve c = a + 6b oldu¤una göre, c'nin
b
Taral› olarak verilen küme afla¤›dakilerden hangisidir? alaca¤› tüm de¤erler, afla¤›daki aral›klar›n
hangisindedir?
a. (A ∪ B ) \ C
a.
b. (A ∩ C ) ∪ (B ∩ C ) 6
c. (C \ A ) ∩ (C \ B ) b.
d. (A ∪ B )t \ C t 6
e. (A ∪ B )t ∪ C c.
1 6
d.
7
e.
7
Biraz Daha Düflünelim 19
11. a < b ve ka > kb ise, afla¤›dakilerden hangisi 5. Verilen tabloyu tamamlay›n›z.

yanl›flt›r?
a. k3 < 0 A B A\B A∩B A∪B B\A
b. -k > 0
(3, 7) (-1, 5)
c. k > 0
d. a - b < 0 (-∞, 3) (2, 7)
e. k3 < k2
(-∞, 3) [-1, ∞)
12. a . b > 0 ifadesine denk olan ifade, afla¤›dakilerden
hangisidir? (-3, 5) [3, 11]
a. a > b
[-2, 4] (0, ∞)
b. b > 0
c. a > 0
2
d. a2 - b2 > 0 22 -1
e. a > 0 6. a) 4 = ?
b 4
-2
-5 -2
3,25 0,02
Biraz Daha Düflünelim b) . =?
-5 -2
1. Afla¤›daki devirli ondal›k say›lar›n efliti olan rasyonel 32,5 0,04
say›lar› belirleyiniz.
c) 0,8 3 . 0,125 2
=?
a) 6,242424 = 6,24
b) 3,913 -2 -2. -4 -5
d. =?
-4
c) 0, 339 -8
d) 1, 1347
3 3
2. Verilen rasyonel say›lar›n devirli ondal›k yaz›l›m›n› e) 4 . - 4-1/3 =?
bulunuz. 93 92
f) 2 - 2 = ?
a) 3 294
7
b) 37
125 3 5 4
7. a) 16 = ?
c) 127
27 3 4
b) 4 1 2 =?
2
3. Verilen say›lar› küçükten büyü¤e do¤ru s›ralay›n›z. 3 4
c) 1,44 - 0,008 - 4 0,0081 = ?
a) a = 3 , b = 4 , c = -3 , d = 1
2 3 4 6 3 6
d) 9 3 =?
b) a = 15 , b = 18 , c = 37 3
17 19 32
e) x 3/2 = 27 ise x = ?
4. A = { x ∈ R | -3 ≤ x < 7 } , B = { x ∈ R | x ≥ 4 }
kümeleri için afla¤›daki kümeleri bulunuz.
4
a) A ∩B 8. -16 ’n›n bir gerçel say› olmad›¤›n› görünüz.
b) A \B
c) A ∪ Bt
d) B \ At
Özdefllikler
Denklemler ve
Eflitsizlikler 2
Amaçlar
N
N
denklem çözümlerinde kullan›lan temel özdefllikleri ö¤renebilecek,
N
birinci, ikinci ve üçüncü derece denklemleri çözümleyebilecek,
N
birinci ve ikinci derece eflitsizliklerin çözümlerini bulabilecek,
köklü ve mutlak de¤erli denklemler ile baz› mutlak de¤erli eflitsizliklerin çö-
zümlerini yapabileceksiniz.
22 Özdefllikler, Denklemler ve Eflitsizlikler
‹çindekiler
• De¤iflken, Sabit, Parametre, Özdefllikler ve Denklemler
• Eflitsizlikler
• Tan›mlar iyi anlafl›lmal›, özdefllikler ö¤renilmeli,

Girifl
A ve B gibi iki oto kiralama firmas›ndan, A firmas› bir arabay› günlük 32 TL ve
kilometre bafl› 4 TL’ ye, B firmas› ise ayn› marka bir arabay› günlük 40 TL ve ki-
lometre bafl› 3,2 TL ye kiraya vermektedir. A firmas›ndan bir haftal›¤›na bir ara-
ba kiralayan bir kiflinin bu firmaya ödeyece¤i paran›n B firmas›na ödemesi gere-
ken paradan az olmas› için bu kiflinin arabay› en fazla kaç kilometre kullanma-
s› gerekir?
Günlük yaflant›m›zdaki problemlerin pek ço¤u bir ya da birkaç bilinmeyenli
denklemler ya da eflitsizliklerle ifade edilebilir. Örne¤in, yukar›daki soru bir eflit-
sizlik yard›m›yla çözülecektir (bkz. 14. Örnek). ‹ki kesimden oluflacak bu ünite-
nin ilk kesiminde ön bilgiler, özdefllikler, birinci, ikinci ve yüksek dereceli denk-
lemlerin çözümleri üzerinde duraca¤›z. ‹kinci kesim eflitsizlik çözümleri ile ilgili
olacakt›r.
De¤iflken, Sabit, Parametre, Özdefllikler ve Denklemler 23
DE⁄‹fiKEN, SAB‹T, PARAMETRE, ÖZDEfiL‹KLER VE
N
DENKLEMLER
AMAÇ Denklem çözümlerinde kullan›lan temel özdefllikleri ö¤reneceksiniz.

1
De¤iflebilen, yani farkl› de¤erler alabilen bir büyüklü¤e de¤iflken, her zaman ay-
n› kalan bir büyüklü¤e sabit ve bazen de¤iflken bazen de sabit olarak ifllem gö-
ren bir büyüklü¤e de parametre denir.
Örne¤in; ekonomide fiyat, kazanç, gelir, maliyet gibi kavramlar de¤iflkendir. x
bir de¤iflken olmak üzere 3x - 5 yaz›l›fl›nda 3, -5 sabitlerdir. ax - 5 ifadesinde
a n›n 3 de¤eri olabildi¤i gibi baflka de¤erlerde olabilece¤i düflünülürse a bir
parametredir.
De¤iflken, parametre, sabit ve bunlar›n farklar›, toplamlar›, çarp›mlar›, bölüm- Bir cebirsel ifadede = , ≤ , < , ≥ ve
leri, kökleri vs. içeren ancak eflitlik, eflitsizlik içermeyen x + a , 2x - 3, x - a + 7, > simgeleri bulunmaz.
.... gibi ifadelere cebirsel ifade denir.
De¤iflkenlerin ald›¤› her de¤er için birbirlerine eflit olan iki cebirsel ifadeye
özdefltir denir. Böyle bir eflitli¤e de özdefllik ad› verilir. Özdefl iki cebirsel ifadeden biri, di¤e-
Her x , y ∈ R için ri yerine al›nabilir.
(x + y)2 = x2 + 2xy + y2
eflitli¤i do¤ru oldu¤undan (x + y)2 cebirsel ifadesi ile x2 + 2xy + y2 cebirsel ifa-
desi birbirlerine özdefltir.
Baz› önemli özdefllikler afla¤›da verilmifltir.
a) x2 - y2 = (x - y) (x + y) (iki kare fark›)
2 2 2
b) x + 2xy + y = (x + y) = (x + y) (x + y) (tam kare)
a, b ∈ R , a ≠ 0 olmak üzere
c) x2 - 2xy + y2 = (x - y)2 = (x - y) (x - y) (tam kare) ax + b = 0 biçimindeki bir denkle-
d) x3 - y3 = (x - y) (x2 + xy + y2) (iki küp fark›) me birinci dereceden bir bilinmeyenli
N
denklem denir. Böyle bir denklemin
e) x3 + y3 = (x + y) (x2 - xy + y2) (iki küp toplam›) tek çözümü x = - b/a d›r. Denkle-
min çözüm kümesi
AMAÇ Birinci, ikinci ve üçüncü derece denklemleri çözümleyebileceksiniz. Ç = {- b/a} d›r.

2 a, b, c ∈ R ve a ≠ 0 olmak üze-
re ax2 + bx + c = 0 tipindeki bir
De¤iflken bulunduran ve de¤iflkenin baz› de¤erleri için do¤ru olan eflitliklere denkleme ikinci derece denklem de-
denklem denir. Bir denklemde, de¤iflkenin eflitli¤i do¤rulayan de¤erlerine de nir. Böyle bir denklemin
denklemin kökleri ad› verilir. ∆ = b2 - 4ac olmak üzere
Verilen bir denklemin çözümlerinin varl›¤› ve bulunabilmesi matematikte • ∆ < 0 ise gerçel çözümü yoktur.
b
önemli bir konudur. Bilindi¤i gibi her tür denklemin çözümünde izlenecek genel • ∆ = 0 ise x = -
2a
bir yol olmad›¤›ndan, denklemler çeflitli biçimlerde s›n›fland›r›larak çözüm yollar›
-b - ∆
aran›r. Bu s›n›fland›rmalardan ikisi denklemlerin bilinmeyen say›s›na ve bilin- • ∆ > 0 ise x 1 =
2a
meyenlerin en yüksek derecesine göre s›n›flamad›r.
Tek bilinmeyen içeren denklemlere bir bilinmeyenli denklemler, iki bilin- ve x 2 = -b + ∆
2a
meyen içeren denklemlere iki bilinmeyenli denklemler, benzer flekilde n-bilin-
meyen içeren denklemlere de n-bilinmeyenli denklemler denir. gibi iki farkl› çözümü vard›r. K›saca
çözüm kümesi
Örne¤in ; x + 3 = 7 bir bilinmeyenli, 2xy + y = 1 iki bilinmeyenli ve
x + 2y + z = 20 ise üç bilinmeyenli denklemlerdir. 2
-b- b - 4ac
Ç= ,
Tek bilinmeyen içeren ve bilinmeyenin derecesi bir olan denkleme, birinci 2a
dereceden bir bilinmeyenli denklem (veya k›saca birinci derece denklem), 2
tek bilinmeyen içeren ve bilinmeyenin derecesi iki olan bir denkleme ikinci dere- -b+ b - 4ac
2a
ceden bir bilinmeyenli denklem (veya k›saca ikinci derece denklem), benzer
flekilde bir bilinmeyen içeren ve bilinmeyenin derecesi n - olan bir denkleme dir.
24 De¤iflken, Sabit, Parametre, Özdefllikler ve Denklemler
n. dereceden bir bilinmeyenli bir denklem (veya k›saca n. derece denklem)

denir.
Bu kesimde 1. , 2. ve 3. derece denklemlerin çözüm yöntemlerine k›saca
de¤inece¤iz.
ÖRNEK 1 3x + 12 + x - 8 = 10 + 2x + 4 denklemini çözünüz.

ÇÖZÜM
3x + x + 12 - 8 = 2x + 10 + 4
4x + 4 = 2x + 14
4x - 2x = 14 - 4
2x = 10
x=5
Böylece Ç = {5} dir.
ÖRNEK 2 2 x- 1 x = - 1 x- 2 denklemini çözünüz.

3 2 6
ÇÖZÜM
x lerin katsay›lar›n›n en küçük ortak kat› 6 oldu¤undan denklemin her iki ya-
n› 6 ile çarp›l›rsa
6 . 2 x- 6 . 1 x = 6 . - 1 x- 6 . 2
3 2 6
4x - 3x = -x - 12
x+x = -12
2x = -12
x = -6
olur. Böylece Ç = {-6} d›r.
ÖRNEK 3 4x2 - 8x - 5 = 0 denklemini çözünüz.

ÇÖZÜM
ax2 + bx + c = 4x2 - 8x - 5 = 0 ve a = 4 , b = -8 ve c = -5 oldu¤undan
- b± b 2 - 4ac - (-8) ± (-8) 2 - 4 . (4) . (-5)

x 1,2 = =
2a 2 . (4)
8 ± 64 + 80 8 ± 144 8 ± 12
= = =
8 8 8
2±3
= olur ve çözümler
2
x1 = 5 , x2 = - 1 yani Ç= -1,5 olur.

2 2 2 2
De¤iflken, Sabit, Parametre, Özdefllikler ve Denklemler 25
1 x2 = 2 x - 1 ÖRNEK 4
denklemini çözünüz.
10 5 2
ÇÖZÜM
10 . 1 x 2 = 10 . 2 x - 1
10 5 2
2
x = 4x - 5
x2 - 4x + 5 = 0
a = 1 , b = -4 ve c = 5 olmak üzere
∆ = b2 - 4ac = (-4)2 - 4 .(1) . (5) = 16 - 20 = -4 < 0
oldu¤undan gerçel çözüm yoktur. Ç = Ø dir.
x2 - 10x + 25 = 0 denklemini çözünüz. ÖRNEK 5
ÇÖZÜM
a = 1 , b = -10 ve c = 25 dir.
- b± b2 - 4ac - (-10) ± (-10) 2 - 4 . (1) . (25)

x 1,2 = = = 10 = 5
2a 2 . (1) 2
x1 = x 2 = 5 olur. Ç = {5} dir.
a) 2x2 - 7x + 3 = 0 b) x2 + 5x + 6 = 0 denklemlerini çözünüz. ÇÖZÜM ÖRNEK 6
a) 2x2 - 7x + 3 = (2x - 1) (x - 3) = 0 d›r.

2x -1
x -3
‹kinci derece denklemleri çarpanlar›-
-6x - x = -7x na ay›rarak çözmede yarar-
l› olacak iki ifadeyi verelim.
Bir çarp›m›n s›f›r olmas› için çarpanlar›ndan en az biri s›f›r olmal›d›r.
a≠1 olmak üzere ax2+ bx + c
2x - 1 = 0 , x-3=0 d›r. ikinci derece ifadeleri
a = p . q ve c = m . n olmak
Buradan x1 = 1/2 , x2 = 3 olur. Ç = {1/2, 3} olur. üzere b = p . n + q . m oluyorsa
ax2 + bx + c = (px + m) (qx + n)

b) x2 + 5x + 6 = (x + 2) (x + 3) = 0 d›r.
px m
qx n
2+3 2.3
bx = (pn + qm)x
Böylece x + 2 = 0 , x + 3 = 0 olaca¤›ndan x1 = -2 , x2 = -3 çözüm olur.
Ç = {-3, -2} dir. olarak yaz›l›r.
Özel olarak a = 1 , c = p . q ve
b = p + q ise
x2 + bx + c
= x2 + (p + q) x + p . q
= (x + p) (x + q)
biçiminde yaz›l›r.
26 De¤iflken, Sabit, Parametre, Özdefllikler ve Denklemler
ÖRNEK 7 a) 3x2 - x = 0 b) x2 - 9 = 0 denklemlerini çözünüz.
ÇÖZÜM
a) 3x2 - x = x (3x - 1) = 0 oldu¤undan
1
x1 = 0 , 3x - 1 = 0 , x2 = olur.
3
Ç = {0, 1/3} tür.
ax 2 + bx + c = 0 denkleminde
• c = 0 ise ax 2 + bx = 0 b) x2 - 9 = 0 ⇒ x2 = 9 ⇒ x= - 9 veya x= 9 oldu¤undan

⇒ x (ax+b) = 0
x1 = -3 veya x = 3 olur.
⇒ x = 0 , x = - ba
Ç = {-3, 3} tür.
• b=0 ise ax 2 + c = 0 ,
⇒ x2= - ac , - ac ≥ 0 olmak
kofluluyla
x1 = - - ac , x2 = - ac
olur.
ÖRNEK 8
a) x3 + x2 = 20x b) x3 + 3x2 - x - 3 = 0 denklemlerini çözünüz.
ÇÖZÜM
a) x3 + x2 - 20x = 0 ⇒ x (x2 + x - 20) = 0

⇒ x (x + 5) (x - 4) = 0
⇒ x=0 , x+5=0 , x-4=0
⇒ x1 = 0 , x2 = -5 , x3 = 4
⇒ Ç = {-5, 0, 4}
b) x3 + 3x2 - x - 3 = 0 ⇒ x2 (x + 3) - (x + 3) = 0
⇒ (x + 3) (x2 - 1) = 0
⇒ (x + 3) (x + 1) (x - 1) = 0
⇒ x1 = -3 , x2 = -1 , x3 = 1
⇒ Ç = {-3, -1, 1}
ÖRNEK 9 Bir flirket, birim bafl›na maliyeti (iflçilik ve araç gereç) 100 TL olan f›r›n
üretmektedir. fiirketin de¤iflmez giderleri bir ayl›k 10.000 TL dir. Ürünün
sat›fl fiyat› 130 TL ise flirketin ayl›k kâr›n›n 11.000 TL olmas› için satmas›
gereken ürün say›s›n› belirleyiniz.
ÇÖZÜM
Sat›lmas› gereken ürün say›s›n› x ile gösterelim.

Bu ürünlerin maliyeti 100x milyon TL dir.
‹flletmenin toplam maliyeti 100 x + 10.000 TL dir.
fiirketin toplam geliri ise 130 x TL dir.
Kâr = Toplam gelir - Toplam gider

11.000 = 130 x - [(100 x) + (10.000)]
= 30 x - 10.000
30 x = 21.000
x = 700 adet ürün satmal›d›r.
Eflitsizlikler 27
1) Verilen denklemleri çözünüz. SIRA S‹ZDE 1

a) 4 + 5 (2x - 3) = 3 (4x - 1)
b) 3x - 4 (2 - x) = 3 (x - 2) - 4
c) 3 [2 - 4 (2x - 1)] = 4x - 10
d) 5 [2 - (2x - 4)] = 2 (5 - 3x)
2) Verilen denklemleri çözünüz.
a) 3x2 + x - 2 = 0
b) 2x2 - x - 3 = 0
c) 33x2 + 34x - 35 = 0
d) 8x2 - 22x + 15 = 0
e) 4x (3x - 2) - 7 (3x - 2) = 0
f) 2x (5x - 2) - 3 (2 - 5x) = 0
g) x2 - 81 = 0
h) x2 + 14x + 49 = 0
›) x2 + 64 = 0
i) 25x2 - 5x = 0
3) Verilen denklemleri çözünüz.
a) 12x3 - 75x = 0
b) x3 + 4x2 + 4x = 0
c) x4 + 2x3 - 35x2 = 0
d) 2x3 + 16x2 + 66x = 0
N
Efi‹TS‹ZL‹KLER
AMAÇ Birinci ve ikinci derece eflitsizliklerin çözümlerini bulabileceksiniz.

3
Eflit olmayan ve s›ralanabilen iki cebirsel ifadeden birinin di¤erinden büyük
(veya büyük eflit, küçük veya küçük eflit) oldu¤unu belirleyen ba¤›nt›ya eflitsiz-
lik denir. Bu kesimde eflitsizliklerin çözüm kümelerinin bulunuflu üzerinde
duraca¤›z.
ax + b ≤ 0 , ax + b ≥ 0 , ax + b < 0 veya ax + b > 0 biçiminde yaz›la-
bilen bir eflitsizli¤e birinci dereceden eflitsizlik denir.
3 + 5x ≤ 3x - 9 eflitsizli¤inin çözüm kümesini bulunuz. ÖRNEK 10

ÇÖZÜM
5x - 3x ≤ -9 - 3
2x ≤ -12
x ≤ -6
bulunur. -6 ya eflit ve -6 dan küçük x lerin kümesi verilen eflitsizli¤in çözüm kü-
mesidir. Ç = {x | x ≤ -6} = (-∞ , -6] aral›¤›d›r.
28 Eflitsizlikler
ÖRNEK 11 7 ≤ 2 - 5x < 9 eflitsizli¤ini çözünüz.
ÇÖZÜM
Verilen eflitsizlik 7 ≤ 2 - 5x ve 2 - 5x < 9 eflitsizliklerinin bir arada yaz›m›d›r.
Böyle bir eflitsizli¤in çözüm kümesi, eflitsizliklerin ayr› ayr› çözümlerin-
den elde edilen çözüm kümelerinin kesiflimidir. Ancak, bu iki eflitsizli¤in bir-
likte çözümü afla¤›daki biçimde de mümkündür.
7 ≤ 2 - 5x < 9
(-2) + 7 ≤ (-2) + 2 - 5x < (-2) + 9
5 ≤ -5x < 7
-1 .5 ≥ - 1 (-5x ) > -1 .7
5 5 5
(eflitsizli¤in her üç yan›n› - 1 negatif say›s› ile çarpt›¤›m›zdan eflitsizlikler yön

5
de¤ifltirdi.)
-1 ≥ x > - 7
5
bulunur. Son ifade Ç = x ∈ R - 7 < x ≤ -1 = - 7 , -1 oldu¤unu verir.

5 5
Birinci derece bir bilinmeyenli eflitsizlikler tablo ile de çözülür. Bunun için
ax + b cebirsel ifadesinin iflareti incelenmelidir. Bu ifade x = - ab için 0 (s›f›r)
oldu¤undan tablo afla¤›daki gibi düzenlenir.
b
x -∞ a +∞
ax + b a n›n iflaretinin a n›n iflaretinin

tersi 0 ayn›s›
ÖRNEK 12 5 (x - 2) > 9x - 3 (2x - 4) eflitsizli¤ini çözünüz.

ÇÖZÜM
1. Yol
5x - 10 > 9x - 6x + 12
5x - 10 > 3x + 12
5x - 3x > 10 + 12
2x > 22
x > 11
Ç = (11, +∞)
2. Yol
5x - 10 > 9x - 3 (2x - 4)
2x - 22 > 0
2x - 22 = 0 ⇒ x = 11
x -∞ 11 +∞
2x - 22 - 0 +
Ç = (11, +∞) olur.

Eflitsizlikler 29
Bir mal›n al›fl fiyat› x lira ve sat›fl fiyat› y lirad›r. Sat›fl için iki durum söz ÖRNEK 13
konusudur.
I. Durum : y = 3x + 1300
II. Durum : y = 7x - 1100
II. Durum I. Durum'dan daha kârl› ise x tam say› olarak en az kaç lira
olmal›d›r?
ÇÖZÜM
3x + 1300 < 7x - 1100
2400 < 4x
600 < x olur. x = 601 lira olmal›d›r.
A ve B gibi iki oto kiralama firmas›ndan A firmas› bir arabay› günlük 32 ÖRNEK 14
TL. ve kilometre bafl› 4 TL ye, B firmas› ise ayn› marka bir arabay› günlük
40 TL ve kilometre bafl› 3,2 TL ye kiraya veriyor. A firmas›ndan bir hafta-
l›¤›na araba kiralayan bir kiflinin bu firmaya ödeyece¤i paran›n, B firma-
s›na ödemesi gereken paradan az olmas› için bu kiflinin arabay› en fazla
kaç km. kullanmas› gerekti¤ini bulunuz.
ÇÖZÜM
7 (32) + x (4) < 7 (40) + x 3,2
x (0,8) < 7 (8)
x < 70
kullanaca¤› maksimum kilometre 69,9 km. olmal›d›r.
ax2 + bx + c > 0 , ax2 + bx + c ≥ 0 , ax2 + bx + c < 0 veya ax2 + bx + c ≤ 0

biçiminde bir eflitsizli¤e ikinci derece eflitsizlik denir. Bu tür bir eflitsizli¤in çözü-
mü için ax2 + bx + c üç terimlisinin iflareti incelenmelidir.
Bunun için üç durum söz konusudur.
1. DURUM : ∆ = b2 - 4ac > 0 ise ax2 + bx + c = 0 denkleminin iki farkl›
çözümü vard›r. x1 < x2 olmak üzere kökler x1 , x2 olur.
x -∞ x x +∞
1 2
ax 2 + bx + c a n›n iflaretinin 0 a n›n iflaretinin 0 a n›n iflaretinin

ayn›s› tersi ayn›s›
2. DURUM : ∆ = 0 ise ax 2 + bx + c = 0 ›n eflit iki kökü var ve x 1 = x 2 = - b

2a
b
x -∞ - +∞
2a
ax2 + bx + c a n›n iflaretinin 0 a n›n iflaretinin

ayn›s› ayn›s›
30 Eflitsizlikler
3. DURUM : ∆ < 0 ise ax2 + bx + c = 0 '›n kökü yoktur. Bu durumda

(i) a > 0 ise daima ax2 + bx + c > 0 (iflareti daima pozitif)
(ii) a < 0 ise daima ax2 + bx + c < 0 (iflareti daima negatif) olur.
ÖRNEK 15 a) x2 - 3x > 4 b) x2 ≤ 5x - 4 c) x2 + 6x + 9 ≤ 0 d) 3x2+ x + 4 ≥ 0

eflitsizliklerini çözünüz.
a) x2 - 3x - 4 > 0 eflitsizli¤ini çözmek için

ÇÖZÜM
• Önce x2 - 3x - 4 = 0 denklemi çözülür.

- b± b2 - 4ac - (-3) ± 9 + 4 . 4 3 ± 25 3±5
x 1,2 = = = =
2a 2 2 2
x1 = -1 , x2 = 4 bulunur.
• Sonra x2 - 3x - 4 ün iflareti incelenir.

x -∞ -1 4 +∞
2
x - 3x - 4 + 0 - 0 +
• Pozitif iflaretli yerler çözüm olaca¤›ndan çözüm kümesi taral› k›s›m olan
Ç = (- ∞ , -1) ∪ (4 , + ∞ ) kümesi olur.
b) x2 - 5x + 4 ≤ 0
5 ± 25 - 16 5±3
• x 2 - 5x + 4 = 0 ⇒ x 1, 2 = = ⇒ x1 = 1 , x2 = 4
2 2
• x -∞ 1 4 +∞
2 + +
x - 5x + 4 0 - 0
• Ç = [1 , 4]
c) x2 - 6x + 9 ≤ 0
-6 ± 36 - 36
• x 2 + 6x + 9 = 0 ⇒ x 1, 2 = = -3 olur.
2
• x -∞ -3 +∞
x2 + 6 x+ 9 + 0 +
• ifade -3 de s›f›rd›r ve di¤er hiçbir noktada negatif olmaz. Bu nedenle

Ç = {-3}
Eflitsizlikler 31
d) 3x2 + x + 4 ≥ 0
• 3x2 + x + 4 = 0 , ∆ = b2 - 4ac = 1 - 4 . 4 . 3 = -47 < 0 oldu¤undan
gerçel kök yoktur ve a = 3 > 0 oldu¤undan 3x2 + x + 4 daima pozitiftir.
Ç = R olur.
Eflitsizlikler kullan›larak P (x ) = Q (x ) biçimindeki köklü deklemler

çözülebilirler.
P (x ) ≥ 0
P (x ) = Q (x ) ⇔ ve P (x ) = Q (x )2
Q (x ) ≥ 0
Uygulamada P (x) = (Q(x))2 denklemi çözülür ve ç›kan çözümlerden orijinal

denklemi sa¤layanlar al›n›r.
3x + 4 - x = 2 denklemini çözünüz.
ÖRNEK 16
2 2
⇒
ÇÖZÜM
3x + 4 = x + 2 3x + 4 = x+ 2
⇒ 3x + 4 = x 2 + 4x + 4
⇒ x2 + x = 0
⇒ x 1 = 0 , x 2 = -1
Bunlar verilen denklemi sa¤lar. Ç = {-1 , 0} d›r.
Afla¤›daki bilgiler ve eflitsizlikler kullan›larak verilen mutlak de¤erli denklem

ve eflitsizliklerin çözümleri bulunur.
• | P (x) | = a ⇔ P (x) = ± a olan x ler
• | P (x) | < a ⇔ -a < P (x) < a olan x ler
• | P (x) | > a ⇔ P (x) < - a veya P (x) > a olan x ler
çözüm olur.
a) | 2x - 5 | = 3 b) 1 <3 c) | 2x + 3 | ≤ 1
ÖRNEK 17
x- 3
ÇÖZÜM
5±3
a) | 2x - 5 | = 3 ⇔ 2x - 5 = ± 3 ⇔ x = ⇔ Ç = {1 , 4}
2
1 <3 ⇔ 1 <3 ⇔ x- 3 ≠ 0 olmak üzere
b)
x- 3 x- 3
x- 3 > 1 ⇔ x - 3 < - 1 veya x - 3 > 1

3 3 3
⇔ Ç = -∞ , 3 - 1 ∪ 3 + 1 , +∞
3 3
= -∞ , 8 ∪ 10 , +∞
3 3
32 Eflitsizlikler
c) | 2x + 3 | ≤ 1 ⇔ -1 ≤ 2x + 3 ≤ 1 ⇔ -4 ≤ 2x ≤ -2
⇔ -2 ≤ x ≤ -1
⇔ Ç = [-2 , -1]
SIRA S‹ZDE 2 1. Afla¤›daki eflitsizliklerin çözüm kümelerini belirleyiniz.

a) 2 (5x - 8) ≤ 7 (x - 3)
b) 3x - 2 (3x - 5) > 4 (2x - 1)
c) 4 + 2 (3 - 2x) ≤ 4 (3x - 5) - 6x
2. Afla¤›daki eflitliklerin çözüm kümelerini bulunuz.
a) x - 2 - 5 = 0
3
b) x+ 2 + 3 = 0
c) 2x - 1 + x = 2
d) x- 1 + x+ 4 = 5
x+ 1 = 3
e) 2x - 1
3. Afla¤›daki eflitsizliklerin çözüm kümelerini bulunuz.
a) || 2x - 3 | - 1 | < 10
2 >1
b)
x- 3 5
c) | 4x - 7 | ≥ 4
Cahit Arf (1910 - 1997)

Cebir konusundaki çal›flmalar›yla dünyaca ünlü
matematikçimiz. Sentetik geometri problemleri-
nin cetvel ve pergel yard›m›yla çözülebilirli¤i ko-
nusunda yapt›¤› çal›flmalar, cisimlerin kuadra-
tik formlar›n›n s›n›fland›r›lmas›nda ortaya ç›-
kan de¤iflmezlere iliflkin "Arf de¤iflmezi" ve "Arf
halkalar" gibi literatürde ad›yla an›lan çal›fl-
malar› matematik dünyas›n›n ünlü matematik-
çileri aras›nda yer almas›n› sa¤lad›.
Matemati¤i bir meslek dal› olarak de¤il bir ya-
flam tarz› olarak görmüfltür. Ö¤rencilerine her
zaman "Matemati¤i ezberlemeyin kendiniz ya-
p›n ve anlay›n" demifltir. Hakk›nda yaz›lm›fl bir
yaz›da flöyle denilmifltir: "... Bir zamanlar integ-
rali bilen kimselerin matematikçi, üstel fonksi-
yonu bilenlerin ise büyük matematikçi say›ld›¤›
ülkemizde derin matematik konular›n›n tar-
t›fl›laca¤› hayal bile edilemezdi. Cahit Arf ,Tür-
kiye’ de matemati¤in o günlerden bu günlere
gelmesinde en büyük rolü oynam›flt›r."
Kendimizi S›nayal›m 33
1. 3x - (1 - 2x) = 9 denkleminin kökü kaçt›r? 6. 3xy + y - 6x - 2 = 0 ise y say›s› afla¤›dakilerden
a. -3 hangisidir?
b. -2 a. -2
c. 2 b. 1
d. 3 c. 2
e. 5 d. 3
e. 4
2. 1 - 2 = 9 denkleminin kökü kaçt›r? 7. x2 (2x - 1) - 3x (2x - 1) + 2 (2x - 1) = 0 denkleminin
1- 4
3x çözüm kümesi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. {1/2}
a. 4 b. {1 , 2}
3
c. {1/2 , 1 , 2}
b. 16 d. ø
15
e. {-1 , -2}
c. 1
8. 2 (3x - 1) > 3x + 4 eflitsizli¤inin çözüm kümesi afla¤›-
d. 15 dakilerden hangisidir?
16
a. (-∞ , 2)
e. 3 b. (-∞ , 2]
4 c. (2 , ∞)
3. a + 1 = 8 denkleminin bir kökü 2 ise a d. [2 , ∞)
3 1-x x +2 e. ø
afla¤›dakilerden hangisidir? 9. 15 - 5 (3 - 2x) ≤ 4 (x - 3) afla¤›dakilerden hangisidir?
a. -9 a. {-∞,∞}
b. -6 b. (-∞ , -2]
c. 5 c. [-2 , ∞)
d. 6 d. [-2 , ∞)
e. 9 e. [-∞ ,2)
2 10. 13 - 4x - x = 4 - 2x çözüm kümesi afla¤›dakiler-
4. 3x - 2x - 1 = 0 denkleminin çözüm kümesi afla¤›- den hangisidir?
x2 - 1
a. {1}
dakilerden hangisidir?
b. {1,3}
a. {-1/3 , 1} c. {-1,3}
b. {-1 , 1} d. {1,-3}
c. {-1/3} e. {-1,-3}
d. {-1} 11.
e. {-1 , 1 , 1/3} -10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2
5. 4x + 5 = x - 1 + x denkleminin çözüm kümesi afla- Çözüm kümesi say› do¤rusu üzerinde koyu olarak veri-
5 5
len eflitsizlik afla¤›dakilerden hangisidir?
¤›dakilerden hangisidir? a. -9 ≤ x < -3
a. {3} b. -9 < x ≤ -3
b. {5} c. -9 ≤ x ≤ -3
c. {7} d. |x - 6| < 3
d. R e. |x + 6| < 3
e. ø
34 Biraz Daha Düflünelim
12. 2. x liraya mal edilen bir mal›n sat›fl fiyat› y lira olsun.
3 7 Bu mal›n sat›fl fiyat›n›n hesaplanmas›nda iki yol öneril-
kümesi afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir? mektedir:
a. (-∞ , -3) ∪ (7, +∞) 1. YOL : y = x + 100
b. (-∞ , 3) ∪ [7, +∞) 2. YOL : y = 4x - 200
c. (-∞ , 3] ∪ [7, +∞) Üretilen mal›n tümü sat›labildi¤ine ve sat›fl fiyat›n›n he-
d. (-∞ , 3) ∪ (7,+∞) saplanmas›nda 2. YOL u kullanmak daha kârl› oldu¤una
e. (3,7) göre x maliyeti en az kaç lirad›r?
3. Afla¤›daki eflitsizlikleri çözünüz.
a) 3 + 2(x +5) ≥ x + 5(x +1) + 1
Biraz Daha Düflünelim b) 10 - 13(2-x ) < 5(3x -2)
1. P (x) = 0 ⇔ P (x) = 0 ve Q (x) ≠ 0
Q (x) c) -3 ≤ 7x - 14 ≤ 3
"pay› s›f›r yapan, payday› s›f›r yapmayan x ler" 4. Afla¤›daki eflitlikleri çözünüz.
bilgisini kullanarak verilen denklemleri çözünüz. a) |2x - 8| + 10 = 2
x 2 + x - 12 = 0 b) 6 - |2x + 4| = 1
a)
x 2 - 6x + 3 5. Afla¤›da verilen eflitlikleri çözünüz.
x 2 + 5x + 6 = 0 a) x + 1 + x = 5
b)
x 2 + 8x + 15 b) x - 4 + x = 6
3 2
c) 2x + 2x - 4x = 0
x 3 + 2x 2 - 3x
3x 3 - 12x =0
d)
3
6x - 2x 2 + 24x
Koordinat Düzlemi
Do¤ru ve Parabol
Denklemleri 3
Amaçlar
N
R2 nin noktalar›n› düzleme yerlefltirmeyi ve buna dayal› olarak x ve y ye
N
ba¤l› bir denklemin (varsa) grafi¤ini çizmeyi ö¤renecek,
do¤ru ve parabol denklemlerini ç›karabilecek ve çizebilecek, do¤rular›
N
karfl›laflt›rabilecek,
baz› iki de¤iflkenli eflitsizliklerin çözüm kümesini bulabilecek, do¤ru ve para-
bollerle s›n›rl› düzlemsel bölgeleri eflitsizliklerle ifade edebileceksiniz.
36 Koordinat Düzlemi Do¤ru ve Parabol Denklemleri
‹çindekiler
• Kartezyen Çarp›m
• Koordinat Düzlemi
• Grafikler
• Do¤ru
• Parabol
• Birinci ve ‹kinci Dereceden ‹ki Bilinmeyenli Eflitsizlikler
• Kümeler ve say›lar konusu tekrar edilmeli,

• koordinat düzlemi ve bir denklemin grafi¤inin ne anlama geldi¤i üze-
rinde düflünülmeli,
• do¤ru ve parabol denklemleri ve grafik çizimleri ö¤renilmelidir.
Girifl
Bir üretim firmas› yeni bir elektrik süpürgesi üretmeyi düflünmektedir. Firman›n
piyasa araflt›rma bölümü afla¤›daki fiyat-talep bilgilerine eriflmifltir.
Fiyat (TL) Tahmini Talep (kifli)

41 8040
66 5040
88 2400
108 0
Fiyat ile talep aras›nda bir do¤rusal ba¤›nt›n›n oldu¤unu görünüz ve bu ba-
¤›nt›y› bulunuz (bkz. 8. örnek).
Yukar›daki soruda, görüldü¤ü gibi fiyat ile talep aras›nda bir iliflkilendirme
kurulmufltur. Bu iki büyüklük aras›ndaki matematiksel iliflkiyi bulabilmek için
düzlemin noktalar› kullan›labilir.
Düzlemde bir noktan›n yeri dik kesiflen iki do¤ru yard›m›yla verilebilir.
Bu ünitenin ilk iki kesiminde kartezyen çarp›m ve koordinat düzlemini hat›r-
lataca¤›z. Üçüncü kesimde genel grafik çizimleri üzerinde duraca¤›z. Dördüncü
kesimde do¤ru, parabol ve çemberin analitik olarak incelenmesine k›saca
de¤inece¤iz. Son kesimde de do¤ru ve parabol grafikleri kullan›larak oluflturulan
iki de¤iflkenli eflitsizlikler üzerinde durulacakt›r.
Kartezyen Çarp›m - Koordinat Düzlemi 37
KARTEZYEN ÇARPIM
R Gerçel say›lar kümesi olmak üzere
a) R x R = { (x, y ) | x, y ∈ R }
kümesine R nin kendisiyle kartezyen çarp›m› veya dik çarp›m› ya da k›-
saca çarp›m› denir. R x R genellikle R2 biçiminde yaz›l›r. R2 kümesinin ö¤e-
leri (x, y) biçimindedir. Bunlara s›ral› ikililer denir.
b) R2 'nin herhangi bir alt kümesine R den, R ye bir ba¤›nt› denir.
KOORD‹NAT DÜZLEM‹
NAMAÇ
R2 nin noktalar›n› düzleme yerlefltirmeyi ve buna dayal› ola-
rak x ve y ye ba¤l› bir denklemin (varsa) grafi¤ini çizmeyi
1 ö¤reneceksiniz.
Bir do¤ru üzerindeki her noktaya bir gerçel say› ve her gerçel say›ya da bu do¤-
ru üzerindeki bir nokta karfl›l›k getirilerek, R gerçel say›lar kümesinin bir geomet-
rik modeli oluflturulur.
fiimdi R2 = R x R için bir geometrik model kural›m. Bunun için aday›m›z
düzlemdir. Düzlemin noktalar› ile R2 = R x R nin elemanlar› olan s›ral› ikililer
bire bir efllenirler. Bu gözlemimiz cebirsel denklemlerin, geometrik e¤riler
olarak görünmesi ve geometrik e¤rilerin, cebirsel denklemlerle verilmesi-
ni sa¤lar.
Önce düzleme dik koordinat sistemini yerlefltirelim, sonra da R2 nin ö¤eleri-
nin düzlemdeki noktalarla nas›l efllenece¤ini aç›klayal›m.
Düzlemde dik olarak kesiflen iki do¤ru alal›m. Düzlemdeki bir noktan›n yeri
bu noktan›n bu do¤rulara dik uzakl›klar›yla belirlenir. ‹flaretleriyle birlikte bu
uzakl›klar o noktan›n koordinatlar› olarak adland›r›l›r.
Uzakl›k ölçümüne yarayan bu do¤rulara koordinat eksenleri veya k›saca ek-
senler denir. Bu do¤rular›n kesiflim noktas›na koordinat bafllang›c› veya k›sa-
ca bafllang›ç noktas› denir.
Bu eksenler düzlemi, dörtlük diye adland›r›lan 4 bölgeye ay›r›r. Bunlar saatin
dönme yönüne z›t numaraland›r›l›r.
Genel olarak bu eksenlerden yatay olan›na x - ekseni, düfley olan›na da y -
ekseni denir. Ancak, amaca göre, bu eksenlere de¤iflik isimler de verilebilir.
• P (x , y ) 2. BÖLGE 3 I. BÖLGE
y birim 2
1
1 2 3
x -3 -2 -1 x
x birim -1
-2
3. BÖLGE 4. BÖLGE
-3
Bafllang›ç noktas›
(I)
(2)
Şekil 3.1
38 Grafikler
ÖRNEK 1 A (4, 3), B (-1 , 3), C (3 , -2), D (-2 , -3) ve E (0, 4) noktalar›n› ko-
ordinat düzlemine yerlefltiriniz.
ÇÖZÜM
y
5
4 • E (0, 4)
B (-1, 3) •3 • A (4, 3)
2
1
1 2 3 4 5
-2
x
-5 -4 -3 -1 -1
-2 • C (3, -2)
D (-2, -3)
• -3
-4
-5
Şekil 3.2
GRAF‹KLER
Günlük hayatta, iki büyüklü¤ün birbirlerine nas›l ba¤land›¤›n› grafikle göstermek
yayg›nd›r.
Gazete ve dergilerde, haftan›n günlerine göre borsan›n durumunu, y›llara gö-
re iflsizlik oran›n› veya kifli bafl›na düflen milli geliri gösteren grafiklerle s›k s›k
karfl›lafl›r›z.
Bu tür grafikler birbirine ba¤l› iki büyüklükten birinin di¤erine göre de¤iflimi-
nin geometrik gösteriminden baflka birfley de¤ildir.
‹ki büyüklük aras›ndaki ba¤›nt› genellikle bir denklemle verilir.
Örne¤in, s›cakl›k ölçümü birimleri olan Fahrenheit ile Santigrad aras›ndaki
ba¤›nt›
F = 9 C + 32 veya C = 5 F - 32
5 9
ba¤›nt›lar›ndan biri ile verilebilir.

Bu kesimde R den R ye bir ba¤›nt› veren bu tür denklemlerin grafiklerinin çi-
zimi hakk›ndaki temel bilgileri verece¤iz.
‹ki de¤iflkenli x + 2y = 7 denklemini gözönüne alal›m. x yerine 1 yaz›l›rsa
1 + 2y = 7, 2y = 6, y = 3
olur. (x, y) = (1, 3) s›ral› ikilisi bu denklemin bir çözümü olur. Benzer flekilde
(-3, 5), (3, 2), (0, 7/2), (-2, 9/2), (-1, 4), (6, 1/2) ve (7, 0) da ayn› denklemin çö-
zümü olan s›ral› ikililerdir. Gerçekte, bu denklemin çözüm kümesi sonsuz say›-
da ikililerden oluflur.
x ve y de¤iflkenlerine ba¤l› bir denklem verilsin. xy - düzleminin, bu denk-
lemin çözüm kümesinin elemanlar›ndan oluflan alt kümesine verilen denklemin
grafi¤i denir.
Grafikler 39
Bu tan›ma göre yukar›da verilen
(-2, 9/2)
y
(-3, 5)
x + 2y = 7 denkleminin grafi¤i
(-1, 4)
yandaki flekil olur. • • 5
9/2
Sonsuz say›da çözüme sahip olan • 4
x + 2y = 7 denkleminin tüm çözümlerini

3 • (1, 3) (3, 2)
bulmak imkans›zd›r. Asl›nda bu çözümlerin
2 •
1 (6, 1/2)
tamam›n› bulmak ço¤u zaman gereksizdir. • x
Bir denklemin grafi¤ini do¤ru bir flekilde çi- -3 -2 -1 1 3 6 7
zebilmek, denklemin sa¤lad›¤› birtak›m özel-
likleri kontrol edip yeterli say›da nokta Şekil 3.3
elde etmekle mümkün olabilir.
Grafik çizerken afla¤›dakileri araflt›rmak yararl› olur.
1) Grafi¤in x ve y eksenlerini kesti¤i noktalar›n belirlenmesi:
• Grafi¤in x - eksenini kesti¤i noktay› bulmak için denklemde y = 0 yaz›l›r.
• Grafi¤in y - eksenini kesti¤i noktay› bulmak için denklemde x = 0 yaz›l›r.
2) Grafi¤in simetrilerinin belirlenmesi:
Düzlemdeki simetrilerin
y y y
y
y (x, y)
(-x, y) (x, y)
• • y • • (x, y)
-x
x x x
x x
-x
-y •
(x, -y)
(-x, -y) • -y
y- eksenine göre simetri x- eksenine göre simetri orijine göre simetri
Şekil 3.4
olduklar› hat›rlan›rsa;
• Verilen denklemde x yerine -x yaz›ld›¤›nda denklem de¤iflmezse grafik y-
eksenine göre simetriktir.
• Verilen denklemde y yerine -y yaz›ld›¤›nda denklem de¤iflmezse grafik x-
eksenine göre simetriktir.
• Verilen denklemde x yerine -x , y yerine -y yaz›ld›¤›nda denklem de¤ifl-
mezse grafik orijine göre simetriktir.
Grafik, hem x - eksenine, hem de y - eksenine göre simetrik ise orijine göre
simetrik olur. Tersi do¤ru de¤ildir.
40 Grafikler
ÖRNEK 2
y = 2x + 1 denkleminin grafi¤ini çiziniz.
ÇÖZÜM
Bu denklemde x ve y nin derecesi 1 oldu¤undan böyle bir denklemin grafi¤inin
do¤ru oldu¤u bilinmektedir. Ayr›ca iki noktadan bir do¤ru geçti¤i de bilinmekte-
dir. Böyle bir grafi¤i çizmek için sadece bu denklemi sa¤layan iki nokta bulup
bunlardan geçen do¤runun grafi¤ini çizmek yeterlidir. Bu noktalar grafi¤in x - ve
y - eksenlerini kesti¤i noktalar olarak seçilebilir.
x= 0 için y = 2 . 0 + 1 ⇒ 0, 1
y=0 için 0 = 2x + 1 ⇒ x = - 1 ⇒ -1 , 0
2 2
x y = 2x + 1 (x,y)
0 1 ( 0,1 )
-1/2 0 ( -1/2 , 0 )
• (0, 1)
-1
•(-1/2, 0) x
Şekil 3.5
Grafikler 41
y = x 2 + 1 denkleminin grafi¤ini çiziniz. ÖRNEK 3
ÇÖZÜM
y nin derecesi 1 ve x in derecesi 2 oldu¤undan grafik ileride ayr›nt›l› incelenecek
olan bir paraboldür. Grafi¤in (varsa) eksenleri kesti¤i noktalar› bulal›m.
x=0 için y = 02 + 1 = 1 ⇒ (0, 1)

y=0 için 0 = x2 + 1 ⇒ x 2 ≠ -1
oldu¤undan grafik x - eksenini kesmez. x yerine -x yaz›l›rsa y = (-x)2 + 1 =

x 2 + 1 oldu¤undan denklem de¤iflmez. Grafik y - eksenine göre simetriktir. Gra-
fi¤in y - ekseninin sa¤›ndaki k›sm›n› çizip y - eksenine göre simetri¤ini almak gra-
fi¤in tamam›n› verecektir.
Denklemi sa¤layan yard›mc› birkaç nokta daha bulal›m.
x=1 için y = 12 + 1 = 2 ⇒ (1, 2)

x=2 için y = 22 + 1 = 5 ⇒ (2, 5)
x y = x2 + 1 (x,y)
0 1 ( 0 , 1)
1 2 (1,2)
2 5 (2,5)
y y y
5
• (2, 5) 5
y- eksenine göre • 5
4 simetri¤i 4
3 3
2
• (1, 2) 2
• 2
1 • (0, 1)
•1 1
x x x
1 2 1 2 1 2
y = x2 + 1 in grafi¤i
Şekil 3.6
42 Grafikler
ÖRNEK 4 x y = 1 denkleminin grafi¤ini çiziniz.
x=0 ⇒0.y≠1
ÇÖZÜM
y=0 ⇒x.0≠1
oldu¤undan grafik x ve y eksenlerini kesmez. x yerine -x ve y yerine -y

yaz›l›rsa ( -x ) ( -y ) = x y = 1 olur ki denklem de¤iflmez.
O halde x y = 1 ⇒ y = 1x in grafi¤i orijine ((0, 0) a) göre simetriktir.
Denklemi sa¤layan yard›mc› birkaç nokta bulal›m.
x= 1 için y = 1x = 1 = 1 ⇒ 1, 1
1
x= 2 için y=1 ⇒ 2, 1
2 2
x= 3 için y=1 ⇒ 3, 1
3 3
x= 1 için y=2 ⇒ 1 , 2
2 2
x y = 1x (x , y)
1 1 (1 , 1)
2 1 2, 1
2 2
3 1 3, 1
3 3
1 2 1 ,2
2 2
y y y
3 3
2
• 2
•
1
• • 1 • •
• x
• x x
1 1 2 3 1 1 2 3 1 2 3
2 2
1 = xy 'nin grafi¤i
Şekil 3.7
Do¤ru 43
1) Verilen noktalar›n verilen denklemlerin grafi¤i üzerinde olup olmad›klar›n› SIRA S‹ZDE 1
belirleyiniz.
Noktalar Denklem
a) A (3, 2) , B (8, 3) y = x+ 1
b) A (0, 2) , B (1, 5) y = x 2 + 3x + 2
c) A (0, 0) , B (1, 5) y= x
x2 +4
2) Verilen denklemlerin grafiklerinin, varsa koordinat eksenlerini kesti¤i noktala-
r› belirleyiniz.
a) y = 2x - 1
b) y = x 2 + x - 2
c) y = (x - 3) (x + 1)
d) x 2y - x 2 + 2y = 0
e) x = 4 - y 2
3) Verilen simetrikli¤i kullanarak grafi¤i tamamlay›n›z.
a) y = x 2 - 4 (y - ekseni) b) y = x 3 - x (orijin)
y y
1 2 1
x x
-1
-2
-3
-4
DO⁄RU
Bu kesimde orta ö¤renim y›llar›nda geometrik ve analitik olarak incelemifl oldu-
¤umuz do¤ru denklemlerini ve grafiklerini hat›rlataca¤›z.
Geometrik olarak düzlemde düz bir çizgiye do¤ru denildi¤ini biliyoruz.
y y y y
x x x x
Şekil 3.8
fiimdi do¤runun analitik olarak elde ediliflini hat›rlatal›m.

44 Do¤ru
Do¤runun E¤imi
x - eksenini kesen bir do¤runun e¤im aç›s› do¤runun x - eksenini kesti¤i nok-
ta civar›nda saatin dönme yönünün ters yönünde ölçülen aç›d›r. x - eksenine
paralel olan bir do¤ru için bu aç› 0° d›r.
Bir do¤ru üzerindeki herhangi iki noktan›n ordinatlar› aras›ndaki fark›n apsis-
leri aras›ndaki farka oran› sabittir. Bu sabit orana do¤runun e¤imi denir ve m ile
gösterilir.
y2' • P2' (x2' , x2' )

P2 (x2 , y2)
y2 • ∆y1 = y2 - y1
P1 (x1 , y1)
y1 • ∆y' = y2' - y1'
∆x1 = x2 - x1
x1' θ x
x1 x2 x2'
P1' (x1' , y1' )
• y2'
∆x' = x2' - x1'

Şekil 3.9
x - eksenine dik olan bir do¤ru için

x - ekseni yönünde de¤iflim söz
Grafikteki yükselme
konusu olmad›¤›ndan ∆x = 0 d›r m= = düfley de¤iflim
ve m tan›ms›zd›r. x - ek. üzerindeki hareket yatay de¤iflim
= y 2 - y 1 = ∆y 1 = y'2 - y'1
x2 - x1 ∆x 1 x'2 - x'1
= ∆y' = Tan θ
∆x'
Bir do¤runun e¤imi, do¤runun

üzerindeki herhangi iki nokta ile 90°, m = tan›ms›z
belirlenir ve e¤im nokta çiftlerinin
seçiminden ba¤›ms›zd›r. 60°, m = 3
120°, m = - 3
135°, m = -1 45°, m = 1
150°, m = -1 30°, m = 1
3 3
180°, m = 0 0°, m = 0
Şekil 3.10
Do¤ru 45
Do¤ru Denklemleri
Bir denklem, bir do¤ru üzerindeki tüm noktalar› ve sadece bu noktalar› sa¤l›yorsa,
denkleme bu do¤runun denklemi denir.
Verilen bir do¤runun denklemini bulmak için üzerindeki iki noktan›n koordi-
natlar›n› veya üzerindeki bir noktay› ve e¤imini bilmemiz yeterlidir.
‹ki Noktas› Bilinen Do¤ru Denklemi

Bir do¤ru üzerindeki iki nokta P1 (x1 , y1) , P2 (x2 , y2) olsun. Do¤ru üzerinde
hareket eden bir P (x , y) noktas› alal›m. Bu do¤runun e¤imi de¤iflmeyece¤inden
m PP 1 , PP1 do¤ru parças›n›n e¤imini göstermek üzere
m = m pp = m p dir. Buradan
1 1p 2
y- y1 y2- y1 y- y1 x- x1
= ⇔y y =
x- x1 x2 - x1 2- 1 x2 - x1
bulunur. Böylece P1, P2 noktalar›ndan geçen do¤ru denklemi
y- y1 x- x1
=
y 2 - y 1 x2 - x1
olur.
• Özel olarak bu noktalar do¤runun x - ve y - eksenlerini kesti¤i noktalar ola-
rak al›n›rsa denklem
P1 (x1 , y1) = P1 (p , 0) , P2 (x2 , y2) = P2 (0 , q) ise
y - 0 x- p y
= ⇒q=- x+1
q- 0 0- p p
y
⇒ x+ =1
p q
bulunur. Burada
x y
+ =1
grafi¤in x - eksenini kesti¤i grafi¤in y - eksenini kesti¤i
noktan›n x koordinat› noktan›n y koordinat›
y
oldu¤undan, x + = 1 denklemine eksenlerden ay›rd›¤› parçalara göre
p q
do¤ru denklemi denir.
Bir Noktas› ve E¤imi Bilinen Do¤ru Denklemi

Bir do¤ru üzerindeki bir nokta P1 (x1 , y1) ve e¤imi m olsun. Do¤ru üzerinde ha-
reketli bir P (x , y) noktas› alal›m. Yine e¤imi kullanaca¤›z. m p p , P1P parças›-
1
n›n e¤imini göstermek üzere
m = m p p dir. Böylece
1
46 Do¤ru
y- y1
m= ⇔ y - y 1 = m x - x1
x - x1
oldu¤undan, bir noktas› ve e¤imi bilinen do¤ru denklemi
y - y1 = m ( x - x1)
olur.
E¤imi ve bir noktas› bilinen do¤ru denkleminde P1 (x1 , y1) noktas› do¤runun
y - eksenini kesti¤i nokta olarak al›n›rsa, yani P1 (x1 , y1) = P1 (0, b) al›n›rsa,
y - b = m (x - 0) ⇒ y = mx + b
bulunur. Burada m do¤runun e¤imi ve b grafi¤in y - eksenini kesti¤i nokta ol-

du¤undan bu denkleme do¤runun e¤im - kesim denklemi denir.
Yukar›daki dört durumda da denklem x ve y bilinmeyenlerine gö-
re düzenlenirse
Ax + By + C = 0
biçiminde bir denklem elde edilir. Bu denkleme de do¤runun genel denklemi denir.
ÖRNEK 5 Verilenlere göre do¤ru denklemlerini belirleyiniz.

a) P1 (-2, -1), P2 (3, 4) b) P1 (3, 0), P2 (0, 5)
c) P1 (0, 0), P2 (1, 3) d) m = -1, P1 (3, 1)
ÇÖZÜM
a) y - (-1) = x - (-2) ⇔ y + 1 = x + 2
4 - (-1) 3 - (-2) 5 5
⇔ y + 1 = x+ 2 ⇔ y = x+ 1 olur.
b) P1 (3, 0), P2 (0, 5) noktalar›ndan birincisi x - ekseni, ikincisi y - ekseni üze-

rinde oldu¤undan grafi¤in eksenleri kesti¤i noktalard›r. Eksen parçalar›na göre
do¤ru denklemi kullan›l›rsa
x y
+ = 1,
grafi¤in x - eksenini kesti¤i grafi¤in y - eksenini kesti¤i
noktan›n x koordinat› noktan›n y koordinat›
x +y=1 ⇔ y=1-x ⇔ y=5 1- x olur.

3 5 5 3 3
c) P1 (0, 0) , P2 (1, 3) noktalar›ndan biri orijindir. y = mx + b de bu noktalar

yerine yaz›l›rsa
P1 (0, 0) 0=m 0+b ⇒b=0

P2 (1, 3) 3 = m (1) + 0 ⇒ m = 3 bulunur.
Do¤ru 47
Böylece
y = mx + b = 3x + 0 = 3x
y = 3x olur.
d) m = -1, P1 (3, 1)
y - y1 = m (x - x1) ⇔ y - 1 = (-1) (x - 3)
⇔ y = -x + 4 olur.
Verilen do¤rular›n grafiklerini çiziniz. ÖRNEK 6

y
a) 2x + 3y = 6 b) x + = 1
2 -1
c) y = -3 d) x = 2
ÇÖZÜM
a) Grafi¤in y - eksenini kesti¤i noktay› bulmak için x = 0 yaz›l›r. 2.0 + 3.y = 6
⇒ y = 2 ⇒ (0, 2) bulunur. Benzer flekilde grafi¤in x - eksenini kesti¤i noktay›
bulmak için ise y = 0 yaz›l›r ve 2.x + 3.0 = 6 ⇒ x = 3 ⇒ (3, 0) bulunur. (0, 2)
ve (3, 0) noktalar›n› birlefltiren do¤ru parças›n› içine alan do¤ru istenen do¤ru-
dur (fiekil 3.11 (b)).
y y
3 1 2
x x
-1 -1
x+ y = 1
2x + 3y = 6
2 -1
(a) (b)
Şekil 3.11
y
b) x + = 1 de grafi¤in x ve y - eksenlerini kesti¤i noktalar haz›r bir biçim-
2 -1
de verilmifltir (fiekil 3.11 (b)). Bunlar s›ras›yla 2 ve -1 dir. Gerçekten
y = 0 ⇒ x + 0 = 1 ⇒ x = 2 ⇒ (2, 0)
2 -1
y
x = 0 ⇒ 0 + = 1 ⇒ y = -1 ⇒ (0, -1) olur.
2 -1
c) y = -3 denkleminde x de¤iflkeni olmad›¤›ndan x serbestçe de¤ifliyor de-

mektir, yani (x, -3) tipindeki tüm noktalar bu do¤ru üzerindedir. Özel olarak
(-1, -3) ve (1, -3) noktalar› da bu do¤ru üzerindedir. Bu noktalar› birlefltiren do¤-
ru parças›n› üzerinde bulunduran do¤ru istenen do¤rudur. Ya da k›saca bu do¤-
runun e¤imi s›f›rd›r. Dolay›s›yla x - eksenine paraleldir. y - ekseni üzerinde -3
noktas›ndan geçen x eksenine paralel do¤ru istenen do¤ru olur (fiekil 3.12 (a)).
48 Do¤ru
y
1
-1 1
x
-1
-2 2 x
y = -3
-3
x=2
(a) (b)
Şekil 3.12
d) Ayn› düflünceyle x = 2 do¤rusunun grafi¤i yukar›daki gibidir (fiekil 3.12 (b)).
ÖRNEK 7 Grafikleri verilen do¤rular›n denklemlerini bulunuz.
a) y b) y
3
2
1
-2 -1 x 1 x
Şekil 3.13
Verilen do¤rular›n denklemleri birkaç yolla bulunabilir. Afla¤›da en kolay yolla bu

ÇÖZÜM
denklemlerin elde ediliflleri verilecektir.

a) Grafik x eksenini (p , 0) = (-2, 0) ve y - eksenini (0, q) = (0, 3) noktas›nda
kesti¤inden
x+y=1⇒ x +y=1
p q -2 3
⇒ 2y - 3x - 6 = 0 olur.
b) Grafik y - eksenini (0, n) = (0, 2) noktas›nda kesti¤inden, e¤im-kesim denkle-

mi kullan›l›rsa
y = mx + n = mx + 2 olur. Grafik üzerindeki di¤er nokta kullan›l›rsa
1 = m 1 + 2 ⇒ m = -1 bulunur. Böylece denklem
y = mx + n = -x + 2 olur.
Do¤ru 49
Bir üretim firmas› yeni bir elektrikli süpürge üretmeyi düflünmektedir. ÖRNEK 8
Firman›n piyasa araflt›rma bölümü afla¤›daki fiyat-talep bilgilerini elde
etmifltir.
Fiyat (TL)Tahmini Talep (kifli)

41 8 040
66 5 040
88 2 400
108 0
Fiyat ile talep aras›nda do¤rusal bir ba¤›nt› oldu¤unu görünüz ve (108, 0)
için ba¤›nt›y› kurunuz.
ÇÖZÜM
m = 0 - 2400 = 2400 - 5040 = 5040 - 8040 = -120 oldu¤undan qd = Talep,
108 - 88 88 - 66 66 - 41
qd - 0
F = Fiyat denilirse, m = formülünden
F - 108
qd - 0 = -120 (F - 108)
= -120 F + 12 960 veya qd = 12 960 - 120 F bulunur.
Ayakkab› üreten bir firman›n günlük sabit giderleri 165 TL. dir. Günlük ÖRNEK 9
100 adet ayakkab› için 2 365 TL. harcama yap›lmaktad›r. Firman›n üreti-
mi ile maliyeti aras›nda do¤rusal bir ba¤›nt›n›n var oldu¤unu kabul ede-
lim. Bu ba¤›nt›y› bulunuz.
ÇÖZÜM
C = Maliyet , x = Üretim ise istenen ba¤›nt›
(x1, C1) = (0, 165) ve (x2 , C2) = (100, 2 365)
noktalar›n› birlefltiren do¤runun denklemi olacakt›r. ‹ki noktadan geçen do¤ru

denkleminin
C- C1 x- x1
=
C 2 - C 1 x2 - x1
oldu¤u hat›rlan›rsa
C - 165 = x - 0
2 365 - 165 100 - 0
olur. Buradan maliyet
C = 22 x + 165
olarak elde edilir.

50 Do¤ru
‹ki Do¤runun Birbirlerine Göre Durumlar›

Verilmifl iki do¤ru için üç durum söz konusudur. Bu do¤rular ya çak›fl›kt›r ya
paraleldir ya da kesiflirler. fiimdi bu durumlar›n hangi flartlarda gerçekleflti-
¤ini görelim.
A) Do¤rular
l 1 : y1 = m 1 x+ b1
denklemleriyle verilsin.
l 2 : y2 = m 2 x+ b2
l1 l2 l1 l2
l1
•P
l2
çak›fl›k do¤rular paralel do¤rular kesiflen do¤rular
l1 = l2 ⇔ m1 = m2 ve b1 = b2 l1 // l2 ⇔ m1 = m2 ve b1 ≠ b2 l1 ∩ l2 = {P} ≠ φ ⇔ m1 ≠ m2
Şekil 3.14
B) Do¤rular
l1 : A1 x+ B1 y + C1 = 0
denklemleriyle verilsin.
l2 : A2 x+ B2 y + C2 = 0
l1 = l 2 ⇔ A1 = B1 = C1
A2 B2 C2
l 1 // l 2 ⇔ A 1 = B 1 ≠ C 1 ve
A2 B2 C2
A1 B1
l1 ∩ l 2 = P ⇔ ≠ olur.
A2 B2
Kesiflen do¤rular›n kesim noktalar›n› bulmak için birkaç yol vard›r. Burada
bunlar›n iki tanesini örnek içinde aç›klayal›m.
ÖRNEK 10 Verilen do¤ru çiftlerinin birbirlerine göre durumlar›n› inceleyiniz. Kesiflme

durumuna uyanlar›n kesim noktas›n› bulunuz.
3x + 5y = 1 x- y = 3
a) b)
-6x - 10y = -2 3x - 3y = 1
x + 3y = 12
c)
x- y = 4
Do¤ru 51
a) 3 = 5 = -1
ÇÖZÜM
oldu¤undan bu iki do¤ru çak›fl›kt›r.
-6 -10 2
b) 1 = -1 ≠ -3 oldu¤undan verilen iki do¤ru paraleldir.

3 -3 -1
(Çizerek görünüz).
c) 1 ≠ 3 oldu¤undan do¤rular kefliflir. Kesim noktalar›n› yok etme metodu

1 -1
ad› verilen metodla bulal›m.
‹kinci denklemin her iki yan›n› 3 ile çarp›p 1. denkleme eklersek

x + 3y = 12
3/ x- y = 4
x + 3y = 12
3 x - 3y = 12
4x = 24
x = 24 = 6 ⇒ x= 6 bulunur.
4
Bulunan x = 6 de¤erini ikinci

denklemde (veya birinci denk- y
x + 3y = 12
lemde) x gördü¤ümüz yere
yazarsak 4 •
x-y=6-y=4 ⇒ 2 • (6, 2)
y=6-4=2
bulunur. Böylece kesim noktas›

•
1 2 3 4 5 6 12
x
-1
-2
(x, y) = (6, 2) -3
olur.
-4 •
Şekil 3.15
x-y=4
1) Verilen nokta çiftlerinden geçen do¤rular›n e¤imlerini ve denklemlerini SIRA S‹ZDE 2

bulunuz.
a) A (0, 0); B (3, -2) b) A (-1, 3); B (4, 0)
c) A (3, 0); B (-1, -1) d) A (3, 5); B (-1, 3)
2) x - eksenini 5, y - eksenini 3 noktas›nda kesen do¤runun denklemini bulunuz.
3) Verilen do¤rular›n e¤imlerini bulunuz.
a) 2x + y - 3 = 0 b) 3x - 2y + 1=0 c) y = 3
52 Parabol
4) Verilen do¤ru çiftlerinin çak›fl›k, paralel veya kesiflen olup olmad›klar›n› araflt›-
r›n›z. Varsa kesiflim noktalar›n› bulunuz.
x+y=1 x+y=3
a) b)
x+ y= 4 x- y = 0
x - 3y = 3 2x + y = 3
c) d)
y = 3x - 5 2y = x + 2
3y = x - 2 x+y=5
e) f)
3x + y = -1 x- y = 5
5) y = 3x - 1 do¤rusuna paralel olan ve A (2, 3) noktas›ndan geçen do¤runun

denklemini bulunuz.
PARABOL
Burada sadece simetri ekseni x - eksenine paralel veya y - eksenine paralel olan
parabolleri inceleyece¤iz.
Geometrik olarak, düzlemde verilen bir noktaya ve verilen bir do¤ruya eflit
uzakl›ktaki noktalar›n kümesine parabol denir. Bu noktaya parabolün oda¤›, do¤-
ruya da parabolün do¤rultman› ad› verilir.
E¤er parabolün do¤rultman› y - eksenine dik ve oda¤› do¤rultman›n üst bölge-
sinde seçilirse flekildeki parabol elde edilir.
• P (odak)
d
yT
T • (Tepe)
(do¤rultman)
x
xT
simetri ekseni
Şekil 3.16
Parabolün grafi¤i, oda¤›ndan geçen ve do¤rultman›na dik olan bir do¤ruya

göre simetriktir. Bu do¤ruya simetri ekseni ve parabolü kesti¤i noktaya da tepe
noktas› denir.
Ax 2 + Bx + C + Dy = 0
denklemi A ≠ 0 ≠ D oldu¤unda simetri ekseni y - eksenine paralel olan bir para-

bolün genel denklemidir. Buradan y çekilirse
y = - A x2- B x- C
D D D
bulunur. a = - A , b = - B ve c = - C denirse
D D D
Parabol 53
y = ax 2 + bx + c
denklemi bulunur. Benzer flekilde Ay 2 + By + C + Dx = 0 denklemi simetri ek-

seni x - eksenine paralel olan bir parabol gösterir. Bu denklemden x çekilirse
x = ay 2 + by + c
bulunur.
y = ax2 + bx + c Parabolünün Grafi¤i

Bu tür bir denklem a > 0 ise kollar› yukar› aç›lan, a < 0 ise kollar› afla¤› aç›lan bir
parabol verir. Grafi¤i kolayca çizebilmek için afla¤›daki yol izlenir.
‹lk olarak; parabolün tepe noktas›n›n koordinatlar› bulunur.
y = ax 2 + bx + c de ilk iki terim a parantezine al›n›p parantez içindeki
x in kat say›s›n›n yar›s›n›n karesi bir eklenir bir ç›kar›l›rsa eflitlik
2 2
y = a x2 + b x + b - b +c
a 2a 2a
2 2
= a x+ b - b +c
2a 4a 2
2 2
= a x+ b + 4ac - b
2a 4a
= a x- xT 2 + yT
b
biçimine dönüflür. Burada x T = - parabolün tepe noktas›n›n x koordinat›
2a
2
ve y = 4ac - b ise parabolün tepe noktas›n›n y koordinat› olur.
T 4a
2
Tepe noktas›: T x T , y T = T - b , 4ac - b olur.
2a 4a
‹kinci olarak; parabol üzerinde tepe noktas›n›n iki yan›nda en az iki nokta
belirlenir. Özel olarak bu iki nokta parabolün x - eksenini kesti¤i noktalar ola-
rak seçilebilir.
Son olarak; a > 0 ise parabolün kollar›n›n yukar› do¤ru, a < 0 ise parabolün
kollar›n›n afla¤› do¤ru aç›ld›¤› gözönüne alarak çizim gerçeklefltirilir.
• y = ax 2 + bx + c parabolünün tepe noktas› flu flekilde de bulunabilir.
Önce; x = - b bulunur.
T 2a
Sonra; xT , y = ax2 + bx + c denkleminde x yerine yaz›larak yT elde edilir.
Böylece T (xT , yT ) tepe noktas› bulunmufl olur.
• Tepe noktas› , a > 0 ise grafi¤in en alt (minimum), a < 0 ise grafi¤in en üst
(maksimum) noktas› olur.
Benzer inceleme x = ay 2 + by + c parabolü için de yap›labilir.
Grafikler izleyen sayfada özetlenmifltir.
54 Parabol
y y
T
2
T - b , 4ac - b
2a 4a
x x
simetri ekseni
y = ax 2 + bx + c , a > 0 y = ax 2 + bx + c , a < 0
kollar yukar› kollar afla¤›
Şekil 3.17a
y y
2
T 4ac - b , - b simetri ekseni
4a 2a T
x x
x = ay 2 + by + c , a > 0 x = ay 2 + by + c , a < 0
kollar sa¤a kollar sola
Şekil 3.17b
ÖRNEK 11 2
a) y = 4x 2 - 4x + 2 b) y = 1 - x
4
parabollerinin grafiklerini çiziniz.
ÇÖZÜM
a) y = 4x 2 - 4x + 2 parabolünün tepe noktas›n›n koordinatlar›n› belirlemek için

eflitli¤in sa¤ yan›n› kareye tamamlayal›m.
2 2
y = 4 x2 - x + 2 = 4 x 2 - x + - 1 - - 1 +2
2 2
2 2
= 4 x-1 -1 +2=4 x- 1 +1
2 4 2
olur. y = (x - xT )2 + yT 'den
T xT , y T = T 1 ,1 elde edilir.
2
x=0 için y = 4 . 02 - 4 . 0 + 2 = 2
x=1 için y = 4 . 12 - 4 . 1 + 2 = 2
oldu¤undan parabol üzerindeki (0, 2) ve (1, 2) noktalar› bulunur.

Parabol 55
x y = 4x2 - 4x + 2 (x,y)
1 1 1,1
2 2
0 2 (0,2)
1 2 (1,2)
a = 4 > 0 oldu¤undan parabolün kollar› yukar› do¤rudur. Grafik afla¤›daki

gibidir. (fiekil 3.18 (a))
y
y
2
1
1
x
x -2 -1 1 2
0 1 1
2
(b)
Şekil 3.18
(a)
2
b) y = 1 - x , xT = - b = - 0 =0
4 2a 2 -1
4 ⇒ T (0, 1) olur.
2
yT = 1 - 0 = 1
4
2
y = 0 için 1 - x = 0 ⇒ x 2 = 4 ⇒ x = ± 2 dir.
4
a=-1 <0 oldu¤undan kollar afla¤› do¤rudur. (fiekil 3.18 (b))

4
2 ÖRNEK 12
a) x = -4 y - 3
2
+1 b) x = y + 2 - 4
2
parabollerini çiziniz.
2
ÇÖZÜM
a) x = -4 y - 3 + 1 = a y - yT 2
+ xT ve a=-4<0 oldu¤undan
2
kollar sola do¤ru aç›l›r.
T xT , yT = T 1 , 3 dir. Parabolün y - eksenini kesti¤i noktay› bulal›m.

2
56 Parabol
2 2
x= 0 için -4 y - 3 +1=0 ⇒ 4 y- 3 =1
2 2
2
⇒ y- 3 =1
2 4
2
y- 3 = y- 3
2 2
⇒ y- 3 = ± 1
2 2
⇒ y1 = 2 , y2 = 1
bulunur. Böylece
2
y
x= - 4 y- 3 +1 y (x,y) y
2
2
0 1 (0 , 1)
0 2 (0 , 2)
3/2
•
1 -4 -3 -2 -1
1 3/2 (1 , 3/2)
x -1 x
1
olur. Grafik yandaki • -2
gibidir
(fiekil 3.19 (a)). • -4
(b)
Şekil 3.19
(a)
b) x = (y + 2)2 - 4 = a (y - yT )2 + xT , a = 1 > 0 oldu¤undan kollar sa¤a do¤ru

aç›l›r ve T (-4, -2) dir. Parabolün y - eksenini kesti¤i noktalar› bulal›m.
x= 0 için (y + 2)2 - 4 = 0 ⇒ (y + 2)2 = 4
2
⇒ y+2 =2 y+2 = y+2
⇒ y+2=±2
⇒ y 1 = 0 , y 2 = -4
x = ( y + 2 )2 - 4 y (x,y)
-4 -2 (-4 , -2)
0 0 (0 , 0)
0 -4 (0 , -4)
olur. Grafi¤i yukar›daki gibidir (fiekil 3.19 (b)).

Birinci ve ‹kinci Dereceden ‹ki Bilinmeyenli Eflitsizlikler 57
1) Denklemleri verilen parabolleri çiziniz. SIRA S‹ZDE 3

2 2
a) y = 2x - 5x b) y = - 3x + 2x
c) y = 3 - 5x 2 d) y = 1 x 2 + 3
2
e) y = - 7 x + 3 2
f) y = 1 x - 1 2
9 +2
2
g) y = x 2 - x - 6 h) y = - 5 x 2 - 20 x - 5
3 3
2) Verilen parabollerin minimum noktalar›n› bulunuz.

a) y = 3 (x - 1)2 + 3 b) y = x 2 - 4x - 5
c) y = 3x 2 - 4x + 1 d) y = 2x 2 + x + 1
3) Verilen parabollerin maksimum noktalar›n› bulunuz.
a) y = - 2x 2 + x b) y = 1 - 3x 2
B‹R‹NC‹ VE ‹K‹NC‹ DERECEDEN ‹K‹ B‹L‹NMEYENL‹

Efi‹TS‹ZL‹KLER
Bu k›s›mda,
y > mx + n (y ≥ mx + n ) ; y < mx + n (y ≤ mx + n ) ,
y > ax + bx + c (x > ay + by + c ) ; y < ax 2 + bx + c (x < ay 2 + by + c )
2 2
biçimindeki (di¤er bir deyiflle do¤ru ya da parabol denklemleriyle oluflturulan)

eflitsizliklerin çözümü olan (x, y) ikililerinin oluflturduklar› kümenin nas›l be-
lirlendi¤ini inceleyece¤iz.
Verilen bir do¤ru (ya da parabol) düzlemi üç bölgeye ay›r›r ve düzlemdeki bir
(x, y) noktas› bu bölgelerden sadece biri içindedir.
y y
y = mx + n
y > mx + n y> ax2+ bx + c
(Do¤runun
(Do¤runun üst kendisi) (Parabolün üst
bölgesi) bölgesi)
y < ax2 + bx + c
x x
y < mx + n
(Do¤runun alt
bölgesi) y = ax2 + bx + c (Parabolün alt
(Parabolün bölgesi)
kendisi)
Şekil 3.20
Bu, verilen bir (x, y) için
y > mx + n , y = mx + n , y < mx + n ... (*)

(y > ax 2 + bx + c , y = ax 2 + bx + c , y < ax 2 + bx + c)
ba¤›nt›lar›ndan sadece birinin sa¤lanmas› demektir. Tersine (*) ba¤›nt›lar›ndan bi-
rini sa¤layan bir nokta ya do¤ru (parabol) üzerindedir ya da bu do¤runun (para-
bolün) düzlemden ay›rd›¤› iki bölgeden sadece birisi içindedir.
58 Birinci ve ‹kinci Dereceden ‹ki Bilinmeyenli Eflitsizlikler
Böyle bir eflitsizli¤in grafi¤ini çizmek için ad›m ad›m afla¤›daki yol izlenir.
Önce; y = mx + n do¤rusunun (y = ax 2 + bx + c ) parabolünün grafi¤i nok-
ta nokta çizilir.
Sonra; do¤ru (parabol) üzerinde olmayan herhangi bir nokta al›n›r ve al›nan
noktan›n koordinatlar› verilen eflitsizlikte yerine yaz›l›r. Koordinatlar eflitsizli¤i
sa¤l›yorsa noktan›n bulundu¤u bölge aranan grafiktir, sa¤lam›yorsa di¤er bölge
aranan grafiktir.
Son olarak, verilen eflitsizlik ≥ ya da ≤ biçimindeyse do¤runun (parabolün)
kendisi de çözüme dahil edilir.
ÖRNEK 13 a) y ≤ 2x + 4 b) y - x 2 + 3x > 0
eflitsizliklerinin çözüm kümeleri olan bölgeleri çiziniz.
a) y = 2x + 4 do¤rusunu çizelim.
ÇÖZÜM
(0, 0) do¤ru üzerinde de¤ildir. Bu noktay› y ≤ 2x + 4 de yerine yazal›m.

0 ≤ 2 . 0 + 4 = 4 eflitsizli¤i do¤ru oldu¤undan istenen çözüm bölgesi (0, 0) › da
içine alan do¤runun alt bölgesi olur.
4
Çözüm
kümesi
-2 -1
•(0, 0) x
y ≤ 2x + 4
y = x2 - 3x
Çözüm
kümesi
x
0 1 2 3
y - x2 + 3x > 0
Şekil 3.21
b) y = x 2 - 3x parabolünün grafi¤ini nokta nokta çizelim (neden?). Parabol üze-

rinde olmayan (0, -1) noktas›n›n koordinatlar›n› verilen eflitsizlikte yazal›m.
y - x 2 + 3x = 0 - (-1)2 + 3 (-1) = -4 > 0
olur ve eflitsizlik sa¤lanmaz. Bu durumda bu eflitsizli¤in çözüm bölgesi (0, -1)

noktas›n›n oldu¤u bölge de¤il, parabolün düzlemde ay›rd›¤› di¤er bölgedir.
Bir eflitsizlik sistemi verilmiflse her bir eflitsizlik ayr› ayr› çözülür. Ortak çözüm
bölgesi verilen sistemin çözüm bölgesi olur.
Birinci ve ‹kinci Dereceden ‹ki Bilinmeyenli Eflitsizlikler 59
ÖRNEK 14
2x - y ≤ 1 y- x2 ≥ 0
a) b)
x+ y≥ 2 y- x< 2
eflitsizlik sistemlerini çözünüz.
ÇÖZÜM
Eflitsizliklerin çözüm kümesi afla¤›daki grafiklerde görülen ortak taral› bölgelerdir.
y
y
Ortak
2 çözüm y = x2
kümesi
y - x2 ≥ 0
1
y - x< 2
x x
1 1 2 -2 -1 (0, 0)
2
-1
y=x+2
2x - y ≤ 1
y = 2x - 1 x+ y ≥ 2
(a) (b)
Şekil 3.22
1) Verilen eflitsizliklerin çözüm kümelerini düzlemde çizerek gösteriniz. SIRA S‹ZDE 4

a) y - 3x > 0 b) 2x - y < 1 c) x - 3y ≤ 0
d) y - (x - 1)2 ≥ 0 e) y - x 2 - 4x - 5 ≤ 0
2) Verilen eflitsizlik sistemlerinin çözüm kümelerini düzlemde çizerek gösteriniz.
x≥ 0
x+ y- 3 ≥ 0 x≥ 1
a) b) y>0 c)
x- y < 0 y - 2x < 0
x- y < 2
y - 3x 2 + 1 > 0 y - 2x - 3 ≤ 0
d) e)
y + x2 + 1 ≤ 0 1 - 3x 2 + y > 0
f) 1 < x + y < 3 g) 2 < y - x 2 ≤ 5

Kendimizi S›nayal›m 3. Afla¤›dakilerden hangisi bir do¤ru denklemi de¤ildir?

1. a. x - 3y = 1
y
b. 3x + 2y = 1
c. y = 3x - 1
5/2
d. x - y 2 = 1
2
e. 3 x + y = -1
1
x 4. d1 : A1x + B1y + C1 = 0 ; d2 : A2x + B2y + C2 = 0

-2 -1 do¤rular› en az iki ortak noktaya sahipseler afla¤›dakiler-
den hangisi kesin olarak do¤rudur?
a. d 1 ve d 2 paraleldir.
Grafi¤i verilen do¤runun denklemi afla¤›dakilerden
hangisidir? b. d 1 , d 2 ye diktir.
a. 4y - 5x = -10 A1 B1 C1
c. = = d›r.
A2 B2 C2
b. 4y + 5x = 10
c. 4y - 5x = 10 d. A 1 = A 2 , B 1 = B 2 , C 1 ≠ C 2 d›r.
d. 5y - 4x = 10 A1 C1
e. ≠ d›r.
A2 C2
e. 10y + 2x = 2
5.
y
d1
2. y
3
d2
3
2
α α
1 x
-2 a
x
1 2 3 -3/2
Grafi¤i verilen do¤ruya dik olan do¤ru afla¤›dakilerden

hangisidir?
Yukar›daki flekle göre a kaçt›r?
a. x + y = -1
a. 1
b. x + y = 3 b. 2
c. x + y = -3 c. 3
d. 4
d. x - y = 3
e. 5
e. -3x + y = 1
6. 8.
y y
3 3
x
3
x
-1
Taral› bölge afla¤›daki eflitsizlik sistemlerinden hangisinin

çözüm kümesidir?
parabolün denklemi afla¤›dakilerden hangisidir?
x≥ 0
a. y = (x + 2)2 - 1
b. y = -(x + 2)2 - 1 a. y≤0
c. y = (x + 1)2 + 2 x+ y ≥ 3
d. y = (x - 1)2 + 2
e. y = (x - 1)2 x≥ 0
7. Grafi¤i verilen x + y > 3 eflitsizli¤inin çözüm kümesi b. y≥0
afla¤›dakilerden hangisidir?
x+ y ≥ 3
y
II x≤ 0
c. y≥0
I
3 x+ y ≥ 3
III
V x≥ 0
3
x
d. y≥0
VII
IV VI x+ y < 3
x≥ 0
a. I, II ve III. bölgelerin bileflimi e. y≥0
b. I ve V. bölgelerin bileflimi
x+ y ≤ 3
c. I, II ve VII. bölgelerin bileflimi
d. II, III, IV, V ve VI. bölgelerin bileflimi
e. IV, VI ve VII. bölgelerin bileflimi
9. Taral› bölge afla¤›daki eflitsizlik sistemlerinden hangisi- 10. d2 do¤rusu d1 e dik ise d1 do¤rusunun denklemi
nin çözüm bölgesidir? afla¤›dakilerden hangisidir?
y y
2
x- 2
y=
2
2
l
x x
-2 2 3
d1 d2
a. y = 3x
y> x - 2
2
a. b. y = 2 x
y - x> 2 3
c. y = 2x
2
(x - 2)
y≥
2 d. y = 1 x + 1
3 3
b.
y > x+ 2
e. y = 3 x
4
(x - 2)2
y< 11. d1 : 2x - y = 3 ; d2 : y - 4x = 0
2
c. d1 ve d2 do¤rular›n›n kesiflim noktas› afla¤›dakilerden
y< x+ 2
hangisidir?
(x - 2)2 a. 1 , 2
y≥ 2
2
d.
y - x< 2 b. - 3 , 6
2
(x - 2) 2 c. - 1 , -2
y> 2
2
e.
y≤ x+ 2 d. - 3 , -6
2
e. 1,4
12. Afla¤›daki flekle göre P noktas›n›n koordinatlar› için 3. x + y = 3 do¤rusuna dik olan A (-1, -2) den geçen do¤-
afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? runun denklemini bulunuz.
y
4. y = x + n ve y = mx - 5 do¤rular›n›n A (3, 1) nok-
y = x2
•
P (x, y)
tas›nda kesifltikleri biliniyorsa n ve m nedir?
5.
2
a. x = - 4 y - 3 +1
2
x
2
b. x = y + 2 -4
parabollerini çiziniz.
a. x 2 > y
b. x 2 < y
c. x 2 = y
d. x 2 ≥ y
e. x 2 . y = 3
Biraz Daha Düflünelim

1. Verilen grafiklerin belirtilen simetriklerini bulunuz.
a. y b. y
1
1
-1 0 x -1 0 1 x
x- eksenine göre y- eksenine göre
c. y d. y
1 1
-1
0 1 x 0 1 x
-1
(y=x do¤rusuna göre) y- eksenine göre
2. x üretilen ürün say›s› ve y fiyat olmak üzere bir

üretici firman›n günlük üretim fiyat› y = 10.000 - 90x
+ 0.045x 2 olarak belirlenmifltir. Firma fiyat› minimum
yapabilmesi için günde kaç adet üretim yapmal›d›r?
64
René Descartes
(1596-1650)
"Descartes’ ›n ad›n› ölümsüzlefltiren onun
felsefi ve teorik fikirlerinden daha çok analitik
geometri konusundaki çal›flmalar›d›r. Analitik
geometri pozitif bilimlerin ilerlemesi yolunda
bu güne kadar at›lm›fl olan en büyük ad›md›r."
John Stuart Mill
Fonksiyonlar 4
Amaçlar
N
Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,
N
fonksiyon kavram›n› ö¤renecek,
N
bir fonksiyon verildi¤inde tan›m ve görüntü kümesinin bulunuflunu ö¤renecek,
N
bir fonksiyonun grafi¤ini çizebilecek,
N
matematiksel model oluflturabilecek,
fonksiyonlar›n temel özelliklerini ö¤renecek, bunlar› grafik çiziminde
N
kullanabilecek,
N
fonksiyonlar üzerindeki ifllemleri yapabilecek,
N
bir fonksiyonun tersini bulabilecek,
fonksiyonlar›n s›n›fland›rmas›n› ö¤reneceksiniz.
66 Fonksiyonlar
‹çindekiler
• Fonksiyon Kavram›
• Bir Fonksiyonun Tan›m ve Görüntü Kümelerinin Bulunuflu
• Matematiksel Model Oluflturma
• Fonksiyonlar›n Özellikleri
• Fonksiyonlarla Yap›lan Cebirsel ‹fllemler
• Bileflke Fonksiyon
• Ters Fonksiyon
• Fonksiyon Türleri
• fonksiyon tan›m› iyi ö¤renilmeli,

• matemetiksel model oluflturmak için çaba sarf edilmeli,
• fonsiyonlar›n özellikleri ö¤renilerek grafik çizimlerinde nas›l kullan›l-
d›¤› üzerinde durulmal›,
• fonksiyonlarla ifllem yapabilmek için verilen al›flt›rmalar çözülmelidir.
Girifl
Bir firma üretti¤i her bir ürünü a TL. den sat›yor. Her bir ürün için b TL. lik ham-
madde gideri ve c TL. lik iflçi ücreti ödeniyor. Firman›n y›ll›k sabit giderleri d TL.
dir. x sat›lan ürün say›s›n› göstermek üzere y›ll›k kâr fonksiyonunu x cinsinden
bulunuz.
Fen ve mühendislik alan›nda oldu¤u kadar ekonomi alan›nda da birçok prob-
leme çözüm aran›rken matemati¤in yol gösterilicili¤inden yararlan›l›r. Bunun
için önce verilen problem matematiksel biçimde ifade edilmelidir. Buna proble-
min matematiksel modelinin kurulmas› denir. Bir problemin matematiksel
çözümü için önce onun matematiksel modelinin kurulmas› gerekir. Matematiksel
modelin kurulmas› genelde veriler aras›ndaki iliflkiyi düzenleyen bir ba¤›n-
t›n›n oluflturulmas› biçiminde olur. Sözel ifade edilen bir problemin matematik-
sel modeli ve bu modelin kuruluflu, çözümü cebirsel, nümerik ya da geometrik
yollardan biriyle yap›l›r. Cebirsel yol, problemin analitik olarak ifade edilebilme-
sidir. Yani bir formül, bir fonksiyon veya bir denklem olarak yaz›labilmesidir. Nü-
merik yol, verilerden uygun flekilde nümerik sonuçlar›n ç›kar›lmas›d›r. Geomet-
rik yol ise, problemin veya çözümünün bir flema, bir çizim veya bir grafik yard›-
m›yla gösterilebilmesidir. Elbette bu yollar›n kimi zaman biri, kimi zamanda bir-
kaç› birlikte kullan›labilir. Uygun yolun hangisinin olac›¤›n›n seçimi, matematik
bilgisi ve problem çözme becerisine ba¤l›d›r. Fakat flunu da unutmamak gerekir;
günlük yaflam›n çeflitli alanlar›nda karfl›lafl›lan problemlerin matematiksel çö-
zümleri teorik sonuçlard›r. Her zaman gerçek yaflamdaki sonuçlar olmayabilir.
Ancak problemin matematiksel modeli iyi kurulmuflsa, modelin çözümü gerçek
çözüm olmasa da onun iyi bir yaklafl›m›d›r.
Fonksiyon kavram› matemati¤in en temel kavramlar›ndan biridir. Bir de¤iflke-
ne baflka bir de¤iflkeni karfl›l›k getirme olarak tan›mlanabilecek bu kavram iyi kav-
ran›lmadan matematiksel model kurma ve ona çözüm aramadan söz edilemez.
Bu ünitede fonksiyon kavram› verilecek ve özellikleri incelenecektir. Ayr›ca
fonksiyonlar›n grafiklerle gösterimlerinin öneminden söz edilecek ve baz› temel
fonksiyonlar›n grafiklerinin çizimleri yap›lacakt›r.
Fonksiyon Kavram› 67
N
FONKS‹YON KAVRAMI
AMAÇ Fonksiyonun ne oldu¤unu anlayacaks›n›z.

1
Fonksiyonu, bir girdiye bir ve yaln›z bir ç›kt› veren girdi-ç›kt› makinesi olarak
da düflünebiliriz.
y = f (x)
Girdiler Kümesi Ç›kt›lar Kümesi
Şekil 4.1
Bunu bir örnekle aç›klayal›m. Bugün birçok hesap makinesinde 1x , ax , logx , yx

gibi tufllar vard›r. Bir say› yaz›p bu tufllardan birine,
örne¤in; 1 e bas›l›rsa ekranda, verilen say›s›n›n çarp›msal tersi görülür. He-
x
sap makinesinin 1 tuflu (0 hariç) her bir say›y›, çarp›msal tersine tafl›d›¤›ndan
x
bir fonksiyon tan›mlar. Benzer flekilde bir say› yaz›p x2 tufluna bas›l›rsa ekranda,
verilen say›n›n karesi görülecektir. Böylece x2 tuflu da baflka bir fonksiyon tan›m-
layacakt›r. Bu nedenle bu tufllara fonksiyon tufllar› denir. Ancak bu tufllardan yx
tuflu di¤erlerinden farkl›d›r. Bir say› yaz›p yx e basarsan›z sonuç alamazs›n›z. Fa-
kat önce 2 ye, sonra yx e, daha sonra 3 e basar yani iki girdi verirseniz eflite ba-
s›ld›¤›nda ekranda 8 belirecektir. Bu durumda iki de¤iflkenli bir fonksiyon orta-
ya ç›kacakt›r.
y = f (x) = x3 - x denklemini göz önüne alal›m. Bir x de¤eri girdi olarak al›-
n›rsa buna bir tek y ç›kt›s› karfl› gelecektir.
Gerçekten;
y = f (x)
x ler kümesi y = f (x) = x3 - x y ler kümesi
Şekil 4.2
68 Fonksiyon Kavram›
ile gösterirsek, bu makine önce x girdisinin kübünü al›yor, x i bundan ç›kar›yor

ve bunu y ç›kt›s› olarak veriyor diyebiliriz.
Örne¤in;
x = girdi y = ç›kt›
x=1 y = f (1) = 13 - 1 = 0
x=2 y = f (2) = 23 - 2 = 6
x=3 y = f (3) = 33 - 3 = 24
olur. "x in kübünü al x i bundan ç›kar" komutunu gerçeklefltiren bu makine-
de y = x3 - x denklemi makinenin yapaca¤› ifli tan›mlayan bir matematiksel ku-
ral vermektedir. Bu kural bir x girdisine bir ve yaln›z bir y ç›kt›s› karfl›l›k
getirmektedir.
Her bir x girdisine, bir ve yaln›z bir y ç›kt›s› karfl› getiren bir y = f (x) ma-
tematiksel kural›na fonksiyon denir.
Fonksiyonu veren y = f (x) kural›nda x de¤ifltikçe, y de buna ba¤l› olarak
de¤iflecektir. Bu nedenle x e ba¤›ms›z de¤iflken, y ye de x e ba¤l› ya da k›sa-
ca ba¤›ml› de¤iflken denir.
y = f (x) denklemini anlaml› yapan tüm x girdilerinin kümesine f fonksi-
yonunun tan›m kümesi, tüm y lerin kümesine de f fonksiyonunun görüntü
kümesi denir. Bu kümeler s›ras›yla Df ve Rf ile gösterilirler. Df ve Rf , s›ra-
s›yla X ve Y gibi iki kümenin alt kümeleri ise f yi simgesel olarak
f : Df ⊂ X → Y
biçiminde gösteririz.
• Fonksiyon y = f (x) kural›yla verilmiflse Df = { x ∈ X | y = f (x) } ve
Rf = { y ∈ Y | x ∈ Df için y = f (x) } olur.
• Genel olarak, Df ve Rf , R gerçel say›lar kümesinin bir alt kümesi olarak
al›nacakt›r.
y = f (x)
Df Rf
X Y
Şekil 4.3
N
Bir Fonksiyonun Tan›m ve Görüntü Kümesinin Bulunuflu
Bir fonksiyon verildi¤inde tan›m ve görüntü kümesini

AMAÇ
2 bulabileceksiniz.
Baz› durumlarda fonksiyonu tan›mlayan kifli tan›m ve görüntü kümelerini kendi-

si verebilir. Bu durumda yapacak bir fley yoktur. Ço¤u zaman f fonksiyonu
y = f (x) eflitli¤i ile verilir. O zaman eflitli¤i anlaml› yapan x lerin kümesi Df yi
ve en az bir x için y = f (x) eflitli¤ini sa¤layan y lerin kümesi de Rf yi olufl-
turacakt›r.
f, bir problemde sözel olarak ifade edilmiflse önce f nin kural› bulunur, da-
ha sonra f nin tan›m ve de¤er kümeleri probleme göre belirlenir.
Verilen fonksiyonlar›n tan›m ve görüntü kümelerini bulunuz. ÖRNEK 1

a) f (x) = x - 1 b) f x = x - 3 c) f x = x - 2
2
x - 7x x+ 2
1 2
d) f x = e) f x = x -1
x2 +1 x- 1
ÇÖZÜM
Verilen bütün fonksiyonlar y = f (x) biçiminde verildi¤inden tan›m kümesi için
y = f (x) i sa¤layan x leri, görüntü kümesi için de ayn› eflitli¤i anlaml› yapan y le-
ri araflt›raca¤›z.
a) Negatif say›lar›n kareköklerinin olmad›¤›n› biliyoruz. y = x - 1 eflitli¤inde
x - 1 < 0 olamaz, olursa eflitlik anlams›z olur. Bu nedenle
Df = { x ∈ R| x - 1 ≥ 0 }
={x∈R| x ≥1}
= [1, ∞)
olur. fiimdi de görüntü kümesini bulal›m. x - 1 önüne eksi iflareti gelmedik-
çe negatif olamaz. x ≥ 1 için y = x - 1 ≥ 0 olur ki bu
Rf = {y ∈ R | y ≥ 0 } = [0, ∞)
demektir.
b) Aranan tan›m kümesi y = x - 3 eflitli¤ini anlaml› yapan x lerin kümesidir.

x 2 - 7x
A = ∞ ve sonsuzun bir gerçel say› olmad›¤›n› biliyoruz.
0
Bu eflitlikte payday› 0 yapan x ler için eflitlik anlams›z olaca¤›ndan
Df = { x ∈ R | x2 - 7x ≠ 0 }
= { x ∈ R | x (x - 7) ≠ 0 }
= { x ∈ R | x ≠ 0 ve x ≠ 7 } Ço¤u zaman görüntü kümesini
analitik yoldan elde etmek kolay
= R \ {0, 7} = (-∞, 0) ∪ (0, 7) ∪ (7, +∞) de¤ildir. Ancak grafi¤i çizilerek
kolayca belirlenebilir.
olur. Görüntü kümesi kolayca bulunamaz.
c) y = x - 2 fonksiyonunun tan›m kümesinin Df = R \ { -2 } oldu¤u kolayca gö-

x+ 2
rülebilir. fiimdi bu eflitli¤i anlaml› yapan y lerin kümesini bulal›m. y = x - 2
x+ 2
eflitli¤inden x i çekersek
(x + 2) y = x - 2 ⇒ xy + 2y = x - 2
⇒ xy - x = -2y - 2
⇒ x (y - 1) = -2 (y + 1)
2 (1 + y )
⇒ x=
1- y
2 (1 + y )
olur. y ≠ 1 için x = eflitli¤i anlaml› olaca¤›ndan
1- y
Rf = { y ∈ R | y ≠ 1 } = R \ {1}
olur.
d) Her x ∈ R için x2 + 1 ≠ 0 oldu¤undan y = 1 her x ∈ R için anlam-

x2 + 1
l›d›r. Df = R olur. Di¤er taraftan ∀x ∈ R için x2 + 1 ≥ 1 > 0 oldu¤undan
0<y= 1 ≤1 olur. Rf = (0, 1] dir.

2
x +1
e) x = 1 için
2 0 belirsiz oldu¤undan, x = 1 de y = x 2 - 1 , ta-

f (1) = 1 - 1 = 0 olur ve
1-1 0 0 x- 1
n›ms›zd›r. Yani x ≠ 1 olan tüm x ler eflitli¤i anlaml› yapar. Df = R \ { 1 } dir.
f (x) i tekrar yazarsak x ≠ 1 için

2 (x - 1) (x + 1)
f (x ) = x - 1 = = x + 1 dir. Böylece x ≠ 1 için f (x) = x + 1
x- 1 x- 1
olur. y = f (1) = 1 + 1 = 2 oldu¤undan 1 e karfl› gelen y = 2 yi R ‘den ç›ka-
r›rsak de¤er kümesini buluruz. Rf = R \ { 2 } dir.
Günlük hayat›m›zda bir de¤iflkenin di¤er bir de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflti¤i
durumlarla s›k s›k karfl›lafl›r›z. Örne¤in; taksi ücreti, kat edilen km ye ba¤l› olarak,
al›m sat›m vergisi al›nan ya da sat›lan mal›n fiyat›na ba¤l› olarak, dairenin alan›
yar›çap uzunlu¤una ba¤l› olarak, vs. ... de¤iflir.
Genel olarak bir y de¤iflkeninin bir x de¤iflkenine ba¤l› olarak de¤iflti¤i her
durum, kural› y = f (x) olan bir fonksiyon tan›mlar. Böylece fonksiyonlar ya bir
tablo ile veya grafik ile ya da y = f (x) denklemi ile verilebilir. Biz daha çok
Bir f : Df ⊂ R → R
fonksiyonunun grafi¤i genellikle son durum ile ilgilenece¤iz.
düzlemde bir e¤ridir. Bir fonksiyonun grafi¤i y = f (x) eflitli¤ini sa¤layan (x , y) ikililerinin küme-
N
si olarak tan›mlan›r.
AMAÇ Bir fonksiyonun grafi¤ini çizebileceksiniz.

3
ÖRNEK 2
f x = 3 fonksiyonunun grafi¤ini çiziniz.
2 + x2
Her x∈ R için x2 + 2 ≠ 0 olur ve Df = R dir. Her x ∈ R için
ÇÖZÜM
0<f x = 3 ≤ 3 oldu¤undan Rf = (0, 3/2] dür. f (- x) = f (x) oldu¤undan
2 + x2 2
grafik y - eksenine göre simetriktir. Grafi¤i [0, + ∞) aral›¤›ndaki de¤erler için
çizelim.
x f (x)
0 3/2 3/2
1 1
2 3/4 1
3/2 12/7 12/7
3 3/11 3/4
3/11
1 3/2 2 3 x
Şekil 4.4
olur.
fiimdi do¤al olarak flu soru akla gelir: Düzlemdeki her e¤ri bir fonksiyonun
grafi¤i midir? Bu sorunun yan›t› olumsuzdur. Düzlemdeki bir e¤rinin, bir fonk-
siyonun grafi¤i olup olmad›¤› flöyle belirlenir: f nin tan›m kümesindeki her nok-
tadan y-eksenine paralel çizilen her do¤ru, verilen e¤riyi en fazla bir noktada ke-
siyorsa bu e¤ri bir fonksiyonun grafi¤idir. y-eksenine paralel çizilen bu do¤rular-
dan en az biri grafi¤i iki ya da daha fazla noktada kesiyorsa, bu e¤ri bir y = f (x)
fonksiyonunun grafi¤i olamaz.
ÖRNEK 3
y
x x
Şekil 4.5
y-eksenine paralel çizilen her do¤ru y-eksenine paralel çizilen do¤rular-

grafi¤i en fazla bir noktada keser. dan baz›lar› grafi¤i bir ya da iki
E¤ri bir y = f (x) fonksiyonunun noktada keser. E¤ri bir y = f (x)
grafi¤idir. fonksiyonunun grafi¤i de¤ildir.
N
Matematiksel Model Oluflturma
AMAÇ Matematiksel model oluflturabileceksiniz.

4
fiimdi verilen bir problemin matematiksel modelini ç›karma ifllemi üzerinde
dural›m.
ÖRNEK 4
Kenar uzunlu¤u 10 cm olan karenin dört köflesinden x cm lik kareler
ç›kar›larak oluflturulan fleklin alan›n› y ile gösterelim.
a) y yi x in bir fonksiyonu olarak yaz›n›z.
b) Oluflturulan y = f (x) fonksiyonunun tan›m ve görüntü kümelerini
bulunuz.
ÇÖZÜM
a)
x x
x x
10 cm
x x
x x
Şekil 4.6
kenar uzunlu¤u Kenar uzunlu¤u

y = 10 cm olan - 4 . x cm olan
karenin alan› karenin alan›
= 100 - 4 . x2 oldu¤undan
y = f (x ) = 100 - 4x 2 olur.
b) Probleme göre x uzunluk oldu¤undan s›f›rdan büyüktür ve x karenin kenar
uzunlu¤unun yar›s› olan 5 cm den büyük olamaz. Bu durum x i, (0,5] aral›¤›-
na k›s›tlar. Oluflan fleklin alan› 0 dan büyük ve 100 cm2 den küçük olaca¤›
için (neden?) y ler de [0,100) aras›ndad›r. Bu nedenle fonksiyon
f : (0,5] → [0,100) , y = f (x) = 100 - 4x2
ile verilmek zorundad›r. O halde f nin tan›m kümesi Df = (0,5] ve
görüntü kümesi Rf = [0,100) al›nmal›d›r.
Bir firma A mal›n› üretmek istiyor. Firman›n piyasa ar›flt›rma bölümünce ÖRNEK 5
yap›lan araflt›rmalar sonucu, qd = talep, F= fiyat olmak üzere, talep ile fi-
yat aras›nda
qd = 500 000 - 50 F
formülü ç›kar›l›yor. Gelir fonksiyonunu talep cinsinden ifade ediniz.
ÇÖZÜM
R = Gelir dersek, R = Fiyat x Talep = F. qd olur.
qd = 500 000 - 50 F verilmiflti, buradan F çekilirse,
500 000 - qd q
F= = 10 000 - d
50 50
bulunur. Böylece
qd
R qd = qd . 10 000 -
50
2
q
= 10 000qd - d
50
q
bulunur. Burada fiyat ve talep negatif olamayaca¤›ndan qd ≥ 0 ve 10 000 - d ≥ 0
50
yani 0 ≤ qd ≤ 500 000 olur. Sonuç olarak
2
R : 0, 500 000 → [0, ∞) ; R = 10 000 qd - 1 qd dir.
50
Bir firma üretti¤i her bir ürünü bir y›l boyunca a TL. den sat›yor. Her bir ÖRNEK 6
ürün için bir y›l boyunca b TL. lik hammadde gideri ve c TL. lik iflçi ücre-
ti ödeniyor. Firman›n y›ll›k sabit giderleri d TL. dir. x sat›lan ürün say›s›-
n› göstermek üzere y›ll›k kâr fonksiyonunu x cinsinden bulunuz.
ÇÖZÜM
R = Gelir C = Maliyet (Y›ll›k)

K = Kâr (Y›ll›k) olmak üzere;
Gelir = (sat›fl fiyat›) . (sat›lan ürün say›s›) = ax
Maliyet = (hammadde + iflçilik) (ürün say›s›) + Sabit giderler = (b+c) x +d
Kâr = Gelir - Maliyet
oldu¤unu düflünürsek
K (x) = R (x) - C (x)

= ax - [ (b+c) x +d ] = (a-b-c) x - d
istenen kâr fonksiyonu olur.
1. Boyutlar› 30 ve 20 olan dikdörtgen biçimli bir kartonun dört köflesinden ka- SIRA S‹ZDE 1
reler kesilerek üstü aç›k bir kutu oluflturulmak isteniyor. Bu kutunun hacmini
veren bir fonksiyon bulunuz.
C
2. 9 Yandaki dik üçgende f (x) "BC kenar›n›n uzunlu¤u" ise

f (x) i x cinsinden ifade ediniz.
A B
x
74 Fonksiyonlar›n Özellikleri
3. D x C Yandaki karede
a) f (x) "karenin çevresi";
x x b) f (x) "karenin köflegeni"
c) f (x) "karenin alan›" ise f (x) leri x cinsinden ifade
ediniz.
A x B
4. Verilen fonksiyonlar›n en genifl tan›m kümelerini bulunuz.
a) f x = x- 1 b) f x = x2 - x + 1 c) f x = x- 2
x+ 1 x+ 3 x2-4
3
d) f x = x 2 - 2x e) f x = x2 - 2x
N
FONKS‹YONLARIN ÖZELL‹KLER‹
Fonksiyonlar›n temel özelliklerini ö¤renecek, bunlar› grafik çi-
AMAÇ
5 zimlerinde kullanabiliceksiniz.
Bu kesimde verilen fonksiyonlar›n temel özellikleri tan›mlan›p örneklerle

aç›klanacakt›r.
A, B ⊆ R olmak üzere, f : A → B, y = f (x) fonksiyonu verilsin.
(i) Her x1, x2 ∈ A için
x1 ≠ x2 ⇒ f (x1) ≠ f (x2) veya denk olarak f (x1) = f (x2) ise x1 = x2
oluyorsa f ye bire-bir (1-1) fonksiyon denir.
(ii) Her y ∈ B için y = f (x) olacak flekilde en az bir x ∈ A varsa f ye örten fonk-
siyon denir. Bu durumda f (A) = { f (a) | a ∈ A } = B olur.
(iii) f (A) ⊂ B ise f ye içine fonksiyon denir.
(iv) • Her x1 , x2 ∈ A ve x1 < x2 için f (x1) ≤ f (x2) ( f (x1) < f (x2) )
oluyorsa f ye azalmayan (artan) fonksiyon denir.
• x1 < x2 için f (x2) ≤ f (x1) ( f (x2) < f (x1) )
oluyorsa f ye artmayan (azalan) fonksiyon denir.
• Bu koflullardan birini gerçekleyen bir fonksiyona monoton fonksiyon
denir.
(v) Her x ∈ A için -x ∈ A ve
• f (-x) = f (x) oluyorsa f ye çift fonksiyon denir.
• f (-x) = - f (x) oluyorsa f ye tek fonksiyon denir.
(vi) Bir T > 0 say›s› ve her x ∈ A için x + T ∈ A ve f (x + T ) = f (x)
oluyorsa f ye periyodik fonksiyon denir. T ye de bir periyot denir.
f : A → B, y = f (x) fonksiyonu verilsin.
Grafi¤ini çizebildi¤imiz bir fonksiyonun 1-1, örten, artan, azalan, çift, tek
ve/veya periyodikli¤i afla¤›daki biçimde araflt›r›labilir.
A, B ⊆ R ve
• Her y ∈ B noktas›ndan x- eksenine paralel olarak çizilen bir do¤ru fonksiyo-
nun grafi¤ini en fazla bir noktada kesiyorsa fonksiyon bire-bir dir.
• Her y ∈ B noktas›ndan x- eksenine paralel olarak çizilen bir do¤ru fonksi-
yonun grafi¤ini en az bir noktada kesiyorsa fonksiyon örtendir.
• x- ekseni üzerinde A n›n en solundan bafllayarak sa¤a do¤ru hareket edildi-
¤inde fonksiyonun grafi¤i daima yukar› do¤ru (afla¤› do¤ru) hareket edi-
yorsa fonksiyon artan (azalan) d›r. Bir afla¤› bir yukar› hareket ediyorsa
grafik ne artan ne de azaland›r.
Fonksiyonlar›n Özellikleri 75
• Fonksiyonun grafi¤i y- eksenine (orijine) göre simetrik ise fonksiyon çift

(tek)' tir.
• Fonksiyonun grafi¤i belli aral›klar boyunca aynen tekrarlan›yorsa fonk-
siyon periyodikdir.
Verilen fonksiyonlar›n tan›ml› olduklar› aral›kta bire-bir, örten, artan, ÖRNEK 7

azalan, tek ve/veya çift olup olmad›klar›n› araflt›r›n›z.
2
a) y = 2x - 1 b) y = x - 2
2
ÇÖZÜM
a) y = 2x - 1 do¤rusunun grafi¤ini hemen çizebiliriz.
y y
y = 2x - 1 y = 2x - 1
bizim
hareketimiz
1 x 1 x
2 2
-1 -1
y=k grafi¤in hareketi
Şekil 4.7
fiekilde görüldü¤ü gibi x- eksenine paralel çizilen her do¤ru, y = 2x - 1 do¤rusu-

nu bir ve yaln›z bir noktada kesiyor ve x - ekseni üzerinde soldan sa¤a hareket
etti¤imizde grafik yukar› do¤ru hareket etti¤inden y = 2x - 1 fonksiyonu bire-bir
örten ve artand›r. Grafik y - eksenine ve orijine göre simetrik olmad›¤›ndan tek
veya çift olmaz.
2
b) y = x - 2 parabolünün grafi¤ini çizelim
2
y y
grafi¤in
y=2 hareketi
grafi¤in
hareket hareketi
yönümüz
-2 2 2 2 x -2 x
2
-2 -2
y = -3
Şekil 4.8
Grafikten de görüldü¤ü gibi -∞ < k < -2 olmak üzere x - eksenine paralel olan
y = k do¤rular›n›n hiçbiri y = x2 - 2 parabolünü kesmez, fonksiyon R den R ye
2
örten de¤ildir. Yine -2 < k < +∞ olmak üzere y = k do¤rular› grafi¤i her defa-
2
s›nda iki noktada keserler. Bu f (x ) = x -2 nin bire-bir olmad›¤›n› gösterir.
2
76 Fonksiyonlarla Yap›lan Cebirsel ‹fllemler
‹kinci flekilde x - ekseni üzerinde soldan sa¤a hareket etti¤imizde (-∞, 0) aral›¤›n-
da grafik afla¤› do¤ru hareket eder (azaland›r). (0, ∞) aral›¤›nda ise grafik yukar›
do¤ru hareket eder (artand›r). O halde R nin bütününde grafik önce azal›yor son-
2
ra art›yor. y = x - 2 fonksiyonu ne artand›r ne de azaland›r.
2
2
Son olarak grafik y - eksenine göre simetrik oldu¤undan y = x - 2 fonksi-
2
yonu çift fonksiyondur.
N
FONKS‹YONLARLA YAPILAN CEB‹RSEL ‹fiLEMLER
AMAÇ Fonksiyonlar üzerinde ifllemler ö¤renip uygulayabileceksiniz.

6
Bu kesimde, verilen iki (ya da daha fazla) fonksiyondan yararlanarak yeni fonk-
siyonlar tan›mlaman›n de¤iflik yollar›ndan bahsedece¤iz.
f : A ⊆ R → R, g : A ⊆ R → R olmak üzere
(f + g)(x) = f (x) + g (x)
(f - g)(x) = f (x) - g (x)
(f . g)(x) = f (x) . g (x)
f f (x )
(x ) = ( g (x ) ≠ 0)
g g (x )
olarak tan›mlan›r.
ÖRNEK 8 R 'den R 'ye tan›mlanan f (x) = 2x - 3 ve g (x) = x2 + 1 fonksiyonlar›

verilsin.
a) f + g b) f - g c) f . g d) f
g
fonksiyonlar›n› oluflturunuz.
a) (f + g) (x) = f (x) + g (x) = 2x - 3 + x2 + 1 = x2 + 2x - 2

ÇÖZÜM
b) (f - g) (x) = f (x) - g (x) = 2x - 3 - (x2 + 1) = -x2 + 2x - 4

c) (f . g) (x) = f (x) . g (x) = (2x - 3) . (x2 + 1) = 2x3 - 3x2 + 2x - 3
f (x ) 2x - 3
d) =
g (x ) x 2 + 1
ÖRNEK 9 x ise 1 f x + f (-x ) = f (x 2) oldu¤unu gösteriniz.

f x =
1- x 2
ÇÖZÜM
1 f (x ) + f (-x ) = 1 x + -x = x - x
2 2 1 - x 1 - (-x ) 1-x 1+x
(1 + x ) (1 - x )
=
(1 + x ) x - x (1 - x )
= 2x 2 = f (x 2)
2 (1 - x 2) 2 (1 - x 2)
olur.
Fonksiyonlarla Yap›lan Cebirsel ‹fllemler 77
Bileflke Fonksiyon
Daha önce bir fonksiyonu bir girdi-ç›kt› makinesi olarak vermifltik. Ço¤u zaman
bir fonksiyon, bir baflka fonksiyonun ç›kt›s›n› girdi olarak al›r ve kendi ç›kt›s›n›
bunu kullanarak oluflturur.
Örne¤in;
y = g (x) = 1 - x 2 fonksiyonunda u = f (x) = 1 - x2 fonksiyonunun ç›kt›s›
olan 1 - x2 nin karekökü al›nmaktad›r. Bunu flematik olarak gösterirsek
x Df
g
u = f (x) = 1-x2
f (x) = u
Rf Dg
Rf ∩ Dg
g (u) = u
g (x) = f (x) = 1 - x2
Şekil 4.9
olacakt›r.
Bunu daha iyi kavrayabilmek için fonksiyon tan›mlamam›z›n bafl›ndaki hesap
makinesi örne¤ine dönelim. Bir hesap makinesinin üzerindeki fonksiyon tufllar›-
n›n her biri birer fonksiyon oluflturuyordu.
1 tufluna "ters alma fonksiyonu" ve x tufluna da "karekök alma" fonksi-
x
1
yonu diyebiliriz. Önce 9 a sonra 1x tufluna basarsak ekranda 9 görürüz. Arka-
s›ndan direkt olarak x tufluna bas›l›rsa ekranda bu defa 1 yer alacakd›r.

3
K›saca önce ters alma fonksiyonu, onun sonucuna da karekök fonksiyonunu

uygularsak
ters alma 1 karekök alma 1 = 0. 3
9
9 3
elde edilir.
fiimdi iki fonksiyonun bileflkesini formal olarak tan›mlayal›m.
f ve g herhangi iki fonksiyon olsunlar. f (x), g nin tan›m kümesi içinde olmak
üzere, f nin tan›m kümesindeki her x için
(gof) (x) = g ( f (x) )
olarak tan›mlanan gof fonksiyonuna f ile g nin bileflke fonksiyonu denir.
Bu durumda Dgof = { x ∈ Df | f (x) ∈ Dg } olaca¤› aç›kt›r.
Rg
Dg
• •
f g g ( f(x) )
f(x)
x
Df Rf Y
Dgof X Z
gof
Şekil 4.10
ÖRNEK 10 f (x) = 2x - 3 ve g (x) = x2 + 1 fonksiyonlar› için fog ve gof bileflke fonk-

siyonlar›n› hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM
(fog)(x) = f ( g (x) )
eflitli¤inin sa¤ yan› " f fonksiyonunda x gördü¤ün yere g(x) i yaz", demek-
tir. Buradan
f ( g (x) ) = 2 ( g (x) ) - 3 = 2 . (x2 + 1) - 3 = 2x2 - 1
elde edilir. Benzer flekilde
(gof)(x) = g ( f (x) ) = ( f (x) )2 + 1 = (2x - 3)2 + 1
= 4x2 - 12x + 9 + 1 = 4x2 - 12x + 10
bulunur.
Bu örnekte oldu¤u gibi genellikle fog ≠ gof dir.
ÖRNEK 11 3
1
1 + x2 ifadesini üç ayr› fonksiyonun bileflimi olarak gösteriniz.
ÇÖZÜM
Girdiye x diyelim ve x in girdisini alal›m. Önce, 1 + x2 ç›kt›s›n› hesaplayal›m,

1
sonra ç›kt›n›n çarp›msal tersini alal›m. Böylece elde edilir.
1 + x2
3
1
Son olarak ç›kan sonucun küp kökünü alal›m. Böylece 1 + x 2 fonksiyonu
elde edilir. Buradan;
3
u = f x = 1 + x 2 , v = g (u) = 1u ve y = h(v ) = v al›n›rsa
3
y = h( g ( f (x) ) ) = 1
1 + x2
olur.
x
ÖRNEK 12
f (x ) = x 3 + 3x + 6 , g (x ) = olmak üzere g ( f (2) ) = ?
1+x
ÇÖZÜM
f (2) = 23 + 3 . 2 + 6 = 8 + 6 + 6 = 20
g ( f (2)) = g (20) = 20 = 20
1 + 20 21
bulunur.
N
Ters Fonksiyon
Verilen bir fonksiyonun tersinin var olup olmad›¤›n› araflt›racak

AMAÇ
ve var olanlar›n tersini bulabileceksiniz.
7
Bir f fonksiyonu bire-bir ise görüntü kümesindeki herhangi bir y say›s›na f nin
tan›m kümesinden y = f (x) eflitli¤ini sa¤layan (di¤er bir deyiflle y = f (x) denkle-
minin çözümü olan) bir tek x karfl›l›k gelir. x , y taraf›ndan tek olarak belirlen-
di¤inden x, y nin bir fonksiyonudur. Bu durumda
x = f -1 (y )
yaz›l›r ve f -1 fonksiyonuna f nin ters fonksiyonu denir.
Genellikle bir fonksiyonun tan›m kümesinin de¤iflkeni olarak y yerine x tercih
edildi¤inden x = f -1 (y ) eflitli¤inde x ile y de¤ifltirilip ters fonksiyon tan›m› flu fle-
kilde verilebilir.
f bire-bir ise f -1 ters fonksiyonu vard›r. f -1 (x) in de¤eri f nin tan›m kümesi
içinde, f (y) = x eflitli¤ini sa¤layan bir tek y say›s›d›r. Yani
y = f -1 (x ) ⇔ x = f (y )
dir.
Örne¤in; f x = x fonksiyonu [0, +∞) dan, [0, +∞) a bire -birdir.
Tersi vard›r ve bu fonksiyon y = x de x ile y yer de¤ifltirilip çözülerek
-1
x = y ⇔ y = f (x) = x 2 biçiminde bulunur. y = f -1(x ) ⇔ f (y ) = x denkli-
¤inden, bu denklemlerden biri di¤erinin yerine al›nabilir.Böylece bu fonksiyonla-
r›n grafikleri afla¤›daki flekildeki gibi
f -1(x) = x2
y y
f (x ) = x
0 x 0 x
Şekil 4.11
olur.
Bire-bir bir fonksiyonun terside bire-bir olaca¤›ndan, tersinin de tersi vard›r ve

bu f ye eflittir. Gerçekten
-1 -1 =
y= f f (x )
olur. y = f -1 (x), x = f (y) denklemlerinden biri di¤erinin yerine al›nabilece¤in-

den her y ∈ Df -1 ve her x ∈ Df için
f (f -1(y ) ) = y , f -1( f (x ) ) = x
eflitlikleri elde edilir.

Kesin artan (ya da azalan) bir f fonksiyon bire-bir olaca¤›ndan, görüntü kü-
mesinden tan›m kümesine tan›ml› bir f -1 tersi vard›r.
• f nin tersi varsa tektir.
• f nin tersi bulunurken iki yol izlenir.
1. YOL: y = f(x) den direkt olarak x çekilir. Ç›kan x = g(y) ifadesinde x yerine
-1
f (x), y yerine x yaz›l›r.
2. YOL: y = f(x) ifadesinde x ile y nin yeri de¤ifltirilir, yani x = f(y) yaz›l›r ve
bu eflitlikten y çekilir, bulunan y, f -1 (x) i verir.
• Ters fonksiyonunun grafi¤i iki yolla çizilebilir.
1. YOL: f nin tersi bulunur ve onun grafi¤i çizilir.
2. YOL: f fonksiyonunun grafi¤i çizilir. Çizilen grafi¤inin y = x do¤rusuna gö-
re simetri¤i f -1 in grafi¤i olur.
ÖRNEK 13 Verilen fonksiyonlar›n bire-bir olduklar›n› saptay›n›z, terslerini bulunuz

ve çiziniz.
a) f (x) = 2x -1 b) f (x) = 8x3 - 1
ÇÖZÜM
a) f (x) = 2x - 1 fonksiyonu monoton artan oldu¤undan tersi vard›r. fiimdi tersi-

ni iki yolla bulal›m.
1. YOL: y = 2x - 1 den x i çekersek x = y + 1 bulunur.
2
x yerine f -1 (x) ve y yerine x yaz›l›rsa f x = x + 1
-1
2
olarak bulunur.
y y
y=x
f(x) = 2x - 1
y=x
f -1(x ) = x + 1 1
2 2
1
2
-1 1 x -1 1
x
2 2
-1
3 -1
f -1(x ) = x+1
2
(a) f(x) = 8x3 - 1 (b)
Şekil 4.12
2. YOL: y = 2x - 1 de önce x ile y nin yerini de¤ifltirelim. Bu durumda

x = 2y - 1 elde edilir. Buradan y yi çekersek
y+1
x=
2
f x = x+ 1
-1
2
bulunur (fiekil (4.11 (a)).
b) f (x) = 8x3 - 1 daima artan oldu¤undan tersi vard›r.

3
f -1(x ) = x+1 olur (fiekil 4.11 (b) ).
2
SIRA S‹ZDE 2
1. Verilen fonksiyonlar›n bire-bir, örten, artan ve/veya azalan olup olmad›klar›n›
araflt›r›n›z.
a) f (x ) = x 3 - x 2 b ) f (x ) = x + 3
x- 1
-x 2 ; x< 0
c) f (x) = x2 ; 0 ≤ x≤ 2 d) y = x2 - x
x+ 2 ; x> 2
2. Verilen fonksiyonlar için bileflke fonksiyonlar›n› bulunuz.

a) f (x) = 3x2 - 5x , g (x) = 1 - 3x için
(i) fog (ii) gof (iii) fof
3
b) f (x) = x - x ; g (x) = 2x - 1
(i) fog (ii) gof
3. Verilen fonksiyonlar›n terslerini bulunuz.

a) f (x ) = x + 3 b ) f : [1, ∞) → [1, ∞) ; f (x ) = (x - 1)2 + 1
x- 2
c) f (x ) = 2x + 1 d ) f (x ) = x+ 1
x- 2
4. f (x ) = x 2 - 3x , g (x) = x + 3 fonksiyonlar› veriliyor. Afla¤›dakileri

hesaplay›n›z. x2
f (5)
a) f (3) - g (2) b) c) f (t + 1) d) g (t )
1 + g (3)
5. a) f (x) = x ise f (x ) + f (-x ) = 2 f (-x 2) oldu¤unu gösteriniz.

1+x
b) f (x) = x (x + 1) ise f (x + h) - f (x) = h(2x + 1 + h) oldu¤unu
gösteriniz.
82 Fonksiyon Türleri
N
FONKS‹YON TÜRLER‹
AMAÇ Fonksiyonlar› s›n›fland›rabileceksiniz.

8
fiimdi, orta ö¤renim y›llar›nda görmüfl oldu¤unuz belli bafll› fonksiyon türlerini ve
bunlar›n grafiklerini verelim.
I) an ≠ 0 ve a0 , a1 , ... an-1 , an ∈ R olmak üzere
f (x) = a0 + a1x + a2 x2 + ... + an xn
biçimindeki bir fonksiyona n-inci dereceden bir polinom fonksiyonu
denir.
Özel olarak
• n = 0 ise f (x) = a fonksiyonuna sabit fonksiyon denir.
• n = 1 ise f (x) = ax + b fonksiyonuna do¤rusal fonksiyon denir.
Burada a = 1 , b = 0 ise f (x) = x = I (x) ile gösterilir ve birim
fonksiyon ad›n› al›r.
• n = 2 ise f (x) = ax2 + bx + c fonksiyonuna ikinci derece
fonksiyon denir.
• n = 3 ise f (x) = ax3 + bx2 + cx + d fonksiyonuna kübik
fonksiyon denir.
ÖRNEK 14 Verilen fonksiyonlar›n grafiklerini çiziniz.

a) y = 3 b) y = 2x + 1 c) y = x2 - x - 2 d) y = x3 - x
ÇÖZÜM
a) x - eksenine paralel olan y- eksenini 3 noktas›nda kesen do¤rudur

((fiekil 4.13 (a))
y = 2x + 1
y y
3
y=3
1
2
x - 1 x
2
(a) (b)
Şekil 4.13
b) y ve x eksenlerini s›ras›yla
x=0 için y = 2 . 0 + 1 = 1 ⇒ (0, 1)
y=0 0 = 2x + 1 ⇒ x = - 1 ⇒ - 1 , 0
için
2 2
noktalar›nda kesen do¤rudur (fiekil 4.13 (b) ).
Fonksiyon Türleri 83
c) y ve x eksenlerini s›ras›yla
x = 0 ⇒ y = -2 ⇒ (0, -2)
y = 0 ⇒ x2 - x - 2 = (x - 2) (x + 1) = 0
⇒ x1 = -1 , x2 = 2
⇒ (-1 , 0) , (2 , 0)
noktalar›nda kesen simetri ekseni x = 1 do¤rusu olan bir paraboldür
2
(fiekil 4.14 (a)).
y +∞
-∞ +∞
-1 1/2 2 x -1 0 1 x
-1
-2
-∞
Şekil 4.14
(a) (b)
d) y = 0 ⇒ x3 - x = x (x2 - 1) = x (x - 1) (x + 1) = 0
⇒ x1 = -1 , x2 = 0, x3 = 1
olmak üzere x-eksenini (-1, 0), (0, 0) ve (1, 0) da kesen
x →-∞⇒y →-∞
x→+∞⇒y →+∞
olan bir grafi¤i vard›r, ( fiekil 4.14 (b) ).
II) f ve g s›ras›yla n - yinci ve m - yinci dereceden polinomlar olsunlar.

f (x ) a 0 + a 1x + ... + a nx n
h (x ) = =
g (x ) b 0 + b 1x + ... + b mx m
biçiminde bir fonksiyona rasyonel fonksiyon denir.
a) f (x ) = x - 2 b) f (x ) = 1 ÖRNEK 15
x+ 2 x2 + 1
rasyonel fonksiyonlar›n›n grafiklerini çiziniz.
ÇÖZÜM
a) f : R \ { -2 } → R \ { 1 } , f (x ) = x - 2
x+ 2
oldu¤unu daha önce görmüfltük.
Eksenleri kesti¤i noktalar› bulal›m. Grafi¤in y - eksenini kesti¤i nokta
x = 0 için y = 0 - 2 = - 1 ⇒ 0, -1
0+2
d›r. x - eksenini kesti¤i nokta ise
y = 0 için x - 2 = 0 ⇒ x = 2 ⇒ 2, 0
x+ 2
olarak bulunur. Birkaç yard›mc› nokta verirsek grafi¤i kabaca çizebiliriz.
x = -3 için f (-3) = -3 - 2 = 5
-3 + 2
x= 1 için f (1) = 1 - 2 = -1/3

1+2
bulunur.
x → -∞ ⇒ y → 1
x → +∞⇒ y → 1
olur.
x -∞ -3 0 1 2 +∞
f (x) 1 5 -1 -1/3 0 1
y y
y=1
1
-1/3 2 x x
-3 -2
(a) (b)
Şekil 4.15
b) x ∈ R iken 0 < y ≤ 1 idi. Grafik x - ekseni (y = 0 do¤rusu) ile y = 1

do¤rusu aras›ndad›r.
x→±∞ iken y → 0 olaca¤›ndan grafik yukar›daki gibidir.
III) Parçal› Tan›ml› Fonksiyon

Özel olarak veya zorunlu olarak baz› durumlarda fonksiyon, tek bir eflitlikle de¤il,
tan›m kümesi parçalara ayr›l›p her bir parçada farkl› bir eflitlikle verilebilir. Bu tür
fonksiyonlara parçal› tan›ml› ya da k›saca parçal› fonksiyon denir.
Günlük yaflam›m›zda parçal› tan›ml› fonksiyonlar› çok say›da örnek verebiliriz.
Fonksiyon Türleri 85
ÖRNEK 16
T C Posta ‹daresi'nce a¤›rl›¤› 0 ile 2 kg aras›nda de¤iflen mektup veya
kolinin Türkiye'den ‹ngiltere'ye gönderilme ücreti afla¤›daki fonksiyonla
verilebilir (x gram y Türk Liras› olmak üzere).
2 ; 0 < x <20
3 ; 20 ≤ x <50
4 ; 50 ≤ x <100
y = f (x ) = 9 ; 100 ≤ x <250
17 ; 250 ≤ x <500
30 ; 500 ≤ x <1000
47 ; 1000 ≤ x <2000
• Bulundu¤unuz flehirdeki taksilerdeki taksimetre tarifesini km'ye, TL.

karfl›l›k getiren parçal› fonksiyon biçiminde yaz›n›z.
• Bulundu¤unuz flehrin belediyesi taraf›ndan düzenlenen m3'e TL.
karfl›l›k getiren su fiyatlar› için bir parçal› fonksiyon yaz›n›z.
ÖRNEK 17
x+ 1 ; x≤ 3
f (x ) = x- 2 ; 3 < x≤ 4 parçal› fonksiyonu için
5 - x ; x> 4
a) f (2) , f 7 , f (6) de¤erlerini hesaplay›n›z

2
b) Grafi¤ini çiziniz.
a) x = 2 < 3 ⇒ f (2) = 2 + 1 = 3
ÇÖZÜM
3 < x= 7 < 4 ⇒ f 7 = 7 - 2 = 3
2 2 2 2
x = 2 > 4 ⇒ f (6) = 5 - 6 = -1
b)
y
5
4 •
f (2) = 3
f 7 =3
2 •
2 2
1
-2 -1 6
x
1 2 3 7 5
f (6) = -1
2
Şekil 4.16
lV) Salt (Mutlak) De¤er Fonksiyonu

-x ; x < 0
Bir x gerçel say›s›n›n mutlak de¤erinin |x | = 0 ; x = 0 biçiminde

tan›mland›¤›n› biliyoruz. x ; x >0
-x ; x < 0
s : R → [0, ∞) ; s (x) = 0 ; x = 0 biçiminde tan›ml› s fonksiyonuna salt
x ; x >0
(mutlak) de¤er fonksiyonu denir.
Bu fonksiyonun grafi¤i x ∈ (-∞, 0) da s (x) = -x ; x = 0 için s (x) = 0 ;

x ∈ (0, ∞) için s (x) = x grafikleri çizilerek afla¤›daki gibi oluflturulur.
-2 -1 2 x
0 1
Şekil 4.17
Ömer Hayyam (1048 - 1122)

Bir parabol ile bir çemberi kesifltirerek 3. dere-
ceden bir polinom denklemin çözümü için ge-
ometrik bir yöntem bulmufltur.
Sevgili seninle ben pergel gibiyiz:
‹ki bafl›m›z var, bir tek bedenimiz.
Ne kadar dönersem döneyim çevrende:
Er geç bafl bafla verecek de¤il miyiz?
Ö. HAYYAM
"Biraz da flair olmayan bir matematikçi, hiçbir
zaman tam bir matematikçi olamaz."
Karl WEIERSTRASS
1. f (x ) = x2 - x - 6 fonksiyonunun en genifl tan›m 4. Afla¤›dakilerden hangisi 1-1 fonksiyondur?
kümesi afla¤›dakilerden hangisidir?
y
a. [-2, 3]
b. [-3, 2]
c. (-∞, -2] ∪ [3, +∞)
d. (-∞, -3] ∪ [3, +∞) a.
x
e. (-∞, -2) ∪ (3, +∞)
2. f (x ) = x - 3 + x + 1 fonksiyonunun en genifl
tan›m kümesi afla¤›dakilerden hangisidir? y
a. (-∞, -1] ∪ [3, +∞) 3/2
b. (-∞,3)
1/2
c. (-∞, -1] b.
x
d. [-1, +∞)
e. [3, +∞)
y
3. Verilen grafik afla¤›daki fonksiyonlardan hangisine aittir?
y
1
c. 1/2
x
2
f (x)
y
-1 2 x
d.
x
2 - 2x 2 ; x <0
a . f (x ) =
2 - 2x ; x ≥0 y
2 - 2x 2 ; x< 0 1
b. f (x ) =
2-x ; x ≥0
e. x
1
2x 2 - 2 ; x <0
c . f (x ) =
2 - 2x ; x ≥0
5. Afla¤›da f (x) fonksiyonunun grafi¤i verilmifltir. Buna
2x - x 2 ; x <0
d. f (x ) = göre f -1 (x) afla¤›dakilerden hangisidir?
2-x ; x ≥0
y
2x + 2 ; x <0
e . f (x ) =
2-x ; x ≥0 2
2 x
f (x)
a. x-y=2
b. y-x=2
c. x+y=2
d. x + y = -2
e. x - 2y = 2
6. f (3x + 1) = x - 2 ise, y = f (x) afla¤›dakilerden 8. y

hangisidir?
a . y = 1 (x - 7) 2
3 x- 2 2
g f (x) =
2
b. y = x + 1 + 2
3 -1 x
c. y = x - 6
3
Yukar›da f (x) ve g (x) fonksiyonlar›n›n grafikleri veril-
d. y = x - 5
3 mifltir. Buna göre y = (gof)(x) bileflke fonksiyonu afla¤›da-
kilerden hangisidir?
e. y - x = 2
2
a. y = x
2
7. Afla¤›da grafikleri verilen fonksiyonlardan hangisinin (x - 2)2
b. y = + 2
grafi¤i tersinin grafi¤i ile ayn›d›r. 2
(x + 2)2
y c. y =
2
(x - 2)2 + 2
d. y =
a. 2
1 x
e . y = (x - 2)2 + 2
-1
9. f (x ) = 3x - 1 fonksiyonun tan›m kümesi afla¤›-

y |x - 2| - 4
1 dakilerden hangisidir?
b. a. R \ 1
1
x 3
b. R \ { -2, 2 }
c. R \ { -2, 6 }
d. R \ { 2 }
y
e. R \ { 4 }
10. x f (x) + 2 = x + 3f (x) oldu¤una göre, f -1 (x) afla-

2
¤›dakilerden hangisidir?
c.
x
a. x - 2
x- 3
b. x+ 2
x- 3
y
c . -3x + 2
2 -x - 1
d.
x d . 3x - 2
x- 1
e . 3x - 2
y 1-x
1
e. x
11.
(x - 3)3
fonksiyonunun f -1 (x) ters
f (x ) =
4 1. Afla¤›daki fonksiyonlar›n tan›m kümelerini bulunuz.
fonksiyonu afla¤›dakilerden hangisidir? a ) f (x ) = 4x 2 - 4
3
a. 4x-3 b) f (x ) = x -3
3 3
b. 3 - 4x c ) f (x ) = x2 - 1
3
c. x - 4+ 3 d) f (x ) = x2
3
x2 +1
d. 3 + 4x
3
e. x- 7 2. Afla¤›daki f ve g fonksiyonlar› için fog ve gof 'i fonksi-
yonlar›n› bulunuz.
12. y y g a) f (x ) = x + 1
f
g (x ) = x2+ 1
2 2
1 f (x ) = x
b) g (x ) = x + 3
x -2 x
1 2
3. Afla¤›daki fonksiyonlar›n varsa ters fonksiyonlar›n›

bulunuz.
Yukar›da grafikleri verilen f ve g fonksiyonlar› için
(gof) (2) say›s› kaçt›r? a ) f (x ) = x + 2
a. -4
b) f (2x - 3 )= x + 1
b. -2 x- 2
c. 0
d. 2 c ) f (x ) = x + 2
2x - 5
e. 4
d) f (x ) = 2x 3 - 1
Limit ve Süreklilik 5
Amaçlar
N
bir fonksiyonun, bir nokta civar›ndaki davran›fl›n› inceleyebilecek yani bu
N
noktadaki limitini bulacak,
N
bir fonksiyonun limitini daha kolay bulabilecek,
fonksiyonun bir noktadaki limitini; bu noktaya sa¤dan ve soldan yaklaflan
N
de¤erlerle bulacak,
fonksiyonun bir noktadaki limiti ile bu noktadaki de¤eri aras›ndaki iliflkiyi
N
karfl›laflt›racak,
fonksiyonun en küçük ve en büyük de¤erinin olup olmad›¤›n› araflt›rabileceksiniz.
92 Limit ve Süreklilik
‹çindekiler
• Girifl
• Limit Kavram›
• Limit Özellikleri
• Tek Yönlü Limitler
• Süreklilik
• Sürekli Fonksiyonlar›n Özellikleri
• Yan›n›zda bir hesap makinesi bulundurunuz.

• Örneklerde sizin yapman›z› istedi¤imiz ifllemleri mutlaka yap›n›z.
• Fonksiyonun grafi¤ini çizerek limitin ne anlama geldi¤ini grafikten
görmeye çal›fl›n›z.
• Bir noktada sürekli bir fonksiyonla, süreksiz fonksiyonun davran›fl-
lar› aras›ndaki fark› grafik üzerinde görmeye çal›fl›n›z.
Girifl
Matemati¤in, ekonomi ve di¤er uygulamal› bilimlerde en çok kullan›lan kavram-
lar› olan türev ve integral kavramlar› limit kavram› üzerine infla edilmifllerdir.
Matematikte baflka kavramlara da anlam kazand›ran limit kavram›, bu neden-
lerden dolay› matemati¤in en temel kavramlar›ndan birisidir.
Biz bu ünitede, limit kavram›n› ve onunla çok yak›ndan ilgili bir di¤er önem-
li kavram›, süreklili¤i inceleyece¤iz. ‹ncelememizde sizler için gereksiz ve s›k›c›
ayr›nt›lar içeren kesin matematiksel yaklafl›m yerine sezgisel yaklafl›ma a¤›rl›k
verece¤iz. Tan›mlar› ve temel özellikleri belirli bir bütünlük içerisinde örneklerle
aç›klayaca¤›z. Daha çok matematikçileri ilgilendiren teorik yaklafl›mlara yer
vermeyece¤iz.
Limit Kavram› 93
L‹M‹T KAVRAMI
Daha önceki ünitelerde, tan›m kümesi gerçel say›lar kümesinin bir alt kümesi
olan bir fonksiyon verildi¤inde, bu fonksiyonun tan›m kümesine ait bir noktada-
ki de¤erini bulmak için bu say›y› fonksiyon ifadesinde yerine yaz›p gerekli ifllem-
leri yapmam›z gerekti¤ini görmüfltük. Bu ifllemleri yaparken zaman zaman hesap
makinesine ihtiyaç duyman›n ötesinde büyük bir zorlukla karfl›laflmay›z. Ancak
fonksiyonlarla çal›fl›rken x ba¤›ms›z de¤iflkeni belirli bir say›ya yaklafl›rken,
y = f (x) fonksiyon de¤erlerinin belirli bir say›ya yaklafl›p yaklaflmad›¤›n›, yakla-
fl›yorsa hangi say›ya yaklaflt›¤›n› bilmek durumuyla da s›k s›k karfl›lafl›r›z. ‹flte bu
soruna limit kavram›yla çözüm bulabilmekteyiz.
Limit kavram›na geçmeden önce, x ba¤›ms›z de¤iflkeninin verilen bir say›ya
yaklaflmas›n›n ne demek oldu¤unu aç›klayal›m. x de¤iflken, a sabit olmak üze-
re x ve a gerçel say›lar›n› düflünelim. E¤er x de¤iflkeni, a dan farkl› ve a sa-
y›s›na istenildi¤i kadar yak›n de¤erler al›yorsa, di¤er bir deyiflle, x ile a aras›n-
daki fark x de¤iflti¤inde istenildi¤i kadar küçük bir say›dan daha küçük kal›yor-
sa, x de¤iflkeni a say›s›na yaklafl›yor denir ve sembolik olarak x → a biçi-
minde gösterilir.
E¤er x de¤iflkeni a ya a dan büyük de¤erlerle yaklafl›yorsa, bu tür yaklafl- Say› do¤rusu üzerinde, a dan büyük
say›lar›n a n›n sa¤›ndaki, a dan
maya sa¤dan yaklaflma denir ve x → a+ biçiminde gösterilir; e¤er x de¤iflke- küçük say›lar›n ise a n›n solundaki
ni a ya a dan küçük de¤erlerle yaklafl›yorsa, bu durumda da x de¤iflkeni a ya noktalarla temsil edildi¤ini
hat›rlay›n›z.
soldan yaklafl›yor denir ve x → a- biçiminde gösterilir.
Afla¤›daki tabloda x de¤iflkeninin 0 say›s›na soldan, sa¤dan ve her iki yön-

den yaklaflmas›na birer örnek verilmifltir.
soldan sa¤dan
yaklaflma yaklaflma
x
x a
x x x
-3 4 3
-2 3 1
-1 2 -1
-0,5 1 -0,2
-0,1 0,5 0,1
-0,01 0,2 0,01
-0,001 0,1 -0,01
-0,0001 0,001 0,0001
0,0001 -0,001
0,00001 0,00001
.. .. ..
. . .
x → 0- x → 0+ x→0
94 Limit Kavram›
Ba¤›ms›z de¤iflkenin sabit bir say›ya yaklaflmas›n› aç›klad›ktan sonra, as›l soru-
numuzu ele alabiliriz. Sorunumuz, x ba¤›ms›z de¤iflkeni, tan›m kümesi içinde
kalarak belirli bir a say›s›na yaklafl›rken f (x) fonksiyon de¤erlerinin belirli bir
L say›s›na yaklafl›p yaklaflmad›¤›n› araflt›rmakt›. ‹ncelememize bafllamadan önce
bir noktaya aç›kl›k getirmemiz gerekmektedir.
‹ncelememizde, a say›s›na yaklaflan x de¤erlerine karfl›l›k gelen f (x) de-
¤erleri söz konusu oldu¤undan, f (x) de¤erlerinin anlaml› olabilmesi için a ya
yaklaflan x de¤erlerinin fonksiyonun tan›m kümesine ait olmas› gerekmekte-
dir. Di¤er bir deyiflle a say›s› olarak ancak tan›m kümesindeki elemanlarla is-
tenild¤i kadar yaklafl›labilen say›lar›n al›nmas› zorunludur. fiimdi as›l problemi-
mize dönelim.
Önce problemimize örneklerle aç›kl›k getirmeye çal›flal›m. Örnek olarak,
f : R → R , f (x) = 2x - 3 fonksiyonunu alal›m. Bu fonksiyonda x de¤iflkeni
2 ye yaklafl›rken f (x) fonksiyon de¤erlerinin belirli bir say›ya yaklafl›p yaklafl-
mad›¤›na bakal›m.
Afla¤›daki tabloda 2 ye 2 den küçük ve 2 den büyük de¤erlerle yaklaflan x
de¤erlerine karfl›l›k gelen f (x) de¤erleri verilmifltir.
x f(x) = 2x - 3 x f(x) = 2x - 3
0 -3 4 5
1 -1 3 3
1,5 0 2,5 2
1,7 0,4 2,2 1,4
1,9 0,8 2,1 1,2
1,99 0,98 2,01 1,02
1,999 0,998 2,001 1,002
1,9999 0,9998 2,0001 1,0002
.. .. 2,00001 1,00002
. . .. ..
. .
x → 2- f (x) → 1 x →2+ f (x) → 1
Tablodaki örne¤imize göre, hem x → 2- ve hem de x → 2+ için fonksiyon

de¤erleri 1 e yaklaflmaktad›r. Siz de x e 2 ye yaklaflan baflka örnek de¤erler ve-
rerek fonksiyon de¤erlerinin 1 e yaklaflt›¤›n› görebilirsiniz. Bu örneklerimizi ne
kadar ço¤alt›rsak ço¤altal›m fonksiyon de¤erlerinin hep 1 say›s›na yaklaflt›¤›n› gö-
rürüz. ‹flte bu say›ya (yani 1 e) f (x) = 2x - 3 fonksiyonunun 2 noktas›ndaki limi-
ti denir ve sembolik olarak
lim f x = lim 2x - 3 = 1
x→2 x→2
biçiminde gösterilir.
Bu durum bazen x → 2 için f (x) → 1 biçiminde de yaz›l›r. Bunun anlam›:
x de¤iflkeni 2 ye (2 den farkl› de¤erlerle) yaklafl›rken fonksiyon de¤erleri 1 e yak-
lafl›r demektir. Ayr›ca;
lim 2x - 3 = 1
x→2
oldu¤unu f (x) = 2x - 3 fonksiyonunun afla¤›daki grafi¤inden de aç›kça

görebilmekteyiz.
Limit Kavram› 95
x → 2 iken x in her zaman 2 den

y
3 y = 2x - 3 farkl› olaca¤›n› unutmay›n›z.
f (x) 2
f (x)
x
0 x 2 x
-1
-2
-3
-4
-5
Şekil 5.1
Ayn› problemi f : R → R, f (x) = (x + 2)2 fonksiyonu için x in 0 a yaklaflmas›

durumunda inceleyelim. x in 0 a soldan ve sa¤dan yaklaflmas›na örnek olarak
afla¤›daki tablodaki de¤erleri al›p fonksiyon de¤erlerinin davran›fl›na bakal›m.
x f(x) = (x + 2)2 x f(x) = (x + 2)2
3 25 -3 1
2 16 -2 0
1 9 -1 1
0,5 6,25 -0,5 2,25
0,1 4,41 -0,1 3,61
0,01 4,0401 -0,01 3,9601
0,001 4,00400 -0,001 3,9960
0,0001 4,00040 -0,0001 3,9996
0,00001 4,00004
.. ...
.. .. .
. .
x → 0+ f (x) → 4 x → 0- f (x) → 4
x de¤iflkeninin 0 a yaklaflan örnek de¤erlerine karfl›l›k, x ister soldan, isterse

sa¤dan yaklafls›n, f (x) de¤erleri 4 e yaklaflmaktad›r.
96 Limit Kavram›
Afla¤›daki grafikten aç›kça görebildi¤imiz gibi x de¤iflkeni 0 a nas›l yaklafl›rsa

yaklafls›n fonksiyon de¤erleri 4 e yaklaflmaktad›r. O halde
lim x + 2 2 =4
x→0
tür diyebiliriz.
f (x) y = (x + 2)2
f (x)
x x
x
Şekil 5.2
x + 1 , x ≤ 0 ise,
fiimdi de f : R → R , f x =
x2 , x > 0 ise,
fonksiyonunda x → 0 için f (x) de¤erlerinin belirli bir say›ya yaklafl›p yaklafl-

mad›¤›n› araflt›ral›m.
Bu örne¤imizde, x de¤iflkenine 0 a soldan ve sa¤dan yaklaflan de¤erler verip
bunlara karfl› gelen f (x) de¤erlerini bulurken biraz daha dikkatli olman›z ge-
rekmektedir. Çünkü x < 0 için f (x) = x + 1 , x > 0 için f (x) = x2 dir. Afla-
¤›daki tablo, bu durum dikkate al›narak oluflturulmufltur.
x f (x) = x + 1 x f ( x) = x2
-2 -1 2 4
-1 0 1 1
-0,5 0,5 0,5 0,25
-0,1 0,9 0,1 0,01
-0,01 0,99 0,01 0,0001
-0,001 0,999 0,001 0,000001
-0,0001 0,9999 0,0001 0,00000001
.. .. .. ..
. . . .
x → 0- f (x) → 1 x → 0+ f (x) → 0
Limit Kavram› 97
Tabloda gördü¤ünüz gibi, x → 0- için f (x) → 1 iken x → 0+ için

f (x) → 0 d›r. x in 0 a yaklaflan de¤erlerine karfl›l›k fonksiyon de¤erleri tek bir sa-
y›ya yaklaflmamaktad›r. Bu durumda da x → 0 için fonksiyonunun limiti yoktur
diyoruz:
lim f x yoktur.
x→0
Fonksiyonun afla¤›daki grafi¤inden de limitin yoklu¤u çok aç›k biçimde

görülmektedir.
y = x2
x>0
-1 x x x
y=x+1
Şekil 5.3
x<0
Bir fonksiyonun bir noktada limitinin olmamas› baflka bir noktada da limitinin Yukar›daki örnekte oldu¤u gibi
parçal› tan›ml› fonksiyonlarda, x in
olmad›¤› anlam› tafl›mamaktad›r. Örne¤in, yukar›daki f fonksiyonu için herhangi bir de¤erine karfl›l›k gelen
f(x) de¤erini bulurken fonksiyonu
lim f x = 0 oldu¤unu grafi¤e bakarak hemen söyleyebiliriz. Yine f fonksi- tan›mlayan ifadelerden hangisini
x → -1 kullanman›z gerekti¤ine dikkat
yonu için lim f x = 1 oldu¤unu görebiliriz. ediniz.
x→1
Yukar›daki örneklerimizde, lim 2x - 3 = 1 , lim x + 2 2 = 4 oldu¤unu
x→2 x→0
görmüfltük. Bu iki örne¤i biraz dikkatle incelersek limit dedi¤imiz say›n›n,
fonksiyon ifadesinde x yerine x in yaklaflt›¤› say›n›n yaz›lmas›yla bulunabildi¤i-
ni görebiliriz: 2.2 - 3 = 1 ve (0 + 2)2 = 4. Baflka baz› fonksiyonlar için de do¤ru
olan bu durum sizi yan›ltmamal›d›r. Limit konusunun bu kadar basit olmad›¤›n›
incelememize devam ettikçe göreceksiniz. Örne¤in, yukar›daki son örne¤imizde,
fonksiyonun 0 daki de¤eri 1 olmas›na karfl›l›k fonksiyonun x → 0 için limiti
yoktur.
98 Limit Kavram›
ÖRNEK 1 2
f: R\ -2 → R, f x =x -4
x+ 2
fonksiyonunun x → -2 için limitini araflt›ral›m.
ÇÖZÜM Dikkat ederseniz fonksiyon x = -2 noktas›nda tan›ml› olmamas›na karfl›l›k,

bu noktadaki limitinden söz etmekteyiz. Çünkü fonksiyonun tan›m kümesi
(- ∞, -2 ) ∪ (-2, ∞) dur ve x de¤iflkeni bu kümedeki elemanlarla -2 say›s›-
na istenildi¤i kadar yak›n de¤erler alabilir.
Fonksiyon ifadesinde x yerine -2 yazarsak hem pay›n hem de paydan›n 0 ol-
du¤unu görmekteyiz. Bu örnekte oldu¤u gibi 0/0 durumu ile karfl›laflt›¤›m›zda,
0/0 anlaml› olmamas›na karfl›l›k fonksiyonun limitinin olmad›¤n› söyleyemeyiz.
Bu limiti hesaplamak için fonksiyonun ifadesine biraz daha yak›ndan bakmam›z
gerekmektedir. x → -2 iken daima x ≠ -2 olaca¤›ndan
2 x- 2 x+ 2
lim f x = lim x - 4 = lim = lim x- 2 = - 4
x→ - 2 x→ - 2x+ 2 x→ - 2 x+ 2 x→ - 2
bulunur.
Fonksiyon bir noktada tan›ml› Fonksiyon bir noktada tan›ml› olmad›¤› halde o noktada limiti olabilir.
olmad›¤› halde o noktada limiti
olabilir.
Fonksiyonun bir noktada tan›ml› olmas› halinde bu noktadaki de¤eri ile bu
noktada limitinin varl›¤› ve varsa limitin de¤eri aras›nda do¤rudan bir iliflki yok-
Fonksiyonun bir noktada tan›ml›
olmas› halinde bu noktadaki de¤eri tur diyebiliriz.
ile bu noktada limitinin varl›¤› ve Buraya kadar örneklerle aç›klamaya çal›flt›¤›m›z limit kavram›n› flu flekilde ta-
varsa limitin de¤eri aras›nda
do¤rudan bir iliflki yoktur diyebiliriz.
n›mlayabiliriz.
A ⊂ R olmak üzere, f : A → R fonksiyonu verilsin. a ∈ R say›s› A
kümesine ait elemanlarla istenildi¤i kadar yaklafl›labilen bir nokta olsun.
E¤er x ba¤›ms›z de¤iflkeni A kümesine ait fakat a dan farkl› de¤erlerle a
ya yaklafl›rken f (x) fonksiyon de¤erleri tek bir L say›s›na yaklafl›yorsa,
f fonksiyonunun a noktas›nda limiti L ' dir denir ve bu durum x → a iken
f (x) → L veya l i m f x = L biçiminde gösterilir.
x → a
Buna göre, tan›m› yinelersek lim f x = L demek, x de¤iflkeni a dan
x→a
farkl› de¤erlerle a ya yaklafl›rken f (x) fonksiyon de¤erleri L say›s›na yaklafl›yor
demektir.
SIRA S‹ZDE 1 - x2 + 1 , x ≤ 0 ise,

1) f : R → R , f x = 1 - x , x > 0 ise, fonksiyonu veriliyor. lim f x = 1
x→0
oldu¤unu görünüz. Fonksiyonun grafi¤ini çizerek sonucu do¤rulay›n›z.
2) g : R → R , g (x) = 3x2 - x + 5 fonksiyonu veriliyor. x→
lim f x = 9 oldu-
-1
¤unu gösteriniz.
x - 1 2 , x < 1 ise,
3) f: R → R , f x = 1 , x = 1 ise, fonksiyonu veriliyor. lim f x = 0
x - 1, x > 1 ise, x→1
oldu¤unu gösteriniz. Fonksiyonun grafi¤ini çizerek sonucu do¤rulay›n›z.
Limit Kavram› 99
4) lim x - 2 = ? 5) lim x 2 - 2x = ?
x→1x+ 5 x→3
x- 2
6) lim =? 7) lim 10 = ?
x → 2 x- 2 x→0
2
8) lim x - 4 = ? 9) lim x - 3x = ?
x → 4 x- 2 x→3 x 2- 9
Afla¤›da grafikleri verilen fonksiyonlar›n x → 1 için varsa limitlerini bulunuz.

10) 11)
y y
2
0
1 x
-1 0 1 2 3 x -1
-2
Şekil 5.4 Şekil 5.5
12) 13)
y y
-1 1 x
0 x
-2 1 2
-1
-2
Şekil 5.6 Şekil 5.7
Limit Özellikleri
Bir önceki kesimde, limit kavram›n›, baz› basit say›labilecek fonksiyonlar›n baz›
noktalarda limitini, sezgisel yaklafl›ma a¤›rl›k vererek aç›klamaya çal›flt›k. Sizler
taraf›ndan anlafl›lmas› oldukça zor olaca¤› için ve daha çok matematikçileri ilgi-
lendirdi¤ine inand›¤›m›z kesin matematiksel tan›m› vermedik. Ancak, yukar›da
aç›klamaya çal›flt›¤›m›z yöntem zaman zaman s›k›c› say›sal ifllemler gerektirmesi-
ne ra¤men etkili bir yöntem de de¤ildir. Çünkü, fonksiyonun a noktas›nda limi-
tinin varl›¤›n› görmek için x de¤iflkeni a ya nas›l yaklafl›rsa yaklafls›n (yani sade-
ce seçilen örnek de¤erler için de¤il), fonksiyon de¤erlerinin limit diyece¤imiz tek
bir say›ya yaklaflt›¤›n› göstermemiz gerekmektedir. Bu ise san›ld›¤›ndan çok da-
ha zor bir ifltir. Biraz sonra verece¤imiz ve kan›t›n› yine matematikçilere b›raka-
ca¤›m›z özellikler (teoremler) ve onlar›n sonuçlar› bu zor ifli biraz daha kolay
hale getirebilmektedir.
100 Limit Kavram›
1. Özellik
y c bir sabit olmak üzere, f : R → R , f (x) = c ise
lim f x = lim c = c
x → a x →a
dir.
c
Sabit fonksiyonun herhangi bir noktada limiti vard›r ve fonksiyon
y=c
de¤eri olan sabit say›ya eflittir.
Grafikten bu özelli¤in do¤rulu¤unu çok aç›k biçiminde görüyoruz.
x x x
a
2. Özellik
f : R → R , f (x) = x
Şekil 5.8
ise
Sabit fonksiyonun herhangi bir lim f x = lim x = a
noktada limiti vard›r ve fonksiyon x → a x →a
de¤eri olan sabit say›ya eflittir.
dir.
Birim fonksiyonun herhangi bir a Birim fonksiyonun herhangi bir a noktas›nda limiti vard›r ve a ya eflittir.
noktas›nda limiti vard›r ve a ya
eflittir.
3. Özellik
y
f : A → R , g : A → R fonksiyonlar› verilsin ve lim f x = L 1
y=x x→a
f (x) ve lim g x = L 2 olsun. Bu durumda f + g fonksiyonunun
x→a
a x=a noktas›nda limiti vard›r ve
lim f x +g x = lim f x + lim g x = L 1 +L 2

f (x) x → a x → a x → a
dir.
x a x x Toplam›n limiti limitler toplam›na eflittir.
Şekil 5.9
Toplam›n limiti limitler toplam›na

eflittir.
ÖRNEK 2 f : R → R , f (x) = x , g : R → R , g (x) = -3 veriliyor. x = 2 noktas›n-

da f + g fonksiyonunun limitini bulal›m.
ÇÖZÜM
f fonksiyonu birim fonksiyon, g fonksiyonu sabit fonksiyon oldu¤undan her iki

fonksiyonun 2 noktas›nda limiti vard›r ve lim f x = lim x = 2 ,
x→2 x→2
lim g x = lim - 3 = - 3 tür. 3. özellikten f + g nin 2 noktas›nda limiti var-
x→2 x→2
d›r ve
lim f x +g x = lim x + -3 = lim x + lim - 3 = 2 + - 3 = - 1
x→2 x→2 x→2 x→2
dir.
3. özellik sonlu tane fonksiyon için de do¤rudur. f1 , f2 , ... , fn fonksiyonlar›n›n
a noktas›nda limiti varsa,
lim f 1 x + f 2 x + ... + f n x = lim f 1 x + lim f 2 x + ... + lim f n x
x→a x→a x→a x→a
dir.
Limit Kavram› 101
4. Özellik
f:A→ R , g : A → R fonksiyonlar›n›n bir a ∈ R noktas›nda limitleri
var ve lim f x = L 1 , lim g x = L 2 ise f . g fonksiyonunun bu noktada li-
x→a x→a
miti vard›r ve
lim f .g x = lim f x .g x = lim f x . lim g x = L 1 .L 2

x → a x → a x → a x → a
dir.
Çarp›m›n limiti, limitlerin çarp›m›na eflittir. Çarp›m›n limiti, limitlerin çarp›m›na
eflittir.
4. özellikte g (x ) = c al›n›rsa,
lim c f x = lim c . lim f x = c lim f x
x → a x → a x →a x → a
sonucu elde edilir. Buna göre, bir fonksiyonun bir sabitle çarp›m›n›n limiti, fonk- Bir fonksiyonun bir sabitle
çarp›m›n›n limiti, fonksiyonun
siyonun limitinin bu sabitle çarp›m›na eflittir. limitinin bu sabitle çarp›m›na eflittir.
3. özellik ile 4. özelli¤in sonucunu birlefltirirsek,
lim f x -g x = lim f x - lim g x
x → a x → a x →a
diyebiliriz. Fark›n limiti, limitler fark›na eflittir. Fark›n limiti, limitler fark›na eflittir.
5. Özellik
Limitlerin varl›¤› durumunda sonlu tane fonksiyonun çarp›m›n›n limiti, limitler
çarp›m›na eflittir.
lim f 1 x . f2 x ..... fn x = lim f1 x . lim f2 x ..... lim fn x
dir.
n∈ N olmak üzere lim x n limitini bulal›m. ÖRNEK 3

x→a
lim x n = lim x . x. ... x = lim x . lim x ... lim x = a . a. ... a = a n

ÇÖZÜM
x→a x→a x→a x→a x→a
n tane n tane
n tane
Buna göre,
l i m x n = an
x → a
dir.
f : R → R , f (x ) = bn xn + bn -1 xn -1 + ... + b0 , n ∈ N , bn ≠ 0 , b0 ,
ÖRNEK 4
b1 , ... , bn ∈ R polinom fonksiyonunun x = a noktas›nda limitini bulal›m.
ÇÖZÜM
Yukar›daki özellikler ve örneklerdeki bilgilerimizi kullanarak,

lim f (x ) = lim b n x n + b n -1 x n -1 + ... + b 1 x + b 0
x→a x→a
= lim b n x n + lim b n -1 x n -1 + ... + lim b 1 x + lim b 0

= b n lim x n + b n -1 lim x n -1 + ... + b 1 lim x + lim b 0

Polinom fonksiyonunun herhangi
bir noktadaki limiti, fonksiyonun bu
= bn . an + b n -1 . a n -1 + ... + b 1 . a + b 0 noktadaki de¤erine eflittir.
bulunur. Dikkat ederseniz bu de¤er polinom fonksiyonun a noktas›ndaki de¤eridir.

102 Limit Kavram›
ÖRNEK 5 lim x 3 - 5x 2 + 8 limitini bulal›m.

x→2
f (x) = x3 - 5x2 + 8 fonksiyonu polinom fonksiyon oldu¤undan, bu limit f (2) de-
ÇÖZÜM
¤erine eflittir.
Buna göre,
lim x 3 - 5x 2 + 8 = 23 - 5 . 22 + 8 = - 4
x→2
dir.
x > 0 ve r ∈ R olmak üzere,
lim x r = a r
x →a
dir.
ÖRNEK 6 3
lim x2 limitini bulal›m.
x→8
3
ÇÖZÜM
f x = x 2 = x 2/3 dir. x > 0 ve r ∈ R için lim x r = a r oldu¤undan

x→a
3 2/3
lim x 2 = lim x 2/3 = 82/3 = 23 =4
x→8 x→8
bulunur.
ÖRNEK 7 lim x 3x 2 - 7x - 1 limitini bulal›m.

x→4
lim x 3x 2 - 7x - 1 = lim x . lim 3x 2 - 7x - 1

ÇÖZÜM
x→4 x→4 x→4
= 4 . 3. 42 - 7 . 4 - 1 = 2. 48 - 28 - 1 = 38
bulunur.
6. Özellik
Bölümün limiti, paydan›n limiti 0

f : A → R , g : A → R fonksiyonlar› verilsin ve g (x) ≠ 0 olsun. E¤er
dan farkl› olmak kofluluyla, limitlerin f x
lim f x = L 1 , lim g x = L 2 ve L 2 ≠ 0 ise fonksiyonunun a nok-
bölümüne eflittir. x→a x→a g x
lim f x
f x x→a L
tas›nda limiti vard›r ve lim = = 1 , g x ≠ 0 , L 2 ≠ 0 dir.
x→a g x lim g x L2
x→a
ÖRNEK 8 3
lim 2 x+ 3
limitini bulal›m.
x→8 4x + 1
3 3
ÇÖZÜM
lim 2 x+3 =2. 8 + 3 = 7, lim 4x + 1 = 4 . 8 + 1 = 33

x→8 x→8
oldu¤undan,
3
3 lim 2 x+3
x→8
lim 2 x+3 = = 7
x→8 4x + 1 lim 4x + 1 33
x→8
bulunur.
Limit Kavram› 103
7. Özellik
f : A → R fonksiyonu verilsin ve lim f x = L olsun.
x→a
n ∈ N ve n çift iken f (x) ≥ 0 olmak üzere,
n n n
lim f x = lim f x = L
x → a x →a
dir.
Özel olarak, f (x) ≥ 0 ise
lim f x = lim f x = L
x →a x → a
dir.
lim 2x 3 - 7x
ÖRNEK 9
limitini bulal›m.
x→4
ÇÖZÜM
lim 2x 3 - 7x = lim 2x 3 - 7x = 2 . 43 - 7 . 4 = 100 = 10
x→4 x→4
dur.
8. Özellik
f:A→ R , g : A → R , h : A → R fonksiyonlar› verilsin ve x in a say›s›na
yak›n tüm de¤erleri için h (x) ≤ f (x) ≤ g (x) eflitsizli¤i sa¤lans›n. E¤er
lim h x = lim g x = L oluyorsa, bu durumda f fonksiyonunun a nokta-
x→a x→a
s›nda limiti vard›r ve
lim f x = lim h x = lim g x = L
x→a x→a x→a
dir.
fiimdi yukar›da verdi¤imiz özellikleri kullanarak baz› fonksiyonlar›n limitleri-
nin nas›l bulunaca¤›n› örneklerle aç›klayal›m.
3x - 6 ÖRNEK 10
lim limitini bulal›m.
x→2 5x 2 - 20
ÇÖZÜM
lim 3x - 6 = 0 ve lim 5x 2 - 20 = 0 oldu¤undan 6. özelli¤i kullanamay›z.

x→2 x→2
Bu durumda fonksiyonu biraz daha dikkatli incelememiz gerekir. x, 2 ye yaklafl-
t›¤›ndan x ≠ 2 dir. Dolay›s›yla
3x - 6 = 3 x- 2 3 x- 2 3
= = ,x≠2
5x 2 - 20 5 x 2 - 4 5 x- 2 x+ 2 5 x+ 2
yazabiliriz. Buna göre,
lim 3x - 6 = lim 3 = 3 = 3
x→2 2
5x - 20 x → 2 5 x + 2 5 . 4 20
bulunur.
104 Limit Kavram›
ÖRNEK 11 lim x-9 limitini bulal›m.

x→9 x -3
ÇÖZÜM
lim x - 9 = 0 , lim x - 3 = 0 d›r. x 9 dan farkl› oldu¤undan
x→9 x→9
2 2
x-9 = x -3 = x -3 x +3 = x +3
x -3 x -3 x -3
veya
x- 9 = x- 9 . x + 3 = x- 9 x + 3 = x- 9 x + 3
x -3 x -3 x +3 x 2 - 32 x-9
= x + 3 , x≠ 9
yaz›labilir. Bu durumda,
lim x - 9 = lim x + 3 = 9 + 3 = 6
x→9 x -3 x→9
bulunur.
Bu iki örne¤e dikkat ederseniz her iki örnekte de pay ve payda 0 a yaklafl›r-
ken limit, birincisinde 3/20, ikincisinde 6 bulundu. Bunlardan flu sonucu ç›ka-
r›yoruz: x → a için bir kesrin hem pay› hem de paydas› s›f›ra yaklafl›yorsa, kes-
rin limiti tamamen kesre ba¤l›d›r, genel bir sonuç söylenemez. Bu nedenle bu du-
rumda 0 belirsizli¤i vard›r denir. 0 belirsizli¤i limitin yoklu¤u anlam› tafl›maz,
0 0
sadece limitin varsa de¤erinin kesre ba¤l› oldu¤unu ifade eder.
SIRA S‹ZDE 2 Afla¤›daki limitleri hasaplay›n›z.
1) lim x 2 + 3x - 1 2) lim x2 - 2 x + 1
x → -1 x→0
3) lim x2 - 8 x + 1 4) lim x
x→ 2 x → 81
5 3
5) lim x 6) lim x
x → 32 x→6
3
7) lim 2x + 1 x - 3 8) lim x + 1 3x - 1
x→1 x→8
9) lim x x - 1 , 10) lim x - 4

x→0 3x + 4 x→4 x+1
3 3
11) lim x + 2x - 1 12) lim x 2 + 5x + 2
x → -1 x2+1 x→1
13) lim x 3 - 4x 2 + 9 14) lim x + 1

x→0 x→1 3x - 2
15) lim x- 1 16) lim x 2 - 3x + 2
x→1 x -1 x→2 x2 - 4
17) lim x 3 - 5x2 + x4
x→0 x2 + x6
Limit Kavram› 105
Tek Yönlü Limitler

Yukar›daki incelemizde, a noktas›ndaki limiti incelerken x ba¤›ms›z de¤iflkeni a
ya nas›l yaklafl›rsa yaklafls›n f (x) de¤erlerinin belli bir say›ya yaklafl›p yaklaflma-
d›¤›n› araflt›rd›k. Ancak, baz› durumlarda x in a ya sadece a dan büyük (yani sa¤-
dan) de¤erlerle yaklaflmas› veya sadece a dan küçük (yani soldan) yaklaflmas› zo-
runlu olabilir. ‹flte bu durumlarda tek yönlü limit söz konusudur.
E¤er x → a+ için f fonksiyonunun L gibi bir limiti varsa, bu limite a nokta-
s›ndaki sa¤dan limit denir ve
lim + f x = L
x→a
Benzer flekilde, x → a- için f fonksiyonunun L gibi bir limiti varsa bu limi- a noktas›na her iki yönden
yaklafl›labilindi¤i durumlarda, a
te de soldan limit denir ve noktas›nda limitin varolmas› için
lim - f x = L gerek ve yeter koflul, hem sa¤dan
x→a ve hem de soldan limitlerin var ve
birbirine eflit olmas›d›r.
lim f x = L ⇔ lim f x = lim f x =L
x → a x → a- x → a+
dir.
Yani, sa¤dan ve soldan limitlerin her ikisinin de söz konusu oldu¤u bir nokta-
da limit varsa, hem sa¤dan hem de soldan limit vard›r ve bunlar birbirine eflittir.
Karfl›t olarak sa¤dan ve soldan limitler var ve birbirine eflit ise bu noktada limit
vard›r. Sa¤dan ve soldan limitlerin birisi yoksa veya bu iki limit eflit de¤ilse limit
yoktur.
ÖRNEK 12
x x
lim ve lim limitlerini bulal›m.
x → 0+ x x → 0- x
ÇÖZÜM
x → 0+ iken x > 0 oldu¤undan |x| = x dir.

y
Buna göre
y=1
x 1
lim = lim x = lim 1 = 1 x>0
x → 0+ x x → 0+ x x → 0+
x → 0- iken x < 0 oldu¤undan |x | = -x dir. 0 x

Buna göre,
-1
x y = -1
lim - = lim -x = lim - 1 = - 1
x→0 x x → 0- x x → 0- x<0
Şekil 5.10
olur.
Bu fonksiyonun hem sa¤dan ve hem de soldan limitleri vard›r ve s›ras›yla 1 ve
-1 dir. Bu iki limit birbirine eflit olmad›¤›ndan
x
lim yoktur.
x→0 x
106 Limit Kavram›
ÖRNEK 13 3x - 1 , x≤ 2 ise,
f: R→ R, f x =
x+ 3 , x> 2 ise
fonksiyonu veriliyor.
lim - f x , lim + f x ve lim f x limitlerini araflt›ral›m.
x→2 x→2 x→2
x → 2- için x < 2 dir. Dolay›s›yla bu durumda f (x) = 3x - 1 dir. Buna göre,

ÇÖZÜM
lim - f x = lim - 3x - 1 = 3 . 2 - 1 = 5
x→2 x→2
dir. x → 2+ için x > 2 ve f (x) = x + 3 tür.

Bu durumda
y y=x+3
lim + f x = lim + x + 3 = 2 + 3 = 5 x>2
x→2 x→2 5
lim f x = lim f x =5
x → 2- x → 2+
-1 1/3 2 x
oldu¤undan
y = 3x - 1
lim f x = 5
x→2 x≤2
Şekil 5.11
dir.
Baz› durumlarda x → a (veya x → a - , x → a+) için fonksiyon de¤erleri is-

tenildi¤i kadar büyük bir say›dan daha büyük olabilir. Bu durumda limit ∞ dur
denir ve
lim f x = ∞ veya lim - f x = ∞ , lim + f x = ∞
x→ a x→a x→a
Benzer flekilde, x → a (veya x → a - , x → a+) için fonksiyon de¤erleri
negatif yönde istenildi¤i kadar küçük say›dan daha küçük olabilir. Bu durumda
da limit - ∞ dur denir ve
lim f x = - ∞ veya lim f x = - ∞ , lim + f x = - ∞
x→ a x → a- x→a
ÖRNEK 14 lim 1x , lim + 1x ve lim 1x limitlerini araflt›ral›m.

x → 0- x→0 x→0
Yandaki grafikten gördü¤ümüz gibi, x de¤ifl-

ÇÖZÜM
y kenine pozitif ve s›f›ra yaklaflan de¤erler ver-

di¤imizde fonksiyon de¤erleri s›n›rs›z olarak
büyümektedir. Benzer flekilde x e negatif ve
f (x)
s›f›ra yaklaflan de¤erler verdi¤imizde fonk-
y = 1/x siyon de¤erleri negatif yönde s›n›rs›z olarak
x
x x küçülmektedir.
f (x) Bu nedenle
lim 1 = - ∞ ve lim 1 = ∞
x → 0- x x → 0+ x
dur. Soldan ve sa¤dan limitler farkl›

Şekil 5.12 oldu¤undan
lim 1x yoktur.
x→0
Limit Kavram› 107
1 , lim 1 1 ÖRNEK 15
lim - ve lim
x→1 2 → + x→1
x- 1 x 1 x- 1 2 x- 1 2
limitlerini araflt›ral›m.
ÇÖZÜM
x → 1- ve x → 1+ yaklaflmalar›na
y 1
örnekler vererek veya yandaki y=
x- 1 2
grafikten görebilece¤imiz gibi,
lim 1 = ∞ , lim + 1 = ∞ ve lim 1 =∞

x → 1- x- 1 2 x → 1 x- 1 2 x→1 x- 1 2
ve dolay›s›yla lim 1 =∞
x→1 x- 1 2
1 x
dur.
Şekil 5.13
ÖRNEK 16
lim 2x - 3 limitini araflt›ral›m.
x → 0 3x2 - x
ÇÖZÜM
x ≠ 0 oldu¤undan pay ve payday› x e bölelim.
x 2- 3 2- 3
2x - 3 = x = x
2
3x x - x 3x - 1 3x - 1
d›r. Buna göre,
2 - 3x
lim + 2x - 3 = lim =+∞
x→0 3x 2 - x x → 0+ 3x - 1
2 - 3x
lim 2x - 3 = lim =-∞
x → 0- 3x 2 - x x → 0- 3x - 1
d›r. O halde
lim 2x - 3 yoktur.
x → 0 3x 2 - x
lim f x = ∞ olmas› limitin varl›¤› anlam› tafl›maz. Sadece x → a için f (x)

x→a
de¤erlerinin s›n›rs›z büyüdü¤ü anlam› tafl›r.
Benzer flekilde, lim f x = - ∞ olmas› da x → a için f (x) de¤erlerinin
x→a
negatif yönde s›n›rs›z küçüldü¤ünü ifade eder.
Bir fonksiyonun tan›m kümesinde x de¤iflkeni pozitif yönde s›n›rs›z büyüyebilir
veya negatif yönde s›n›rs›z küçülebilir, bu durumlar› x → ∞ veya x → - ∞ bi-
çiminde ifade ederiz. Bu durumlarda da fonksiyonun limitinden söz etmek müm-
kündür. E¤er x → ∞ (veya x → - ∞) için f (x) de¤erleri belirli bir L say›s›na
yaklafl›yorsa, bu durumda da limit L dir denir ve
lim f x = L veya lim f x =L
x →∞ x→ -∞
108 Limit Kavram›
ÖRNEK 17 lim 1x , lim 1 limitlerini araflt›ral›m.

x →∞ x→ -∞ x
ÇÖZÜM
Yandaki grafikten gördü¤ümüz gibi x
y
de¤iflkenine pozitif yönde istenildi¤i ka-
dar büyük veya negatif yönde istenildi- y =1
x
¤i kadar küçük de¤erler verdi¤imiz de
fonksiyon de¤erleri 0’a yaklaflmaktad›r.
Bu nedenle hem x → - ∞ ve hem de
x
x → ∞ için f (x) → 0 olmaktad›r. Ya-
ni
lim 1 =0, lim 1x = 0
x→ - ∞x x→∞
d›r. Şekil 5.14
ÖRNEK 18 3x 2 - 5x + 1
lim limitini araflt›ral›m.
x→ -∞ - x 2 + 4x + 7
ÇÖZÜM
Fonksiyonda hem pay› ve hem de payday› x2 ile bölelim.
3- 5 + 1
3x 2 - 5x + 1 = x x2
lim lim = 3-0+0 =-3
x→∞ x→∞
- x 2 + 4x + 7 -1+ +4 7 -1+0+0
x x2
bulunur.
±∞ , n > m ise
a n x n + a n -1 x n -1 + . . . + a 1 x + a 0 an
lim = , m = n ise
x →∞ b m x m + b m -1 x m -1 + . . . + b 1 x + b 0 bm
0, n < m ise
oldu¤u gösterilebilir.
Baz› fonksiyonlarda x s›n›rs›z büyürken fonksiyon de¤erleri, s›n›rs›z büyüyebilir
veya negatif yönde s›n›rs›z küçülebilir. Bu durumlar› k›saca,
lim f x = ∞ , lim f x = - ∞
x→∞ x→∞
biçimlerinde ifade ederiz.

Benzer flekilde x → - ∞ için f (x) → ∞ veya f (x) → - ∞ olabilir. Bu
durumlar› da
lim f x =∞, lim f x =-∞
x→ -∞ x→ -∞
biçimlerinde ifade ederiz.

Limit Kavram› 109
ÖRNEK 19
lim 2x 2 - 4x + 5 = lim x 2 2 - 4 + 5 = ∞ . 2 - 0 + 0 = ∞
x→ ∞ x→ ∞ x x2
bulunur.
ÖRNEK 20
x3 1 - 4 + 1 x2 1 - 4 + 1
x 3 - 4x 2 + x x x2 x x2
lim = lim = lim
x→ - ∞ 2x - 3 x → - ∞ x→ - ∞
x 2- 3 2- 3
x x
∞. 1-0+0
= =∞
2
SIRA S‹ZDE 3
x 2 - x + 1 , x ≤ 0 ise
1) f x = x 2 + x, x > 0 ise
oldu¤una göre lim f x = ?
x→0
2) x+ 1 = ?
lim
x → -1 x + 1
3)
x- 1
lim =?
x → 1- x- 1
4) lim - x 2 + 1x - 5 =?
x→ - ∞
5) lim x x + 5= ?
x→ ∞ x + 10
6) lim 4x 2 - 5x = ?
x→ - ∞ 2- x
7) lim 4x 2 - 5x = ?
x→ ∞ 2- x
Süreklilik
Limit konusunu incelerken, bir fonksiyonun bir noktadaki limiti ile fonksiyonun
bu noktadaki de¤eri aras›nda do¤rudan bir iliflki olmad›¤›n› ifade etmifltik. Bu-
nunla beraber baz› fonksiyonlar›n a daki limiti ile a daki de¤erinin birbirine eflit
olduklar›n› görmüfltük. Bu özel durum fonksiyon davran›fl›n› incelemede önemli
bir özellik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹flte bu durumda fonksiyon a noktas›nda
süreklidir diyoruz. Buna göre süreklili¤i flu flekilde tan›mlayabiliriz:
f : A → R fonksiyonu ve bir a ∈ A noktas› verilsin. E¤er
lim f x = f a
x→a
oluyorsa, f fonksiyonuna x = a noktas›nda süreklidir denir. f fonksiyonu A
kümesinin her noktas›nda sürekli ise, f fonksiyonu A üzerinde süreklidir denir.
110 Limit Kavram›
Örne¤in f : R → R , f (x) = 2x - 3 fonksiyonu x = 2 noktas›nda süreklidir.

Çünkü lim 2x - 3 = 1 = f (2) dir.
x→2
Yine limit konusunda P (x) = bn xn + bn -1 xn -1 + ... + b1 x + b0 polinom
fonksiyonunun herhangi bir a noktas›ndaki limitinin P (a) oldu¤unu görmüfltük.
Buna göre, flu sonucu ç›karabiliriz.
P (x) = bn xn + bn -1 xn -1 + ... + b1 x + b0 polinom fonksiyonu her a ∈ R
noktas›nda süreklidir.
Süreklili¤in tan›m›na göre, f : A → R fonksiyonunun bir a noktas›nda sürek-
li olmas› için flu koflullar›n sa¤lanmas› gerekir:
• Fonksiyon a noktas›nda tan›ml› olmal›d›r,
• Fonksiyonun a noktas›nda limiti olmal›d›r,
• Fonksiyonun a daki limiti a daki de¤erine eflit olmal›d›r.
f fonksiyonu bir noktada sürekli de¤ilse, f bu noktada süreksizdir denir.
ÖRNEK 21
x 2 + 1 , x ≤ 0 ise
f: R → R, f x =
x, x > 0 ise
fonksiyonunun x = 0 ve x = 1 noktalar›nda sürekli olup olmad›¤›n›

inceleyelim.
f (0) = 02 + 1 = 1
ÇÖZÜM
lim f x = 1 , lim + f x = 0 y = x2 + 1
x → 0- x→0 x≤0
oldu¤undan, lim f x yoktur.

x→0 y=x
Buna göre f fonksiyonu x = 0 x>0
noktas›nda sürekli de¤ildir. 1
Buna karfl›l›k bu fonksiyon x = 1

1 x
noktas›nda süreklidir. Gerçekten Şekil 5.15
f (1) = 1 , lim f x = lim x = 1 , lim f x = f 1 = 1

x→1 x→1 x→1
oldu¤undan fonksiyon x = 1 noktas›nda süreklidir.
f fonksiyonunun grafi¤inin x = 0 ve x = 1 deki durumu aras›nda bir

fark görüyor musunuz?
Bir fonksiyon bir aral›kta sürekli ise, Yan›t›n›z flöyle olmal›yd›:

fonksiyonun grafi¤i olan e¤ri bu f fonksiyonunun grafi¤i olan e¤ride x = 1 noktas›nda herhangi bir kopma yok-
aral›kta kalem kald›r›lmadan
çizilebilir yani fonksiyon grafi¤inde
tur. Bir fonksiyon bir aral›kta sürekli ise, fonksiyonun grafi¤i olan e¤ri bu ara-
herhangi bir kopma olmaz. l›kta kalem kald›r›lmadan çizilebilir yani fonksiyon grafi¤inde herhangi bir kopma
olmaz.
Limit Kavram› 111
f: 0,∞ →R, f x = x ÖRNEK 22

y
fonksiyonunun x = 4 noktas›nda
2 sürekli olup olmad›¤›n› araflt›ral›m.
y= x
Bir fonksiyona bir noktada sürek-
lidir diyebilmek için afla¤›daki üç
4 x sorunun yan›t› evet olmal›d›r.
• Fonksiyon bu noktada tan›ml›
m›?
• Fonksiyonun bu noktada limiti
var m›?
Şekil 5.16
• Fonksiyonun bu noktadaki
de¤eri limitine eflit mi?
ÇÖZÜM
f (4) = 4 = 2 , lim x = 2 = f (4)
x→4
oldu¤undan fonksiyon x = 4 noktas›nda süreklidir.
Fonksiyonun tan›m kümesine ait bir

Afla¤›daki flekilde x0 noktas›nda süreksiz olan çeflitli fonksiyon grafikleri noktaya karfl›l›k, grafikte kopma,
delinme ve s›çrama varsa bu
görülmektedir. noktalarda fonksiyonun sürekli
olmad›¤›n› unutmay›n›z.
y
y y
f (x0 )
f (x0 )
f (x0 )
x0 x x x
x0 x0
Şekil 5.17
f : A → R , g : A → R fonksiyonlar› x0 ∈ A noktas›nda sürekli ise, f + g ,
f - g , f . g , g (x0) ≠ 0 olmak üzere f fonksiyonlar› da x0 ∈ A noktas›nda
g
süreklidir.
ÖRNEK 23
f: R → R , f (x) = 3x3 - 5x2 + 4x , g : R → R , g (x) = x2 + 1 fonksiyon-
f (x ) Bir fonksiyon bir noktada sürekli
lar› veriliyor fonksiyonunun sürekli¤ini inceleyelim. ise, bu nokta civar›nda ba¤›ms›z
g (x ) de¤iflkendeki küçük de¤ifliklikler
fonksiyon de¤erlerinde "küçük"
de¤ifliklikleri do¤urur. Fonksiyon
bir noktada sürekli de¤ilse, bu
f ve g fonksiyonlar› polinom fonksiyon olduklar›ndan her x ∈ R noktas›nda
ÇÖZÜM
nokta civar›nda ba¤›ms›z

süreklidirler. Ayr›ca her x ∈ R için x2 + 1 ≠ 0 oldu¤undan de¤iflkendeki küçük de¤iflikliklerin
fonksiyon de¤erlerinde afl›r›
f x 3 2 büyük de¤ifliklikler meydana
= 3x - 5x + 4x getirebilece¤ini
g x x2+1 beklemeliyiz.
fonksiyonu her x∈ R noktas›nda sürekli fonksiyondur.

112 Limit Kavram›
Sürekli Fonksiyonlar›n Özellikleri

f : A → R fonksiyon verilsin. E¤er her x ∈ A için f (x) ≤ f (x0) olacak flekil-
de en az bir x0 ∈ A noktas› varsa, f (x0) say›s›na f fonksiyonunun A üzerinde
mutlak maksimum de¤eri, di¤er bir deyiflle en büyük de¤eri denir. Benzer fle-
kilde, her x ∈ A için f (x1) ≤ f (x) olacak flekilde en az bir x1 ∈ A noktas›
varsa, f (x1) say›s›na f fonksiyonunun A üzerinde mutlak minimum de¤eri ya-
ni en küçük de¤eri denir.
a x1
x0 b x
Şekil 5.18
fiekilde grafi¤i verilen fonksiyonun mutlak maksimum de¤eri M , mutlak mi-

nimum de¤eri ise m dir.
Her fonksiyonun mutlak maksimum veya mutlak minimum de¤eri var olmak
zorunda de¤ildir.
f : (0, 1] → R , f (x) = x2 fonksiyonunun, mutlak minimumu yoktur, ancak
mutlak maksimum de¤eri 1 dir. Burada 0 ›n tan›m kümesine ait olmad›¤›na dik-
kat ediniz.
[a, b] kapal› aral›¤› üzerinde tan›ml› sürekli fonksiyonlar›n davran›fllar›n› daha
kolay inceleyebiliriz. fiimdi bu özelliklerden baz›lar›n› ele alal›m.
1. Özellik
f : [a, b] → R sürekli fonksiyonu verilsin. Bu fonksiyon mutlak minimum ve
mutlak maksimum de¤erlerini en az birer noktada al›r. Yani her x ∈ [a, b] için
f (x1) ≤ f (x) ve f (x) ≤ f (x2)
olacak flekilde en az birer x1 , x2 ∈ [a, b] de¤erleri vard›r.
2. Özellik
f : [a, b] → R sürekli fonksiyonu verilsin. Bu fonksiyon mutlak minimum ve
mutlak maksimum de¤erleri aras›ndaki her de¤eri en az bir noktada al›r. Yani,
fonksiyonunun mutlak minimum de¤eri m, mutlak maksimum de¤eri M olmak
üzere,
m≤c≤M
koflulunu sa¤layan herhangi bir c say›s›na karfl›l›k f (x0) = c olacak flekilde en
az bir x0 ∈ [a, b] say›s› vard›r.
Limit Kavram› 113
y
M
x0 x1
a x
b
Şekil 5.19
Sürekli fonksiyonlar için bu özellik ara de¤er teoremi olarak bilinir. fiekilde-
ki grafi¤e göre f (x0) = f (x1) = c dir.
Sonuç
f : [a, b] → R sürekli fonksiyonu verilsin. E¤er f (a) . f (b) < 0 ise en
az bir c ∈ (a, b) için f (c) = 0 d›r. Yani f sürekli fonksiyonu [a, b] aral›¤›n›n
uçlar›nda farkl› iflaretli de¤erler al›yorsa, f (x) = 0 denkleminin (a, b) aral›¤›n-
da en az bir kökü vard›r.
y y
a
c b x a c1 c2 c3 b x
Şekil 5.20
Yukar›daki grafiklerden aç›kça görüldü¤ü gibi, f (a) ile f (b) de¤erleri fark-
l› iflaretli oldu¤undan (a, f (a) ), (b, f (b) ) noktalar›ndan birisi x-ekseninin alt›n-
da iken di¤eri x-ekseninin üstündedir. Fonksiyon sürekli oldu¤undan grafi¤i ka-
lem kald›r›lmadan çizilecektir, dolay›s›yla negatif bölgeden pozitif bölgeye veya
pozitif bölgeden negatif bölgeye geçerken grafik en az bir noktada x-eksenini
kesmek zorundad›r. Bu noktan›n apsisi ise f (x) = 0 denkleminin köküdür.
Bu sonuç yard›m›yla baz› denklemlerin köklerini araflt›rabiliriz.
114 Limit Kavram›
ÖRNEK 24 3x3 - 4x2 + 2x - 1 = 0 denkleminin [0, 2] aral›¤›nda kökü var m›d›r?
f : [0, 2] → R , f (x) = 3x3 - 4x2 + 2x - 1 fonksiyonunu gözönüne alal›m. f po-

ÇÖZÜM
linom fonksiyon oldu¤undan bu aral›kta süreklidir. f (0) = -1 , f (2) = 11 oldu-
¤undan f (0) . f (2) < 0 d›r, dolay›s›yla en az bir c ∈ (0, 2) için f (c) = 0 d›r.
Bu nedenle denklemin bu aral›kta en az bir kökü vard›r.
Yukar›daki özelliklerde, fonksiyonun tan›m kümesi kapal› aral›k de¤ilse veya

fonksiyon sürekli de¤ilse, genel olarak bu özellikler do¤ru de¤ildir.
SIRA S‹ZDE 4 Afla¤›daki fonksiyonlar›n x = 1 noktas›nda sürekli olup olmad›klar›n› araflt›r›n›z.

3x - 1 , x < 1 ise
1) f x = 0 , x =1 ise
x+ 1 , x > 1 ise
x- 1
2) h x =
x+ 1
3) k (x ) = x +1
4) m (x ) = x -1
x
Niels Abel (1802 - 1829)
Deha ve Yoksulluk.
Abel ,1824 de derecesi beflten büyük polinom
denklemler için genel bir çözüm verilemeyece-
¤ini kan›tlam›flt›r. Yoksul bir hayat yaflam›fl ve
yakaland›¤› bir hastal›k sonucunda 27 yafl›n-
da ölmüfltür. Ünlü analizci Weierstrass ö¤ren-
cilerine Abel’i okuyunuz tavsiyesinde bulun-
duktan sonra onun için flunlar› söylemifltir:
"Me¤er Abel, ne mutlu adamm›fl ki, fikirleri
sonsuza kadar yaflayacak ve onlar›n matema-
tik bilimine çok olumlu etkileri olacakt›r."
"Tarih gösteriyor ki, bütün pozitif ilimlerin or-

tak kayna¤› olan matematik kültürünü himaye
eden hükümdarlar ayn› zamanda devirleri en
parlak olanlar ve zaferleri en uzun sürenler-
dir."
Michel CHASLES
1.
2
lim x - 4x de¤eri nedir? 7. lim x 3 - x 2 + 4x - 2 de¤eri nedir?
x→4 x - 4 x→ - 1
a. - ∞ a. -2
b. 0 3
b. 6
c. 1 3
c. -2
d. 4
d. 0
e. ∞
e. Yoktur
2. lim 2x + 3 de¤eri nedir? 8. Yanda grafi¤i verilen
x →∞ x2 - 5 y
f fonksiyonu için
a. - 3 3
5 lim f x de¤eri nedir?
x→2
b. 0 1
c. 1 a. 0
2 x
2 b. 1
d. 2 c. 2
e. Yoktur d. 3 y = f (x)
x x +1
3. lim de¤eri nedir? e. Yoktur
x→ - 1 x+ 1
9. f (x) = 2x2 - ax + 4 fonksiyonu x = -1 noktas›nda
-2
a. sürekli ve lim f x = 10 oldu¤una göre a kaçt›r?
x→ - 1
-1
b. a. -4
1
c. b. -1
2
d. c. 0
Yoktur
e. d. 4
4. lim x - x 2 - x 3 de¤eri nedir? e. 10
x→ -∞ 3 + x2
10. lim x 2 - ax = 2 oldu¤una göre, a kaçt›r?
a. - ∞ x→2 2x + 5 3
1
b.
3 a. 2
c. 0 b. 1
d. - 1 2
3 c. 0
e. ∞ d. - 1
2
5. x lim x2 + 5 - x de¤eri nedir? e. -1
→∞
11. lim x+ 4 - 2 de¤eri nedir?
a. - ∞ x→0 x
b. 0 a. -2
1
c. b. 0
5
d. 2 c. 1
4
e. ∞ d. 2
2x
6. lim de¤eri nedir? e. ∞
x→1 x - 12
12. lim x+ 3 de¤eri nedir?
a. -∞ x → 0+ x 2 + 3x
b. -2 a. -1
c. 0 b. 0
d. 2 c. 1
e. ∞ d. 3
e. ∞

x+2
1. lim de¤eri nedir?
x → -2 x+ 2
2. lim x 2+ 4x -3 + x de¤eri nedir?

x → -∞
3. lim x x + 5 de¤eri nedir?

x → ∞ 3x2+ 7
4. lim x 2-4x + 3 de¤eri nedir?

x→1 (x - 1)2
Türev Kavram›
6
Amaçlar
N
bir fonksiyonun, bir noktadaki de¤iflme h›z›n›n fonksiyonun, o noktadaki
N
türevi oldu¤unu anlayacak,
N
çeflitli tipteki fonksiyonlar›n türevlerini bulabilecek,
fonksiyonun bir noktadaki de¤erini, bu noktaya yak›n uygun bir noktadaki
N
te¤eti yard›m›yla bulacak,
türev fonksiyonunun da türevlerini bulabileceksiniz.
118 Türev Kavram›
‹çindekiler
• Girifl
• Türev Kavram›
• Türev Kurallar›
• Te¤et Denklemi
• Yüksek Mertebeden Türevler
• Önce limit konusunu gözden geçiriniz.

• Türev kurallar›n› çok örnek çözerek ö¤renmeye çal›fl›n›z.
• Türevin iktisadi uygulamalar›n›n anlamlar›n› anlamaya çal›fl›n›z.
• Çözümleri size b›rak›lm›fl sorular› mutlaka çözünüz.
Girifl
Bu ünitede türev kavram›n›, türev kurallar›n› ve türevin baz› uygulamalar›n› in-
celeyece¤iz. ‹ncelememizde temel özellikleri örneklerle aç›klayacak, ayr›nt›l› ka-
n›tlara girmeyece¤iz.
Türev kavram›, fizikte hareketli bir cismin anl›k h›z›n›n bulunmas›yla, mate-
matikte ise bir fonksiyonun grafi¤i olan e¤rinin bir noktadaki te¤etinin e¤iminin
bulunmas› problemlerinden do¤mufltur. Bugün ise türev, matematikle beraber fi-
zik, kimya, mühendislik ve ekonomi gibi uygulamal› bilimlerin hepsinde pek çok
problemin çözümünü kolaylaflt›ran, bu nedenle büyük önem tafl›yan bir kavram-
d›r. Örne¤in, bir mal›n toplam maliyet fonksiyonunu biliyorsak hangi üretim
miktar›nda maliyetin en düflük düzeyde olaca¤›n› veya herhangi bir üretim mik-
tar›nda maliyetin de¤iflim h›z›n› yani maliyetin hangi h›zla artaca¤›n› veya aza-
laca¤›n›, benzer flekilde bir mal›n kâr fonksiyonunu bildi¤imizde hangi sat›fl mik-
tar›nda kâr›n en yüksek olaca¤›n›, herhangi bir sat›fl miktar›nda kâr›n hangi h›z-
la artaca¤›n› veya azalaca¤›n› türev yard›m›yla bulabilmekteyiz.
Yukar›daki örnekler ve bunlara benzer problemlerde, birbirine ba¤l› iki de¤ifl-
ken vard›r ve bu de¤iflkenlerden birisindeki bir de¤ifliklik nedeniyle, di¤erinde
meydana gelen de¤iflme söz konusudur. Bu tür problemlerde, de¤iflme miktar›n-
dan daha çok, de¤iflmenin h›z› önem tafl›maktad›r. Örne¤in günümüzde benzin
fiyat› zamanla de¤iflmektedir ancak, benzin fiyat›n›n bir ayda 1 lira artmas› ile
bir y›lda 1 lira artmas› aras›nda çok büyük fark vard›r. Bu nedenle önemli olan
de¤iflikli¤in hangi miktarda oldu¤u de¤il, hangi oranda oldu¤udur. Bu örnekle
vurgulamaya çal›flt›¤›m›z kavram, matematik anlamda bir fonksiyonun bir nok-
tadaki anl›k (de¤iflme) h›z›d›r.
Bir fonksiyonun anl›k h›z›na geçmeden önce ortalama h›z›n› bir örnekle
aç›klayal›m.
x mal miktar›n› göstermek üzere bir mal›n, TL cinsinden toplam maliyet fonk-
siyonu
2
y = C (x ) = 5000 + 100x - x , 0 ≤ x ≤ 300
4
olsun. Bu toplam maliyet fonksiyonuna göre 100 birim ve 110 birim mal›n
maliyeti,
C (100) = 5000 + 100 . 100 - 2500 = 12 500 TL,
C (110) = 5000 + 100 . 110 - 3025 = 12 975 TL
dir.
Türev Kavram› 119
Bu mal›n [100, 110 ] aral›¤›nda ortalama maliyeti,
C (110) - C (100)
= 47,5 TL / mal birimi
10
dir. ‹flte bu de¤ere C toplam maliyet fonksiyonunun [100, 110 ] aral›¤›ndaki
ortalama h›z› diyoruz.
Genel olarak, bir y = f (x) fonksiyonunda x ba¤›ms›z de¤iflkeni bir x1 nok-
tas›ndan x2 noktas›na (x1 < x2 olmak zorunda de¤ildir) de¤iflti¤inde fonksiyon
de¤erlerinde meydana gelen de¤ifliklik miktar› f (x2 ) - f (x1 ) dir. Bu durumda
f (x 2) - f (x 1)
x2 - x1
oran›na fonksiyonun [x1 , x2 ] aral›¤›ndaki ortalama h›z› denir. Burada e¤er

x2 < x1 ise [x2 , x1 ] aral›¤›ndaki ortalama h›zdan söz etmeliyiz.
fiimdi de anl›k h›z› bir örnekle aç›klayal›m. Anl›k (de¤iflme) h›z›n› yukar›daki
toplam maliyet fonksiyonu üzerinde aç›klayabilirdik. Bunun için, uzunlu¤u bi-
rim uzunluktan çok daha küçük aral›klar üzerindeki ortalama h›zlar›ndan söz
etmemiz gerekmektedir. Bunun matematik aç›s›ndan hiçbir sak›ncas› olmamas›-
na karfl›l›k çok küçük kesirli miktarda mal miktarlar›ndan söz etmemiz size an-
laml› gelmeyebilir. Bunun yerine kavram›, ilk ö¤renenler için daha anlafl›labilir
hale getirece¤i inanc›yla, hareketli bir cismin anl›k h›z›n›n bulunmas› problemiy-
le aç›klamaya çal›flaca¤›z. Bu arada flunu da ifade edelim ki baz› ekonomik prob-
lemler tamamen pozitif tam say›larla ilgili olabilir. Dolay›s›yla bu problemlerle il-
gili fonksiyonlar da pozitif tam say›lar kümesi üzerinde tan›ml› olur. Bu fonksi-
yonlar›n özellikleri incelenirken bu fonksiyonlar yerine bunlar›n gerçel say›lar
kümesinin uygun bir alt kümesine geniflletilmiflleri al›narak inceleme yap›l›r. fiim-
di anl›k h›z konusunu aç›klayal›m.
Bir do¤ru üzerinde hareket eden bir cismin ald›¤› yol, zaman›n fonksiyonu
olarak, t saniye (sn), s metre (m) olmak üzere,
s = s(t) = 2 0 t + 3t 2
olsun.
Bu hareketlinin bafllang›çtan (t = 0 an›ndan) itibaren ilk 2 saniyede
ald›¤› yol , s(2) = 20 . 2 + 3 . 22 = 52 m, ilk 10 saniyede ald›¤› yol,
s(10) = 20 . 10 + 3 . 102 = 500 m. dir.
t=0 t=2 t = 10
Bu hareketlinin 2' inci saniye ile 10' ncu saniye aras›nda ald›¤› yol
s(10) - s(2) = 500 - 52 = 448 m. dir. Buna göre, s yol fonksiyonunun
di¤er bir deyiflle hareketlinin [2, 10 ] aral›¤›ndaki ortalama h›z›,
s (10) - s (2) 500 - 52

= = 56 m/sn
10 - 2 8
dir. Ayn› cismin [2, 3 ] aral›¤›ndaki ortalama h›z›,
s (3) - s (2) 87 - 52
= = 35 m/sn ,
3- 2 1
[2, 2,5 ] aral›¤›ndaki ortalama h›z› ise,

s (2,5) - s (2) 68,75 - 52
= = 33,5 m/sn
2,5 - 2 0,5
dir. fiimdi bu cismin tam 2' inci saniyede radara girdi¤ini düflünelim. Acaba bu
anda yani tam 2-inci saniyede cismin h›z› nedir?
Bu soruya cevap vermek için s
ortalama h›zdan yararlanal›m.

s(2+h)-s(2)
Zamana t = 2 an›ndan itibaren
h ile gösterdi¤imiz (küçük) bir h
art›fl verelim ve [2, 2 + h] aral›-
¤›ndaki ortalama h›z› bulal›m.
2 2+h
Şekil 6.1
t=0 t=2 t = 10
s (2 + h) = 20 (2 + h) + 3 (2 + h)2
= 40 + 20 . h + 12 + 12 h + 3 h2
= 52 + 32 . h + 3 h2
s (2) = 52 m oldu¤undan
s (2 + h) - s (2) 52 + 32 . h + 3 . h 2 - 52
= = 32 + 3h m/sn
(2 + h) - 2 h
dir.
Buna göre s fonksiyonunun [2, 2 + h] aral›¤›ndaki ortalama h›z› 32 + 3 h
m/sn dir. Bu h›z›n h → 0 için (varsa) limitini, hareketlinin t =2 an›ndaki h›z›
olarak almak oldukça akla yak›n görünmektedir. ‹flte, varl›¤› halinde, bu limit
de¤ere cismin t = 2 an›ndaki anl›k (de¤iflme) h›z› veya k›saca anl›k h›z›
denir. Bu durumda t = 2 an›ndaki anl›k h›z,
lim s (2 + h) - s (2) = lim 32 + 3 . h = 32 m/sn

h→ 0 (2 + h) - 2 h→ 0
dir.
Bu örnekte anl›k h›z olan bu limit de¤er, benzer problemlerde te¤et e¤imi, mar-
jinal maliyet, marjinal gelir gibi anlamlar tafl›r. Bu anl›k (de¤iflme) h›zlar›n›n
genel ad› türevdir. Örne¤in yukar›da buldu¤umuz 32 de¤eri s (t) = 20t + 3t 2
fonksiyonunun t = 2 noktas›ndaki türevidir.
Türevin kesin tan›m›n› vermeden önce bir konuya aç›kl›k getirelim. Uy-
gulamada karfl›lafl›lan fonksiyonlar›n tan›m kümeleri genellikle bir aral›kt›r. Baz›
özel durumlarda da sonlu tane aral›¤›n ayr›k birleflimi biçimindedir. Bu neden-
le, tan›m kümesi bir aral›k olan fonksiyonlar›n türevlerini inceleleyece¤iz.
TÜREV KAVRAMI
f : [a, b ] → R fonksiyonu ve x0 ∈ (a, b) verilsin. x ≠ x0 ve x ∈ [a, b ] ol-
mak üzere
f (x ) - f (x 0)
x- x0
oran›na f fonksiyonunun [x0, x ] (veya [x, x0 ] ) aral›¤›nda ortalama h›z›, x → x0

için ortalama h›z›n varsa limitine de f fonksiyonunun x0 noktas›ndaki türevi
denir ve
df (x0) dy
f ' (x 0) , ,
dx dx x = x0
biçiminde gösterilir. Buna göre,

f (x) - f (x0)
f ' (x0) = lim
x → x0 x - x0
dir.
E¤er f ' (x0) varsa, f fonksiyonuna x0 noktas›nda türevlenebilir fonksi-
y Yandaki flekilde, x in x0 a
f y f yaklaflmas› durumunda e¤ri
üzerindeki x ve x0 apsisli nokta-
lardan geçen kesenlerin hareketlerini
inceleyiniz. Yukar›daki limitin varl›¤›
halinde bu kesenlerin belli bir
do¤ruya "yaklaflt›¤›n›" görmeye
çal›fl›n›z. Bu do¤ruya te¤et
dedi¤imizi hat›rlay›n›z.
x x x
a x0 x b a x0 b
x → x0 x → x0
x > x0 x < x0
y f
x x
a x0 b
x → x0
Şekil 6.2
yon denir.
Türev tan›m›nda x0 noktas›n› [a, b ] aral›¤›n›n bir iç noktas› alm›flt›k. [a, b ]
aral›¤›n›n uç noktalar›nda türev flu flekilde tan›mlan›r.
E¤er x0 = a ise x ba¤›ms›z de¤iflkeninin a ya, a dan küçük de¤erlerle (sol-
dan) yaklaflmas› mümkün olmad›¤›ndan
f (x ) - f (a)
lim
x →a+ x- a
sa¤dan limiti varsa, bu limite f fonksiyonun a noktas›ndaki türevi diyece¤iz.

Benzer flekilde
f (x ) - f (b )
lim
x → b- x- b
soldan limiti varsa, bu limit de¤ere de f fonksiyonunun b noktas›ndaki türevi

diyece¤iz.
f fonksiyonunun [a, b ] aral›¤›n›n her noktas›nda türevi varsa, bu durumda
f fonksiyonuna [a, b ] aral›¤› üzerinde türevlenebilir fonksiyondur veya k›saca
türevlenebilir fonksiyondur denir.
ÖRNEK 1 f : R → R , f (x) = x 2 + 3x - 4 fonksiyonunun [2, 5] aral›¤›nda ortalama

h›z›n› ve x = 2 noktas›ndaki türevini bulal›m.
f (2) = 22 + 3 . 2 - 4 = 6
ÇÖZÜM
y f
f (5) = 52 + 3 . 5 - 4 = 36
f (5) - f (2) 36 - 6 f (5) - f (2)
= = 10
5- 2 3
Buna göre fonksiyonun [2, 5] aral›¤›n-
da ortalama h›z› 10 dur.
fiimdi f fonksiyonunun x = 2 nokta- x
2 5
s›ndaki türevini araflt›ral›m:
Şekil 6.3
f (x ) - f (2) x 2 + 3x - 4 - 2 2 + 3 . 2 - 4
lim = lim
x→2 x-2 x→2 x-2
2 (x - 2) (x + 5)
= lim x + 3x - 10 = lim
x→2 x-2 x→2 x-2
= lim (x + 5) = 7
x→2
O halde f ' (2) = 7 dir.
Ba¤›ms›z de¤iflken x 0 dan x e de¤iflti¤inde; de¤iflme miktar› x - x 0 d›r. Bu

de¤er genellikle ∆x (delta x) ile gösterilir. x > x 0 ise ∆x > 0, x < x 0 ise
∆x < 0 olaca¤› aç›kt›r. Her iki durumda da ∆x e x in artma miktar› denir.
x - x 0 = ∆x ise x = x 0 + ∆x ve x → x 0 için ∆x → 0 olaca¤›ndan var-
l›¤› halinde f ' (x 0 ) türevi flu flekilde de tan›mlanabilir:
f x 0 + ∆x - f x0
f ' x0 = lim
∆x → 0 ∆x
Burada, f (x) - f (x 0 ) = f (x 0 + ∆x) - f (x 0 ) = ∆y dersek,
∆y
f ' x0 = lim
∆x → 0 ∆x
olur.
Buna göre türev, ba¤›ms›z de¤iflkene verilen bir artmaya karfl›l›k, fonksiyonun
ald›¤› artman›n, de¤iflkenin ald›¤› artmaya oran›n›n, ba¤›ms›z de¤iflkene verilen
artman›n s›f›ra yaklaflmas› halinde varsa limitidir. Yani türev, x ba¤›ms›z de¤iflke-
nine verilen ∆x artmas›na karfl›l›k fonksiyonun ald›¤› artma ∆y olmak üzere,
∆y oran›n›n ∆x → 0 için varsa limitidir.
∆x
f : R → R , f (x) = c sabit fonksiyonunun bir x0 ∈ R noktas›nda türevini ÖRNEK 2

araflt›ral›m.
ÇÖZÜM
y y
c>0 c>0
c c
x x
x0 x0 + ∆x x0 + ∆x x0
Şekil 6.4
∆x > 0 ∆x < 0
f x 0 + ∆x - f x 0
lim = lim c - c = 0
∆x → 0 ∆x ∆x → 0 ∆x
oldu¤undan f ' (x0) = 0 bulunur. Burada x0 keyfi seçildi¤inden her x ∈ R için

f ' (x) = 0 d›r diyebiliriz.
Sabit fonksiyonun her noktada
f (x) = c ise her x ∈ R için f ' (x) = 0 d›r. Sabit fonksiyonun her nokta- türevi vard›r ve s›f›rd›r.
da türevi vard›r ve s›f›rd›r.
f : R → R , f (x) = x birim fonksiyonunun bir x0 ∈ R noktas›nda varsa ÖRNEK 3

türevini bulal›m.
∆y = f (x0 + ∆x) - f (x0) = (x0 + ∆x) - x0 = ∆x oldu¤undan
ÇÖZÜM
∆x
f ' x 0 = lim =1,
∆x → 0 ∆x
f ' (x0) = 1 bulunur. Burada da x0 keyfi seçildi¤inden her x ∈ R için f ' (x) = 1 dir.
f (x) = x birim fonksiyonunun her
f (x) = x birim fonksiyonunun her noktada türevi vard›r ve 1 e eflittir. noktada türevi vard›r ve 1 e eflittir.
f : R →R , f (x) = |x| fonksiyonunun x = 0 noktas›nda varsa türevini ÖRNEK 4

bulal›m.
f (x + ∆x ) - f (0) 0 + ∆x - 0 ∆x
lim = lim = lim ,
ÇÖZÜM
∆x → 0 ∆x ∆x → 0 ∆x ∆x → 0 ∆x
burada ∆x > 0 ise |∆x| = ∆x, ∆x < 0 ise |∆x| = - ∆x oldu¤undan

∆x ∆x y
lim = lim =1
∆x → 0 + ∆x ∆x → 0 + ∆x
y = |x|
∆x -∆x
lim = lim = -1
∆x → 0 ∆x
- ∆x → 0 ∆x
-
x
∆x
Şekil 6.5
dir. Buna göre lim
∆x → 0 ∆x
limiti yoktur. Dolay›s›yla f (x) = |x| fonksiyonunun x = 0 noktas›nda türevi

yoktur.
f : R → R, f (x) = |x| fonksiyonunun x = -2 noktas›ndaki türevinin -1,

x = 3 noktas›ndaki türevinin 1 oldu¤unu gösteriniz.
f (x) = |x| fonksiyonunun sadece x = 0 noktas›nda türevi yoktur. Bunun d›-

fl›nda her noktada türevi vard›r. Fonksiyonun grafi¤ine dikkat ederseniz (0, 0)
noktas› bir "köfle" noktad›r.
Bir fonksiyonun bir noktada türevlenebilir olmas›yla bu noktadaki süreklili¤i
aras›nda yak›n bir iliflki vard›r.
f : [a, b ] → R fonksiyonunun bir x 0 ∈ [a, b ] noktas›nda türevi varsa, f fonk-
siyonu x 0 noktas›nda süreklidir. Ancak bunun karfl›t› her zaman do¤ru de¤ildir.
Bir fonksiyon bir noktada sürekli oldu¤u halde bu noktada türevi olmayabilir. Ör-
ne¤in f (x) = |x| fonksiyonu x = 0 noktas›nda süreklidir. Yukar›da gördü¤ümüz
gibi bu noktada türevi yoktur.
Afla¤›daki grafiklerde verilen x 0 noktalar›nda fonksiyonlar›n türevleri yoktur.
Bu noktalarda baz› fonksiyonlar›n sürekli olmad›¤›na, baz›lar›nda da grafi¤in
çeflitli biçimlerde "uç" veya "köfle" oluflturdu¤una dikkat ediniz.
y y
y
x x x
x0 x0 x0
y
y
x x x
x0 x0 x0
Şekil 6.6
Bir fonksiyon bir noktada sürekli y

de¤ilse, bu noktada türevi yoktur.
x0
x
Şekil 6.7
Türev Kurallar› 125
f : [0, ∞) → R , f (x ) = x fonksiyonunun x = 0 noktas›nda varsa türevi- ÖRNEK 5

ni bulal›m.
ÇÖZÜM
f (0 + ∆x ) - f (0) ∆x - 0
lim = lim
∆x → 0 ∆x ∆x → 0 ∆x
= lim 1 =∞
∆x → 0 ∆x
burada ∆x > 0 oldu¤undan limit ∞ y

olur. Bu limit sonlu bir de¤er olmad›-
¤›ndan x = 0 da türev yoktur. Bunun-
la beraber bu limitin ∞ olmas› bu
noktada, yandaki grafikte görüldü¤ü
gibi, düfley bir te¤etin varl›¤›n› ifade
eder. x
Şekil 6.8
SIRA S‹ZDE 1
1. f : R → R, f (x) = -2x + 3 fonksiyonunun bir x 0 ∈ R noktas›ndaki türevini
bulunuz.
2. f : R → R, f (x) = x 2 + 4 fonksiyonunun x = 0 ve x = -1 noktalar›nda tü-
revini bulunuz.
TÜREV KURALLARI
Yukar›daki örneklerden k›smen de olsa gördü¤ümüz gibi bir fonksiyonun türevi-
ni, türevin tan›m›n› kullanarak hesaplamak bazen uzun ve yorucu ifllemler gerek-
tirebilir. Bu konuda türev kurallar› diyebilece¤imiz baz› özellikler, bize yard›mc›
olmaktad›r.
f : [a, b ] → R, g : [a, b ] → R
fonksiyonlar›n›n bir x0 ∈ [a, b ] noktas›nda türevleri olsun. Bu durumda,
Kural 1: f + g : [a, b ] → R, (f + g) (x) = f (x) + g (x) fonksiyonunun x0 nokta-

s›nda türevi vard›r ve
( f + g)' (x0) = f ' (x0) + g' (x0)
d›r.
Türevlenebilir iki fonksiyonun toplam›n›n türevi, fonksiyonlar›n türevlerinin
toplam›na eflittir.
126 Türev Kurallar›
ÖRNEK 6 h : R → R , h (x) = x + 10 fonksiyonunun bir x ∈ R noktas›nda türevini

bulal›m.
h : R → R, h (x) = x + 10 fonksiyonunu f : R → R, f (x) = x birim fonksiyonu

ÇÖZÜM ile g : R → R, g (x) = 10 sabit fonksiyonunun toplam› olarak düflünebiliriz.
Birim fonksiyonun ve sabit fonksiyonun her noktada türevi oldu¤undan h fonk-
siyonunun her noktada türevi vard›r.
h (x) = f (x) + g (x) oldu¤undan h' (x 0 ) = f ' (x 0 ) + g' (x 0 ) d›r.
f ' (x 0 ) = (x)' = 1, g' (x 0 ) = (10)' = 0 oldu¤undan
h' (x 0 ) = 1 + 0 = 1 dir.
O halde f (x) = x + 10 ise her x ∈ R için f ' (x) = 1 dir.
Kural 2: f . g : [a, b ] → R , (f . g) (x) = f (x ) . g (x) fonksiyonunun x 0 nok-

tas›nda türevi vard›r ve
( f . g)' (x0) = f ' (x0) . g (x0) + g' (x0) . f (x0)

Dikkat ederseniz, çarp›m›n türevi
türevler çarp›m›na eflit de¤ildir.
d›r.
ÖRNEK 7 h : R → R , h (x) = x 2 fonksiyonunun bir x ∈ R noktas›nda türevi-

ni bulal›m.
h : R → R, f (x) = x 2 fonksiyonu f (x) = x olmak üzere, h (x) = f (x) . f (x)

ÇÖZÜM
biçiminde düflünülebilir. Buna göre,
h' (x0) = f ' (x0) . f (x0) + f (x0) . f ' (x0)
d›r. f ' (x0) = 1 oldu¤undan
h' (x0) =1 . x0 + x0 . 1 = 2x0
d›r. x 0 keyfi oldu¤undan f (x) = x 2 ise her x ∈ R için f ' (x) = 2x tir diyebi-
liriz. Kural 2 de, özel olarak g (x) = c sabit fonksiyonu al›n›rsa, sabit fonksiyonun
türevi s›f›r oldu¤undan
(c f )' (x0) = c f ' (x0)
Bir fonksiyonun bir sabit ile olur. Yani bir fonksiyonun bir sabit ile çarp›m›n›n türevi, fonksiyonun türevinin
çarp›m›n›n türevi, fonksiyonun
türevinin bu sabit ile çarp›m›na
bu sabit ile çarp›m›na eflittir.
eflittir. f (x) = 8x + 13 fonksiyonunun türevini türev kurallar› yard›m›yla kolayca bu-
labiliriz.
f (x) = 8x + 13 ise her x ∈ R için f ' (x) = (8x)' + (13)' = 8 . (x)' + 0

= 8.1=8
dy
Bu durumda y = f (x) = 8x + 13 dersek = 8 veya y' = 8 yaz›l›r.
dx
f : R → R , f (x) = 3x 2 + 6x - 7 fonksiyonunun bir x ∈ R noktas›nda tü- ÖRNEK 8

revini bulal›m.
f (x) = 3x 2 + 6x - 7
ÇÖZÜM
ise
f ' (x) = (3x 2 )' + (6x)' + (-7)' = 3(x 2 )' + 6(x)' + 0

= 3 . 2x + 6 . 1 = 6x + 6
dy
y = 3x 2 + 6x - 7 dersek = 6x + 6 veya y ' = 6x + 6 veya
dx
f ' (x) = 6x + 6 yaz›l›r.
Afla¤›daki fonksiyonlar›n türevlerini bulunuz. SIRA S‹ZDE 2
1. f (x ) = -x +
4 2 2. g (x ) = x 2 + 3x - 1
3. k (x ) = 3 x - 1 4. l (x ) = x - x 2
2 5
Kural 3: c 1 , c 2 ∈ R , olmak üzere

c 1 f + c 2 g : [a, b ] → R , (c 1 f + c 2 g) (x) = c 1 f (x) + c 2 g (x)
fonksiyonunun x0 noktas›nda türevi vard›r ve
(c 1 f + c 2 g)' (x0 ) = c1 f ' (x0 ) + c 2 g' (x0 )

Fark›n türevi türevler fark›na eflittir.
d›r. Burada özel olarak c 0 = 1, c 0 = - 1 al›n›rsa
( f - g)' (x0 ) = f ' (x0 ) - g' (x0 )
sonucu elde edilir.
Kural 4: Her x ∈ [a, b ] için g (x) ≠ 0 olmak üzere,
f f (x )
g : a, b → R , gf x =
g (x )
fonksiyonunun x0 noktas›nda türevi vard›r ve
f ' f ' x0 g x 0 - g ' x 0 f x 0

x0 =
g g 2 x0
Bölümün türevi türevler bölümüne
eflit de¤ildir.
d›r. Özel olarak f (x) = 1 sabit fonksiyonu olursa,
1 ' - g ' x0
x0 =
g g 2 x0
sonucu elde edilir.

ÖRNEK 9
f: R → R , f (x ) = 2x2 + 1
x +3
fonksiyonunun x ∈ R noktas›nda türevini bulal›m.
ÇÖZÜM
2x + 1 ' x 2 + 3 - x 2 + 3 ' 2x + 1
f ' (x) =
2
x2 + 3
2 . x 2 + 3 - 2x 2x + 1 2 2
= = 2x + 6 - 4x - 2x
2 2
x2 + 3 x2+3
2
= -2x - 2x + 6
2
x2 + 3
dy -2x 2 - 2x + 6
y = 2x + 1 dersek, =
x2 + 3 dx 2
x2 + 3
olur.
Kural 5: f : (0, ∞) → R, f (x) = x r , r ∈ R fonksiyonunun bir x ∈ (0, ∞) nok-

tas›ndaki türevi
f ' (x) = r x r -1
dir.
f (x) = x r ise f ' (x) = rx r -1, x > 0, r∈ R
ÖRNEK 10 3
f : (0, ∞) → R , f (x ) = x ise f ' (x) = ?
ÇÖZÜM
f ' x = x 1/3 ' = 1 x 1/3-1 = 1 x -2/3 = 1 12/3

3 3 3 x
= 1
3
3 x2
2 ÖRNEK 11
f (x ) = 3x + 5 ise f ' (-1) = ?
2x + 7
f ' (-1) say›s›n› bulmak için önce f ' (x)
ÇÖZÜM
türevini bulup daha sonra x yerine
-1 yazmak yeterlidir.
6x 2x + 7 - 2 . 3x 2 + 5
f ' (x ) =
2
2x + 7
2 2 2
= 12x + 42x - 6x - 10 = 6x + 42x - 10 ,
2x + 7 2 2x + 7 2
2
6 -1 + 42 . (-1) - 10
f ' (-1) = = 6 - 422 - 10 = - 46
2 (-1) + 7 2 5 25
f (x ) = x (3x - 1) ise f ' (x) = ? ÖRNEK 12
I. YOL
ÇÖZÜM
f ' (x ) = x ' 3x - 1 + 3x - 1 ' x
= x 1/2 ' 3x - 1 + 3 . x = 1 x -1/2 3x - 1 + 3 x

2
= 3 x 1/2 - 1 . x -1/2 + 3 x = 3 + 3 x - 1. 1 =9 x - 1
2 2 2 2 x 2 2 x
II. YOL
f (x ) = x 3x - 1 = 3 x x - x = 3x 3/2 - x 1/2
yazabiliriz. Buna göre,
f ' (x ) = 9 x 1/2 - 1 x -1/2

2 2
=9 x -1. 1
2 2 x
bulunur.
fiimdi ünite giriflinde ele ald›¤›m›z

2
C (x ) = 5000 + 100x - x , 0 ≤ x ≤ 300
4
toplam maliyet fonksiyonunun, çeflitli noktalardaki anl›k h›zlar›n›, di¤er bir deyifl-
le, türevlerini bulal›m.
C ' (x ) = 100 - 2x = 100 - x

4 2
dir.
C ' (100) = 100 - 100 = 50 TL/Mal birimi,

2
C ' (250) = 100 - 250 = -25 TL/Mal birimi

2
Dikkat ederseniz C ' (100) pozitif M

de¤er iken C ' (250) negatif bir de- 15000
¤erdir. Bunun anlam›, 100 birimlik 14375
üretim miktar› civar›nda maliyet

12500
yaklafl›k 50 TL/Mal Birimi h›zla artar-
ken, 250 birimlik üretim miktar› ci-
var›nda maliyet yaklafl›k 25 TL/Mal
Birimi h›zla azalacak demektir. Bu
durumu fonksiyonun grafi¤inden de
görmek mümkündür. 100 200 250 300
Şekil 6.9
ÖRNEK 13 Bir firma x bin TL reklam harcamas› yapt›¤›nda

N (x) = -2,8x 3 + 165x 2 - 580x + 1900, 0 ≤ x ≤ 40
birim mal sataca¤›n› hesaplam›flt›r. Buna göre, x = 10 bin TL noktas›nda
sat›lacak mal miktar›n›n anl›k de¤iflme h›z›n› bulal›m.
x = 10 noktas›ndaki anl›k h›z N ' (10) oldu¤undan N ' (10) say›s›n› bulmam›z
ÇÖZÜM
gerekmektedir. Bunun için önce N ' (x) i bulal›m.
N ' (x) = - 8,4x 2 + 330x - 580

N ' (10) = - 8,4 . 100 + 330 . 10 - 580
= - 840 + 3300 - 580
= 1880
Buna göre, 10 bin TL reklam harcamas› yap›ld›¤›nda sat›lacak mal miktar›n›n ar-
t›fl h›z› 1880 dir.
x
9 10 11
Şekil 6.10
Kural 6: f : [a, b ] → R , g : [c, d ] → R fonksiyonlar› verilsin ve

f ( [a, b ] ) ⊂ [c, d ] olsun. f fonksiyonunun x 0 ∈ [a, b ] noktas›nda, g fonksi-
yonunun y0 = f (x 0 ) ∈ [c, d ] noktas›nda türevi varsa, bu durumda
gof : [a, b ] → R, (gof ) (x) = g ( f (x) )
bileflke fonksiyonunun x 0 noktas›nda türevi vard›r ve
(gof )' (x0) = g ' (f (x 0 ) ) . f ' (x 0 )
dir. ‹fllem kolayl›¤› bak›m›ndan gof bileflke fonksiyonunda
y = (gof ) (x) = g (f (x) ) = g (u) , u = f (x)
dersek yukar›daki kural k›saca
dy dy du
= .
dx du dx
fleklinde ifade edilebilir. Buna zincir kural› denir.
h : R → R, h (x) = (2x 2 - x + 1)3 fonksiyonunun x0 = 1 noktas›ndaki tü- ÖRNEK 14

revini bulal›m.
h fonksiyonunu, R de tan›ml› ÇÖZÜM
u = f (x) = 2x 2 - x + 1 ve g (u) = u 3
fonksiyonlar›n›n bileflkesi olarak düflünebiliriz. Buna göre,
y = h (x) = (gof ) (x) = g (f (x)) = g (u) = u 3 , u = 2x 2 - x + 1
olur.
dy du 2
h' (x ) = . = 3u 2 . (4x - 1) = 3 2x 2 - x + 1 4x - 1
du dx
olur. Buradan
h' (1) = 3 (2 . 12 - 1 +1)2 (4 . 1 - 1) = 3 . 4 . 3 = 36

bulunur.
Zincir kural› yard›m›yla flu sonucu ifade edebiliriz.

f : [a, b ] → R+ türevi olan bir fonksiyon olmak üzere,
h : [a, b ] → R , h (x) = [ f (x) ] r , r ∈ R
fonksiyonunun türevi
h' (x) = r [ f (x)](r -1) . f ' (x)
dir.
h (x) = [ f (x) ] r ⇒ h' (x) = r [ f (x) ] r-1 . f ' (x)
dir.
ÖRNEK 15 f: R → R , f (x ) = 4x 4 - 8x 2 + 8 fonksiyonu verilsin. f ' (-1) = ?

ÇÖZÜM
f (x) = (4x 4 - 8x 2 + 8)1/2
yaz›labilir. Yukar›da verdi¤imiz kurala göre,

-1/2
f ' (x ) = 1 4x 4 - 8x 2 + 8 16x 3 - 16x
2
f ' (-1) = 1 4 - 8 + 8 -1/2 -16 + 16 = 0

2
bulunur.
fiimdi buraya kadar verdi¤imiz türev kurallar›n› toplu halde görelim.
f (x) = c , c ∈ R ise f ' (x) = 0
( f + g)' (x) = f ' (x) + g ' (x)
( f - g)' (x) = f ' (x) - g ' (x)
( f . g)' (x) = f ' (x) . g (x) + g ' (x) . f (x)
( cf )' (x) = c f ' (x) , c ∈ R
f ' f (x) ' f ' (x) g (x) - g ' (x) . f (x)

g (x) = g (x) =
g2 (x)
1 ' (x) = 1 ' (x) = - g ' (x)

g g g2 (x)
( fog)' (x) = f g (x) ' = f ' g (x) . g ' (x)
xr ' = r xr - 1 , x > 0 , r ∈ R
f ' (x)
f (x) ' = , f (x) > 0
2 f (x)
f ' (x)
f (x) ' =
n
, n çift ise f (x) > 0
n n-1
n f (x)
f (x) r ' = r f (x) r-1. f ' (x) , f (x) > 0 , r ∈ R

3x ÖRNEK 16
f (x ) = ise f ' (6) = ?
x-2
ÇÖZÜM
( 3x )' x - 2 - x-2 ' 3x
f '(x) =
2
x-2
3 x- 2 - 1 . 3x
= 2 x- 2
x-2
6 (x - 2) - 3x = 3x - 12
=
2 . (x - 2) x - 2 2 . (x - 2) x - 2
f ' (6) = 3 . 6 - 12 = 6 =3
2 . (6 - 2) 6 - 2 2 . 4 . 2 8
f (x ) = x 3 ÖRNEK 17
x+ 1 ise f ' (x) = ?
2 '
ÇÖZÜM
f ' (x ) = 3 x x
x+ 1 x+ 1
x 2 1 . (x + 1) - 1 . x
=3 .
x+ 1 (x + 1)2
= 3x 2
(x + 1)4
3x - 1 ÖRNEK 18
f (x ) = ise f ' (x) = ?
2x + 5
3x - 1 ' 3 (2x + 5) - 2 (3x - 1)

ÇÖZÜM
(2x + 5)2
f ' (x ) = 2x + 5 =
3x - 1 3x - 1
2 2x + 5 2 2x + 5
17
2
= (2x + 5) = 17
3x - 1 2 (2x + 5)3/2 3x - 1
2 2x + 5
f : [a, b ] → [c, d ]
fonksiyonu bire-bir, örten ve sürekli olsun. x 0 ∈ [a, b ] noktas›nda f fonksiyo-

nunun türevi var ve f ' (x 0 ) ≠ 0 olsun. Bu durumda
f -1 : [c, d ] → [a, b ]
ters fonksiyonunun y 0 = f (x 0 ) ∈ [c, d ] noktas›nda türevi vard›r ve
f -1 ' ( y0) = 1 = 1
f ' (x0) f ' -1 (y )
f 0
d›r.
Örne¤in f : (0, ∞) → (0, ∞) , f (x) = x 2 fonksiyonunun bir x 0 ∈ (0, ∞) nok-

tas›nda türevi vard›r ve f ' (x 0 ) = 2x 0 ≠ 0 d›r.
Bu durumda,
f -1 : (0, ∞) → (0, ∞) , f -1 (y ) = y
2
fonksiyonunun y 0 = f (x 0 ) = x 0 noktas›nda türevi vard›r ve
f -1
' (y ) = 1 = 1
0
f ' (x 0) 2x 0
= 1
2 y0
d›r.
Bu sonucu f -1 (y) = y fonksiyonunun türevini alarak da bulabiliriz.
3
SIRA S‹ZDE 3 1. f (x ) =
1- x ise f ' (4) = ? 2. f (x ) = x + x1 ise f ' (-1) = ?
1+ x
4 3
3. f (x ) = (3 - 2 x ) ise f ' (1) = ? 4. f (x ) = x 2 + 1 ise f ' (x ) = ?
4
f (x ) = x 3 + 2x + 19 ise f ' (-1) = ? f (x ) = 1 ise f ' (-3) = ?
5. 6.
1- x
f (x ) = 2x ise f ' (x ) = ? g (x ) = x - 1 ise g' (8) = ?

7. 2
8.
x +4 x 2/3
4 7/4 - 5 x -3/5
10. h (x ) = x
9. k (x ) = x x + 1 ise k' (x ) = ? 7 3
ise h ' 1 = ?
-3 -2 3 2
11. m (x ) = (x - x - 2) (x + x + 2)
ise m ' (x ) = ?
Te¤et Denklemi 135
TE⁄ET DENKLEM‹
Baz› problemlerde karfl›m›za ç›kan fonksiyonlar›n ifadeleri oldukça karmafl›k ola-
bilir. Bunun sonucu olarak böyle fonksiyonlarla çal›flmak da zorlafl›r. Bu zorlu¤u
aflman›n yollar›ndan birisi bu karmafl›k fonksiyon yerine, kabul edilebilir bir ha-
tayla fonksiyona yak›n de¤erler alan bir polinom fonksiyon almakt›r. Böyle bir
polinom fonksiyonun varl›¤› ve varl›¤› halinde flekli ile ilgili sorunun genel anlam-
da cevab› bu kitab›n amac› d›fl›ndad›r. Biz bir özel durumu burada ele alaca¤›z.
Bu özel durum, fonksiyonun x 1 gibi bir noktadaki de¤eri olarak, x 1 e yeteri ka-
dar yak›n, uygun bir x 0 noktas›nda e¤rinin te¤et do¤rusu üzerinde x 1 apsisli nok-
tan›n ordinat›n›n al›nmas›d›r.
y
y = mx + n
x
x0 x1
Şekil 6.11
Biraz sonra görece¤imiz gibi, te¤etin denklemi, birinci dereceden polinom

fonksiyon (do¤rusal fonksiyon) oldu¤undan, aranan de¤erin daha kolay buluna-
ca¤› aç›kt›r. Örne¤in 40 say›s› y = x fonksiyonunun x1 = 40 noktas›ndaki de-
¤eri demektir. y = x e¤risinin x0 = 36 apsisli noktas›ndaki te¤etinin denklemi
(bu denklemi daha sonra bulaca¤›z)
y
y = 1 x+ 3
12
19/3
40 y= x
x
36 40
Şekil 6.12
y = 1 x + 3 dür. ‹flte 40 say›s›n›n bir yaklafl›k de¤eri olarak

12
y = 1 40 + 3 = 19 = 6,333...
12 3
alabiliriz.
40 ≅ 6,333...
136 Te¤et Denklemi
Bu aç›klama ve örne¤e göre te¤et

y
denklemi oldukça yararl› görünmektedir.
Ancak önce te¤et nedir sorusuna cevap
vermemiz gerekmektedir. Te¤et deyince y = x2
ço¤umuz çemberin te¤etini hat›rlar ve
e¤riyi yaln›z bir noktada kesen do¤ru ola-
rak düflünürüz. Ancak bu düflünce her za-
man do¤ru de¤ildir. Örne¤in; y - ekseni
(x = 0 do¤rusu) y = x 2 parabolünü tek
noktada kesmesine karfl›l›k, parabolün te- x
¤eti de¤ildir. Şekil 6.13
))
(x 0
,f
( x0
T= • P = ( x , f (x) )
x0 x
Şekil 6.14
Te¤eti flu flekilde tan›mlayabiliriz. fiekil 6.14'te görüldü¤ü gibi y = f (x) fonksi-
yonunun grafi¤i olan e¤riyi ve bu e¤ri üzerinde sabit bir T = (x 0 , f (x 0 )) nok-
tas›n› ve bu e¤ri üzerinde T den farkl› P = (x, f (x )) noktas›n› alal›m. Bu durum-
da TP keseninin e¤imi
f (x ) - f (x 0)
m TP =
x - x0
olur. P noktas› e¤ri üzerinde T noktas›na yaklafl›rken (di¤er bir deyiflle x → x 0 ,

için) PT kesenleri belli bir limit konumuna yaklaflabilir, e¤er mTP e¤imlerinin
x → x 0 için limiti varsa, yani
lim f (x ) - f (x 0)
x → x0 x - x0
limiti varsa, PT kesenleri belirli bir limit konuma yaklafl›r. Bildi¤iniz gibi bu limit
f fonksiyonunun x 0 noktas›ndaki türevidir. ‹flte bu limit yani f ' (x 0 ) türevi var-
sa, f fonksiyonunun x 0 noktas›nda te¤eti vard›r diyece¤iz. Buna göre te¤eti flöy-
le tan›mlayabiliriz.
(x0 , f (x0)) noktas›ndan geçen ve e¤imi f ' (x0) a eflit olan do¤ruya,
f fonksiyonunun (x0 , f (x0)) noktas›ndaki te¤eti denir.
Te¤et Denklemi 137
(x 0 , y 0) noktas›ndan geçen ve e¤imi m olan do¤runun denklemi

y - y 0 = m (x - x 0 ) idi. Te¤et için bu denklem de y 0 = f (x 0 ) , m = f ' (x0)
oldu¤undan te¤etin denklemi,
y - f (x0 ) = f ' (x0 ) (x - x0)
olur.
Örne¤in, f : (0, ∞) → R , f (x ) = x fonksiyonunun grafi¤inin, x 0 = 36 ap-
sisli noktas›ndaki te¤etinin denklemini bulal›m. "Bu te¤etin yukar›da sözünü etti-
¤imiz te¤et oldu¤una dikkat ediniz".
f (x 0) = f (36) = 36 = 6 , f ' (x ) = 1 oldu¤undan

2 x
f ' (36) = 1 = 1 dir. Buna göre,

2 36 12
y - 6 = 1 (x - 36)
12
y = 1 x- 3 + 6
12
y = 1 x+ 3
12
bulunur.
1. y = 4 - x 2 e¤risinin x = 3 apsisli noktas›ndaki te¤etinin denklemini SIRA S‹ZDE 4
bulunuz.
1
2. y = x e¤risinin x =
1 apsisli noktas›ndaki te¤etinin denklemini bulunuz.
2
Bir ekonomist için belirli bir miktar mal üretildi¤inde bu mal›n toplam maliye-
tini bilmek kadar; herhangi bir üretim miktar›nda maliyetin de¤iflim h›z›n› bilmek
de önemlidir.
Örne¤in bir mal›n toplam maliyet fonksiyonu, x mal miktar›, C (x ) TL olmak
üzere
C (x ) = 0,2x + 10 x + 1000 , 0 ≤ x ≤ 100
olsun. Bu maldan 16 birim mal üretildikten sonraki 17-inci mal›n maliyeti,
C (17) - C (16) = 0,2 . 17 + 10 17 + 1000 - (0,2 . 16 + 10 16 + 1000)
≅ 0,2 + 10 . 4,123 - 4 . 10
≅ 1,43 TL
dir. Buna karfl›l›k, 49 birim mal üretildikten sonraki 50-nci mal›n maliyeti
138 Te¤et Denklemi
C (50) - C (49) = 0,2 . 50 + 10 50 + 1000 - (0,2 . 49 + 10 49 + 1000)
≅ 0,2 + 10 . 7,07 - 10 . 7
≅ 0,9 TL
dir.
Gördü¤ünüz gibi maliyetin 16 noktas›ndaki ortalama art›fl h›z›yla 49 noktas›n-
daki ortalama art›fl h›z› birbirinden farkl›d›r. Do¤al olarak, bu noktalardaki anl›k
h›zlar›n da farkl› olmas› beklenir. ‹flte toplam maliyet fonksiyonunun bir x0 nok-
tas›ndaki anl›k (de¤iflim) h›z›na, di¤er bir deyiflle x0 noktas›ndaki türevine, bu
mal›n x0 noktas›ndaki marjinal maliyeti denir.
Marjinal maliyet, x0 apsisli noktadaki te¤etin e¤imi oldu¤undan (x0 + 1) in-
ci mal›n yaklafl›k maliyetini ifade eder. Bu durumu afla¤›daki flekilden aç›kça
görebiliriz.
y
E
P D
Q y = C(x)
I
A B
x
x0
Şekil 6.15
x0 + 1
Yukar›daki flekle göre,

PA = QB = C (x 0 ) , (x 0 birim mal›n maliyeti)
DB = C (x 0 + 1) , (x 0 + 1 birim mal›n maliyeti)
DQ = DB - QB = C (x 0 + 1) - C ( x 0 ) , (( x 0 + 1) - inci mal›n maliyeti)
QP = (x 0 + 1) - x 0 = 1
EQ = C ' (x 0 ) , (x 0 noktas›ndaki marjinal maliyet)
C ' (x 0 ) = EQ ≅ DQ = C (x 0 + 1) - C (x 0 )
ÖRNEK 19
C (x ) = 0,2x + 10 x + 1000 , 0 ≤ x ≤ 100 toplam maliyet fonksiyonunun
x = 16 ve x = 49 noktalar›nda marjinal maliyetini bulal›m.
Marjinal maliyet, toplam maliyet fonksiyonunun türevi oldu¤undan C ' (16) ve

ÇÖZÜM
C ' (49) de¤erlerini bulmam›z gerekiyor.
C ' (x ) = 0,2 + 10 = 0,2 + 5

2 x x
C ' (16) = 0,2 + 5 = 0,2 + 5 = 1,45

16 4
C ' (49) = 0,2 + 5 = 0,2 + 5 = 0,91

49 7
Yüksek Mertebeden Türevler 139
Gördü¤ünüz gibi C ' (16) de¤eri yukar›da buldu¤unuz 17 -inci mal›n maliyeti-
ne, C ' (49) de¤eri de 50 'inci mal›n maliyetine yak›n bir de¤erdir. Bu nedenle
C ' (16) ≅ 17 ' inci mal›n maliyeti

C ' (49) ≅ 50 ' inci mal›n maliyeti
diyebiliriz.
Bir mal›n gelir fonksiyonunun bir noktadaki türevine, bu mal›n bu noktadaki
marjinal geliri denir. Bir x 0 noktas›ndaki marjinal gelir de (x 0 + 1) -inci mal›n
sat›fl›ndan elde edilen gelirin bir yaklafl›k de¤erini ifade eder.
Bir mal›n gelir fonksiyonu x mal miktar›, R (x) TL olmak üzere ÖRNEK 20
2
R (x ) = 13x - x , 0 ≤ x ≤ 5000
800
dir. Bu mal›n x = 1000 noktas›ndaki marjinal gelirini bulal›m.
ÇÖZÜM
R ' (x ) = 13 - x
400
R ' (1000) = 13 - 1000 = 10,5

400
dir.
YÜKSEK MERTEBEDEN TÜREVLER

f : [a, b ] → R fonksiyonu [a, b ] üzerinde türevlenebilirse, [a, b ] aral›¤› üze-
rinde tan›mlanan ve her x ∈ [a, b ] say›s›n› f fonksiyonunun x noktas›ndaki
türevine gönderen fonksiyona f nin türev fonksiyonu denir ve f ' ile gösterilir.
Buna göre,
f ' : [a, b ] → R , x → f ' (x)
dir.
E¤er f ' fonksiyonunun bir x 0 ∈ [a, b ] noktas›nda türevi varsa, bu türeve f
fonksiyonunun x 0 noktas›nda ikinci mertebeden türevi denir ve
d 2y d 2 f (x 0)
f '' (x 0 ) , ,
2
dx x = x0 dx 2
f fonksiyonunun her x ∈ [a, b ] noktas›nda ikinci mertebeden türevi varsa,
f " : [a , b ] → R , x → f " (x )
fonksiyonuna f nin ikinci mertebeden türev fonksiyonu denir. f " fonksiyonunun

bir x 0 ∈ [a, b ] noktas›ndaki türevine f fonksiyonunun x 0 noktas›ndaki üçün-
cü mertebeden türevi denir ve
140 Yüksek Mertebeden Türevler
d 3 f (x 0) d 3y
f ''' (x 0 ) , ,
dx 3 dx 3
x = x0
Bu flekilde devam ederek n ∈ N olmak üzere f fonksiyonunun n -inci mer-
tebeden türevi tan›mlanabilir. f fonksiyonunun bir x 0 noktas›ndaki n -inci mer-
tebeden türevi
n d n f (x 0) d ny
f x0 , ,
dx n dx n x = x0
ÖRNEK 21
f: R → R , f (x ) = 1 x 4 - 5x 3 + 6x - 4 ise f v› (x) = ?
2
ÇÖZÜM
f ' (x) = 2x 3 - 15x 2 + 6 f ›v (x) = 12

f '' (x) = 6x 2 - 30x f v (x) = 0
f ''' (x) = 12x - 30 f v› (x) = 0
ÖRNEK 22 f: R \ {0} → R , f (x ) = x1 ise f ›v (x) = ?

ÇÖZÜM
f (x ) = 1x = x -1 oldu¤undan
f ' (x ) = - x -2 = - 1
x2
f '' (x ) = 2x -3 = 23
x
f ''' (x ) = -6x -4 = -64

x
f ›v (x ) = 24x -5 = 245
x
olur.
SIRA S‹ZDE 5
1. f (x ) = x ise f ''' (x ) = ?
2. g (x ) = x 4 - 5x + 6 ise g (6)(x ) = ?
3
3. h (x ) = x ise h''' (8) = ?
4. k (x ) =
2x + 1 ise k'' (1) = ?
x+ 2
6. f (x ) = 3x 2 - 7x + 1 ise f ' (2) de¤eri kaçt›r?
1. f (x) = x2 - 3x fonksiyonun [-1, 3] aral›¤›ndaki orta-
lama h›z› nedir? a. 1
5
a. -1
b. 0 b. 2
5
c. 1
2 c. 1
d. 1
e. 2 d. 5
2
3
2. f (x ) = x 1- x ise f ' (4) de¤eri kaçt›r?
e. 5
a. - 243
4 4
7. f (x ) = x - ise f ' (64) de¤eri kaçt›r?
3
b. - 27 x
4 a. 11
192
c. 27
4 b. 13
192
d. 621
4 c. 7
48
e. 162
2
d. 7
3. f (x ) = x ise f '' (2) de¤eri kaçt›r? 16
1-x
e. 7
a. -4 12
b. -2
3
c. 2 8. f (x ) = x e¤risinin x = 8 noktas›ndaki te¤etinin
d. 4 denklemi afla¤›dakilerden hangisidir?
e. 10 a. 12y - x = 16
x 2 + 3x - 6 b. y - 12x = 16
4. f (x ) = ise f ' (x) fonksiyonu afla¤›daki-
x c. 3x - 4y = 16
lerden hangisidir? d. 3y - x = -2
a. 3 x - 3 - 6 e. 12y - x = 94
2 2 x
9. f (x ) = 1 ise f ''' (2) türev de¤eri kaçt›r?
1-x
b. 3 x - 3 - 6
2 2 x x x a. -6
2
b. -2
c. 3x + 3x + 6 c. 2
2x x
d. 4
d. 2x + 3 2 x e. 6
10. x mal miktar› olmak üzere, bir mal›n TL cinsinden
e. 2x + 3
x toplam maliyet fonksiyonu,
5. f (x) = (2x - 1)6 (5x - 7) fonksiyonu için f ' (0) de¤eri C (x ) = 25x + 240 x + 5000
kaçt›r?
a. 89 dir. Buna göre 37. mal›n yaklafl›k maliyeti kaç TL'dir?
a. 43
b. 60
b. 45
c. 47
c. 5000
d. -47 d. 7340
e. -60 e. 7384
11. x mal miktar› olmak üzere, bir mal›n TL cinsinden

gelir fonksiyonu,
2
R (x ) = 18x - x
1000
verilsin. Buna göre, x = 2500 noktas›nda marjinal gelir
kaçt›r?
a. 13
b. 12
c. 11
d. 10
e. 5

1. f (x ) = x x + 6 ise f ' (1) de¤eri kaçt›r?
3x - 1
4
2. g (x ) = 3x 2 - 7x - 4 ise g ' (4) de¤eri kaçt›r?
3. h ( x ) = x + x ise h' (2) de¤eri kaçt›r?
Gottfried Wilhelm Von Leibniz

(1646 - 1716)
Diferansiyel ve integral hesab›n kurucular›n-
dan biri olan ünlü matematikçi, ayn› zamanda
hukuk, siyaset, tarih, mant›k gibi bir çok alan-
da düflünce üreten evrensel deha.
"Bende o kadar fikir var ki, flayet benden daha
iyi görmesini bilenler bir gün onlar› derinleflti-
recek ve benim zihin eme¤ime kendi kafalar›-
n›n güzelli¤ini katacak olurlarsa, sonralar› bel-
ki bir ifle yarayabilir."
G. LEIBNIZ
"Do¤an›n bütün olaylar› birkaç de¤iflmeyen

kanunun matematik sonuçlar›d›r."
P. S. LAPLACE
Türev Uygulamalar› 7
Amaçlar
N
fonksiyonlar›n artan ve azalan oldu¤u aral›klar› bularak gelirin veya
N
kâr›n yükseldi¤i veya düfltü¤ü aral›klar› belirleyecek,
N
fonksiyonun belirli bölgedeki en büyük ve en küçük de¤erlerini bulabilecek,
N
fonksiyonun grafi¤inin yükselifl biçimini belirleyebilecek,
N
fonksiyonun resmini, yani grafi¤ini, çizecek,
en düflük maliyet, en yüksek kâr elde etmek gibi minimum ve maksimum
problemlerini çözebileceksiniz.
144 Türev Uygulamalar›
‹çindekiler
• Girifl
• Artan ve Azalan Fonksiyonlar
• Yerel Maksimum ve Yerel Minimum
• Bükeylik
• Grafik Çizimi
• Maksimum ve Minimum Problemleri
• Türev konusunu gözden geçiriniz.

• Birinci ve ikinci mertebelerden türevlerin iflaretlerinin önemine dikkat
ediniz, bu amaçla denklem çözümü ve fonksiyonun iflaretinin nas›l in-
celendi¤ini iyi ö¤reniniz.
• Fonksiyonun grafi¤ine bakarak fonksiyonun davran›fl›n› anlamaya
çal›fl›n›z.
Girifl
Bu ünitede, türevin gerek matematik ve gerekse uygulamal› bilimler aç›s›ndan
önemli baz› uygulamalar›n› inceleyece¤iz. Bu amaçla baz› matematiksel kav-
ramlar› aç›klamadan önce flöyle bir problemi ele alal›m:
Bir mal›n kâr fonksiyonu, x mal miktar› olmak üzere
K(x) = - 2x2 + 496x - 1400 , 0 ≤ x ≤ 200
olsun. fiimdi baz› üretim - sat›fl miktarlar›ndan elde edilecek kârlar› bulal›m.
K(110) = 28960 , K(120) = 29320
K(130) = 29280 , K(150) = 28000
Dikkat ederseniz sat›lan mal miktar› 110 birimden 120 birime ç›kt›¤›nda kâr
artarken, sat›lan mal miktar› 120' den 130' a ve devam ederek 150' ye ç›kt›¤›nda
elde edilen kâr azalmaktad›r. Bu gözleme göre flu sorular akla gelmektedir.
• Hangi sat›fl miktarlar›nda sat›fl artt›kça kâr artmaktad›r?
• En yüksek kâr hangi sat›fl miktar›nda sa¤lanabilir?
Bu ünitede bu ve benzeri sorulara cevap verebilmeye olanak sa¤layacak mate-
matiksel kavramlar› inceleyece¤iz.
Artan ve Azalan Fonksiyonlar 145
ARTAN VE AZALAN FONKS‹YONLAR

f : A → R fonksiyonu verilsin. E¤er her x1 , x2 ∈ A ve x1 < x2 için f (x1) ≤ f (x2)
oluyorsa, f fonksiyonuna monoton artan (veya azalmayan), x1 < x2 için
f (x1) < f (x2) oluyorsa kesin artan fonksiyon denir.
y y
f (x2)
f (x2)
f (x1)
x1 x2 x
f (x1)
x1 x2 x
Şekil 7.1
Monoton artan fonksiyon
y y
f (x2)
f (x2)
x1 f (x1)
x2 x x1 x2 x
f (x1)
Şekil 7.2
Kesin artan fonksiyon
Monoton artan (veya kesin artan) fonksiyonun grafi¤ine dikkatli bakt›¤›m›zda,

koordinat sisteminde sa¤a do¤ru ilerlerken grafi¤in yükseldi¤ini veya ayn› yük-
seklikte kald›¤›n› ancak hiçbir zaman düflmedi¤ini görürüz.
Benzer flekilde, her x1 , x2 ∈ A ve x1 < x2 için f (x1) ≥ f (x2) ise f
fonksiyonuna monoton azalan (veya artmayan) fonksiyon, x1 < x2 için
f (x1) > f (x2) ise f fonksiyonuna kesin azalan fonksiyon denir.
y y
f (x1)
f (x1) f (x2)
x2
x1 x
f (x2)
x1 x2 x
Şekil 7.3
Monoton azalan fonksiyon
146 Artan ve Azalan Fonksiyonlar
y y
f (x1)
f (x2)
f (x1)
f (x2)
x1 x2 x
x1 x2 x
Şekil 7.4
Kesin azalan fonksiyon
Monoton azalan (veya kesin azalan) fonksiyonun grafi¤inin de, sa¤a do¤ru
ilerledikçe yükselmedi¤ini görürüz.
Türevlenebilir bir fonksiyonun artan veya azalan olmas›yla türevinin iflareti
aras›nda yak›n bir iliflki vard›r.
f : [a, b] → R
fonksiyonu sürekli ve her x ∈ (a, b) için türevi olan bir fonksiyon olsun.
a) E¤er her x ∈ (a, b) için f ' (x) ≤ 0 ise f fonksiyonu monoton azalan,
f ' (x) < 0 ise kesin azalan fonksiyondur.
b) E¤er her x ∈ (a, b) için f ' (x) ≥ 0 ise f fonksiyonu monoton artan,
f ' (x) > 0 ise kesin artan fonksiyondur.
Bir aral›kta monoton artan veya kesin artan olan fonksiyona k›saca artan fonk-
siyon, benzer flekilde monoton azalan veya kesin azalan fonksiyona da azalan
fonksiyon diyece¤iz.
Buna göre, bir aral›k üzerinde türevlenebilen bir fonksiyonun türevinin iflare-
tine bakarak fonksiyonun bu aral›k üzerinde artan veya azalan olup olmad›¤›na
karar verebiliriz.
ÖRNEK 1 f : R → R , f (x) = x2
fonksiyonunun artan ve azalan oldu¤u aral›klar› bulal›m.
f (x) = x2 fonksiyonu her noktada türevlenebilen bir fonksiyon oldu¤undan, bu

ÇÖZÜM
fonksiyonun türevinin iflaretini incelememiz yeterlidir.

f ' (x) = 2x
oldu¤undan x > 0 ise f ' (x) > 0 d›r, dolay›s›yla (0, ∞) aral›¤›nda fonksiyon
artand›r, x < 0 ise f ' (x) < 0 d›r, dolay›s›yla (- ∞, 0) aral›¤›nda fonksiyon
azaland›r.
Bu bilgileri bir tablo ile afla¤›daki biçimde gösterebiliriz.
Bir fonksiyonun bir aral›kta türevi x

pozitif ise fonksiyon artan, türevi -∞ 0 ∞
negatif ise fonksiyon bu aral›kta
azaland›r. Ancak bunun karfl›t› f' - 0 +
do¤ru de¤ildir. Yani,
Bir fonksiyon bir aral›kta kesin
artan ise bu aral›kta türevi f
daima pozitiftir, kesin azalan ise
türevi daima negatiftir diyemeyiz.
Örne¤in f(x) = x3 fonksiyonu Tablodan görüldü¤ü gibi fonksiyon (- ∞, 0) aral›¤›nda kesin azalan, (0, ∞) ara-
kesin artand›r ancak x = 0 da
türevi s›f›rd›r. l›¤›nda kesin artand›r.
Artan ve Azalan Fonksiyonlar 147
f: R → R f (x ) = 1 x 3 - 3x 2 + 8x - 7 ÖRNEK 2
3
fonksiyonunun artan ve azalan oldu¤u aral›klar› bulunuz.
ÇÖZÜM
f (x ) = 1 x 3 - 3x 2 + 8x - 7
3
f ' (x ) = x 2 - 6x + 8
türevin iflaretini incelemek için köklerini bulal›m.

x2 - 6x + 8 = 0 denkleminin kökleri x1 = 2 , x2 = 4 dür.
x -∞ 2 4 ∞
f' + 0 - 0 +
x ∈ (- ∞, 2) için f ' (x) > 0 ve x ∈ (4, ∞) için f ' (x) > 0 oldu¤undan
(- ∞, 2) ve (4, ∞) aral›klar›nda fonksiyon artan, x ∈ (2, 4) için
f ' (x) < 0 oldu¤undan (2, 4) aral›¤›nda fonksiyon azaland›r.
f : R → R , f (x) = x3 - 3x2 - 9x + 6 SIRA S‹ZDE 1

fonksiyonunun artan ve azalan oldu¤u aral›klar› bulunuz.
fiimdi ünite giriflinde ele ald›¤›m›z problemin çözümünü görelim.
Bir mal›n toplam maliyet fonksiyonu, x mal miktar›, C(x) TL olmak üze- ÖRNEK 3
re,
C(x) = 0,5x2 + 4x + 1400 , 0 ≤ x ≤ 200
toplam gelir fonksiyonu, R(x) TL olmak üzere,
R(x) = 500x - 1,5x2 , 0 ≤ x ≤ 200
d›r.
Kâr›n artan ve azalan oldu¤u üretim sat›fl aral›klar›n› bulunuz.
ÇÖZÜM
Kâr, gelir ile maliyetin fark› oldu¤undan K kâr fonksiyonu,

K (x) = 500x - 1,5x2 - (0,5x2 + 4x + 1400)
= -2x2 + 496x - 1400
olur.
K fonksiyonunun türevinin iflaretini incelememiz gerekiyor.
K' (x ) = - 4x + 4 96
- 4x + 496 = 0
x = 4 96 = 124
4
x 0 124 200
K' + 0 -
K
148 Yerel Maksimum ve Yerel Minimum
Bu durumda (0, 124) aral›¤›nda kâr artmakta, (124, 200) aral›¤›nda ise
azalmaktad›r.
Bunun anlam›, üretilip sat›lan mal miktar› 124 birime kadar artt›kça kâr da arta-
cakt›r. Ancak 124 birimden sonra üretilip sat›lan mal miktar› artt›kça kâr miktar›
azalacakt›r. Örne¤in,
K (100) = 28200 , K (101) = 28294 , K (124) = 29352
K (130) = 29280 , K (150) = 28000 , K (151) = 27894
dir. Bu say›lardan da gördü¤ümüz gibi 101 birim mal›n sat›fl›ndan elde edilen kâr
100 birim mal›n sat›fl›ndan elde edilen kârdan fazla iken 151 birim mal›n sat›fl›n-
dan elde edilen kâr 150 birim mal›n sat›fl›ndan elde edilen kârdan daha azd›r. O
zaman, ne kadar mal üretilip sat›l›rsa kâr en yüksek olur, sorusu akla
gelmektedir.
Bu soruya cevap verebilmek için maksimum ve minimum kavramlar›n› bilmemiz
gerekmektedir.
YEREL MAKS‹MUM VE YEREL M‹N‹MUM

f : A → R fonksiyonu verilsin ve x0 ∈ A için x0 noktas›n› içeren uygun bir
aral›k I ( I ⊂ A) olsun.
i) E¤er her x ∈ I için f (x) ≤ f (x0) oluyorsa, x0 noktas›na f fonk-
siyonunun bir yerel maksimum noktas›, f (x0) say›s›na da bir yerel mak-
simum de¤eri denir.
fiekil 7.5'de iki fonksiyonun yerel maksimum noktalar› gösterilmifltir.
y
f (x0) y
f (x)
( ) ( ) ( )
x0 x1 x2 x
( )
x0 x x
Şekil 7.5
ii) E¤er her x ∈ I için f (x0) ≤ f (x) oluyorsa, x0 noktas›na f fonk-

siyonunun bir yerel minimum noktas›, f (x0) say›s›na da bir yerel
minimum de¤eri denir.
Yerel Maksimum ve Yerel Minimum 149
fiekil 7.6 'da iki fonksiyonun baz› yerel minimum noktalar› gösterilmifltir.
y y
f (x)
f (x0)
x1
( ) ) ( ) ( ) x
x0 x x x2 x3
Şekil 7.6
Yerel maksimum ve yerel minimum kavramlar› bir noktan›n civar›ndaki fonk- f : [a, b] → R fonksiyonu
siyon de¤erlerinin davran›fl› ile ilgili kavramlard›r. Yerel maksimum noktas›ndaki sürekli ve her x ∈ (a, b) için
türevi olan bir fonksiyon olsun.
fonksiyon de¤eri o noktaya yak›n noktalardaki fonksiyon de¤erlerinden daima E¤er bir x0 ∈ (a, b) noktas› f
büyük, yerel minimum noktas›ndaki fonksiyon de¤eri de o noktaya yak›n nokta- fonksiyonunun bir yerel
ekstremum noktas› ise f ' (x0) = 0
lardaki fonksiyon de¤erlerinden daima küçüktür. d›r.
Bir fonksiyonun yerel maksimum ve yerel minimum noktalar›na fonksiyonun
ekstremum noktalar› denir.
f : [a, b] → R fonksiyonu sürekli ve
her x ∈ (a, b) için türevi olan bir fonk- y
siyon olsun. E¤er bir x0 ∈ (a, b) noktas›

f fonksiyonunun bir yerel ekstremum
noktas› ise f ' (x0) = 0 d›r.
Yandaki fiekil 7.7'de görüldü¤ü gibi bir
fonksiyonun bir ekstremum noktas›nda türevi
varsa bu noktada türev s›f›rd›r, dolay›s›yla bu
noktada yatay te¤et vard›r. x
Ancak türevi olan bir fonksiyonun bir

noktada türevinin s›f›r olmas›, bu noktan›n bir Şekil 7.7
yerel ekstremum noktas› olmas› için yeterli
de¤ildir. y
3
Örne¤in y = x fonksiyonunun x = 0
noktas›nda türevi s›f›r olmas›na karfl›l›k bu
y = x3
nokta bir yerel ekstremum noktas› de¤ildir
(fiekil 7.8).
Bu nedenle türevi olan bir f fonksiyonu
için f ' (x) = 0 koflulunu sa¤layan noktalar
ekstremum noktas› olmaya aday noktalard›r. x
Böyle noktalara f fonksiyonunun kritik

noktalar› diyoruz.
Şekil 7.8
ÖRNEK 4 f : R → R , f (x) = x3 - 16x2 + 20x - 5

fonksiyonunun kritik noktalar›n› bulunuz.
f fonksiyonu 3. dereceden polinom fonksiyon oldu¤undan her noktada türevi

ÇÖZÜM vard›r. Buna göre, f nin kritik noktalar› türevi s›f›r yapan noktalar oldu¤undan
f ' (x) = 3x2 - 32x + 20 = 0
x 1 = 2 , x 2 = 10
3
bulunur. O halde f nin kritik noktalar› 2 ve 10 dur.

3
Bir aral›k üzerinde tan›ml› sürekli bir fonksiyonun ekstremum noktalar›n› bulmak
için izlenecek iki yöntem verece¤iz.
Birinci Türev Testi

Bir fonksiyonun ekstremum noktalar›n› bulmak için fonksiyonun öncelikle türevi
ve türevin kökleri, yani kritik noktalar›, bulunur. Daha sonra varsa fonksiyonun
türevinin olmad›¤› noktalar da belirlenip türevin iflareti incelenir.
Fonksiyonun sürekli olup türevinin iflaret de¤ifltirdi¤i noktalar ekstremum nok-
Fonksiyonun sürekli olup türevinin talar›d›r. Bu noktalar›n yerel maksimum veya yerel minimum noktas› olduklar›na
iflaret de¤ifltirdi¤i noktalar flöyle karar verilir.
ekstremum noktalar›d›r. Bu
noktalar›n yerel maksimum veya
a) Sürekli fonksiyonun artanl›ktan azalanl›¤a geçti¤i, di¤er bir deyiflle türevin ifla-
yerel minimum noktas› olduklar›na retinin (+) dan (-) ye geçti¤i nokta yerel maksimum noktas›d›r.
türevin iflareti incelenerek karar
verilir. x x0 x x0
f' + 0 - f' + -
f '(x0) = 0 f sürekli, f '(x0) yok

x0 yerel maksimum noktas› x0 yerel maksimum noktas›
y
f '(x) < 0
0
0
)>
f '(x) < 0
)>
(x
(x
f'
f'
x0 x
f '(x0) = 0 x0 x
f '(x0) yok
Şekil 7.9
b) Sürekli fonksiyonun azalanl›ktan artanl›¤a geçti¤i nokta yani türevin iflaretinin
(-) den (+) ya de¤iflti¤i nokta yerel minimum noktas›d›r.
x x0 x x0
f' - 0 + f' - +
f ' (x0) = 0 f sürekli, f ' (x0) yok

x0 yerel minimum noktas› x0 yerel minimum noktas›
y
y f '(x) < 0
f '(x) < 0
f '(x) > 0
f '(x) > 0
x0 x
f '(x0) yok
x0 x
Şekil 7.10
f '(x0) = 0
Türevin iflaret de¤ifltirmedi¤i nokta yerel ekstremum noktas› de¤ildir.
x x0 x x0
f' + 0 + f' - -
0
x0 yerel ekstremum x0 yerel ekstremum

noktas› de¤ildir noktas› de¤ildir
y y
0
>
x)
f '(
f '(x0) = 0 f '(x) < 0
x0 x
0 f '(x0) = 0
x )>
f '(
x0 x
f '(x0) < 0
Şekil 7.11
ÖRNEK 5
f (x ) = 1 x5 - 1 x 4 - x 3 + 6
5 2
fonksiyonunun ekstremum noktalar›n› bulal›m.
ÇÖZÜM
f ' (x) = x4 - 2x3 - 3x2

x4 - 2x3 - 3x2 = 0
x2 (x2 - 2x - 3) = 0
x2 (x + 1) (x - 3) = 0 , x1,2 = 0, x3 = -1, x4 = 3
fiimdi de türevin iflaretini inceleyelim.
x -∞ -1 0 3 ∞
f' + 0 - 0 - 0 +
f
x = -1, türev (+) dan (-) ye iflaret de¤ifltirdi¤i için yerel maksimum noktas›d›r.
x = 0 türevin kökü olmas›na karfl›l›k bu noktada türev iflaret de¤ifltirmedi¤i için
bu nokta yerel ekstremum noktas› de¤ildir.
x = 3, türev (-) den (+) ya iflaret de¤ifltirdi¤i için yerel minimum noktas›d›r.
‹kinci Türev Testi

f : (a, b) → R ikinci mertebeden sürekli türevi olan bir fonksiyon ve
f '' (x0) = 0 olmas› durumunda
x0 ∈ (a, b) bu fonksiyonun bir kritik noktas› (f ' (x0) = 0) olsun.
ikinci türev testi ile karar verilemez. a) E¤er f '' (x0) > 0 ise x0 noktas› f fonksiyonunun bir yerel minimum
Bu durumda birinci türev testini
uygulay›n›z. noktas›d›r.
b) E¤er f '' (x0) < 0 ise x0 noktas› f fonksiyonunun bir yerel maksimum
noktas›d›r.
ÖRNEK 6 f (x) = x4 - 4x3 + 4x2 - 7

fonksiyonunun ekstremum noktalar› bulal›m.
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun her noktada türevi oldu¤undan ekstremum noktalar› sadece

türevin s›f›r oldu¤u noktalarda olabilir.
f ' (x) = 4x3 - 12x2 + 8x
4x3 - 12x2 + 8x = 0
4x (x2 - 3x +2) = 0 , x1 = 0 , x2 = 1, x3 = 2
0, 1 ve 2 bu fonksiyonun kritik noktalar›d›r.
f '' (x) = 12x2 - 24x + 8
f '' (0) = 8 > 0 oldu¤undan x = 0 yerel minimum noktas›d›r.
f '' (1) = 12 - 24 + 8 = - 4 < 0
oldu¤undan x = 1 yerel maksimum noktas›d›r.
f '' (2) = 12.22 - 24 . 2+ 8= 8 > 0
oldu¤undan x = 2 yerel minimum noktas›d›r.
ÖRNEK 7 f x = x
2
x +1
fonksiyonunun ekstremum noktalar›n› araflt›ral›m.
. x 2 + 1 - 2 x. x
ÇÖZÜM
2
f ' (x ) = 1 = 1- x
2 2
x2 + 1 x2 + 1
= 1 - x2 = 0 ise x = - 1 x, = 1
2
x2 + 1
- 2 x . x 2 + 1 2 - 2 x 2 + 1 .2 x 1-x 2 - 2 x . x 2 + 1 - 4x 1-x 2
f '' (x ) = =
4 3
x2 + 1 x2 + 1
3 3 3
= -2x - 2x - 4x + 4x = 2x - 6x
3 3
x2 + 1 x2 + 1
f '' -1 = -2 + 6 = 4 = 1 > 0
23 8 2
oldu¤undan x = -1 yerel minimum noktas›,
f '' (1) = 2 - 6 = -1 < 0

23 2
oldu¤undan x = 1 yerel maksimum noktas›d›r.
f (x ) = x - 10 x + 100 ÖRNEK 8
fonksiyonunun yerel ekstremum noktalar›n› araflt›ral›m.
ÇÖZÜM
f ' (x ) = 1 - 5 = x - 5 = x - 5 = 0, x = 25
x x x
x 0 25 ∞
f' - 0 +
Tablodan görüldü¤ü gibi x = 25 yerel minimum noktas›d›r. f (25) = 75 fonksi-

yonun yerel minimum de¤eridir.
ÖRNEK 9
Bir mal›n, x mal miktar› türünden kâr fonksiyonu, TL cinsinden,
2
K (x) = - x + 4x - 2250, 0 ≤ x ≤ 3000
750
dir. Maksimum kâr›n elde edildi¤i mal miktar›n› bulal›m.
2
K (x ) = - x + 4x - 2250, 0 ≤ x ≤ 3000
ÇÖZÜM
750
K ' (x ) = - x + 4, - x + 4 = 0, x = 1500
375 375
x 0 1500 3000
K' + 0 -
K 750
Bu üründen 1500 birim üretilip sat›ld›¤›nda maksimum kâr olarak 750 TL elde
edilir.
K (1000) ≅ 416,7 , K (2000) = 416,7 , K (3000) ≅ -2250
Dikkat ederseniz 3000 birim mal üretilip sat›ld›¤›nda 2250 TL , zarar edilir.
154 Bükeylik
SIRA S‹ZDE 2 1. f (x) = ax2 + bx + c parabolünün tepe noktas›n›n apsisi nedir?

2. g x = x - 2x + 9 fonksiyonunun maksimum noktas›n›n apsisi kaçt›r?
3. k x = -
x2 + 40x - 3000 kâr fonksiyonunun maksimum noktas›n› bulunuz.
100
4. h x = x + 9 + 5 fonksiyonunun minimum noktas›n› bulunuz.
x
BÜKEYL‹K
Afla¤›da [a, b] aral›¤› üzerinde tan›ml› bir f fonksiyonunun grafi¤i verilmifltir. Bu
grafi¤in (a, c) aral›¤› üzerindeki parças›nda herhangi bir kirifl grafi¤in üstünde ka-
l›rken, grafi¤in (c, b) parças› üzerindeki herhangi bir kirifl grafi¤in alt›nda kalmak-
tad›r. Bu iki durumu bükeylik kavram› ile birbi-
y
rinden ay›rmaktay›z.
f : [a, b] → R fonksiyonu sürekli türevi olan
bir fonksiyon olsun. E¤er fonksiyonun grafi¤i
üzerinde al›nan herhangi iki noktay› birlefltiren
kirifl daima grafi¤in üzerinde kal›yorsa, f fonksi-
yonuna yukar› bükey veya konveks fonksiyon,
e¤er kirifl daima grafi¤in alt›nda kal›yorsa f fonk-
siyonuna afla¤› bükey veya konkav fonksiyon
b denir.
a c x fiekil 7. 12 deki f fonksiyonu (a, c) aral›-
Şekil 7.12
¤›nda yukar› bükey, (c, b) aral›¤›nda afla¤› bü-
keydir.
y
y
a b x a b x
Şekil 7.13
Yukar› bükey (konveks) fonksiyon
y
y
b
a x x
a b
Şekil 7.14
Afla¤› bükey (konkav) fonksiyon
Bükeylik 155
Bir fonksiyonun bükeyli¤inin de¤iflti¤i noktaya büküm noktas› denir.
y
y
y f ''(x) < 0
f ''(x) < 0 f ''(x) > 0

f ''(x) > 0
x0
f ''(x0) = 0 x0 x
f ''(x0) yok
x
f ''(x0) = 0
x0 x f ''(x) < 0
f ''(x) > 0
Şekil 7.15
f : [a, b] → R fonksiyonu ikinci mertebeden sürekli türevi olan bir fonksiyon
olmak üzere,
a) Her x ∈ (a, b) için f '' (x) > 0 ise f fonksiyonu [a, b] aral›¤›nda yukar›
bükeydir,
b) Her x ∈ (a, b) için f '' (x) < 0 ise f fonksiyon [a, b] aral›¤›nda afla¤› bükeydir.
Buna göre bir fonksiyonun yukar› bükey ve afla¤› bükey oldu¤u aral›klar› bul-
mak için ikinci türevinin iflaretini incelemek yeterlidir.
Sürekli bir fonksiyonun ikinci mertebeden türevinin iflaret de¤ifltirdi¤i bir nok-
ta da fonksiyonun büküm noktas›d›r.
f (x) = x4 - 24x2 + x + 1 ÖRNEK 10

fonksiyonunun yukar› bükey ve afla¤› bükey oldu¤u aral›klarla büküm
noktalar›n› bulal›m.
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun her mertebeden türevi oldu¤u için bükeyli¤ini belirlemek için

ikinci türevinin iflaretini incelemek yeterlidir.
f ' (x) = 4x3 - 48x + 1
f '' (x) = 12x2 - 48
12x2 - 48 = 0, x = -2, x = 2
x -∞ -2 2 ∞
f '' + 0 - 0 +
f Yukar› Afla¤› Yukar›

bükey bükey bükey
Tablodan da gördü¤ümüz gibi f fonksiyonu (- ∞, -2] ve [2, ∞) aral›klar›nda

yukar› bükey, [-2, 2] aral›¤›nda afla¤› bükeydir. x = -2, x = 2 noktalar›nda
fonksiyon sürekli ve bu noktalarda ikinci mertebeden türev iflaret de¤ifltirdi¤inden
bu noktalar büküm noktas›d›r.
156 Grafik Çizimi
SIRA S‹ZDE 3 1. f (x ) = 2x + 1 + 2 fonksiyonu hangi aral›kta yukar› bükeydir?

2x
2. g (x) = x3 + 3x - 7 fonksiyonunun büküm noktas›n› bulunuz.
GRAF‹K Ç‹Z‹M‹
Bir fonksiyonun artan veya azalan oldu¤u aral›klar, ekstremum noktalar› gibi te-
mel özellikleri en aç›k biçimde grafi¤inden görülebilir. Bir fonksiyonun grafi¤i
onun resmidir. Bu resim en net biçimde türev kullan›larak çekilebilir. Türev san-
ki foto¤raf makinas›n›n flafl› gibidir. Nas›l ki flafl, resmi çekilecek nesneyi ayd›nla-
tarak ayr›nt›lar›n kayd›n› sa¤larsa, türev de fonksiyon davran›fllar›n› ayr›nt›l› bir bi-
çimde inceleme olana¤› sa¤lar. Buraya kadar genel hatlar›yla çizdi¤imiz grafikle-
ri, art›k daha ayr›nt›l› ve daha kolay çizebileceksiniz.
Bir fonksiyonun grafi¤i çizilirken genellikle afla¤›daki ad›mlar izlenir.
i) Fonksiyonun tan›m kümesi aç›kça verilmemiflse öncelikle tan›m kümesi
belirlenir.
ii) Fonksiyonun tan›m kümesini oluflturan aral›klar›n uç noktalar›nda varsa fonk-
siyon de¤erleri, yoksa fonksiyonun bu noktalardaki limitleri bulunur.
iii) Birinci ve ikinci mertebeden türevler yard›m›yla fonksiyonun artan, azalan ol-
du¤u aral›klar, ekstremum noktalar› ve bükeyli¤i belirlenir.
iv) Grafi¤in koordinat eksenlerini kesti¤i noktalar araflt›r›l›r.
v) Elde edilen bilgiler bir tabloda toplan›r.
vi) Tabloya uygun grafik çizilir.
Bu ve bundan önceki ünitelerde ii-inci ad›m d›fl›ndaki ad›mlarda ifade edilen
kavramlar hakk›nda bilgi edinmifl bulunuyorsunuz. Biraz sonra verece¤imiz ör-
neklerle de bu bilgilerinizi hat›rlayacaks›n›z. fiimdi ii-inci maddede bulunmas› ge-
reken limitlerde karfl›m›za ç›kan asimptot kavram›n› aç›klayal›m.
f : (a, b) → R sürekli fonksiyonu verilsin. E¤er lim + f x = ∞ (veya - ∞)
x →a
ise x = a do¤rusuna f fonksiyonunun düfley asimptotu denir. Benzer flekilde
lim f x = ∞ (veya - ∞) ise x = b do¤rusu da düfley asimptottur.
x → b-
y
y
y y
a b x a x b x
Şekil 7.16
Grafik Çizimi 157
y y
y=b
b
c y=c
a
x b x
Şekil 7.17
f : (a, ∞) → R sürekli fonksiyonu verilsin. E¤er lim f x = b ise y = b do¤-

x →∞
rusuna f fonksiyonunun yatay asimptotu denir.
Benzer flekilde g : (- ∞, a) → R sürekli fonksiyonunda lim g x = c olu-
x →-∞
yorsa, y = c do¤rusu yatay asimptottur.
Yatay asimptot, ba¤›ms›z de¤iflkenin yeteri kadar büyük veya negatif yönde
yeteri kadar küçük de¤erlerinde fonksiyonun sabit fonksiyon gibi davrand›¤›n›
ifade eder.
fiimdi yukar›daki ad›mlar› izleyerek çeflitli fonksiyonlar›n grafiklerini çizelim.
2 ÖRNEK 11
y = C (x ) = 2000 + 50x - x , 0 ≤ x ≤ 600
16
toplam maliyet fonksiyonunun grafi¤ini çizelim.
ÇÖZÜM
0 ≤ x ≤ 600 verildi¤inden bu fonksiyonu,

2
C : 0, 600 → R, C (x ) = 2000 + 50x - x16
fleklinde düflünebiliriz. Buna göre,
i) Tan›m kümesi [0,600] kapal› aral›¤›d›r.
ii) Fonksiyon x = 0 ve x = 600 de tan›ml› oldu¤undan C (0) = 2000,
C (600) = 9500
iii)
C ' (x ) = 5 0x ,- 50 - x = 0, x = 400, C(400) = 12000
8 8
C '' (x ) = - 1 , C '' (400) = - 1 < 0 oldu¤undan

8 8
x = 400 yerel maksimum noktas›d›r.
x 0 400 600
C' + 0 -
C '' - -
C 2000 12000 9500

158 Grafik Çizimi
Fonksiyon (0, 400) aral›¤nda artan, (fonksiyon de¤erlerinin 2000 den 12000 e
artt›¤›na dikkat ediniz), (400, 600) aral›¤›nda azaland›r (bu aral›kta da 12000 den
9500 e azald›¤›na dikkat ediniz).
x = 400 yerel maksimum, C (400) = 12000 yerel maksimum (ayn› zamanda
mutlak maksimum) de¤eridir. Her x için C'' (x) < 0 oldu¤undan grafik afla¤›
bükeydir.
Fonksiyonun y-eksenini kesti¤i noktalar› bulmak için x = 0 için y de¤erini bul-
mam›z gerekiyor. C (0) = 2000 dir. y = 0 yani C (x) = 0 denkleminin varsa kökle-
ri de grafi¤in x eksenini kesti¤i noktalar› verecektir.
2
2000 + 50x - x = 0
16
bu denklemin kökleri olan
x 1 = 400 + 80 30 ≅ 838,2; x 2 = 400 - 80 30 ≅ -38,2
say›lar› [0,600] aral›¤›nda olmad›¤›ndan grafik x ekseninni kesmez. Fonksiyonun
tan›m kümesi yukar›daki x1, x2 say›lar›n› içeren bir aral›k olsayd› grafik x ekseni-
ni bu noktalarda kesecekti.
Bu bilgilere göre C fonksiyonunun grafi¤i afla¤›daki gibi olacakt›r.
y
1200
200
400 600 x
Şekil 7.18
4
ÖRNEK 12 y = f (x ) = x - x 3
4
fonksiyonunun grafi¤ini çizelim.
Tan›m kümesi R = (-∞ , ∞) d›r.

ÇÖZÜM
4 4
lim x - x 3 = + ∞, lim x - x 3 = ∞
x → -∞4 x→ ∞ 4
f ' (x) = x 3 - 3x 2
x 3 - 3x 2 = 0 , x 1 = x 2 = 0, x 3 = 3,
f (0) = 0, f (3) = - 27
4
Grafik Çizimi 159
x -∞ 0 3 ∞
f' - 0 - 0 +
f ∞ ∞
0
- 27
4
x = 0 da türev iflaret de¤ifltirmedi¤inden bu nokta bir yerel ekstremum noktas›

de¤ildir. x = 3 te yerel minimum vard›r.
f '' (x) = 3x2 - 6x
3x2 - 6x = 0, x = 0, x = 2
x 0 2
f '' + 0 - 0 +
x = 0 ve x = 2 noktalar› büküm noktas›d›r.

x = 0 için y = 0
4
y = 0, x - x 3 = 0 , x3 x - 4 = 0 , x= 0 , x= 4
4 4
x -∞ 0 2 3 4 ∞
f' - 0 - - 0 + +
f '' + 0 - 0 + + +
f ∞ ∞
0 -4 - 27 0
4
2 3 4
x
-27/4
Şekil 7.19
160 Grafik Çizimi
ÖRNEK 13 2x
y = f (x ) =
x2 - 1
fonksiyonunun grafi¤ini çizelim.
ÇÖZÜM Fonksiyon, paydan›n kökleri olan -1 ve 1 de tan›ml› de¤ildir. Bu nedenle tan›m

kümesi,
R - {-1,1} = (-∞, -1) ∪ (-1, 1) ∪ (1, ∞)
d›r.
lim 2x = 0 , lim 2x = 0 , y = 0 yatay asimptottur.
x → -∞ 2 x→ ∞ 2
x -1 x -1
lim 2x = - ∞ , lim 2x = +∞ , x = -1 düfley asimptot

x → -1- x -12 x → -1+ x 2 -1
lim 2x = - ∞ , lim 2x = +∞ , x = 1 düfley asimptot

x → 1- x 2 -1 x → 1+ x 2 -1
2(x 2 - 1) - 2x . 2x 2
f ' (x) = = -2x - 2 = 0 , -2x 2 - 2 = 0 , x 2 = -1
2 2 2
x -1 x2 - 2
kök yok
x = 0 için y=0 , y=0 için x=0
x -∞ -1 1 ∞
f' - - -
f 0
-∞ +∞ -∞ +∞ 0
-1 1 x
Şekil 7.20
SIRA S‹ZDE 4 1. f (x ) = 2x + 1 + 5 fonksiyonunun düfley asimptotunu bulunuz.

2x
2. g (x ) = 3x - 5 fonksiyonunun yatay asimptotunu bulunuz.
1 - 2x
Grafik Çizimi 161
Maksimum ve Minimum Problemleri

Bir iflletmeci hangi üretim düzeyinde ortalama maliyetin en düflük, hangi üretim-
sat›fl miktar›nda en yüksek kâr elde edece¤ini bilmek ister. Bu de¤erleri yaflaya-
rak de¤il hesaplayarak bilmek zorundad›r. Yaflayarak ö¤renmek isteyenlerin bü-
yük olas›l›kla ikinci bir flans› olmayacakt›r. En küçük veya en büyük de¤eri bul-
ma problemlerinde en büyük yard›mc›m›z türev kavram›d›r. Bu kesimde bununla
ilgili problemlere iki örnek verece¤iz.
Kare prizma biçiminde 800 cm3 lük kapal› bir kutu yap›lacakt›r. Kutunun alt ve ÖRNEK 14
üst tabanlar›n›n birim maliyeti yan yüzlerinin birim maliyetinin 2 kat› oldu¤una
göre, en ucuza malolacak kutunun boyutlar›n› bulunuz.
ÇÖZÜM
Problemi çözmek için önce matematiksel ifadesini bulmam›z gerekir. Bunun için
kutunun taban kenar uzunluklar›na x cm, yüksekli¤ine y cm diyelim.
Kutunun hacmi : V = x2 y dir.
Taban alanlar› : x2 + x2 = 2x2
y
Yanal yüz alanlar› : 4xy
Toplam alan : 2x2 + 4xy
x
dir. x
Yan yüzün birim maliyetine 1 dersek, tabanlar›n birim maliyeti 2 olur.
Bu durumda
C = 2x2 . 2 + 4xy .1 = 4x2 + 4xy
olur. Dikkat ederseniz maliyet x ve y de¤iflkenlerine ba¤l›d›r. Burada hacim-
den yararlanarak y yi x türünden ifade edebiliriz.
V = x 2y = 800 oldu¤undan y = 800
x2
C (x) = 4x + 4x . 800 = 4x + x
2 2 3200
x2
bulunur.
fiimdi C fonksiyonunun minimum noktas›n› bulmal›y›z.
3
C ' (x) = x8 - 3200 = 8x - 3200
2
x x2
8x 3 - 3200 = 0 , 8 (x 3 - 400) = 0
x2
3
Buradan x= 400 ≅ 7,37 cm
x 0 7,37 ∞
C' - 0 +
Tablodan görüldü¤ü gibi x = 7,37 bir minimum noktas›d›r. x in bu de¤erine

karfl›l›k gelen y de¤erini bulal›m.
y = 800 ≅ 800 ≅ 14,74 cm
x2 54,29
Buna göre, taban kenarlar› 7,37 cm, yüksekli¤i 14,74 cm olan kutu en ucuza ma-
lolacakt›r.
162 Grafik Çizimi
ÖRNEK 15 Bir turistik otel iflletmesi bir seyahat acentas›yla flu flekilde anlaflma
yapm›flt›r. 150 turiste kadar kifli bafl›na konaklama ücreti günlük 8 TL,
150 kifliden sonra, 150 ile 300 aras›ndaki her bir kifliye karfl›l›k her müfl-
teriden 0,02 TL indirim yap›lacakt›r. Otelin bir kifli için masraf› 4 TL
oldu¤una göre,
a) otele maksimum geliri sa¤layacak,
b) otele maksimum kâr› sa¤layacak
turist say›s›n› bulunuz.
ÇÖZÜM
Önce otelin gelirini ve kâr›n› matematik dille ifade etmemiz gerekiyor.

x . 8 , 0 ≤ x ≤ 150
R (x ) =
8 - (x - 150) . 0,02 x , 150 < x ≤ 300
veya
8 . x , 0 ≤ x ≤ 150
R (x ) =
-0,02 x 2 + 11 x , 150 < x ≤ 300
R fonksiyonunun maksimum noktas›n› bulmak için türevini alal›m.

8 , 0 ≤ x < 150
R ' (x ) =
-0,04 x + 11 , 150 < x ≤ 300
R' (x) = 0 , - 0,04 x + 11 = 0 , x = 275

x 0 150 275 300
R' + + 0 -
Buna göre gelirin en yüksek oldu¤u turist say›s› 275 tir.

b) fiimdi de kâr fonksiyonunu ele alal›m.
y
612,5
150 175 300 x
Şekil 7.21
Grafik Çizimi 163
K (x ) = R (x ) - C (x )
8 x - 4 x , 0 ≤ x ≤ 150
=
-0,02 x 2 + 11 x - 4 x , 150 ≤ x ≤ 300
4 x , 0 ≤ x ≤ 150
=
-0,02 x 2 + 7 x , 150 ≤ x ≤ 300
4 , 0 ≤ x < 150
K ' (x ) =
-0,04 x + 7 , 150 < x ≤ 300
K' (x) = 0 ise x = 175
x 0 150 175 300
K' + + 0 -
Tablodan da gördü¤ünüz gibi en yüksek kâr 175 turistten elde edilmektedir. Bu-
radan da gördü¤ünüz gibi en yüksek gelirin elde edildi¤i nokta ile en yüksek kâ-
r›n elde edildi¤i nokta farkl› olabilmektedir.
Dairesel dik silindir biçiminde 128 π cm3 hacimli kapal› bir kutu yap›lacakt›r. Ku- SIRA S‹ZDE 5
tunun 1 cm2 nin maliyeti 0,005 TL oldu¤una göre en ucuza mal olacak kutunun
maliyetini bulunuz.
164 Kendimizi S›nayal›m - Biraz Daha Düflünelim
Kendimizi S›nayal›m 7. x mal miktar› olmak üzere bir mal›n TL cinsinden

1. f (x) = - x2 + 1 fonksiyonu hangi aral›kta artand›r? kâr fonksiyonu, K (x) = 800x - 2x2 verilsin. Buna gö-
a. (- ∞, 1) re, bu maldan elde edilecek en yüksek kâr kaç TL dir?
b. (- ∞, 0) a. 640 000
c. (- 1, 1) b. 160 000
d. (0 , ∞) c. 80 000
e. (1 , ∞) d. 40 000
e. 8 000
2. f (x ) = x fonksiyonu afla¤›daki aral›klar›n hangi-
x 2+ 1 8. x mal miktar› olmak üzere, bir mal›n gelir fonksiyonu,
sinde azaland›r? 2
R (x ) = 15x - x verilsin. Buna göre, gelirin azalmaya
a. (- ∞, 0) 600
bafllad›¤› mal miktar› kaçt›r?
b. (0, 1)
a. 4500
c. (- 1, ∞)
b. 3000
d. (1, ∞)
c. 600
e. (- ∞, ∞)
d. 300
3. f (x) = x 3 - 2x2 -4x + 6 fonksiyonunun yerel minimum
e. 15
noktas› afla¤›dakilerden hangisidir?
a . (0 , 6) 9. x mal miktar› olmak üzere, bir mal›n toplam maliyet
2
b. (1 , 1) fonksiyonu, C (x ) = 3000 + 60x - x dur. Buna göre, ma-
10
c. - 1 , 1
3 liyetin en yüksek oldu¤u üretim miktar› kaçt›r?
a. 30
d. - 2 , 202
3 27 b. 60
e . (2 , -2) c. 250
4. f (x) = x 3 - 2x2 -4x + 6 fonksiyonunun yerel maksi- d. 300
mum de¤eri kaçt›r? e. 450
a . -2 10. f (x) = 2x 3 + 9x2 + 12x - 13 fonksiyonu hangi aral›k-
b. 1
ta afla¤› bükeydir?
c . 202
27
a. - ∞,-3
d. 2 2
e. 6 3
b. - , ∞
2
2
5. f (x ) = x + 7x -1 fonksiyonunun düfley asimptotu- c. - ∞,-2
x+ 3 d. - 2, - 1
nun denklemi afla¤›dakilerden hangisidir? e. -1,∞
a. x = -3
b. x = 3 11. Karesi ile toplam› en küçük olan gerçel say› kaçt›r?
c. y = -3 a. - 1
d. y = 3 b. - 1
e. x = - 1 2
3 c. 0
2 d. 1
6. f (x ) = 2x - 3x fonksiyonunun yatay asimptotu- 2
2
x + 6x + 5 e. 1
nun denklemi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. x = 2
b. y = 2
c. y = -3
1. f (x ) = 2x + 5 fonksiyonunun grafi¤ini çiziniz.
d. x = - 1 x- 3
3
1
2.g (x ) = x 3 + x 2 - 8x fonksiyonunun grafi¤ini çiziniz
e. x = -1 3
Üstel ve Logaritmik
Fonksiyonlar 8
Amaçlar
N
y = ax fleklindeki üstel fonksiyon kavram›n› ve üstel fonksiyonlar›n özellikle-
N
rini ö¤renecek, grafiklerini çizecek,
y = ax üstel fonksiyonun ters fonksiyonu olan y = logax logaritmik fonksi-
yon kavram›n› ve logaritmik fonksiyonlar›n özelliklerini ö¤renecek, grafikle-
N
rini çizecek,
N
logaritman›n temel özelliklerini ö¤renecek,
N
üstel ve logaritmik fonksiyonlar›n türevlerini ö¤renecek,
üstel ve logaritmik fonksiyonlar›n uygulamalar› olarak bileflik faiz, nüfus
art›fl›, ekonomik büyüme hesaplar› yapabileceksiniz.
166 Üstel ve Logaritmatik Fonksiyonlar
‹çindekiler
• Üstel Fonksiyon
• Üstel Fonksiyonlar›n Grafikleri
• Logaritmik Fonksiyon
• Logaritmik Fonksiyonlar›n Grafikleri
• Logaritman›n Temel Özellikleri
• Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Türevleri
• Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Ekonomideki Uygulamalar›
• 1. ünitede verilen üslü say›lar, 4. ünitede verilen fonksiyon ve ters

fonksiyon, 6. ünitede verilen türev kurallar› konular› tekrar gözden
geçirilmelidir.
• Örnekler iyice incelenmelidir.
• Al›flt›rmalar çözülmelidir.
Girifl
500 milyon TL %62 y›ll›k faiz oran›yla 1 er ayl›k zaman dilimleriyle bankaya ya-
t›r›ld›¤›nda, y›l sonundaki banka hesap tutar› ne olur?
Türkiyenin nüfusu 2000 y›l›nda yaklafl›k 65 milyon ve ortalama y›ll›k nüfus
art›fl yüzdesi %2 olarak belirlenmiflse 2025 y›l›nda Türkiye'nin nüfusu ne kadar
olacakt›r?
Daha önceleri, bu türden problemlerle karfl›laflm›fls›n›zd›r. Yukar›da örnekleri
verilen, faiz problemlerini çözmek için uygun biçimde oluflturulan formüllerden
yararlanm›fl olmal›s›n›z. fiimdi ise, bunlar› çözmek için üstel fonksiyon kavra-
m›ndan yararlanaca¤›z.
Üstel fonksiyonlar, matematikte oldu¤u kadar bileflik faiz, nüfus art›fl›, ekono-
mik büyüme konular›ndaki uygulamalar›yla önem kazan›r.
Üstel Fonksiyonlar 167
ÜSTEL FONKS‹YONLAR
Burada, üstel fonksiyonlar› tan›mlayarak özelliklerini ö¤renecek ve grafiklerini çi-
zece¤iz. y = ax fonksiyonunun grafi¤ini a >1 ve 0 < a < 1 olmak üzere iki du-
rumda inceleyece¤iz. 1
3
4. Ünitede f (x) = x2, g (x) = x3, h(x) = x = x 3 gibi kuvvet fonksiyon-
lar›n› inceledik. x
Bu fonksiyonlarda taban de¤iflken üs sabittir. Bu ünitede de 2x , 3x , 1 gibi
3
taban› sabit üssü de¤iflken fonksiyonlar› inceleyece¤iz.
a > 0 , a ≠ 1 bir gerçel say› olmak üzere
f: R → R+ , f (x) = ax
fonksiyonuna bir üstel fonksiyon ve a say›s›na da bu üstel fonksiyonun taban› a > 0, a ≠ 1 bir gerçel say› olmak
üzere R den R+ ya tan›mlanan
denir. f(x) = ax fonksiyonuna üstel
fonksiyon denir.
I) y = ax üstel fonksiyonunda a taban› pozitiftir. Çünkü fonksiyon, f (x) = (-2)x
gibi bir kural ile tan›mlan›rsa x = 1 için fonksiyonun de¤eri,
2
f 1 = -2 1/2
= -2 tan›ms›z olur. Bu nedenle üstel fonksiyonlarda taban
2
daima pozitiftir.
II) y = ax üstel fonksiyonunda a ≠ 1 d›r. Çünkü a = 1 al›n›rsa her x gerçel
say›s› için 1x = 1 oldu¤undan fonksiyon sabit fonksiyon olur. Bu yüzden
a taban› a > 0 , a ≠ 1 olarak al›nm›flt›r. Örne¤in:
x x
f x = 2x , g (x ) = 1 , h(x ) = 1000 x , u (x ) = 1
3 25
birer üstel fonksiyondur.
III) a , b pozitif say›lar x , y gerçel say›lar olmak üzere, üslü çokluklar›n özellik-
lerinde oldu¤u gibi üstel fonksiyonlar içinde afla¤›daki özellikler s›ralanabilir:
x
• a0 = 1 • a x . a y = a x +y • a = ax -y
ay
x x
• a x y = a xy • ab x = a xb x • a = ax
b b
• a -x = 1x
a
fleklinde tan›mlan›r.
1 ÖRNEK 1
f (x) = 5x üstel fonksiyonunun x = -1 , x = 0 , x = , x = 2 için ald›¤›
2
de¤erleri bulal›m:
ÇÖZÜM
f (-1) = 5 = 1
-1
5
f (0) = 50 = 1
f 1 = 51/2 = 5 ≅ 2,236
2
2
f 2 = 5 ≅ 9,672
168 Üstel Fonksiyonlar›n Grafi¤i
ÜSTEL FONKS‹YONLARIN GRAF‹⁄‹

Bir fonksiyonun grafi¤i çizilirken, tan›m kümesindeki bir x de¤eri fonksiyonda
yerine konularak karfl›l›k gelen y de¤eri bulunur. Sonra, (x, y) noktas› düzlemde
belirlenir. Düzlemdeki bu tür noktalar birlefltirilerek fonksiyonun grafi¤i elde
edilir.
• fiimdi üstel fonksiyonun özelliklerini elde etmek için baz› fonksiyonlar›n gra-
fiklerini, noktasal olarak çizelim. Fonksiyonun noktasal grafi¤ini çizmek için
x’e baz› de¤erler vererek bu de¤erlerin fonksiyon alt›ndaki görüntülerini ya-
ni y de¤erlerini bulal›m. Daha sonrada bulunan (x, y) ikililerine düzlemde
karfl›l›k gelen noktalar› belirleyelim.
ÖRNEK 2
y = f (x) = 3x fonksiyonunun grafi¤ini çizelim.
ÇÖZÜM
x -3 -2 -1 0 1 2 3
x -3 -2
f(x) = 3 3 = 1 3 =1 3 -1 = 1 30 = 1 3 32 = 9 3 = 27
27 9 3
Buna göre,
-3 , 1 , -2 , 1 , -1 , 1 , 0 , 1 , 1 , 3 , 2 , 9 , 3 , 27
27 9 3
ikilileri düzlemde belirtilerek y = 3x fonksiyonunun grafi¤i elde edilir.
y
y = 3x
1
1/3
1/9
1/27
x
-3 -2 -1 0 1 2 3
Şekil 8.1
ÖRNEK 3 x
fiimdi de y = 1 fonksiyonunun grafi¤ini çizelim:
3
ÇÖZÜM
x -3 -2 -1 0 1 2 3
x -3 -2 -1 0
f ( x) = 1 1 = 27 1 =9 1 =3 1 =1 1 1 2 1 1 3 1
= =
3 3 3 3 3 3 3 9 3 27
Üstel Fonksiyonlar›n Grafikleri 169
Buna göre,
-3 , 27 , -2 , 9 , -1 , 3 , 0 , 1 , 1 , 1 , 2 , 1 , 3 , 1
3 9 27
x
ikilileri düzlemde belirtilerek y = 1 fonksiyonunun grafi¤i elde edilir.
3
1x 9
y=
3
x
-3 -2 -1 0 1 2 3
Şekil 8.2
Bu iki örne¤e göre, y = 3x fonksiyonunun grafi¤i y = ax , a > 1 fonksiyonu-

x
nun grafi¤inin ve y = 1 fonksiyonunun grafi¤i de y = ax , 0 < a < 1 fonksiyo-
3
nunun grafi¤inin tipik birer örne¤idir. Buna göre,
(i) a > 1 oldu¤unda y = ax fonksiyonunun grafi¤i:
y y = ax
a>1
a
1
x
0 1
Şekil 8.3
(ii) 0 < a < 1 oldu¤unda y = ax fonksiyonunun grafi¤i:
y = ax
0<a<1
x
0 1
Şekil 8.4
170 Üstel Fonksiyonlar›n Grafikleri
SIRA S‹ZDE 1 x
y = 2x ve y = 1 fonksiyonlar›n›n grafiklerini de siz çiziniz.
2
Üstel Fonksiyonlar›n Temel Özellikleri

I) y = ax üstel fonksiyonu her x de¤eri için ax > 0 d›r. Yani fonksiyonun ta-
n›m kümesi (-∞, ∞) için de¤er kümesi (0 , ∞) dur. Böylece fonksiyonun
grafi¤i daima x - ekseninin üst bölgesinde kal›r.
II) y = ax üstel fonksiyonunda;
x = 0 için a0 = 1
olur. Bu nedenle fonksiyonun grafi¤i daima (0, 1) noktas›ndan geçer.
III) y = ax üstel fonksiyonunda;
Bir fonksiyonda x1 < x2 için 0 < a < 1 iken x1 < x2 için ax1 > ax2 oldu¤undan fonksiyon daima azaland›r.
f(x1) > f(x2) ise fonksiyon azalan
x1 < x2 için f(x1) < f(x2) ise a > 1 iken x1 < x2 için ax1 < ax2 oldu¤undan fonksiyon daima artand›r.
fonksiyon artand›r.
Buna göre, y = ax üstel fonksiyonu x1 ≠ x2 için ax1 ≠ ax2 oldu¤undan
bire-birdir.
IV) y = ax üstel fonksiyonunda;
a=e al›n›rsa y = ex
üstel fonksiyonu elde edilir. Buradaki e say›s› irrasyonel bir say› olup
yaklafl›k de¤eri e ≅ 2,71828... dir. Bu say›n›n taban olarak al›nmas› matema-
tiksel aç›dan anlaml›d›r. Bu fonksiyona eksponansiyel fonksiyon da denir ve
exp (x) = ex
ile gösterilir.
ÖRNEK 4 y = ex fonksiyonunun grafi¤ini çizelim.

ÇÖZÜM
x -1 -1/2 0 1/2 1
≅
x -1/2
≅ ≅ 2.71
-1
f ( x) = e e = 1 0.37 e = 1 ≅ 0.61 e0 = 1 e1/2 = e 1.65 e
e e
Buna göre, (-1 , 0.37) , - 1 , 0.61 , (0 , 1) , 1 , 1.65 , (1 , 2.71) ikilileri düzlem-

2 2
de belirtilerek y = ex fonksiyonunun grafi¤i elde edilir.
y
y = ex
2.71
1.65
1
0.61
0.37
x
Şekil 8.5
-1 -1/2 0 1
Logaritmik Fonksiyon 171
LOGAR‹TM‹K FONKS‹YON
Burada, logaritma fonksiyonunu tan›mlayarak, üslü ve logaritmik ifadeler aras›n-
daki iliflkiyi ö¤renece¤iz.
f : R → R+ , f (x) = ax , a > 0 , a ≠ 1 üstel fonksiyonu bire-bir ve örten
oldu¤undan ters fonksiyonu vard›r. Bu ters fonksiyona logaritma fonksiyonu de-
nir. Buna göre logaritma fonksiyonu,
loga : R+ → R , f(x) = logax veya y = logax
olarak gösterilir ve "a taban›na göre logaritma x" olarak okunur.

Logaritma fonksiyonunun tan›m›na göre,
y = logax ⇔ x =ay
olur. Burada pozitif bir x say›s›n›n a taban›na göre logaritmas›, x 'i bulmak için
a say›s›n›n yükseltilmesi gereken kuvvetini ifade eder. Örne¤in, log39 say›s›, 9
say›s›n› bulmak için 3 say›s›n›n yükseltilmesi gereken kuvvetini ifade eder. Bu
say› da 2 dir.
Afla¤›daki üslü ifadeleri logaritma biçiminde yazal›m.

ÖRNEK 5
ÇÖZÜM
(i) 24 = 16 için log216 = 4
(ii) 34 = 81 için log381 = 4
4
(iii) 1 = 1 için log1 1 = 4
3 81 3 81
-4
(iv) 1 = 16 için log1 16 = - 4
2 2
Afla¤›da verilen logaritmik ifadeleri üslü biçimde yazal›m: ÖRNEK 6

ÇÖZÜM
(i) log28 = 3 ise 23 = 8

(ii) log39 = 2 ise 32 = 9
(iii) log101000 = 3 ise 103 = 1000
-2
(iv) log14 = -2 ise 1 =4
2 2
(v) log100,1 = -1 ise 10-1 = 0,1
Afla¤›da tan›mlanan fonksiyonlar›n ters fonksiyonlar›n› bulal›m: ÖRNEK 7
(i) f : R → R+ , f (x) = y = 3x
ÇÖZÜM
üstel fonksiyonunun ters fonksiyonu logaritma

fonksiyonudur.
y = 3x ⇔ x = log3y
Son eflitlikte x yerine y , y yerine x yazarak
y = log3x
ters fonksiyon bulunur.
172 Logaritmik Fonksiyon
x
(ii) f : R → R+ , f (x ) = y = 1 üstel fonksiyonunun ters fonksiyonu loga-
3
ritma fonksiyonudur.
x
y= 1 ⇔ x = log1 y
3 3
buradan,
y = log1 x ters fonksiyonu bulunur.
3
Logaritmik Fonksiyonun Grafi¤i

Burada y = logax fonksiyonunun grafi¤ini a > 1 ve 0 < a < 1 iken çizece¤iz.
Bir fonksiyon ile ters fonksiyonun grafiklerinin y = x do¤rusuna göre simet-
rik oldu¤unu biliyoruz. y = logax fonksiyonu y = ax üstel fonksiyonunun ters
fonksiyonu oldu¤undan y = ax fonksiyonunun grafi¤inin y = x do¤rusuna gö-
re simetri¤i y = logax fonksiyonunun grafi¤ini verir. Buna göre,
(i) a > 1 oldu¤unda y = logax in grafi¤i
y
y = ax y=x
a y = logax
1
y = ax ve y = logax fonksiyonla-
r›n›n grafikleri y = x do¤rusuna x
göre simetriktir. 0 1 a
Şekil 8.6
(ii) 0 < a < 1 oldu¤unda y = logax in grafi¤i
y=x
y = ax
a
y = ax in grafi¤i biliniyorken,
y = logax in grafi¤ini bulmak için x
y = ax in grafi¤inin y = x do¤ru- 0 a 1
suna göre simetri¤ini al›r›z.
y = logax
Şekil 8.7
SIRA S‹ZDE 2
y = 2x ve y = log2x fonksiyonlar›n›n grafiklerini çiziniz.
fiimdi bu grafiklerden yararlanarak y = logax fonksiyonunun özelliklerini ifade

edelim:
I) Grafiklerden görüldü¤ü gibi y = logax fonksiyonu (0 , ∞) aral›¤›nda tan›m-
l› oldu¤undan sadece pozitif say›lar›n logaritmalar› vard›r. Negatif say›lar›n ve
s›f›r›n logaritmas› tan›ml› de¤ildir.
II) a > 0 , a ≠ 1 olan her a say›s› için a1 = a oldu¤undan logaa = 1 dir.
Yani her pozitif a say›s›n›n kendi taban›na göre logaritmas› 1 dir. Örne¤in;
log55 = 1 , log100100 = 1 , log1 1 = 1
7 7
III) a > 0 , a ≠ 1 olan her a say›s› için a0 = 1 oldu¤undan loga1 = 0.
Yani her tabana göre 1 say›s›n›n logaritmas› 0 d›r. Buna göre logaritma
fonksiyonunun grafi¤i (1 , 0) noktas›ndan geçer.
IV) a > 1 ise 1 den büyük say›lar›n logaritmalar› pozitif, 1 den küçük say›lar›n
logaritmalar› negatiftir.
0 < a < 1 ise 1 den büyük say›lar›n logaritmalar› negatif, 1 den küçük say›-
lar›n logaritmalar› pozitiftir (Grafikten kontrol ediniz).
V) Üstel fonksiyon bire-bir oldu¤undan bunun ters fonksiyonu olan logaritma
fonksiyonu da bire-bir dir. Yani x1 ≠ x2 için logax1 ≠ logax2 dir.
Logaritma ifllemlerine geçmeden önce logaritma için uygun bir taban seçme
problemine de¤inelim: Logaritma, say›sal hesaplamalarda büyük kolayl›k sa¤lar.
Çünkü üslü ve köklü çokluklarda, say›lar›n kesirli veya irrasyonel olmas› duru-
munda ifllem yapmak kolay de¤ildir. Böyle ifllemlerin h›zl› ve do¤ru yap›lmas›n-
da logaritma önem tafl›r. Toplama iflleminin çarpmaya göre ve çarpma iflleminin Logaritma, say›sal hesaplarda kolay-
l›k sa¤lar. Toplama çarpmaya göre,
üs alma ifllemine göre daha kolay oldu¤u bilinir. Logaritmada temel ilke budur. çarpma üs alma ifllemine göre daha
Günümüzde say›lar›n logaritmalar›n›n hesaplanmas›nda 10 taban›na göre haz›r- kolay olmas› nedeniyle, logaritma
lanm›fl hesap cetvelleri veya elektronik hesap makinalar› kullan›l›r. Asl›nda 1 den hesaplamalarda kolayl›k sa¤lar.
farkl› her pozitif say› logaritmada taban olabilir. Taban› 10 olan logaritmaya baya-
¤› logaritma denir ve k›saca log10 = log ile gösterilir. Kulland›¤›m›z say› siste-
minin 10 luk sistem olmas› nedeniyle 10 taban›na göre logaritma kullan›lmas›
yap›lan ifllemleri kolaylaflt›r›r. 10 taban›na göre logaritman›n kullan›fll› olmas›na
karfl›n yaklafl›k de¤eri 2,71828... olan ve e ile gösterilen say›n›n taban olarak
kullan›lmas› matematiksel olarak daha anlaml›d›r. Do¤al say› olmayan bu e sa-
y›s›n› taban alan logaritmaya do¤al logaritma denir ve loge = ln ile gösterilir.
Buna göre do¤al logaritma fonksiyonu:
ln : R+ → R , f (x) = lnx
dir. Bu fonksiyon y = ex üstel fonksiyonunun tersidir. y = ex fonksiyonunun ters fonksi-

yonu y = lnx dir.
y = lnx ⇔ x = ey
O halde, y = lnx fonksiyonunun grafi¤i y = ex fonksiyonunun y = x

do¤rusuna göre simetri¤idir. y = ex ve y = lnx fonksiyonlar›n›n grafikleri
afla¤›daki gibidir.
y = ex
y=x
e
y = lnx
1
x
0 1 e
Şekil 8.8
Logaritman›n Temel Özellikleri

Burada logaritman›n temel özelliklerini ve bu özelliklerle ilgili problem çözümle-
rini ö¤renece¤iz.
x,y,a ∈ R+ , a ≠ 1 olmak üzere
I) Bir çarp›m›n logaritmas›, çarpanlar›n logaritmalar›n›n toplam›na eflittir.
loga(xy) = logax + logay
Bu eflitli¤i kan›tlayal›m. Bunun için logax = u , logay = v olsun.
x = au , y = av olur.
x . y = a u . av = au + v logaritman›n tan›m›ndan
loga(x . y) = u + v
loga(x . y) = logax + logay
elde edilir.
II) Bir bölümünün logaritmas›, pay›n logaritmas› ile paydan›n logaritmas›n›n far-
k›na eflittir.
loga x
y = loga x - loga y
logax = u , logay = v olsun.

x = au , y = av olur.
x = au = au-v ,
y av
log a x
y = u- v , logaritman›n tan›m›ndan
loga x
y = loga x - loga y
elde edilir.
III) Bir kuvvetin logaritmas›, say›n›n logaritmas› ile kuvvetin çarp›m›na eflittir.
(n ∈ N).
loga x n = n loga x
loga x n = loga (x . x ... x )
n tane
= loga x + loga x + ... + loga x
n tane
= n loga x
elde edilir.
Özel olarak n = -1 ve n =1 için s›ras›yla (r , pozitif tamsay›)
r
log a x -1 = loga 1 = - log a x
x
olur.
1 r
loga x r = log a x = 1r loga x
elde edilir.
IV) Logaritmada taban de¤ifltirme:
Bir say›n›n bir tabana göre logaritmas› biliniyorsa, bu say›n›n herhangi bir ta-
bana göre logaritmas› bulunabilir:
Her a , b , c ∈ R+ , a ≠ 1 , b ≠ 1 , c ≠ 1 için
logab . logbc = logac dir.
logab = u , logbc = v olsun.

au = b , bv = c olur.
(au)v = bv = c
auv = c , logaritman›n tan›m›ndan
logac = u . v
logac = logab . logbc (1)
bulunur. Buradan, loga b ≠ 0 oldu¤undan

loga c
logbc =
loga b
elde edilir. Bu eflitli¤e taban de¤ifltirme kural› denir.

(1) eflitli¤inde c = a al›n›rsa
logaa = logab . logba

1 = logab . logba
loga b = 1
logba
elde edilir.
ÖRNEK 8 log2781 ifadesinin de¤eri nedir?
ÇÖZÜM
log 381 log334
log2781 = = = 4
log 327 log333 3
ÖRNEK 9 3 . a 3 b2 ifadesinin logaritmas›n› yaz›n›z.

5 3
c
ÇÖZÜM
3 2 3 2
log 3 . a b = log 3 a b
5 3 3
c 5 c
logaritma kurallar›n› uygulayarak
= log3 + 3 loga + 2 logb - log5 - 1 logc

3
elde edilir.
ÖRNEK 10
3 logx + 1 logy - 2 loga + 3 logb ifadesini çarp›m ve bölümün logarit-
4
mas› biçiminde yaz›n›z.
ÇÖZÜM
Logaritman›n temel özellikleri gere¤ince

4
x3 y
log
a . b3
2
elde edilir.
ÖRNEK 11 3
f (x) = log3x oldu¤una göre f 9 say›s› nedir?
ÇÖZÜM
3 3 2
f 9 = log3 9 = log3 33 = 2
3
ÖRNEK 12 log32 = a ise log248 ifadesinin a cinsinden de¤eri nedir?
log3 24 . 3
ÇÖZÜM
log348 4 log32 + log33

log248 = = =
log 32 log32 log 32
= 4a a+ 1
Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Türevleri 177
ÖRNEK 13
log 25 + log 9 + log 1 - log 3 ifadesinin de¤eri nedir?
3 5 4 8
ÇÖZÜM
25 . 9 . 1
3 5 4
log = log 25 . 9 . 1 . 8 = log10 = 1
3 3 5 4 3
8
ÜSTEL VE LOGAR‹TM‹K FONKS‹YONLARIN

TÜREVLER‹
Burada üstel ve logaritmik fonksiyonlar›n türevlerini ö¤renecek ve bunlarla ilgili
örnekler göreceksiniz.
I) y = f (x) = ex için y ' = f ' (x) = ex dir.
y = (3x + 1) . ex fonksiyonunun türevini bulal›m. ÖRNEK 14
ÇÖZÜM
y ' = (3x + 1)' . ex + (3x + 1) . (ex)'
y ' = 3 . ex + (3x + 1) . ex
= (3x + 4) ex
II) g türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere

y = f (x) = eg (x) için y ' = f ' (x) = g ' (x) . eg (x) dir.
y = ex
3
fonksiyonunun türevini bulunuz. ÖRNEK 15
ÇÖZÜM
y ' = x 3 ' ex = 3x 2 ex
3 3
y = 12e 3x fonksiyonunun x = 0 noktas›ndaki te¤etinin e¤imini

ÖRNEK 16
hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM
Bir fonksiyonun verilen bir noktadaki te¤etinin e¤imi, fonksiyonun o noktadaki

türevinin de¤erine eflit olaca¤›ndan,
y ' = f ' (x) = 12 . 3 . e3x = 36 e3x

f ' (0) = 36 e0 = 36
bulunur.
178 Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Türevleri
III) a > 0 , a ≠ 1 , x ∈ R olmak üzere

y = f (x) = ax için y ' = f ' (x) = ax . lna d›r.
ÖRNEK 17 y = 3x fonksiyonunun x = 0 noktas›ndaki türevini bulunuz.

ÇÖZÜM
y ' = f ' (x) = 3x ln3

f ' (0) = 30 ln3 = ln3 ≅ 1,0986
IV) g türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere

y = f (x) = a g (x) için y ' = f ' (x) = a g (x) g ' (x) lna d›r.
ÖRNEK 18 y = f (x ) = 3x
2 - 3x
fonksiyonunun türevini bulunuz.
ÇÖZÜM
. x 2 - 3x ' . ln 3 = 3x
2 - 3x 2 - 3x
y ' = f ' (x ) = 3x . 2x - 3 . ln 3
2 - 3x
= 2x - 3 . 3x . ln 3
ÖRNEK 19 y = f (x) = x2 . 23x fonksiyonu için f ' (1) say›s›n› bulunuz.

ÇÖZÜM
y ' = f ' (x) = (x2) ' . 23x + x2 . (23x) '

f ' (x) = 2x . 23x + x2 . 3 . 23x . ln 2
f ' (1) = 2 . 23 + 1 . 3 . 23 . ln 2
= 16 + 24 ln 2
V) a > 0 , a ≠ 1 , x > 0 olmak üzere

y = f (x ) = log a x için y ' = f ' (x ) = 1x . loga e olur.
ÖRNEK 20 y = f (x)= log3x 'in türevi bulunuz.

ÇÖZÜM
y ' = f ' (x ) = 1x . log3e
olur.
VI) g türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere

(g (x ))'
y = f (x ) = log a g (x ) için y ' = f ' (x ) = . loga e d›r.
g (x )
Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Türevleri 179
ÖRNEK 21
y = f (x)= loga(2x2 + 1) fonksiyonunun türevini bulunuz.
ÇÖZÜM
2x 2 + 1 '
y' = . loga e = 4x . log e
a
2
2x + 1 2x 2 + 1
y = f (x) = log3(x2 + 1) fonksiyonunun türevini bulunuz. ÖRNEK 22
ÇÖZÜM
x2 + 1 '
y ' = f ' (x ) = . log3e = 22x . log3e
2 +1
x x +1
y = f (x) = log48x2 fonksiyonunun türevini bulunuz. ÖRNEK 23
ÇÖZÜM
8x 2 '
y ' = f ' (x ) = . log4e = 16x . log4e = 2x log4e
2
8x 8x 2
VII) y = f (x) = lnx , x > 0 için y ' = f ' (x ) = 1x dir.
y = f (x) = x 2lnx , x > 0 fonksiyonu için f ' (1) say›s›n› bulunuz. ÖRNEK 24
y ' = f ' (x ) = x 2 ' . lnx + x 2 . lnx ' = 2x lnx + x 2 . 1x = 2x lnx + x

ÇÖZÜM
f ' (1) = 2 . 1 . ln1 + 1 = 2 . 0 + 1 = 1
lnx 2 ÖRNEK 25
y = f (x ) = , x > 0 olmak üzere f ' (1) say›s›n› bulunuz.
x +1
Bölümün türev kural›na göre,

ÇÖZÜM
lnx 2 ' . x + 1 - x + 1 ' . lnx 2

y ' = f ' (x ) =
2
x+ 1
2 . lnx . 1x . x + 1 - 1 . ln x 2
f ' (x ) =
2
x+ 1
f ' (1) = 0 = 0
4
180 Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Türevleri
VIII) g türevlenebilir pozitif bir fonksiyon olmak üzere

g' (x )
y = f (x) = ln(g (x)) fonksiyonu için y ' = f ' (x ) = dir.
g (x )
ÖRNEK 26
y = f (x) = ln (x + 5)3 fonksiyonu için f ' (1) say›s›n› bulunuz.
'
ÇÖZÜM
3 2
x+5 3 x+5
y ' = f ' (x ) = = = 3
x+5 3 x+5 3 x+5
f ' (1) = 3 = 1
6 2
bulunur. Burada ln (x + 5)3 ≠ (ln (x + 5))3 oldu¤una dikkat ediniz.
ÖRNEK 27 y = f (x) = ln3 (4x2 + 1) fonksiyonunun türevini bulunuz.

ÇÖZÜM
y ' = f ' (x ) = 3 ln2 4x 2 + 1 . 8x

4x 2 + 1
24x . ln2 4x 2 + 1
= olur.
4x 2 + 1
ÖRNEK 28
y = f (x) = 3 e2x+1 fonksiyonunun ikinci türevini bulunuz.
ÇÖZÜM
y ' = f ' (x) = 3 . (2x + 1)' . e2x+1

y ' = f ' (x) = 3 . 2 . e2x+1 = 6 e2x+1
y '' = f '' (x) = 6 . (2x + 1)' . e2x+1
f '' (x) = 6 . 2 . e2x+1 = 12 . e2x+1
ÖRNEK 29 y = f (x) = a10x fonksiyonunun ikinci türevini bulunuz.

ÇÖZÜM
y ' = f ' (x) = (10x)' . a10x . lna = 10 . a10x . lna

lna sabit oldu¤u için
y '' = f '' (x) = 10 . 10 . a10x . lna . lna
f '' (x) = 100 . a10x . (lna)2
Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Ekonomideki Uygulamalar› 181
ÖRNEK 30
y = f (x) = log36x 'in ikinci türevini bulunuz.
'
ÇÖZÜM
6x
y ' = f ' (x ) = . log3e = x1 log3e
6x
log3e sabit oldu¤undan
y '' = f '' (x ) = 1 ' . log e = - 1 . log e = -1

x 3
x2 3
x 2ln3
y = f (x) = x lnx in ikinci türevini bulunuz. ÖRNEK 31
ÇÖZÜM
y ' = f ' (x ) = x ' . lnx + x . lnx '
y ' = f ' (x ) = 1 . lnx + x . 1x = lnx + 1
y '' = f '' (x ) = 1x
SIRA S‹ZDE 3
Afla¤›daki fonksiyonlar›n türevlerini bulunuz.
1. y = x e-x 6. y = lnx
5
2. y = x 2 + 3 ex 7. y = ln (x2 + x + 1)
3 2
3. y = ex + x 2 8. y = a x . lnx
2
4. y = 32x 9. y = ln3 (x2 + 1)
-x 2 x3 2
5. y=e .3 10. y = e-x lnx 2
ÜSTEL VE LOGAR‹TM‹K FONKS‹YONLARIN

EKONOM‹DEK‹ UYGULAMALARI
fiimdi, üstel ve logaritmik fonksiyonlar›n ekonomideki uygulamalar›na örnekler
verece¤iz.
Üstel ve logaritmik fonksiyonlarla bileflik faiz, nüfus art›fl›, ekonomik büyüme
gibi hesaplamalarda karfl›lafl›r›z.
Bileflik faiz, belli zaman aral›¤›nda gerçekleflen faizin, ana paraya eklenmesiy-
le bulunan tutar›n faizidir.
P0 = ana para,
i = faiz oran›
t = zaman (gün, ay veya y›l olarak)
Pt = ana para + faiz (t zaman süresinde)
182 Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Ekonomideki Uygulamalar›
Pt yi P0 , i , t cinsinden bulal›m.
1. zaman dilimi sonunda gerçekleflen faiz P0i olacakt›r. Böylece, 1. zaman di-
limi sonunda banka hesap tutar›
P1 = P0 + P0i = P0 (1+i )
olur.
2. zaman dilimi sonunda gerçekleflen faiz P1i olacakt›r. Böylece 2. zaman di-
limi sonunda banka hesap tutar›
P2 = P1 + P1i = P1 (1+i )
= P0 (1+i ) (1+i ) = P0 (1+i )2
olur.
3. zaman dilimi sonunda gerçekleflen faiz P2i dir. Böylece 3. zaman dilimi so-
nunda, banka hesap tutar›
P3 = P2 + P2i = P2 (1+i )
= P0 (1+i )2 (1+i )
= P0 (1+i )3
olur.
Bu flekilde devam edilerek t zaman dilimi sonunda banka hesap tutar›
Pt = P0 (1+i )t
olur. Buna bileflik faiz (efektif faiz) formülü denir.

Burada,
f:N → R , f (t ) = P0 (1+i )t
fonksiyonu ortaya ç›kar. 1 + i = a ile gösterirsek
f (t ) = at P0
buradaki at terimi, t zaman dilimi sonunda banka hesap tutar›n›n, ana paran›n
kaç kat› oldu¤unu ifade eder.
ÖRNEK 32 50 bin TL %80 y›ll›k faiz oran›yla 3 er ayl›k zaman dilimleriyle bankaya
yat›r›ls›n. 5 y›l sonundaki banka hesap tutar›n› bulunuz. 5 y›l sonunda
kazan›lan toplam faizi hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM
t zaman dilimi sonunda banka hesap tutar›
Pt = P0 (1+i )t
dir. Bankaya yat›r›lan para P0 ve bir zaman diliminde gerçekleflen faiz oran› i
s›ras›yla;
P0 = 50 000 TL
Y›ll›k faiz oran› 0,80
i = = = 0,20
Bir y›ldaki zaman dilimi say›s› 4
olur. Burada %80 y›ll›k faiz oran›n›n 0,80 fleklinde yaz›lmas› gerekti¤ine dikkat
ediniz. Bir y›lda 3 er ayl›k 4 zaman dilimi oldu¤una göre, 5 y›ldaki zaman dilimi
say›s›
t = 4 . 5 = 20
dir. Bu durumda 5 y›l sonunda yani, 20 tane 3 er ayl›k zaman dilimi sonunda ban-
kadaki hesap tutar›:
P20 = 50 000 (1 + 0,20)20

= 50 000 (1,2)20
= 5 . 104 . (38,337) ≅ 1916 . 103 TL
Kazan›lan toplam faiz:
P20 - P0 = 1916 . 103 - 50 . 103

= 1866 . 103 TL
olur.
ÖRNEK 33
Bankaya yat›r›lan 25 bin TL, 5 y›lda bileflik faiz uygulanarak 800 bin TL
ye ulafl›yor. Bankan›n uygulad›¤› y›ll›k faiz oran› nedir?
ÇÖZÜM
Bileflik faiz formülüne göre, t zaman dilimi sonunda banka hesap tutar›
Pt = P0 (1+i )t
dir. Burada,
P0 = 25 . 103 , t = 5 y›l , Pt = 800 . 103
Buna göre, yukar›daki eflitlikte verilenler yerine konursa,
800 . 103 = 25 . 103 (1+i )5

32 = (1+i )5
25 = (1+i )5
2 = 1+i
i =1
bulunur. Bu ise y›ll›k faiz oran›n›n %100 oldu¤unu gösterir.
ÖRNEK 34
Y›ll›k %60 faiz oran›yla 20 bin TL, bileflik faizle bankaya yat›r›l›yor. Kaç
y›l sonra bankadaki hesap tutar› 209 bin TL ye ulafl›r.
ÇÖZÜM
Pt = 209 . 103 , P0 = 20 . 103 , i = 0.60
de¤erlerini
Pt = P0 (1+i )t
ifadesinde yerine koyal›m.

184 Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar›n Ekonomideki Uygulamalar›
209 . 10 3 = 20 . 10 3 1+0,6 t
209 = 20 1,6 t
209 = 1,6 t
20
bulunur. Buradan n y›l say›s›n› bulmak için basit bir logaritma ifllemi ye-
terli olacakt›r.
log 209 - log 20 2,3201 - 1,3010
t = = ≅ 5 y›l
log 1,6 0,2041
ÖRNEK 35
Bir bankaya y›ll›k %80 faizle yat›r›lan bir miktar para bileflik faiz ile 10
y›l sonra 320 bin TL ye ulafl›yor. Bankaya yat›r›lan paray› hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM
Pt = P0 (1+i )t
ifadesinde verilenleri yerine koyarak,
320 . 10 3 = P 0 1 + 0,8 10
320 . 10 3 = P 0 1,8 10
4
P 0 = 32 . 10 ≅ 896 TL
1,8 10
bulunur. 10 y›l önce bankaya yat›r›lan para yaklafl›k 896 TL dir.
ÖRNEK 36 Bir miktar para bankaya y›ll›k %80 faiz oran›yla birer ayl›k zaman dilim-
leri ile yat›r›l›rsa, y›l sonunda gerçekleflecek bileflik faiz oran› nedir?
ÇÖZÜM
0,8
t = 12 ay olmak üzere i = dir.
12
Bileflik faiz formülüne göre,

t
Pt = P 0 1 + i
12
0,8
P 12 = P 0 1 +
12
P 12 = P 0 2,17
bulunur. Y›l sonunda banka hesap tutar›, yat›r›lan paran›n 2,17 kat›na ulaflm›fl-
t›r. O halde yat›r›lan paran›n 1,17 kat› (%117) bileflik faiz oran›d›r.
Üstel ve logaritmik fonksiyonlar›n di¤er bir uygulamas› da nüfus art›fl›n›n he-

sab›d›r. Bununda bileflik faiz hesab›ndan bir fark› yoktur. Belli bir zaman bafllan-
g›c›nda nüfus N0 , nüfus art›fl yüzdesi i olsun. t zaman dilimi sonunda ulafl›lan
nüfus yani, bafllang›çtaki nüfus + nüfus art›fl›, N (t ) olsun. Bileflik faiz hesab›n-
daki formülü yeni duruma dönüfltürürsek
N (t ) = N0 (1+i )t
olur.
Dünya nüfusu 1975 y›l›nda yaklafl›k 4 milyar ve ortalama y›ll›k nüfus ar-
ÖRNEK 37
t›fl yüzdesi %2 ise 2010 y›l›nda dünya nüfusu ne kadar olacakt›r?
ÇÖZÜM
N (t ) = N0 (1+i )t
ba¤›nt›s›nda
N0 = 4 . 109 , i = 0,02 t = 2010 - 1975 = 35 y›l
olup, buna göre
N (t ) = 4 . 109 (1+0,02)35
N (t ) = 4 . 109 (1,02)35
≅ 4 . 109 . 2
= 8 . 109
olur. Yani 2010 y›l›nda dünya nüfusu yaklafl›k 8 milyara ulaflacakt›r.
ÖRNEK 38
Türkiye'nin nüfusu 1998'de 60 . 106 olarak al›n›rsa kaç y›l sonra nüfus
iki kat›na ç›kacakt›r? Ortalama nüfus art›fl yüzdesini 0,02 olarak al›n›z.
ÇÖZÜM
N (t ) = N0 (1+i )t
ba¤›nt›s›nda
N (t ) = 120 . 106 , N0 = 60 . 106 , i = 0,02
de¤erlerini yerine koyarak,
120 . 106 = 60 . 106 (1+0,02)t

2 = (1,02)t
olur. Her iki taraf›n logaritmas› al›n›rsa,

log 2 = t . log 1,02
log 2
t = ≅ 35 y›l
log 1,02
O halde Türkiyenin nüfusu 35 y›l sonra 2033 y›l›nda 120 milyon olacakt›r.
Kendimizi3 S›nayal›m
1. f (x ) = e -x ise f ' (1) de¤eri nedir? 8. f (x ) = e x ise f ' (0 ) de¤eri nedir?
a. 3e a. 0
b. 3e-1 b. 1/2
c. 1 c. 1
3e d. 2
d. -3 e. e
e
9. f (x) = ax . ex ise f ' (0) de¤eri nedir?
e. -3
a. lna
2. f (x) = x ex ise f ' (0) de¤eri nedir?
b. ex lna
a. -1
c. lna + ex
b. 0
d. 1 + lna
c. 1
e. e
d. e
10. 75 bin TL %75 y›ll›k faiz oran›yla 3'er ayl›k zaman di-
e. e2
limleriyle bankaya yat›r›l›yor.Buna göre 1. y›l sonundaki
3. f (x) = (x2 + 1)e-x ise f ' (0) de¤eri nedir?
banka hesap tutar› kaç bin TL'dir?
a. -1
a. 200
b. 0
c. 1 b. 158
d. e c. 149
e. 1 + e d. 140
4. f (x ) = e x ise f ' (4 ) de¤eri nedir? e. 138
11.Bileflik faiz oran›yla bankaya yat›r›lan 49 bin TL 2 y›l
a. -1 e2
6 sonunda 81 bin TL ye ulaflt›¤›na göre bankan›n uygulad›-
2
b. e ¤› y›ll›k faiz oran› yaklafl›k olarak nedir?
4 a. 15
3
c. e b. 10
4
c. 28
d. -1 d. 300
4
e. e3 e. 375
12. %95 bileflik faiz oran›yla bankaya yat›r›lan bir miktar
5. f (x) = x lnx fonksiyonun x = e noktas›ndaki te¤e-
para 5 y›l sonunda 400 bin TL'ye ulaflt›¤›na göre yat›r›lan
tinin e¤imi afla¤›dakilerden hangisidir?
para kaç bin TL'dir?
a. 1 + e
a. 10
b. 2
b. 12
c. 1
c. 14
d. 0
d. 20
e. -e
2 e. 45
6. (x ) = 5 ex + x fonksiyonunun ikinci türevi afla¤›da-
f
13. Türkiye'nin nüfusu 1995 y›l›nda yaklafl›k 60 milyon
kilerden hangisidir?
2 ve ortalama y›ll›k nüfus art›fl yüzdesi % 2 ise, 2025 y›l›n-
a. 5 ex + x
2 da Türkiye'nin nüfusu yaklafl›k kaç milyon olur?
b. 5 ex + x 4x 2 + 4x + 3
2+x 2
a. 250
c. ex . 2x + 1
b. 108
2+x
d. ex 4x 2 + 2x + 1 c. 100
2 2
e. 5 ex + x . 2x + 1 d. 97
7. f (x) = ex +lnx ise f '' (1) de¤eri nedir? e. 85
a. e + 1
b. e
c. e - 1
d. 0
e. -1
Belirsiz ‹ntegral 9
Amaçlar
N
N
belirsiz integralin al›n›fl›n›,
N
belirsiz integralinin ekonomik uygulamalar›n›,
belirsiz integral alma yöntemlerini ö¤reneceksiniz.
188 Belirsiz ‹ntegral
‹çindekiler
• Belirsiz integral tan›m›
• Belirsiz integral hesaplama yöntemleri
• Belirsiz integral ünitesine bafllamadan önce türev ile ilgili üniteleri bir
kere daha gözden geçirmelisiniz.
• Belirsiz integral kavram›n› ve türevle iliflkisini iyice kavrama-
n›z gerekir.
• ‹ntegral alma kurallar› için örnekleri iyi incelemeniz ve bir kere de si-
zin çözmeniz daha uygun olacakt›r.
Girifl
Bir iflletmenin, x üretim miktar›n› göstermek üzere, marjinal maliyet
fonksiyonunun,
MC = x2 + 2x
olarak belirledi¤ini varsayal›m. Firman›n toplam maliyet fonksiyonu nas›l
bulunur?
Yukar›da vermifl oldu¤umuz probleme benzer bir çok iflletme ve ekonomi prob-
leminin çözümünde integral alma kullan›lacakt›r. Bu kitapta verilmemesine
ra¤men, olaylar›n zaman içindeki de¤iflimini gösteren dinamik modellerin
çözümünde kullan›lan Diferansiyel Denklemlerin çözümünde de integralden
yararlan›l›r.
Belirsiz ‹ntegral Tan›m› 189
BEL‹RS‹Z ‹NTEGRAL TANIMI

Belirsiz integral konusuna girmeden önce bir ekonomi problemini ele alarak, çö-
zümünü inceleyelim.
Bir iflletme, x de¤iflkeni üretim miktar›n› göstermek üzere, marjinal mali- ÖRNEK 1
yet fonksiyonunu,
MC = f (x) = 4x + 4
olarak belirlemifltir. Verilen marjinal maliyet fonksiyonunundan yararla-
narak bu iflletmenin, sabit maliyetler toplam› 50 000 TL. olmak üzere, 100
birimlik üretiminin toplam maliyetini bulunuz.
ÇÖZÜM
Türevle ilgili ünitelerde marjinal maliyet fonksiyonunun, toplam maliyet fonksi-
yonunun üretim miktar› olarak al›nan x de¤iflkenine göre birinci türevi oldu¤u
aç›klanm›flt›. Toplam maliyet fonksiyonu F (x) ise, F (x) in türevi marjinal mali-
yet fonksiyonu olan f (x) olacakt›r. Böylece,
dF (x ) Belirsiz integral ile maliyet fonksi-

= F ' (x ) = f (x )
dx yonlar› aras›nda iliflkiler vard›r. Bu ilifl-
kiler, bizi belirsiz integral tan›m›na
olur. Bu iliflki örnekte verilen verilere uygunal›rsa, götürecektir.
dF (x )
= 4x + 4
dx
eflitli¤i bulunur. Türevi f (x) = 4x + 4 olan bir F (x) fonksiyonu, sabit fark›yla,
F (x) = 2x2 + 4x
olarak bulunur. Türevi 4x + 4 olan fonksiyonlardan baz›lar›, sabitin türevinin s›-

f›r oldu¤u gözönüne al›narak, afla¤›daki flekilde yaz›labilir.
F 1(x) = 2x2 + 4x + 5 , F '1 (x) = 4x + 4

F 2(x) = 2x2 + 4x - 100 , F '2 (x) = 4x + 4
Yukar›daki örneklerde oldu¤u gibi, türevi 4x + 4 olan fonksiyonlar biribirinden
sabitlerle ayr›lmaktad›r. Fonksiyonlardaki sabit yerine genel bir sabit olan c
koyulursa,
F (x) = 2x2 + 4x + c
olur. Toplam maliyet fonksiyonundaki c sabiti, üretimin olmad›¤› durumdaki sa-

bit maliyeti göstermektedir. Örne¤imizdeki toplam maliyet fonksiyonu olan F (x)
de x = 0 olarak al›nd›¤›nda,
F (0) = c = 50 000
olarak bulunur. Buradan x = 100 birimlik üretim için toplam maliyet,
F (100) = 2 (100)2 + 4.100 + 50 000 = 70 400
olacakt›r.
Vermifl oldu¤umuz örnekteki yöntem genellefltirilerek belirsiz integral tan›m›

afla¤›daki flekilde yap›labilir.
190 Temel ‹ntegral Kurallar›
Bir f (x) fonksiyonu için,

dF (x )
= f (x )
dx
olacak flekilde bir F (x) fonksiyonu varsa, F (x) + c fonksiyonlar›na, f (x) in ters
türevleri veya belirsiz integrali denir ve bu durum,
f (x ) dx = F (x ) + c
fleklinde ifade edilir. Bu eflitlik "f (x) fonksiyonunun belirsiz integralinin F (x) + c"
oldu¤unu gösterir.
Belirsiz integral, türevi verilen fonk- Burada simgesine integral iflareti, f (x) fonksiyonuna integrant veya integ-
siyonlar› bulma ifllemidir. Bu iflleme
ters türev de denir. Türevi eflit fonk- ral alt› denir. Bu ifadeye belirsiz integral denilmesinin nedeni F (x) + c fonksi-
siyonlar birbirinden integral sabiti yonlar›n›n kesin tan›ml› olmay›fl›, bir fonksiyon ailesini göstermesindendir. F (x)
denilen c sabitiyle ayr›l›rlar.
fonksiyonlar›n› biribirinden ay›ran c sabitine integral sabiti denir.
‹ntegral tan›m›ndaki dx diferansiyeli integralin hangi de¤iflkene göre al›nd›¤›-
n› göstermektedir. Bununla ilgili olarak afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.
‹ntegral tan›m›ndaki dx diferansiyeli, 3x dx integrali, 3x fonksiyonunun x e göre integralinin al›naca¤›n› göster-
integralin hangi de¤iflkene göre
al›naca¤›n› göstermektedir. mektedir.
4y 2x dx integrali, 4y 2x fonksiyonunun x e göre integralinin al›naca¤›n›
göstermektedir.
2 2
4y x dy integrali, 4y x fonksiyonunun y ye göre integralinin al›naca¤›n›
göstermektedir.
2 2
2t y + t + 1 dt integrali, 2t y + t + 1 fonksiyonunun t ye göre integralinin
al›naca¤›n› göstermektedir.
TEMEL ‹NTEGRAL KURALLARI

Temel integral alma kurallar›n› anla- Bu k›s›mda türev alma kurallar›ndan yararlanarak integral alma kurallar›n›
yabilmeniz için türev konusuna ye-
niden bakman›z yararl› olacakt›r.
aç›klayaca¤›z.
1) adx = ax + c , a sabit
n+1
2) n ≠ -1 için x ndx = x +c
n+1
3) n = -1 için x -1dx = 1 dx = ln x + c , x ≠ 0
x
4) e xdx = e x + c
x
5) a xdx = a + c , a > 0
lna
Yukar›da verilen temel integral formülleri, integral alma sonucu bulunan fonk-
siyonun türevinin integrali al›nacak fonksiyonu verip vermedi¤ine bak›larak do¤-
rulanabilir. fiöyle ki:
Temel ‹ntegral Kurallar› 191
1) F (x ) = ax + c ise F ' (x ) = a olur.
n+1 n + 1 xn + 1 - 1
2) F (x ) = x + c ise F ' (x ) = = x n olur.
n+1 n+1
Yandaki do¤rulamalar integralin ters
türev oldu¤unu göstermektedir.
3) F (x ) = ln x + c ise F ' (x ) = 1x olur. x ≠ 0
4) F (x ) = e x + c ise F ' (x ) = e x olur.

x x
5) F (x ) = a + c , ise F ' (x ) = a . lna = a x olur.
lna lna
fiimdi yukar›da vermifl oldu¤umuz kurallar için birer örnek verelim. Siz de
ikinci taraftaki fonksiyonlar›n türevlerini alarak integrali al›nan fonksiyonlar› verip
vermedi¤ini kontrol ediniz.
3dx = 3x + c x dx = 2 x x + c
3 Türev yard›m› ile do¤rulamalar› siz
de yap›n›z.
3
x 2dx = x + c dx = - 1 + c
3 x3 2x 2
4 dy
x 3dx = x + c =- 1 +c
4 y2 y
x
2ydy = y 2 + c 5 xdx = 5 + c
ln5
Yukar›da verilen temel integral kurallar› türev ile ilgili ünitelerde verilen türev
alma kurallar› yard›m›yle daha da gelifltirilebilir.
Buna göre, f (x) ve g(x) fonksiyonlar›, s›ras›yle F (x) ve G (x) fonksiyonlar›n›n Birden fazla fonksiyonun toplamla-
türevleri olan fonksiyonlar ise, r›n›n türevi, bu fonksiyonlar›n ayr›
ayr› bulunan türevleri toplam›na eflit-
d F (x ) + G (x ) = d F (x ) + d G (x ) = f (x ) + g (x ) tir. Bu kural›n sonucu olarak da, bir-
den çok fonksiyonun toplamlar›n›n
dx dx dx integralini fonksiyonlar›n ayr› ayr›
bulanan integralin taplam›na eflit ol-
oldu¤undan, du¤u bulunur.
f (x ) + g (x ) dx = d F (x ) + G (x )
= F (x ) + G (x ) + c
= f (x )dx + g (x )dx
olur. O halde kural olarak, iki fonksiyonunun toplamlar›n›n integrali, bunlar›n ay-
r› ayr› bulunan integralleri toplam›na eflit olaca¤›n› söyleyebiliriz.
f (x ) + g (x ) dx = f (x ) dx + g (x ) dx
Sabitle bir fonksiyonun çarp›m›n›n integrali de, türev kurallar› yard›miyle, Bir sabitle bir fonksiyonun çarp›m›-
fonksiyonun integrali ile sabitin çarp›m›na eflittir. n›n türevi, fonksiyonun türevi ile sa-
bitinin çarp›m›na eflit oldu¤unu ha-
t›rlay›n›z. Verdi¤imiz kural da türev
k f (x ) dx = k f (x ) dx kural›n›n bir sonucudur.
fleklinde gösterilir.
192 Temel ‹ntegral Kurallar›
SIRA S‹ZDE 1 Yukar›da verilen kurallar yard›m›yla afla¤›daki integrallerin nas›l al›nd›¤›n›
inceleyiniz.
Örnekteki integralleri al›rken, integral 3
iflleminden önce basitlefltirme ifllem- 1) 2x 2 - 4x + 6 dx = 2 x 2dx - 4 xdx + 6 dx = 2x - 2x 2 + 6x + c
lerini yapmak problemlerin çözümü-
3
nü kolaylaflt›racakt›r.
2) 6x 2 - 2x + 8 dx = 6 x 2dx - 2 xdx + 8 dx = 2x 3 - x 2 + 8x + c
y3
3) e y + y 2 dy = e ydy + y 2dy = e y + +c
3
4 3
t dt + 2 t dt + 3 dt = 3t + 2t + 3t + c
3 2 3 2
4) 3t + 2t + 3 dt = 3
4 3
2 x1 dx = 2 1 2
5)
x dx = 2ln x + c = lnx + c
x 4 + x - 1 dx = x 4 dx + x 1
x dx -
6)
x x x dx
= x 3dx + dx - 1 x4
x dx = 4 + x - ln x + c
Temel integral alma kurallar› yard›m›yla afla¤›daki integrallerin nas›l al›nd›¤›n›

inceleyiniz. Bu integrallerde, üstel ve köklü ifadelerin bulundu¤u integrallerin na-
s›l al›naca¤› gösterilmifltir.
Bu örneklerde köklerin kuvvet flek- x 2

linde yaz›lmalar› çok önemlidir. ‹n- 6.5x - 2e x + x - 1 dx = 6. 5 - 2e x + x - x + c
l n5 2
tegralleri önce al›n›z ve sonra cevap-
la karfl›laflt›r›n›z. 3 4/3
x+ 1 dx = x 1/3 + x -1/2 dx = 3x + 2x 1/2 + c = 3 x 3 x + 2 x + c
x 4 4
4
x 3 + x + 2 dx = x 3/4 dx + x 2/3 dx + 2 dx
3
x
7/4 5/3
= 4x + 3x + 2x + c
7 5
4 3
= 4x x 3 + 3 x x 2 + 2x + c
5
ÖRNEK 2 Bir iflletmede x üretim miktar› olmak üzere, marjinal maliyet fonksiyonu
MC(x) = x + 50ex
ve sabit maliyet 250 000 birim ise, toplam maliyet fonksiyonunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Önce verilen 1. Örnek incelenirse marjinal maliyet fonksiyonunun integralinin

toplam maliyet fonksiyonunu verece¤i görülür. Baflka bir ifadeyle,
2
TC (x ) = x + 50 e x dx = xdx + 50 e xdx = x + 50 e x + c
2
Temel ‹ntegral Kurallar› 193
olur. Üretim miktar›n›n s›f›r oldu¤u noktadaki maliyetin sabit maliyeti gösterece-
¤ini biliyorsunuz. Buradan,
TC (0) = 50.e0 + c = 250 000 ve

c = 250 000 - 50 = 249 950 olur. Böylece toplam maliyet fonksiyonu,
2
TC (x ) = x + 50 e x + 249 950
2
olur.
Ekonomide, marjinal maliyet fonksiyonu verildi¤inde toplam maliyet fonksiyo- Ekonomide marjinal maliyet fonksi-
yonu verildi¤inde toplam maliyet
nunu bulmada kullan›lan yöntemden, üretim miktar›na ba¤l› olarak verilen marji- fonksiyonunu, marjinal kâr fonksi-
nal kâr fonksiyonundan toplam kâr fonksiyonu bulunabilir. Bunun için afla¤›daki yonu verildi¤inde de toplam kâr
örne¤i inceleyiniz. fonksiyonu bulunabilir. Bu hesaplama
yöntemi integral almad›r.
Bir iflletmede x üretim miktar›na ba¤l› olarak marjinal kâr fonksiyonu, ÖRNEK 3
K ' (x) = 100x - 5000
olarak belirlenmifltir. ‹flletmede üretim yap›lmad›¤›nda zarar 25000 bi-
rim ise, toplam kâr fonksiyonunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Marjinal kâr fonksiyonunun integrali toplam kâr fonksiyonunu verece¤inden, top-
lam kâr fonksiyonunu,
K (x ) = 100x - 5000 dx = 50x 2 - 5000x + c
olur. Üretim yap›lmad›¤›nda, x = 0 olaca¤›ndan, Bu örnekte zarar›n negatif olarak

al›nd›¤›na dikkat ediniz.
K (0) = c = -25000 birim olarak bulunur. Böylece toplam kâr fonksiyonu,
K (x) = 50x2 - 5000x - 25000
olacakt›r.
Bir iflletmede talep miktar› x birim, üretilen mal›n sat›fl fiyat› p olmak üzere, Bu örne¤in çözümünde
talep fonksiyonu, Gelir = Fiyat . Miktar
oldu¤u unutulmamal›d›r.
p = f (x)
olacakt›r. Baflka bir deyimle, bir iflletmenin üretti¤i mallar›n tamam›n› satt›¤› du-
rumda, talep miktar› üretim miktar›na eflit ve mal›n fiyat› da üretim miktar›n›n bir
fonksiyonu olmaktad›r. Bu fonksiyona, yukar›da fonksiyon fleklinde ifade edildi-
¤i gibi, talep fonksiyonu denir.
‹flletmenin toplam gelir fonksiyonu,
R (x) = x.p = x f (x)
olur.
Toplam gelir fonksiyonunun türevi marjinal gelir fonksiyonunu verecektir. Toplam gelir fonksiyonunun türevi-
nin marjinal gelir fonksiyonu oldu-
R ' (x) = f (x) + x. f ' (x) ¤unu unutmay›n›z. Bu sonuç bir çok
ekonomik problemin çözülmesinde
E¤er iflletmenin, x üretim miktar›na ba¤l› olarak, marjinal gelir fonksiyonu bi- kullan›l›r.
liniyorsa, toplam gelir fonksiyonu,
R (x ) = R ' (x ) dx
194 Belirsiz ‹ntegral Alma Yöntemleri
olarak bulunur. Böylece toplam gelir fonksiyonu, c sabit geliri göstermek

üzere,
R ' (x ) dx = R (x ) + c
olarak bulunur.
Yukar›da yap›lan aç›klamalar ile afla¤›daki örnek aras›ndaki iliflkiyi kurunuz.
ÖRNEK 4 Bir iflletmenin, x üretim miktar›n› göstermek üzere, marjinal gelir fonksi-
yonu,
R ' (x) = 10 - 2x - x2
ise toplam gelir fonksiyonu ne olur?
ÇÖZÜM
2 3 3
R (x ) = R' (x ) dx = 10 - 2x - x 2 dx = 10x - 2x - x + c = 10x - x 2 - x + c
2 3 3
Üretim yap›lmad›¤›nda, gelir s›f›r olaca¤› için burada c = 0 olacak ve dolay›s›yle
bu iflletme için toplam gelir fonksiyonu,
3
R (x ) = 10x - x 2 - x
3
olur.
ÖRNEK 5 Bir kentin nüfusunun, t y›l olarak zaman› göstermek üzere,

p ' (t ) = 6000 + 9000 t
ba¤›nt›s›yle büyüdü¤ü belirlenmifltir. Kentin flu andaki nüfusu 500 000 ki-
fli ise, 4 y›l sonraki nüfusu ne olur?
ÇÖZÜM
Kent nüfusunun büyümesini gösteren,

p ' (t ) = 6000 + 9000 t
fonksiyonunun integrali al›narak, t y›l sonraki nüfusu,
p (t ) = p ' (t ) dt = 6000t + 6000t t + 500 000
fonksiyonu ile belirlenir. t = 4 için,

p (4) = 6000.4 + 6000.4 4 + 500 000 = 572 000
olacakt›r.
BEL‹RS‹Z ‹NTEGRAL ALMA YÖNTEMLER‹

Bu kesimde, belirsiz integral hesaplar›nda en çok kullan›lan üç yöntemi tan›taca-
¤›z. Bu yöntemler de¤iflken dönüflümü, k›smi integrasyon ve basit kesirlere ay›r-
ma teknikleri olarak adland›r›l›r.
De¤iflken Dönüflümüyle ‹ntegral Alma

De¤iflken dönüflümü ile integral alma yöntemini bir örnek üzerinde aç›klayarak
genellefltirece¤iz.
Belirsiz ‹ntegral Alma Yöntemleri 195
20 ÖRNEK 6
x 2 - 1 xdx integralini hesaplay›n›z.
‹ntegrali al›nacak fonksiyondaki (x2 - 1)20 ifadesinin aç›larak integralin al›nmas›
ÇÖZÜM
çok uzun ifllemler gerektirmektedir. Bu uzun ifllemleri ortadan kald›rarak integra-
li al›nacak fonksiyonu basitlefltirmek için de¤iflkeni dönüfltürece¤iz.
‹ntegrali al›nacak fonksiyonda (x2 - 1) yerine yeni bir de¤iflken olarak,
u = x2 - 1
de¤iflkenini koyal›m. Dönüflümle verilen fonksiyonunun x e göre türevini alal›m
ve buradan da dx diferansiyelini bulal›m.
du = 2x ⇒ du = dx
dx 2x
Buldu¤umuz bu de¤erleri integrali al›nacak fonksiyonda yerine koyal›m.
20
x 2 - 1 xdx = u 20. x . du = 1 u 20du
2x 2
21
= 1 .u + c = 1 u 21 + c = 1 x 2 - 1 + c
21
2 21 42 42
Bu örnekte uygulanan de¤iflken dönüflümü ile integral alma yöntemi için afla- Çözümde buldu¤unuz integralin U'
ya ba¤l› olarak al›naca¤›n› du di-
¤›daki genel ilke verilecektir. feransiyeli göstermektedir.
• u de¤iflkeni u = g(x) fleklinde seçiniz. Genelde, integrali al›nacak fonksiyon- Kural incelendi¤inde de¤iflkenin ve
daki parantez içerisi, kök içerisi veya bir üs u olarak al›n›r. buna ba¤l› olarak diferansiyelin na-
s›l dönüfltürüldü¤ünü görmek çok
du = g ' (x ) ve buradan du = dx diferansiyeli bulunur. önemlidir Genelde integrali al›nacak
• fonksiyondaki parantez içerisi, kök
dx g ' (x )
içerisi veya bir üs u olarak al›n›r.
u = g (x ) ve du = dx de¤erleri integral al›nacak fonksiyonda yerlerine
•
g ' (x )
konulursa, içerisinde x de¤iflkeni yerine u de¤iflkenine ba¤l› integrali al›nacak
bir fonksiyon bulunur. E¤er, yap›lan dönüflüm sonucunda içerisinde x
de¤iflkeni bulunan bir fonksiyon bulunursa baflka bir dönüflüm uygulan›r.
• Dönüflüm sonucunda u ya ba¤l› olarak bulunan fonksiyonun integrali u ya
göre al›nacakt›r. Al›nan integralde u yerine u = g (x) de¤eri konulur.
Vermifl oldu¤umuz de¤iflken dönüflümü yöntemiyle al›nacak integral örnekle-

ri verece¤iz.
10 2 ÖRNEK 7
x3 + 1 x dx integralini hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM
‹ntegrali al›nacak fonksiyonda (x3 + 1) ifadesi yerine u de¤iflkeni al›n›rsa,

u = x3 + 1 , du = 3x 2 ⇒ dx = du
dx 3x 2
de¤erleri bulunur. Bulunan de¤erler integralde yerlerine konulursa,
11
u 10. x 2. du2 = 1 u10 . du = 1 . u + c
10 2
x3 + 1 x dx =
3x 3 3 11
= 1 x2 + 1
11
+c
33
sonucu bulunur.
ÖRNEK 8 xdx
4
integralini al›n›z.
2
x +2
ÇÖZÜM
‹ntegrali al›nacak fonksiyonda parantezin içerisindeki (x2 + 2) ifadesi u olarak

al›nacakt›r.
u = x 2 + 2 , du = 2x ⇒ du = dx
dx 2x
Bulunan de¤erler integrali al›nacak fonksiyonda yerlerine konulursa,
xdx = x . du = 1 u -4.du
2
x +2
4 u 4 2x 2
-3
= 1. u +c = -1. 1 +c
2 -3 6 x2 + 2 3
bulunur.
ÖRNEK 9 xdx integralini hesaplay›n›z..

x2 + 3
ÇÖZÜM
u = x2 + 3 olarak al›nd›¤›nda,
du = 2x ⇒ dx = du
dx 2x
olur. Bu de¤erler integrali al›nacak fonksiyonda yerlerine konulursa,
xdx = x . du = 1 du = 1 ln u + c = 1 ln x 2 + 3 + c
Bu örnekteki integralin al›nmas›nda u 2x 2 u 2 2
logaritmik fonksiyonun türevinden
x2 + 3
yararlan›ld›¤›n› görünüz.
sonucu bulunur.
ÖRNEK 10 e 3x + 6. dx integralini hesaplay›n›z.
u = 3x + 6 olarak al›n›rsa,
ÇÖZÜM
du = 3 ⇒ du = dx
dx 3
de¤erleri bulunur. Bulunan de¤erler integrali al›nacak fonksiyonda yerlerine
konulursa,
e 3x+6 dx = e u . du = 1 e u + c = 1 e 3x+6 + c
3 3 3
sonucu bulunur.
ÖRNEK 11
x . x 2 + 2 dx integralini hesaplay›n›z.
‹ntegrali al›nacak fonksiyonda u = x2 + 2 olarak al›n›rsa,
ÇÖZÜM
du = 2x ⇒ du = dx
dx 2x
konulursa,
3/2
x. x 2 + 2 dx = x . u 1/2 . du = 1 u 1/2 du =1 u + c =1 u u +c
2x 2 2 3 3
2
= 1 x2 + 2 x2 + 2 + c
3
sonucu bulunur.
ex
2+1
. xdx ÖRNEK 12
integralini hesaplay›n›z.
u = x2 + 1 al›n›rsa,
ÇÖZÜM
du = 2x ⇒ du = dx
dx 2x
de¤erleri bulunur. Bulunanlar integrali al›nacak fonksiyonda yerlerine konulursa,
e u . x . du = 1 e u du = 1 e u + c = 1 e x + 1 + c
2+ 1 2
ex . xdx =
2x 2 2 2
sonucu bulunur.
ÖRNEK 13
e 2x dx integralini hesaplay›n›z.
2 + e 2x
‹ntegrali al›nacak fonksiyonda u = 2 + e2x olarak al›n›rsa,

ÇÖZÜM
du = 2e 2x ⇒ dx = du
dx 2e 2x
konulursa,
e 2x dx = e 2x . du = 1 ln u + c = 1 ln 2 + e 2x + c
u 2e 2x 2 2
2 + e 2x
sonucu bulunur.
SIRA S‹ZDE 2 Afla¤›daki integralleri alarak ikinci tarafla karfl›laflt›r›n›z.
5x + 3 dx = 1 5x + 3 + c ,
2 3
Örneklerdeki integralleri al›rken önce 1) u = 5x + 3
de¤iflkenin nas›l dönüfltürüldü¤üne 15
dikkat ediniz.
2) 1 - 2x 5
dx = - 1 1 - 2x 6
+ c, u = 1 - 2x
12
3) 3x + 5 dx = 2 3x + 5 3x + 5 + c , u = 3x + 5
9
4) 2x dx = ln x 2 + 5 + c , u = x2 + 5
x2 +5
5) e 8xdx = 1 e 8x + c , u = 8x
8
2 - 1 2 - 1
6) 2x . e x dx = e x + c, u = x2 - 1
2x + 1 dx 1
7) = - + c, u = x2 + x
4 3
2
x +x 3 x2 + x
ln x + 1 dx
= 1 ln x + 1 2
8) + c, u = ln x + 1
x +1 2
K›smi ‹ntegral Alma Yöntemi

u ve v , x de¤iflkenine ba¤l› ve bu de¤iflkene göre türevlenebilir iki fonksiyon
olsun. Bu iki fonksiyonun çarp›mlar›n›n x e göre türevleri al›n›rsa,
d u . v = u . dv + v . du
dx dx dx
bulunur. Diferansiyelleri kullanarak,

d (uv) = udv + vdu
eflitli¤i bulunur. Bu eflitli¤in her iki taraf›ndaki ifadelerin integralleri al›n›rsa,
d uv = udv + vdu
u.v fleklinde x e ba¤l› iki fonksiyo-
nun çarp›mlar›n›n türevinden yarar- veya
lan›larak
uv = udv + vdu
udv = uv - vdu
fleklinde belirlenen k›smi integral for- eflitli¤i bulunur. Son eflitlikteki udv terimi yaln›z b›rak›l›rsa, k›smi integral alma
mülü bulunur.
yönteminde kullan›lacak formül bulunur.
K›smi integral yöntem uyguanmas› udv = uv - vdu

için dv integrali en kolay al›nabilen
ve ayn› zamanda,
Formülde çarp›m fleklinde verilen udv ifadesindeki çarpanlardan dv olarak
vdu
integrali en kolay al›nabilen ve ayn› zamanda vdu integralinin kolayca al›nma-
integralinin kolayca al›nmas›n› sa¤-
layan fonksiyon olarak seçilmelidir.
s›n› sa¤layan fonksiyon seçilmelidir. E¤er, dv olarak seçilen fonksiyon ikinci ta-
raftaki integralin al›nmas›n› kolaylaflt›rm›yorsa, dv olarak di¤er çarpan seçilir.
Afla¤›da verece¤imiz örnekleri dikkatle incelerseniz bu seçimi kolayca yapar

ve integrali hesaplayabilirsiniz.
ÖRNEK 14
x e xdx integralini k›smi integral alma yöntemiyle hesaplay›n›z.
K›smi integral alma yöntemiyle bu integrali almak için önce x.exdx çarp›m›nda
ÇÖZÜM
hangi çarpan›n u, hangi çarpan›n dv olarak seçilmesi gerekti¤i belirlenmelidir.
Burada dv = exdx , u = x olarak al›n›rsa,
dv = exdx ⇒ v = ex
x = u ⇒ dx = du
olarak bulunur. Bulunan de¤erler k›smi integral alma formülünde yerlerine
koyulursa,
x e xdx = x e x - e xdx
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
u dv = u . v - v du
= xex - ex + c
bulunur.
ÖRNEK 15
x lnx dx integralini k›smi integral alma yöntemiyle hesaplay›n›z.
‹ntegrali al›nacak fonksiyonun çarpanlar›ndan biri olan lnx fonksiyonunun in-

ÇÖZÜM
tegrali kolayl›kla al›namaz. O halde dv olarak xdx çarpan› seçilirse,

2
dv = xdx ⇒ dv = xdx ⇒ v = x
2
1
u = lnx ⇒ du = x dx
de¤erleri bulunur. Bulunan de¤erler k›smi integral alma formülünde yerlerine

konulursa,
2 2 2 2 2
x lnx dx = x lnx - x . 1 dx = x lnx - 1 xdx = x lnx - 1 . x + c
2 2 x 2 2 2 2 2
2
= x lnx - 1 x 2 + c
2 4
bulunur.
ÖRNEK 16
lnx dx integralini k›smi integral alma yöntemiyle hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM
‹ntegrali al›nacak fonksiyonun çarpanlar›ndan lnx fonksiyonunu u, dx ise dv
olarak al›nacakt›r.
u = lnx ⇒ du = 1x dx
dv = dx ⇒ v = x
Bulunan de¤erler yerlerine konulursa,
lnx dx = x lnx - x . 1x dx = x lnx - dx = x lnx - x + c
sonucu bulunur.
ÖRNEK 17 2
lnx dx integralini k›smi integral alma yöntemiyle hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM
⇒ du = 2 lnx . 1x dx
2
u = lnx
dv = dx ⇒ v=x
- 2. lnx . 1x x dx
2 2
lnx dx = x lnx
lnx dx
2 2
integralinin bir önceki örnekte he- = x lnx - 2 lnx dx = x lnx - 2 x lnx - x + c olur.
sapland›¤›na dikkat ediniz.
ÖRNEK 18 1 lnx dx
integralini k›smi integral alma yöntemiyle hesaplay›n›z.
x2
ÇÖZÜM
dv = 12 dx ⇒ v = - 1x
x
Bu de¤erler integrali al›nacak fonksiyonda yerlerine konulursa,
1 lnx dx = - 1 lnx - - x1 . 1x dx
x2 x
= - 1x lnx + 12 dx
x
= - 1x lnx - 1x + c
sonucu bulunur.
ÖRNEK 19
ln x +1 dx integralini k›smi integral alma yöntemiyle hesaplay›n›z.
⇒ v=x
ÇÖZÜM
dv = dx
u = ln x + 1 ⇒ du = 1 dx
x+ 1
Bu de¤erler integrali al›nacak fonksiyonda yerlerine konulursa,
ln x +1 dx = x ln x + 1 - x dx
x+ 1
= x ln x + 1 - 1- 1 dx
x +1
= x ln x + 1 - x + ln x + 1 + c
sonucu bulunur.
ÖRNEK 20
x 4 ln10x dx integralini hesaplay›n›z.
‹ntegrali al›nacak fonksiyonunun çarpanlar›ndan ln10x ifadesi u , x4dx ifadesi
ÇÖZÜM
de dv olarak al›n›rsa,
5
dv = x 4dx ⇒ v = x
5
u = ln10x ⇒ du = 1x dx
Bulunan de¤erler yerlerine konulursa,

5 5
x 4 ln10x dx = x ln10x - x . 1x dx
5 5
5 5
= x ln10x - x + c
5 25
bulunur.
Basit Kesirlere Ay›rma Yöntemiyle ‹ntegral Alma

a lar sabit ve n ≥ 0 tamsay› olmak üzere, x in pozitif tamsay› olan kuvvetle-
rine göre düzenlenmifl ifadelere po-
a 0x n + a 1x n -1 + .... a n -1x + a n linom denir. f (x) ve g (x) birer po-
linom ve g (x) ≠ 0 olmak üzere
fleklinde x in kuvvetlerine göre düzenlenmifl bir ifadeye polinom denildi¤ini f (x )

F (x ) =
biliyorsunuz. g (x )
Bir polinomun ax + b fleklinde birinci dereceden ax2 + bx + c fleklinde ikin- fleklindeki fonksiyona rasyonel fonk-
siyon denir. Burada bir rasyonel
ci dereceden çarpanlar› olabilir. fonksiyonun basit kesirler fleklinde
f (x) ve g (x) birer polinom ve g (x) ≠ 0 olmak üzere, nas›l ifade edilece¤i aç›klanacakt›r.
F (x ) = f (x )
g (x )
fleklindeki fonksiyona rasyonel fonksiyon denir. Rasyonel fonksiyonda paydaki

fonksiyonunun derecesi paydadaki polinomun derecesinden küçük ise bu kesir
basit kesirdir. E¤er paydaki polinomun derecesi paydadaki polinomun derecesin-
den büyük veya eflit ise, verilen kesirin pay›ndaki polinom paydas›ndaki polino-
ma bölünerek verilen fonksiyon bir polinom ile bir basit kesirin toplam› fleklinde
ifade edilebilir.
Örnek olarak x 2 fonksiyonunu ele alal›m.

x- 1
2
x x-1
-+ x 2 + x x + 1
-
x
+- x +- 1
1
Böylece x2 = x + 1 + 1 olur.
x -1 x -1
Bu rasyonel fonksiyonun integralini alal›m.
x + 1+ 1 dx = x 2 + x + ln x - 1 + c
x -1 2
Bir rasyonel fonksiyonun paydas›ndaki polinomun biribirinden farkl› ax + b

fleklinde birinci dereceden çarpanlar› varsa, çarpanlar›n her biri için,
A
ax + b
fleklinde basit kesirler yaz›l›r ve bu kesirler toplanarak rasyonel fonksiyona özdefl
k›l›n›r.
ÖRNEK 21 dx
integralini hesaplay›n›z.
x2 -1
(x2 - 1) = (x - 1) (x + 1) fleklinde çarpanlar›na ayr›l›r.

ÇÖZÜM
Paydadaki polinom,
1 ≡ A + B
x2 - 1 x -1 x +1
‹kinci taraftaki kesirlerin paydalar› eflitlenirse ve gerekli düzenlemeler yap›l›rsa,
1 ≡ A (x + 1) + B (x - 1)
1 ≡ (A + B )x + A - B
özdefllikleri bulunur. Özdeflli¤in ikinci taraf› x li terimin katsay›s› birinci taraftaki
x li terim olmad›¤› için katsay› s›f›r olacakt›r.
A+B=0
A-B=1
Bu iki denklem ortak çözülürse A = 1 ve B = - 1 olarak bulunur. Böylece
2 2
1 = 1 1 - 1 1
x2 - 1 2 x -1 2 x +1
olur. ‹ntegral al›n›rsa,
dx = 1 dx - 1 dx
x2 -1 2 x -1 2 x +1
= 1 ln x - 1 - 1 ln x + 1 + c
2 2
= ln x -1 +c
x +1
bulunur.
dx ÖRNEK 22
2 integralini al›n›z.
x + 7x + 6
‹ntegrali al›nacak rasyonel fonksiyonun paydas›ndaki polinom çarpanlar›na ay-
ÇÖZÜM
r›l›rsa, x2 + 7x + 6 = (x + 1) (x + 6) bulunur.
1 = A + B
x 2 + 7x + 6 x +1 x +6
Eflitli¤in ikinci taraf›ndaki kesirlerin paydalar› eflitlenir ve gerekli düzenlemeler

yap›l›rsa,
1 ≡ A (x + 6) + B (x + 1)
1 ≡ (A + B )x + 6A + B ⇒ A + B = 0 , 6A + B = 1
denklem sistemi bulunur. Bu iki denklemin ortak çözümünden
A =1 , B =- 1 bulunur.
5 5
1 = 1 1 - 1 1
x 2 + 7x + 6 5 x +1 5 x +6
‹ntegral al›n›rsa
1 = 1 dx - 1 dx
x 2 + 7x + 6 5 x +1 5 x +6
5
= ln x+ 1 + c
x +6
olur.
x 2dx ÖRNEK 23
x2 - 4
ÇÖZÜM
‹ntegrali al›nacak rasyonel fonksiyonun pay›ndaki polinomun derecesi paydas›n-

daki polinomun derecesinden büyük veya eflit ise; pay paydaya bölünerek verilen
fonksiyon bir polinom ile bir basit kesirin toplam› fleklinde ifade edilir.
2
x x 2- 4
+- x +- 4
2 1
4
x2 ≡ 1 + 4
2
x -4 x2 - 4
Özdefllikteki 4 fonksiyonu yukar›da aç›kland›¤› gibi basit kesirlere ayr›labilir.

x2 - 4
4 ≡ A + B
x2 - 4 x- 2 x+ 2
‹kinci taraftaki kesirlerin paydalar› eflitlenip gerekli düzenlemeler yap›l›rsa,

4 ≡ (A + B)x + 2A - 2B özdeflli¤i bulunur. Özdeflli¤in iki taraf›ndaki benzer terim-
lerin katsay›lar›n›n eflitli¤inden,
A+B=0
2A - 2B = 4
denklem sistemi bulunur. Bulunan iki denklem iki bilinmeyenden oluflan denk-
lem sisteminin ortak çözümünden A = 1, B = -1 bulunur. Verilen rasyonel fonk-
siyonunun integrali al›n›rsa,
x 2dx = dx + dx - dx
x2 - 4 x- 2 x+ 2
= x + ln x - 2 - ln x + 2 + c
= x + ln x - 2 + c
x+ 2
bulunur.
‹ntegrali al›nacak rasyonel fonksiyonun paydas›ndaki polinomun ax + b

‹ntegrali al›nacak rasyonel ifadelerin fleklinde birinci derece ifadelerin tekrarlanm›fl çarpanlar› varsa, A lar
paydas›ndaki çarpanlar›n biçimi bulunmas› gereken sabitler olmak üzere (n) kere tekrarlanm›fl bir çar-
önemlidir.
pan için,
A1 A2 An
+ + ...
ax + b ax + b 2 ax + b n
fleklinde n tane basit kesirin toplam› yaz›l›r.
ÖRNEK 24 x + 1 dx
2
x -1
ÇÖZÜM
‹ntegrali al›nacak rasyonel fonksiyonunun paydas›ndaki (x - 1) çarpan› iki kere

tekrarlanm›flt›r. Bu nedenle,
x +1 ≡ A + B
x -1 2 x - 1 x -1 2
özdeflli¤i yaz›l›p, ikinci taraf›n paydalar› eflitlenirse, x + 1 ≡ A (x - 1) + B özdefl-

li¤i ve buradan da, x + 1 ≡ Ax - A + B özdeflli¤i bulunur. Özdeflli¤in her iki
taraf›ndaki benzer terimlerin katsay›lar› eflitlenirse,
A=1
-A + B = 1
denklem sistemi bulunur. Bulunan sistemin çözümünden A = 1, B = 2 de¤erleri
bulunur.
x +1 ≡ 1 +2. 1
x -12 x -1 x -1 2
‹ntegral al›n›rsa,
(x + 1) dx dx + 2 dx
=
x -1 2 x -1 x -1 2
= ln x - 1 - 2 +c
(x - 1)
bulunur.
ÖRNEK 25
2x 2 - 1 dx
x 3 + x2
Verilen rasyonel fonksiyonun paydas›ndaki polinom, x3 + x2 ≡ x2(x + 1) flek-

ÇÖZÜM
linde çarpanlar›na ayr›l›r. Burada x çarpan› iki kere tekrarlanm›flt›r.

2x 2 - 1
≡ A + B2 + C
x3 + x2 x x x +1
‹kinci taraf›n paydalar› eflitlenirse,

2x2 - 1 ≡ x (x + 1)A + (x + 1)B + x2 C
≡ (A + C )x2 + (A + B )x + B
özdeflli¤i bulunur. Özdeflli¤in iki taraf›ndaki benzer terimlerin katsay›lar› eflitlenirse,
A+C=2
A+B=0
B = -1
denklem sistemi bulunur. Sistemin ortak çözümünden, A = 1, B = -1, C = 1 de¤er-
leri bulunur. ‹ntegrali al›n›rsa,
2x 2 - 1 dx dx - dx + dx
=
x 3 + x2 x x2 x +1
= ln x + 1 + ln x + 1 + c
x
= ln x x + 1 + 1 + c
x
sonucu bulunur.
6xdx
1. afla¤›dakilerden hangisine eflittir? 5. e -2x dx afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
3x 2- 10
a. ln 3x 2 - 10 + c a. 1 e -2x + c
2
b. ln x 2 - 10 + c
b. 1 e -2x + c
2 3
c. ln 3x + 10 + c
d. 6ln x 2 - 2 + c c. - 1 e -2x + c
2
e. 1 ln x 3 + 3 + c d. - 1 e -2x + c
2 3
3
2. e 3x . x 2dx afla¤›dakilerden hangisine eflittir? e. 1 e -2x + c
4
3
a. e 3x + c 2
6. e x . xdx afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
1 e 3x 3 + c
b.
3
a. 1 e x + c
2
2
c. 1 e 3x 3 + c
2 1 2
b. - e x + c
2
1 e 3x 3 + c 2
d. c. e x + c
9
3 2- 1
e. e x + c d. e x + c
5 1e x2 + c
3. x 2 + 2x . x + 1 dx afla¤›dakilerden hangisine e.
8
eflittir? 1
1
6 7. ex . dx afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
x2 + 2x x2
a. +c
12 1
5 a. 1 e x + c
x 2 + 2x 2
b. +c
10 1
6 b. -e x + c
x2 + 2x
c. +c 1
6 c. 2e x + c
4
x 2 + 2x -1
d. +c x+
4 d. e c
6
x 2 + 2x e.
1 + c
e. +c ex
18
4. x 2 lnxdx afla¤›dakilerden hangisine eflittir? lnx 5dx

8. afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
x
3 3
a. x lnx - x + c lnx 5
3 9 a. +c
5
3 3
b. x lnx + x + c b.
lnx 6
3 3 +c
6
3 3
c. x lnx - x + c lnx 2
c. +c
3 18 3
x 3 lnx + x 3 + c lnx 4
d. d. +c
3 9 4
e. lnx + c
3 3
e. x lnx + x + c 6
9 3
9. x üretim miktar›n› göstermek üzere, bir firman›n mar- 12. dx afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
jinal gelir fonksiyonu, R ' (x) = 40 000 - 2x olarak be- x2 - 9
lirlenmifltir. Buna göre, bu firman›n toplam gelir fonksi- 3 x- 3 + c
a. ln
yonu afla¤›dakilerden hangisidir? x+3
a. 40 000 - x2 4
b. ln x- 3 + c
b. 40 000x - x2 x+3
c. 40 000x + x2 6
c. ln x- 3 + c
d. 40 000x -3x x+3
e. x2 12
d. ln x- 3 + c
10. x üretim miktar›n› göstermek üzere, bir firman›n x+3
marjinal maliyet fonksiyonu, C ' (x) = 8x + 100 olarak be-
e. ln x - 3 + c
lirlenmifltir. Firman›n 40 birim üretim için toplam maliyet x+3
80 bin birim ise, toplam maliyet fonksiyonu afla¤›dakiler- x
13. e dx afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
den hangisidir? x
e -1
a. 4x2 + 100x + 60.000 a. ln (ex + 1) + c
b. 4x2 + 100x + 69.600 b. ln |ex - 1| + c
c. 4x2 + 10x + 69.000 c. ln ex + c
d. 4x2 + 100x + 70.000 d. ln |1 - ex| + c
e. 4x2 + 100x e. ex +c
11. x üretim miktar›n› göstermek üzere, bir firmada ln x dx
14. afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
marjinal kâr fonksiyonu, P ' (x) = 2x + 500 olarak x
belirlenmifltir. Firmada 100 birimlik üretim için toplam a. ln2 x + c
kâr 20 bin birim ise, toplam kâr fonksiyonu afla¤›dakiler- 2
den hangisidir? b. ln x
+c
2
a. -x2 + 500x - 20 000
c. ln2x + c
b. -x2 + 500x + 20 000
3
c. x2 + 500 d. ln x +c
3
d. x2 + 500x - 40 000
2
e. -x2 - 500x + 20 000 e. ln x +c
3
Bernhard Riemann (1826 - 1866)

Riemann’ ›n uzay geometri konusundaki çal›fl-
malar›, modern kuramsal fizi¤in geliflmesine
önemli etkileri olmufltur. Bu gün Riemann in-
tegrali olarak bilinen belirli integral kavram›n›
ortaya koymufltur.
"Riemann gibi bir geometrici gerçek dünyan›n
en önemli çizgilerinin hemen hemen hepsini
herkesten önce sezmifl olabilirdi."
A. S. EDDINGTON
Belirli ‹ntegral
ve Uygulamalar› 10
Amaçlar
N
N
belirli integralin tan›m›n›,
N
belirli integralin al›n›fl›n›,
belirli integralin iflletme ve ekonomik uygulamalar›n› ö¤reneceksiniz.
210 Belirli ‹ntegral ve Uygulamalar›
‹çindekiler
• Belirli ‹ntegral Tan›m›
• Belirli ‹ntegralin Uygulamalar›
• Üniteyi çal›fl›rken görece¤iniz gibi, bu üniteye bafllamadan önce belirsiz integ-

ral kurallar›n› bir kere daha gözden geçirmeniz gerekmektedir.
• Belirli integralin uygulamalar› için de, türevle ilgili üniteleri ve belir-
siz integral uygulamalar›n› da gözden geçirmeniz gerekmektedir.
Girifl
Bir iflletmenin, x de¤iflkeni üretim miktar›n› göstermek üzere marjinal mali-
yet fonksiyonunu,
MC(x) = 2x + 3
olarak belirledi¤ini varsayal›m. Verilen marjinal maliyet fonksiyonundan yarar-
lanarak 200 birimlik üretim için firman›n toplam maliyeti ne olur?
Vermifl oldu¤umuz problem ile 9. ünite giriflinde verdi¤imiz problem aras›nda-
ki fark› görmektesiniz. Önceki problemde marjinal maliyet fonksiyonu verilerek,
toplam maliyet fonksiyonu istenmektedir. Bu problemde ise toplam maliyet fonksi-
yonu veriliyor, 200 birimlik üretim için toplam maliyetin ne olaca¤› soruluyor. Bu
karfl›laflt›rma sonucunda, belirli integral sözkonusu problemlerin çözümü için
uygun bir yöntem olmaktad›r.
Belirli integral, üniteyi çal›fl›rken görece¤iniz gibi, fonksiyonu verilen bir
e¤ri ile x ve y eksenleri aras›nda kalan alanlar›n da hesaplanmas›nda
kullan›lmaktad›r.
Bir E¤ri Alt›ndaki Alan ve Belirli ‹ntegral Tan›m› 211
B‹R E⁄R‹ ALTINDAK‹ ALAN VE BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL

TANIMI
[a, b ] kapal› aral›¤›nda tan›ml› ve sürekli f (x) fonksiyonunun gösterdi¤i e¤rinin,
f (x) ≥ 0 olmak üzere, fiekil 10.1'de görüldü¤ü gibi oldu¤unu varsayal›m.
f (tn) f (x )
f (tn)
x
a = x0 t1 x1 t2 x2 t3 x3 .... xn -1 tn xn = b
Şekil 10.1
[a, b ] aral›¤›n› a = x0 < x1 < x2 < x3 ..... xn -1 < xn = b fleklinde uzunlu¤u Belirli integral fonksiyonu f (x) olarak
verilen e¤ri ile [a, b] kapal› aral›¤›nda
biribirine eflit n tane alt aral›¤a bölelim ve herbir alt aral›¤›n uzunlu¤unu ∆x ile x ekseni aras›nda kalan alan›n bulun-
gösterelim. Böylece mas› ile tan›mlanmaktad›r. Bu alan
bulunurken verilen aral›k n tane alt
aral›¤a ayr›lmakta, aral›klar›n taban
∆x = b -na oldu¤u dikdörtgenlerin alanlar›n›n
toplam›n›n limiti al›nmaktad›r.
olacakt›r.
Alt aral›klar üzerinde keyfi olarak al›nm›fl t1, t2 ..... tn noktalar› için fonk-
siyonun ald›¤› de¤erler f (t1), f (t2), f (t3) ..... f (tn) olacakt›r. f (x) fonksiyonu-
nun gösterdi¤i e¤ri, x = a, x = b do¤rular› ve x ekseni aras›nda kalan alan, yak-
lafl›k olarak taban uzunluklar› ∆x ve yükseklikleri f (t1), f (t2), ..... f (tn) olan dik-
dörtgenlerin alanlar› toplam› olarak yaz›labilir.
S ≅ f (t1) ∆x + f (t2) ∆x + ..... f (tn) ∆x
Bu toplam, toplam sembolü yard›miyle,

n
S ≅ ∑ f t k ∆x
k =1
fleklinde ifade edilebilir. Aral›k say›s›n› gösteren n de¤eri n → ∞ iken ∆x → 0

olacakt›r. Verilen toplam›n limiti, f (x) fonksiyonu sürekli bir fonksiyon oldu¤un-
dan, vard›r. Toplam›n bu limitine belirli integral denir ve
n b
S = lim ∑ f t k ∆x = f (x ) dx
k →∞ k =1 a
b
biçiminde gösterilir. f (x ) dx yaz›l›fl›, f (x) fonksiyonunun a ile b aras›nda-
a
ki integrali diye okunur. Burada a ya integralin alt s›n›r›, b ye integralin üst
s›n›r› denir.
212 Belirli ‹ntegralin Baz› Özellikleri
f (x) fonksiyonu [a, b ] aral›¤› üzerinde pozitif, negatif ve s›f›r de¤erle-

ri de alabilir. Bu durumda, yukar›da oldu¤u gibi keyfi x0, x1 ... xn noktalar›
a = x0 < x1 < x2 ... < xn-1 < xn = b koflulunu sa¤layacak flekilde al›narak [a, b ]
aral›¤› [xi-1 , xi ] alt aral›klar›na bölünür. i = 1, 2, .... n için ∆xi = [xi-1 , xi ]
n
ve ti ∈ [xi-1 , xi ] olmak üzere ∑ f ti ∆xi toplam›na, Rieamann topla-
i =1
m› ad› verilir. Bu toplam pozitif, negatif veya s›f›r olabilen bir say›d›r. n → ∞ ve
∆xi → 0 için Rieamann toplam›n›n limitine f (x) fonksiyonunun [a, b ] aral›¤›n-
daki belirli integrali denir ve bu limit,
b n
f (x ) dx = nlim ∑ f ti ∆xi
a →∞ i =1
∆x i →0
fleklinde ifade edilir.
f (t1)
f (t2)
f (t3)
xi -1 ti xi
x
a = x0 t1 x1 t2 x2 xn -1 tn xn = b
f (ti )
Şekil 10.2
BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL‹N BAZI ÖZELL‹KLER‹

Bu kesimde, belirli ve belirsiz integral tan›mlar›ndan elde edilebilecek kimi önem-
li özellikler verilecektir. Bu özellikler yard›miyle, limit hesaplamas›na girmeden
belirli integrallerin hesaplamalar›n› yapaca¤›z.
a
a) f (x ) dx = 0
a
b a
b) f (x ) dx = - f (x ) dx
a b
b b b
c) f (x ) ± g (x ) dx = f (x ) dx ± g (x ) dx
a a a
b c b
d) a ≤ c ≤ b için f (x ) dx = f (x ) dx + f (x ) dx
a a c
Belirli ‹ntegralin Baz› Özellikleri 213
e) ‹ntegral hesab›n birinci temel teoremi: f (x ), [a, b ] aral›¤› üzerinde sürek-
li bir fonksiyon ve a < x < b ise,

x
F (x ) = f (t ) dt
a
olarak tan›mlanan F (x ) fonksiyonu türevlenebilir ve F ' (x ) = f (x ) dir.
f) ‹ntegral hesab›n ikinci temel teoremi: F (x ), [a, b ] aral›¤› üzerinde sürekli

bir fonksiyon ve F (x ) de türevi f (x ) olan bir fonksiyon (yani F ' (x ) = f (x ))
ise,
b
f (x ) dx = F (b ) - F (a )
a
dir.
Bu özelliklerden son ikisi üzerinde k›saca dural›m: f (x), [a, b ] aral›¤› üzerin-
de sürekli bir fonksiyon, x ∈ (a, b ) ve h > 0 olsun. Kolayl›k için f (x) in grafi-
¤ini flekilde oldu¤u gibi kabul edelim.
M (h )
f (x)
m (h)
x
a x x+h b
Şekil 10.3
[x, x + h] aral›¤› içinde f (x) in ald›¤› en büyük de¤er M (h), en küçük

de¤er m (h) olsun. Taban› h ve yüksekli¤i M (h) olan büyük dikdörtgenin
alan› h . M (h), taban› h ve yüksekli¤i m (h) olan küçük dikdörtgenin alan›
h . m (h), f (x) in grafi¤i alt›nda ve [x, x + h] aral›¤› üstünde kalan bölgenin ala-
x +h
n› f (t ) dt oldu¤undan, bu alanlar aras›nda
x
x +h
hm h ≤ f (t ) dt ≤ hM h (1)
x
eflitsizli¤i yaz›labilir. Di¤er taraftan x ≤ c ≤ x + h olmak üzere, F (x) fonksiyonu-

nun tan›mlan›fl›na göre,
x +h x +h c x +h x
f (t ) dt = f (t ) dt + f (t ) dt = f (t ) dt - f (t ) dt = F (x + h ) - F (x )
x c x c c
oldu¤undan (1) eflitsizli¤inden
F x +h -F x
m h ≤ ≤ M h
h
eflitsizli¤i elde edilir. h → 0 iken m (h) → f (x) ve M (h) → f (x) oldu¤undan
F x +h -F x
f (x ) ≤ lim ≤ f (x )
h→0 h
veya buradan
F ' (x) = f (x)
elde edilir. Böylece integral hesab›n birinci temel teoremi, yani (e) özelli¤i kan›t-
lanm›fl olur.
Bu teorem, integral ile türev aras›ndaki önemli iliflkiyi verir. Bu iliflki say›lar
için "kare alma" ile "karekök alma" aras›ndaki iliflkiye benzemektedir. E¤er pozi-
tif bir say›n›n karesini al›rsan›z, elde edilen say›n›n karekökü bafllang›çtaki say›-
x
d›r. Benzer olarak, sürekli bir f (x) fonksiyonunun f (t ) dt ile tan›mlanan
a
ilkeli (belirsiz integrali) olan F (x) fonksiyonunun türevi f (x) dir.
‹ntegral hesab›n ikinci temel teoremine gelince: f (x), [a, b] aral›¤› üze-
rinde sürekli bir fonksiyon ve F (x) de F ' (x) = f (x) olacak flekilde bir fonksi-
yon olsun. a ≤ x ≤ b için birinci temel teoreme göre,
x
A (x ) = f (t ) dt
a
olarak tan›mlanan A (x) fonksiyonunun türevi f (x) dir. Böylece F ' (x) = f (x) ve
A ' (x) = f (x) oldu¤undan F (x) ile A (x) fonksiyonlar› birbirlerinden bir sabit ka-
dar farkl›d›rlar, yani öyle bir c sabiti vard›r ki,
A (x) - F (x) = c veya A (x) = F (x) + c
dir. Bu eflitlikte s›ras›yla x = a, x = b yazal›m. x = a için

a
A (a ) = f (t ) dt = 0 , yani A (a ) = F (a ) + c = 0 veya c = - F (a )
a
olur. Buradan, x = b için

b
A (b ) = f (t ) dt = F (b ) + c = F (b ) - F (a )
a
veya k›saca
b
f (t ) dt = F (b ) - F (a )
a
x =b
sonucuna ulafl›l›r. Bazen F (b) - F (a) fark› yerine F (x ) gösterimi de
x= a
kullan›l›r; Baflka bir ifadeyle,
b x =b
f (t ) dt = F (x )
a x= a
olur. Bu formül bize ilkeli bilinen bir fonksiyonun belirli integralinin kolayca he-
saplanabilece¤ini gösterir.
2 3
2 ÖRNEK 1
2x + x 2 dx = x 2 + x
-2 3 -2
= 4+8 - 4- 8
3 3
= 16
3
e ÖRNEK 2
e ln3 x
. 1x dx = = 1
2
ln x
1 3 1 3
2
1 2 2 ÖRNEK 3
dx = ln x = ln2 - ln1 = ln2
1 x 1
2 2 ÖRNEK 4
x - 1 dx = 1 ex - 2x = 1-1 =0
2 - 2x 2
ex
0 2 0 2 2
4 4 4 ÖRNEK 5
x dx = x 1/2 dx = 2 x x = 2 . 4 . 2 - 2 . 1 . 1 = 14
1 1 3 1 3 3 3
8 ÖRNEK 6
3x dx integralini hesaplay›n›z.
0
1 + 3 x2
ÇÖZÜM
De¤iflken dönüflümü yöntemi uygulanacakt›r.
u = 1 + 3x 2 ⇒ du = 6x dx
dx = du
6x
Burada belirli integralin limitleri de yeni de¤iflkene göre belirlenecektir. Verilen kural›n uygulamalar› örnek-
lerle verilmifltir. De¤iflkeni dönüfltü-
x =0 için u = 1 + 3x 2 = 1 + 3 . 0 = 1 rürken ne flekilde bir ifllem yap›laca¤›
belirsiz integral ünitesinde aç›klan-
2 m›flt›r.
x = 8 için u =1+3. 8 = 1 + 3 . 8 = 25
Belirli integral hesaplan›rken de¤iflken 8 25

dönüfltürülürse, integralin limitlerinin 3x dx = 1 du
de yeni de¤iflkene göre dönüfltürül- 0
1+3x 2 2 1 u
mesi gerekir..
1 25
25 -1 2 25
=1 u2 du = 1.u = u = 5-1 =4
2 1 2 1 1
2 1
ÖRNEK 7 e
lnx dx belirli integralini hesaplay›n›z.
1 x
ÇÖZÜM
Bu integralin hesaplanabilmesi için de¤iflken dönüflümü yöntemi uygulanacakt›r.
x du = dx
x =1 için u = ln1 = 0
x =e için u = lne = 1
e 1 1
lnx dx = u du = u2 = 1
1 x 0 2 2
0
ÖRNEK 8 1
1 - x dx belirli integralini hesaplay›n›z.
-3
ÇÖZÜM
Bu integralin hesaplanabilmesi için de de¤iflken dönüflümü yöntemi uy-

gulanacakt›r.
u= 1 -x ⇒ du = - dx
x = - 3 için u= 1 -x = 1 + 3 = 4
x =1 için u= 1 - x = 1 - 1 = 0
1 0 4 4
1 - x dx = - u du = u du = 2 u u = 16
-3 4 0 3 0 3
Afla¤›daki örneklerde belirli integalin iflletme ve ekonomideki uygulamalar›n›

bulacaks›n›z.
ÖRNEK 9
Türkiye’de yay›nlanan bir gazetenin, t de¤iflkeni y›llar› göstermek üzere,
sat›fllar›n›n art›fl›,
S (t ) = 100 et
fonksiyonu ile belirlenmifltir. ‹lk 10 y›l içinde bu gazetenin toplam sat›fl›
ne olur?
ÇÖZÜM
Gazetenin ilk 10 y›ldaki toplam sat›fl›n› bulmak için t1 = 0, t2 = 10 limitleri ara-
s›nda verilen fonksiyonunun belirli integral al›nmal›d›r.
10 10 10
100 et dt = 100 et dt = 100 et 0
= 100 e10 - 1 ≅ 2202546
0 0
olur (e10 ≅ 22026,46 olarak al›nm›flt›r).
t de¤iflkeni ay olarak zaman› göstermek üzere, bir iflletmenin aylar itiba- ÖRNEK 10
riyle sat›fllar›,
S t = 30 t + 100
fonksiyonu ile belirlenmifltir. Bu iflletmenin ilk 4 aydaki sat›fllar› toplam›

nedir?
4
Sat›fllar toplam› = 30 t + 100 dt ÇÖZÜM
0
4 4
= 30 t 1/2 + 100 dt = 20 t t + 100 t = 20 . 4 . 4 + 400
0 0
= 160 + 400 = 560
Bir firmada, x sat›fl miktar›n› göstermek üzere, marjinal gelir fonksiyonu, ÖRNEK 11
R ' (x) = - 0,02x + 100
olarak belirlenmifltir. Buna göre;
a) 100 birimlik sat›fl için toplam gelir ne olur?
b) 10 ile 50 birim aras›nda yap›lan sat›fllar için toplam gelir ne olur?
100
ÇÖZÜM
a) R (x ) = - 0,02x + 100 dx
0
100
= - 0,01x 2 + 100x = - 0,01 . 100 2 + 100 . 100
0
= - 100 + 10.000 = 9900 birim
50 50
b) R (x ) = - 0,02x + 100 dx = - 0,01x 2 + 100x = 3976 birim
10 10
ÖRNEK 12
Bir firman›n, x üretim miktar› olmak üzere, marjinal gelir fonksiyonu,
MG = f (x) = 20
olarak belirlenmifltir. Buna göre;
a) 500 birimlik üretim için toplam gelir ne olur?
b) 200 ve 1000 birimlik aras›nda üretim için toplam gelir ne olur?
ÇÖZÜM
500 500
a) 20 dx = 20x = 20 . 500 = 10 000 birim
0 0
1000 1000
b) 20 dx = 20x = 16 000 birim
200 200
SIRA S‹ZDE 1 Afla¤›da verilen belirli integralleri hesaplay›n›z.

1
Bu sorulara kolayca yan›t 1. e x dx
verebilmeniz için belirsiz integral 0
kurallar›n› yeniden gözden geçiriniz.
3
2. 3x 2 - 4x dx
0
2
3. 4x 3 - 9x 2 dx
0
2 2
4. x 2 + 1 . x dx
0
e ln x dx
5.
1 x
3 1/2
6. x 3 + 3x x 2 + 1 dx
0
3 1/2
7. 3x 2 + 9 . x dx
0
2
8. x + x -1 dx
1
0
9. 2x - 1 3 dx
-1
10. Bir firmada, x üretim miktar›n› göstermek üzere, marjinal gelir fonksiyonu,
MG = 10x olarak belirlenmifltir. Bu firman›n 20 birim üretim yapt›¤›nda toplam
geliri kaç birim olur?
11. Bir firman›n, x de¤iflkeni y›llar› göstermek üzere, sat›fllar›n›n art›fl›, S (x) = 9x2
fonksiyonu ile belirlenmifltir. ‹lk 3 y›l içinde bu firman›n sat›fllar› kaç birim olur?
12. Bir ülkede, t de¤iflkeni y›llar› göstermek üzere, nüfus S (t) = e2t fonksiyo-
nu ile verilmifltir. Bu ülkede ilk 10 y›l içinde nüfus kaç birim artar?
Belirli ‹ntegralin Alan Hesaplar›na Uygulanmas› 219
BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL‹N ALAN HESAPLARINA

UYGULANMASI
Belirli integrali tan›mlarken bir f (x) ≥ 0 fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri ve Bir f(x) ≥ 0 fonksiyonunun göster-
di¤i e¤ri ile x = a, x = b do¤rular›
x = a, x = b do¤rulariyle x ekseni aras›nda kalan alan›n, ve x ekseni aras›ndaki alan,
b
b
S= f x dx
S= f (x ) dx a
a
belirli integrali ile bulunur.
belirli integraliyle ifade edilebilece¤i aç›klanm›flt›. E¤er f(x) ≤ 0 ise, fonksiyonunun
gösterdi¤i e¤ri ile x ekseni aras›nda-
ki alan
b
y
S=- f x dx
a
f (x)
belirli integrali ile hesaplan›r.
x
0 x=a x=b
Şekil 10.4
E¤er f (x) fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri ile x = a, x = b do¤rular› aras›nda

kalan alan afla¤›da fiekil 10.5 (a)'da görüldü¤ü gibi bütünüyle x ekseninin alt›nda
kal›yorsa, alan,
b
S=- f (x ) dx
a
belirli integrali ile bulunur. E¤er f (x) fonksiyonu [a, b ] aral›¤›nda hem pozitif
hem de negatif de¤erler al›yorsa, istenilen alan
c b
S= f (x ) dx - f (x ) dx
a c
integraliyle hesaplan›r [fiekil 10.5 (b)].
y y
f (x)
f (x)
x=a x=b
0 S x x=a 0 x=c x=b x
(a) (b)
Şekil 10.5
220 Belirli ‹ntegralin Alan Hesaplar›na Uygulanmas›
ÖRNEK 13
f (x) = 1 - x2 fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri ile x ekseni aras›ndaki ka-
lan alan› hesaplay›n›z.
ÇÖZÜM Verilen fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri afla¤›da fiekil 10.6'da gösterilmifltir.
Bu gibi örnekleri çözerken, önce 1

verilen fonksiyonun grafi¤ini
çizmemiz gerekir. Bu gibi çizimlerin
ne flekilde yap›laca¤› türevle ilgili S
ünitelerde aç›klanm›flt›r.
-1 1 x
Şekil 10.6
fiekilde taral› olarak gösterilen alan› belirli integral yard›miyle bulaca¤›z.

1 3 1
S= 1 - x 2 dx = x - x = 1- 1 - -1+ 1 =1-1 +1-1
-1 3 -1 3 3 3 3
= 2 - 2 = 4 br2
3 3
ÖRNEK 14 f (x) = x2 + 1 fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri x = 0, x = 1 do¤rular› ve x

ekseni aras›nda kalan alan› bulunuz.
ÇÖZÜM
Alan bulma problemlerinde önce verilen fonksiyonun grafi¤inin çizilmesi uygun

olur. f (x) = x2 + 1 fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri ile istenilen alan taral› olarak
afla¤›da fiekil 10.7 de gösterilmifltir.
x = 0 do¤rusunun y ekseni oldu- y

¤unu hat›rlay›n›z.
x
0 1
Şekil 10.7
1 1
S= x 2 + 1 dx = x3 + x = 1 + 1 = 4 br2
0 3 0 3 3
f (x) = x2 - 4x + 3 fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri ile x1 = 1, x2 = 3 nokta- ÖRNEK 15

lar› ve x ekseni aras›nda kalan alan› hesaplay›n›z.
Bildi¤iniz gibi f (x) = x2 - 4x + 3 fonksiyonu çizildi¤inde bir parabol belirtir. Bu
ÇÖZÜM
parabolün tepe noktas› T (2, - 1) dir. f (x) fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri ile bu-
lunmas› istenen alan afla¤›da fiekil 10.8 de gösterilmifltir.
3
1 2 3 x
0
-1
Şekil 10.8
fiekilden görüldü¤ü gibi istenilen alan x ekseninin alt›nda kalmaktad›r.

3 3 3
S=- x 2 - 4x + 3 dx = - x - 2x 2 + 3x = - 9 - 18 + 9 - 1 - 2 + 3
1 3 1 3
= 1 + 1 = 4 br2
3 3
1
f (x) = lnx fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri x 1 = , x 2 = e do¤rular› ve x ÖRNEK 16
2
ekseni aras›nda kalan alan› bulunuz.
f (x) = lnx fonksiyonunun gösterdi¤i e¤ri ile s›n›rlanan bulunmas› istenilen alan
ÇÖZÜM
taral› olarak afla¤›daki gösterilmifltir.
f (x) = lnx
1/2
1 e x
Şekil 10.9
fiekilde görüldü¤ü gibi, bulunmas› istenilen alan›n bir k›sm› x-ekseni alt›nda, bir
k›sm› ise x ekseninin üstünde kalmaktad›r. O halde bulunmas› istenilen alan iki
belirli integralin toplanmasiyle bulunacakt›r.
1 e
S=- lnx dx + lnx dx
1/2 1
Bu integralin al›nmas› k›smi integrasyon yöntemi ile yap›lacakt›r.

1 e
S = - x lnx - x + x lnx - x
1/2 1
=- 1 . ln1 - 1 - 1 ln 1 - 1 + e lne - e - 1 . ln1 - 1

2 2 2
= - - 1 - 1 ln 1 + 1 = 1 (3 - ln2) br2
2 2 2 2
Belirli integral iki e¤ri aras›ndaki alan›n bulunmas› için de kullan›l›r. fiimdi f (x)
ve g (x) fleklinde verilmifl iki fonksiyonun gösterdi¤i e¤riler ile x = a, x = b do¤-
rular› aras›nda kalan alan afla¤›daki fiekil 10.10 da görüldü¤ü gibi olsun.
y
f (x)
g (x)
x
0 x=a x=b
Şekil 10.10
f (x) ve g (x) gibi verilen herhangi fiekilde görüldü¤ü gibi f (x) ≥ g (x) olarak verilmifltir. Taral› alan,
iki fonksiyonun gösterdi¤i e¤riler ile
x=a, x=b do¤rular› aras›nda kalan b
alan, S= f (x ) - g (x ) dx
b a
f (x ) - g (x ) dx
a
belirli integrali yard›miyle bulunur.
belirli integralinin yard›m›yla
hesaplanacakt›r.
ÖRNEK 17
f (x) = x2 ve g (x) = x fonksiyonlar›n›n gösterdikleri e¤riler aras›nda ka-
lan alan nedir?
ÇÖZÜM
Önce verilen fonksiyonlar›n grafiklerini çizelim. f (x) = x 2 fonksiyonu te-

pesi bafllang›ç noktas›nda olan bir paraboldür. g (x) = x ise birinci aç›-
ortay›n› göstermektedir.
y
f (x) = x2 g (x) = x
A (1, 1)
x
0
Şekil 10.11
Bu iki fonksiyonun grafikleri 0(0,0) ve A (1, 1) noktalar›nda kesiflirler. Burada

flekilde görülen taral› alan›n hesaplanmas› istenmektedir.
1
S= x - x 2 dx = x2 - x3 = 1 - 1 = 1 br2
0 2 3 2 3 6
f (x) = x2 ve g (x) = -x2 - 2 fonksiyonlar›n›n gösterdikleri e¤riler ile ÖRNEK 18

x = - 1, x = 3 do¤rular› aras›nda kalan alan nedir?
f (x) ve g (x) fonksiyonlar›n›n grafikleri ile istenilen alan afla¤›daki fiekil 10.12 ÇÖZÜM
de gösterilmifltir.
y f (x) = x2
x
-1 3
-2
g (x) = - x2 - 2
Şekil 10.12
3
S= x 2 - -x 2 - 2 dx
-1
3
= x 2 + x 2 + 2 dx
-1
3
= 2x 2 + 2 dx
-1
3 3
= 2x + 2x = 18 + 6 - - 2 - 2 = 80 br2
3 -1 3 3
ÖRNEK 19 f (x) = x2 - 2x ve g (x) = -x - 4 fonksiyonlar›n›n gösterdikleri e¤riler ile

Örneklerde görüldü¤ü gibi, verilen x = 0, x = 3 do¤rular› aras›nda kalan alan› bulunuz.
fonksiyonlar›n çizimlerini yapmadan
alan hesaplamas› yapmay›z.
ÇÖZÜM
f (x) ve g (x) fonksiyonlar›n›n grafikleri, x = 0, x = 3 do¤rular› aras›ndaki alan
afla¤›daki flekilde gösterilmifltir.
y f (x)
g (x)
1
x
-4 3
-1
-4
Şekil 10.13
3
S= x 2 - 2x - -x - 4 dx
0
3
= x 2 - x + 4 dx
0
3 2 3
= x - x + 4x = 33 br2
3 2 0 2
ÖRNEK 20
f (x) = x2 - 10x ve g (x) = - x2 + 10x fonksiyonlar›n›n gösterdi¤i e¤riler
aras›ndaki alan nedir?
ÇÖZÜM
f (x) ve g (x) fonksiyonlar›n›n kesim noktalar›n› bulmak için ortak çözümün ya-
p›lmas› gerekir.
x2 - 10x = - x2 + 10x
Örnekte verilen f(x) ve g(x) fonksi-
2x2 - 20x = 0
yonlar›n›n gösterdikleri e¤rilerin ke- x1 = 0 , x2 = 10
sim noktalar›n› bulmak gerekmekte-
dir. Kesim noktalar› iki e¤rinin denk-
lemlerinin ortak çözümü ile bulunur. f (x) ve g (x) fonksiyonlar›n›n gösterdikleri e¤riler ile hesaplanmas› istenilen
alan afla¤›daki flekilde taral› olarak gösterilmifltir.
Belirli integral Yard›m›yla Tüketici ve Üretici Rant›n›n Hesaplanmas› 225
y
25
f (x) = x2 - 10x
5 10
x
g (x) = - x2 + 10x
-25
Şekil 10.14
10 10 3 10
S= - x 2 + 10x - x 2 - 10x dx = - 2x 2 + 20x dx = - 2x + 10x 2
0 0 3 0
= - 2000 + 1000 = 1000 br2

3 3
BEL‹RL‹ ‹NTEGRAL YARDIMIYLA TÜKET‹C‹ VE

ÜRET‹C‹ RANTININ HESAPLANMASI
Bir tüketici, almak istedi¤i bir tüketim mal› için uygun gördü¤ü bir fiyat› ödeme- Ekonomi derslerinde tan›mlar›n› bil-
ye haz›rd›r. Tüketici bu mal› al›rken ödeyece¤i fiyat ödemeye haz›r oldu¤u fiyat- di¤imiz üretici ve tüketici rantlar›n›n
belirli integral yard›m›yle nas›l bulu-
tan daha düflük ise aradaki farka tüketici rant› denir. Baflka bir deyimle, tüketi- naca¤› aç›klanacakt›r.
ci ödemeye haz›r oldu¤u fiyattan daha düflük fiyattan bir mal ald›¤› için kazançl›
ç›kacakt›r.
Tüketici rant›n› talep fonksiyonu yard›m›yla belirleyece¤iz. Bildi¤iniz gibi, bir
mal›n talep edilen miktarlar›yla bu mal›n fiyatlar› aras›nda talep fonksiyonu dedi-
¤imiz bir fonksiyonel iliflki vard›r.
Talep ile fiyat aras›ndaki iliflki ters yönlü oldu¤u için talep fonksiyonu azalan
bir fonksiyondur. Afla¤›da bir mal›n fiyat› p, talep edilen miktarlar x ve (x0 , p0)
denge noktas› olmak üzere p = f (x) ile talep fonksiyonunun grafi¤i fiekil 10.15'de
gösterilmifltir.
Tüketici rant›n›n bulunmas› için fir-
p man›n talep fonksiyonunu belirleme-
si gerekmektedir. x0 fiyat düzeyin-
de tüketici rant›,
x0
TR = f (x) dx - p 0 x 0
0
fleklinde hesaplan›r.
(x0 , p0)
p0
p = f (x)
x0 x
Şekil 10.15
226 Belirli integral Yard›m›yla Tüketici ve Üretici Rant›n›n Hesaplanmas›
fiekilde taral› olarak gösterilen alan tüketicinin ödemeye haz›r oldu¤u ve daha
düflük fiyattan mal ald›¤› için ödemedi¤i tutar› göstermektedir. Bu alan verilen ta-
n›ma göre tüketici rant›n› verecektir.
x0
TR = f (x ) dx - p 0x 0
0
ÖRNEK 21 Talep fonksiyonu p = 50 - 3x olan bir mal için talep miktar› 10 birim ol-
du¤unda tüketici rant›n› bulunuz.
10
ÇÖZÜM
TR = 50 - 3x dx - 10 . 20
0
2 10
= 50x - 3x - 200
2 0
x0 = 10 için p0 = 50 - 3 . 10 = 20 = 500 - 150 - 200 = 150 birim

oldu¤undan
olacakt›r.
ÖRNEK 22
Talep fonksiyonu p = 60 olan bir mal için fiyat p0 = 5 oldu¤unda tü-
3+x
ketici rant›n› bulunuz.
ÇÖZÜM
p0 = 5 için talep fonksiyonu yard›m›yla talep miktar› olan x0 de¤erini bulal›m.
5= 60 ⇒ x0 = 9
3 + x0
9
TR = 60 dx - p 0 . x 0
0 3+x
9
= 60 ln x + 3 - 9 . 5 = 60 . ln 12 - ln 3 - 45
0
= 60 ln 4 - 45 = 120 ln 2 - 45 birim
ÖRNEK 23
Talep fonksiyonu p = - x2 + 9 olan bir mal için x0 = 2 de¤erindeki
tüketici rant›n› bulunuz.
ÇÖZÜM
x0 = 2 ye karfl› gelen p0 de¤eri, talep fonksiyonundan,
p0 = - (2)2 + 9 = 5
olarak bulunur.
Belirli integral Yard›m›yla Tüketici ve Üretici Rant›n›n Hesaplanmas› 227
2
TR = - x 2 + 9 dx - 5 . 2
0
3 2
= - x + 9x - 10 = 16 birim
3 0 3
Bir mal›n arz fonksiyonu, bu mal›n fiyatlar›yla bu fiyatlarda arz edilen miktarlar›
aras›ndaki fonksiyonel iliflkiyi göstermektedir. Bir mal›n arz edilen miktarlar› x
de¤iflkeniyle, fiyatlar› ise p de¤iflkeni ile gösterilirse, talep fonksiyonuna benzer
flekilde arz fonksiyonu,
p = f (x)
olacakt›r. Arz fonksiyonu, iktisat derslerinden bildi¤iniz gibi, artan bir fonksiyon-
dur. Arz fonksiyonu ile (x0 , p0) denge noktas› afla¤›da fiekil 10.16 da genel ola-
rak gösterilmifltir.
p
p = f (x)
p0 (x0 , p0)
x0 x
Şekil 10.16
Bir üretici üretti¤i mallar› piyasada satmaya haz›r oldu¤u fiyattan daha yüksek Ekonomi derslerinde gördü¤ümüz
gibi, arz fonksiyonu verildi¤inde
bir fiyattan satarsa daha fazla bir kazanç elde eder. ‹flte bu kazanca üretici rant› üretici rant›n›n nas›l bulunaca¤› aç›k-
denir. lanacakt›r. E¤er f(x) = p arz fonk-
fiekilde bu rant taral› alan olarak gösterilmifltir. Tüketici rant› belirli integralin siyonu ise üretici rant›, (x0 , p0)
noktas›nda,
alan bulma uygulamas› yard›m›yla, x0
ÜR = p 0x 0 - f (x) dx
x0 0
ÜR = p 0 x 0 - f (x ) dx
formülüyle bulunur.
0
formülüyle bulunur.
ÖRNEK 24
x de¤iflkeni üretim miktarlar›n› p de¤iflkeni fiyatlar› göstermek üzere,
bir mal için arz fonksiyonu,
p= x+ 9
olarak belirlenmifltir . Talep miktar› x0 = 7 oldu¤unda üretici rant›n›
bulunuz.
228 Belirli integral Yard›m›yla Tüketici ve Üretici Rant›n›n Hesaplanmas›
ÇÖZÜM
p0 = 7 + 9 = 4 oldu¤undan
7
ÜR = 4 . 7 - x + 9 dx
0
7
= 28 - 2 x + 9 x +9
3 0
= 28 - 2 . 16 . 4 - 2 . 9 . 3 = 10 birim
3 3 3
bulunur.
ÖRNEK 25 Bir mal için x de¤iflkeni miktar›, p de¤iflkeni fiyat› göstermek üzere arz
ve talep fonksiyonlar› afla¤›daki flekilde belirlenmifltir.
p = 20 - 3x2 Talep fonksiyonu

p = 2x2 Arz fonksiyonu
Bu fonksiyonlardan yararlanarak denge noktas›ndaki tüketici ve üretici

rantlar›n› bulunuz.
ÇÖZÜM
Denge noktas› arz ve talep fonksiyonlar›n›n kesim noktas›d›r. Denge noktas›nda-

ki fiyat ve miktar› bulmak için verilen fonksiyonlar› ortak çözelim.
20 - 3x2 = 2x2
20 = 5x2
4 = x2 ⇒ x = ± 2 , x0 = - 2 olamayaca¤›ndan x0 = 2 , p0 = 8 olur.
2 2
TR = 20 - 3x 2 dx - 2 . 8 = 20x - x 3 0
- 16 = 16 br
0
bulunur. Benzer olarak,

2 3 2
ÜR = 2 . 8 - 2x 2 dx = 16 - 2 x = 32 br
0 3 0 3
bulunur.
SIRA S‹ZDE 2
Afla¤›da verilen arz ve talep fonksiyonlar›ndan yararlanarak yanlar›nda gösterilen
fiyat düzeylerindeki üretici ve tüketici rantlar›n› bulunuz.
1. Talep fonksiyonu p = -2x + 3 ise x0 = 1 noktas›ndaki tüketici rant› nedir?
2. Arz fonksiyonu p = 4x + 7 ise x0 = 1 noktas›ndaki üretici rant›n› bulunuz.
Kendimizi S›nayal›m 4. f (x) = 2x2 ve g (x) = 27 - x2 parabolleri ile s›n›rlanan

1. f (x) = x2 parabolü, x = 1, x = 2 do¤rular› ve x ek- bölgenin alan› kaç birim karedir?
seni aras›nda kalan alan nedir? a. 108
b. 107
a. 13 c. 106
3
d. 105
b. 11 e. 100
3
5. f (x) = x2 parabolü ve g (x) = -x do¤rusu aras›nda
c. 10 kalan bölgenin alan› kaç birim karedir?
3
a. 3
2
d. 7
3
b. 1
e. 1
13 c. 1
5
2. f (x) = 9 - x2 parabolü x = -2 , x = 3 do¤rular› ve
x ekseni ile s›n›rlanan bölgenin alan› kaç birim karedir? d. 1
6
a. 87
5 e. 1
8
b. 89
5 6. x talep miktar ve p de fiyat olmak üzere, bir mal için
talep fonksiyonu,
c. 100 p = -x + 3
3
olarak belirlenmifltir. Buna göre, x0 = 2 için tüketici ran-
d. 101 t› nedir?
3
a. 4
e. 103 b. 3
3 c. 2
3. f (x) = 2x - x2 parabolü x = -1 , x = 2 do¤rular› ve d. 1
x ekseni aras›nda kalan bölgenin alan› kaç birim karedir? e. 1
2
a. 7 7. x üretim miktar› ve p fiyat olmak üzere, bir mal için
3
arz fonksiyonu,
b. 8 p = 16 + x
3
olarak belirlenmifltir. Buna göre, x0 = 6 için üretici rant›
c. 10 nedir?
3
a. 12
d. 11 b. 13
3 c. 15
d. 18
e. 13
3 e. 20
230
Sir Isaac Newton (1643 - 1727)

Günümüz diferansiyel ve integral hesab›n ku-
rucular›ndan olan Newton, optik ve yerçekimi
konular›ndaki çal›flmalar› onun dünyan›n en
büyük bilim adamlar›ndan biri olarak bilinme-
sine neden olmufltur.
"Diferansiyel ve integral hesap her kilidi açan
öyle bir anahtard›r ki, onun sayesinde mate-
matikçiler geometrinin ve onun sonucu olarak
da do¤an›n s›rlar›n› keflfederler"
P. BERKELEY
"Modern matematik gittikçe hesap yerine dü-
flünceye yöneliyor. Buna ra¤men matemati¤in
baz› dallar› vard›r ki, hesaplama her zaman
önemini koruyacakt›r."
P. G. LEJEUNE - DIRICHLET
Do¤rusal Denklem
Sistemleri 11
Amaçlar
N
‹ki bilinmeyenli do¤rusal denklem sistemlerinin grafik çözümlerini
N
yapabilecek,
n-bilinmeyenli do¤rusal denklem sistemlerinin çözüm yöntemlerini
N
ö¤renecek,
Ekonomide arz ve talep aras›ndaki iliflkinin matematiksel olarak ifade edil-
mesine bir örnek olarak, do¤rusal arz-talep fonksiyonlar›n› inceleyecek,
denge fiyat› ve denge miktar›n›n bulunmas›n› ö¤reneceksiniz.
232 Do¤rusal Denklem Sistemleri
‹çindekiler
• ‹ki Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri
• n ≥ 3 için n - Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri
• Bilinmeyen Say›s› n, Denklem Say›s›n› m Olan Sistemlerin Çözümleri
• Arz-Talep Fonksiyonlar› ve Denge Miktarlar› ‹çin Do¤rusal Bir Model
• Ünite içinde geçen size yeni olan kavramlar üzerinde düflünmelisiniz,

örnekleri dikkatlice incelemelisiniz.
• Verilenlerin ve bulunmas› istenilenlerin neler oldu¤unu öncelikle belir-
lemelisiniz.
• Size b›rak›lan al›flt›rmalar› ka¤› ve kalem kullanarak çözmelisiniz.
Girifl
Bir g›da pazar›, fiyatlar› 15 TL/kg ve 20 TL/kg olan iki çeflit çay› kar›flt›rmak sure-
tiyle 100 kg karma çay haz›rlam›flt›r. Bu karma çay›n fiyat› 18 TL/kg olarak belir-
lenmiflse, 100 kg karma çay içindeki ucuz ve pahal› çay miktarlar› ne olur?
Ortaö¤retim y›llar›nda yukar›daki türden problemlerin çözümleriyle u¤raflm›fl
olmal›s›n›z. Bu türden bir problemi çözmek için, ad›na iki bilinmeyenli denklem-
ler dedi¤imiz denklemlerden yararland›n›z. Çeflitli havuz problemlerinin, faiz
problemlerinin uygun biçimde oluflturulan denklemler yard›m›yla kolayca çözü-
lebildi¤ini an›ms›yor olmal›s›n›z. fiimdi ise, daha çok bilinmeyen ve daha çok
denklemden oluflan sistemlerin çözümleri üzerinde duraca¤›z. Ad›na do¤rusal
denklem sistemi diyece¤imiz bu tür denklem sistemlerinin çözümlerinin varl›¤› ve
tekli¤i konular›n› araflt›raca¤›z.
Matematikte oldu¤u kadar istatistik, fizik, biyoloji, mühendislik, ekonomi gibi
alanlar için de birçok problem bir do¤rusal denklem ya da do¤rusal denklem sis-
temi biçiminde ifade edilir ve çözümü aran›r. Bazen do¤rusal denklem sistemi
olarak ifade edilemeyen problemler de do¤rusal denklem sistemine dönüfltürülerek
yaklafl›k çözümler bulunmaya çal›fl›l›r. Bu nedenle do¤rusal denklem sistemleri
do¤rusal cebirin önemli bir konusunu oluflturur.
Bu ünitede, genel do¤rusal denklem sistemlerinin ifade edilifli, homojen ve ho-
mojen olmayan sistemlerin çözümlerinin varl›¤› ve tekli¤inin araflt›r›lmas›, yok et-
me yöntemiyle çözümün bulunmas› konular› üzerinde duraca¤›z. Daha sonra,
matrisler konusunun ifllendi¤i ünite içinde de matris yöntemleriyle do¤rusal denk-
lem sistemlerinin çözümlerinin bulunmas›n› yeniden ele alaca¤›z.
‹ki Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri 233
N
‹K‹ B‹L‹NMEYENL‹ DO⁄RUSAL DENKLEM S‹STEMLER‹
‹ki bilinmeyenli bir do¤rusal denklem sisteminin grafik ve analitik

AMAÇ
1 çözümünün bulunmas›d›r.
a, b gerçel say›lar, a ≠ 0 ve x bir bilinmeyen olmak üzere ax + b = 0 biçiminde

bir eflitli¤e bir bilinmeyenli bir do¤rusal (lineer) denklem denildi¤ini biliyoruz.
Böyle bir denklemi sa¤layan tek bir say› vard›r; bu say› x = - b d›r. Bu say›ya
a
ax + b = 0 do¤rusal denkleminin çözümü denir. Örne¤in, 3x +2 = 0 do¤rusal
denklemin çözümü x = - 2 dür.
3
a, b, c gerçel say›lar ve a ≠ 0 , b ≠ 0 olmak üzere, x, y bilinmeyenleri için
ax + by + c = 0 biçimindeki bir eflitli¤e iki bilinmeyenli bir do¤rusal denklem de-
nir. Böyle bir denklemin koordinat düzlemde bir do¤ruyu temsil etti¤ini biliyoruz.
Dolay›s›yla bu do¤ru üzerindeki herhangi bir noktay› temsil eden (x , y) s›ral› iki-
lisi ax + by + c = 0 denklemini sa¤lar, yani denklemin bir çözümüdür. Bu neden-
le böyle bir denklemin sonsuz çoklukta çözümü vard›r. y bilinmeyenini x e ba¤-
l› olarak çözersek, y = - 1 ax + c bulunur. x in alaca¤› her farkl› de¤ere karfl›-
b
l›k y nin farkl› bir de¤eri bulunur. O halde (x , y) çözümlerinin her birisi do¤ru
üzerinde bir noktay› gösterir (fiekil 11.1). Sözgelifli, 2x - 3y + 1 = 0 do¤rusal
denkleminin (0 , 1/3), (1 , 1), (2, 5/3) çözümleri 2x - 3y + 1 = 0 do¤rusu üze-
rinde birer noktan›n koordinatlar›-
d›r. y
fiimdi iki bilinmeyenli iki do¤- ax + by + c = 0
rusal denklemin birlikte verildikle-
ri durumu ele alal›m. Bu denklem- (0 , - bc )
ler, genel halde (x , y) y
a1x + b1y + c1 = 0
x 0 x
a2x + b2y + c2 = 0
olsunlar. Bu denklemlere iki bilin-
Şekil 11.1
meyenli iki denklemden oluflan bir
do¤rusal denklem sistemi denir.
Denklemleri birlikte sa¤layan bir (x0, y0) ikilisi sistemin bir çözümüdür. Böyle bir
do¤rusal denklem sisteminin çözümünü aramak, geometrik olarak, düzlemde bu
denklemlerin temsil etti¤i do¤rular›n kesim noktas›n› aramak demektir. Do¤rula-
r›n paralel olmas› durumunda hiçbir ortak çözüm olmayacakt›r [fiekil 11.2 (a)]; ça-
k›fl›k olmalar› durumunda sonsuz çözüm [fiekil 11.2 (b)], kesifliyor olmalar› duru-
munda ise tek çözüm olacakt›r [fiekil 11.2 (c)].
234 ‹ki Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri
y y y
a 1x + b 1y + c1 = 0
a 1x + b 1y + c 1 = 0
a1 x + b1 y + c1 = 0
a 2x + b 2y + c2 = 0
a 2x + b 2y + c 2 = 0
y0 l ( x 0 , y0)
x x x0 x
a 2 x + b 2y + c 2 = 0
(a) (b) (c)

Do¤rular paralel Do¤rular çak›fl›k Do¤rular kesifliyor
Sistemin çözümü yok Sistemin sonsuz çözümü var Sistemin tek çözümü var
Şekil 11.2
ÖRNEK 1 2x + 3y = 10
- 8x + y = 25
do¤rusal denklem sistemini çözünüz.
ÇÖZÜM
Bu denklem sistemindeki denklemlerden her biri bir do¤ru denklemidir.
2x + 3y = 10 do¤rusunun e¤imi - 2 ve - 8x + y = 25 do¤rusunun e¤imi 8

3
oldu¤undan bu do¤rular kesiflirler. Dolay›s›yla verilen denklem sisteminin tek bir
çözümü vard›r. fiimdi bu çözümü yok etme yöntemiyle bulal›m. Bu yönteme gö-
re, önce her iki denklemde bilinmeyenlerden birinin katsay›lar›n› eflitleyerek, bi-
linmeyenlerden birini yok edip ikincisini hesaplayal›m. Bunun için birinci denk-
lemi 4 ile çarp›p ikincisi üzerinde toplayal›m;
4 /2x + 3y = 108 x + 12y = 40
-8x + y = 25 -8x + y = 25
13y = 65 →y=5
bulunur. y = 5 de¤erini birinci denklemde yerine yazal›m:
2x + 3(5) = 10
y
( )
2x = 10 - 15
-5,5 10 2x = -5
2
3
-8x + y = 25
2x + 3y = 10 x= - 5
2
0 5 x olur. Böylece sistemin tek çözümü

- 25
8
x = - 5 , y = 5 olarak bulunmufl
2
olur. Do¤rular›n kesim noktas›
Şekil 11.3 - 5 , 5 dir.
2
‹ki Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri 235
3x - 2y = 7
ÖRNEK 2
-21x + 14y = -49
denklem sistemini çözünüz.
ÇÖZÜM
Bu denklem sisteminin denklemlerinin temsil etti¤i do¤rular›n e¤imleri eflittir;
m = 3/2 dir. Dolay›siyle bu do¤rular ya çak›fl›kt›r ya da birbirlerine paraleldir.
y - eksenini kesim noktalar› da ayn›, - 7 oldu¤undan bu do¤rular çak›fl›kt›r. O
2
halde bu do¤ru üzerindeki her bir nokta sistemin bir çözümüdür; yani verilen sis-
temin sonsuz çoklukta çözümü vard›r. fiimdi cebirsel olarak bu sonucu do¤rula-
yal›m.
7 / 3x - 2y = 7 → 21x - 14y = 49
-21x + 14y = 49 -21x + 14y = -49
0=0
Bu sonuç sistemin iki denkleminin eflde¤er oldu¤unu gösterir. Bu nedenle bu
denklemlerden birisi, diyelim ki 3x - 2y = 7 denklemi, al›narak çözüm yap›l›r.
3x - 2y = 7 denkleminin x e ba¤›ml› çözümü,
y = 1 3x - 7
y 2
olur. x de¤iflkeninin alaca¤› her bir

3x - 2y = 7
de¤ere karfl›l›k y nin bir de¤eri bu-
lunur. Bu nedenle verilen sistemin
- 21x + 14y = - 49
sonsuz çoklukta çözümü vard›r.
0 7 x Baz› özel çözümleri yazabiliriz:
3
x= 0 için y= - 7
2
-7 x= 1 için y=-2
2
x = -1 için y=-5
Şekil 11.4
-4x + 3y = 9 ÖRNEK 3
12x - 9y = 15
ÇÖZÜM
Önce geometrik olarak çözümün var olup olmad›¤›n› görelim. Denklemlerin her
birinin gösterdi¤i do¤runun e¤imi m = 4 dir. Fakat bu do¤rulardan birincisinin
3
y-ekseninin kesim noktas› 3, ikincisinin - 5 oldu¤undan bunlar farkl› paralel
3
do¤rulard›r. Bu nedenle de ortak bir noktalar› yoktur. O halde verilen sistemin bir
çözümü yoktur. fiimdi bu sonucu cebirsel olarak do¤rulayal›m.
236 ‹ki Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri
3
3/ -4x + 3y = 9 -12x + 9y = 27
- 4x + 3y = 9
12x - 9y = 15
→ 12x - 9y = 15
12x - 9y = 15 0 = 42
0
Böyle bir eflitlik olamayaca¤›na göre,
-9 5 x
4 4 verilen denklem sisteminin bir çözümü
-5 yoktur.
3
Şekil 11.5
ÖRNEK 4 Bir g›da pazar›, fiyatlar› 15 TL/kg ve 20 TL/kg olan iki tür çaydan 100
kg karma çay haz›rlam›flt›r. Karma çay›n fiyat› 18 TL/kg oldu¤una göre,
her bir çaydan ne miktar kar›flt›r›lm›flt›r?
ÇÖZÜM
x1 = 100 kg karma çay içindeki 15 TL/kg l›k çay miktar›,

x2 = 100 kg karma çay içindeki 20 TL/kg l›k çay miktar›
olsun. O zaman,
x1 + x2 = 100 (1)
eflitli¤i yaz›l›r. Di¤er taraftan karma çay›n fiyat› 18 TL/kg oldu¤una göre
15x1 + 20x2 = 18 . 100 (2)
olmal›d›r. Böylece (1) ve (2) denklemlerinden

x1 + x2 = 100
15x1 + 20x2 = 1800
do¤rusal denklem sistemi elde edilir. Sistemi çözelim:

-2/ x1 + x2 = 100 -2x1 - 2x2 = -200
15x1 + 20x2 = 1800 → 15x1 + 20x2 = 1800
-5x1 = -200
x1 = 40 ve böylece x2 = 60 bulunur. O halde, 100 kg karma çay içinde 40 kg

ucuz çay, 60 kg pahal› çay olmal›d›r.
SIRA S‹ZDE 1
1. Afla¤›da verilen do¤rusal denklem sistemlerinin çözümlerini önce geometrik
olarak (grafik yoluyla), sonra da cebirsel olarak araflt›r›n›z.
a) 2x + y = -1 b) 3x - y = 2 c) 2x + y = 3
-2x + y = 1 -18x + 6y = -12 4x + 2y = 1
d) x =3 e) -2x + y = -3
x+y=5 y=1
n - Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri (n≥3) 237
2. Afla¤›da verilen do¤rusal denklem sistemlerinin her birinin çözümünün var

olup olmad›¤›n›, varsa çözümün tek mi sonsuz çoklukta m› oldu¤unu belirle-
yiniz ve çözümü bulunuz.
a) x - y = 0 b) -2x + 4y = 36 c) 2x - y = 4
2x + 2y = 0 x - 2y = 20 x + 2y = 7
d) 2x =y-3 e) -x + 3y = 0 f) 3x - 2y = 5
-6x + 3y = 9 2x - 6y = 8 -2x + 3y = 4
n-B‹L‹NMEYENL‹ DO⁄RUSAL DENKLEM S‹STEMLER‹
N
(n ≥ 3)
Çok bilinmeyenli çok denklemden oluflan do¤rusal denklem siste-

AMAÇ
2 minin çözümlerinin Gauss yok etme yöntemiyle bulunmas›.
Önce iki bilinmeyenli iki denklemden oluflan bir do¤rusal denklem sisteminin çö-
zümünün araflt›r›lmas›nda izlenen yok etme yöntemini, 3-bilinmeyenli üç denk-
lemden oluflan bir do¤rusal denklem sisteminin çözümünün araflt›r›lmas›na yöne-
lik olarak genellefltirelim. Sonra da n-bilinmeyenli m say›da do¤rusal denklem-
den oluflan sistemlerin çözümlerinin bulunmas› konusu üzerinde dural›m.
Bilinmeyen say›s› ve denklem say›s› üç olarak al›n›rsa,
a1x + b1y + c1z + d1 = 0
a2x + b2y + c2z + d2 = 0
a3x + b3y + c3z + d3 = 0
biçiminde üç bilinmeyenli üç denklemden oluflan bir do¤rusal denklem sistemi

elde edilir. Her üç denklemi birlikte sa¤layan bir (x0, y0, z0) s›ral› üçlüsüne siste-
min bir çözümü denir. Geometrik olarak, bu denklemlerin her biri koordinat uza-
y› içinde bir düzlemi temsil eder. Dolay›s›yla sistemin ortak çözümü olmayabilir
(üç düzlemden en az ikisinin birbirlerine paralel olmas› veya farkl› do¤rular bo-
yunca kesiflmeleri durumu [fiekil 11.6 (a), (b) ve (c)]), sonsuz çoklukta çözüm ola-
bilir (üç düzlemin bir do¤ru boyunca kesiflmeleri veya çak›fl›k olmalar› durumu,
[fiekil 11.7(a)]) ya da tek bir çözüm olabilir (üç düzlemin tek ortak noktalar› olma-
s› durumu, [fiekil 11.7(b)]).
p1
p1
p2
p p p3
p 2
2 1
p3
p3
(a) (b) (c)

‹ki paralel düzlem üçüncüsü Üç düzlem farkl› do¤rular
Düzlemler paralel
Sistemin çözümü yok taraf›ndan kesiliyor boyunca kesifliyorlar
Sistemin çözümü yok Sistemin ortak çözümü yok
Şekil 11.6
238 n - Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri (n≥3)
p2
p1
p1 p2
p
3
p3
(a) (b)
Üç düzlem bir do¤ru boyunca kesifliyorlar Üç düzlemin tek bir ortak noktas› var
Sistemin sonsuz çoklukta çözümü var Sistemin tek çözümü var
Şekil 11.7
fiimdi farkl› durumlar için birer örnek verelim.
ÖRNEK 5 7x - 3y + 3z = 28
-x - 3y + z = 12
5x + 3y + z = 0
do¤rusal denklem sisteminin çözümünü bulunuz.
ÇÖZÜM
Üçüncü denklemi -3 ile çarp›p birinci denklemle ve -1 ile çarp›p ikinci denklem-
le toplarsak, birinci ve ikinci denklemden z bilinmeyeni yok olur. Böylece verilen
sistem,
-8x - 12y = 28
-6x - 6y = 12
5x + 3y + z = 0
do¤rusal denklem sistemine dönüflür. Bu sistemin ikinci denklemini -2 ile çarp›p
birinci denklem üzerinde toplayal›m;
4x =4
-6x - 6y = 12
5x + 3y + z = 0
sistemi elde edilir. Bu sistemin birinci denkleminden x = 1 bulunur. ‹kinci denk-
lemde x = 1 yaz›l›nca y = -3 olur. Üçüncü denklemde x = 1 , y = -3 yaz›l›nca
5(1) + 3 (-3) + z = 0 veya z = 4 elde edilir. Böylece son sistemin tek çözümü
x = 1 , y = -3 , z = 4 olur. Bu çözüm ayn› zamanda verilen denklem sisteminin de
tek çözümüdür. Bunu do¤rulamak için bulunan bu de¤erleri verilen sistemde ye-
rine yazal›m,
7(1) - 3(-3) + 3(4) = 28 28 = 28
- (1) - 3(-3) + 4 = 12 veya 12 = 12
5(1) + 3(-3) + 4 =0 0=0
olarak istenilen do¤rulanm›fl olur.

n - Bilinmeyenli Do¤rusal Denklem Sistemleri (n≥3) 239
x1 + 2x2 - x3 = 4 ÖRNEK 6
2x1 + 3x2 - x3 = 1
3x1 - x2 + 4x3 = -37
ÇÖZÜM
Kolayl›k ve k›sal›k için verilen sistemin birinci denklemini R1, ikinci denklemini
R2 , üçüncü denklemini R3 ile gösterelim. k s›f›rdan farkl› bir say› olmak üzere,
kRi + Rj (i , j = 1 , 2 , 3 ve i ≠ j ) simgesiyle i-yinci denklemin iki taraf›n›n
k ile çarp›l›p j-yinci denklem üzerinde toplanmas›n›, kRi ile de i-yinci denklemin
k ile çarp›lmas›n› gösterelim. fiimdi bu gösterimleri kullanarak verilen sistemin çö-
zümünü araflt›ral›m.
R1 : x1 + 2x2 - x3 = 4 R1 : x1 + 2x2 - x3 = 4
R2 : 2x1 + 3x2 - x3 = 1 → R'2 = -2R1 + R2 : -x2 + x3 = -7
R3 : 3x1 - x2 + 4x3 = -37 R'3 = -3R1 + R3 : -7x2 + 7x3 = -49
R1 : x1+ 2x2 - x3 = 4 R1 : x1 + 2x2 - x3 = 4

→ R'2 : -x2 + x3 = -7 → R'2 : -x2 + x3 = -7
-7 R'2 + R'3 : 0=0
Elde edilen son denklem sistemi üç bilinmeyenli iki denklemden oluflan bir sis-
temdir. Bu sistemde x3 ü ba¤›ms›z de¤iflken olarak düflünüp x1 ve x2 bilinmeyen-
lerini x3 e ba¤l› olarak çözebiliriz. x3 = t diyelim. R'2 den x2 = x3 + 7 = t + 7
ve R1 den x1 = -2x2 + x3 + 4 = -2 (t + 7) + t + 4 = - t - 10 olur. Böylece siste-
min çözümü, t parametresine ba¤l› olarak
x1 = - t - 10
x2 = t + 7
x3 = t (t ∈ R)
olur. Her t gerçel say›s› için (-t -10, t + 7, t ) s›ral› üçlüsü verilen sistemin bir çö-
zümü olur. Bu nedenle verilen sistemin sonsuz çoklukta çözümü vard›r. Bu sonu-
cu geometrik olarak flöyle yorumlayabiliriz: Verilen denklem sisteminin denklem-
lerinin temsil etti¤i düzlemler, parametrik denklemleri yukar›daki flekilde olan
do¤ru boyunca kesiflirler.
x1 + 3x2 - 6x3 = -4 ÖRNEK 7

-2x1 + x2 + 4x3 = 0
-2x1 - 6x2 + 12x3 = 5
ÇÖZÜM
R1 : x1 + 3x2 - 6x3 = -4 R1 : x1 + 3x2 - 6x3 = -4

R2 : -2x1 + x2 + 4x3 = 0 → R'2 = 2R1 + R2 : 7x2 - 8x3 = -8
R3 : -2x1 - 6x2 + 12x3 = 5 R3 = 2R1 + R3 : 0 = -3
Dönüfltürülen sistemin üçüncü denklemi R'3 geçersiz bir eflitlik oldu¤undan ve-
rilen sistemin bir çözümü olamaz.
240 Bilinmeyen Say›s› n, Denklem Say›s› m Olan Sistemler
Bilinmeyen Say›s› n, Denklem Say›s› m Olan Sistemler

fiimdi genel bir do¤rusal denklem sistemi tan›mlayal›m ve 2 veya 3 bilinmeyenli
sistemlerin çözümleri için verilen yöntemi genellefltirelim.
Genel olarak, x1 , x2 , ... , xn ler bilinmeyenler aij ve bi ler gerçel say›lar
olmak üzere,
a11 x1 + a12 x2 + ... + a1n xn = b1
a21 x1 + a22 x2 + ... + a2n xn = b2
am1 x1 + am2 x2 + ... + amn xn = bm
biçiminde olan bir denklem sistemine, n bilinmeyenli m denklemden oluflan

bir do¤rusal denklem sistemi denir. E¤er bi lerin hepsi s›f›r ise sisteme homo-
jen, en az bir bi ≠ 0 ise sisteme homojen olmayan do¤rusal denklem sis-
temi denir. n bilinmeyenli bir do¤rusal denklem sisteminin bir çözümü her bir
denklemi sa¤layan bir (k1 , k2 , ... , kn) n-s›ral›s›d›r. Böyle bir do¤rusal denklem
sisteminin tek çözümü olabilir, sonsuz çoklukta çözümü olabilir ya da hiç-
bir çözümü olmayabilir. E¤er sistem homojen, yani b1 = b2 = ... = bn = 0 ise
(0 , 0 , ... , 0) n-s›ral›s› bir çözümdür. Bu tür çözüme homojen sistemin s›f›r çö-
zümü (aflikâr çözümü) denir. O halde, homojen bir sistemin daima bir çözümü
(en az s›f›r çözümü) vard›r. Homojen olmayan bir sistemin çözümünün varl›¤›,
tekli¤i konusu sistemin bilinmeyen say›s›, denklem say›s›, aij katsay›lar› ve bi sa-
bitleri ile iliflkilendirilerek k›saca irdelenecektir. Bunun için önce basamak biçi-
minde do¤rusal denklem sistemi tan›m›na de¤inelim.
Bir do¤rusal denklem sistemi, genel olarak, dikdörtgen biçimindedir. E¤er bi-
linmeyen say›s› denklem say›s›na eflit ise sisteme kare sistem denir. Denklem sis-
teminin ilk denkleminden ve ilk bilinmeyenden bafllayarak, afla¤›ya do¤ru bilin-
meyen say›s› giderek azal›yorsa bu tür bir sisteme basamak biçimindedir denir.
Örne¤in;
3x1 - 5x2 - 10x3 + x4 = -35 x1 + 3x2 + x3 - x4 = 0

x2 + 7x3 = 5 -x2 + x3 + 5x4 = 0
x3 + x4 = 0 3x3 - x4 = 0
5x4 = 3
denklem sistemlerinden ilki basamak biçiminde homojen olmayan do¤rusal denk-

lem sistemi, ikincisi basamak biçiminde homojen olan bir do¤rusal denklem sis-
temidir. Basamak biçimindeki bir sistemin avantaj›, sistemin çözümünün var olup
olmad›¤›n›n daha kolay belirlenmesi, çözüm varsa çözümün kolayca bulunabil-
mesinden gelmektedir.Örne¤in, yukar›da verilen homojen olmayan basamak biçi-
3 3
mindeki sistemin son denkleminden x 4 = , üçüncü denkleminden x 3 = - ,
46 5 22 5
ikinci denkleminden x 2 = , birinci denkleminden x 1 = olarak sistemin
5 15
çözümü kolayca bulunabilir. E¤er verilen do¤rusal denklem sistemi basamak bi-
çiminde de¤ilse, sistem afla¤›da tan›mlanan üç tür temel sat›r ifllemleriyle çözümü
de¤ifltirilmeden basamak biçimine dönüfltürülebilir.
Temel sat›r ifllemleri;
I. sistemin herhangi iki denklemin s›ras›n›n de¤ifltirilmesi,
II. sistemin bir denklemin her iki yan›n›n s›f›r olmayan bir say› ile çar-
p›lmas›,
III. sistemin bir denkleminin s›f›r olmayan bir kat›n›n bir baflka denkle-
me eklenmesi.
Bilinmeyen Say›s› n, Denklem Say›s› m Olan Sistemler 241
Bir do¤rusal denklem sistemine sonlu say›da temel sat›r ifllemi uygulan›rsa, so-
nuçta elde edilen yeni do¤rusal denklem sistemine bafllang›çtaki sisteme eflde¤er
denklem sistemi denir. Eflde¤er denklem sistemlerinin çözümleri varsa, ayn›d›r.
Bu nedenle verilen bir do¤rusal denklem sisteminin çözümünü bulmak için sis-
tem temel sat›r ifllemleriyle basamak biçiminde eflde¤er bir sisteme dönüfltürüle-
bilir ve çözüm aran›r. Bu biçimde çözüm aramaya Gauss yok etme yöntemi
denir.
Homojen olmayan bir do¤rusal denklem sistemi basamak biçimine dönüfltü-
rüldü¤ünde, e¤er denklemlerden birinin birinci taraf› s›f›r iken ikinci taraf s›f›rdan
farkl› bir say› ise, verilen sistemin çözümü yoktur. Bu durumda sistem tutars›z-
d›r denir. E¤er sistem tutars›z de¤il ve bilinmeyen say›s› denklem say›s›na eflit ise,
sistemin tek bir çözümü vard›r (Bu çözüm yukar›daki örnekte oldu¤u gibi kolay-
ca bulunur).
Denklem say›s› m, bilinmeyen say›s› n den daha az oldu¤u durumda (n-m)
tane bilinmeyen bilinen kabul edilerek, sistemin çözümü aran›r. Bu durumda sis-
temin sonsuz çoklukta çözümü vard›r. E¤er do¤rusal denklem sistemi homojen
ise, daima s›f›r çözümü oldu¤u aç›kt›r; yani homojen bir sistemin çözümsüzlü¤ü
(tutars›zl›¤›) söz konusu de¤ildir. Böyle bir sistemin ya tek ya da sonsuz çokluk-
ta çözümü vard›r. Sistem basamak biçime dönüfltürüldü¤ünde denklem say›s› bi-
linmeyen say›s›na eflit ise tek çözüm s›f›r çözümdür; denklem say›s› bilinmeyen
say›s›ndan az ise homojen sistemin sonsuz çoklukta çözümü vard›r, (n-m) tane
bilinmeyen bilinen kabul edilerek çözüm yap›l›r
Özetlersek; m tane denklemden ve n tane bilinmeyenden oluflan homo-
jen olmayan bir do¤rusal denklem sistemi için m < n ise, sistemin hiçbir çözü-
mü olmayabilir ya da sonsuz çoklukta çözümü olabilir. E¤er m ≥ n ise, hiçbir çö-
züm olmayabilir, tek çözüm olabilir ya da sonsuz çoklukta çözüm olabilir. Homo-
jen sistemlerde ise, ya s›f›r çözüm ya da sonsuz çoklukta çözüm vard›r.
fiimdi bu farkl› durumlar için örnekler verelim:
3x1 + 2x2 + 2x3 + x4 = -1 ÖRNEK 8

x1 - x3 + 2x4 = -3
x1 + 2x2 + x3 + x4 = 2
-x1 - 4x2 - x4 = 5
ÇÖZÜM
Dört bilinmeyenli dört denklemden oluflan homojen olmayan bir do¤rusal denk-
lem sistemi. Bu sistemi sat›r ifllemleriyle basamak biçime dönüfltürelim. Bunun
için ilk denklemde birinci bilinmeyen x1 in katsay›s› 1 olacak flekilde bir ifllem ya-
pabiliriz. Fakat ilk denklemin tüm terimlerini 3 e bölmek uygun olmaz, çünkü ke-
sirli say›larla ifllem yapmak durumunda kal›r›z. Bu nedenle ilk ifllem olarak birin-
ci sat›r ile ikinci sat›r›n yerlerini de¤ifltirelim:
x1 - x3 + 2x4 = -3
3x1 + 2x2 + 2x3 + x4 = -1
x1 + 2x2 + x3 + x4 = 2
-x1 - 4x2 - x4 = 5
Bu sistemin birinci sat›r›n›, s›ras›yla -3 ile çarp›p ikinci sat›r üzerinde, -1 ile çarp›p
üçüncü sat›r üzerinde, 1 ile çarp›p dördüncü sat›r üzerinde toplayal›m:
x1 - x3 + 2x4 = -3
2x2 + 5x3 - 5x4 = 8
2x2 + 2x3 - x4 = 5
-4x2 - x3 + x4 = 2
fiimdi de ikinci sat›r›, s›ras›yla, -1 ile çarp›p üçüncü sat›r ve 2 ile çarp›p dördüncü
sat›r üzerinde toplayal›m:
x1 - x3 + 2x4 = -3
2x2 + 5x3 - 5x4 = 8
-3x3 + 4x4 = -3
9x3 - 9x4 = 18
Üçüncü sat›r›n üç kat›n› dördüncü sat›r üzerinde toplayal›m:

x1 - x3 + 2x4 = -3
2x2 + 5x3 - 5x4 = 8
-3x3 + 4x4 = -3
3x4 = 9
Bu sistem basamak biçiminde bir do¤rusal denklem sistemidir. Dördüncü denk-

lemden x4 = 3 bulunur. Bu de¤er üçüncü denklemde yerine yaz›l›nca
-3x3 + 4.3 = -3 veya -3x3 = -3 - 12 , x3 = 5
olur. x3 ve x4 ün bulunan de¤erleri ikinci denklemde yerlerine yaz›l›nca x2 = -1

ve birinci denklemde yaz›l›nca x1 = -4 bulunur. O halde, verilen denklem sistemi-
nin tek çözümü var ve bu çözüm x1 = -4 , x2 = -1 , x3 = 5 , x4 = 3 ; yani
(-4 , -1 , 5 , 3) s›ral› dörtlüsüdür.
ÖRNEK 9 x+ y - z =0
-2x + 5y + 7z = 9
3x + y + z = -8
x + 2y - 3z = 4
ÇÖZÜM
Verilen sistemde üç bilinmeyen dört tane denklem var. Bu denklemlerden her-

hangi üçünü al›p, üç bilinmeyenli üç denklemden oluflan sistemin çözümünü
araflt›r›r›z. E¤er çözüm varsa ve bu çözüm d›flar›da kalan denklemi de sa¤l›yorsa,
verilen sistemin çözümü olur; sa¤lam›yorsa, sistem tutars›zd›r. ‹lk üç denklemden
oluflan sistemin çözümünü araflt›ral›m.
R1 : x+ y- z =0 R1 : x + y - z = 0
R2 : -2x + 5y + 7z = 9 → R'2 = 2R1 + R2 : 7y + 5z = 9 →
R3 : 3x + y + z = -8 R'3 = -3R1 + R3 : -2y + 4z = -8
R1 : x + y - z = 0
R'2 : 7y + 5z = 9
1
R" = R' : -y + 2z = -4
3 2 3
R1 : x+ y - z =0 ‹kinci denklem ile üçün-

R''3 : - y + 2z = 9 cü denklemin yerlerini
R'2 : 7y + 5z = 9 de¤ifltirdik.
R1 : x+ y - z =0 ‹kinci denklemi 7 ile

R''3 : - y + 2z = -4 çarp›p üçüncü denklem
7R''3 + R'2 : 19z = -19 üzerinde toplad›k.
Üçüncü denklemden z = -1, ikinci denklemden y = 2, birinci denklemden x = -3

bulunur. fiimdi bu çözümün verilen sistemin dördüncü denklemini sa¤lay›p sa¤-
lamad›¤›na bakal›m:
x + 2y - 3z = 4
-3 + 2.2 - 3(-1) = 4
4 =4
oldu¤undan verilen denklem sistemi tutarl›d›r ve sistemin çözümü (-3, 2, -1) s›-
ral› üçlüsüdür.
x1 + x2 + x3 = -1 ÖRNEK 10
x1 + 2x2 + x4 = -3
x2 + 3x4 = 4
denklem sisteminin çözümünü bulunuz.
Sistemi basamak biçimine dönüfltürelim: Birinci denklemi -1 ile çarp›p ikinci ÇÖZÜM
denklem üzerinde toplayal›m.
x1 + x2 + x3 = -1
x2 - x3 + x4 = -2
x2 + 3x4 = 4
Bu sistemin üçüncü denklemini -1 ile çarp›p üçüncü denklem üzerinde topla-

yal›m.
x1 + x2 + x3 = -1
x2 - x3 + x4 = -2
x3 + 2x4 = 6
Bu sistemin denklem say›s› bilinmeyen say›s›ndan az oldu¤undan aradaki fark ka-

dar bilinmeyeni bilinen kabul ederek sistemin çözümünü araflt›ral›m. Aradaki fark
4 - 3 = 1 oldu¤undan bilinmeyenlerden birini, diyelim ki x4 ü bilinen kabul ede-
lim. x4 = t olsun. O zaman,
x1 + x2 + x3 = -1
x2 - x3 = -2 - t
x3 = 6 - 2t
sistemini elde ederiz. Böylece sistemin t ye ba¤l› olarak elde edilen çözümü, (bu
çözüme parametrik çözüm denir)
x4 = t, x3 = 6 - 2t, x2 = x3 - 2 - t = 6 - 2t - 2 - t = 4 - 3t
x1 = -1 - x2 - x3 = -1 - 4 + 3t - 6 + 2t = -11 + 5t
olur. t gerçel say›s›n›n alaca¤› her de¤er için sistemin bir özel çözümü bulunur.
Bu nedenle verilen sistemin sonsuz çoklukta çözümü vard›r. Sistemin parametrik
çözümü (-11 + 5t, 4 - 3t, 6 - 2t, t) s›ral› dörtlüsüdür. ‹ki özel çözümü
t=0 için x1 = -11 , x2 = 4 , x3 = 6 , x4 = 0

t=1 için x1 = -6 , x2 = 1 , x3 = 4 , x4 = 1
olarak verilebilir.
ÖRNEK 11 x + y - z = -1
3x - y + z = 5
2x + 2y - 2z = 3
Sistemi basamak biçimine dönüfltürelim: Birinci denklemi -3 ile çarp›p ikinci

ÇÖZÜM
denklem, -2 ile çarp›p üçüncü denklem üzerinde toplayal›m.

x + y - z = -1
- 4y + 4z = 8
0 =5
basamak biçimine dönüflür. Bu sistemin üçüncü denkleminde görülen 0 = 5
eflitli¤i olamayaca¤›na göre, verilen sistemin denklemleri tutars›zd›r; bir baflka de-
yiflle, sistemin çözümü yoktur.
ÖRNEK 12 R1 : x1 - 2x2 + 3x3 - 2x4 = 0

R2 : 3x1 - 7x2 - x4 = 0
R3 : 4x1 - 7x2 + 9x3 + 2x4 = 0
R4 : x1 + 2x3 - 3x4 = 0
homojen sistemin çözümünü bulunuz.
ÇÖZÜM
Sistemi basamak biçimine dönüfltürelim:

R1 : x1 - 2x2 + 3x3 - 2x4 = 0
R' 2 = -3R1 + R2 : -x2 - 9x3 + 5x4 = 0
R'3 = -4R1 + R3 : x2 - 3x3 + 10x4 = 0
R'4 = -R1 + R4 : 2x2 - x3 - x4 = 0
R1 : x1 - 2x2 + 3x3 - 2x4 = 0

R'2 : -x2 - 9x3 + 5x4 = 0
R''3 = R'2 + R'3 : -12x3 + 15x4 = 0
R''4 = 2R'2 + R4 : -19x3 + 9x4 = 0
R1 : x1 - 2x2 + 3x3 - 2x4 = 0

R'2 : -x2 - 9x3 + 5x4 = 0
R"' = - 1 R" : x3 - 5 x 4 = 0
3 12 3 4
R''4 : -19x3 + 9x4 = 0
R1 : x1 - 2x2 + 3x3 - 2x4 = 0

R'2 : -x2 - 9x3 + 5x4 = 0
R"'
3
: x3 - 5 x 4 = 0
4
59 x 4
R'''4 = 19R'''3 + R''4 : - 4 =0
Sistemin bu basamak biçimi dört bilinmeyen ve dört denklemden olufltu¤undan

verilen sistemin tek çözümü s›f›r çözümdür.
R1 : -x + y + z = 0 ÖRNEK 13
R2 : x + 2y + 8z = 0
R3 : x - 3y - 7z = 0
homojen do¤rusal denklem sisteminin çözümünü bulunuz.
ÇÖZÜM
Sistemi basamak biçime dönüfltürelim:
R1 : -x + y + z = 0 R1 : -x + y + z = 0
R'2 = R1 + R2 : 3y + 9z = 0 → R" = 1 R' : y + 3z = 0 →
2 3 2
R'3 = R1 + R3 : - 2y - 6z = 0 1
R" = R' : y + 3z = 0
3 2 3
R1 : -x + y + z = 0
R''2 : y + 3z = 0
olur. fiimdi bu homojen sistemin bilinmeyen say›s› 3 denklem say›s› 2 oldu¤un-

dan bir bilinmeyeni, diyelim ki z yi, bilinen kabul ederek çözüm aran›r. z = t
için sistemin parametrik çözümü,
z=t , y = -3z = -3t , x = y + z = - 3t + t = - 2t
olur. Verilen sistemin t ye ba¤l› sonsuz çoklukta çözümü vard›r. t = -1 ve t = 5
için iki özel çözümünü yazal›m:
t = -1 için x=2 , y=3 , z = -1
t=5 için x = -10 , y = -15 , z=5
olur.
Afla¤›daki do¤rusal denklem sistemlerinin varsa, çözüm kümelerini bulunuz. SIRA S‹ZDE 2
1. 3x1 - 5x2 = -30 2. x1 + x2 + x3 = 0
x1 + x2 = -2 5x1 - x2 + 4x3 = 16
10x1 + 3x2 - x3 = -1
3. 5x + 7y - 10z = 20 4. 2x1 + x2 - 3x3 = 12

10x + 12y - 21z = -5 6x1 + 4x2 + x3 = 48
-15x - 21y + 32z = -50 -2x1 - x2 + 3x3 = -18
5. 5x1 - 4x2 + 6x3 = 24 6. -2x1 + 4x2 - x3 = 6

3x1 - 3x2 + x3 = 54 x1 - x2 + 5x3 = -2
-2x1 + x2 - 5x3 = 30
246 Arz - Talep Fonksiyonlar› ve Denge Miktarlar› ‹çin Do¤rusal Bir Model
7. x1 + x2 + x3 + x4 = 0 8. x1 - x2 + 2x3 = 0
2x1 - x2 + 3x4 = 0 2x1 + 2x2 + 5x3 = 0
x2 + 3x3 - x4 = 0 x1 + 7x2 + 4x3 = 0
x1 - x2 + x3 = 0 x1 + 3x2 + 3x3 = 0
9. 100 kiflilik bir grupta bulunan bayanlar›n say›s› baylar›n say›s›n›n yar›s›ndan 1
fazlad›r. Bu gruptaki bayan ve baylar›n say›s› nedir?
10. 50 bin TL paras› olan bir yat›r›mc› paras›n›n taman›n› y›ll›k getirisi %25, %30
ve %35 olan üç tür yat›r›m arac›nda de¤erlendiriyor. Y›l sonunda %25 ve %30
ile yatan miktarlar›n toplam getirisi 8 400 TL, %35 ile yatan miktar›n ana pa-
ra ile birlikte dönüflü 27 bin TL ise, her bir yat›r›m arac›na yatan miktar nedir?
ARZ - TALEP FONKS‹YONLARI VE DENGE

M‹KTARLARI ‹Ç‹N DO⁄RUSAL B‹R MODEL
NAMAÇ
Ekonomide arz ve talep aras›ndaki iliflkinin bir do¤rusal denklem
sistemiyle ifade edebilece¤ini görmek ve bu iliflkiyi matematiksel
3 olarak irdelemektir.
Bir ticari mal›n piyasas›nda mal›n fiyat›, mal›n piyasadaki talebi ve piyasaya arz›
aras›nda karmafl›k bir iliflki vard›r. Bu iliflkiyi çeflitli matematiksel modellerle yak-
lafl›k ifade etmek mümkündür. Mal›n fiyat›n› ba¤›ms›z de¤iflken olarak kabul
edersek, arz ve talep miktarlar›n› fiyat›n fonksiyonlar› olarak ifade edebiliriz. Bu
fonksiyonlara arz-talep fonksiyonlar› denir. Arz-talep fonksiyonlar› do¤rusal olabi-
lece¤i gibi, ikinci dereceden veya daha yüksek dereceden polinom türünde fonk-
siyonlar da olabilir. Biz burada bir mal›n pazar› için basit bir matematiksel model
oluflturmak istiyoruz. Bunun için de arz-talep fonksiyonlar›n› ba¤›ms›z de¤iflken
fiyat›n do¤rusal fonksiyonlar› olarak kabul edece¤iz. Modelimizde arz ve talep
miktarlar›n›n eflit oldu¤u andaki fiyata denge fiyat›, denge fiyat›na karfl›l›k gelen
arz-talep miktar›na da denge miktarlar› diyece¤iz; ya da k›saca, denge fiyat›-
denge miktarlar› ikilisine modelimizin denge noktas› (denge durumu) ad›n› ve-
rece¤iz. Böylece arz fonksiyonu, talep fonksiyonu ve denge durum aras›ndaki ilifl-
kiyi bir do¤rusal denklem sistemiyle ifade edebilece¤iz.
fiimdi böyle bir matematiksel modeli ayr›nt›lara girerek olufltural›m.
Bir ticari mal›n (ürünün) bir zaman aral›¤› içinde pazara sunum (arz) miktar›-
n› qs, pazar›n talep miktar›n› qd ve fiyat›n› p ile gösterelim. fiimdi arz-talep ve fi-
yat aras›nda basit dengeli bir matematiksel model oluflturmak istiyoruz. Modelimi-
zin basitli¤i için p yi ba¤›ms›z de¤iflken, qs ve qd yi de p nin do¤rusal fonksiyon-
lar› olarak düflünelim. Fiyat artt›kça sunum artaca¤›ndan ve talep de azalaca¤›n-
dan, qs yi p nin artan bir fonksiyonu, qd yi de p nin azalan bir fonksiyonu ola-
rak düflünebiliriz. Böylece a1, a2, b1, b2 pozitif katsay›lar olmak üzere, qs ve qd
fonksiyonlar›
qs = -a1 + b1 p
qd = a2 - b2 p
biçiminde yaz›labilir. Modelimizin dengeli olmas› için bu sisteme bir de denge ko-
flulu eklemeliyiz. Bu denge koflulu p nin belli bir de¤eri için talebin arza eflit ol-
mas›, yani qd = qs durumunda ortaya ç›kar. Böylece modelimizin matematik-
sel ifadesi, a1 , b1 , a2 , b2 > 0 olmak üzere,
Arz - Talep Fonksiyonlar› ve Denge Miktarlar› ‹çin Do¤rusal Bir Model 247
qs = -a1 + b1 p
qd = a 2 - b 2 p (1)
qd = qs
biçiminde üç bilinmeyenli üç denklemden oluflan bir do¤rusal denklem sistemi

olur. fiimdi bu sistemin bir çözümünü analitik olarak aramaya giriflmeden önce,
geometrik olarak görmeye çal›flal›m. Bu nedenle, arz-talep analizinde oldu¤u gi-
bi; yatay ekseni p, düfley ekseni qs , qd olan bir dik koordinat sisteminde arz
fonksiyonu qs nin ve talep fonksiyonu qd nin grafiklerini çizelim:
Arz fonksiyonu qs artan oldu¤undan e¤imi pozitif b1 say›s›d›r ve düfley
ekseni kesim noktas› -a1 dir. Ancak fiyat›n belirli bir p1 (p1 = a1 / b1) de¤erin-
den sonra sunum söz konusu olaca¤›ndan, qs nin grafi¤inin bafllang›ç noktas› p1
olacakt›r [fiekil 11.8(a)]. Talep fonsiyonu qd azalan oldu¤undan e¤imi negatif -b2
say›s›d›r ve düfley ekseni kesim noktas› a2 dir [(fiekil 11.8(b)]. Sistemin denge
koflulu için qs = qd = q yaz›p, arz-talep fonksiyonlar›n›n grafiklerini, düfley
ekseni q olan ayn› koordinat sisteminde çizersek, qs ve qd nin grafiklerinin
kesim noktas› denge fiyat› p0 'a karfl›l›k gelen q0 için (p0, q0) denge noktas› olur
[fiekil 11.9].
qs qd
q s = -a 1 + b 1 p a2
q d = a 2 - b 2p
0 p 1 = a 1 /b 1 p 0 a 2 /b 2 p
- a1
(a) (b)
Do¤rusal arz fonksiyonun grafi¤i Do¤rusal talep fonksiyonun grafi¤i
Şekil 11.8
q
a2
q s = -a1 + b1 p
qd = a 2 - b 2 p arz fonksiyonu
talep fonksiyonu
q0 = qs = qd (p 0 , q 0 ) denge noktas›
0 a 1 /b 1 p0 a 2 /b 2 p
-a 1
p fiyat› için ürünün arz miktar› talep miktar›na eflittir.

Şekil 11.9
0
fiimdi (1) denklem sisteminin çözümünü analitik olarak bulal›m. Denge koflu-
lu qs = qd oldu¤undan, qs = qd = q dersek, (1) sistemi
q = - a1 + b 1 p (2)
q = a2 - b2 p
do¤rusal denklem sistemine dönüflür. ‹ki bilinmeyenli iki denklemden oluflan bu

sistemin çözümü için q yu yok edersek,
-a1 + b1 p = a2 - b2 p
veya
(b1 + b2)p = a1 + a2
olur. b1 + b2 ≠ 0 oldu¤undan p ye göre çözüm, denge fiyat› p yi verir.
p = a1 + a2
b1 + b2
olur. p nin bu de¤eri (2) sisteminin birinci denkleminde yerine yaz›l›nca, denge
miktar›
q = - a 1 + b 1 a 1 + a 2 = - a 1b 1 - a 1b 2 + b 1a 1 + b 1a 2
b1 + b2 b1 + b2
= a 2b 1 - a 1b 2
b1 + b2
bulunur. b1 + b2 > 0 oldu¤undan denge miktar› q nun pozitif olmas› için

a2b1 -a1b2 > 0 olmal›d›r. Dolay›s›yla, (1) sisteminin ekonomik olarak anlaml› ola-
bilmesi için, sistemin a2b1 - a1b2 > 0 koflulunu sa¤lamas› gerekir.
Bu örnekteki (1) denklem sistemiyle verilen pazar modeline do¤rusal model
ad› verilir.
fiimdi konuya iliflkin baz› örnekler verelim:
ÖRNEK 14 Arz-talep fonksiyonlar› afla¤›daki denklem sistemleriyle verilen pazar

modellerinin denge noktas› (p , q) yu bulunuz.
a) qs = -3 + 7p b) qs - 15p + 125 = 0
qd = 15 - 2p qd + 3p - 37 = 0
ÇÖZÜM
Her bir pazar modeli için qs = qd oldu¤unda denge söz konusu olacakt›r. Bu ne-
denle verilen her bir sistem için qs = qd = q yaz›p, denge fiyat› p ve denge mik-
tar› q yu bulal›m:
a) qs = qd = q yaz›nca
-3 + 7p = q
15 - 2p = q
denklem sistemi elde edilir. Bu sistemden q yok edilirse,
-18 + 9p = 0
ve böylece p = 2 bulunur. p nin bu de¤eri q = -3 + 7p denkleminde yerine

yaz›l›nca q = 11 bulunur. Denge noktas› (2 , 11) olur.
Arz - Talep Fonksiyonlar› ve Denge Miktarlar› ‹çin Do¤rusal Bir Model 249
b) Benzer olarak,
q - 15p + 125 = 0
q + 3p - 37 = 0
sisteminden q yok edilince
18p - 162 = 0
denklemi elde edilir. Bu denklemden p = 162 = 9 bulunur.

18
Bu de¤er q - 15p + 125 = 0 denkleminde yerine yaz›l›nca, q - 15(9) + 125 = 0
veya q = 10 bulunur. Denge noktas› (9 , 10) olur.
Yukar›daki örneklerde sadece bir tür ticari mal›n pazar› için do¤rusal bir model
verildi. Asl›nda birbirleriyle iliflkili birden çok ticari mal birlikte düflünüldü¤ünde
de bir do¤rusal model yaz›labilir. Basitlik için, diyelim ki, birbirleriyle iliflkili iki ti-
cari mal için do¤rusal bir model yazmak istiyoruz. Birinci mal›n fiyat› p1, ikincisi-
nin p2 olsun. Bu mallar›n arz-talep fonksiyonlar›n› da s›ras›yla qs1 , q d 1 , q s2 , q d 2
ile gösterelim. Parametrik olarak bu do¤rusal modelleri, denge koflullar›n› da ek-
leyerek flöyle yazabiliriz:
qs1 - q d 1 = 0 qs2 - q d 2 = 0
qs1 = a 0 + a 1p 1 + a 2p 2 ve qs2 = c 0 + c 1p 1 + c 2p 2
qd 1 = b 0 + b 1p 1 + b 2p 2 qd 2 = d 0 + d 1p 1 + d 2p 2
fiimdi bu duruma bir örnek olarak, iliflkili iki ticari mal›n pazar› için verilen
do¤rusal modellerin denge çözümlerini bulal›m.
Birbirleriyle iliflkili iki ticari mal için arz ve talep fonksiyonlar afla¤›daki ÖRNEK 15
denklemlerle veriliyor. Bu mallar için denge fiyatlar›n› ve denge miktarla-
r›n› bulunuz.
1) qd 1 = 12 - 2p1 + p2 2) qd 2 = 18 + p1 - p2
qs1 = -8 + 3p1 qs2 = -6 + 2p2
ÇÖZÜM
Bir ticari mal›n pazar› için denge koflulu qs = qd olmas›d›r. Bu nedenle

qd 1 = qs1 = q1 ve qd 2 = qs2 = q2
yaz›nca, verilen (1) ve (2) denklem sistemleri

q1 = 12 - 2p1 + p2 q2 = 18 + p1 - p2
q1 = -8 + 3p1 q2 = -6 + 2p2
sistemlerine dönüflür. Birinci sistemden q1 ve ikinci sistemden q2 yok edilince,
5p1 - p2 = 20 ve -p1 + 3p2 = 24
denklemleri elde edilir. Bu denklemleri ortak çözelim:

5p1 - p2 = 20
-p1 + 3p2 = 24
‹ki bilinmeyenli iki denklemden oluflan bu sistemin çözümü için birinci denklemi
3 ile çarp›p ikinci denklem üzerinde toplarsak,
14p1 = 84 veya p1 = 6
bulunur. Böylece 3p2 = 24 + p1 = 24 + 6 = 30 , p2 = 10 olur. fiimdi bu den-

ge fiyatlar›n› her bir sistemin arz ya da talep fonksiyonlar›nda yerine yaz›nca, her
bir mal›n arz miktar› talep miktar›na eflit olacakt›r. Yani,
q1 = 12 - 2p1 + p2 = 12 - 2(6) + 10 = 10
q2 = 18 + p1 - p2 = 18 + 6 - 10 = 14
olacakt›r. Böylece denge fiyatlar p1 = 6, p2 = 10 ve denge miktarlar› q1 = 10,

q2 = 14 olarak bulunur.
SIRA S‹ZDE 3 1. Bir mal›n talep fonksiyonu qd = 75 - 2p ve arz fonksiyonu qs = -15 + 4p ola-
rak veriliyor. Bu mal için,
a) talebin s›f›r oldu¤u,
b) arz›n s›f›r oldu¤u,
c) arz ve talebin eflit oldu¤u
fiyatlar› belirleyiniz.
2. Arz ve talep fonksiyonlar›,
qs = -5 + 3p
qd = 35 - p
olarak verilen bir mal›n hangi fiyat› için arz ve talep miktarlar› eflit olur? Den-
ge miktar›n› belirleyiniz.
3. Arz-talep do¤rular›,
qs = -13 + 12p
qd = 27 - 4p
olarak verilen bir modelin denge noktas› nedir?
4. Birbirleriyle iliflkili iki mal›n arz ve talep fonksiyonlar›,
qd 1 = 54 - 2p1 + p2 qd 2 = 68 + 3p1 - 2p2
qs1 = 11p1 - 16 qs2 = 11p2 - 18
olarak veriliyor. Her bir mal›n arz ve talebinin eflit miktarlarda olaca¤› denge
fiyatlar var m›d›r? Varsa denge de¤erleri nelerdir?
1. 2x + 3y = 1 ve -3x + 2y = -8 do¤rular›n›n kesim nok- 6. x + y - 2z = -2
tas› afla¤›dakilerden hangisidir? 2x - y - z = 5
a. (-1 , 2) x - 3y + 2z = 10
do¤rusal denklem sisteminde yer alan düzlemlerin arake-
b. (2 , -1)
sit do¤rusunun parametrik denklemleri afla¤›dakilerden
c. (1 , -1)
hangisidir?
d. (-1 , 1) a. x = t
e. (2 , 1) y = -4 + t
2. 2x - 5y = 16 z = -1 + t (t ∈ R)
-x + 7y = -17 b. x = -1 + t
do¤rusal denklem sisteminin (x, y) çözümü afla¤›dakiler- y = -3 + t
den hangisidir? z=t (t ∈ R)
a. (18, 4) c. x = -1 + t
b. (23, 6) y = 2t
z=t (t ∈ R)
c. (-4, -3)
d. (3, 2) d. x = 1 + t
e. (3, -2) y = -1 + t
z=t (t ∈ R)
3. 3x + 6y = 8
kx + 2y = 6 e. x = 1 + t
do¤rusal denklem sisteminin çözümsüz olmas› için k ne y=t
olmal›d›r? z=1-t (t ∈ R)
a. -2
7. 2x1 + 3x2 - x3 + x4 = 0
b. -1 x1 - x2 + 3x4 = 0
c. 1 3x2 - x4 = 0
d. 2 do¤rusal denklem sisteminin çözümü ile ilgili afla¤›daki
e. 3 ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Sistemin tek çözümü x1 = x2 = x3 = x4 = 0 d›r.
4. -5x + ky = -2
b. Sistemin tek çözümü x1 = -8 , x2 = 1, x3 = -10,
15x + y = 6
x4 = 3 tür.
do¤rusal denklem sisteminin sonsuz çözümü oldu¤una c. Sistemin sonsuz çoklukta çözümü vard›r ve bu çö-
göre, k kaçt›r? züm,
a. -1 x 1 = - 8 t , x 2 = 1 t , x 3 = - 10 t , x 4 = t (t ∈ R)
3 3 3
b. -1/3
d. Sistemin sonsuz çoklukta çözümü vard›r ve bu çö-
c. 1/3 züm,
d. 1 x1 = -8t , x2 = t , x3 = -10t , x4 = t (t ∈ R)
e. 3 e. Sistemin çözümü yoktur.
5. 2x + 3y - z - 1 = 0 , -x + 5y + z - 14 = 0 ve
8. x1 + 7x2 - 3x3 = -40
3x + y + 2z - 5 = 0 2x1 - x2 + x3 = 9
düzlemleri verilsin. Bu düzlemlerin kesim noktas› afla¤›- x1 - 3x2 + 2x3 = 20
dakilerden hangisidir? do¤rusal denklem sisteminin (x1, x2, x3) çözümü afla¤›-
a. (1 , 2 , 3)
a. (3 , -7 , -2)
b. (-1 , 2 , 3)
b. (1 , 3 , 2)
c. (-2 , 1 , 3) c.. (1 , -5 , 2)
d. (2 , 3 , 1) d. (-1 , 5 , 4)
e. (2 , 3 , -1) e. (-5 , 2 , 3)
9. Arz-talep fonksiyonlar›, Biraz Daha Düflünelim

qs = -14 + 8p 1. a) 3x - 4y = 6 b) 5x + 2y = 11
qd = 105 - 9p
x + 2y = 2 4x + 3y = 6
denklemleriyle verilen bir mal›n denge fiyat› ve denge
do¤rusal denklem sistemlerini grafik olarak çözünüz.
miktar› afla¤›dakilerden hangisidir?
2. 3x + y = 2 - 3x + 2y = y
a. p = 3 , q = 10
5x - y = 4 , 8x =6
b. p = 10 , q = 15
c. p = 11 , q = 74 do¤rusal denklem sistemlerinin eflde¤er oldu¤unu göste-
d. p = 11 , q = 6 riniz.
e. p = 7 , q = 42 3. x - 2y - z = 2
x - y + 2z = 9
10. Arz-talep fonksiyonlar›, 2x + y + z = 3
qd 1 = 3 - p1 + p2 , qs1 = -4 + 5p1 sisteminin çözümünü bulunuz.
qd 2 = 14 + p1 - 3p2 , qs2 = -9 + 2p2 4. ‹ki kapda bulunan %4 lük ve %9 luk tuz çözeltilerin-
denklemleriyle verilen iki ticari mal için denge fiyat› ve den 50 litre %6 l›k bir çözelti elde etmek için her bir kap-
denge miktarlar› afla¤›dakilerden hangisidir? dan ne kadar çözelti al›narak kar›flt›r›lmal›d›r?
a. p1 = 2 , p2 = 5 , q1 = 6 , q2 = 1
5. Bir nehirde seyreden bir bot, önce nehirin ak›fl›na ters
b. p1 = 2 , p2 = 6 , q1 = 6 , q2 = 3
yönde 6 saat yukar› do¤ru seyrettikden sonra geriye dö-
c. p1 = 3 , p2 = 5 , q1 = 11 , q2 = 1
nüyor ve 2 saatte hareket etti¤i noktaya ulafl›yor. Sonra
d. p1 = 3 , p2 = 7 , q1 = 11 , q2 = 5
afla¤› do¤ru 3 saat seyredip, tekrar yukar› do¤ru 8 saat
e. p1 = p2 = 5 , q1 = 21 , q2 = 1
seyretti¤i halde bafllang›ç noktas›na 4 km yaklafl›yor. Bu
nehirin ak›fl h›z› nedir?
Pierre Fermat (1601 - 1665)

Avukat ve devlet adam› olan Fermat’ ›n bili-
nen en önemli çal›flmas› Fermat’ ›n son teore-
mi olarak bilinen " xn+yn=zn (n >2) denkle-
minin pozitif tam say›lar için çözümü yoktur"
biçiminde ifade edilen teoremdir. Bu teorem
için Fermat, okudu¤u bir kitab›n kenar›na flu
notu yazm›flt›r: "Ben bu teoremin gerçekten
çok güzel bir kan›t›n› yapt›m, fakat bu sayfa-
n›n dar kenar›na s›¤maz." Oysa bu teoremin
kan›t› matematikçileri yaklafl›k 350 y›l u¤rafl-
t›rm›flt›r.
Matrisler
12
Amaçlar
N
matris kavram›n› tan›yacak ve bir tablonun bir matris biçiminde gösterilifli-
N
ni yazabileceksiniz,
N
bir matrisin boyutunu tan›y›p, matrislerin adland›r›l›fl›n› ö¤reneceksiniz,
uygun matrisler aras›nda toplama, çarpma ve bir say› ile çarpma ifllemleri
N
yapabileceksiniz,
ters matris kavram›n› tan›y›p, ilkel sat›r-sütun ifllemleri yoluyla ters matrisin
N
hesaplan›fl›n› ö¤reneceksiniz,
do¤rusal denklem sistemlerinin çözümlerini matris yöntemiyle
N
bulabileceksiniz,
çeflitli ekonomi problemlerinin matrislerle temsil ediliflini yazabilecek ve çö-
zümlerini matris yöntemiyle araflt›rabileceksiniz.
254 Matrisler
‹çindekiler
• Matris Tan›m›, Bir Matrisin Boyutu ve Özel Türden Matrisler
• Matris ‹fllemleri
• Matris ‹fllemlerinin Özellikleri
• Ters Matris
• Do¤rusal Denklem Sistemlerinin Matrislerle Gösterilifli
• Tan›mlar ve yeni kavramlar üzerinde iyi düflünülmeli ve do¤ru alg›la-

maya çal›fl›lmal›d›r.
• Örnekler iyi incelenmelidir.
• Ö¤renciye b›rak›lan sorularda verilenlerin ve bulunmas› istenilenlerin
neler oldu¤u iyi ay›rt edilmelidir.
• Çal›fl›rken mutlaka ka¤›t ve kalem kullan›lmal›d›r ve al›flt›rma sonuçla-
r› çözülerek bulunmal›d›r.
Girifl
Bu ünitenin konusu matrisler cebiri ve uygulamalar›d›r. Daha aç›k ifade edecek
olursak; bu ünitede matrislerin özellikleri, tipi ya da boyutu, matrisler aras›nda
cebirsel ifllemler, bu ifllemlerin sa¤lad›¤› özellikler, sat›r ve sütun ifllemleri gibi ko-
nular ele al›nacakt›r. Uygulamada önemli yeri olan ters matrisin varl›¤› ve hesap-
lanmas›na iliflkin baz› yöntemler üzerinde durulacakt›r. Bütün bu gerekli kav-
ramlar›n verilmesinden sonra, matrislerin uygulama alan›nda önemini gösteren
türden örnekler verilecektir. Bu tür örneklerin bafl›nda, do¤rusal denklem sistem-
lerinin matris gösterimleriyle ifade ediliflleri ve çözümlerinin irdelenmesi gelir.
Matris gösterimleriyle verilen bir do¤rusal denklem sisteminin çözümü yap›lma-
dan, çözümün varl›¤›, varsa tekli¤i belirlenebilir; çözüm varsa, çözümün bulun-
mas›n› kolaylaflt›ran matris yöntemler verilebilir. Birçok ekonomik iliflkiler bir
do¤rusal denklem sistemiyle ifade edilebildi¤inden, ekonomik iliflkilerin matema-
tiksel olarak modellenmesinde matrislerin önemli bir yeri vard›r. ‹leride verece¤i-
miz örnekler bu önemi daha iyi aç›klayacakt›r.
Matrisin Tan›m›, Bir Matrisin Boyutu ve Özel Türden Matrisler 255
MATR‹S TANIMI, B‹R MATR‹S‹N BOYUTU VE ÖZEL

TÜRDEN MATR‹SLER
NAMAÇ
Bu kesimde amaçlanan, tablolar›n matris olarak gösterilifli, mat-
ris terminolojisinin tan›t›lmas›; kare, sat›r, sütun, birim matrisler,
1 bir matrisin devri¤i, matris eflitli¤i kavramlar›n›n aç›klanmas›d›r.
Önce "matris nedir?" sorusuna yan›t arayal›m. Günlük yaflant›m›zda say›lar›n,

de¤iflkenlerin veya parametrelerin oluflturdu¤u çeflitli tablolar yapmaya ihtiyaç du-
yar›z. Örne¤in, bir fabrikan›n üretti¤i, diyelim ki befl tür mal›n ilk alt› ayl›k üretim
miktarlar›n›n aylara göre dökümünün verilmesi istenirse, bunu göstermenin bir
yolu befl sat›r ve alt› sütundan oluflan bir tablo haz›rlamakt›r. Sat›rlar›n karfl›s›na
mal çeflitlerini, sütunlar›n tepesine de aylar yaz›l›rsa, bir sat›r ile bir sütun kesiflti-
¤i yere de o ay içinde üretilen o mal›n miktar› yaz›labilir. Bu tabloya fabrikan›n
ilk alt ayl›k üretim tablosu denildi¤i gibi üretim matrisi de denir. Afla¤›daki örne-
¤i inceleyiniz.
Bir giyim atölyesinde üretilen mallar›n y›l›n ilk ay› içindeki üretim miktarlar›
afla¤›daki tablo ile verilmifltir.
Ocak fiubat Mart Nisan May›s Haziran
Ceket 250 200 150 300 200 100

Pantolon 300 250 175 300 250 200
Yelek 100 75 75 50 25 0
Gömlek 350 400 350 300 325 350
Kravat 500 450 400 375 250 150
Befl sat›r, alt› sütundan oluflan bu tablo, hangi mal›n hangi ay ne miktarda üre-
tildi¤ini göstermektedir. K›sa bir ifadeyle, atölyenin ilk alt ayl›k üretim tablosu
veya üretim matrisidir.
Say›lar›n, de¤iflkenlerin veya parametrelerin oluflturdu¤u dikdörtgen biçiminde
bir tabloya bir matris denir.
Bir matrisi oluflturan nesnelere o matrisin elemanlar› ya da ö¤eleri ad› ve-
rilir. Yatay çizgiler üzerinde yer alan matris elemanlar›na matrisin sat›rlar›, düfley
çizgiler üzerinde yer alan matris elemanlar›na matrisin sütunlar› denir. Bir mat-
ris, sat›r say›s› ve sütun say›s› ile ifade edilir. m say›da sat›r›, n say›da sütunu olan
bir matris için mxn ye matrisin boyutu ya da mertebesi denir. Bir matrisin bo-
yutu yaz›l›rken daima önce sat›r say›s› sonra da sütun say›s› yaz›l›r. E¤er sat›r sa-
y›s› sütun say›s›na eflit ise, bu tür bir matrise kare matris denir. Boyutu nxn
olan bir matris, k›saca n- yinci mertebeden kare matris diye de ifade edilebilir.
Bir matrisin m say›da sat›r› ve bir tek sütuna varsa, yani matrisin boyutu mx1 ise,
böyle bir matrise sütun matris ya da bir sütun vektör denir. Bir tek sat›r› ve n
say›da sütunu, yani mertebesi 1xn olan bir matrise de sat›r matris ya da bir
sat›r vektör denir.
Bir matrisin sat›rlar› ve sütunlar› normal parantez ( ) veya köfleli parantez [ ]
biçiminde çizgiler aras›na yaz›l›r ve matrisin boyutu da parantezin sa¤ alt köflesi-
ne yaz›larak gösterilir. Bu kitapta matrisler için ( ) gösterimini kullanaca¤›z.
256 Matrisin Tan›m›, Bir Matrisin Boyutu ve Özel Türden Matrisler
Afla¤›da çeflitli boyutlardaki matrisler için birer örnek verilmifltir.

ÖRNEK 1
-3 7 4 0
2 x 4 boyutunda bir matris
0,5 2 -8 1 2x4
9 11 2 nci mertebeden kare matris

-5 3 2x2
1 3/2 -7 3 1x4 Sat›r matris (sat›r vektör)
3
-1 Sütun matris (sütun vektör)
4 3x1
Matrisler, A, B, C, ... , X, Y gibi büyük harfler ile onlar›n ö¤eleri de küçük

harfler ile gösterilirler. Boyutu mxn olan genel bir matrisin i -yinci sat›r› ile
j -yinci sütunun kesiflti¤i yerdeki eleman› aij olarak yaz›l›r. Böylece A matrisi
A = (aij )mxn biçiminde temsil edilebilir (Bu tür yaz›l›fllarda, yani bir matrisin bo-
yutunun yaz›l›fl›nda olsun veya bir eleman›n konumunun gösteriliflinde olsun, da-
ima sat›r say›s› ya da numaras› sütun say›s›ndan ya da numaras›ndan önce yaz›-
l›r). Gösterilifli A = (aij )mxn olan m sat›r, n sütundan oluflan genel bir A matrisi,
elamanlar›n›n konumlar› aç›k gösterilecek flekilde afla¤›daki biçimde yaz›labilir:
a 11 a 12 . . . a 1j . . . a 1n ← 1. sat›r
a 21 a 22 . . . a 2j . . . a 2n ← 2. sat›r
A= ... ... . . . ... ... ...
ai 1 ai 2 . . . a ij . . . a in ← i -inci sat›r
... ... . . . ... ... ...
am 1 am 2 . . . a mj . . . a mn
↑ ↑ ↑
1. sütun 2. sütun j -yinci sütun
‹ki matrisin boyutlar› ve ayn› konumdaki tüm elemanlar› eflit ise bu iki matri-
se eflit matrisler denir. O halde, A = (aij )mxn ve B = (bij )rxs matrislerinin eflit ol-
mas› için gerekli ve yeterli koflul m = r, n = s ve her i, j için aij = bij olmas›d›r.
ÖRNEK 2 1 3 8 1 y z
A= matrisinin B= matrisine eflit
0 -1 x 0 -1 5
olmas› için x, y, z ne olmal›d›r?
ÇÖZÜM
A matris ile B matrisinin boyutlar› ayn› oldu¤undan, A = B olmas› için x = 5,

y = 3, z = 8 olmal›d›r.
Matrisin Tan›m›, Bir Matrisin Boyutu ve Özel Türden Matrisler 257
-3 5 7 0 1 3 5 -1
ÖRNEK 3
A= 0 1 -1 8 , B= 2 7 8 , C= 3
2 4 -5 5 9 -1 0 6
D= 2 3 0 -1 , E= -4
matrisleri veriliyor. Bu matrislerin boyutlar›n›, eleman say›lar›n› ve a24 ,

b32 , c31 , d14 , e11 elemanlar›n› bulunuz.
Her bir matrisi tek tek ele al›p sorular› yan›tlayal›m. A matrisinin boyutu 3x4
ÇÖZÜM
dür; özel bir adland›r›l›fl› yoktur. Elemanlar› say›s› 3x4 = 12 dir. a24, ikinci sa-
t›r dördüncü sütunda bulunan eleman oldu¤undan a24 = 8 dir.
B matrisinin boyutu 3x3 dür; yani üçüncü mertebeden bir kare matristir.
Elemanlar› say›s› 3x3 = 9 dur. b32 = - 1 dir.
C matrisinin boyutu 3x1 dir. Bu matris bir sütun matristir; elemanlar› say›s› 3
ve c31 = 6 d›r.
D matrisinin boyutu 1x4 dür. Bu matris bir sat›r matristir; elemanlar› say›s› 4
ve d14 = - 1 dir.
E matrisi boyutu 1x1 olan hem sat›r hem de sütun matristir. E nin tek eleman›
e11 = - 4 dür.
n- yinci mertebeden bir A = (aij ) kare matrisinde a11 , a22 , a33 , ... , ann
elemanlar›na k›saca matrisin köflegen elemanlar› denir.
E¤er bir kare matrisin köflegen elemanlar›n›n hepsi 1 ve di¤er tüm eleman-
lar› 0 ise, böyle bir matrise bir birim matris denir. n- yinci merteben bir birim
matris için
1 i=j
a ij = i, j = 1,2,...,n
0 i≠j
dir. Her mertebeden birim matris vard›r ve mertebesi n olan birim matris, ge-
nel olarak, In simgesiyle gösterilir.
Örne¤in,
1 0 0
1 0
I2 = , I3 = 0 1 0
0 1
0 0 1
matrislerinden birincisi 2 ci mertebeden, ikincisi de 3 cü mertebeden birim

matrislerdir.
Bir A = (aij )mxn matrisi için A n›n devri¤i (transpozesi) diye adland›r›lan
ve AT = (a'ij )nxm ile gösterilen matris, boyutu nxm olan ve a'ij = aji olarak
tan›mlanan matristir. Bir baflka ifade ile, A n›n sat›rlar›n› sütun, sütunlar›n› da sat›r
yaparak elde edilen matrise A n›n devri¤i denir ve bu yeni matris AT ile gös-
terilir. Örne¤in,
258 Matrisin Tan›m›, Bir Matrisin Boyutu ve Özel Türden Matrisler
a 11 a 12 a 13 a 14
A= a 21 a 22 a 23 a 24
a 31 a 32 a 33 a 34 3x4
matrisinin devri¤i, boyutu 4x3 olan ve A n›n sat›rlar›n› sütun kabul eden
matristir.
a' 11 a' 12 a' 13

a 11 a 21 a 31
T a' 21 a' 22 a' 23 a 12 a 22 a 32
A = =
a' 31 a' 32 a' 33 a 13 a 23 a 33
a 14 a 24 a 34 4x3
a' 41 a' 42 a' 34
ÖRNEK 4 3 3 0 0
-1 3 0
A= , B= 2 , C= 0 -5 0
2 0 5 2x3
2 3x1
0 0 1 3x3
matrislerinin devriklerini bulunuz.

ÇÖZÜM
-1 2
T
A = 3 0 , BT = 3 2 2 ,
1x3
0 5 3x2
3 0 0
CT = 0 -5 0 =C
0 0 1 3x3
SIRA S‹ZDE 1 -3 0 5
1. A = matrisinin ö¤eleri için 2a13 - 3a212 - 4a23 iflleminin
3 1 - 3/2
sonucunu bulunuz.
2 1 x 2 1 4
2. A = , B= matrislerinin eflit olmalar› için x, y, z de¤erleri
y z 0 9 z z
ne olmal›d›r?
3. Ö¤eleri a11 = a22 = a33 = 1, a12 = a21 = -1, a13 = a31 = 2 ve a23 = a32 = 3
olan kare matrisi yaz›n›z.
1 x y
4. A = -2 1 z matrisi için A = AT ise, A matrisinin bilinmeyen ö¤elerini
3 4 5
bulunuz ve A matrisini yeniden yaz›n›z.
Matris ‹fllemleri 259
MATR‹S ‹fiLEMLER‹
Bu kesimde matris toplamas›, ç›karmas›, say› ile çarp›m› ve matris çarp›m› ifllem-
lerini tan›yacak ve bu ifllemlerin kimi özelliklerini ö¤reneceksiniz.
Matris Toplam›
A = (aij )mxn ve B = (bij )mxn ayn› tipten iki matris olsunlar. Ö¤eleri cij = aij + bij
(i = 1,2,...m ; j = 1,2,...,n) olan C = (cij )mxn matrisine A ve B matrislerinin top-
lam› denir ve bu matris C = A + B fleklinde gösterilir. Bu durumda A ve B mat-
rislerine toplanabilir matrisler ad› verilir.
Aç›kt›r ki,
a 11 a 12 . . . a 1n b 11 b 12 . . . b 1n
a 21 a 22 . . . a 2n b 21 b 22 . . . b 2n
A+B= +
... ...
a m1 a m2 . . . a mn b m1 b m2 . . . b mn
a 11+b 11 a 12+b 12 ... a 1n+b 1n

a 21+b 21 a 22+b 22 ... a 2n+b 2n
=
...
a m1+b m1 a m2+b m2 ... a mn+b mn
dir.
A ve B matrislerinin A - B fark› da benzer flekilde tan›mlan›r.
ÖRNEK 5
3 2 -1 -1 7 4
A= , B= matrisleri için A + B , A - B matrislerini
0 4 5 3 -2 0
bulunuz.
ÇÖZÜM
3+ -1 2+7 -1+4 2 9 3
A+B= =
0+3 4+ -2 5+0 3 2 5
3- -1 2-7 -1-4 4 -5 -5
A-B= =
0-3 4- -2 5-0 - 3 6 5
Say› ‹le Çarpma

Bir matrisin bir say› ile çarp›m›, o matrisin elemanlar›n›n konumlar›n› boz-
madan, tüm elemanlar›n verilen say› ile çarp›m›yla oluflturulan matristir. Yani k
bir say› ve A = (aij )mxn verilen bir matris ise, k ile A n›n kA ile gösterilen say›
ile çarp›m› kA = (kaij )mxn olarak tan›mlanan matristir.
4 -2 ÖRNEK 6
k = 5 ve A = 3 0 için kA matrisini bulunuz.
1 5
260 Matris ‹fllemleri
ÇÖZÜM
4 -2 5.4 5. - 2 20 - 10
kA = 5 3 0 = 5.3 5.0 = 15 0
1 5 5.1 5.5 5 25
ÖRNEK 7 1 Ocak 1999 tarihinde peynir, et, fleker fiyatlar› TL/kg olarak F matrisiy-
le veriliyor.
1,5 Peynir
F= 2,5 Et
0,4 fieker
Enflasyonun her y›l %30 oran›nda artaca¤›n› varsayarak, 3 y›l
sonra 1 Ocak 2002 tarihindeki peynir, et, fleker fiyatlar›n› temsil eden
sütun matrisi bulunuz.
ÇÖZÜM
1. y›l sonunda F1 = F + 0,30 F = 1,30 F

2. y›l sonunda F2 = F1 + 0,30 F1 = 1,30 F1 = 1,30 (1,30 F) = (1,30)2 F
3. y›l sonunda F3 = F2 + 0,30 F2 = 1,30 F2 = 1,30 (1,30)2 F = (1,30)3 F
olur. Böylece aran›lan matris, yani 3 y›l sonraki fiyat matrisi
1,5 2,197.1,5 3,2955

3
F 3 = 1,30 F = 2,197 2,5 = 2,197.2,5 = 5,4925
0,4 2,197.0,4 0,8788
olarak bulunur.
Bir A matrisi için (- 1) A = - A olarak gösterilir. Sözgelifli, 6. Örnekteki A

matrisi için
-4 2
-A= -3 0
-1 -5
dir.
ÖRNEK 8 3 - 4 2 5
A= , B= matrisleri ve k = -1 say›s› veriliyor.
1 7 -1 3
A + kB matrisini bulunuz.
ÇÖZÜM
3 -4 2 5
A + kB = A + - 1 B = + -1
1 7 -1 3
3 -4 -2 -5 3-2 -4-5
= + = =A-B
1 7 1 -3 1+1 7-3
olur. O halde, A + (- 1) B = A - B dir.
Tüm elemanlar› s›f›r olan bir matrise s›f›r matris denir. Her mertebeden s›f›r
matris vard›r ve genel olarak s›f›r matris O simgesiyle gösterilir. Aç›kt›r ki, her A
matrisi için A - A = O d›r.
Bir A matrisi için A = - A ise, A n›n s›f›r matris oldu¤unu gösteriniz. ÖRNEK 9
ÇÖZÜM
A herhangi bir matris olsun. A = - A ise, bu eflitli¤in her iki yan›n› A matrisi ile
toplarsak
A + A = A + (- A)
2A = A - A = O
2A = O
A=O
olur. O halde, A s›f›r matristir. (Burada O, A ile ayn› mertebeden olan s›f›r mat-
risi göstermektedir).
‹ki Vektörün ‹ç Çarp›m›

A bir sat›r vektör, B de bir sütun vektör olsun. E¤er A ile B nin elemanlar› sa-
y›s› eflit ise, A n›n her bir eleman›n›n B nin karfl›l›k gelen eleman› ile çarp›l›p top-
lanmas›yla elde edilen say›ya A sat›r vektörüyle B sütun vektörünün iç çarp›-
m› denir ve bu say› A . B ile gösterilir. K›saca
b 11
b 21
A = a 11 a 12 . . . a 1n ve B =
b n1
ise,
A . B = a11 b11 + a12 b21 + ... + a1n bn1
olur.
-1 ÖRNEK 10
A= 2 3 -4 ve B= 7
5
vektörleri için A . B iç çarp›m›n› hesaplay›n›z.
-1
ÇÖZÜM
A. B = 2 3 -4 7 =2. -1 +3.7+ -4 .5
5
= - 2 + 21 - 20 = - 1
bulunur.
Matris Çarp›m›
fiimdi iki matrisin çarp›m›n› tan›mlamak istiyoruz. ‹ki matrisin toplam›n›n veya far-
k›n›n tan›mlanabilmesi için bunlar›n boyutlar›n›n eflit olmas› gerekti¤ini biliyoruz.
‹ki matrisin çarp›m›n›n tan›mlanabilmesi için de bunlar›n boyutlar› aras›nda bir
iliflki olmas› gerekmektedir. Bu iliflki fludur: Matrislerin birincisinin sütun say›s›
ikincisinin sat›r say›s›na eflit olmal›d›r. Bu koflul alt›nda iki matrisin çarp›m›n› afla-
¤›daki flekilde tan›mlayabiliriz:
A = (aij )mxn matrisi ile B = (bij )nxr matrisinin AB ile gösterilen çarp›m› öyle
bir C = (cij ) matrisidir ki, C nin boyutu mxr dir ve cij eleman› A n›n i- yinci sat›r
vektörü ile B nin j- yinci sütun vektörünün iç çarp›m›d›r; yani her i = 1, 2, ... , m
ve j = 1, 2, ... r için
b 1j
b 2j
c ij = a i1 a i2 a in = a i1 b 1j + a i2 b 2j + + a in b nj
bnj
veya k›saca
n
c ij = ∑ a ik b kj
k=1
dir.
AB = C çarp›m›n›n daha iyi anlafl›lmas› için tan›m› biraz görsellefltirelim:
A B C
b 1j
b 2j
i - yinci sat›r ai 1 ai 2 ai n . = ci j ← i - yinci
vektörü sat›r
bnj
mxn nxr mxr
↑
j - yinci sütun j - yinci sütun
vektörü
ÖRNEK 11 1 0 -2
2 4 7 3 2
A= ,B= 8 3 -1 ,C=
-1 5 9 2x3 0 5 2x2
6 4 2 3x3
matrisleri için tan›ml› olan çarp›mlar› belirleyiniz ve çarp›m matrisleri

bulunuz.
ÇÖZÜM
Sadece AB ve CA çarp›mlar› tan›ml›d›r. (Nedenini siz aç›klay›n›z)

1 0 -2
2 4 7
AB = . 8 3 -1
-1 5 9 2x3
6 4 2 3x3
2.1 + 4.8 + 7.6 2.0 + 4.3 + 7.4 2. - 2 + 4 . - 1 + 7.2

=
- 1.1 + 5.8 + 9.6 - 1.0 + 5.3 + 9.4 - 1 - 2 + 5 - 1 + 9.2
76 40 6
=
93 51 15 2x3
3 2 2 4 7
CA = .
0 5 2x2 -1 5 9 2x3
3.2 + 2. - 1 3.4 + 2.5 3.7 + 2.9

=
0.2 + 5. - 1 0.4 + 5.5 0.7 + 5.9
4 22 39
=
-5 25 45 2x3
Bir konfeksiyon atölyesinde sat›fla haz›rlanan dört parti giyim eflyas›- ÖRNEK 12
n›n miktarlar› E matrisi, bu eflyan›n birim fiyatlar› da TL olarak F mat-
risi ile veriliyor. Her bir parti mal›n de¤erini gösteren sütun matris D yi
bulunuz.
Ceket Pantolon Gömlek Kravat
100 150 250 200 1. parti

75 100 175 175 2. parti
E=
125 125 100 100 3. parti
140 160 300 250 4. parti
80 Ceket
20 Pantolon
F=
15 Gömlek
10 Kravat
Her bir parti mal›n de¤erini gösteren matris D = EF dir. O halde,

ÇÖZÜM
100 150 250 200 80

75 100 175 175 20
D = EF =
125 125 100 100 15
140 160 300 250 10
8000 + 3000 + 3750 + 2000

6000 + 2000 + 2625 + 1750
=
10000 + 2500 + 1500 + 1000
11200 + 3200 + 4500 + 2500
16750 1. parti mal›n de¤eri

12375 2. parti " "
=
15000 3. parti " "
21400 4. parti " "
ÖRNEK 13 Alt› ö¤rencinin devam etti¤i bir dersin iki ara s›nav ve bir genel s›nav not-
lar›n›n dökümü S matrisi ile veriliyor. Ara s›navlar %20 ve genel s›nav
%60 a¤›rl›kl› oldu¤una göre, dönem sonunda bu ö¤rencilerin baflar› not-
lar› listesini (matrisini) bulunuz.
1.ara 2. ara Genel

s›nav s›nav s›nav
42 65 70 1. ö¤renci
55 40 65 2. ö¤renci
30 50 60 3. ö¤renci
S=
76 82 85 4. ö¤renci
30 40 43 5. ö¤renci
70 83 92 6. ö¤renci
ÇÖZÜM
Ara s›navlar›n ve genel s›nav›n a¤›rl›klar› matrisini A ile gösterecek olursak, A

matrisini
0,20
A= 0,20
0,60
sütun matrisi olarak alabiliriz. (A y› neden sat›r matris de¤ilde sütun matris olarak
ald›¤›m›z› siz düflününüz). O zaman, ö¤rencilerin baflar› notlar› matrisine B diye-
cek olursak, B = SA olur. Böylece
42 65 70 0,20 8,4 + 13 + 42 63,4

55 40 65 11 + 8 + 39 58
30 50 60 6 + 10 + 36 52
B = SA = 0,20 = =
76 82 85 15,2 + 16,4 + 51 82,6
30 40 43 6 + 8 + 25,8 39,8
70 83 92 0,60 14 + 16,6 + 55,2 85,8
elde edilir.
SIRA S‹ZDE 2 -2 3 1 -3
1. A = , B= matrisleri için A - 2B + AB matrisini bulunuz.
0 5 2 4
9
2. A = (2 3 7) sat›r vektörü ile B = 2 sütun vektörünün iç çarp›m› olan say›y›
bulunuz.
-1
Matris ‹fllemlerinin Özellikleri 265
2 0 1 1 -1 2
3. A = , B= , C= matrisleri veriliyor.
1 -2 2 1 0 2
a) AB b) BA c) (AB) C
d) A2 e) A (B+C )
matrislerini bulunuz.
N
MATR‹S ‹fiLEMLER‹N‹N ÖZELL‹KLER‹
AMAÇ Matris ifllemlerinin sa¤lad›¤› kimi özelliklerin tan›t›lmas›.

2
Matris toplamas›, ç›karmas›, say› ile çarp›m› ve matris çarp›m›na iliflkin kimi özel-
likler afla¤›da dört grup olarak s›ralanm›flt›r. Bu gruplarda geçen ifllemler için ve-
rilen matrislerin uyumlu olduklar›, yani iki matrisin toplam› söz konusu ise bu
matrislerin toplanabilir olduklar›, çarp›mlar› söz konusu ise çarp›labilir olduklar›
kabul edilmifltir. Özelliklerin kan›tlar›na girilmeyecek, baz›lar›n›n örneklerle do¤-
rulanmas›yla yetinilecektir.
I. i) A + B = B + A Matris toplamas›n›n de¤iflme özelli¤i vard›r.
ii) (A + B) + C = A + (B + C ) Matris toplamas›n›n birleflme veya paran-
tez kayd›rma özelli¤i vard›r.
iii) A + O = O + A = A S›f›r matris, matris toplamas›n›n etkisiz ele-
man›d›r.
iv) A + (- A) = O - A , A matrisinin toplamsal tersidir.
II. k, k1 , k2 say›lar
i) kA = Ak
ii) (k1 + k2) A = k1 A + k2 A
ii) k (A + B) = kA + kB
iii) k1 (k2 A) = (k1 k2) A
iv) k (AB) = (kA) B = A (kB)
III. i) A (BC ) = (AB) C Matris çarp›m›n›n birleflme veya parantez
kayd›rma özelli¤i vard›r.
ii) A (B + C ) = AB + AC Matris çarp›m›n›n toplama üzerine da¤›lma
özelli¤i vard›r.
iii) IA = AI = A (Burada A kare matris de¤ilse, soldaki
birim matris ile sa¤daki birim matrisin mer-
tebeleri farkl›d›r.)
IV. i) (A + B)T = AT + BT
ii) (AT )T = A
iii) (kA)T = kAT
iv) (AB)T = BT AT
fiimdi yukar›daki kimi özellikleri örneklerle do¤rulayal›m ve önemlerine

de¤inelim.
266 Matris ‹fllemlerinin Özellikleri
ÖRNEK 14 2 3x y -x 2y - 4x
A= , B= , C=
5 -4 3 7 1 0
matrisleri veriliyor. Bu matrisler için matris toplam›n›n birleflme özel-
li¤i I (ii) yi do¤rulay›n›z.
ÇÖZÜM
2 3x y -x 2 + y 2x
A+B = + =
5 -4 3 7 8 3
2 + y 2x 2y - 4x 2+3y - 2x
A+B +C= + =
8 3 1 0 9 3
y -x 2y - 4x 3y - 5x
B+C = + =
3 7 1 0 4 7
2 3x 3y - 5x 2 + 3y - 2x
A+ B+C = + =
5 -4 4 7 9 3
O halde, (A + B) + C = A + (B + C) dir.
Matris toplamas›n›n birleflme özelli¤inin önemi fludur: Sonlu say›da toplanabilir

matris için parantez kullanmadan bunlar aras›na + iflareti konularak toplamlar› ya-
z›labilir. Örne¤in, A + B + C, A + B + C + D yaz›l›fllar› anlaml›d›r. Çünkü bu top-
lamlar ikili nas›l gruplan›rsa gruplans›n sonuç de¤iflmeyecektir.
Genel olarak, matris çarp›m›n›n de¤iflme özelli¤i yoktur; yani
AB ≠ BA
d›r. Çünkü AB çarp›m› tan›ml› iken BA tan›ml› olmayabilir veya tersi (sözgeli-
fli, A n›n boyutu 2x3 ve B nin boyutu 3x4 ise AB çarp›m› tan›ml› BA çarp›m›
tan›ml› de¤ildir). Asl›nda AB ve BA çarp›mlar›n›n her ikisi de tan›ml› olsa bile,
genelde eflitlik yoktur. Afla¤›daki örnek bu durumu aç›klamaktad›r.
ÖRNEK 15 1 2 -1 5
A= , B=
3 4 2 7
matrisler için AB ≠ BA oldu¤unu görünüz.
ÇÖZÜM
1 2 -1 5 -1+4 5 + 14 3 19
AB = = =
3 4 2 7 - 3 + 8 15 + 28 5 43
-1 5 1 2 - 1 + 15 - 2 + 20 14 18
BA = = =
2 7 3 4 2 + 21 4 + 28 23 32
oldu¤undan AB ≠ BA d›r.
A ve B çarp›labilir matrisler ve bu matrislerden biri s›f›r matris ise AB çarp›-

m›n›n s›f›r matris olaca¤› aç›kt›r. Fakat bunun tersi do¤ru de¤ildir; yani A ≠ O ve
B ≠ O oldu¤u halde AB = O olabilir. Afla¤›daki örne¤i inceleyiniz.
3 9 -3 9
ÖRNEK 16
A= , B=
1 3 1 -3
matrisleri veriliyor. AB çarp›m›n›n s›f›r matris oldu¤unu gösteriniz.
ÇÖZÜM
3 9 -3 9 -9+9 27 - 27 0 0
AB = = =
1 3 1 -3 -3+3 9-9 0 0
Bu örnek flunu göstermektedir: A ve B gibi iki matris için AB = O ise A = O

veya B = O olmak zorunda de¤ildir. Oysa a, b gerçel say›lar› için ab = 0 ise
a = 0 veya b = 0 olmak zorunda oldu¤unu an›msay›n›z. Yine a, b, c say›lar› için
ab = ac (a ≠ 0) ise, b = c dir. Gerçel say›lar için çarpman›n k›saltma özelli¤i ola-
rak bilinen bu özellik de matris çarp›m› için genel olarak geçerli de¤ildir. Afla¤›daki
örne¤i inceleyiniz.
2 3 -2 1 1 1 ÖRNEK 17
A= , B= , C=
6 9 3 2 1 2
matrisleri veriliyor. Bu matrisler için k›saltma kural›n›n geçerli olmad›¤›n›
gösteriniz.
ÇÖZÜM
2 3 -2 1 -4+9 2+6 5 8
AB = = =
6 9 3 2 - 12 + 27 6 + 18 15 24
2 3 1 1 2+3 2+6 5 8
AC = = =
6 9 1 2 6+9 6 + 18 15 24
O halde, AB = AC dir; fakat k›saltma kural› geçerli de¤ildir. Çünkü B ≠ C dir.
Matris çarp›m›n›n birleflme özelli¤i III(i) nedeniyle çarp›labilir matrisler için

ABC, ABCD gibi yaz›l›fllar› anlaml› olur. Afla¤›daki örnek, matris çarp›m›n›n birlefl-
me özelli¤ini do¤rulayan bir örnektir.
1 ÖRNEK 18
1 0 4 1 0
A= , B= , C= 0
2 -3 0 1 2
5
matrisleri için (AB) C = A (BC) = ABC eflitli¤ini do¤rulay›n›z.
ÇÖZÜM
1 0 4 1 0 4 1 0
AB = =
2 -3 0 1 2 8 -1 -6
AB C ABC
1
4 1 0 4
AB C = 0 =
8 -1 -6 - 22
5
1
4 1 0 4
BC = 0 =
0 1 2 10
5
A BC ABC
1 0 4 4
A BC = =
2 -3 10 - 22
Böylece çarp›labilir A, B ve C matrisleri için (AB) C = A (BC ) = ABC eflitli¤i do¤-
rulanm›fl olur.
Matris çarp›m›n birleflme özelli¤i, kare bir matrisin pozitif bir kuvvetinin
tan›mlanmas›n› da sa¤lar. A bir kare matris ve n de pozitif bir tam say› ise, A n›n
n- yinci kuvveti
A = A . A . A .... A
n tane
olarak tan›mlan›r. Özel olarak, A bir köflegen matris
a 11 0 0
0 a 22 0
A =
0 0 a mm
ise,
n
a 11 0 0
n
0 a 22 0
An =
0 0 a nmm
olur.
2 0 0
ÖRNEK 19
A= 0 -1 0 köflegen matrisinin beflinci kuvvetini bulunuz.
0 0 3
ÇÖZÜM
25 0 0 32 0 0
5
A = 0 -1 5
0 = 0 -1 0
5
0 0 3 0 0 243
ÖRNEK 20
3 1 -2 0
A= , B=
5 2 1 2
matrisleri için (A + B)T = AT + BT ve (AB)T = BT AT eflitliklerini do¤rulay›n›z.
ÇÖZÜM
3 5 -2 1
AT = , BT =
1 2 0 2
T
T 1 1 1 6
A+B = =
6 4 1 4
T
T -5 2 -5 -8
AB = =
-8 4 2 4
1 6
AT + BT =
1 4
-5 -8
BT AT =
2 4
oldu¤undan (A + B)T = AT + BT ve (AB)T = BT AT eflitlikleri sa¤lanm›fl olur.
0 3 SIRA S‹ZDE 3
2 -1 0 1 0 0
1. A = , B= , C= 1 5
3 4 5 0 -3 2
4 -2
matrisleri veriliyor. Afla¤›daki matrisleri hesaplay›n›z. E¤er matris ifllemi tan›ml›

de¤ilse, neden tan›ml› olmad›¤›n› aç›klay›n›z.
a) A + B, b) A - B, c) B + C, d) 3A, e) B + CT,
f) 4A - 2B + 3CT, g) AB, h) AC, i) (A + B) C, j) AT CT,
m) A + X = B olacak flekildeki X matrisini bulunuz.
n) A + Y = O olacak flekildeki Y matrisini bulunuz.
5
2. A = 2 3 4 , B= 6 matrisleri veriliyor.
7
a) AB matrisini bulunuz.
b) Bu vektörlerin iç çarp›m› olan A . B say›s›n› hesaplay›n›z.
3 1 1/3 - 1/6
3. A = , B= matrisleri veriliyor.
0 2 0 1/2
AB = BA = I eflitli¤ini do¤rulay›n›z.
1 12 1 0
4. A = , I= matrisleri veriliyor.
0 3 0 1
AX = XA = I eflitli¤ini sa¤layacak flekilde bir X matrisi bulunuz.
5. Bir giyim ma¤azas›n›n üç ambar›nda bulunan dört kalem mallar›n›n de¤erleri,
TL olarak, afla¤›daki D matrisi ile veriliyor. E¤er bu ma¤aza, mallar›na %20 zam
yaparsa ambarlar›ndaki mallar›n de¤erlerini temsil eden matris ne olur?
500 750 900

650 525 830
D=
420 640 835
340 590 610
6. A ve B boyutlar› ayn› olan kare matrisler ise,

(A + B)2 = A2 + AB + BA + B2
eflitli¤ini gösteriniz.
1 0 0
7. A = 0 2 0 matrisi veriliyor.
0 0 -5
a) A4 matrisini bulunuz.
b) AB = BA = I olacak flekildeki B matrisinin
1 0 0
B= 0 1/ 2 0
0 0 - 1/5
oldu¤unu gösteriniz.
Ters Matris 271
8. Bir flirket sat›n almak iste¤i 90 adet televizyon, 110 adet buzdolab›, 70 adet ça-
mafl›r makinas› için dört ayr› firmadan fiyat teklifleri al›yor. Firmalar›n bu mallar
için verdikleri birim fiyatlar, TL olarak, A matrisi ile temsil edilmektedir.
Tv Bd Çm
130 180 170 1. firma
150 175 165 2. firma
A=
120 190 150 3. firma
140 200 160 4. firma
E¤er flirket bu mallar›n hepsini ayn› firmadan almak isterse, minimum toplam
fiyat› hangi firma vermifltir?
N
TERS MATR‹S
AMAÇ Tersi olan kare matrislerin terslerinin bulunmas›.

3
A bir kare matris olsun. A ile sa¤dan ve soldan çarp›ld›¤›nda ayn› birim matrisi
veren bir matris varsa, bu matrise A n›n tersi denir ve bu matris A-1 ile gös-
terilir. O halde, A n›n tersi A-1 varsa,
AA-1 = A-1 A = I
d›r.
fiimdi ters matrise iliflkin do¤rudan tan›mdan elde edilebilecek baz› uyar›lar ve
sonuçlar s›ralayal›m:
i) Ancak kare matrislerin tersleri olabilir. Her kare matrisin de tersi yoktur.
ii) A matrisinin tersi varsa, bu ters matris de kare matristir ve boyutu A n›n bo-
yutu ile ayn›d›r.
iii) A n›n tersi varsa bu ters matris tektir.
iv) A n›n tersi A-1 varsa, A da A-1 ›n tersidir; yani (A-1)-1 = A d›r.
3 11 4 - 11 ÖRNEK 21
A= , B= matrisleri veriliyor. A-1 = B oldu¤unu
1 4 -1 3
gösteriniz.
ÇÖZÜM
3 11 4 - 11 1 0
AB = = = I
1 4 -1 3 0 1
4 - 11 3 11 1 0
BA = = =I
-1 3 1 4 0 1
oldu¤undan A-1 = B dir.

272 Ters Matris
ÖRNEK 22 2 0
A= matrisinin tersinin olmad›¤›n› gösteriniz.
5 0
ÇÖZÜM
A matrisinin tersinin varl›¤›n› kabul edelim. Bu matris A ile ayn› boyutta bir mat-
ris olacakt›r; diyelim ki
b 11 b 12
B=
b 21 b 22
olsun ve AB = BA = I eflitliklerini sa¤las›n.
2 0 b 11 b 12 2b 11 2b 12 1 0
AB = = =
5 0 b 21 b 22 5b 11 5b 12 0 1
Sa¤ yandaki son iki matrisin eflitli¤inden

2b11 = 1 2b12 = 0
5b11 = 0 5b12 = 1
denklemleri elde edilir. Ayn› zamanda b11 = 1/2 ve b11 = 0 (benzer olarak
b12 = 0 ve b12 = 1/5) olamayaca¤›ndan, AB = I eflitli¤ini sa¤layan bir B matri-
si bulunamaz. Öyleyse A matrisinin ters matrisi yoktur.
ÖRNEK 23 A matrisinin tersi varsa, tek oldu¤unu gösteriniz.

ÇÖZÜM
A matrisinin iki tane tersinin varl›¤›n› kabul edelim. Bunlar B ve C olsunlar.

O zaman
AB = BA = I
AC = CA = I
eflitlikleri vard›r. fiimdi bu eflitlikleri ve çarp›m›n birleflme özelli¤ini kullan›rsak
B = BI = B (AC ) = (BA) C = IC = C
olur.
ÖRNEK 24 A ve B ayn› boyutlu tersleri olan matrisler ise, AB çarp›m matrisinin de

tersinin var oldu¤unu ve (AB)-1 = B -1 A-1 oldu¤unu gösteriniz.
ÇÖZÜM
A ve B ayn› boyutlu tersleri olan matrisler ise, AB ve B -1 A-1 çarp›mlar› da

tan›ml›d›r. AB = C diyelim. CD = DC = I olacak flekilde bir D matrisi var m›?
E¤er D = B -1 A-1 al›rsak aran›lan koflullar sa¤lan›r. Gerçekten,
CD = (AB) (B -1A-1) = A (BB -1) A-1 = A (I ) A-1 = (A I ) A-1 = AA-1 = I

DC = (B -1 A-1) (AB) = B -1 (A-1 A) B = B -1 (I ) B = B -1 (IB) = B -1 B = I
oldu¤undan C -1 = D; yani (AB)-1 = B -1 A-1 dir.

Ters Matris 273
1 3 ÖRNEK 25
A= matrisinin tersini bulunuz.
2 0
x y
ÇÖZÜM
A matrisinin tersi varsa, B = biçiminde bir matris olacakt›r ve
z t
AB = BA = I koflulunu sa¤layacakt›r. Buna göre,
1 3 x y x + 3z y + 3t 1 0
AB = = =
2 0 z t 2x 2y 0 1
matris eflitli¤inden
x + 3z = 1
2x = 0
y + 3t = 0
2y = 1
do¤rusal denklem sistemi elde edilir. Sistem yeterince basit oldu¤undan çözümü-
nü hemen yazabiliriz: x = 0, y = 1/2, z = 1/3, t = - 1/6 bulunur. fiimdi
0 1/2
B=
1/3 - 1/6
matrisinin A n›n tersi, yani B = A-1 oldu¤unu kolayca do¤rulayabiliriz:
1 3 0 1/2 1 0
AB = =
2 0 1/3 - 1/6 0 1
0 1/2 1 3 1 0
BA = =
1/3 - 1/6 2 0 0 1
oldu¤undan
0 1/2
A-1 =
1/3 - 1/6
bulunur.
‹lkel Sat›r ‹fllemleri ve Ters Matrisin Hesaplanmas›

Bir kare matrisin tersini hesaplaman›n birçok yöntemi vard›r. 25. Örnekte 2 nci
mertebeden bir kare matrisin tersinin nas›l bulunabilece¤ini gördük. Ancak, bu
yol üç ve daha yukar› mertebeden matrislerin terslerinin bulunmas›nda uygun bir
yol de¤ildir. Örne¤in, üçüncü mertebeden bir matrisin tersini bulmak için dokuz
bilinmeyenli dokuz denklemden oluflan bir do¤rusal denklem sistemini çözmek
durumunda kal›r›z. Bu nedenle, ters matrisi hesaplaman›n daha uygun yöntemle-
rini ö¤renmeliyiz. Bu yöntemlerden biri de Gauss Yöntemidir. Gauss Yönteminin
274 Ters Matris
ne oldu¤una girmeden önce bir matrisin sat›rlar› aras›nda tan›mlanan ilkel sat›r ifl-
lemlerinden söz edelim:
Do¤rusal denklem sistemlerinin çözümlerini araflt›r›rken (11. Ünite) üç tür te-
mel sat›r iflleminden söz etmifltik. Ayn› tür ifllemler bir matrisin sat›rlar›na uygu-
land›¤›nda bu ifllemlere ilkel sat›r ifllemleri, elde edilen matrise de verilen mat-
rise sat›r eflde¤er matris denir. fiimdi ilkel sat›r ifllemlerini görelim:
Üç tip ilkel sat›r ifllemi vard›r:
I. Matrisin iki sat›r›n›n yerlerinin de¤ifltirilmesi
II. Bir sat›r›n s›f›r olmayan bir say› ile çarp›lmas›
III. Bir sat›r›n bir say› ile çarp›l›p baflka bir sat›r üzerinde toplanmas›
Sat›r ifllemleri do¤rusal cebirin en önemli araçlar›ndan birisidir. Do¤rusal denk-
lem sistemlerinin çözümlerinin belirlenmesinde ve daha kimi konularda hem ku-
ramsal hem de uygulama aç›s›ndan neredeyse kaç›n›lmazd›r. Bu nedenlerden do-
lay› sat›r ifllemlerinin mekanik bir biçime getirilmesi oldukça yararl›d›r. Öncelikle
bir matrise sat›r ifllemleri uygulamaktan beklentimizin ne oldu¤una aç›kl›k getire-
lim. Amaç yap›lan ifllere göre de¤iflmekle birlikte genelde verilen matrisi basa-
mak biçimine getirmek ço¤u problem için yeterlidir. fiimdi basamak matrisin ne
oldu¤unu tan›mlayal›m. E¤er verilen bir matriste her sat›r›n s›f›rdan farkl› ilk ö¤e-
si bir ve bu birin oldu¤u sütunda birden sonra gelen ö¤eler s›f›r ise böyle bir mat-
rise basamak biçiminde (ya da eflolon biçimde) bir matris denir. Afla¤›da ör-
nek olarak gösterilen matrisler basamak biçimdedir.
1 -2 3 0
1 0 0 0 1
0 0 1 -1 1 0 1
1 -3 4 0 0 1 1 0
0 0 0 0 , 0 0 1 , ,
0 0 1 0 0 0 1 -1
0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 1
0 0 0 0
Yukar›daki örneklerden kolayca anlafl›laca¤› gibi öncelikle her sat›r›n ilk ö¤e-
sine bak›yoruz, e¤er bu ö¤e bir ise birin alt›ndaki ö¤enin s›f›r olup olmad›¤›n› de-
netliyoruz. fiimdi verilen bir matrisin sistematik bir flekilde bu biçime nas›l getiri-
lece¤ini görelim. Basamak biçimin tan›m›ndan da anlafl›laca¤› gibi öncelikle, e¤er
birinci sat›r›n birinci ö¤esi s›f›rdan farkl› ise bu ö¤eyle birinci sat›r bölünür. E¤er
birinci sat›r›n birinci ö¤esi s›f›r ise, birinci sat›r, birinci ö¤esi s›f›rdan farkl› olan
herhangi bir sat›r ile de¤ifltirilip yukar›daki ifllem uygulan›r. Daha sonra birinci sa-
t›r i ≥ 2 için i- yinci sat›r›n ilk ö¤esi a n›n toplamsal tersi - a ile çarp›l›p i- yinci
sat›r üzerine toplan›p, birin alt›nda kalan ö¤eler s›f›r yap›l›r. Bu sayede basamak
biçim için birinci sat›r›n gerçekleflmesi gereken koflul sa¤lanm›fl olur. Daha sonra
ayn› ifllem ikinci ve daha sonraki sat›rlara uygulan›r. Böylece verilen matrisin ba-
samak biçimine getirmifl oluruz. fiimdi bir örnekle uygulamay› görelim:
ÖRNEK 26 1 3 -1
A= 0 1 4 matrisini basamak biçimine getiriniz.
-2 1 1
Ters Matris 275
ÇÖZÜM
1 3 -1 a11 = 1 oldu¤undan ikinci ve üçüncü sat›r›n birinci ö¤elerini s›f›r
0 1 4 yapmal›y›z. ‹kinci sat›r›n ilk ö¤esi s›f›rd›r. Üçüncü sat›r›n ilk ö¤esini
s›f›r yapmak için birinci sat›r 2 ile çarp›l›p üçüncü sat›ra eklenir.
-2 1 1
1 3 -1 1 3 -1
~ 0 1 4 = 0 1 4
-2 + 1.2 1 + 3.2 1 + (-1).2 0 7 -1
1 3 -1 ‹kinci sat›r›n ikinci ö¤esi 1 oldu¤undan, üçüncü sat›r›n ikinci ö¤esi

0 1 4 s›f›r yap›lmal›d›r. Bunun için ikinci sat›r -7 ile çarp›l›p üçüncü
sat›ra eklenir.
0 7 -1
1 3 -1 1 3 -1
~ 0 1 4 = 0 1 4
0 7 +1. (-7) -1 + 4.(-7) 0 0 -29
1 3 -1
Üçüncü sat›r›n üçüncü ö¤esini bir yapmak için üçüncü sat›r›n her
~ 0 1 4 ö¤esini üçüncü sat›r›n üçüncü ö¤esi olan -29 say›s›na böldük.
0 0 1
Apaç›k olarak bu son elde etti¤imiz matris basamak biçimindedir.
ÖRNEK 27
4 1 -2
A= matrisini basamak biçimine getirelim.
3 -1 0
ÇÖZÜM
4 1 -2 ‹lk sat›r›n ilk eleman› 1 olmad›¤› için bu sat›r›n her eleman›n› 4 e

bölelim.
3 -1 0
1 1/4 -2/4 ‹kinci sat›r›n birinci ö¤esini s›f›r yapmak için birinci sat›r›n
~
3 -1 0 - 3 kat›n› ikinci sat›ra ekleyelim.
1 1/4 -1/2 1 1/4 -1/2

~ =
0 -1 + 1 .(-3) 0 + - 1 .(-3) 0 -7/4 3/2
4 2
1 1/4 -1/2 ‹kinci sat›r›n ikinci ö¤esini 1 yapmak için ikinci sat›r›n her
0 -7/4 3/2 ö¤esini - 4/7 ile çarpal›m.
276 Ters Matris
0 1/4 -1/2 0 1/4 -1/2

~ =
0 1 3. -4 0 1 -6
2 7 7
ÖRNEK 28 0 1
Son bir örnek daha A = matrisini basamak biçimine getirelim.
-2 1
ÇÖZÜM
0 1 Birinci sat›r›n birinci ö¤esi s›f›r oldu¤u için bu sat›r›n ilk ö¤esini
s›f›rdan farkl› olan ikinci sat›r ile yer de¤ifltirelim.
-2 1
-2 1
~ ‹lk sat›r›n ilk ö¤esini 1 yapmak için birinci sat›r› -2 ye bölelim.
0 1
1 -1/2
~
0 1
elde edilir.
E¤er bir A kare matrisi A n›n sat›rlar›na uygulanan ilkel sat›r ifllemleri sonucun-
da birim matrise dönüfltürülebiliyorsa, bir baflka ifadeyle A matrisi birim matris I
ya sat›r eflde¤er ise, A matrisinin tersi vard›r. Bunun için, A ile I afla¤›da oldu¤u
gibi yan yana yaz›l›r ve elde edilen
(A : I )
blok matrisine ilkel sat›r ifllemleri uygulan›rsa, A n›n yerinde birim matris olufltu-
ruldu¤unda, I n›n yerinde oluflan matris A-1 olur. K›saca (A:I ) blok matrisi bir (I:B)
matrisine dönüfltürülebildi¤inde B = A-1 dir. Bu yolla A-1 matrisinin bulunmas›na
Gauss Yöntemi denir.
ÖRNEK 29 1 3
A= matrisinin varsa, tersini bulunuz.
2 -4
ÇÖZÜM
Gauss Yöntemini uygulayal›m:
1 3 1 0 Birinci sat›r› - 2 ile çarp›p ikinci sat›r

A: I =
2 -4 0 1 üzerinde toplayal›m.
~
1 3 1 0 ‹kinci sat›r› - 1 ile çarpal›m.
10
0 - 10 -2 1
Ters Matris 277
‹kinci sat›r› - 3 ile çarp›p

1 3 1 0
~ birinci sat›r üzerinde
0 1 1/5 - 1/10 toplayal›m.
1 0 2/5 3/10
~ = I:B
0 1 1/5 - 1/10
olur. A n›n yerinde birim matris olufltu¤u için A-1 vard›r ve
2/5 3/10 4 3
A -1 = B = = 1
10
1/5 - 1/10 2 -1
dir.
-3 0 1 ÖRNEK 30
A= 1 2 3 matrisinin varsa, tersini bulunuz.
0 0 5
Gauss Yöntemini uygulayal›m:
ÇÖZÜM
-3 0 1 1 0 0
Birinci sat›r ile ikinci sat›r›
A: I = 1 2 3 0 1 0 yer de¤ifltirelim.
0 0 5 0 0 1
1 2 3 0 1 0 Birinci sat›r› 3 ile çarp›p

ikinci sat›r üzerinde
~ -3 0 1 1 0 0 toplayal›m; üçüncü sat›r›
0 0 5 0 0 1 1/5 ile çarpal›m.
1 2 3 0 1 0 ‹kinci sat›r› 1/6 ile

~ 0 6 10 1 3 0 çarpal›m.
0 0 1 0 0 1/5
1 2 3 0 1 0 ‹kinci sat›r› - 2 ile çarp›p

~ 0 1 5/3 1/6 1/2 0 birinci sat›r üzerinde
toplayal›m.
0 0 1 0 0 1/5
1 0 - 1/3 - 1/3 0 0 Üçüncü sat›r› 1/3 ile

çarp›p birinci sat›r
~ 0 1 5/3 1/6 1/2 0 üzerinde; - 5/3 ile çarp›p
ikinci sat›r üzerinde
0 0 1 0 0 1/5 toplayal›m.
1 0 0 - 1/3 0 1/15
~ 0 1 0 1/6 1/2 - 1/3 = I: B
0 0 1 0 0 1/5
278 Ters Matris
oldu¤undan, A matrisinin tersi vard›r ve A-1 = B dir; yani
- 1/3 0 1/15 - 10 0 2
-1
= 1
A 1/6 1/2 - 1/3 = 30 5 15 - 10
0 0 1/5 0 0 6
olur.
ÖRNEK 31 1 2
A= matrisinin varsa, tersini bulunuz.
-3 -6
ÇÖZÜM
Gauss Yöntemini kullanal›m:
1 2 1 0 Birinci sat›r›n 3 kat›n› ikinci sat›ra

A: I =
-3 -6 0 1 ekleyelim.
1 2 1 0
~
0 0 3 1
Birinci blokun ikinci sat›r› bütünüyle s›f›r oldu¤undan art›k burada birim matris
oluflturulamaz. O halde, A matrisinin tersi yoktur.
SIRA S‹ZDE 4
1 1 -2 1 -2 1
1. A = , B= , C= matrisleri
3 2 3 1 3 -1
veriliyor. Bu matrislerden hangileri birbirlerinin tersidir?
2 0 0 1/2 0 0
-1
2. A = 0 3 0 matrisi için A = 0 1/3 0
0 0 1/4 0 0 4
oldu¤unu do¤rulay›n›z.
-1 0 1
3. A = ise, A matrisi nedir?
1 2
4. Sat›r ifllemleri uygulayarak
1 0 0
A= -3 0 2
1 2 0
matrisini birim matrise dönüfltürünüz. A-1 var m›, varsa hangi matris?
Do¤rusal Denklem Sistemlerinin Matrislerle Gösterilifli 279
5. Afla¤›daki matrislerin terslerini Gauss yöntemiyle bulunuz.
2 6 10
1 2 5 -1
A= , B= , C= 0 1 -3
3 4 10 2
0 0 4
DO⁄RUSAL DENKLEM S‹STEMLER‹N‹N

MATR‹SLERLE GÖSTER‹L‹fi‹
NAMAÇ
Verilen bir do¤rusal denklem sisteminin matris gösterimiyle yaz›-
l›fl›n› ve çözümünün matris ifllemleriyle nas›l yap›labilece¤ini ör-
4 neklerle görmek.
n bilinmeyen ve m tane denklemden oluflan
a11 x1 + a12 x2 + ... + a1n xn = b1

a21 x1 + a22 x2 + ... + a2n xn = b2
am1 x1 + am2 x2 + ... + amn xn = bm
do¤rusal denklem sistemi
AX = B
biçiminde bir matris eflitli¤i ile gösterilebilir. Bu yaz›l›flta
a 11 a 12 a 1n
a 21 a 22 a 2n
A=
am 1 am 2 amn
katsay›lar matrisi,
x1
x2
X=
xn
bilinmeyenler matrisi ve
b1
b2
B=
bm
sabitler matrisi ad›n› al›r. E¤er do¤rusal denklem sistemi homojen sistem ise, ya-
ni sabitler matrisi B s›f›r matris ise, verilen do¤rusal denklem sisteminin matris
gösterimi
280 Do¤rusal Denklem Sistemlerinin Matrislerle Gösterilifli
AX = O
fleklinde olur. Afla¤›daki örnekleri inceleyiniz.
ÖRNEK 32 x1 – 3x2 + x4 = 5
2x1 – x3 + 3x4 = – 1
x2 + 4x3 – x4 = 7
do¤rusal denklem sisteminin matris gösterimini yaz›n›z.
Sistemin katsay›lar matrisi, bilinmeyenler matrisi ve sabitler matrisi, s›ras›yla,

ÇÖZÜM
1 -3 0 1 x1 5
A= 2 0 -1 3 , X = x2 , B= -1
x3
0 1 4 -1 x4 7
olmak üzere, verilen sistemin AX = B biçimindeki matris gösterimi
1 -3 0 1 x1 5
x2 =
2 0 -1 3 x3 -1
0 1 4 -1 x4 7
olur.
Do¤rusal Denklem Sistemlerinin Matris Gösterimiyle

Çözümlerinin Aranmas›
Verilen bir do¤rusal denklem sisteminin matris gösterimi sistemin çözümünün
aranmas›nda kolayl›k sa¤lar. fiöyle ki; matris gösterimi AX = B olan bir do¤rusal
denklem sistemi için, katsay›lar matrisi A ile sabitler matrisi B yi yan yana ya-
z›p elde etti¤imiz
(A : B)
blok matrisine verilen sistemin geniflletilmifl matrisi denir. Bu geniflletilmifl mat-

ris üzerine uygulanan her ilkel sat›r ifllemiyle elde edilen yeni matris, bafllang›çta
verilen do¤rusal denklem sistemine eflde¤er bir denklem sisteminin geniflletilmifl
matrisdir. Baflka bir ifadeyle, (A : B) geniflletilmifl matris üzerine uygulanan ilkel
sat›r ifllemleri verilen sistemin çözümünü etkilemeyecektir. Çünkü (A : B) üze-
rindeki ilkel sat›r ifllemleri asl›nda verilen do¤rusal denklem sistemi için sat›r ifl-
lemleridir. ‹flte bu kural sistemin çözümünün aranmas›nda uygulanan Gauss yok
etme yönteminin geniflletilmifl matris üzerinde uygulanabilirli¤ini sa¤lar. Örnekler-
le görelim:
ÖRNEK 33
x1 + 2x2 – x3 = 6
– x1 + x2 + 2x3 = – 1
3x1 – x2 + x3 = 0
ÇÖZÜM
1 2 -1 6
A: B = -1 1 2 -1
3 -1 1 0
Geniflletilmifl matrisi, basamak biçiminde bir do¤rusal denklem sisteminin genifl-

letilmifl matrisine dönüfltürmek için ilkel sat›r ifllemleri uygulayal›m.
1 2 -1 6 ‹lk sat›r› ikinci sat›r üzerinde toplaya-

A: B = -1 1 2 -1 l›m; ilk sat›r› - 3 ile çarp›p üçüncü sa-
t›r üzerinde toplayal›m.
3 -1 1 0
1 2 -1 6
‹kinci sat›r› 7 ile çarp›p üçüncü
~ 0 3 1 5 3
sat›r üzerinde toplayal›m.
0 -7 4 - 18
1 2 -1 6
~ 0 3 1 5 Üçüncü sat›r› 3 ile çarpal›m.

19
0 0 19 - 19
3 3
1 2 -1 6
~ 0 3 1 5
0 0 1 -1
Son yaz›lan blok matris basamak biçimindeki
x1 + 2x2 - x3 = 6
3x2 + x3 = 5
x3 = - 1
do¤rusal denklem sisteminin geniflletilmifl matrisidir. Bu sistemin üçüncü denklemin-

den x3 = - 1, ikinci denkleminden x2 = 2, birinci denkleminden x1 = 1 bulunur.
Bu çözüm ayn› zamanda verilen do¤rusal denklem sisteminin bir çözümüdür.
ÖRNEK 34 2x1 – x2 = 1
– 6x1 + 3x2 = 5
do¤rusal denklem sisteminin çözümünü araflt›r›n›z.

ÇÖZÜM
Geniflletilmifl matrisi yaz›p, sat›r ifllemleri uygulayal›m:
2 - 1 1 ‹lk sat›r› 3 ile çarp›p ikinci sat›r üzerinde

A: B =
-6 3 5 toplayal›m.
2 - 1 1
~
0 0 8
Bu blok matris hiçbir do¤rusal denklem sisteminin geniflletilmifl matrisi olamaz.

(Nedenini siz aç›klay›n›z.) O halde, verilen do¤rusal denklem sisteminin bir çözü-
mü yoktur; bir baflka ifade ile sistem tutars›zd›r.
ÖRNEK 35 x1 + 2x3 = – 7
3x1 – x3 = 14

ÇÖZÜM
Katsay›lar matrisi
1 2 1 2
A= için A -1 = 1
7
3 -1 3 -1
oldu¤undan, sistemin matris gösteriliflinden bilinmeyenler matrisi X i çözebiliriz:
AX = B
A-1 (AX) = A-1B
IX = A-1B
X = A-1B
Böylece
x1 1 2 -7 - 7 + 28 3
X= =1 = 1 =
x2 7 3 -1 14 7 - 21 - 14 -5
olur. O halde, sistemin çözümü x1 = 3 ve x2 = - 5 dir.
Bu son örnek bize flunu göstermektedir: n bilinmeyenli n tane denklemden

oluflan bir do¤rusal denklem sisteminin katsay›lar matrisi A n›n tersi A-1 varsa,
bilinmeyenler matrisi
X = A-1B
dir.
x1 + 2x2 + 2x3 = 3 ÖRNEK 36

3x1 + x2 = 0
x1 + x2 + x3 = 2
ÇÖZÜM
Katsay›lar matrisi
1 2 2
A= 3 1 0
1 1 1
n›n tersi A-1 Gauss yöntemiyle hesaplan›rsa
-1 0 2
-1
A = 3 1 -6
-2 -1 5
bulunur. O halde,
x1 -1 0 2 3 -3+4 1
X = x 2 = A -1B = 3 1 -6 0 = 9 - 12 = -3
x3
-2 -1 5 2 - 6 + 10 4
ve verilen sistemin çözümü x1 = 1, x2 = - 3, x3 = 4 olur.
1. Afla¤›daki do¤rusal denklem sistemlerinin matris gösterimlerini yaz›n›z. SIRA S‹ZDE 5

a) x - 2y = - 3 b) x1 + 2x3 = 4
3x + y = 5 5x1 - 3x2 + x3 = 2
c) x1 + x2 + x3 + x4 = 0 d) 3x1 + x2 + 5x3 - x4 = 3
x2 - x3 + x4 = 0
x 1 - x2 + x4 = 0
- x1 + x3 + x4 = 0
2. Afla¤›da matris gösterimleri verilen do¤rusal denklem sistemlerini yaz›n›z.
x1
3 -2 x1 = -2 1 0 2 1
a) b) x2 =
x2
1 5 56 -1 1 0 x3 2
3 1 2 0 x1
x1
c) 2 1 3 x2 = 0 d) ( 1 2 -1 3 ) x2 = 7
x3
x3
1 1 1 0 x4
3. Afla¤›da verilen do¤rusal denklem sistemlerinin matris gösterimlerini yaz›n›z ve

Gauss yöntemiyle çözümlerini bulunuz.
a) 3x1 - 2x2 = - 2 b) x1 + x2 = 9
x1 + 5x2 = 56 x2 + x3 = 11
x1 + x3 = 10
c) x1 + x2 + x3 - x4 = 2
x1 + x2 - x3 + x4 = 2
x1 - x2 + x 3 + x 4 = 4
- x1 + x2 + x3 + x4 = 0
4. x1 + 2x3 = - 1
2x1 - x2 + 3x3 = - 8
4x1 + x2 + 8x3 = 1
do¤rusal denklem sistemi veriliyor. Önce A-1 matrisini bulunuz sonra da denk-
lem sistemini çözünüz.
Carl Friedrich Gauss (1777 - 1855)

Cebirin temel teoremini ilk kez kan›tlayan ma-
tematikçidir. Kuramsal ve uygulamal› mate-
matik alanlar›nda bir çok konuya öncülük et-
mifltir.
"Matematik tüm bilimlerin kraliçesi, say›lar

kuram› ise matemati¤in kraliçesidir."
Carl Friedrich GAUSS
"Evrenin hakimi say›d›r."
Pisagorcular
"Daha sonraki devirlerdeki sistematik aritme-
ti¤in oluflumu ve geliflmesinin oldu¤u gibi, yüz-
y›l›m›zdaki (19.) matemati¤in özgün bilimsel
fikirler sahas›nda meydana getirdi¤i hemen
hemen herfleyin Gauss ile ba¤lant›s› vard›r."
Lêopold KRONECKER
1. 2x1 - 3x2 + x3 = 2 4. A = 1 5 -2 matrisinin devri¤i (transpozesi)
0 -3 4
x1 + 2x3 =-1
4x1 + 5x2 = 0 afla¤›dakilerden hangisidir?
do¤rusal denklem sisteminin katsay›lar matrisi afla¤›daki-
0 1 1 0
lerden hangisidir? a. b.
-3 5 5 -3
2 -3 1 2 1 4 4 -2 -2 4
a. 1 0 2 b. -3 0 5 4 -2
4 5 0 1 2 0 c. d. 0 -3 4
-3 5
1 5 -2
0 1
2 -3 2 2 2 -3
c. 1 0 -1 d. -1 1 0
e. 4 -3 0
4 5 0 0 4 5 -2 5 1
2 -1 0 5. Afla¤›dakilerden hangisi bir köflegen matristir?

e. 2 2 -3
3 0 0 0
-1 1 0 1 -5 0
a. b. 0 1 0 0
0 2 4
0 0 -2 0
0 0 1
-1 5 2 π 0 0 0 x
2. A = x 1 0,3 y matrisinin a24 2 0 0 1 0

c. d.
5 0 1 0 3 2
0 4 -1 2
1 0 0
eleman› afla¤›dakilerden hangisidir? e. -1 1 0
a. x 4 5 1
b. π
6. Afla¤›daki matrislerden hangisi basamak biçiminde bir
c. y
matristir?
d. 2
e. - 1 1 0 0 5 0 1
a. - 34 5 0 b. 0 5 1
3. Afla¤›dakilerden hangisi üçüncü mertebeden bir birim
matristir? 10 2 3 0 5 0
1 0 0 0 1 5 7 9
a. b. 1 0 0 1 0 0
0 1 0 0 c. d. 0 1 0 0
0 1 0 0 0 1
0 0 1 0 0 0 1 2
0 2 0
0 0 0 0
0 0 1
c. 1 0 d. 0 1 0 2 3 0 0
0 1 e.
1 0 0 0 0 1 0
0 -1 0 0
1 0 0
e. 0 1 0
0 0 1
1 0
-1 2 0 2 1 -1
7. A = , 10. A = ve
-2 4 B=
0 3 4
3 0 5
3 1
4 matrislerinin AB çarp›m matrisi afla¤›dakilerden hangisidir?
0 3 5 1 a. 1 -1 b. 0 -1 c. 1 0
B= -7 2 1 0 , 0 32 -6 32 32 6
8 3 2 -1
d. 1 3 e. 0 -1
3 1 0 11 5 7 -6 0
C= 0 -3 5 4 , 3 0 0
11. 0 -1 0 matrisinin tersi afla¤›dakilerden
x -1 0 0
0 0 2
1 0 5 hangisidir?
D= -3 7 2
1 -3 0 2 0 1
0 5 5 a. b.
0 3 1 0 1 0
matrisleri için aralar›nda toplama iflleminin yap›labildi¤i 0 0 1 3 0 1
matrisler afla¤›dakilerden hangisidir?
a. A ve B 1/3 0 0 -1/3 0 0
c. 0 -1 0 d. 0 1 0
b. A ve C
0 0 1/2 0 0 -1/2
c. A ve D
d. B ve C 0 0 2
e. B ve D e. 0 -1 0
8. 7. soruda verilen matrisler için afla¤›daki matris çar- 3 0 0
p›mlar›ndan hangisi tan›ml›d›r?
1 -3 0 2 5
a. BA
12. Geniflletilmifl matrisi 0 4 -1 3 2 olan
b. BD
2 -3 7 0 -1
c. CA
d. DA do¤rusal denklem sistemi afla¤›dakilerden hangisidir?
e. AD a. x1 - 3x2 + 2x4 - 5 = 0
-2 4x2 - x3 +3x4 - 2 = 0
9. A = (1 4 7 - 3) sat›r matrisi ile B = 0 sütun 2x1 - 3x2 +7x3 +1=0
4
matrisinin AB çarp›m› hangi matristir? 1 b. x1 - 3x2 +2x4 + 5 = 0
4x2 -x3 +3x4 + 2 = 0
a. 25 b. 23
2x1 - 3x2 + 7x3 -1 = 0
-2
0 c. x1 - 3x2 + 2x3 - 5 = 0
c. - 2 0 28 -3 d.
28 4x1 - x2 + 3x3 - 2 = 0
-3 2x1 - 3x2 + 7x3 + 1 = 0
e. O s›f›r matris d. x1 - 3x2 + 2x4 + 5x5 = 0

4x2 - x3 + 3x4 + 2x5 = 0
2x1 - 3x2 + 7x3 - x5 = 0
e. x1+ 2x3 -5=0

-3x1 + 4x2 - 3x3 - 2 = 0
-x2 + 7x3 +1 = 0
2x1 + 3x2 =0

1. Bir üretici A, B, C, D, E ham maddelerini kullanarak üç
çeflit mal üretmektedir. Her mal›n birim üretimi için ge-
rekli hammadde miktarlar› kg olarak afla¤›daki tablo ile
verilmektedir.
Hammadde çeflitleri
Ürün türleri A B C D E
I 3 2 1 0 1
II 1 0 2 3 2
III 2 1 2 1 0
E¤er bu üretici 70 adet birinci tür, 80 adet ikinci tür ve

110 adet üçüncü türden mal üretimi siparifli al›rsa, bu
mallar›n üretimi için gerekli ham madde miktarlar› nas›l
bir matrisle temsil edilebilir? Ayr›ca hammaddelerin fiyat-
lar› TL/kg olarak, afla¤›daki tablo ile verilmifl ise, siparifl
edilen mallar için gerekli toplam ham madde bedeli ne
olur?
A B C D E
Hammadde 3 1 5 4 2
birim fiyatlar›
Determinantlar 13
Amaçlar
N
determinant kavram›n› tan›yacak, determinantlar›n özelliklerini ö¤renecek
N
ve bir kare matrisin determinant›n› hesaplayabileceksiniz,
N
bir kare matrisin tersinin var olup olmad›¤›na karar verebileceksiniz,
N
tersi olan matrisin tersini, determinant› yard›m›yla bulabileceksiniz,
bilinmeyen say›s›, denklem say›s›na eflit olan do¤rusal denklem sistemlerinin
çözümünü Cramer Yöntemiyle yapabileceksiniz.
290 Determinantlar
‹çindekiler
• Determinant ve Determinant Hesaplamas›, Saruss Kural›
• Kofaktörler ile Determinant Hesaplamas›
• Ters Matrisin Kofaktörler ve Determinant Yard›m›yla Bulunmas›
• Cramer Kural›
• Kare matrisler ile determinantlar aras›ndaki iliflki iyi anlafl›lmal›d›r.

• Determinantlar›n özellikleri dikkatle incelenmelidir.
• Determinant hesaplamalar›nda pratik kurallar iyi ö¤renilmelidir.
• Çözüm için b›rak›lan al›flt›rmalar kâ¤›t ve kalem kullan›larak çözülmelidir.
Girifl
Elemanlar› say›lar olan bir kare matrise, o matrisin determinant› denilen bir sa-
y› karfl›l›k getirilir. Bu say›, matrisin elemanlar› aras›nda belli kurallara göre ya-
p›lan hesaplamalar sonucu elde edilir. Bir kare matrisin determinant› olan say›-
n›n hesaplanmas›na k›saca determinant›n aç›l›m› veya hesaplanmas› denir.
Determinant ve Determinant Hesaplanmas› 291
DETERM‹NANT VE DETERM‹NANT HESAPLANMASI

Determinant, matrisler cebirinin önemli bir kavram›d›r. Kare matrisler için tan›ml›
olan bu kavram, matemati¤in bir çok alan›nda, özellikle de do¤rusal denklem sis-
temlerinin çözümlerinin araflt›r›lmas›nda oldukça yararl› araç niteli¤indedir.
Bir matrisin determinant› belli bir kurala göre onun elemanlar› türünden ta-
n›mlanan bir say›d›r. Bir A kare matrisi için A n›n determinant› olan bu say›
det (A) veya |A|
simgelerinden biriyle gösterilir. Bazen A matrisinin elemanlar› do¤rudan iki çizgi
içine al›narak da A n›n determinant› gösterilebilir. Söz gelifli,
3 2
A=
-1 0
matrisi için A n›n determinant›
3 2
A=
-1 0
olarak gösterilir. fiimdi bir kare matris için bu say›n›n nas›l tan›mland›¤›n› önce
boyutu 1 x 1, 2 x 2, 3 x 3 olan matrisler için, sonra da genel n x n-li bir mat-
ris için ifade edelim.
Boyutu 1 x 1 olan bir matrisin determinant›, matrisin tek eleman› olan o sa-
y›d›r. Örne¤in, A = (- 3) matrisi için |A| = - 3, B = (7) matrisi için |B| = 7; ge-
nel olarak bir M = (m11)1x1 matrisi için |M|= m11 dir.
Boyutu 2 x 2 olan bir
a 11 a 12
A=
a 21 a 22
matrisi için A n›n determinant› köflegenleri üzerindeki elemanlar›n›n çarp›mlar›

fark›d›r; yani
A = a 11 a 12 = a 11a 22 - a 12a 21
a 21 a 22
- +
formülüyle tan›mlan›r.
Örne¤in,
1 5
A=
7 8
matrisinin determinant›n› det (A) = 1.8 - 5.7 = 8 - 35 = - 27 olarak bulunur.

Boyutu 3 x 3 olan bir
a 11 a 12 a 13
A = a 21 a 22 a 23
a 31 a 32 a 33
matrisinin determinant› afla¤›daki flekilde hesaplan›r:

(i) A n›n ilk iki sütunu, üçüncü sütunun yan›na, parantezin d›fl›na yaz›l›r;
(ii) Bu yaz›l›fltan sonra afla¤›da oldu¤u gibi A n›n esas köflegenine paralel kö
flegenler ve ikinci köflegenine paralel köflegenler çizilir;
292 Kofaktörler ‹le Determinant Hesaplanmas›
(iii) Esas köflegenler üzerindeki ö¤elerin ayr› ayr› çarp›mlar› toplam› ile ikinci
köflegenler üzerindeki ö¤elerin ayr› ayr› çarp›mlar› toplam› fark› olan say›
A n›n determinant›d›r.
3. mertebeden bir kare matrisin determinant›n› bu flekilde hesaplamaya Sar-
rus Kural› denir.
a 11 a 12 a 13 a 11 a 12
A = a 21 a 22 a 23 a 21 a 22
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32
- - - + + +
det (A) = (a11a22a33 + a12a23a31 + a13a21a32) - (a13a22a31 + a11a23a32 + a12a21a33)

formülüyle hesaplan›r.
ÖRNEK 1 1 -2 3
A= 2 4 -1 matrisinin determinant›n› hesaplay›n›z.
3 5 2
ÇÖZÜM
1 -2 3 1 -2
|A| = 2 4 -1 2 4
3 5 2 3 5
- - - + + +
|A| = [1.4.2 + (- 2). (- 1). 3 + 3.2.5] - [3.4.3 + 1. (- 1).5 + (- 2) . 2.2]

= (8 + 6 + 30) - (36 - 5 - 8)
= 44 - 23
= 21
KOFAKTÖRLER ‹LE DETERM‹NANT HESAPLANMASI

Boyutu 4 x 4 veya daha büyük olan matrislerin determinantlar›n›n hesaplanma-
s› için geçerli olan pratik bir kural yoktur. fiimdi herhangi bir kare matrisin deter-
minant›n›n hesaplanmas› için geçerli olan genel bir kural verece¤iz. Bu kural, ko-
faktörler yoluyla determinant hesaplanmas› olarak bilinen yöntemdir. Önce bir
matrisin bir eleman›n kofaktörünü ve matrisin kofaktörler matrisini tan›mlayal›m:
a 11 a 12 a 1n
a 21 a 22 a 2n
A=
a n1 a n2 a nn
matrisi verilsin. aij eleman›n›n minörü diye, bu matrisin i -yinci sat›r› ve j -yinci
sütunu at›ld›ktan sonra geriye kalan (n - 1) boyutlu matrisin determinant›na de-
nir. aij eleman›n›n kofaktörü ise, aij nin minörü olan determinant›n iflaretli de-
¤erine denir; yani aij nin kofaktörünü a'ij ile gösterecek olursak,
Kofaktörler ‹le Determinant Hesaplanmas› 293
a 11 a1 j -1 a1 j +1 a 1n
a i- 1 1 a i- 1 j- 1 a i- 1 j+ 1 a i- 1 n
a' ij = - 1 i + j
a i+ 1 1 a i+ 1 j - 1 a i+ 1 j+ 1 a i+ 1 n
a n1 an j- 1 an j+ 1 ann
olur. A matrisinin kofaktörler matrisi de, A n›n elemanlar›n›n kofaktörlerinin

oluflturdu¤u matrise denir; yani bu matrisi Ak ile gösterirsek
a' 11 a' 12 a' 1n
a' 21 a' 22 a' 2n

Ak =
a' n 1 a' n 2 a' nn
olur. fiimdi bir örnekle bu tan›mlar› aç›kl›¤a kavufltural›m.
1 0 -3
ÖRNEK 2
A= 2 1 4 matrisinde her eleman›n kofaktörlerini hesapla-
5 -2 3
y›n›z ve A n›n kofaktörler matrisi Ak y› yaz›n›z.
ÇÖZÜM
1 0 -3
1+1 1+1 1 4
a 11 = 1 için a' 11 = - 1 2 1 4 = -1
-2 3
5 -2 3
= 1 . 3 + 8 = 11
Benzer olarak,
1+2 2 4
a 12 = 0 için a' 12 = - 1 = - 1 . 6 - 20 = 14 ,
5 3
1+3 2 1
a 13 = - 3 için a' 13 = - 1 = 1. -4-5 =-9,
5 -2
2+1 0 -3
a 21 = 2 için a' 21 = - 1 = -1. 0-6 =6,
-2 3
2+2 1 -3
a 22 = 1 için a' 22 = - 1 = 1 . 3 + 15 = 18 ,
5 3
2+3 1 0
a 23 = 4 için a' 23 = - 1 = -1 -2-0 =2,
5 -2
3+1 0 -3
a 31 = 5 için a' 31 = - 1 =1. 0+3 =3,
1 4
3+2 1 -3
a 32 = - 2 için a' 32 = - 1 = - 1 . 4 + 6 = - 10 ,
2 4
3+3 1 0
a 33 = 3 için a' 22 = - 1 =1. 1-0 =1
2 1
bulunur. Böylece A n›n kofaktörler matrisi
11 14 -9
Ak = 6 18 2
3 - 10 1
olur.
Determinant›n Kofaktörlere Göre Aç›l›m›

n x n- li bir A matrisinin determinant›n› hesaplamak için A n›n keyfi bir sat›-
r› veya bir sütunu seçilerek, o sat›rdaki veya sütundaki tüm elemanlar kofaktörle-
riyle çarp›l›p topland›¤›nda A matrisinin determinant› elde edilir. Formül olarak,
i -yinci sat›r seçildi¤inde
det (A) = ai 1 a' i1 + ai 2 a' i2 + ... + ai n a' in
toplam› ile ifade edilir. Bu yaz›l›fla A n›n determinant›n›n i -yinci sat›r›n kofaktör-
lerine göre aç›l›m› denir. E¤er A n›n j -yinci sütunu al›n›rsa, det (A) n›n j -yin-
ci sütunun kofaktörlerine göre aç›l›m›
det (A) = a1j a' 1j + a2j a' 2j + ... + anj a' nj
olur.
A matrisinin determinant›n› kofaktörlere göre hesaplamak için herhangi bir
sat›r veya sütun seçilebilece¤ine göre, en fazla s›f›r› olan sat›r veya sütunun seçil-
mesinin hesaplamay› kolaylaflt›raca¤› aç›kt›r.
ÖRNEK 3 1 2
A= matrisinin determinant›n› hesaplay›n›z.
-1 3
ÇÖZÜM
A n›n determinant›n› ikinci sat›r›n kofaktörlerine göre açal›m.

a21 = - 1 için a' 21 = (- 1)1+2 . 2 = - 2 ve a22 = 3 için a' 22 = (- 1)2+2 . 1 = 1
oldu¤undan
det (A) = a21 a' 21 + a22 a' 22 = (- 1) (- 2) + 3 . 1 = 2 + 3 = 5
bulunur.
-6 3 1 ÖRNEK 4
A= 0 2 4 matrisinin determinant›n› hesaplay›n›z.
1 -1 5
ÇÖZÜM
‹kinci sat›r›n kofaktörlerine göre açal›m:
-6 3 1
2+1 3 1
det A = 0 2 4 = 0. -1
-1 5
1 -1 5
2+2 -6 1 -6 3
+2. -1 + 4 . - 1 2+3
1 5 1 -1
= 0 + 2 - 31 - 4 3 = - 74
1 2 -3 5 ÖRNEK 5
0 -1 0 3
∆ = determinant›n› hesaplay›n›z.
7 3 5 0
0 8 0 0
( ∆ bir grek harfi olup delta diye okunur.)
ÇÖZÜM
Verilen determinant›, en çok s›f›r bulunan dördüncü sat›r›n kofaktörlerine göre

açal›m. Sadece a42 = 8 ≠ 0 oldu¤undan ∆ = a42 . a' 42 olacakt›r. O halde,
1 2 -3 5
1 -3 5
0 -1 0 3
∆= = 8 . - 1 4+2 0 0 3
7 3 5 0
7 5 0
0 8 0 0
2+3 1 -3
= 8.1.3. -1
7 5
= 8.3. -1 5 + 21
= -24 . 26 = - 624
Determinantlar›n Özellikleri
Matrislerin baz› özelliklerinden determinantlar için önemli özellikler ç›kart›labilir.
fiimdi bu özelliklerin nas›l ç›kart›labildi¤i konusu üzerinde durmadan, do¤rudan
determinantlar için kimi özellikler s›ralayal›m.
Determinant özellikleri:
I. Bir determinant›n bir sat›r› veya bir sütunu tümüyle s›f›r ise determi-
nant›n de¤eri s›f›rd›r.
II. Bir determinant›n iki sat›r (veya iki sütunu) yer de¤ifltirirse, determi-
nant›n iflareti de¤iflir.
III. Bir determinant›n bir sat›r› veya bir sütununu sabit bir k say›s› ile çar-
p›ld›¤›nda elde edilen determinant›n de¤eri, bafllang›çtaki determinan-
t›n de¤eri ile k say›s›n›n çarp›m›na eflittir.
IV. Bir determinant›n bir sat›r› (veya sütunu) baflka bir sat›r›n (veya sütu-
nun) bir kat› ise, determinant›n de¤eri s›f›rd›r.
V. Bir determinant›n bir sat›r› (veya sütunu) sabit bir say› ile çarp›l›p
baflka bir sat›r (veya sütun) üzerinde toplan›rsa, determinant›n de¤eri
de¤iflmez.
Bu özellikler bir determinant›n de¤erini hesaplamak için oldukça yararl› olabi-
lirler. Örne¤in, III ve V. özellikler kullan›larak dördüncü mertebeden bir determi-
nant›n de¤erinin nas›l hesapland›¤›na iliflkin afla¤›daki örne¤i dikkatle inceleyiniz.
ÖRNEK 6
2 6 4 12
3 0 1 20
∆= determinant›n› hesaplay›n›z.
1 5 3 0
4 3 2 26
ÇÖZÜM
2 6 4 12 1 3 2 6
3 0 1 20 3 0 1 20
∆= = 2
1 5 3 0 1 5 3 0
4 3 2 26 4 3 2 26
1 3 2 6
-9 -5 2
0 -9 -5 2
=2 =2.1 2 1 -6
0 2 1 -6
-9 -6 2
0 -9 -6 2
-9 -5 2
3+2 -9 2
=2 2 1 -6 =2. -1
2 -6
0 -1 0
=2. -1 54 - 4 = - 2 . 50 = - 100
bulunur.
[Yap›lan hesaplamada flu s›ra izlenmifltir: Önce birinci sat›r›n ortak çarpan› 2 sa-
y›s› determinant d›fl›na al›nm›flt›r (III. özellik). Sonra, s›ras›yla, birinci sat›r - 3, - 1,
- 4 ile çarp›l›r ikinci sat›r, üçüncü sat›r, dördüncü sat›r üzerinde toplanm›flt›r (V.
özellik). Sonra da üç s›f›r bulunan birinci sütunun kofaktörlerine göre 3 x 3- lü bir
determinanta indirgenmifltir. Üçlü determinant›n birinci sat›r› - 1 ile çarp›l›p
üçüncü sat›r üzerinde toplanm›flt›r.]
ÖRNEK 7
1 -2 3 0
4 7 5 1
∆= determinant›n› hesaplay›n›z.
-3 6 -9 0
8 9 0 2
ÇÖZÜM
Birinci sat›r› 3 ile çarp›p üçüncü sat›r üzerinde toplayal›m:
1 -2 3 0
4 7 5 1
∆= = 0
0 0 0 0
8 9 0 2
olur. Çünkü determinant›n bir sat›r› tümüyle s›f›rd›r. Bu nedenle, bu sat›rdaki ele-
manlar›n kofaktörlerine göre aç›l›m s›f›r olur.
Ters Matrisin Kofaktörler ve Determinant Yard›m›yla

Bulunmas›
Bir A matrisinin tersi A-1 in var olmas› için gerekli ve yeterli koflulun A n›n bi-
rim matrise sat›r eflde¤er olmas› oldu¤unu biliyoruz. Di¤er taraftan birim matrisin
determinant› s›f›rdan farkl› oldu¤undan, birim matrise sat›r eflde¤er olan her mat-
risin determinant› da s›f›rdan farkl›d›r. Dolay›s›yla, bir A matrisinin tersi A-1 in var
olmas› için gerekli ve yeterli koflul A n›n determinant›n›n s›f›rdan farkl› olmas›d›r.
Verilen A kare matrisi için A-1 matrisini bulman›n birçok yolu vard›r. Bunlar-
dan baz›lar›n› daha önce görmüfltük. fiimdi de kofaktörler matrisi ve det (A) y›
kullanarak A-1 matrisini hesaplaman›n bir formülünü verelim.
Bir A kare matris için det (A) ≠ 0 ise, A-1 matrisi vard›r ve AkT , A n›n
kofaktörler matrisinin transpozesi olmak üzere,
A -1 = 1 . AT
k
det A
dir.
ÖRNEK 8 -2 1
A= matrisinin tersi A-1 i bulunuz.
5 4
ÇÖZÜM
-2 1
det A = = - 2 . 4 - 1.5 = - 8 - 5 = - 13 ≠ 0
5 4
oldu¤undan A-1 vard›r. Önce kofatörler matrisi Ak y› bulal›m.
4 -5 T 4 -1
Ak = ve Ak=
-1 -2 -5 -2
olur. Böylece
4 -1
A -1 = - 1
13 -5 -2
bulunur.
ÖRNEK 9 1 0 2
A= 3 -1 5 matrislerinin tersi A-1 i bulunuz.
0 4 1
ÇÖZÜM
1 0 2 1 0
det A = 3 -1 5 3 -1 = - 1 + 24 - 20 = 3 ≠ 0
0 4 1 0 4
- - - + + +
oldu¤undan A-1 vard›r. Tüm elemanlar›n kofaktörlerini hesaplayal›m.
1+1 -1 5
a'11 = - 1 = 1 - 1 - 20 = - 21
4 1
1+2 3 5
a '12 = - 1 =-1 3 =-3
0 1
1+3 3 -1
a '13 = - 1 = 1 12 = 12
0 4
2+1 0 2
a '21 = - 1 =-1 -8 =8
4 1
1 2
ÇÖZÜM
2+2
a'22 = - 1 =1 1 =1
0 1
2+3 1 0
a'23 = - 1 =-1 4 =-4
0 4
3+1 0 2
a'31 = - 1 =1 2 =2
-1 5
3+2 1 2
a'32 = - 1 =-1 5-6 =1
3 5
3+3 1 0
a'33 = - 1 =1 -1 =-1
3 -1
- 21 -3 12 - 21 8 2
T
Ak = 8 1 -4 ve Ak = -3 1 1
2 1 -1 12 -4 -1
oldu¤undan
- 21 8 2
= 1
-1
A -3 1 1
3
12 -4 -1
bulunur.
Do¤rusal Denklem Sistemlerinin Çözümleri ‹çin Cramer

Kural›
Bilinmeyen say›s› denklem say›s›na eflit olan bir do¤rusal denklem siste-
mi AX = B biçiminde verilmifl olsun. Sistemin çözümü için flu durumlar
söz konusudur:
A = (aij )nxn katsay›lar matrisi olmak üzere,

I. det (A) ≠ 0 ise, sistemin tek çözümü vard›r. Bu çözüm
∆j
xj = j = 1 , 2, . . . n
det A
biçimindedir. Burada ∆j , A matrisinde j -yinci sütun yerine B matrisi

yaz›larak elde edilen matrisin determinant›d›r. Bu flekilde AX = B sistemi-
nin çözümünün verilmesine Cramer Yöntemi denir.
II. det (A) = 0 ve ∆j = 0, j = 1, 2, ... n ise, AX = B sisteminin sonsuz çok-
lukta çözümü vard›r.
III. det (A) = 0 ve en az bir j için ∆j ≠ 0 ise, AX = B sisteminin hiç bir çö-
zümü yoktur.
ÖRNEK 10 2x1 - 3x2 = 40

5x1 + x2 = 15
do¤rusal denklem sistemini Cramer Yöntemiyle çözünüz.
ÇÖZÜM
Sistemi AX = B biçiminde yazarsak,
2 -3 x1 40
=
x2
5 1 15
olur. Böylece
2 -3
det A = = 2 + 15 = 17 ≠ 0
5 1
oldu¤undan Cramer Yöntemine göre
40 -3
x1 = 15 1 = 40 + 45 = 85 = 5
det A 17 17
2 40
x2 = 5 15 = 30 - 200 = - 170 = - 10
det A 17 17
bulunur.
ÖRNEK 11 3x1 - 4x2 + x3 = 1

x1 + 3x2 - x3 = - 9
2x1 - x2 =-4
do¤rusal denklem sistemini Cramer Yöntemiyle çözünüz.
ÇÖZÜM
3 -4 1
det A = 1 3 -1 =-2≠0
2 -1 0
oldu¤undan Cramer Yöntemiyle sistemin çözümü
1 -4 1
-9 3 -1
x1 = -4 -1 0 = 4 =-2
det (A ) -2
3 1 1
1 -9 -1
x2 = 2 -4 0 = 0 =0
det (A ) -2
3 -4 1
1 3 -9
x3 = 2 -1 -4 = - 14 = 7
det (A ) -2
olarak bulunur.
Bir firma X, Y, Z ham maddelerini çeflitli oranlarda kullanarak A, B, C ÖRNEK 12

mallar›n› üretiyor. Bu mallar›n her birinin birim üretimi için gerekli ham
madde miktarlar› (birim olarak) afla¤›daki tablo ile verilmektedir.
Ham madde A ürünü B ürünü C ürünü

X 4 0 9
Y 6 5 1
Z 0 2 8
E¤er 112 birim X ham maddesi, 93 birim Y ham maddesi ve 74 birim Z

ham maddesi bütünüyle kullan›l›rsa, elde edilecek ürün say›lar› ne olur?
x1 = elde edilecek A ürünü say›s›

ÇÖZÜM
x2 = " " B " "

x3 = " " C " "
olsun. O zaman,
4x1 + 9x3 = 112

6x1 + 5x2 + x3 = 93
2x2 + 8x3 = 74
do¤rusal denklem sistemi elde edilir. fiimdi bu sistemi Cramer Yöntemiyle çözelim.
Katsay›lar matrisinin determinant›
4 0 9
∆= 6 5 1 = 160 + 108 - 8 = 260
0 2 8
oldu¤una göre
112 0 9
93 5 1
x1 = 74 2 8 = 2600 = 10
∆ 260
4 112 9
6 93 1
x2 = 0 74 8 = 1300 = 5
∆ 260
4 0 112
6 5 93
x3 = 0 2 74 = 2080 = 8
∆ 260
bulunur.
SIRA S‹ZDE 1 Afla¤›da verilen matrislerin determinantlar›n› hesaplay›n›z.
1. A = (-3) ,
-2 -3
2. B = ,
5 7
1 -2 8
3. C = 4 0 -2 ,
3 2 -3
1 7 -3 0
2 5 4 9
4. D = ,
-3 2 5 0
1 1 0 0
0 3 0 0 0
2 -1 0 0 5
5. E = 0 3 0 1 4 ,
1 5 7 -2 0
0 0 0 3 2
Afla¤›da verilen determinantlar› hesaplay›n›z.
1 2 3
6. ∆= 3 6 9 ,
-2 1 5
1 0 -1 5
2 3 4 7
7. ∆= ,
-1 0 3 4
-2 0 0 1
3 2 1
8. A = -4 -1 5 matrisinin kofaktörler matrisi A k y› bulunuz.
0 0 -2
9. Sekizinci örnekteki A matrisinin tersini bulunuz.
10. 3x1 + 5x2 + 2x3 = -2

4x1 + x2 = -3
-9x1 + x3 = 7
denklem sisteminin çözümünü Cramer Yöntemiyle bulunuz.
11. AX = B biçimindeki bir do¤rusal denklem sisteminin çözümü, matris çarp›-

m› biçiminde
1 0 -1 2
X= 2 -1 0 3
1 1 3 4
ise, bu do¤rusal denklem sisteminin aç›k yaz›l›fl› nedir? Sistemin çözümü-

nü bulunuz.
12. A ve B olarak adland›r›lan iki tür mal›n üretildi¤i bir atölyede her bir mal›n
bir adet üretimi için gerekli para ve ifl saati afla¤›daki tablo ile verilmektedir.
A B
Para (TL) 7 5
Zaman (saat) 4 3
E¤er bu atölyede 11 300 TL ve 6600 ifl saati tümüyle bu mallar›n üretimi için har-
can›rsa, her bir maldan kaç adet üretilmifl olur?
Kendimizi S›nayal›m 1 3 1
Afla¤›daki sorular›n yan›tlar›n› verilen seçenekler aras›n- 3. 2 4 2
0 3 1
dan bularak iflaretleyiniz.
10 3 -2 matrisinin tersi afla¤›dakilerden hangisidir?
1. A = 3 -2 7 1 1 -3
1 2 -3
matrisinin kofaktörler matrisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. 0 - 1 -3

2 2
8 16 8
a. -18 2 -22 -1 0 1
17 -76 -29
1 0 -1
8 -18 17
b. 16 2 -22 b. 1 -1 0
2
8 -76 -29
-3 3 1
17 -18 -8 2
c. -76 2 16 1 0 1
-29 -22 8
c. 1 - 1 0
-29 -76 17 2
d. -22 2 -18
-3 3 1
8 16 -8
-8 16 8 1 0 -1
e. 5 -28 -17
d. 2 -1 0
17 -76 -29
-3 3 1
2 -5 0 2
2. A = 4 2 3
7 -3 2 1 0 -1
e. 1 -1 0
matrisinin determinant› afla¤›daki say›lardan hangisidir? -3 3 1
a. -39
b. -23 4. Afla¤›daki matrislerden hagisinin tersi yoktur?
c. 0
a. 1 0
d. 19 4 3
e. 23
b. -2 1
6 3
c. 0 2
-1 5
d. -3 -6
2 4
2 0 0
e. 0 -3 0
1 0 -1
1 x x 2
2 3 12 1 -4
5. 1 y y 2 3 -3 4 0 3
3. A = 3 0 2 0 9
1 z z 2
2 6 -2 0 -6
0 0 8 0 0
determinant› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. (x - y) (x - z) (z - y) matrisinin determinant›n› hesaplay›n›z.
b. 0 4. Bir deri çanta üreticisinin imalâthanesinde, evrak çan-
c. (x +y) (x +z) (z +y) tas›, el çantas› ve cüzdan üretilmektedir. Her bir ürünün
d. x2 y2 z2 birim üretimi için gerekli olan zaman ifl saati olarak afla-
e. xyz ¤›daki tablo ile verilmektedir.
K e s m e D i k m e C i l a l a m a
2 2 1

1. Afla¤›da geniflletilmifl matrisleri verilen denklem sistem- Evrak çantas›
1 1 1
lerinden çözümü olanlar›n çözümlerini bulunuz.

El çantas›

1 0 4 -3
0,5 1 1
a) 0 1 1 1 Cüzdan
0 0 0 0
1 0 0 -2 Bu imalâthane bir günde 125 ifl saati kesme, 150 ifl sa-
b) 0 1 0 0 ati dikme ve 120 ifl saati cilâlama kapasitesine sahip ise,
0 0 1 3 tam kapasite ile kullan›ld›¤›nda bir günde üretilen ürün
say›lar› ne olur?
1 0 0 0 5
c) 0 1 0 0 4
0 0 1 0 3
0 0 0 0 2
2. Afla¤›daki matrislerden hangisinin tersi vard›r? Ters mat-

risi bulunuz.
1 0 1 1
a) 0 1 0 0
1 0 1 0
1 1 1 1
1 0 0 1
b) 1 1 0 0
0 0 1 1
1 1 0 1
Do¤rusal
Programlama 14
Amaçlar
N
Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra:
Uygulamada çok kullan›lan bir eniyileme tekni¤i olan do¤rusal programla-
ma yönteminin ne oldu¤unu,
N
‹flletme yönetiminde çok karfl›lafl›lan maliyet ve kâr problemlerinin do¤rusal
denklemlerle nas›l ifade edilece¤ini
N
Basit grafik yöntemle do¤rusal programlama modellerinin nas›l
çözülebilece¤ini göreceksiniz.
308 Do¤rusal Programlama
‹çindekiler
• Do¤rusal Programlaman›n Tan›m›
• Bir Maliyet veya Kâr Probleminin Do¤rusal Programlama Yöntemi ile Çözül-
mesi ‹çin Gerekli Olan Koflullar
• Verilen Problemin Denklemlerle Belirlenen Bir Model Haline Getirilmesi
• Do¤rusal Programlama Modelinin Basit Grafik Yöntemle Çözülmesi
• Do¤rusal programlama ünitesine bafllamadan önce do¤rusal denklem

sistemleri ve matris ile ilgili üniteleri yeniden gözden geçiriniz.
• Verilen problemlerde nelerin de¤iflken olarak al›naca¤›n› belirleyiniz.
• Belirlenen de¤iflkenler aras›ndaki iliflkileri kurarken nelerin de¤iflken-
lerin katsay›lar› olaca¤›n› belirleyiniz.
• De¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerin eflitlik veya eflitsizlik fleklinde olma-
s› halinde çözüm yöntemi de¤iflmektedir. Bu bak›mdan iliflkinin flekli-
nin ne olaca¤›n› iyice belirleyiniz.
Girifl
Bu günün iflletme yöneticileri karar verirken ifl deneyimlerinin ve kuramsal bilgi-
lerini yan›s›ra matematiksel yöntemlerden de yararlanmaktad›rlar.
Bilgisayar teknolojisindeki geliflmeler, kurulan matematiksel modellerin çözü-
münü kolaylaflt›rmaktad›r. Bu bak›mdan da sözkonusu yöntemler çok daha faz-
la kullan›lmaktad›r. Örne¤in, bir pamuklu dokuma fabrikas›nda, pamuktan do-
kumaya kadar olan süreçte bütün üretim noktalar›nda devaml›l›¤› sa¤lamak is-
teyen bir yönetici bunu ancak matematiksel yöntemlerle sa¤layabilir.
Do¤rusal programlama da yukar›da belirtti¤imiz konularda karar vermeyi ko-
laylaflt›ran matematiksel yöntemlerden biridir. Bu ünitede do¤rusal programlama
yöntemi tan›t›lacak ve basit çözüm yöntemleri tan›t›lacak ve basit çözüm yöntem-
leri verilecektir. Burada önemli olan verilen problemin bileflenlerine ayr›lmas› ve
modelin kurulmas›d›r. Model kurulduktan sonra çözümü bilgisayarda kolayca
yap›lmaktad›r.
Do¤rusal Programlama Nedir? Bir Problemin Do¤rusal Programlamayla Çözülebilmesi ‹çin Gerekli Koflullar 309
N
DO⁄RUSAL PROGRAMLAMA NED‹R?
Uygulamada çok kullan›lan bir eniyileme olan do¤rusal program-
AMAÇ
lama yönteminin ne oldu¤unu ö¤renebilmektir.
1
Bir matematikçiye do¤rusal programlaman›n ne oldu¤u sorulursa al›nacak yan›t
“Do¤rusal baz› s›n›rland›rmalar alt›nda do¤rusal bir fonksiyonu maksimum veya
minimum yapan de¤erleri bulma yöntemidir.” olacakt›r. Ayn› soru bir iktisatç›ya
sorulursa “S›n›rl› olanaklar›n optimal da¤›l›m›nda kullan›lan bir tekniktir.” olacak-
t›r. ‹flletme biliminde do¤rusal programlama nedir diye sorulursa “Önceden belir-
lenmifl bir amac›n, örne¤in minimum masraf veya maksimum kâr›, gerçeklefltirme-
ye yarayan bir tekniktir.” olacakt›r.
B‹R PROBLEM‹N DO⁄RUSAL PROGRAMLAMAYLA

ÇÖZÜLEB‹LMES‹ ‹Ç‹N GEREKL‹ KOfiULLAR
Bir problemin do¤rusal programlama yöntemiyle çözülebilmesi için, problemde De¤iflkenlerin hangi özellikleri sa¤la-
mas› halinde do¤rusal programlama
afla¤›daki koflullar›n bulunmas› gerekir: yöntemi uygulanabilir?
• Problemi meydana getiren unsurlar›n rakamla ifade edilebilmesi gerekir. Bu
özellik rakamla ifade edilemeyen unsurlar› içeren problemler bu yöntemle çö-
zülemeyece¤ini göstermektedir. Örne¤in, fayda optimizasyonu gibi.
• De¤iflkenler aras›nda alternatif seçim olabilmelidir. Maksimum veya minimum
yap›lacak fonksiyondaki de¤iflkenler aras›nda bir seçim yap›labilmelidir. Ör-
ne¤in, sadece bir makinaya veya insan eme¤ine ihtiyaç duyan bir üretim
probleminde seçim sözkonusu olmad›¤› için böyle bir problem, do¤rusal
programlama yöntemiyle çözülemez.
• Problemde öngörülen de¤iflkenler aras›nda kurulan ba¤›nt›lar do¤ru-
sal olmal›d›r.
Do¤rusal denilince, problemde de¤iflkenler aras›nda bulunan eflitlik ve eflitsiz-
liklerin birinci dereceden iliflkileri olmal›d›r. Bu durum bir üretim problemi üze-
rinde aç›klanacakt›r.
Bir iflletmede bir A mal›n›n bir biriminin üretilmesi için 4 dakikal›k bir
ÖRNEK 1
zamana gerek varsa, bu maldan 100 birim üretmek için 400 dakika za-
mana ihtiyaç olacakt›r. Burada zaman ile üretilen miktar aras›ndaki ilifl-
ki do¤rusald›r.
4A = 400
Bu iflletmede A mal› ile birlikte bir B mal›n›n da üretildi¤ini varsayal›m.
B mal›n›n üretiminin bir birimi için 3 dakikal›k zamana gerek oldu¤u-
nu ve bu iki mal›n üretimi için 400 dakikal›k zamana ihtiyaç varsa ara-
daki iliflki,
4A + 3B = 400
olacakt›r.
Yukar›daki örnekten herhangi bir mal›n bir biriminin üretimi için kullan›lacak
zaman di¤er birimlerin üretiminden az veya çok ise buradaki iliflki do¤rusal bir
iliflki olmayacakt›r.
310 Do¤rusal Programlama Yöntemiyle Çözülecek Problemin Bir Model Haline Getirilmesi
DO⁄RUSAL PROGRAMLAMA YÖNTEM‹YLE

ÇÖZÜLECEK PROBLEM‹N B‹R MODEL HAL‹NE
GET‹R‹LMES‹
Verilen bir problemin do¤rusal programlama tekni¤iyle çözülebilmesi için afla¤›-
daki yol izlenir.
Problemin Tan›t›lmas›
‹flletme ve iktisat problemlerinde standartlar (zaman, hammadde, kâr ve birim
maliyetler) tan›t›l›r. Üretimin yap›labilmesi için üretim teknikleri ve bu tekniklerin
her birinin uygulanmas›yla üretilebilecek mamullerin birim maliyetleri (veya her
birimin sat›fl›ndan elde edilecek kâr) hesaplan›r.
Matematiksel Modelin Kurulmas›

Bu aflamada afla¤›daki ifllemler uygulan›r:
De¤iflkenlerin Belirlenmesi
‹flletme problemlerine uygulanan do¤rusal programlama modellerinde, genellikle,
üretim hacmi, makinalar›n çal›flma süreleri, üretimde kullan›lan hammadde mik-
tarlar› ve üretim için yap›lan giderler de¤iflken olarak al›n›r.
Modelin Genel Olarak Gösterilmesi

Genel olarak modele girecek de¤iflkenler x1 , x2 , ... , xn ile, bu de¤iflkenler
aras›ndaki ba¤lant›lar› kuran parametreler ise a11 , a12 , ... , a1n , ... amn flek-
linde gösterilir. Ayr›ca, verilmifl sabit de¤erler (makina kapasiteleri, eldeki ham-
madde miktarlar› ve ifl gücü gibi) b1 , b2 , ... , bm ile gösterilir. De¤iflkenler ara-
s›ndaki iliflkiler genel olarak afla¤›daki flekilde gösterilir.
a11 x1 + a12 x2 + ... a1j xj + ... + a1n xn ≤ b1
a21 x1 + a22 x2 + ... a2j xj + ... + a2n xn ≤ b2
.
.
.
am 1 x1 + am 2 x2 + ... am j xj + ... amn xn ≤ bm
Buradaki de¤iflkenler pozitif ve s›f›r de¤eri al›rlar. Αncak, bu de¤iflkenler ne-

gatif de¤er alamazlar.
Ayr›ca, modelde amaç fonksiyonu denilen, modeldeki bütün de¤iflkenleri için-
de bulunduran, de¤iflkenlerin katsay›lar› birim kârlar veya maliyetler olan, maksi-
mum veya minimum yap›lmas› istenen bir fonksiyon da vard›r.
Z = c1x1 + c2x2 + ... cnxn
Bu fonksiyona, amaç fonksiyonu denir.

Afla¤›daki örnekte verilen veriler yard›m›yla modelin nas›l kurulaca¤› aç›klanacakt›r.
ÖRNEK 2 Bir iflletme A ve B olmak üzere iki çeflit mal üretmektedir. A ve B mal-
lar›n›n üretimi için izlenebilir iki üretim tekni¤i vard›r. Afla¤›daki tablo-
da sözkonusu iki mal›n üretim teknikleri ile birer birimlerinin sat›fl›ndan
elde edilebilecek kârlar gösterilmifltir.
Do¤rusal Programlama Yöntemiyle Çözülecek Problemin Bir Model Haline Getirilmesi 311
A Mal› B Mal› Kapasite

I. Teknik II. Teknik I. Teknik II. Teknik
‹flgücü (saat) 40 40 40 40 600

Hammadde X 8 6 4 3 140
Hammadde Y 4 5 11 16 120
Birim kâr 6 TL 5,5 TL 9 TL 8 TL
De¤iflkenler x1 x2 x3 x4
Yukar›daki verilerden hangi maldan hangi üretim tekni¤iyle ne kadar

mal üretelim ki bu firman›n kâr› maksimum olsun?
ÇÖZÜM
Verilen problemdeki de¤iflkenler aras›ndaki iliflkiler afla¤›da verilmifltir.
40x1 + 40x2 + 40x3 + 40x4 ≤ 600
8x1 + 6x2 + 4x3 + 3x4 ≤ 140
4x1 + 5x2 + 11x3 + 16x4 ≤ 120
Ayr›ca, bütün de¤iflkenleri içinde bulunduran ve katsay›lar› bu problemde birim

kârlar olan amaç fonksiyonu da yaz›lmal›d›r.
Z = 6x1 + 5,5x2 + 9x3 + 8x4
Yukar›da verilen problemde de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerde kurulan eflitsiz- Baz› problemlerde de¤iflkenler ara-
s›ndaki iliflkiler eflitlik veya büyük
lik sisteminde eflitsizlikler belirli bir de¤erden küçük eflitsizlikler olarak verilmifl- eflitsizlik fleklinde olabilir.
tir. Baz› iflletme problemlerinde,
a11 x1 + a12 x2 + ... + a1n xn = b1
a21 x1 + a22 x2 + ... + a2n xn ≥ b2
gibi eflitlik ve eflitsizlikler de bulunabilir. Afla¤›da bu gibi iliflkileri de içeren bir
problem verilecektir.
Bir iflletme A mal›ndan 200 birim ve B mal›ndan 300 birim üretmek is- ÖRNEK 3
temektedir. Sözkonusu iki mal›n üretimi iki üretim departman›ndan geçe-
rek yap›labilmektedir.
Birinci departmanda A ve B mallar› bir makina kullan›larak üretilmek-
tedir. Bu makinada bir birim A mal› 2 saatte, bir birim B mal› ise 4
saatte üretilmektedir. Sözkonusu makinan›n bu mallar›n üretiminde kul-
lan›lacak 1700 saat zaman› vard›r.
‹kinci departmanda A ve B mallar›n›n üretimi için iki makina kullan›l-
maktad›r. Birinci makinan›n kullan›lmas› halinde A mal›n›n bir birimi-
nin üretimi 4 saat, B mal›n›n bir biriminin üretimi 7 saat almaktad›r.
Bu departmandaki ikinci makinan›n kullan›lmas› halinde bir birim A
mal›n›n üretiminin 10 saat, bir birim B mal›n›n üretiminin 12 saat al-
d›¤› bilinmektedir. Birinci makinan›n bu mallar›n üretiminde kullan›labi-
lecek 1000 saati, ikinci makinan›n da 3000 saati vard›r. Ayr›ca birinci
makinan›n 500 saat fazla çal›flma olarak kullan›labilir zaman› vard›r.
Birinci departmanda kullan›lacak makinan›n bir saatlik maliyeti 3000
TL d›r. ‹kinci departmanda birinci makinan›n bir saatlik maliyeti 3000
TL, ikinci makinan›n ise 2000 TL s›d›r.
E¤er makinalar fazla mesaili çal›flt›r›l›rsa saat bafl›na 450 TL l›k art›fl
olmaktad›r. Fazla mesai uygulamas› ikinci departmandaki birinci maki-
nada uygulanmaktad›r.
Bütün giderlerin minimum olaca¤› üretim miktarlar›n›n bulunmas›
istenmektedir.
ÇÖZÜM
Önce bu problemde kullan›lacak de¤iflkenler tan›mlanacakt›r:

x1 : Birinci departmandan ve ikinci departmanda normal zamanda birinci ma-
kina kullan›larak üretilecek A mal› miktar›
x2 : Birinci departmandan ve ikinci departmandaki birinci makina kullan›la-
rak fazla mesai kullan›larak üretilecek A mal› miktar›
x3 : Birinci departmandan ve ikinci departmandaki ikinci makinada üretilecek
A mal› miktar›
x4 : Birinci departmandan ve ikinci departmanda birinci makinada normal za-
manda üretilen B mal› miktar›
x5 : Birinci departmandan ve ikinci departmanda birinci makinada fazla me-
sai yap›larak üretilecek B mal› miktar›
x6 : Birinci departmandan ve ikinci departmandaki ikinci makinadan geçerek
üretilecek B mal› miktar›
Bu de¤iflkenler için birim maliyetler,
x1 için 18000 TL
x2 için 19800 TL
x3 için 26000 TL
x4 için 33000 TL
x5 için 36150 TL
x6 için 36000 TL
olarak bulunur.
Yukar›da belirlenen de¤iflkenler aras›ndaki iliflkiler afla¤›da gösterilmifltir.
Birinci departman 2x1 + 2x2 + 2x3 + 4x4 + 4x5 + 4x6 ≤ 1700

‹kinci departman
birinci makina (normal zaman) 4x1 + 7x4 ≤ 1000
‹kinci departman
birinci makina (fazla mesai) 4x2 + 7x5 ≤ 500
‹kinci departman ikinci makina 10x3 + 12x6 ≤ 3000
Planlanan A mamulü miktar› x1 + x2 + x3 = 200
Planlanan B mamulü miktar› x4 + x5 + x6 = 300
Amaç Fonksiyonu
Z = 18000 x1 + 19800 x2 + 26000 x3 + 33000 x4 + 36150 x5 + 36000 x6
x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 ≥ 0
Do¤rusal Programlama Modelinin Çözüm Yöntemleri

Do¤rusal programlama modelleri üç yöntemle çözülebilmektedir. Bu yöntemler:
a) Grafik Yöntemi
b) Simpleks Yöntemi
c) Matris Yöntemi
olmaktad›r.
Bu ünitede do¤rusal programlama modellerinin grafik yöntemle nas›l çö-

zülebilece¤ini örneklerle aç›klayaca¤›z.
Bir firma A ve B olmak üzere iki çeflit mal üretmektedir. Bu iki çeflit mal ÖRNEK 4
bir üretim departman›ndaki bir makinadan geçerek üretilmektedir. A
mal›n›n bir biriminin üretimi için 5 saat, B mal›n›n bir birimi için 2 sa-
at zaman harcanmaktad›r. Sözkonusu departmandaki makinan›n A ve
B mallar›n›n üretiminde kullan›labilecek 60 saat zaman› vard›r. De¤ifl-
kenler ile aralar›ndaki iliflkileri belirleyin.
ÇÖZÜM
Bu problemde A mal›n›n üretim miktar› x1 , B mal›n›n üretim miktar› x2 ile
gösterilirse, x1 ve x2 de¤iflkenleri aras›ndaki iliflki,
5x1 + 2x2 ≤ 60
olacakt›r. Bulunan bu iliflkinin grafi¤i ve çözüm alan› afla¤›da fiekil 14.1'de
gösterilmifltir.
x2
30
5x1 + 2x2 ≤ 60
x1 , x2 ≥ 0
x1
12
Şekil 14.1
Yukar›da vermifl oldu¤umuz örnekte A ve B mallar›n›n üretimi için, ikinci

bir departmandaki makinalar›nda kullan›lmas› gerekti¤ini varsayal›m. Bu depart-
manda bir birim A mal› üretmek için 5 saat, bir birim B mal› üretmek için ise
4 saat zamana ihtiyaç vard›r. ‹kinci departmanda bu üretim için kullan›labilecek
80 saat zaman oldu¤unu varsayarsak, x1 , x2 de¤iflkenleri aras›nda ikinci depart-
mandaki k›s›tlamay› gösteren iliflki,
5x1 + 4x2 ≤ 80
olacakt›r.
Bu problemle ilgili k›s›tlay›c›lar topluca,
5x1 + 2x2 ≤ 60
5x1 + 4x2 ≤ 80
x1 ≥ 0
x2 ≥ 0
olarak gösterilir. Bu eflitsizlik sistemi ile, eflitsizliklerin çözüm alanlar›n›n kesiflimi

afla¤›da fiekil 14.2 de flekilde gösterilmifltir.
x2
De¤iflkenler aras›ndaki iliflkileri gös-
teren do¤rusal denklemlerin grafik-
leri çizildi¤inde, flekilde görülen uy- 5x1 + 2x2 = 60
gun çözüm alan› belirlenir. 30
20 5x1 + 4x2 = 80
x1
12 16
Şekil 14.2
fiekilde görülen taral› alan yukar›daki bütün eflitsizliklerin ortak çözüm alan›-
d›r. Bu alana uygun çözüm alan› denir.
Baz› problemlerde de¤iflkenler aras›nda kurulan iliflkinin belirli bir de¤erden
büyük veya eflit fleklinde bir eflitsizlik biçiminde olabilece¤i önceki kesimde aç›k-
lanm›flt›. Bu flekilde bir eflitsizli¤in bulundu¤u durumda çözümün ne flekilde ya-
p›laca¤› afla¤›da verilen bir örnek üzerinde aç›klanacakt›r.
ÖRNEK 5 3x1 + 5x2 ≤ 30

2x1 + 4x2 ≥ 60
x1 ≥ 0 , x2 ≥ 0
sistemini grafik üzerinde gösterip, uygun çözüm alan›n› belirleyiniz.
ÇÖZÜM
x2
15
2x1 + 4x2 ≥ 60
6
3x1 + 5x2 ≤ 30
x1
10 30
Şekil 14.3
E¤er, de¤iflkenler aras›ndaki iliflkileri fiekilde sistemdeki iki eflitsizli¤in çözüm alanlar› taral› olarak gösterilmifltir. Görül-
gösteren denklemlerin gösterdi¤i
do¤rular kesiflmiyorsa, uygun çözüm
dü¤ü gibi sistemdeki eflitsizliklerin ikisini de sa¤layan ortak bir çözüm alan›
alan› yoktur. yoktur.
Önceki kesimlerde do¤rusal programlama modelinde verilen k›s›tlay›c›lar al-

t›nda maksimum veya minimum yap›lacak bir fonksiyona amaç fonksiyonu denil-
di¤ini biliyorsunuz.
Afla¤›daki problemlerde k›s›tlay›c›larla birlikte amaç fonksiyonunun da ve-
rildi¤i bir do¤rusal programlama modelinin grafik yöntemle nas›l çözülece¤i
aç›klanacakt›r.
Do¤rusal Programlama Modelinin Grafik Çözümü

Grafik yöntemle do¤rusal programlama modelinin çözümünde önce verilen eflit-
sizliklerin koordinat sisteminde grafikleri çizilerek uygun çözüm alan› bulunur.
Optimum çözümün bulunmas› için uygun çözüm alan›n› gösteren çokgenin, Optimum çözüm bulunabilmesi için
çözüm alan›n› gösteren s›n›rl› böl-
bir konveks çokgen olmas› gerekir. Bulunan uygun çözüm alan›n› gösteren genin, konveks çokgen fleklinde ol-
çokgenin köflelerinin koordinatlar› bu köflelerden geçen do¤rular›n denklemleri- mas› gerekir.
nin ortak çözümü ile bulunur. Bulunan köflelerin koordinatlar› amaç fonksiyo-
nunda yerlerine koyulur. Problem minimum yapma problemi ise amaç fonksiyo-
nunun alaca¤› en küçük de¤erin, maksimum yapma problemi ise amaç fonksiyo-
nunun alaca¤› en büyük de¤erin bulundu¤u noktan›n koordinatlar› optimum çö-
zümü verecektir.
2x1 + 4x2 ≤ 40 ÖRNEK 6

4x1 + 3x2 ≤ 60
x1 ≥ 0
x2 ≥ 0
Amaç fonksiyonu Zmak = 20x1 + 15x2
ÇÖZÜM
x2
4x1 + 3x2 = 60
20
A
10 2x1 + 4x2 = 40
B
x1
l
O 15 C 20
Şekil 14.4
fiekil 14.4 de görüldü¤ü gibi uygun çözüm alan› AOBC dörtgenidir.

Dörtgenin B köflesinin koordinatlar›,
2x1 + 4x2 = 40
4x1 + 3x2 = 60
denklem sisteminin ortak çözümünden (12 , 4) = (x1 , x2) bulunur.
Dörtgenin köflelerinin koordinatlar›yla, amaç fonksiyonunun bu noktalarda ald›¤›
de¤erler afla¤›daki tabloda gösterilmifltir.
Nokta (x1 , x2) Z = 20x1 + 15x2

A (0 , 10) Z = 20.0 + 15.10 = 150
B (12 , 4) Z = 20.12 + 15.4 = 300
C (15 , 0) Z = 20.15 + 15.0 = 300
Tabloda görüldü¤ü gibi, amaç fonksiyonu en büyük de¤erini B noktas›nda al-

maktad›r. O halde x1 = 12 , x2 = 4 oldu¤unda amaç fonksiyonunun maksimum
olma koflulu sa¤lanmaktad›r.
ÖRNEK 7 6x1 + 2x2 ≥ 30

3x1 + 2x2 ≥ 24
5x1 + 10x2 ≥ 60
x1 , x2 ≥ 0
Zmin = 30x1 + 50x2
Yukar›da verilen do¤rusal programlama probleminin uygun çözüm ala-
n›n› belirleyerek, optimum çözümü bulunuz.
ÇÖZÜM
Verilen k›s›tlay›c›lar ile uygun çözüm alan›, afla¤›daki grafikte gösterilmifltir.
x2
15 6x1 + 2x2 = 30
A
12 3x1 + 2x2 = 24
B
6 5x1 + 10x2 = 60
C D x1
5 8 12
Şekil 14.5
fiekil 14.5 de görüldü¤ü gibi optimum çözüm A , B , C ve D noktalar›n›n biri-

sinde olacakt›r.
B noktas›n›n koordinatlar›,
6x1 + 2x2 = 30
3x1 + 2x2 = 24
denklemlerinin ortak çözümüyle (2, 9) olarak bulunur. C noktas›n›n koordinatlar›,
5x1 + 10x2 = 60
3x1 + 2x2 = 24
denklemlerinin ortak çözümüyle (6 , 3) olarak bulunur.
Afla¤›daki tabloda A , B , C , D noktalar›nda amaç fonksiyonunun alaca¤› de¤er-
ler verilmifltir.
Nokta (x1 , x2) Z = 30x1 + 50x2

A (0 , 15) Z = 30.0 + 15.50 = 750
B (2 , 9) Z = 30.2 + 9.50 = 510
C (6 , 3) Z = 30.6 + 3.50 = 330
D (12 , 0) Z = 30.12 + 0.50 = 360
Tabloda görüldü¤ü gibi, amaç fonksiyonu en küçük de¤erini C noktas›nda al-

makta ve dolay›s›yla optimum çözüm x1 = 6 , x2 = 3 tür.
ÖRNEK 8
4x1 + 2x2 ≥ 28
2x1 + 3x2 ≥ 30
x2 ≥ 4
x1 , x2 ≥ 0
Zmin = 4x1 + 5x2
do¤rusal programlama modelinin uygun çözüm alan›n› bularak, opti-
mum çözümü bulunuz.
ÇÖZÜM
Verilen k›s›tlay›c›lar›n grafikleri ile uygun çözüm alan›, taral› olarak afla¤›daki fle-
kilde gösterilmifltir.
x2
4x1 + 2x2 = 28
A
14
2x1 + 3x2 = 30
10
4 x≥4
C
15 x1
7
Şekil 14.6
fiekil 14.6 da görüldü¤ü gibi amaç fonksiyonunu minimum yapacak de¤erler A ,

B , C noktalar›ndan birinin koordinatlar› olacakt›r. B noktas›n›n koordinatlar›,
4x1 + 2x2 = 28
2x1 + 3x2 = 30
denklemlerinin ortak çözümüyle (3 , 8) olarak bulunur. C noktas›n›n koordinatlar›,
2x1 + 3x2 = 30
x2 = 4
denklemlerinin ortak çözümüyle (9 , 4) olarak bulunur.

A , B , C noktalar›nda amaç fonksiyonunun ald›¤› de¤erler, afla¤›daki tabloda
gösterilmifltir.
Nokta (x1 , x2) Z = 4x1 + 5x2

A (0 , 14) Z = 4.0 + 5.14 = 70
B (3 , 8) Z = 4.3 + 5.8 = 52
C (9 , 4) Z = 9.4 + 4.5 = 56
O halde amaç fonksiyonunu minimum yapan çözüm x1 = 3 , x2 = 8 olmaktad›r.

Kendimizi S›nayal›m 3. Bir üretici elindeki üç ayr› tezgâh› kullanarak iki farkl›
1. Bir üretici her biri iki ayr› tezgahta ifllenmesi gereken ürün üretmektedir. Bir birim (I ) üretmek için A tezgâh›n-
bisikletler ve motorsiklet gövdeleri üretmektedir. Birinci da 2, B tezgâh›nda 1, C tezgâh›nda 6, bir birim (II ) üret-
tezgah›n kapasitesi 120, ikinci tezgah›n kapasitesi 180 sa- mek için A tezgâh›nda 2, B tezgâh›nda 5, C tezgâh›nda 2
attir. Bisiklet üretimi 6 saat 1. tezgahta, 4 saat 2. tezgahta saat ifllem görmektedir. Planlama döneminde tezgâh kap-
ifllenerek, motorsiklet gövdesi üretimi 3 saat 1. tezgahta, asiteleri s›ras›yla 24, 44 ve 60 saattir. Parça bafl›na I ürünün-
10 saat 2. tezgahta ifllenerek gerçeklefltirilmektedir. Bisik- den 6, II ürününden 9 birim kâr edilmektedir. ‹flletmenin
letten elde edilen kâr 45 birim, motor gövdesinden elde maksimum kâr› ne olur?
edilen kâr 55 birim ise,iflletmenin kâr›n›n maksimum de- x2
6x1 + 2x2 = 60 Model:
¤eri nedir? 2x1 + 2x2 = 24
Model: (0, 12) Zmax = 6x1 + 9x2
x2
Zmax = 45x1 + 55x2 K›s›tlar:
(0, 40) (4, 8) x1 + 5x2 = 44 2x1 + 2x2 ≤ 24
6x1 + 3x2 = 120 K›s›tlar: (0, 8.8)
6x1 + 3x2 ≤ 120 x1 + 5x2 ≤ 44
(0, 18)
4x1 + 10x2 ≤ 180 6x1 + 2x2 ≤ 60
(9, 3)
x1 , x 2 ≥ 0
4x + 10x = 180
x 1 , x2 ≥ 0
1 2
x1
(0, 0) (10, 0) (12, 0)
x1
(0, 0) (20, 0) (45, 0)
fiekil 14.9
fiekil 14.7
a. 60
a. 900
b. 81
b. 990
c. 72
c. 1306,25
d. 96
d. 1650
e. 79,2
e. 2700
4. ‹ki tür mal üretmekte olan bir firma haftal›k talebi kar-
2. Bir üretici elektrikli el testereleri ve matkaplar üret-
fl›layacak üretim program› yapmak istemektedir. Yap›lan
mektedir. Testerenin maliyeti 6 birim, matkab›n ise 4 bi-
araflt›rmaya göre toplam talebin 6 birim oldu¤u anlafl›l-
rimdir. Tafl›ma maliyeti testere için 0,20 birim, matkap
m›flt›r. Yönetim, birinci maldan haftada en az 3 birim,
için 0,30 birim. dir. Testere 9 birimden matkap ise 5,5 bi-
ikinci maldan en az 2 birim üretmek istemektedir. Mal-
rimden sat›labilmektedir. ‹flletmenin üretim maliyetleri
lar›n birim maliyetleri s›ras›yla 4 ve 5 birim oldu¤una göre
için ay›rd›¤› bütçe 2400 tafl›ma maliyetleri için ay›rd›¤›
üretim maliyetini minimum yapacak haftal›k üretim prog-
bütçe 120 birim oldu¤una göre, iflletme kâr›n› maksimum
ram›n› bulunuz.
yapmak için her bir üründen ne kadar üretmelidir?
x2
x2 Model:
6
Model:
(0, 600)
Zmin = 4x1 + 5x2
Zmax = 9x1 + 5,5x2
K›s›tlar:
K›s›tlar:
(0, 400) x1 + x2 ≤ 6
6x1 + 4x2 ≤ 2400 (3, 3)
x1 ≥ 3
(240, 240) 0,2x1 + 0,3x2 ≤ 120 2 x2 ≥ 2
(3, 2) (4, 2)
x1 , x2 ≥ 0
x 1 , x2 ≥ 0
(0, 0) x1 (0, 0) x1
(400, 0) (600, 0) 3 6
fiekil 14.8 fiekil 14.10
a. (0,400) a. (3,2)
b. (240,240) b. (4,2)
c. (600,0) c. (6,0)
d. (0,600) d. (3,5)
e. (400,0) e. (7,2)
5. Bir iflletme 2 tür ürün üretmektedir. Ürünlerin birim 6. Afla¤›da verilen modelin optimum çözümünü
sat›fl›nda elde edilen kârlar s›ras›yla 2 TL ve 1 TL . dir. araflt›r›n›z.
Birinci maldan 1 br üretmek için 1 br malzeme, 1 saat x2
makine ve 2 saat emek, ikinci maldan 1 bir ürütmek için
5 br malzeme, 3 saat makine ve 2 saat emek kullan›lmak- 900
tad›r. ‹flletmenin elinde 10 br malzeme, 6 saatlik makine
kapasitesi ve 8 saatlik emek bulundu¤una göre, ifllet-
menin kâr›n› maksimum yapacak üretim program› ne
400
olmal›d›r? x2 = 350
350
x2 300
2x1 + 2x2 = 8
(0, 4) x2 = 100
100
x1 + 3x2 = 6 x1
(0, 2) 50 300 800
x1 + 5x2 = 10
(3, 1)
fiekil 14.12
x1
(0, 0)
(4, 0) (6, 0) (10, 0)
Model:
fiekil 14.11 Zmax = 2x1 + 6x2
K›s›tlar:
2x1 + 4x2 ≤ 1600
Model:
6x1 + 2x2 ≤ 1800
Zmax = 2x1 + x2
x2 ≤ 350
K›s›tlar:
x1 ≥ 50
x1 + 5x2 ≤ 10
x2 ≥ 100
x1 + 3x2 ≤ 6
x1 + x2 ≥ 300
2x1 + 2x2 ≤ 8
x1 , x 2 ≥ 0
x1 , x 2 ≥ 0
a. (10,0)
a. 1000
b. (0,2)
b. 1600
c. (4,0)
c. 2200
d. (6,0)
d. 2300
e. (3,1)
e. 3000
7. Bir iflletmenin üretti¤i P1 ve P2 ürünleri M1, M2 ve M3 8. Bir çiftlikte yaflayan hayvanlar›n beslenmesinde kul-
makinelerinde ifllenmektedir. P1 ürünü M1 'de 11, M2 'de lan›lan iki farkl› tür yem bulunmaktad›r. M yemi kg bafl›na
7 ve M3 'de 6 dakika, P2 ürünü ise M1 'de 9, M2 'de 12, 0.1 kg A, 0.1 kg C, 0.2 kg D, N yemi 0.1 kg B, 0.2 kg C,
M3 'de 16 dakika ifllem zaman› gerektirmektedir. M1, M2 0.1 kg D içermektedir. Her bir hayvan›n günlük 0.4 kg A,
ve M3 makinelerinin planlama, dönemindeki kapasiteleri 0.6 kg B, 2 kg C ve 1.7 kg D ihtiyac› vard›r. 1 kg M 10
s›ras›yla 165, 140 ve 160 saattir. P1 'den birim bafl›na 900, TL, 1 kg N 4 TL. oldu¤una göre hayvanlar›n besin ih-
P2 'den ise 1000 TL. kâr edildi¤ine göre, iflletmenin mak- tiyac›n› karfl›layacak ve maliyeti minimum yapacak bes-
simum kâr› ne olur? leme program›n› bulunuz.
x2
x2
17
16
1100 11x1 + 9x2 = 9900 15 x1 = 4
1000 14
800 13
700
600 7x1 + 12x2 = 8400 12
11
6x1 + 16x2 = 9600 10
9
x
900 1200 1600 1 8
7
6 x2 = 6
fiekil 14.13
5
4
Model: x1 + 2x2 = 20
3
Zmax = 900x1 + 1000x2 2x1 + x2 = 17
2
K›s›tlar: 1 x1
11x1 + 9x2 ≤ 9900
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
7x1 + 12x2 ≤ 8400
6x1 + 16x2 ≤ 9600 fiekil 14.14
x 1 , x2 ≥ 0
Model:
a. 600000
Zmin = 10x1 + 4x2
b. 810000
K›s›tlar:
c. 852000
0,1x1 ≥ 0,4 x1 ≥ 4
d. 898261
0,1x2 ≥ 0,6 x2 ≥ 6
e. 1080000
0,1x1 + 0,2x2 ≥ 2 x1 + 2x2 ≥ 20
0,2x1 + 0,1x2 ≥ 1,7 2x1 + x2 ≥ 17
x1 , x2 ≥ 0
a. (0, 17)
b. (4, 9)
c. (4.6, 7.67)
d. (8, 6)
e. (20, 0)
9. Afla¤›da verilen modelin uygun çözümü afla¤›dakiler- 10. Afla¤›da verilen modelin uygun çözümünü araflt›r›n›z.
den hangisidir? x2
x2 Model:
16 Model: 6 Zmin = 4x1 - x2
15 Zmax = 11x1 + 4x2 5 K›s›tlar:
4x1 + 2x2 = 32
K›s›tlar: 3x1 + x2 ≥ 6
14 4
7x1 + 6x2 ≤ 84 x1 + 4x2 ≥ 4
13
4x1 + 2x2 ≤ 32 3 x 1 , x2 ≥ 0
12
x1 , x 2 ≥ 0 2
11
1
10
9
1 2 3 4 x1
8
7 fiekil 14.16
6
a. 1
5
7x1 + 6x2 = 84 b. 74
4 11
3 c. 16
2 d. 0
1
e. -6
x1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
fiekil 14.15
a. (0, 14)
b. (2.4, 11.2)
c. (8, 0)
d. (12, 0)
e. (16, 0)
Çok De¤iflkenli
Fonksiyonlar 15
Amaçlar
N
N
iki ve daha çok de¤iflkenli fonksiyonlar›,
N
üç boyutlu uzayda koordinat sistemini,
N
baz› basit yüzeyleri,
N
k›smi türev kavram›n›,
iki de¤iflkenli fonksiyonlar›n maksimum ve minimum noktalar›n›n bulun-
N
mas›n›,
N
çok de¤iflkenli fonksiyonlar›n baz› iktisadi uygulamalar›n›,
koflullu ekstremum problemlerinin çözümlerini ö¤renmifl olacaks›n›z
324 Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar
‹çindekiler
• Girifl
• ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar
• Üç Boyutlu Uzayda Koordinat Sistemi
• Baz› Basit Yüzeyler
• Üç ve Daha Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar
• ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlarda K›smi Türev
• Üç ve Daha Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar›n K›smi Türevleri
• ‹kinci Mertebeden K›smi Türevler
• ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlarda Maksimum ve Minimum
• Koflullu Ekstremumlar
• Üzerinde düflünülerek tan›mlamalar iyice anlafl›lmal›,

• kavramlar örneklerle pekifltirilmeli,
Girifl
Bir bankadan 5 y›l vadeli ev kredisi çekti¤imizi düflünelim. Bankan›n 5 y›l vade-
li krediler için uygulad›¤› faiz oran› sabit oldu¤undan, ödeyece¤imiz ayl›k taksit
tutar› çekece¤imiz kredi miktar›na ba¤l›d›r. Bunu matematik dille söylersek ayl›k
taksit miktar› çekece¤imiz kredi miktar›n›n bir fonksiyonudur. Taksit tutar› sade-
ce kredi miktar›na ba¤l› oldu¤undan bu fonksiyon tek de¤iflkenli bir fonksiyon-
dur. fiimdi vadenin de de¤iflti¤ini düflünelim. Bu durumda bankalar kredi faiz
oran›n› ödeme süresine göre belirledi¤inden ödeyece¤imiz ayl›k taksit tutar› hem
vadeye, hem kredi miktar›na ve hem de faiz oran›na ba¤l›d›r. Bu durumda art›k
ödeyece¤imiz taksit tutar› çekece¤imiz kredi miktar›n›n tek de¤iflkenli bir fonksi-
yonudur diyemeyiz. Bu durumda taksit miktar› bir den çok de¤iflkenin bir fonksi-
yonu olur. Bu örnekte gördü¤ümüz gibi tek de¤iflkenli fonksiyonlar gerek mate-
matik ve gerekse uygulamal› bilimler aç›s›ndan birçok durumda ihtiyaca cevap
verememektedir. Bu nedenle çok de¤iflkenli fonksiyonlar› ve özelliklerini ö¤renme-
den bu tür problemleri çözmemiz mümkün de¤ildir.
Bu ünitede çok de¤iflkenli fonksiyon kavram›n› ve bu tür fonksiyonlar›n baz›
özelliklerini k›saca gözden geçirece¤iz. Çok de¤iflkenli fonksiyonlar›n genel yap›s›,
esas olarak iki de¤iflkenli fonksiyonlara çok benzedi¤inden, kavramlar› iki de¤ifl-
kenli fonksiyonlar üzerinde aç›klay›p, iki den çok de¤iflkenli fonksiyonlara genifl-
letece¤iz.
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar 325
‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLAR

Kredi-taksit tutar› problemini, daha sonra çözmek üzere, bir an için unutup daha
basit bir örnek üzerinden çok de¤iflkenli fonksiyon kavram›n› aç›klamaya çal›flal›m.
fiimdi bir bayan›n kuyumcudan bilezik almak istedi¤ini düflünelim. Bilezi¤in
maliyeti, 22 ayar bilezi¤in 1 gram›n›n fiyat› ile bilezi¤in a¤›rl›¤›na ba¤l›d›r. Bilezi-
¤in gram fiyat› ve bilezik a¤›rl›¤› ve bunlara ba¤l› olarak bilezi¤in maliyetleri afla-
¤›daki tablodaki gibi olsun:
Bilezi¤in a¤›rl›¤› (gr) Bilezi¤in gram fiyat› (TL) Bilezik Maliyeti (TL)
10 30 10.30=300
10 32 10.32=320
11 30 11.30=330
11 32 11.32=352
Tablodan gördü¤ünüz gibi bilezi¤in a¤›rl›¤›n›n veya bilezi¤in gr fiyat›n›n veya-

hut her ikisinin de¤iflmesi bilezi¤in toplam maliyetini de¤ifltirmektedir. Burada bi-
lezi¤in a¤›rl›¤› ile bilezi¤in gram fiyat›n›, bir s›ral› ikilinin terimleri olarak düflüne-
lim. Bu durumda yukar›daki tablo ile verilen her maliyeti, belirli bir s›ral› ikiliyi
tek bir elemanla eflleme fleklinde yorumlayabiliriz.
(10 , 30) → 300 (10, 32) → 320

(11, 30) → 330 (11, 32) → 352
Dikkat ederseniz bu efllemelerde her bir s›ral› ikili daima tek bir elemanla efl-
lenmektedir. Tek de¤iflkenli fonksiyon kavram›n› hat›rlarsan›z, böyle bir efllemeyi
bir fonksiyon olarak düflünebiliriz. Burada efllemeye giren ikililer R x R = R2 nin
elemanlar› oldu¤undan, bu fonksiyonu R2 nin bir alt kümesi üzerinde tan›mlamak
uygun olacakt›r. Buna göre, iki de¤iflkenli fonksiyonu flu flekilde tan›mlayabiliriz:
B, R2 nin bir alt kümesi olmak üzere, B den R ye tan›mlanan bir f fonk-
siyonuna, yani bir gerçel say› ikilisine tek bir gerçel say› karfl›l›k getiren
bir fonksiyona iki de¤iflkenli bir fonksiyon denir ve
f : B → R , (BfR2)
(x, y) → f (x, y)
Buradaki f (x, y) ifadesi, (x, y) ikilisinin f fonksiyonu alt›ndaki görüntüsünü
veren kural› ifade etmektedir.
f : R2 → R , f(x, y) = x.y ÖRNEK 1

g : R2 → R , g(r, h) = πr2h
B = { (x,y) | x2+y > 0, x,y ∈ R } olmak üzere, h : B → R , h(x, y) = ,n (x2+y),
i : R2 → R , i(x,y) = x2+ y2
fonksiyonlar›n›n her biri iki de¤iflkenli bir fonksiyondur.
‹ki de¤iflkenli fonksiyonda tan›m kümesinin bir ikililer kümesi, de¤er

kümesinin ise, R oldu¤una dikkat ediniz.
f : R2 → R , f(x,y) = x2+ 2xy - y ÖRNEK 2

fonksiyonu veriliyor. (1,2) ve (1,-1) ikililerinin f fonksiyonu alt›ndaki gö-
rüntülerini, di¤er bir deyiflle f(1,2) ve f(1,-1) say›lar›n› bulal›m.
326 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar
f(1,2) say›s›n› bulmak için x2+ 2xy - y ifadesinde x yerine 1, y yerine 2 yaz›p, ge-
rekli ifllemleri yaparak sonucu bulmal›y›z. Buna göre,
f(1,2) = 12+ 2.1.2 - 2 = 3
bulunur. Benzer flekilde f(1,-1) say›s›n› bulmak için de ayn› ifadede x yerine 1, y
yerine -1 yazmam›z gerekir. Buna göre,
f(1,-1) = (1)2 + 2.1. (-1) - (-1) = 0
bulunur.
SIRA S‹ZDE 1 1) f(x,y) = 3x2 - xy2 + 5y fonksiyonu veriliyor. (-1,2) ikilisinin bu fonksiyon alt›n-
daki görüntüsünü bulunuz.
2x − y
2) f : R → R, f(x,y) = fonksiyonu veriliyor. f(0,0) ve f(3,1) say›lar›n› bulu-
nuz. x2 + 3
Yukar›da ifade etti¤imiz gibi iki de¤iflkenli fonksiyonun tan›m kümesi gerçel
say› ikililerinden oluflur. Bir gerçel say› ikilisine düzlemin tek bir noktas› karfl›l›k
geldi¤inden, iki de¤iflkenli fonksiyonun tan›m kümesi düzlemin bir alt kümesidir.
Bu nedenle iki de¤iflkenli fonksiyonun tan›m kümesine tan›m bölgesi de denir.
‹ki de¤iflkenli fonksiyonlar›n tan›m bölgeleri üzerinde asl›nda özenle durmak
gerekir. Ancak bunu kitab›n amac›na uygun görmedi¤imiz için, bu konu üzerin-
de durmayaca¤›z. Bizim karfl›laflaca¤›m›z tan›m kümeleri baflta düzlemin kendisi
olmak üzere, do¤ru parçalar› veya yar› do¤rular ile s›n›rlanan alt kümeler olacak-
t›r. Özellikle iktisadi aç›dan
{ (x,y) | x ≥ 0, y ≥ 0, x,y ∈ R }
kümesi en önemli tan›m bölgelerinden biridir. Ancak düzlemin herhangi bir alt
kümesinin iki de¤iflkenli bir fonksiyonun tan›m bölgesi olarak al›nabilece¤ini tek-
rar hat›rlatal›m. Tan›m bölgesi seçimi, fonksiyonun tan›mlanmas›ndan çok, limit,
süreklilik, k›smi türev, toplam (total) türev gibi kavramlar›n netlefltirilmesinde
önem kazan›r, bu kavramlardan sadece k›smi türev iktisadi uygulamalara sahne
oldu¤undan, di¤erleri üzerinde durmayaca¤›z.
Tek de¤iflkenli fonksiyonlarda oldu¤u gibi iki de¤iflkenli bir fonksiyonun ta-
n›m kümesi de bazen aç›kça belirtilmez. Bu durumda, fonksiyon alt›ndaki görün-
tüsü bir gerçel say› olan tüm gerçel say› ikililerinin kümesi (veya bu ikililere düz-
lemde karfl› gelen noktalar›n oluflturdu¤u, düzlemin “en genifl” alt kümesi) fonk-
siyonun tan›m kümesi (veya bölgesi) olarak al›n›r.
ÖRNEK 3 f (x,y) = 4 + 2 x − y fonksiyonunun tan›m kümesini bulal›m.
4 + 2x − y
ÇÖZÜM
nin bir gerçel say› olmas› için
y 4 + 2x -y ≥ 0 olmal›d›r. Bu nedenle
4 + 2x -y ≥ 0 eflitsizli¤ini sa¤layan tüm (x,y)
4 gerçel say› ikililerinin kümesi bu fonksiyo-
nun tan›m kümesi olarak al›n›r. Bu kümeyi
flu flekilde ifade edebiliriz:
B = { (x,y) | 4 + 2x -y ≥ 0, x, y ∈ R }
-2 x B kümesinin eleman› olan ikililere düz-
lemde karfl› gelen noktalar yandaki taral›
bölgede bulunurlar.
Buna göre, fiekil 15.1 deki taral› bölge f
Şekil 15.1 fonksiyonunun tan›m bölgesidir.
Üç Boyutlu Uzayda Ko ordinat Sistemi 327
3x + y SIRA S‹ZDE 2
1) f(x,y) = fonksiyonu afla¤›daki noktalar›n hangisinde tan›ml› de¤ildir?
x2 − 4 y
a) (1,1) b) (2,2) c) (1,2) d) (2,-1) e) (0,0)
2) f(x,y) = x + y − 4 fonksiyonunun tan›m bölgesini bulunuz.
ÜÇ BOYUTLU UZAYDA KOORD‹NAT S‹STEM‹

Tek de¤iflkenli fonksiyonlar› geometrik olarak düzlemin noktalar› ile temsil etmifl
ve tek de¤iflkenli bir f fonksiyonu için (x, f(x)), ikililerine düzlemde karfl› gelen
noktalar kümesine de f fonksiyonunun grafi¤i demifltik. Bu
grafik yard›m›yla tek de¤iflkenli fonksiyonlar›n baz› özellikle-
rini cebirsel iflleme gerek kalmadan grafik üzerinden söyle-
yebilmifltik. Benzer flekilde iki de¤iflkenli fonksiyonlar›n da
geometrik temsillerini verebiliriz.
‹ki de¤iflkenli bir f fonksiyonu verilsin. Bu fonksiyonla
tan›m kümesinin eleman› olan bir (x,y) ikilisi f(x,y) ile gös-
terdi¤imiz bir gerçel say› ile efllenmektedir. Bir gerçel say›
ikilisi düzlemin bir noktas›yla geometrik olarak temsil edildi- Fonksiyonun tan›m bölgesi
¤inden, bu ikilinin iki de¤iflkenli fonksiyonla efllendi¤i say›
Şekil 15.2
ancak üçüncü boyutta gösterilebilir. Bu nedenle iki de¤ifl-
kenli bir fonksiyonu ancak üç boyutlu uzayda geometrik ola-
rak gösterebiliriz.
fiimdi üç boyutlu uzayda koordinat sistemini tan›yal›m: z
Yandaki fiekil 15.3 de görüldü¤ü gibi, bafllang›ç noktala-
r›nda ikifler ikifler birbirlerine dik olacak flekilde üç gerçel sa-
y› eksenini uzaya yerlefltirelim. Bu eksenlere x, y ve z eksen-
leri, bunlar›n oluflturdu¤u sisteme koordinat sistemi ve üç
eksenin ortak noktas›na bafllang›ç noktas› diyelim.
fiimdi fiekil 15.4 de görüldü¤ü gibi uzayda bir P nokta- y
s› alal›m. P noktas›ndan xy - düzlemine (x - ekseni ile y -
ekseninin belirtti¤i düzlem) bir dik çizelim. Bu dikmenin
x
düzlemi kesti¤i noktaya Q diyelim. xy - düzleminde Q nok-
Şekil 15.3
tas›ndan x - eksenine bir dik çizelim ve bu dikmenin x - ek-
senini kesti¤i noktaya karfl› gelen say›ya x0 diyelim. Benzer
flekilde Q noktas›ndan y-eksenine bir dik çizelim ve bu dik-
menin y-eksenini kesti¤i noktaya karfl› gelen say›ya y0 diye- z
lim. Son olarak P noktas›ndan z eksenine bir dikme çizelim
ve bu dikmenin ekseni kesti¤i noktaya karfl› gelen say›ya z0
da z0 diyelim. Bu flekilde buldu¤umuz x0 , y0 , z0 say›lar›y-

la (x0, y0, z0) s›ral› üçlüsünü olufltural›m. Böylece P nokta-
P
s›na karfl›l›k bir s›ral› üçlü bulmufl olduk. Bu s›ral› üçlünün
tek oldu¤u gösterilebilir.
fiimdi de herhangi bir (x0, y0, z0) s›ral› üçlüsü verilmifl ol- y0
y
sun. x0 say›s›na x-ekseni, y0 say›s›na da y-ekseni üzerinde
karfl› gelen noktalar› bulal›m. Bu noktalardan bulunduklar›
x0
eksene, xy- düzleminde, birer dik çizelim ve bu diklerin ke- Q
x
siflti¤i noktaya Q diyelim. Q noktas›ndan xy-düzlemine bir
dik çizelim ve bu dikme üzerinde, Q dan bafllayarak z0 po- Şekil 15.4
328 Üç Boyutlu Uzayda Ko ordinat Sistemi
zitif ise pozitif yönde, z0 negatif ise negatif yönde z0 birim ilerleyelim ve geldi¤i-
miz noktaya P diyelim. Böylece (x0, y0, z0) gerçel say› üçlüsüne karfl›l›k üç boyut-
lu uzayda bir P noktas› bulmufl oluruz. (x0, y0, z0) s›ral› üçlüsüne karfl›l›k buldu-
¤umuz P noktas› tektir. Bu yolla gerçel say› üçlüleriyle üç boyutlu uzay›n nokta-
lar› aras›nda bire-bir eflleme kurabiliriz, yani her bir gerçel say› üçlüsüne uzayda
bir tek nokta ve uzaydaki her bir noktaya da tek bir gerçel say› üçlüsü karfl›l›k ge-
tirebiliriz. Uzayda her bir P noktas›na bu yolla karfl› getirilen (x0, y0, z0) üçlüsüne
P nin koordinatlar› denir. Bu nedenle üç boyutlu uzaya R3 diyebiliriz.
R3 = { (x,y,z) | x,y,z ∈ R }
ÖRNEK 4 A = (2,3,5), B = (2,-3,5), C = (2, 3,-5) s›ral› üçlülerine üç boyutlu uzayda

karfl› gelen noktalar afla¤›daki gibidir.
z z z
(0,3,0)
(0,0,5) (0,3,5) (0,-3,5) (0,0,5) y
(2,0,5) (2,0,0)
A(2,3,5) B(2,-3,5) (2,0,5) (2,3,0)
x
(0,-3,0) (0,0,-5)
y y (0,3,-5)
(0,3,0)
(2,0,0) (2,3,0) (2,-3,0) (2,0,0) (2,0,-5) C(2,3,-5)

x x
Şekil 15.5
SIRA S‹ZDE 3 fiekildeki A, B ve C noktalar›n›n koordinatlar›n› bulunuz.
C B
A
5/2
-4
y
-3
x
Şekil 15.6
Baz› Basit Yüzeyler 329
BAZI BAS‹T YÜZEYLER

‹ki de¤iflkenli fonksiyonlar›n geometrik olarak üç boyutlu uzayda temsil edilebil-
di¤ini ve üç boyutlu uzaydaki koordinat sistemini ö¤rendikten sonra, iki de¤ifl-
kenli fonksiyonlar›n bu temsillerinin nas›l bulundu¤unu görelim.
f : B → R , (x,y) → f(x,y), B ⊂ R2
iki de¤iflkenli fonksiyonu verilmifl olsun.
G = { ( x,y, f(x,y) ) | (x,y) ∈ B }
kümesine üç boyutlu uzayda, (R3 de), karfl› gelen noktalar›n kümesine f fonksi-
yonunun grafi¤i denir.
Şekil 15.7
‹ki de¤iflkenli bir fonksiyonun grafi¤i, genel olarak bir yüzeydir. fiekil 15.7 de
böyle bir yüzey örne¤i verilmifltir.
R2 nin bir B altkümesi üzerinde tan›ml› iki de¤iflkenli bir f fonksiyonunun gra-
fi¤ine ait bir noktan›n üçüncü koordinat› daima f(x,y) dir. Üç boyutlu uzayda
üçüncü koordinatlar genellikle z ile gösterildi¤inden f fonksiyonunun grafi¤i olan
yüzeye z = f(x,y), (x,y) ∈ B, yüzeyi de denir. Bu al›flkanl›ktan dolay› f fonksiyo-
nu da k›saca
z = f(x,y), (x,y) ∈ B
Afla¤›da baz› iki de¤iflkenli fonksiyonlar›n grafikleri olan yüzeyler verilmifltir.
‹ki de¤iflkenli fonksiyonun grafi¤ini çizmek genellikle çok zordur. Bu ko-
nuda günümüzde bilgisayarlardan yaralan›lmaktad›r. Biz de afla¤›daki gra-
fikleri bilgisayarda çizdik.
330 Baz› Basit Yüzeyler
z z
x y
x
z = x2 + y2 z = x2 - 2y
Şekil 15.8
‹ki de¤iflkenli fonksiyonlar›n grafi¤ine en basit örnek düzlemdir. Bunun için

önce düzlemin denklemini görelim. Önce koordinat düzlemlerine (xy-, xz- ve
yz- düzlemlerine) paralel düzlemlerin denklemlerini bulmaya çal›flal›m.
z0
Şekil 15.9
x
Yukar›daki flekilde görüldü¤ü gibi z- ekseni üzerinde z0 say›s›na karfl› gelen

noktada bu eksene dik (veya xy- düzlemine paralel) olan düzlemi göz önüne
alal›m. Bu düzlem üzerindeki her noktan›n üçüncü koordinat› daima z0 oldu-
¤u gibi, üçüncü koordinat› z0 olan her nokta da bu düzlem üzerinde bulunur.
Yani R3 te z = z0 eflitli¤i bu düzlemi tamam›yla belirtmektedir. Bu nedenle bu
düzlemin denklemi z = z0 d›r diyebiliriz. Benzer flekilde (x0, 0, 0) noktas›nda
x-eksenine dik (veya yz- düzlemine paralel) olan düzlemin denklemi x = x0
iken, (0, y0, 0) noktas›nda y-eksenine dik (xz-düzlemine paralel) olan düzle-
min denkleminin de y = y0 oldu¤u kolayca görülebilir.
ÖRNEK 5 Koordinat düzlemlerinden xy - düzleminin denklemi z = 0, xz - düzleminin

denklemi y = 0 ve yz - düzleminin denklemi x = 0 d›r.
Koordinat düzlemlerine paralel olmayan bir düzlemin denkleminin bulunma-

s›, amac›m›z d›fl›nda oldu¤u için bu konuya girmeyece¤iz. Bu konuda genel düz-
lem denkleminin fleklini verdikten sonra, denklemi verilen bir düzlemin nas›l çi-
zilebildi¤ini göstermekle yetinece¤iz.
Üç ve Daha Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar 331
Koordinat düzlemlerine paralel olmayan bir düzlemin denklemi

f : R2 → R, z = f(x,y) = ax + by + c
fleklindedir. Buna göre x ve y ye göre birinci dereceden, iki de¤iflkenli bir
fonksiyonun grafi¤i bir düzlemdir diyebiliriz.
f(x,y) = 2x - 3y + 12 fonksiyonunun grafi¤i bir düzlemdir. Bu düzlemin ÖRNEK 6

denklemini z = 2x - 3y + 12 veya -2x + 3y + z - 12 = 0 fleklinde de yazabili-
riz. fiimdi bu düzlemin nas›l çizilebilece¤ini görelim.‹ki de¤iflkenli bir
fonksiyonun grafi¤i olan yüzeyi çizmek için, bu yüzeyin koordinat düz-
lemleri veya koordinat düzlemlerine paralel düzlemlerle arakesit e¤rile-
rinden yararlan›l›r. Bu düzlemi çizmek için ayn› yolu izleyelim.
-2x + 3y + z -12 = 0 düzlemini çizmek için, bu düzlemin koordinat düzlemle-
riyle arakesit do¤rular›n› bulal›m. (‹ki düzlemin arakesitinin bir do¤ru oldu¤unu
hat›rlay›n›z.)
-2x + 3y + z -12 = 0 düzleminin x = 0 düzlemiyle arakesiti olan do¤ru, düz-
lem denkleminde x yerine 0 yaz›larak bulunur. Bu do¤ru 3y + z -12 = 0 d›r. Bu
do¤runun yz - düzleminde çizildi¤ine dikkat ediniz. Benzer flekilde düzlemin
y = 0 düzlemiyle arakesiti -2x + z -12 = 0 do¤rusu, z = 0 düzlemiyle arakesiti de
-2x + 3y -12 = 0 do¤rusudur.
Bu do¤rular (ait olduklar› düzlemlerde) çizilirse fiekil 15.10 daki düzlem elde
edilir.
z
12
-6
y
4
x
Şekil 15.10
1) x + 2y + z - 4 = 0 düzlemini çiziniz. SIRA S‹ZDE 4

2) Afla¤›daki denklemlerden hangisi üç boyutlu uzayda bir düzlem belirtmez?
a) x+2y-4=0 b) x+4y+2z=8 c) x+y=0 d) z = x-y2 e) x=5
3) Afla¤›da denklemi verilen düzlemlerden hangisi (1,0,-2) noktas›ndan geçer?
a) 2x+3y-z=1 b) 2x+y+z=0 c) 2x+y=0 d) 2x+y+z=1 e) y+2z=0
ÜÇ VE DAHA ÇOK DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLAR

Daha önce ifade etti¤imiz gibi, tek ve iki de¤iflkenli fonksiyonlar birçok durumda
ihtiyaca cevap verememektedir. Örne¤in ünite giriflinde sözünü etti¤imiz bilezik
maliyetinde bilezi¤in ayar› de¤iflti¤inde gr fiyat› de¤iflece¤inden bilezi¤in maliyeti
üç de¤iflkene ba¤l› olur. Benzer flekilde, bir bardak çay›n veya bir ekme¤in mali-
332 Üç ve Daha Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar
yetini düflünürsek, bu maliyetlerin ikiden fazla de¤iflkenin fonksiyonu oldu¤unu

hemen söyleyebiliriz.
Üç veya daha fazla de¤iflkenli fonksiyonlar›n tan›m› iki de¤iflkenli fonksiyon
tan›m›n›n do¤al bir genifllemesidir. Bir s›ral› ikiliyi bir gerçel say›ya dönüfltüren
fonksiyona iki de¤iflkenli fonksiyon dedi¤imiz gibi, bir s›ral› üçlüyü bir gerçel sa-
y›ya dönüfltüren fonksiyona üç de¤iflkenli, bir s›ral› dörtlüyü bir gerçel say›ya dö-
nüfltüren fonksiyona da dört de¤iflkenli fonksiyon denir. Daha fazla de¤iflkenli
fonksiyonlar da benzer flekilde tan›mlan›r.
ÖRNEK 7 f: R3 → R, f(x, y, z) = yzex

fonksiyonu üç de¤iflkenli fonksiyon iken,
g: R4 → R, g(x, y, z, t) = 2 (xy + xz + yz) t
fonksiyonu dört de¤iflkenli fonksiyondur.
ÖRNEK 8 f: R3 - {(0,0,0)} → R, f(x,y,z) = log (x2 + y2 + z2)

fonksiyonu veriliyor. f(1,0,3) say›s›n› bulal›m.
f(1,0,3) = log (12 + 02 + 32) = log 10 = 1
bulunur.
Tek de¤iflkenli fonksiyonlar›n düzlemde, iki de¤iflkenli fonksiyonlar›n üç bo-

yutlu uzayda geometrik olarak temsil edildiklerini daha önce görmüfltük. Üç veya
daha çok de¤iflkenli fonksiyonlar en az dört boyutlu uzayda temsil edilebilirler.
Bu nedenle bu fonksiyonlar›n geometrik temsilleri mümkün de¤ildir.
fiimdi giriflte ele ald›¤›m›z kredi-taksit tutar›n›n bulunmas› problemini ele alal›m.
Bir kiflinin bankadan, ayl›k i faiz oran› ve n ay vade ile P0 TL kredi çek-
ti¤ini düflünelim. Bu kifli geri ödemeyi ayl›k taksitlerle yapacakt›r. Bu flart-
larda bu kiflinin ayl›k taksit tutar› kaç TL olur, Sorusuna cevap arayal›m.
Bafllang›çta borç: .................................. P0 TL
P0 TL nin 1 ayl›k faiz tutar› i P0 TL dir.
1. ay sonunda borç: .................................... P0 + i P0 = (1+i) P0
olur. (Burada ay bafl›ndaki borcun ay›n sonunda (1 + i) kat›na ulaflaca¤›na
dikkat ediniz.)
Ayl›k taksit tutar›na T dersek;
2. aybafl›nda borç tutar› (borç - taksit tutar›) ......... (1 + i) P0 - T
2. ay sonunda borç (anapara + faiz)
(1 + i) [ (1 + i) P0 - T ] = (1 + i)2 P0 - (1 + i) T
3. aybafl›nda borç (borç - taksit tutar›).................. (1 + i )2 P0 − (1 + i )T − T
3. ay sonunda borç ..................
(1 + i ) (1 + i )2 P0 − (1 + i )T − T  = (1 + i )3 P0 − (1 + i )2 T − (1 + i )T
4. aybafl›nda borç ............. (1 + i )3 P0 − (1 + i )2 T − (1 + i )T − T
Bu flekilde devam edersek n-inci ay sonunda borç:
(1 + i ) (1 + i )n−1 P0 − (1 + i )n−2 T − (1 + i )n− 3 T − ... − (1 + i )T − T 
= (1 + i )n P0 − (1 + i )n −1 T − (1 + i )n− 2 T − ... − (1 + i )2 T − (1 + i )T
(n+1)-inci ay›n bafl›nda (veya n-inci ay sonunda) son taksit ödenince borç,
(1 + i )n P0 − (1 + i )n−1 T − (1 + i )n− 2 T − ... − (1 + i )2 T − (1 + i )T − T
olmal›d›r. Son taksit ödenince borç bitece¤inden
(1 + i )n P0 − (1 + i )n−1 T − (1 + i )n − 2 T − ... − (1 + i )2 T − (1 + i )T − T = 0
olacakt›r.
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n K›smi Türevleri 333
Bu son eflitli¤i düzenlersek,

(1 + i )n P0 − (1 + i )n −1 T − (1 + i )n − 2 T − ... − (1 + i )2 T − (1 + i )T − T = 0
(1 + i )n P0 − (1 + i )n −1 + (1 + i )n − 2 + ... + (1 + i ) + 1 T = 0
 
(1 + i )n − 1
(1 + i )n P0 − T =0
(1 + i ) − 1
(1 + i )n − 1
(1 + i )n P0 − T =0
i
Buradan T çözülürse,
i (1 + i )n P0
T=
(1 + i )n − 1
bulunur.
Gördü¤ünüz gibi çekilen kredinin ayl›k taksit tutar›, ayl›k faiz oran› (i), çeki-
len miktar (P0) ve vade (n) olmak üzere üç de¤iflkenli bir fonksiyondur. Bu fonk-
siyonu flöyle yazabiliriz.
i(1 + i )n P0
T (P0 , i, n) =
(1 + i )n − 1
Günlük yaflamda bankalar ayl›k faiz oran›n› vadeye ba¤l› olarak belirledikleri
için yani i faiz oran› n ye göre belirlendi¤i için bu durum iki de¤iflkenli olarak kar-
fl›m›za ç›kar.
Bir kifli ayl›k i = %1,34 = 0,0134 faiz oran› ile n=120 ay vadeli P0 = 42 000 ÖRNEK 9
TL ev kredisi çekiyor. Ayl›k taksit tutar› ne kadard›r?
Burada istenen yukar›daki T fonksiyonunun (formülünün)
(42 000, 0,0134, 120) noktas›ndaki görüntüsünü bulmaktan farkl› bir fley
de¤ildir.
0, 0134 (1 + 0, 0134 )120 42000
T (42000, 0,0134, 120) = = 705,65 TL
(1 + 0, 0134 )120 − 1
Not: Çekilen kredi türüne ba¤l› olarak bu miktara vergi ve fonlar› da ilave
etmek gerekebilir.
Ayn› kifli 120 ay yerine 60 ay vadeli kredi çekmifl olsa idi taksit tutar› ne olurdu?
Bu durumda vade de¤iflti¤i için, bu banka n = 60 için i = 0.0128 uygularsa tak-
sit tutar›,
0, 0128(1 + 0, 0128 )60 42000
T (42000, 0,0128, 60) = = 1 007,13 TL
(1 + 0, 0128 )60 − 1
olur.
Ayn› kifli krediyi 24 ay vadeli çekerse, bu durumda banka i = 1,08 faiz oran›
uygulamaktad›r.
0, 0108(1 + 0, 0108 )24 42000
T (42000, 0,0108, 24) = = 1 995,97 TL
(1 + 0, 0108)24 − 1
olur.
‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLARIN KISM‹ TÜREVLER‹

Daha önceki ünitelerde, tek de¤iflkenli bir fonksiyonun bir noktadaki anl›k de¤i-
flim h›z›n› türev kavram› yard›m›yla aç›klam›flt›k. Daha sonra da tek de¤iflkenli bir
fonksiyonun temel özelliklerini türev yard›m›yla araflt›rm›flt›k. Hat›rlayaca¤›n›z gi-
bi, y = f(x) fonksiyonunda x ba¤›ms›z de¤iflkenine x0 noktas›nda bir ∆x artmas›
334 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n K›smi Türevleri
∆y
verildi¤inde fonksiyon de¤erindeki artmaya ∆y = f(x0 + ∆x) - f (x0) dersek ora-
∆x
n›n›n ∆x → 0 için (varsa) limitine f fonksiyonunun x0 noktas›ndaki türevi demifltik.
fiimdi de z = f(x,y) fonksiyonunu ele alal›m. Bu fonksiyonun tan›m bölgesine
ait bir (x0,y0) noktas›nda x ve y ba¤›ms›z de¤iflkenlerine verilen ∆x ve ∆y artma-
lar›na karfl›l›k fonksiyon de¤erinde
∆z = f(x0 + ∆x , y0 + ∆y) - f(x0,y0)
artmas› meydana gelir. Bu artman›n ba¤›ms›z de¤iflkenlerdeki artmalara oran› ola-
rak neyi almam›z gerekti¤i aç›k de¤ildir. Çünkü ∆x ve ∆y artmalar›n› (∆x, ∆y) flek-
linde bir ikili ile göstersek ∆z nin bu ikiliye oran› anlaml› de¤ildir. Bunun yerine
∆z ve ∆z oranlar›ndan birini di¤erine tercih etmek için de bir neden yoktur. Bu
∆x ∆y
nedenle ba¤›ms›z de¤iflkenlerin her ikisine de artmalar vererek türev kavram›na
varmak mümkün de¤ildir. Bunun yerine ba¤›ms›z de¤iflkenlerden birini sabit tu-
tup, di¤erini serbest alarak elde edilen tek de¤iflkenli fonksiyonlar›n türevinden
söz etmek mümkündür..
Düzlemin bir B bölgesinde tan›ml› z = f(x,y) fonksiyonu verilsin ve (x0, y0)∈B
bölgesinin bir iç noktas› olsun, f fonksiyonunda y yerine y0 sabit de¤eri verilir ve
x ba¤›ms›z de¤iflken olarak al›n›rsa, F(x) = f(x, y0) fleklinde bir tek de¤iflkenli
fonksiyon elde edilir. F fonksiyonunun x0 noktas›nda türevi varsa, bu türeve f
fonksiyonunun (x0, y0) noktas›nda x e göre k›smî türevi denir ve
∂f ∂f ∂z
fx (x 0 , y 0 ) , (x 0 , y 0 ) , ,
∂x ∂x (x , y ) ∂x (x , y )
0 0 0 0
biçimlerinden birisi ile gösterilir. Buna göre fx (x0 , y0) türevi, e¤er varsa,
F ( x0 + ∆x ) − F ( x0 )
fx (x 0 , y 0 ) = lim
∆x→ 0 ∆x
f ( x0 + ∆x, y0 ) − f ( x0 , y0 )
= lim
∆x→ 0 ∆x
dir.
ÖRNEK 10 f(x, y) = 3x y2 - 4x2 + y

fonksiyonunun (2,3) noktas›nda x e göre k›smi türevini bulal›m.
f fonksiyonunda y yerine 3 yazarsak. ( (2,3) noktas›nda y = 3 oldu¤una
dikkat ediniz).
F(x) = f(x,3) = 3x.32 - 4x2 + 3 = 27x - 4x2 + 3, x∈R
fleklinde tek de¤iflkenli F fonksiyonunu elde ederiz. F fonksiyonunun x = 2
noktas›ndaki türevi f fonksiyonunun (2,3) noktas›nda x e göre k›smi tü-
revidir. F polinom fonksiyon oldu¤undan her noktada türevi vard›r. Buna
göre,
F(x) = 27x - 4x2 + 3 oldu¤undan F'(x) = 27 - 8x
dir. Buradan
F'(2) = 27- 8.2 = 27 - 16 = 11 = fx(2,3)

∂f ∂f
elde edilir. Buna göre, fx (2,3) = (2,3) = = 11
∂x ∂x ( 2 ,3)
dir.
∂f ∂f
Burada fx (2,3) , (2,3) ve ifadelerinin f nin (2,3) noktas›ndaki x e gö-
∂x ∂x ( 2,3)
re k›smi türevinin farkl› gösterimleri oldu¤una dikkat ediniz.
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n K›smi Türevleri 335
f fonksiyonunun tan›m kümesine ait bir (x,y) noktas›nda (varsa) x e göre

k›smi türevini bulmak için, bu fonksiyonda y yi sabit düflünüp, bilinen türev
kurallar›na göre fonksiyonun x e göre türevini bulmak yeterlidir. Buna göre,
f(x,y) = 3xy2 - 4x2 + y fonksiyonu için fx (x,y) = 3y2 - 8x
olur. Buna göre, fx (2,3) = 3. 32 - 8.2 = 27-16 = 11
bulunur.
f(x,y) = ,n(x2 + y2) ÖRNEK 11

fonksiyonunun x e göre k›smi türevini bulal›m.
Bu fonksiyonda y yi sabit düflünüp x e göre türev almam›z yeterlidir.
(x,y) ≠ (0,0) için logaritma fonksiyonunun türevi ile ilgili kural› uygularsak,
2x
fx(x,y) = 2
x + y2
elde ederiz.
fiimdi de z = f(x,y) fonksiyonunda x yerine x0 sabit de¤erini al›p y yi ba¤›m-
s›z de¤iflken olarak alal›m. Bu durumda G(y) = f(x0 , y) fleklinde tek de¤iflkenli
bir fonksiyon elde ederiz.
G fonksiyonunun y = y0 noktas›ndaki (varsa) türevine f fonksiyonunun
(x0, y0) noktas›nda y ye göre k›smi türevi denir ve bu türev
∂f ∂f ∂z
fy (x 0 , y 0 ) , (x , y ) , ,
∂y 0 0 ∂y (x 0 , y 0 )
∂y (x 0 , y0 )
biçimlerinden birisi ile gösterilir. Buna göre, fy (x0,y0) türevi varsa,

G y0 + ∆y - G 0 y
fy x0 , y0 = lim
∆y →0 ∆y
ƒ x0 , y0 + ∆y - ƒ x0 , y0
= lim
∆y →0 ∆y
dir.
f(x,y) = 3x.y2 - 4x2 + y ÖRNEK 12

fonksiyonunun (2,3) noktas›nda y ye göre k›smi türevini bulal›m.
f fonksiyonunda x yerine 2 al›rsak, ( (2,3) noktas›nda x = 2 oldu¤undan)
G(y) = 3.2.y2 - 4.22 + y =6 y2 + y - 16, y ∈ R

fleklinde tek de¤iflkenli bir fonksiyon elde ederiz. G fonksiyonu polinom fonksi-
yon oldu¤undan her noktada türevi vard›r. G fonksiyonunun y = 2 noktas›ndaki
türevi,
G'(y) = 12y + 1 oldu¤undan, G'(3) = 12.3 + 1 = 37
dir. Bu türev, f fonksiyonunun (2,3) noktas›nda y ye göre k›smi türevidir. Buna

göre,
∂f ∂f
fy (2,3) = (2,3) = = 37
∂y ∂y (2,3)
dir.
f fonksiyonunun tan›m kümesine ait bir (x,y) noktas›nda (varsa) y ye
göre k›smi türevini bulmak için de bu fonksiyonda x i sabit düflünüp y ye
göre türev almak yeterlidir. Bu türevi bulmak için tek de¤iflkenli fonksiyonla-
r›n türevi ile ilgili kurallar aynen uygulan›r.
336 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n K›smi Türevleri
∂f 2y
f (x,y) = ln(x2 + y2) fonksiyonunun y ye göre k›smi türevi (x,y)= 2
∂y x + y2
olur.
ÖRNEK 13 x2 y
f ( x, y ) = fonksiyonunun tan›m kümesine ait bir (x,y) noktas›nda
x + 2y
y ye göre k›smi türevini bulal›m.
Bu türevi bulmak için fonksiyonda x i sabit düflünüp y ye göre türev alaca¤›z.

Buna göre
x 2 ( x + 2 y ) − (2 ).x 2 y x3 + 2x2 y − 2x2 y x3
fy (x,y) = = =
( x + 2 y )2 ( x + 2 y )2 ( x + 2 y )2
bulunur.
ÖRNEK 14 f (x,y) = x2 e2x+ 3y
fonksiyonunun bir (x,y) noktas›nda fx ve fy k›smi türevlerini bulal›m.
fx türevini bulurken y yi sabit düflünüp x e göre türev alaca¤›z, fy türe-

vini bulurken de x i sabit düflünüp y ye göre türev alaca¤›z. Buna göre,
∂f
= fx(x,y) = 2xe2x +3 y +2. e2x+3y .x2 =(2x + 2x2).e2x+3y = 2x(1 + x) e2x+3y
∂x
∂f
= fy(x,y) = 3.e2x + 3y. x2 = 3x2 e2x+3y
∂y
bulunur.
ÖRNEK 15 f(x,y) = x ,n(5y) + y ,nx
fonksiyonunun fx ve fy k›smi türevlerini bulal›m.
∂f 1 y
= fx(x,y) = ,n(5y) + y . = ,n(5y) +
∂x x x
∂f 5 x
= fy(x,y) = x. + 1 ,nx = + ,nx
∂y 5y y
SIRA S‹ZDE 5 1) f(x,y) = x 2 − y fonksiyonunun x ve y ye göre k›smi türevlerinin s›ras›yla

x −1 oldu¤unu gösteriniz.
ve
x −y
2
2 x −y
2
2y
2) f(x,y)= fonksiyonu veriliyor. fy(1,1) say›s› afla¤›dakilerden hangisidir?
x + y22
1
a) 0 b) 1 c) - d) -1 e) -2
2
y2
3) f(x,y) = fonksiyonu veriliyor. fx türev fonksiyonunu bulunuz.
4−x
4) f(x,y) = , n ( 3x + 4y2) fonksiyonu veriliyor. fy fonksiyonunu bulunuz
z = f(x,y) fonksiyonunun fx(x0, y0) k›smi türevi, fonksiyonun x-ekseni

do¤rultusundaki de¤iflim h›z›n› ifade ederken geometrik olarak da y = y0
düzlemiyle z = f(x,y) yüzeyinin arakesit e¤risinin (x0, y0, f(x0, y0)) nokta-
s›ndaki te¤etinin e¤imine eflittir. Benzer flekilde fy(x0, y0) k›smi türevi de
fonksiyonun y-ekseni yönündeki de¤iflim h›z›n› ve geometrik olarak da
x = x0 düzlemiyle z = f(x,y) yüzeyinin arakesit e¤risinin (x0, y0, f(x0, y0))
noktas›ndaki te¤etinin e¤imini ifade eder.
Üç ve Daha Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar›n K›smi Türevleri 337
ÜÇ VE DAHA ÇOK DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLARIN

KISM‹ TÜREVLER‹
‹ki de¤iflkenli fonksiyonlar için tan›mlad›¤›m›z k›smi türev kavram›n› üç veya da-
ha çok de¤iflkenli fonksiyonlara da geniflletebiliriz. Örne¤in w = f(x,y,z) gibi üç
de¤iflkenli fonksiyonun fx, fy ve fz gibi k›smi türevlerinden söz edebiliriz. Bu
fonksiyonun fx türevi bulunurken y ile z sabit tutulup x e göre türevi al›n›r; fy tü-
revi bulunurken x ile z sabit tutulup y ye göre türevi, fz türevi bulunurken de x
ile y sabit tutulup z ye göre türev al›n›r. Genel olarak, bir fonksiyonda de¤ifl-
ken say›s› birden fazla oldu¤unda herhangi bir de¤iflkene göre türev al-
mak için o de¤iflkenin d›fl›ndaki tüm de¤iflkenler sabit düflünülüp, o de¤ifl-
kene göre, bilinen türev kurallar› yard›m›yla türev al›n›r.
x2 ÖRNEK 16
f(x,y,z) = , z2 - y2 ≠ 0
z2 − y2
fonksiyonunun fx , fy , fz k›smi türevlerini alal›m.
fx türevi bulunurken y ve z sabit tutulup x e göre türev al›nd›¤›ndan,
2x
fx (x,y,z) = ,
z − y2
2
Benzer flekilde fy türevi bulunurken x ile z, fz türevi bulunurken x ile y sabit

tutularak
−(−2 y) x 2 2x2 y
fy (x,y,z) = =
( z 2 − y 2 )2 (z 2 − y 2 )2
−(2 z ) x 2 −2 zx 2
fz (x,y,z) = =
( z 2 − y 2 )2 ( z 2 − y 2 )2
bulunur.
f(x,y,z) = 4 x 2 + y 2 − 3z 2 ÖRNEK 17
fonksiyonunun fx(2,1,2), fy(2,1,2), fz(2,1,2) k›smi türevlerini bulal›m.
Bu türevleri bulmak için f fonksiyonunun türevinin mevcut oldu¤u bir (x,y,z)

noktas›ndaki fx, fy ve fz türevlerini bulup, bu türevlerde x yerine 2, y yerine 1 ve
z yerine 2 yazmal›y›z. Buna göre,
8x 4 .2 8 8 5
fx (x,y,z) = , fx (2,1,2) = = =
2 4 x 2 + y 2 − 3z 2 4.2 2 + 12 − 3.2 2 5 5
2y 1 1 5
fy (x,y,z) = , fy (2,1,2) = = =
2 4 x 2 + y 2 − 3z 2 4.2 2 + 12 − 3.2 2 5 5
−6 z −3.2 − 6 −6 5
fz (x,y,z) = , fz (2,1,2) = = =
2
2 4 x + y − 3z 2 2 2 2
4.2 + 1 − 3.2 2 5 5
bulunur.
1) f (x,y,z,t) = x2 t2 eyz ise fz (x,y,z,t) ve ft (x,y,z,t) türevlerini bulunuz. SIRA S‹ZDE 6
2) f(x,y,z) = xln(y2 +3z2) ise fz(4,1,-2) kaçt›r?

338 ‹kinci Mertebeden K›smi Türevler
‹K‹NC‹ MERTEBEDEN KISM‹ TÜREVLER

z = f(x,y) fonksiyonu, tan›m kümesine ait her (x,y) noktas›nda fx ve fy k›smi tü-
revleri olan bir fonksiyon olsun, f fonksiyonunun tan›m kümesine ait bir (x,y) iki-
lisini fx(x,y) say›s›na dönüfltüren yeni bir fonksiyondan söz edebiliriz. Bu fonksi-
yona fx fonksiyonu diyelim. Benzer flekilde f nin tan›m kümesine ait (x,y) ikilisi-
ni fy(x,y) say›s›na dönüfltüren fonksiyondan da söz etmek mümkündür. Bu fonk-
siyona da fy fonksiyonu diyelim. fx ve fy fonksiyonlar›n›n iki de¤iflkenli fonksiyon
oldu¤u aç›kt›r. Bu nedenle bu fonksiyonlar›n, e¤er varsa, k›smi türevlerinden söz
edebiliriz.
fx fonksiyonunun bir (x0, y0) noktas›nda (varsa) x e göre k›smi türevi f fonk-
siyonunun x e göre k›smi türevinin x e göre k›smi türevi yani
∂f x ∂  ∂f 
=  
∂x (x , y ) ∂x  ∂x  (x , y )
0 0 0 0
demektir. Bu türev,
∂2 f ∂2 f ( x0 , y0 )
fxx (x 0 ,y 0 ) , veya
∂x 2 (x , y ) ∂x 2
0 0
fx fonksiyonun y ye göre k›smi türevi, f fonksiyonunun x e göre k›smi türevi-
nin y ye göre k›smi türevidir; yani
∂f x ∂  ∂f 
=  
∂y (x , y ) ∂y  ∂x  (x , y )
0 0 0 0
demektir. Bu türev
∂2 f ∂ 2 f (xx0 , y0 )
fxy (x 0 ,y 0 ) veya veya
∂y∂x ∂y∂x
(x 0 , y 0 )
Benzer flekilde fy fonksiyonunun x e göre k›smi türevi
∂2 f ∂2 f ( x0 , y0 )
fyx (x 0 ,y 0 ) veya veya
∂x∂y ∂x∂y
(x 0 , y 0 )
fleklinde, fy fonksiyonunun y ye göre k›smi türevi de
∂2 f
fyy (x 0 ,y 0 ) veya (x 0 ,y 0 )
∂y 2
fxx(x0,y0), fxy(x0,y0), fyx(x0,y0), fyy(x0,y0), türevlerine f fonksiyonu-

nun (x0,y0), noktas›nda ikinci mertebeden k›smi türevleri denir.
ÖRNEK 18 f(x,y) = x2 + 3x2y2 + 4xy2 - 5y3

fonksiyonunun fxx , fxy , fyx , fyy türevlerini bulal›m.
‹kinci Mertebeden K›smi Türevler 339
fx(x,y) = 2x + 6xy2 +4y2
fy(x,y) = 6x2 y+ 8xy - 15y2
dir. Bu fonksiyonlar›n x ve y ye göre k›smi türevleri arad›¤›m›z türevlerdir. Buna

göre,
∂f x ∂
fxx(x,y) = = (2x +6xy2 +4y2) = 2 + 6y2
∂x ∂x
∂f ∂
fxy(x,y) = x = (2x +6xy2 +4y2) = 12xy + 8y
∂y ∂y
∂fy ∂
fyx(x,y) = = (6x2 y+ 8xy - 15y2)) = 12xy + 8y
∂x ∂x
∂fy ∂
fyy(x,y) = = (6x2 y+ 8xy - 15y2)) = 6x2 +8x -30y
∂y ∂y
bulunur.
f(x,y) = x3 e-3xy ÖRNEK 19

fonksiyonunun fxx , fxy , fyx , fyy türevlerini bulal›m.
fx(x,y) = 3x2 e-3xy+ (-3y)e-3xy.x3 = (3x2 -3x3y) e-3xy
fy(x,y) = (-3x) e-3xy.x3 = -3x4 e-3xy
oldu¤undan
fxx(x,y) = (6x - 9x2y) e-3xy+ (-3y) e-3xy (3x2 -3x3y)
= (6x -9x2y -9x2y + 9x3y2) e-3xy = (6x -18x2y + 9x3y2) e-3xy
fxy(x,y) = -3x3.e-3xy+ (-3x)e-3xy.(3x2 - 3x3y) = (-3x3 -9x3 + 9x4y) e-3xy
= (-12x3 + 9x4y) e-3xy
fyx(x,y) = -12x3 e-3xy+ (-3y).e-3xy .(-3x4) = (-12x3 + 9x4y) e-3xy
fyy(x,y) = (-3x) e-3xy (-3x4) = 9x5 e-3xy
Bu örneklerde fxy ve fyx k›smi türevlerinin eflit oldu¤unu görmekteyiz. Asl›nda

bu iki türev her zaman eflit olmaz. Ancak bu tür, türevleri eflit olmayan fonksiyon-
lar konusu daha çok matematikçileri ilgilendirecek kadar ayr›nt›l› bilgi gerektiren
bir konudur. Bizim ilgilenece¤imiz tüm fonksiyonlar için
fxy = fyx
olacakt›r.
SIRA S‹ZDE 7
1) z = 3x2 - y2 x fonksiyonunun ( 4, -1) noktas›nda y ye göre ikinci mertebeden
k›smi türevi kaçt›r?
2) f(x,y) = x1/2 y-3/2 fonksiyonu veriliyor. fxy(4,4) say›s› kaçt›r?

340 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlarda Maksimum ve Minumum
‹K‹ DE⁄‹fiKENL‹ FONKS‹YONLARDA

MAKS‹MUM VE M‹N‹MUM
Tek de¤iflkenli fonksiyonlarda maksimum-minimum kavramlar›n› ve bu kavram-
lar›n baz› uygulamalar›n› görmüfltük. Bu kavramlar› çok de¤iflkenli fonksiyonlar
için de tan›mlamak ve önemli uygulamalar›n› görmek mümkündür. fiimdi bu kav-
ramlar› çok de¤iflkenli fonksiyonlar için tan›mlayal›m.
f : B → R , z = f(x,y) , (BfR2)
‹ki de¤iflkenil fonksiyonu verilsin. (x0,y0) noktas› B bölgesinin bir iç noktas›

olsun. (x0,y0) noktas›na yeteri kadar yak›n, her (x,y) noktas› için
f(x0,y0) ≥ f(x,y)
oluyorsa, f fonksiyonunun (x0,y0) noktas›nda bir yerel maksimumu vard›r de-

nir. (x0,y0) noktas›na (veya (x0,y0,f(x0,y0)) noktas›na) f fonksiyonunun yerel
maksimum noktas›, f (x0,y0) say›s›na da fonksiyonun yerel maksimum de¤e-
ri denir. Benzer olarak
f(x0,y0) ≤ f(x,y)
oluyorsa, (x0,y0) noktas›na (veya (x0,y0,f(x0,y0)) noktas›na) f fonksiyonunun bir

yerel minimum noktas› denir. Bu durumda f(x0, y0) say›s›na da f fonksiyonunun
yerel minimum de¤eri denir.
Yerel maksimum veya yerel minimum noktas›na genel anlamda yerel ekstre-
mum noktas› denir.
Şekil 15.11
f fonksiyonunun (x0, y0) noktas›nda bir yerel ekstremumu varsa bu nokta,

ayn› zamanda z = f (x, y) yüzeyi ile y = y0 ve x = x0 düzlemlerinin arakesit e¤-
rilerinin, di¤er bir deyiflle z1 = f(x, y0) ve z2 = f(x0, y) tek de¤iflkenli fonksiyon-
lar›n›n da bir ekstremum noktas›d›r. Bu nedenle, e¤er bu noktada fx ve fy k›smi
türevleri varsa, fx(x0, y0)=0 ve fy(x0, y0)=0 olmak zorundad›r. Ancak fx(x0, y0)=0
ve fy(x0, y0)=0 olmas› (x0, y0) noktas›n›n bir ekstremum noktas› olmas›
için gerekli olmas›na karfl›l›k yeterli de¤ildir. Di¤er bir deyiflle, fx (x0, y0)=0
ve fy (x0, y0)=0 koflullar›n› sa¤layan bir (x0, y0) noktas›, f fonksiyonu-
nun ekstremum noktas› olmaya sadece aday noktalard›r.
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlarda Maksimum ve Minumum 341
fx(x0, y0) = fy(x0, y0)=0 koflulunu sa¤layan noktaya f fonksiyonunun kritik

noktas› denir. Bu nedenle k›smi türevleri olan bir fonksiyonun ekstremum
noktalar› araflt›r›l›rken önce kritik noktalar› araflt›r›l›r. E¤er fonksiyonun kritik
noktalar› varsa, bir kritik noktan›n ekstremum noktas› olup olmad›¤›n› araflt›r-
mak için de afla¤›daki testi uygulayabiliriz.
‹kinci türev testi : P = (x0,y0) noktas› z = f(x,y) fonksiyonunun bir kritik
noktas› olsun. Yani fx(x0,y0) = fy(x0,y0) = 0 olsun.
∆ (P) = fxx(x0,y0) . fyy(x0,y0) - [fxy(x0,y0)]2
diyelim. ∆ (P) nin iflaretine göre flu üç hal mümkün olabilir.
1. hal. E¤er ∆ (P) > 0 ise, P noktas› bir ekstremum noktas›d›r.

Bu P noktas›n›n ekstremum noktas› oldu¤unu böylece belirledikten sonra bu
noktan›n yerel maksimum noktas› m› yoksa yerel minimum noktas› m› oldu¤una
karar verebilmek için flu yol izlenir.
a) fxx(x0,y0) > 0 ( veya fyy(x0,y0) > 0) ise, P bir yerel minimum noktas›d›r.
b) fxx(x0,y0) < 0 (veya fyy(x0,y0) >0 ) ise, P bir yerel maksimum noktas›d›r.
(Bu durumda fxx(x0,y0) ile fyy(x0,y0) nin ayn› iflaretli oldu¤una dikkat ediniz.)
2. hal. ∆ (P) < 0 ise, P noktas› bir yerel ekstremum noktas› de¤ildir. Bu koflu-
lu sa¤layan P noktas›na bir eyer (semer) noktas› denir. Eyer noktas›na bir ör-
nek olarak , z = - x2 + y2 yüzeyinin grafi¤i olan fiekil 15.12 deki bafllang›ç nokta-
s›n› verebiliriz.
z
y
Şekil 15.12
(0, 0) noktas›na x- ekseni do¤rultusunda yaklafl›rken maksimuma, y-ekseni

do¤rultusunda yaklafl›rken minimuma geldi¤imize dikkat ediniz. Maksimum veya
minimum noktas›na hangi yönden yaklafl›rsak yaklaflal›m maksimum veya mini-
muma gelmemiz gerekir.
342 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlarda Maksimum ve Minumum
3. hal. ∆ (P) = 0 ise, P noktas›n›n bir ekstremum noktas› olup olmad›¤›na bu

yöntemle karar verilemez. Bu durumda bu dersin boyutunu aflan baflka testler uy-
gulamam›z gerekir.
ÖRNEK 20 z = f(x,y) = x3 + 3y2 - 6xy -9y +4

fonksiyonunun, (varsa) ekstremum noktalar›n› bulal›m.
Ekstremum noktas› adaylar› olarak önce kritik noktalar› bulmal›y›z. Bunun için
fx(x,y) = 3x2 - 6y, fy(x,y) = 6y - 6x -9
k›smi türevleri bulunur. fx(x,y) = 0 = fy(x,y) olaca¤›ndan
3x2 - 6y = 0
6y - 6x -9 = 0
1 2
sistemini çözmeliyiz. Birinci denklemden y = x bulunur. ‹kinci denklemde y
2
yerine 1 x 2 yaz›l›rsa,
2
3x2 - 6x -9 = 0
veya x2 -2x - 3 = 0 denklemi elde edilir. Bu denklemin kökleri , x1 = - 1, x2 = 3

1 1 9
dir. x in bu de¤erlerine karfl›l›k ( y = x 2 oldu¤undan) y1 = , y 2 = bulunur.
2 2 2
1 9
Buna göre, f fonksiyonunun kritik noktalar› P1 = (−1, ) ve P2 = ( 3, ) dir.
2 2
Bu noktalar›n birer ekstremum noktas› olup olmad›¤›n› araflt›rmak için ikinci
türev testini uygulayal›m.
fxx(x,y) = 6x, fxy = -6, fyy = 6
oldu¤undan
fxx(x,y).fyy(x,y) - [fxy(x,y)]2 = 6x. (6) - (-6)2 = 36x - 36
dir. Buna göre,
∆ (P1) = 36. (-1) - 36 = -36 -36 = -72 < 0
oldu¤undan P1 bir eyer (semer) noktas›d›r.
9
fiimdi de P2 = ( 3, ) noktas›na bakal›m.
2 9
∆(P2) = 36.3- 36 = 72 > 0 oldu¤undan P2 = ( 3, ) noktas› bir ekstremum nok-
2
tas›d›r.
9
fxx (3, ) = 6.3 = 18 > 0 oldu¤undan P2 noktas› bir yerel minimum noktas›d›r.
2
9 9 9 9 119
f(3, ) = 33 + 3 ( )2 - 6 . 3 . -9. +4=-
2 2 2 2 4
fonksiyonun yerel minimum de¤eridir.

‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlarda Maksimum ve Minumum 343
f(x,y) = -x2 + 4x - y2 + 6y - 13
ÖRNEK 21
fonksiyonunun (varsa) ekstremum noktalar›n› araflt›ral›m.
fx(x,y) = -2x + 4
fy(x,y) = -2y + 6
oldu¤undan,
-2x + 4 = 0
-2y + 6 = 0
sisteminin çözümü olan P = (2,3) noktas› tek kritik noktad›r.
fxx((x,y) = -2, fxy(x,y) = 0, fyy(x,y) = -2
oldu¤undan
∆ (P) = (-2).(-2) - 02 = 4 > 0
dir. Buna göre P = (2,3) noktas› bir ekstremum noktas›d›r.
fxx((x,y) = -2 < 0 oldu¤undan bu nokta bir yerel maksimum noktas›d›r.
Gerçek iktisadi problemler, hemen daima çok de¤iflkenli fonksiyonlarla ilgili-

dir ve olay›n tabiat› gere¤i bunlar nispeten zor problemlerdir. fiimdi bunlara basit
bir örnek verelim.
Bir firma, A ve B gibi iki mal üreterek piyasaya sürüyor. A n›n fiyat› x1 , ÖRNEK 22
B nin fiyat› x2 olmak üzere, A ve B nin talep fonksiyonlar› flöyle veriliyor:
y1 = 1800 - 6x1
y2 = 2000 - 8x2
A n›n toplam maliyetinin, üretilen birimle orant›l› ve orant› katsay›s›n›n 150 ol-
du¤unu kabul edelim. (Buna göre birim maliyet 150 olup, örne¤in 10 birimin ma-
liyeti 1500 dür.) B için de ayn› varsay›m› yapal›m ve birim maliyet 125 olsun.
Bu varsay›mlar alt›nda, en fazla kâr› elde edebilmek için, x1 ve x2 fiyatlar› ne
olmal›d›r?
Kâr = Gelir - Maliyet

ÇÖZÜM
oldu¤unu biliyoruz.
y1 birim A mal› x1 fiyatla sat›l›nca gelir x1.y1 , gider (maliyet) ise 150y1
y2 birim B mal› x2 fiyatla sat›l›nca gelir x2.y2 , gider (maliyet) ise 125y2 olur.
Buna göre toplam kâr
f(x1,x2) = x1 y1. - 150y1 + x2 y2. - 125 y2 = x1 y1 + x2 y2 -150y1 - 125y2
olur.
fiimdi y1 ve y2 nin de¤erlerini yerine koyal›m.
f(x1,x2) = x1 . (1800 - 6x1 ) + x2 . (2000 - 8x2)

- 150 (1800 - 6x1) - 125 (2000 -8x2)
f(x1,x2) = -6x12 + 1800 x1 - 8x22 + 2000 x2 - 270 000 + 900 x1 -250 000 + 1000 x2
f(x1, x2)= -6x12 - 8 x22 + 2700 x1 + 3000 x2 - 520 000
344 Koflullu Ekstremumlar
Böylece kâr›, fiyatlar›n bir fonksiyonu olarak ifade etmifl olduk. Bu iki de¤ifl-
kenli fonksiyonun ekstremumlar›n› nas›l bulaca¤›m›z› biliyoruz. Önce
∂f
= - 12 x1 + 2700 = 0
∂x1
∂f
= - 16x 2 + 3000 = 0
∂x2
sistemini çözmeliyiz. Bu sistemin çözümü x1 = 225, x2 = 187,5 dir.

fiimdi bu de¤erlerin kâr fonksiyonunu maksimum yapan de¤erler oldu¤unu gö-
relim. Bunun için ikinci türev testi dedi¤imiz testi uygulamam›z yeterli olacakt›r.
∂2 f ∂2 f ∂2 f
= −12 , = 0 , 2 = −16
∂x12 ∂x2 ∂x1 ∂x2
oldu¤undan
∆(p) = ∆(22,5 , 187,5) = (-12).(-16)-02 = 192 > 0
dir. Buna göre (225, 187, 5) noktas› ekstremum noktas›d›r.

fxx(225, 187, 5) = -12<0 oldu¤undan bu nokta maksimum noktas›d›r.
Demek ki bu ürünlerden birincisinin sat›fl fiyat› 225, ikincisinin sat›fl fiyat›
187,5 para birimi (örne¤in TL) olarak belirlendi¤inde kâr maksimum olur.
Maksimum kâr› bulmak istersek bu de¤erleri kâr fonksiyonunda yerine yazma-
m›z yeterlidir.
f(225, 187,5) = -6.2252 -8.(187,5)2 + 2700.225 + 3000.187,5 - 520 000 = 65 000
O halde maksimum kâr 65 000 para birimi olur.

Bu fiyatlarla üretilip sat›lmas› gereken mal miktar›n› bulmak istersek,
y1 = 1800 - 6.225 = 450

y2 = 2000 - 8.187,5 = 500
Sonuç olarak, örne¤in para birimi olarak TL yi al›rsak, bir birimi 150 TL ye
mal edilen birinci maldan 450 tanesi 225 TL ye ve birimi 125 TL ye mal edilen
ikinci maldan 500 tanesini 187,5 TL ye sat›l›rsa 65 000 TL lik maksimum kâr elde
edilir.
SIRA S‹ZDE 8
f(x,y) = x3 + y2 + 2xy – 5x fonksiyonu veriliyor.  , −  noktas›n›n bu fonk-
5 5
3 3
siyonun bir yerel minimum noktas›, (-1,1) noktas›n›n ise bir eyer noktas› oldu¤u-
nu gösteriniz.
KOfiULLU EKSTREMUMLAR
‹ki de¤iflkenli bir fonksiyonun ekstremum noktalar›n› araflt›r›rken fonksiyonun
tüm tan›m kümesini üzerindeki ekstremum noktalar›n› araflt›rd›k. Ancak baz› uy-
gulamalarda de¤iflkenler üzerinde baz› k›s›tlamalar olabilir; bu ise fonksiyonun
tan›m kümesinin belirli bir alt kümesi üzerinde ekstremum noktalar›n›n bulunma-
s›n› gerektirir. Bu durumda k›s›tlanm›fl fonksiyonun ekstremum noktalar›n›n, tüm
tan›m kümesi üzerinden bulunan ekstremum noktalar›yla ayn› olaca¤›n› söyleye-
Koflullu Ekstremumlar 345
meyiz. De¤iflkenler üzerine getirilen s›n›rlama de¤iflkenlerin sa¤lamas› gereken

bir ek koflul (veya koflullar) ile verilir. Bu nedenle bu durumdaki bir ekstremuma
koflullu ekstremum denir. ‹ki de¤iflkenli bir f fonksiyonunun g(x,y) = 0 koflulu
alt›ndaki ekstremumlar›n›n araflt›r›lmas›yla ilgili kesin yöntemler vermek, bu kita-
b›n çerçevesini aflan ek bilgiler gerektirmektedir. Biz bu tür problemlerin çözü-
münde, baz› durumlarda izlenebilecek basit bir yol üzerinde duraca¤›z
‹ki de¤iflkenli bir f fonksiyonunun g(x,y) = 0 koflulu alt›ndaki ekstremum nok-
tas›n› bulmak için bu ba¤›nt›dan, e¤er mümkünse, x,y de¤iflkenlerinden biri di¤e-
ri türünden çözülür ve bu de¤er fonksiyonu belirleyen kuralda yerine yaz›l›r. Böy-
lece elde edilen tek de¤iflkenli fonksiyonun ekstremum noktalar› araflt›r›l›r. Üç de-
¤iflkenli bir fonksiyonun koflullu ekstremumu söz konusu oldu¤unda da verilen
kofluldan de¤iflkenlerden biri di¤er ikisi türünden ifade edilir ve bu de¤er fonklsi-
yonda yerine yaz›larak, problem iki de¤iflkenli fonksiyonun ektremumunun bu-
lunmas›na indirgenir. Bu yönteme yerine koyma yöntemi diyece¤iz.
Dikdörtgenler prizmas› fleklinde 1024 cm3 hacimli bir deterjan kutusu ÖRNEK 23
yap›lacakt›r. Kutunun alt ve üst tabanlar›n›n 1 cm2 sinin maliyeti 0,2 ku-
rufl, yan yüzlerinin 1cm2 sinin maliyeti ise 0,1 kurufl oldu¤una göre en
ucuza mal olacak kutunun boyutlar› ne olmal›d›r?
Kutunun boyutlar›na x,y ve z diyelim. Buna göre maliyet fonksiyonunu bula-

l›m. Bir yüzün maliyeti alan› ile 1cm2 nin maliyetinin çarp›m› oldu¤undan
Alt ve üst taban maliyeti . 0,2.2xy = 0,4 xy kurufl, yan yüzlerin maliyeti 0,1.
(2yz + 2xz ) kurufl tur. Bu durumda toplam maliyet,
H(x,y,z) = 0,4xy + 0,2xz + 0,2yz kurufl olur.
Bu fonksiyonun minimumunu bulmam›z gerekiyor. An-

cak bir koflul veriliyor; koflul kutunun hacminin 1024 cm3 ol-
mas›d›r. Böylece problem bir koflullu ekstremum noktas›n› z
bulma problemine dönüflür. fiimdi bu koflul alt›nda minimum
noktas›n› bulal›m.
Bu kutunun hacmi V = x.y.z oldu¤undan g(x,y,z) = x.y.z
= 1024. Bu kofluldan de¤iflkenlerden birisini örne¤in z yi çö- y
züp H maliyet fonksiyonunda yerine yazarsak, burada x ≠ 0 x

1024 Şekil 15.13
ve y ≠ 0 oldu¤undan z = bulunur. Bu de¤er H de ye-
xy
rine yaz›l›nca art›k yeni fonksiyon sadece x ve y ye ba¤l› oldu¤undan bu yeni
fonksiyona M dersek,
1024 1024 512 512

M(x,y) = 0,4 xy + 0,2 x . + 0,2 y . = 0,4 (xy + + )
xy xy y x
olur. Problemin çözümü için bu M fonksiyonunun minimum noktas›n› bulmam›z

yeterlidir.
346 Koflullu Ekstremumlar
M iki de¤iflkenli bir fonksiyon oldu¤undan iki de¤iflkenli fonksiyonlarda izle-

di¤imiz yolu izleyece¤iz. Önce k›smi türevleri s›f›r yapan kritik noktalar› bulal›m.
∂M 512
= 0, 4 ( y − 2 ) = 0,
∂x x
∂M 512
= 0, 4 ( x − 2 ) = 0
∂y y
512 512
Bu eflitliklerden y = 2
ve x = elde edilir.
x y2
‹kinci eflitlikte y yerine birinci eflitlikten elde edilen 5122
yaz›l›rsa,
x
512 x4
x= , x = buradan da x4 - 512 x = 0 , x ≠ 0 oldu¤undan
(512 / x 2 )2 512
512
x3 = 512 , x = 8 bulunur. Buna karfl›l›k y = 2 = 8 olur.
8
Buna göre P(x,y) = (8,8) noktas› M fonksiyonunun bir kritik noktas›d›r. fiimdi
bu noktan›n minimum noktas› olup olmad›¤›n› kontrol edelim.
∂2 M 1024 ∂2 M ∂2 M 1024
= 0, 4 , = 0, 4, = 0, 4
∂x 2
x 3 ∂y∂x ∂y 2
y3
oldu¤undan
1024 1024
∆( P ) = 0, 4 3
.0, 4 3
− (0, 4 )2 = 0, 64 − 0, 16 = 0, 48 > 0
8 8
Bu durumda P = (8,8) noktas› bir ekstremum noktas›d›r.
∂2 M (8, 8 ) 1024
2
= 0, 4
= 0, 8 > 0 oldu¤undan (8,8), M fonksiyonunun bir yerel
∂x 83 1024
minimum noktas›d›r. x ve y nin bu de¤erlerine karfl›l›k z = = 16 olur. O hal-
8.8
de en ucuza mal olacak kutunun boyutlar› x = 8 cm, y = 8 cm ve z = 16 cm ol-
mal›d›r.
Kendimizi S›nayal›m 7. f(x,y,z) = z2 13x + 4 y fonksiyonu veriliyor. fz(1,3,2)

2 3
1. f(x,y) = 2log(x2 + 3y2) fonksiyonu veriliyor. f(2, -2) sa- say›s› afla¤›dakilerden hangisidir?
y›s› afla¤›dakilerden hangisidir? a. 11
a. 1 b. 2/11
b. 2 c. 22
c. 8log2 d. 1/11
d. 2log8 . log 2 e. 44
e. 8
8. f(x,y) = 9 - x2 - y2 fonksiyonu veriliyor. Afla¤›daki nok-
2. (1,0,0), (0,-1,0) ve (0,0,1) noktalar›n›n belirledi¤i düz-
talardan hangisi f fonksiyonunun bir yerel maksimum
lemin denklemi afla¤›dakilerden hangisidir?
noktas›d›r?
a. x - y + z = 1
a. (-1,-1,-1)
b. x + y + z = 1
b. (0,0,0)
c. x + y + z = 3
c. (0,0,9)
d. x + y = 0
d. (9,0,0)
e. 2x - y + z = 0
e. (1,1,7)
3. f(x,y,z) = x2zez-x fonksiyonu veriliyor. f(-1, 1, 3) say›-
s› afla¤›dakilerden hangisidir? 9. (x,y) = -x2 + 3y2 fonksiyonu veriliyor. f fonksiyonunun
x - y = 2 koflulu alt›ndaki yerel minimum noktas› afla¤›-
a. 2
b. 3
a. (3, 1)
c. 3e2
b. (1,1)
d. 3e4
c. (1,3)
e. 3e3
d. (2,0)
4. z = 2x2 - y + 2 yüzeyi ile y = 1 düzleminin arakesit e¤- e. (0, 2)
risi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. z = 1 10. f(x,y) = 8 + 2x -x2 - y2 fonksiyonunun yerel maksi-
b. z = 2x2 + 1 mum de¤eri kaçt›r?
c. z = 2x2 + 2 a. 14
d. z = 2x2 b. 9
e. z = 2 c. 8
d. 7
2y
5. f(x,y) = fonksiyonu veriliyor. fx(1,1) say›s› afla- e. 6
x 3 + y2
¤›dakilerden hangisidir? 2
− 2y
11. f(x,y) = y e x ise fxx(2,2) kaçt›r?
3 a. -36
a. -
2 b. -28
1
b. c. 28
4
d. 36
c. -3
e. 42
d. −3
4 12. f(x,y) = y.ln(xy) ise fxy(1,2) kaçt›r?
e. 2 a. 1
b. 2
6. f(x,y) = y2e-3x fonksiyonu veriliyor. f fonksiyonunun
c. 3
fyy türevi afla¤›dakilerden hangisidir?
d. 4
a. fyy(x,y) = -6
e. 5
b. fyy(x,y) = -6y e-3x
c. fyy(x,y) = -6 e-3x
d. fyy(x,y) = 2 e-3x
e. fyy(x,y) = e-3x

1. f(x,y) = 4xy3 + 3x2y - y3 - 2x fonksiyonu veriliyor.
fxx, fxy ve fyy k›smi türevlerini bulunuz.
2. f(x,y) = x2 + y2 fonksiyonunun -3x + 2y + 5 = 0

koflulunu sa¤layan ekstremum noktas›n› bulunuz.
349
Yan›t Anahtarlar›
1 ÜN‹TE
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
SIRA S‹ZDE 1
1. a) {1, 3} b) {5} c) {2} d) {1, 2, 3, 5}
2. a) Ø b) {b } c) {a, d, e } d) {a }
e) {a, b, d, e } f) {c } g) {b } h) {a, c, d, e }
3. A = {a, b, c } ve B = {a, c, d }
4. B \ [A ∪ C ]
5. C \ [A ∪ B ]
SIRA S‹ZDE 2
1. a) 31 b) 1213 c) 13399
9 99 99900
2. a) 36,5 b) 5,6 c) 0,83

SIRA S‹ZDE 3
1. a) 4 b) 2 c) 25
3 15 99
2. a) 0,6 b) 5,75 c) 0,21
SIRA S‹ZDE 4
1. a) 3 < 7 b) -4 < - 1 c) - 13 < - 3 < 1
5 4 2 4 4 2
2. a) 2 < 21 < 11 < 4 b) -π < 3,14 c) -π < -3,14 < 3,14 < π
3 30 15 5
SIRA S‹ZDE 5
4. a) (-1, 3) b) (- ∞, -5)
SIRA S‹ZDE 6
3
1. a) 0 b) 30 c) a d) 3-2
b4
3
2. a) 5 3 b) -21 2 c) 10 d) 7 7
6
3. a) 3 b) 5 c)16
2
SIRA S‹ZDE 7
1. a) 14 b) 1 c) 8
2 7
2. a) {-5, 1} b) (3, 11) c) (∞, -7) ∪ (-3, +∞)
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. d 2. e 3. a 4. b 5. d
6. d 7. d 8. d 9. c 10. e
11. c 12. e
350 Yan›t Anahtarlar›
Biraz Daha Düflünelim Yan›t Anahtar›
1. a) 206 b) 3910 c) 113 d) 3782

33 999 333 3333
2. a) 0,428571 b) 0,296 c) 4,703
3. a) c < d < b < a b) a < b < c
4. a) [4, 7) b) [-3, 4) c) (- ∞, 7) d) [4, 7)
6. a) 2-6 b) 4.105 c) 8.10-3 d) -1

e) -1 f) 1/4
15 24 3
7. a) 2 b) 213 c) -0,2 d) 3 e) 9
ÜN‹TE 2 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
SIRA S‹ZDE 1
1. a) {-4} b) {-1/2} c) {1} d) {5}
2. a) {-1, 2/3} b) {-1, 3/2} c) {-5/3, 7/11} d) {5/4, 3/2}

e) {2/3, 7/4} f) {-3/2, 2/5} g) {-9, 9} h) {-7}
›) Ø i) {0, 1/5}
3. a) {-5/2, 0, 5/2} b) {-2, 0} c) {-7, 0, 5} d) {0}
SIRA S‹ZDE 2
1. a) {-∞, -5/3] b) (-∞, 14/11) c) [3, ∞)
2. a) {27} b) {-29} c) {1} d) {5} e) {2/7, 4/5}
3. a) (-4, 7) b) (-7, 13)\{3} c) (-∞, 3/4] ∪ [11/4, ∞)

1. c 2. b 3. e 4. c 5. e
6. c 7. c 8. c 9. b 10. b
11. e 12. d

1. a) {-4, 3} b) {-2} c) {-2} d) {-2, 2}
3. a) (-∞, 7/4] b) (-3, ∞) c) [11/7, 17/7]
4. a) Ø b) {-9/2, 1/2}
5. a) {3} b) {5}
Yan›t Anahtarlar› 351
3 ÜN‹TE
SIRA S‹ZDE 1
1. a) A ve B nin her ikisi de grafi¤in üstündedir.
b) A grafi¤in üstünde fakat B de¤ildir.
c) A grafi¤in üstünde fakat B de¤ildir.
2. a) Grafik x - eksenini (1/2, 0), y - eksenini (0, -1) noktas›nda keser.

b) Grafik x - eksenini (1, 0), ve (-2, 0) noktalar›nda, y - eksenini ise (0, -2) noktas›nda
keser.
c) Grafik x - eksenini (-1, 0), ve (3, 0) noktalar›nda, y - eksenini ise (0, -3) noktas›nda
keser.
d) Grafik x ve y - eksenini (0, 0) da keser.
e) Grafik x - eksenini (4, 0) da, y - eksenini (0, -2) ve (0, 2) noktalar›nda keser.
3. a) y b) y
-2 2 x -1 1 x
-4
SIRA S‹ZDE 2
1. a) mAB = - 2 ; y = - 2 x b) mAB = - 3 ; y = - 3 x + 12
3 3 5 5 5
1 1 7
c) mAB = 1 ; y = x - 3 d) mAB = ; y= x +
4 4 4 2 2 2
2. y = - 3 x + 3
5
3. a) m = -2 b) m = 3/2 c) m = 0
4. a) paralel
b) kesiflen, kesiflim noktas› (3/2, 3/2)
c) kesiflen kesiflim noktas› (3/2, -1/2)
d) kesiflen kesiflim noktas› (4/5, 7/5)
e) kesiflen kesiflim noktas› (-1/10, -7/10)
f) kesiflen kesiflim noktas› (5, 0)
5. a) y = 3x -3
SIRA S‹ZDE 3
1. a) b) y
y
1/3
5/4 2/3
5/2 x 1/3 x
-25/8
c) d)
y y
3
3
- 3/5 3/5 x
y
e) f) y
5/2
-3
2
x
1
1 x
-7
y y
g) h)
5/3
3
-2 x -5 -2 1 x
-25/4
2. a) Tepe noktas› minimum noktad›r T (1, 3)

b) T (2, -9)
c) T (2/3, -1/3)
d) T (-1/4, 7/8)
3. a) Tepe noktas› maksimum noktad›r T (1/4, 1/8)

b) T (0, 1)
SIRA S‹ZDE 4
1. a) y b) y
y > 3x y > 2x-1
1/2 x
x
-1
c) y d) y
y ≥ (x-1)2
y ≥ x/3
x 1 x
e) y
y
y
2. a) b)
3
x
3
2 x
-2
y
c) d)
y
Ç=Ø
x
1 x
e) f)
y y
x x
g)
y
5

1. c 2. d 3. d 4. c 5. a
6. c 7. c 8. e 9. d 10. e
11. d 12. b
1. a) y b) y
-1 x
-1 1 x
-1
x + y = -1
y = 1- x2
c) d)
y
y
y = x2
x
x
y =- x3
2. 1000
3. y = x - 1
4. m = 2, n = -2
5. a) y b) y
-2
3/2 -4
x
1 -2
x
-4
4 ÜN‹TE

SIRA S‹ZDE 1
1. V (x) = x (30 - 2x) (20 - 2x)
2. f x = 81 - x2
3. a) f (x ) = 4x b) f x = 2x2 c) f (x ) = x 2
4. a) (-∞, -1) ∪ [1, ∞) b) (-3, 0] ∪ [1, +∞) c) R \ {-2, 2}

d) R e) R
SIRA S‹ZDE 2
1. a) f 1-1 de¤il, örten, artan veya azalan de¤il
b) R \ {1} → R R \ {1} 1-1 örten ve azalan
c) f 1-1, örten ve artand›r
d) (-∞, 0] ∪ [1, ∞) artan, azalan de¤il
2. a) (i) ( fog )(x ) = 27x2 - 3x - 2

(ii) ( gof )(x ) = -9x2 + 15x + 1
b) (i) fog x = 2x - 2 2x - 1
(ii) fog x = 2
2x - 2x - 2
x = 2x + 3
-1 -1
3. a) f b) f x =1+ x- 1
x- 1
2
x = 2x + 1
2
x = x -1
-1 -1
c) f d) f
2 x2 - 1
f 5
4. a) f (3) - g (2) = -5/4 b) =6
1+ g 3
t +3
c) f (t + 1) = t2 - t - 2 d) g t = 2
t

1. c 2. e 3. b 4. b 5. c
6. a 7. b 8. e 9. c 10. d
11. d 12. d
1. a) R b) (-∞, -3] ∪ [3, +∞)
c) R d) R
2. a) (i) fog x = x2 + 2 (ii) ( gof )(x ) = x + 2
b) (i) ( fog )(x ) = |x + 3| (ii) ( gof )(x ) = |x | + 3
3. a) f -1(x) = x - 2 b) f -1
x = x+ 5
x- 1
3
x+ 1
x = 5x + 2
-1 -1
c) f d) f x =
2x - 1 2
ÜN‹TE 5
1. 4) - 1 5) 3 6) Yoktur 7) 10 8) 4
6
1
9) 10) 3 11) Yoktur 12) Yoktur 13) 0
2
2. 1) -3 2) 1 3) -1 4) 9 5) 2
3
6) 6 7) -6 8) 69 9) - 1 10) 0
4
11) -2 12) 2 13) 3 14) 2 15) 2
16) 1 17) 2
4 3
3. 1) Yoktur 2) Yoktur 3) -1 4) - ∞
5) ∞ 6) ∞ 7) - ∞
4. 1) Sürekli de¤il 2) Sürekli 3) Sürekli 4) Sürekli

1. d 2. b 3. d 4. e 5. b
6. e 7. a 8. d 9. d 10. e
11. c 12. e

1. Yoktur
2. -2
3. 0
4. Yoktur
6 ÜN‹TE
1. 1) f ' (x 0 ) = -2 2) f ' (0) = 0, f '(-1) = -2
2. 1) f '(x ) = -4 2) g' (x) = 2x + 3

1
3) k ' (x ) = 3 4) l ' (x ) = -2x
5
3. 1) - 1 2) - 2
18 3
3) -8 4) 2x
3 2
3 x2 + 1
5) 5 6) 1
32 16
2
7) 8 - 2x 8) 5
x2 + 4
2 48
9) 3x + 2 10) 2
2 x+ 1
11) -6x 2 - 4x - 1 - x -2 + 4x -3 - 6x -4
4. 1) y = - 3 x + 4 2) y = -4x + 4
5. 1) 3 x -5/2 2) 0,
8
3) 5 4) - 2
3456 9
1. a 2. a 3. e 4. c 5. a
6. c 7. b 8. a 9. e 10. b
11. a

1. 1. - 9
2
2. 17
32
3. 2 2 +1
4 2 2+ 2

7 ÜN‹TE
1. (- ∞, -1) ve (3, ∞) aral›klar›nda artan,
(-1, 3) aral›¤›nda azalan.
2. a) x = - b b) x = 1
2a 16
c) (2000, 37000) d) (3, 11)
3. a) (0, ∞) b) (0, -7)
3
4. a) x = 0 b) y = -
2
5. 1,5072 ≅ 1,5 TL

1. b 2. d 3. e 4. c 5. a
6. c 7. c 8. a 9. d 10. a
11. b

1. y 2. y
4
80/3
2 26/3
~6,6 2
-5/2 -4 -1 ~3,6 x
3 x
-5/3 -28/3
ÜN‹TE 8
SIRA S‹ZDE 1
x
1. y = 2x in grafi¤i y= 1 in grafi¤i
2
y y
2 1
1/2
1 x
1 x
SIRA S‹ZDE 2
y = 2x ve y = log2x in grafi¤i
y
y=x
1
y = 2x
1 2 x
y = log2 x
SIRA S‹ZDE 3
5
1. y ' = e -x 1- x 2. y ' = ex 5x 6 + 15x 4 + 2x
3 2
3. y ' = x 3x ex + 2 4. y ' = 4x . 32x . ln3
2 x 3 1
5. y ' = x e -x 3 -2 + 3x ln3 6. y ' =
2x lnx
x2
7. y ' = 2x + 1 . a x . lna . lnx + a
2
8. y ' = 2x
x
x2 + x + 1
6x . ln2 x2+ 1
10. y ' = 2x . e -x 1-x 2 . lnx 2
2
9. y ' =
x2+ 1

1. d 2. c 3. a 4. b 5. b
6. b 7. c 8. b 9. d 10. c
11. c 12. c 13. b
9 ÜN‹TE
1. a 2. d 3. a 4. a 5. c
6. a 7. b 8. b 9. b 10. b
11. d 12. c 13. b 14. b
10 ÜN‹TE
SIRA S‹ZDE 1
1. e -1 2. 9 3. -8 4. 26/3
4 2
5. 1/2 6. 48 7. 21 8.
3
9. -10 10. 2000 11. 81 12. 1 e 20 - 1

2
SIRA S‹ZDE 1
1. 1
2. 2

1. d 2. c 3. b 4. a 5. d
6. c 7. d
ÜN‹TE 11
SIRA S‹ZDE 1
1. a) x = -1/2 , y = 0
b) Sonsuz çoklukta çözüm var; t ∈ R, x = t, y = 3t -2
c) Çözüm yok
d) x = 3, y = 2
e) x = 2, y = 1
2. a) S›f›r çözüm; x = 0, y = 0
b) Çözüm yok
c) x = 3, y = 2
d) Sonsuz çoklukta çözüm var;
x = t, y = 2t + 3, t ∈ R
e) Çözüm yok
f) x = 23 , y = 22
5 5
SIRA S‹ZDE 2
1. x1 = -5 , x2 = 3
2. x1 = 1 , x2 = -3 , x3 = 2
3. x = -14 , y = 20 , z = 5
4. Çözüm yok
5. Sonsuz çoklukta çözüm var. t ∈ R için
x 1 = - 14 t - 48 , x 2 = - 13 t - 66 , x 3 = t
3 3
19 x3 , x 2 = 1 - 9 x3
6. x 1 = - 1 -
2 2
7. Tek çözüm s›f›r çözüm.

8. Sonsuz çoklukta çözümü var.
x1 = - 9 x3 , x 2 = - 1 x3
4 4
9. Baylar›n say›s› 66
Bayanlar›n say›s› 34
10. %25 ile yatan miktar 12 000
%30 ile yatan miktar 18 000
%35 ile yatan miktar 20 000
SIRA S‹ZDE 3
75
1. a) p =
2
b) p = 15
4
c) p = 15
2. p = 10 , q = 25
5 , 17
3.
2
4. p1 = 6 , p2 = 8 , q1 = 50 , q2 = 70

1. b 2. e 3. c 4. b 5. b
6. a 7. c 8. c 9. e 10. a

y
1. a) y b) 11
5x + 2y = 11 2
1 3x - 4y = 6
4x + 3y = 6
x 2
2 11
2 3
-3 3 x
2 x + 2y = 2
2
-2
3. (1, -2, 3)
4. %4 lük çözeltiden 30 litre, %9 luk çözeltiden 20 litre kar›flt›r›lmal›d›r.
5. Botun h›z› 8, nehirin h›z› 4 dür.
12 ÜN‹TE
SIRA S‹ZDE 1
1. 7
2. x = 4 , y = 9 , z = 0
1 -1 2
3. -1 1 3
2 3 1
1 -2 3
4. A= -2 1 4
3 4 5
SIRA S‹ZDE 2
1. 0 27
6 17
2. 17
3. a) 2 2 b) 3 -2
-3 -1 5 -2
c) -2 8 d) 4 0
3 -8 0 4
e) 0 6
-4 -3
SIRA S‹ZDE 3
1. a) 3 -1 0 b) 1 -1 0
3 1 7 3 7 3
c) B + C tan›ml› de¤il
d) 6 -3 0 e) 1 1 4
9 12 15 3 2 0
f) 6 -1 12
21 37 10
g) AB tan›ml› de¤il
h) -1 1 i) -1 4
24 19 29 0
9 17 2
j) 12 19 -12
15 25 -10
m) -1 1 0 n) -2 1 0
-3 -7 -3 -3 -4 -5
2. a) (56)
b) 56
1 -4
4.
0 1
3
600 900 1080

5. 1,20 D = 780 630 996
504 768 1002
408 708 732
1 0 0
7. a) 0 4 0
0 0 625
8. 3. firma
SIRA S‹ZDE 4
1. A ile C
-2 1
2.
1 0
4.
1 0 0
1
-1 0 2
2
3 1 0
2 2
1 1
-2 1 10 20
-1
5. A = B -1=
3 -1 - 1 1
2 2 2 4
1 -3 - 7
2 2
C -1= 0 1 3
4
0 0 1
4
SIRA S‹ZDE 5
1. a) 1 -2 x
= -3
3 1 y 5
x1
1 0 2 4
b) x2 =
5 -3 1 2
x3
1 1 1 1 x1 0
x2
c) 0 1 -1 1 = 0
1 -1 0 1 x3 0
-1 0 1 1 x4 0
x1
x2
d) 3 1 5 -1 = 3
x3
x4
2. a) 3x1 - 2x2 = -2 b) x1 + 2x3 = 1

x1 + 5x2 = 56 -x1 + x2 = 2
c) 3x1 + x2 + 2x3 = 0 d) x1 + 2x2 - x3 + 3x3 = 7

2x1 + x2 + 3x3 = 0
x1 + x2 + x3 = 0
3. a) (6, 10) b) (4, 5, 6) c) (2, 0, 1, 1)
-11 2 2 x1 -3
4. A -1 = -4 0 1 , x2 = 5
6 -1 -1 x3 1

1. a 2. c 3. e 4. b 5. b
6. d 7. d 8. e 9. b 10. b
11. c 12. a

1. Hammadde miktarlar› matrisi :
A B C D E
510 250 450 350 230
Toplam hammadde bedeli : 5 890 TL.
ÜN‹TE 13
1. |A| = -3
2. |B| = 1
3. |C| = 56
4. |D| = 405
5. |E| = -420
6. ∆=0
7. ∆ = 120
2 -8 0
8. A k = 4 -6 0
11 -19 5
- 1 - 2 - 11
5 5 10
9. A -1 = 4 3 19
5 5 10
0 0 - 1
2
10. x1 = -1 , x2 = 1 , x3 = -2
1 1 1
2 6 6
11. A -1 = 1 -2 1
3 3
-1 1 1
2 6 6
3x1 + x2 + x3 = 12
3x1 - 2x2 + x3 = 9
-3x1 + x2 + x3 = 24
x1 -2
x= x2 = 1
x3 17
12. A türünden 900 adet, B türünden 1000 adet.


1. e 2. a 3. b 4. d 5. a

1. a) x1 = -3 - 4t , x2 = 1 - t , x3 = t (t ∈ R )
b) x1 = -2, x2 = 0, x3 = 3
c) Çözüm yok.
2. a) Tersi yok
b) 1 1 0 -1
-1 0 0 1
0 1 1 -1
0 -1 0 1
3. -1728
4. Bir günde üretilen evrak çantas›, el çantas› ve cüzdan say›lar›, s›ras›yla, x , y , z olmak
üzere x = 30 , y = 40, z = 50.
14 ÜN‹TE
1. c 2. e 3. d 4. a 5. c
6. d 7. d 8. b 9. c 10. e
15 ÜN‹TE
SIRA S‹ZDE 1
1. 17
2. f(0,0) = 0, f(3,1) = 5
12
SIRA S‹ZDE 2
1. e
2.
y
4 x
SIRA S‹ZDE 3
A = (0,-3, 5/2), B = (-4, 0, 5/2), C = (-4, -3, 5/2)
SIRA S‹ZDE 4
z
1.
4
y
2
4
x
2. d
3. b
SIRA S‹ZDE 5
y2 8y
2. a 3. 4.
(4 - x) 2
3x + 4y2
SIRA S‹ZDE 6
1. fz (x, y, z, t) = yx 2t 2e yz , ft (x, y, z, t) = 2x2 te yz
2. - 48
13
SIRA S‹ZDE 7
1. - 8 2. - 3
256

1. c 2. a 3. d 4. b 5. a
6. d 7. e 8. c 9. a 10. b
11. d 12. a

1. fxx (x, y) = 6y, fxy (x, y) = 12y 2 + 6x, fyy (x, y) = 24xy - 6y
2.  15 , − 10 , 325 
 13 13 169 
Yararlan›labilecek Kaynaklar 367
Yararlan›labilecek Kaynaklar
Caferov, V.; Editör: Üreyen, M.; Analiz, T.C. A.Ü.Aç›kö¤-
retim Fakültesi Yay›nlar›, No: 600, Eskiflehir, 1999.
Çoker, D; Özer, O; Tafl, K.; Genel Matematik, Ad›m Ya-
y›nc›l›k, Ankara, 1994.
Frank S. Budnick; Applied Mathematics for Business
and the Social Sciences; Mc Graw-Hell, 1993.
Gö¤üfl, M.; Koçak, fi.; Tayfur, C.; Üreyen, M; Matematik
I (Diferansiyel Hesap), Bizim Büro, Ankara, 1984,
Gö¤üfl, M.; Koçak, fi.; Üreyen, M.; Matematik I ‹ktisadi
Uygulamal›, Birlik Ofset, Eskiflehir, 1993.
Hegarty, J.; Calculus for the Management and Social
Sciences, Allyn and Bacon, Inc. Boston, 1980.
‹nönü, Ö.; Akova, C.; ‹flmen, ‹.; Demirgüç, Z.; Büyük
Matematikçiler I, II, Milli E¤itim Bas›mevi, ‹stanbul
1945, 1947.
Koçak, fi.; Üreyen, M.; Gö¤üfl, M.; Olgun, fi., Görgülü, A.;
Editör: Kaya, R.; I ve II. fasikül, T.C. A.Ü. Aç›kö¤re-
tim Fakültesi Yay›nlar› No: 115.
Musa fienel; Do¤rusal Programlama Metodu ile Üre-
tim Planlamas›, E‹T‹A Yay›m 1974.
Paul, R.S.; Haeussler, E.F.Jr. Introductory Mathematical
Analysis for Students of Business and Econo-
mics, Reston Publishing Company 1973.
Protter, M.H.; Morrey, C.B. A First Course in Real Analy-
sis, Springer Verlag 1977.
Sherman K. Stein, Anthony Barcellos; (Türkçesi Beno Kur-
yel); Calculus ve Analitik Geometri, Mc Graw-
Hell, 1997.
Dizin 369
Dizin
Do¤al logaritma 173
A
Do¤al say›lar 7
Aç›k aral›k 11, 12
Do¤ru Denklemi 45, 46
Alt küme 4, 7, 10, 11, 37, 325, 326
Do¤rusal Denklem 233
Amaç fonksiyonu 310, 311, 312
Do¤rusal Denklem Sistemleri 233, 237, 240
Anl›k h›z 119, 120
Do¤rusal fonksiyon 135
Ara de¤er teoremi 113
Do¤rusal model 248
Arakesit 4, 251, 331
Do¤rusal programlama 309, 310
Aral›k 10, 11, 12
Düzlem denklemi 330
Artan fonksiyon 145, 146
Arz-talep fonksiyonlar› 246, 247, 248
Azalan Fonksiyon 145, 146
E
E¤im 44, 46, 324
E¤im-kesim denklemi 46
B
E¤ri alt›ndaki alan 211
Ba¤›ml› de¤iflken 68
Ekstremum noktas› 149, 151, 340, 341
Ba¤›ms›z de¤iflken 68, 333-335
Eflde¤er denklem sistemi 241
Basamak biçimi 240, 241, 242, 243, 274, 275, 276, 281
Eflitsizlik 10
Basit kesirler 202
Evrensel küme 4
Basit kesirlere ay›rma 201
Eyer noktas› 341
Baya¤› logaritma 173
Belirli integral 211, 212, 216
Belirsiz integral 190, 194
F
Faiz oran› 182, 324, 332, 333
Bileflik faiz 181, 182
Fonksiyon 67, 323-327, 329-346
Bileflke Fonksiyon 77, 78
Fonksiyon grafi¤i 70
Birim matris 257, 265, 271
Birinci Türev Testi 150
Blok matris 276, 280, 282
G
Gauss yok etme yöntemi 241, 280
Bofl küme 3
Geniflletilmifl matris 280
Bükeylik 154
Gerçel say› 7, 325-328, 332
Büküm noktas› 155, 156, 159
Görüntü kümesi 68, 69
Grafik çözüm 315
C-Ç
Cebirsel ifade 23
Cramer Kural› 299
‹
‹ç Çarp›m 261
Cramer Yöntemi 299
‹kinci Türev Testi 152, 341
Çift fonksiyon 74
‹lkel sat›r ifllemleri 274
Çözüm kümesi 23, 27, 28, 30
‹ntegral 189, 211
‹ntegral alma 194, 198, 201
D
‹ntegral sabiti 190
De¤iflken 23, 323-327, 329-338, 340, 343-346
‹ntegralin s›n›rlar› 211
De¤iflken dönüflümü 194, 195, 215, 216
‹rrasyonel say›lar 7
De¤iflme özelli¤i 265, 266
Denge fiyat› 246, 247, 248
Denge Miktarlar› 246, 249
K
Kapal› aral›k 11
Denge noktas› 246
Kare matris 255
Determinant 291, 292
Kare sistem 240
Determinant aç›l›m› 294
Karmafl›k say›lar 8, 9
Determinant hesaplamas› 291
Katsay›lar matrisi 279
Dik koordinat sistemi 37, 247
370 Dizin
Kesin artan fonksiyon 145 Sarrus Kural› 292

Kesin azalan fonksiyon 145 Sat›r matris 255
K›s›tlay›c›lar 313 Sat›r vektör 255
K›smi integral alma yöntemi 198 Sayma say›lar› 7
K›smi Türev 334 Semer noktas› 341
Kofaktör 292 S›f›r çözüm 240
Koordinat Düzlemi 37, 330, 331 S›f›r matris 261
Koflullu ekstremum 344 Soldan limit 105
Köflegen matris 268, 269 Sonsuz çoklukta çözüm 235, 237, 238, 240
Kritik nokta 149, 150, 152, 341-343, 346 Sürekli Fonksiyon 109, 111
Küme 3, 325-327, 329, 335, 336, 338, 344 Süreklilik 109, 326
Süreksizlik 110
L Sütun matris 255
Limit 93, 94, 326, 334 Sütun vektör 255
Logaritma 171, 335
Logaritmik fonksiyon 171 T
Logaritmik fonksiyonun grafi¤i 172 Talep fonksiyonu 193
Tam say›lar kümesi 7
M Tan›m bölgesi 326
Maliyet fonksiyonu 119, 129, 345 Te¤et 121, 336
Marjinal gelir 139 Te¤et Denklemi 136
Marjinal maliyet fonksiyonu 189, 192 Te¤et do¤rusu 135
Matematiksel model 72, 246 Tek fonksiyon 74
Matris 255 Ters fonksiyon 79
Matrisin basamak biçimi 240 Ters matris 271, 272
Matris çarp›m› 261 Ters türev 190, 191
Minör 292 Tüketici rant› 225
Monoton fonksiyon 74 Türev 120, 121, 323, 324, 326, 333-342, 344, 346
Mutlak maksimum 112 Türev fonksiyonu 139, 336
Mutlak minimum 112 Türevlenebilir fonksiyon 121
O-Ö U-Ü
Ondal›k say› 9, 19 Uygun çözüm alan› 314
Ortalama h›z 119, 120 Üretici rant› 227
Örten fonksiyon 74 Üstel fonksiyon 167
Özdefllik 23
Y
P Yatay asimptot 157
Parametre 23 Yerel Maksimum 148, 149, 340, 341, 343
Periyodik fonksiyon 74 Yerel Minimum 148, 149, 340-342, 344, 346
Polinom 201, 334, 335 Yüzey 329
Polinom fonksiyon 82, 334, 335
Z
R Zincir kural› 131
Rasyonel fonksiyon 83, 201
Rasyonel say› 7, 8, 9
S
Sabit fonksiyon 82, 100
Sa¤dan limit 105

Genel Matemat K: Tc. Anadolu Ün Vers Tes Yayini No: 1286 Açikö Ret M Fakültes Yayini No: 708

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Genel Matemat K: Tc. Anadolu Ün Vers Tes Yayini No: 1286 Açikö Ret M Fakültes Yayini No: 708

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1286

Copyright © 2001 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Televizyon Programlar› Yöneticisi

Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar›

Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›

Kitap Koordinasyon Birimi

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 460.000 adet bas›lm›flt›r.

Kümeler ve Say›lar ................................................................ 1 ÜN‹TE 1

Özdefllikler, Denklemler ve Eflitsizlikler.............................. 21 ÜN‹TE 2

Koordinat Düzlemi Do¤ru ve Parabol Denklemi..........35 ÜN‹TE 3

ÜN‹TE 5 Limit ve Süreklilik.................................................................. 91

ÜN‹TE 6 Türev Kavram›........................................................................ 117

ÜN‹TE 7 Türev Uygulamalar›............................................................... 143

ÜN‹TE 8 Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar........................................ 165

ÜN‹TE 9 Belirsiz ‹ntegral ...................................................................... 187

De¤iflken Dönüflümüyle ‹ntegral Alma...................................................... 194

Belirli ‹ntegral ve Uygulamalar› .......................................... 209 ÜN‹TE 10

Do¤rusal Denklem Sistemleri...............................................231 ÜN‹TE 11

Matrisler.................................................................................. 253 ÜN‹TE 12

Determinantlar ...................................................................... 289 ÜN‹TE 13

ÜN‹TE 14 Do¤rusal Programlama ........................................................ 307

ÜN‹TE 15 Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar ................................................ 323

Yan›t Anahtarlar›................................................................ 349

May›s 2008 Prof.Dr. Orhan ÖZER

K endi kendine ö¤renme

S›ra sizde bölümleri, çal›fl-

Girifl bölümü, ünitede hangi konular›n

S›ra sizdelerde sunulan sorular›n yan›tlar›

Kendimizi s›nayal›m bölümle-

Biraz daha düflünelim bölüm-

• Üzerinde düflünülerek tan›mlamalar iyice anlafl›lmal›,

AMAÇ Küme kavram›n› tan›yacak, kümeleri alg›lay›p yazabileceksiniz.

a) a, b, c elemanlar›ndan oluflan A kümesi, listeleme yöntemi ile ÖRNEK 1

A ve B kümelerinin tüm elemanlar› ayn› ise A ve B kümelerine eflit kümeler de-

ÖRNEK 2 a) B = { x | x < 10 ve x tek do¤al say› } = { 1, 3, 5, 7, 9 }

ÖRNEK 3 E = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} ve A = {1, 2, 3, 4} için At hangi kümedir?

At kümesi E ye ait olan A 'n›n elemanlar›n›n d›fl›ndaki elemanlardan oluflaca¤›n-

A ve B gibi iki küme verilsin.

c) A kümesine ait olan, fakat B kümesine ait olmayan elemanlar kümesine A ve

Verilen A, B küme çiftleri için A ∪ B, A ∩ B, A \ B ve B \ A kümelerini ÖRNEK 4

A, B ve C kümeleri için afla¤›daki küme eflitlikleri vard›r.

AMAÇ Küme ifllemlerine dayal› problemleri çözümleyebileceksiniz.

Konumuzla ilgili en genifl küme, A flehrinden ç›k›p B flehrine giden otobüslerin

kümesidir. Bu kümeye E diyelim. C konaklama yerinde duran otobüslerin küme-

5. Taral› bölgeyi A, B, C kümelerini ve küme

Bu kesimde say› kümelerinin yap›lanmalar› üzerinde durmadan uygulamada kul-

olarak yaz›labilir. Bu yaz›ma x in ondal›k yaz›m› denir.

4 = 1,333... = 1,3 , 3 = 0,272727... = 0,27

Örne¤in ondal›k aç›l›m› x = 0,125125... = 0,125 olan x say›s›n› a biçiminde

buradan x = 125 rasyonel say›s› bulunur.

1. a) 3,4 b) 12,25 c) 0,13412 SIRA S‹ZDE 2

devirli ondal›k say›lar›n efliti olan rasyonel say›lar› bulunuz.

Burada yaklafl›k olarak 2 ≅ 1,41 π ≅ 3,14 oldu¤u düflünülebilir.

SIRA S‹ZDE 3 1. a) 1,3 b) 0,13 c) 0,25

GERÇEL SAYILARDA SIRALAMA ÖZELL‹KLER‹

6) 0 < a < b ise 1 < 1

7) a ≠ b ise a < b veya b < a d›r.

2. a) 2 , 21 , 11 , 4 b) -π , 3,14 c) -π , 3,14 , -3,14 , π

• Uç noktalar›n›n her ikisini de bulundurmayan aral›k tipine aç›k aral›k denir.