1.

LETME HAKKINDA GENEL BLG

1.1. letmenin Tantm : ARELK A..
AYIROVA AMAIR MAKNASI LETMES

Adres:
ARELK A.. M TUZLA 81719 STANBUL Tel: (0216)3954515

Fotoraf

Arelik A.. 1955 ylnda

Erel elik A.. Stlcede ilk iletmenin

kurulmasyla faaliyetlerine balad. 1959da Arelik adyla sektre girdi ve ayn yl Stlcede ilk amar makinasnn retimi gerekletirildi. Arelik dayankl tketim mallar retir ve pazarlar Bugn Arelik A.. deiik illerde kurmu olduu iletmelerle beyaz eya sektrnde faaliyetlerine devam etmektedir. Eskiehir de Buzdolab letmesi, zmir de Elektrikli Sprge letmesi, Ankarada Bulak Makinesi letmesi stanbulda amar Makinesi letmesi ve Klima retimi iin bir tesis bulunmaktadr. Arelik; Dayankl tketim mallar retir ve pazarlar 13 ylda 12 defa Trkiyenin en byk zel sektr firmas olmutur Avrupann en byk beyaz eya reticilerinden biridir Trkiyenin en byk ve prestijli gruplarndan biri olan KO Grubunun yesidir.

dev almas stanbul ayrovada bulunan amar Makinesi letmesinde yaplmtr. ayrova Kamps 90.000m2 kapal, 485.000m2 ak alana sahiptir. amar makinas iletmesinin kapal alan 35.000m 2dir. rn ambar ise 15.000m2 yer kaplamaktadr.

1.2. SERMAYE YAPISI:

Arelik A.. tamamen Trk sermayeli olup yaplan btn yatrmlar ve almalarn tamam yerli sermaye ile gerekletirilmektedir. Sermayenin %58.4 Ko Holdinge, %21.3 Burla Grubuna ve %20.3 Halka arz edilmi durumdadr.
ORTAKLIK YAPISI

20,3 Halka Arz Burla Grubu 21,3 Ko Holding

58,4

1.3. Pazar Pay :

nde gelen kurululardan biri olduu, bu sektrdeki pazar paylarndan anlalmaktadr. Buna gre Trkiyede satlan beyaz eyann 2/3 Arelik tarafndan imal edilmitir.
BEYAZ EYA v e KAHVERENG EYA SEKTRNDE ARELK A..'NN PAZAR PAYI

%33

DER RETCLER ARELK A..

%67

1997 yl itibariyle Arelikin pazar paylar

RNLERE GRE PAZAR PAYLARI
%

70 60 50 40 30 20 10 0 1
Buzdolab

60

60

1.4. nsan Kayna :

4

52

41

2
amar Makinas

3
Bulak makinas

4
Elektirik Sprgesi

Arelik, retimden servise kadar, yardmc sanayi de dahil olmak zere, tketici iin en iyiyi hazrlayacak kalifiye elemanlara sahiptir. irket politikas olarak, retim iin en nemli kaynan insan olduu bilinci zerine kurulmu olan bu sistemde, gen ve dinamik kadrolar en yeni teknolojileri kullanarak irketin hzla ilerlemesine en nemli katky salamaktadr. Bu erevede operatr almnda meslek lisesi ve dengi okul mezunu adaylar, psikoteknik yntemlerle ie uygunluklar llerek seilmektedir.
ALIANLARIN DAILIMI

138 KAPSAM DII KAPSAM

689

POZSYON TABLOSU
LETME YNETCS YNETC TAKIM LDER & SORUMLU TEKNSYEN MHENDS (Yn.,-Tk.Lid.,-Sor.hari) MEMUR YETTRME ELEMANI SZLEMEL PERSONEL TOPLAM

ERKEK 1 6 11 39 58 12 2 8 137

BAYAN 0 1 0 6 7 3 1 8 26

TOP. 1 7 11 45 65 15 3 16 163

YA DAILIMI
500 450 ALIAN SAYISI 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Kapsam ii Kapsam D Toplam alan 18-25 279 29 308 26-33 353 81 434 34-41 158 38 196 YA 50-57 58 st 1 2 3 0 1 1 Kapsam ii Kapsam D Toplam alan

1.5. retim Kapasitesi :

amar Makinas letmesinin retim miktarnn yllara gre deiimi gsterilmitir.

YILLARA GRE RETM

1200
RETM MKTARI (*1000)

1000 800 600 400 200 0 RETM MKTARLARI

93 610

94 520

95 609
YIL

96 760

97 1042

*1998 Yl retim miktar 1.250.000 adet olarak planlanmtr.

1.6. Satlar :
Arelik byk bir irket olduunu yapm olduu satlarla da gstermektedir. Arelikin 1993-1997 yllar arasnda yapm olduu net satlar ve bunlar iinde ihracat paylarn gsteren grafik aada verilmitir. Bu grafiklerden de anlalaca zere Arelik yapm olduu net satlar ierisinde ihracat paylarnda bir art vardr.

1993-1997 SATI PERFORMANSI

1200 1000 800
SATI MKTARI (MLYON $)

600 400 200 0

93 869 46 94 612 42 95 784 75 96 876 76 97 1057 114

NET SATILAR HRACAT SATILAR

YILLAR

1.7. ORGANZASYON YAPISI:

1995 ylnda geleneksel fonksiyonel organizasyon deitirilerek takm almasna dayal sre bazl organizasyon yapsna geilmitir. Yeni organizasyonda satn alma, rn gelitirme mhendislii, sre ve kalite konularnda tamamen yeni takmlar bulunmaktadr. mkemmellii anlay, organizasyonun tamamnda derinlik kazanmtr. Mevcut organizasyon yapsnda operatrden genel mdre kadar 5 kademe bulunmaktadr. Arelik A.. ye ait organizasyon emas aadadr.

Yeniden Yaplanma: 1994 ylnda genel mdrn liderliinde balatlan yeniden yaplanma almalar sonucunda 1995 ylnda irket iinde iletiimi iyiletirmeyi, takm almalarn, i mteri- tedariki ilikisini gelitirmeyi, sre bazl almay, yetkilerin alt kademelere indirilmesini salayan yaln organizasyona geilmitir. Bylelikle kademe says 7den 5e indirilmitir. Yeniden yaplanma almalarnn amac Arelikte teknoloji, pazarlama, sat ve servis, finansal performans, hizmet ve tketici memnuniyeti, kalite ve verimlilik alanlarnda Avrupada rekabet edebilecek, alanlarn ynetime gven duymalarn salayp morallerini yksek seviyede tutacak, yetki ve sorumluluklarn daha alt kademelere devredildii, i canlln kazanm, sreklilii salam mteri odakl yeni bir yap yaratmak olarak zetlenebilir. Yeniden yaplanma sonrasndaki Stratejik Kalite Ynetimi anlay iinde birbirini destekleyen ve tamamlayan blmlerden Stratejik Planlama Yneticilii, Kalite Sistemleri ynetimi ve Proje Yneticilii oluturularak, mteri ve kalite odakl ynetime imkan verecek organizasyon yaps oluturulmutur. 1997 yl banda deien pazar koullar ve artan mteri saysna daha iyi cevap verebilmek amacyla Stratejik pazarlama yneticilii kurulmu, yurtd yatrmlarn tek merkezden kontrolnn salanmas iin Yatrm Planlamas Blm oluturulmutur. Kaynaklar, Kalite Sistemleri ve Stratejik Planlama Blmlerinin ortaklaa yrtt bir proje dorultusunda KO2000 dncesini bir adm daha ileri gtrerek alanlarn Arelikle zdelemelerini ve hedefler zerinde uzlamalarn salayacak Vizyona Doru Ynetim olarak
9

adlandrlan

plann

tm

blm,

iletme

ve

ynetim

seviyelerine

yaygnlatrlmas almalarna balanmtr. 1993 ylnda KO2000 projesi ile balayan Mteri Kalite Odakl Stratejik Organizasyon Modelini benimsemi ve payda olarak da kabul ettii mterilerin, alanlarn ve hissedarlarn gvenini hedeflerken, tedarikilerin, toplumun ve ilikide olduu kurum ve kurulularn da beklentilerini dengeleme sorumluluunun bilincindedir. Mkemmelleme yolunda ilerlerken KO2000 anlayn temel alarak, politika ve stratejilerin oluturulmas, yaygnlatrlmas ve dzenli olarak gzden geirilmesinde daha etkin olacak Vizyonda Ynetim Metodolojisi oluturulmutur. Kalite, planlama, izleme, raporlama ve ana sreleri btnletiren irket Ynetim Sreci iin takm tarafndan kullanlan bu model; irket apnda paylalm tek bir hedefe (vizyona) ynelik almasn bylece mevcut irket kaynaklarnn tek bir hedefe odaklanmasn, llebilir, izlenebilir hedefler belirlenmesini, Hedefler arasnda nceliklendirme yaplmasn, Hedeflerin irket seviyesinden bireylere kadar indirgenmesi ile alanlarn irket hedeflerine katklarn bilerek almalarn, Hedefler aras tutarszlklarn ortadan kaldrlmasn daha etkin salamak amacyla gelitirilmitir.

Operasyonel Birim Sre Yaps

Ekip
Alan Takm 10

Sreler

letme

Mteri ve Kalite Odakl Stratejik Ynetim Yaklam: rn ve hizmetleri, mterilere artan deer ve kalitede gvenilir bir ekilde ve rakiplerden daha nce sunarak rekabette sahip olunan stnl srdrmek, letmelerin verim ve performanslarn srekli iyiletirmek amacyla 1993 ylnda balatlan KO2000 projesi, uygun ve kazanlan deneyimler dorultusunda iyiletirilmi ve sre baznda yeniden yaplanma almalaryla btnletirmek .
rn ve Hizmet geni
irket kaynaklarn (insan,makina,bilgi,malzeme ve teknoloji) gerek mteri nceliklerine odaklanmas

Strateji
alanlar ve servis personelini verimli olarak destekleyecek mteriye kolaylk salayc sistem (ekipman, retim ve destek sreleri,evre)
Mteri

Mterilerin ruhsal durumunu, onun ihtiya ve nceliklerini anlayabilecek, mteriye ynelik personel

Sistem

alanlar

Operasyonel birimler, sorumlusu olduu sre ile ilgili girdilerin, deiimi salayan tm kaynaklarn ve sre sonundaki ktlarn bir sre anlay ile
11

ynetilmesini, llmesini, deerlendirilmesini, gzden geirilmesini ve iyiletirilmesini salar. Destek birimler, politika,strateji ve uzmanlk alanlarda kaynak kstl nedeniyle birden fazla operasyonel birime hizmet verir. Faaliyetlerini sre yaklamna uygun srdrr. Ynetim sreleri, ana, destek ve kilit srelerin, irketin hedef ve stratejilerine gre uyumlu almasn salarlar. Yeniden yaplanma sonucunda; Sfr hatal rn, Daha fazla teknolojik zellik, Daha fazla kullanm mr, Daha ok model ve varyasyon, Srekli iyiletirme olarak ifade edilen kalite, tam zamannda retim, pazara sunma sresi ile ifade edilen sre, Direkt maliyetlerin azaltlmas, Yeni rn gelitirme maliyetlerinin azaltlmas ve kalite maliyetlerinin azaltlmas olarak ifade edilen maliyet hedeflerine ulalm olacaktr.

1.8. irket Hedefleri :

Arelik A..nin hedefleri yle zetlenebilir; 1. Bymek : 1.1. Gelimekte olan lkelere yatrm yaparak bymek 1.2. Bat pazarlarnda bymek 1.3. pazarda liderlii korumak 2. Mteri tatminini ve balln arttrmak 3. Personel motivasyonunu ve balln arttrmak 4. Yatrmlarn karlln arttrmak

12

1.9. letmede Kullanlan Teknolojiler:

Konveyr Sistemi : letmede at konstrksiyonu zerinde kullanlan 5 ayr konveyr sistemi bulunmaktadr. Y-18126 gvde hattndan eski boyahaneye gvde blmnden zincirli Boyahaneden Y-18 ve Y-26 montaj bantlarna boyal gvdeyi tayan Y-18 tambur ve kazan hattndan Y-18 ve Y-26 montaj blmne YO tambur ara stokunu salayan ve montaj bandna giden havai YO gvde hattndan gvdeyi alp boyahaneden geirerek montaj tip konveyr, zincirli tip iki adet konveyr, tambur ve kazan tayan zincirli tip konveyr, konveyr, bantlarna transfer eden akmlasyonla power-and- free gvde konveyr. letmede malzeme depolama ve datmn gerekletiren iki ayr sistem mevcuttur. Bunlarn ilkinin kapasitesi 1124 gzdr. Vardiyada 1000 kutu ykleme ve boaltma imkan bulunmaktadr. Dieri ise 1700 rot kapasitelidir. Ykleme ve boaltma srasnda iki vardiyada 180 palet hareketi gerekleebilmektedir. retim Blm: Sa ileme prosesleri, dilme, boy kesme, disk ve 2 adet hidrolik pres, 7 adet otomatik beslemeli pres ile gerekletirilmektedir. Plastik kazanl modellerin, kazan ve kazan kapaklar, 6 adet enjeksiyon presinde tam otomasyon ile retilmektedir. Tambur kazan ve gvde ise rulo yada kesilmi satan balanarak otomasyon ile zel kurulmu yksek teknolojideki hatlarda retilmektedir. letme iindeki boyahane tesisinde gvde boya prosesi el demeden gerekletirilmektedir. inko fosfat kaplama prosesinin ardndan laboratuar koullarna yakn bir ortamda gerekletirilen katoferez astar kat zerine toz
13

boya yntemi, hem d darbelere kar fiziksel g direnci salayan, hem de evre kirliliine yol amayan bir yntem olarak kabul edilmektedir. Montaj Blm: Montaj Blm 3 adet montaj bandndan olumaktadr. Bu bantlardan birinde Y-26 serisi olarak adlandrlan elik kazanl amar makinalar retilmektedir. Dier iki bant zerinde ise Y-18 serisi ve YO serisi plastik kazanl amar makinalar retilmektedir. Bu montaj bantlarnda 2000li yllara ngren sistemler ile ileriye dnk otomasyon ve bilgisayar ile btnleik esnek retim srdrlmektedir. YO montaj bandnda, malzeme nakil sisteminin otomasyon ve malzemenin bant kenarna otomatik beslemesi salanmtr. Bu montaj band, iin bir felsefede, tam ve doru olarak yaplmas felsefesi dorultusunda bant zerinde, rnlerin %100 kontrol edildii tamamen otomatik alan test istasyonlar yer almaktadr. Ayrca gerek rn, gerekse retim hakkndaki tm bilgiler, sistem iindeki ortak veri tabannda detay bazda toplanabilmektedir. Montaj bandndan gelen rnler, transfer edildikleri 3 ayr bantta otomatik olarak ambalajlanmaktadr. Laboratuar olanaklar: letmede rne ynelik laboratuar imkanlar, rn auditi ve rn gelitirme olmak zere balca iki alanda toplanmaktadr. rn audit laboratuarnda, gnlk retim adedinin %2,5u mteri gzyle en ince ayrntsna kadar incelenmekte ve oluturulan gnlk deerler retim kalitesinin artmasna katkda bulunmaktadr. rn gelitirme laboratuarnda ise, mevcut modellere ilikin gelitirme almalar ve yeni rn tasarm ile ilgili prototip almalar yaplmaktadr. Prototip modeller, gerek teorik gerekse pratik olarak test edilmekte ve rnler zerinde yaplan her deiikliin, eitli kalite kriterlerini ne lde etkiledii incelenmektedir. retime ynelik olarak da, fizik/kimya ve Giri Kalite Kontrol laboratuarlarnda malzemenin fiziksel, kimyasal ve elektriksel testleri yaplmaktadr.

14

Enerji: letmenin enerji ihtiyac doal gaz, elektrik, fueloil ile karlanmaktadr. 6.5 MW kapasiteye sahip kojenerasyon tesisi hem doal gaz hem de fueloil ile alabilmektedir. Elektrik ihtiyacnn tamam bu tesisten salanmaktadr; kapasite fazlas olan 1,5 MW elektrik enerjisi, ulusal enterkonnekte ebekesine verilmektedir. Ayrca atk s, soutma amal da kullanlarak enerji tasarrufu salanmaktadr. Istma ve proseste, doal gaza alternatif olarak kullanlan LPG, hava ile fakirletirilip doal gaza edeer olarak kullanma verilmektedir. Istma Sistemi: letmenin stlmasnda 105 adet 40.000kcal. kapasiteli stma cihazlar kullanlmaktadr. Istma, 6 adet kazan ve kojenerasyon tesisinin atk ssndan elde edilen 140C scaklktaki kzgn su buhar ile

gerekletirilmektedir. Tm iletmenin proses sular yeni kurulan merkezi soutma sisteminden elde edilir. evre: amar makinas iletmesinde evre bilinci tm alanlara yaygnlatrlm ve evre ynetim sistemi 1997 ylnda ISO 14000 standard ile belgelendirilmitir. evre ynetim sistemi erevesince gerekletirilen uygulamalardan bazlar; Boyahanede iki adet tozboya tesisinin kurulmas, Atn suyun tekrar kullanlmasna ynelik tasarlanan otomasyon ile 300m 3/gn biyolojik, 220m3/gn endstriyel artma kapasiteli modern bir artma tesisi, Artma tesisinden kan sularn gnlk olarak evre laboratuar analizi, Teknolojik stmann doal gaz kullanlarak yaplmas, rn oluturan paralarn tasarmnda geri dnml malzemenin seilmesi (termoplastik, metal ve karton),

15

 evre ynetim sistemi kapsamnda srekli gelimeyi ilke edinen M de evre bilincinin yaygnlatrlmas amacyla tm yardmc sanayilerin tevik edilmesi, olarak sralanabilir.

1.10. retilen rnler :

retilen amar makinalarnn ortak zellikleri; Kapasitesi: 5 kg. Motor gc: 250/600 W Program adedi: 5 Motor tipi: Tek faz Yardmc program adedi: A,B Motor Hz(skma): 12800 n kapak (renk): Beyaz letmede Arelik ve Beko ad altnda 10 farkl modelde amar makinas retilmektedir. amar Makinas letmesi tarafndan retilen rnlerin bir listesi verilmitir. Arelik 3320: 600 d/d skma devri, tek su girii Arelik 3340: 800 d/d skma devri, 13 program, tek su girii Arelik 4120: 800 d/d skma devri, 14 program, ift su girii Arelik 3550: 1000 d/d skma devri, 20 program, ift su girii Arelik 4350: 1000 d/d skma devri, 20 program, ift su girii Arelik 4550: 1100 d/d skma devri, 24 program, ift su girii Arelik 3450: 1000 d/d skma devri, 18 program, tek su girii Arelik 4250: 1000 d/d skma devri, 18 program, ift su girii Arelik 5500E: 1100 d/d skma devri, 100 program, ift su girii Arelik 5300E: 1300 d/d skma devri, 55 program, ift su girii

16

Bu rnler dnda kalan rnler ise Ko Grubunun bir dier irketi olan Bekoda ve baz kk sanayiye yaptrlmaktadr. Kk sanayi Arelik tarafndan denetlenmekte bylelikle Arelik kalite ve gvencesinin devam salanlmaktadr.

1.10. Sat Ve Pazarlama A:

Arelik A.. Sat Sonras Hizmetleri: Servis hizmetleri, Arelik hedef ve stratejileri dorultusunda, rnlerin tketici tarafndan doru ve amaca uygun bir ekilde kullanlmasn, arza ve ikayet durumunda servis ve yedek para hizmetlerinin doru, hzl ve uygun fiyatla sunularak tketici memnuniyetinin artrlmasn salamak.

1.11. Dier letme Bilgileri :

Arelik ait ve daha nceki blmlerde anlatlmam zelliklere ait dokmanlar beraberce incelenmitir. Bu blmde Arelik A.. tarafndan alnan dller, Kalite belgeleri, yatrmlar, planlama sistemi, AR-GE, yan sanayi ve Arelik in kuvvetli ynleri incelenmitir.

YAN SANAY: amar makinas retiminde kullanlan ve gruplu

olarak gelen 750 adete yakn malzeme, 59u yerli olmak zere toplam 109 onayl yardmc sanayiden tedarik edilmektedir. letiimin kolaylatrlmas ve hzlandrlmas amacyla yardmc sanayi online balants gelitirilmi Entegre Sanayi anlay ile iletme iinde Yardmc Sanayi Odas hizmete sunulmutur.

17

2.

ALIMANIN YAPILDII DEPARTMAN

2.1. Blmn Tantm :

Etd projesi iin seilen blm Montaj-2 takmna bal Tahrik Grubu i istasyonudur.

2.1.1. Montaj- 2 Takm Faaliyetleri :

Montaj-2 Takm Montaj Alan Yneticilii'ne bal iki takmdan biridir Bnyesinde 1 takm lideri, 8 mhendis, 1 metod teknisyeni, 2 malzeme teknisyeni bulundurmaktadr Montaj-2 Takm, 4 srecin gerektirdii faaliyetleri uygulamakta ve izlemektedir. Ana sorumluluk alann Yeni Otomatik amar Makinas (YO) Bandndr YO Band 1996 Aralk aynda kurulmu olup fiili retime 1997 Ocak aynda balamtr YO montaj bandnda, Y-6000, Y-6080 ve Y-6100 rnleri retilmektedir. retimin salanmas iin 32 yan sanayi firmas ile koordine olunmutur iletme iinde retim bandnda grevlendirilmek zere 67 operatr istihdam edilmi ve bunlar 6 ekip oluturacak ekilde gruplandrlmtr . Bu ekipler:

Gvde hazrlk grubu Tahrik grubu Anabant-1 grubu Anabant-2 grubu Fonksiyon Test grubu Son Montaj grubu , dur .
18

Gvde Hazrlk Grubu:Gvde grubunun banda bulunan P&F konveyrden alnan boyal gvdeler, sabit ayak ve ayarl ayak montajndan sonra gvde dndrme istasyonunda gvde dndrlr ve bir sonraki istasyona iletilir Sonraki istasyonlarda ask yaylar, amortisrler, pompa , boaltma hortum grubu ve terminal grubu montajlar yaplr. Gvde hazrlama grubunun sonunda, gvde ile tahrik asansrnden gelen tahrik grubu transfer aparat ile birletirilerek , anabant-1 ekibine iletilir Tahrik Grubu:amar makinasnn tahrik grubunun montajnn yapld blmdr. Plastik kazan ve kazan kapa zerine, tambur , motor , krk , alt ve st denge arlklar, kazan su giri hortumu, kasnak ve Poly-V kay montajlar yaplr Plastik kazanlar , Hirata kazan besleme hatt ile Plastik retim Takmndan temin edilir Hatlar Takmndan temin edilen tamburlar otomatik tambur akma aparat ile kazana monte edilir. Tahrik grubunun sonunda tork kontrollerinin ve gerekli tamir ilemlerin yapld bir tamir band vardr Tahrik grubu gvde hazrlk nitesi ile paralel alr. retilen tahrik gruplar kazan transfer asansr ile gvde hazrlk bandnn sonuna iletilir Anabant-1 Grubu: Anabant-1 ekibinde, ambalaj emniyet gruplar, kontrol sistem grubu, deterjan kutusu grubu, kilit teli, tekli anahtarlar, kazan su giri hortumu kelepesi ve pompa kelepesi montajlar yaplr. Anabant-2 Grubu: Anabant-2 grubunda, motor, pompa, stc soketi, n duvar ,gvde krk kelepesi, emniyet anahtar, pano, deterjan ekmecesi panosu, ventil ve terminal kutusu soket montajlar tamamlanr. Fonksiyon Test Grubu: AEA fonksiyon test cihazlarnda amar makinalar test edilerek , hatal kanlar tamir bandna iletilir. Tamir bandnda gerekli tamiri gren makinalar tekrar fonksiyon test sistemi tarafndan kontrol edilirler Paralel alan on adet test fonksiyon cihaz mevcuttur. Son Montaj Grubu:Fonksiyon testi tamamlanan makinalarn son montaj paralarnn taklp , ambalajlamann yapld gruptur. st tabla ve arka duvar
19

montajnn yaplmasnn ardndan, kullanma klavuzu , tantm etiketleri, garanti belgesi ve seri numaras verilen amar makinasnn Shrink ambalajlama tezgahnda ambalajlama ilemi yaplr. Daha sonra rn mamul ambarna teslim edilir. Montaj- 2 Takm'nn izledii 4 sre unlardr: Sabit Kymetlerin Ynetimi Sreci, retim Sreci, rn Gelitirme Sreci, Malzeme Sunma Sreci Sabit Kymetlerin Ynetimi Sreci :Montaj-2 Takmnda bu sreten sorumlu 2 takm mhendisi vardr. Bu sre dahilinde yaplan faaliyetler. tezgah ve tehizatlarn yatrm teklif istekleri, yatrm deerlendirmeleri,TPM faaliyetleri (n temizlik, yalama standartlarnn hazrlanmas, otonom bakmn yerletirilmesi... ), retim teknolojileri aratrlmas, yedek para temini, sabit kymet btesinin hazrlanmas ve takibi, ilgili eitimlerin verilmesinin organizasyonu (tehizat, sistem, TPM), iyiletirme faaliyetlerinin yaplmas (aparat dizayn ve temini), l ve test cihazlar almdr. Ayrca elden karlacak tehizatn devre dna alnmas, ii sal ve i gvenlii konusunda da i kazalarnn azaltlmas faaliyetleri ile uralr. Sorumluluu dahilinde bulunan sabit kymetler unlardr: YO bandnda yer alan; konveyrler (modl, roller, triple chain), otomatik istasyonlar (strafor besleme nitesi, sabit ayak montaj tezgah, ayarl ayak montaj tezgah, denge arl vida skma tezgah), gantry robotlar, ABB robotlar, AEA test sistemi (10 adet), otomatik ambalaj makinas, monoporter (4 adet), monocarry (11 adet), asansrler (yar mamul ve mamul iin). retimin salanmas iin st ynetimce hazrlanm aylk retim program
20

dnem balarnda sre sorumlularna teslim edilir,gerektii durumlarda revizyona urayabilir. retimin yapld YO bandnn gnlk hedeflenen kapasitesi 940 adet/vardiya, fiili kapasitesi ise 800 adet/vardiyadr. Yine bu banda ait istasyonlarn cycle time deeri 0.43 dakika, lead time deeri yaklak l saat, yllk kapasitesi ise 500.000 adettir. Srecin baarsn len performans kriterleri u ekilde belirlenmitir. Gnlk retim adetleri raporu karlmas, fazla mesai organizasyonu, rework takibi, operatr eitimi, ARBS, kalite emberi uygulamalar, verimlilik izleme sisteminin altrlmas. Gerek retimin salanmas gerekse raporlarn karlabilmesi ve takiplerin yaplabilmesi iin halen MS Office yazlmlar, TITAN paket program, MTARBIM veri taban kullanlmaktadr. Malzeme Sunma Sreci : Malzeme sunma srecinde 2 takm mhendisi ve 1 malzeme teknisyeni grev yapar. Srecin adndan da anlalaca zere srecin gerektirdii faaliyetler yan sanayi ile sk temaslar gerektirir. Srecin tanm u ekilde belirlenmitir: retimde kullanlan malzemelerin tam zamannda, retim programna uygun ve kalite kriterlerinden dn vermeden temin edilmesidir. Bu anlamda yaplan faaliyetler yle sralanabilir. retim planlamadan gelen sipari mektuplarn firmalara gnderme, baz firmalara aylk retim programn yollama, sevkyat denetleme, YMSF ve kalplarn takibi faaliyetlerini gerekletirme. Bylece sre , iletmenin yan sanayi ile olan kprs roln stlenir . Yardmc sanayi ile ilikilerde u grevler de dzenli olarak yerine getirilir. Sipari verilmesi, skk siparilerin takibi, yerliletirme faaliyetleri, ucuzlatma giriimleri, proses ve sistem denetimleri, gerekli firmalarn KOGEM (lDEA A) aracl ile eitilmesi iin teklif verilmesi. . Srecin baarsn gsteren performans kriterleri stok gstergesi, mamul malzeme maliyeti gstergesi, yardmc sanayi kapsaml durular, sfr stok

21

gstergesi (sfr stok kapsaml malzeme cirolar tm malzeme cirolar). lgili takiplerin yaplabilmesi iin gnlk olarak kullanlan programlar MS Office yazlmlar, sipari program, stok program, ar ama, mamul malzeme maliyet hesaplama program, hurda takibi, rn aac takibi programlar, retim adetleri ve firma cirolar takip programlar ( Bu programlar ARBM dahilindedir.) rn Gelitirme Sreci :Montaj-2 bnyesinde 2 mhendisin yer ald bu sre; mevcut rnlerin dizayn deiikliklerinin yaplmas, kalite problemlerinin zlmesi, servis ikayetlerinin ele alnmas, montaj problemlerinin zlmesi ve ucuzlatma faaliyetlerinin gerekletirilmesi faaliyetlerini kapsar. Buna ek olarak yeni ihra rnlerinin tanm ve devreye alnmas, idame kalplarn deneme retimleri ve yeni rnlerin deneme retimlerinin yaplmas da sre sorumlularnn grevleri arasndadr. Faaliyetlerin gerekletirilmesi esnasnda kullanlan aparatlar ve tehizatlar genelde lm aletleri olup bunlarn iinde giri kalite kontrol lm aparatlar, para test aparatlar (amortisr test aparat, kasnak salg aparat vb.) bulunmaktadr. Yer aldklar matris projelere rnek olarak mterinin sesi projesi, SKD_CKD projesi, zbekistan projesi, veri toplama projesi, MRP yerletirme projesi verilebilir. letme d faaliyetler olarak yan sanayi ile temasa geilir. Bu kapsamda parann numune kabul (deneme retimleri srasnda), para revizyonlar, malzeme aratrmalar yaplr. Srecin baarsn len performans kriterleri dizayn ve ucuzlatma, kalite indeksi deeri, FLC deeridir. Toparlamak gerekirse rn gelitirme sreci; ucuzlatma, kalite problemleri, montaj ve dizayn ana balklar altnda montaj alan yneticiliini destekler. Bu srete yer alan takm mhendisleri baz matris projelerde de grev alrlar. gvenlii ve ii sal,zbekistan projesi,TPM projesi bunlardan bazlardr. Gerektii takdirde yardmc sanayilerle de ortaklaa almay gerektiren
22

bu sre dahilinde yedek paralar, bakm malzemeleri ve retimde kullanlan baz paralar temin eden firmalarla da temas halindedirler. Srece ait performans gstergeleri, gider ve yatrm btelerine uyum ve i kazas saysdr. Grevi icra etmek iin gerekli ve gnlk hayatta kullanlan yazlmlar ise MS office, PLC, LSS (Ladder Support Software), SSS (Sysmac Support Software), EUCLID'dir. Ksaca zetlemek gerekirse sabit kaynaklarn ynetim sreci, tm bakm faaliyetlerinin salanmas, yatrmlarn planlanmas ve teklifi, tehizat kaynakl durularn engellenmesi balklar altnda Montaj Alan Yneticilii'ne destek verir. retim Sreci :Bu srete iki takm mhendisi ve bir metot teknisyeni grev yapmaktadr .retim sreci,i retimden ve yardmc sanayiden gelen para ve komponentlerin birletirilmesi, amar makinas haline getirilmesi iini stlenir. Bunun yerine getirilmesi iin, btn srelerle koordineli olarak faaliyet gsterir. Kendi sorumluluunda olan faaliyetler. Kalite ndeksi takibi (hazrlanmas ve raporlanmas), FLC takibi, kapasite kullanm hesaplar (adam*saat hesaplarnn yaplp raporlanmas) , ayn baarl ekibi seimi , ARBS takibidir . Bunlarn yannda , operatr eitimlerinin takibi ve planlanmas, retim adetlerinin raporlanmas, i istasyonu dzenleme, operasyon planlar revizyonu (MTM analizleri), i retim kaynakl duru raporlar, uygunsuzluk geri bildirimi, kalite ember faaliyetlerinin planlanmas ve ynlendirilmesi, IPK faaliyetlerinin gerekletirilmesi (lm). Faaliyetlerin gerekletirilmesi esnasnda kullanlan veya sorumlu olunan demirbalar yledir: YO montaj band (konveyrler), iletim robotlar, denge arlk montaj robotlar (ABB), vida besleme ve otomatik skma niteleri, kapak ve kazan aktarma niteleri, 180 derece dndrme niteleri, gvde dndrme niteleri, tahrik grubu-gvde eletirme, shrink ve ambalaj makinas. Gnlk grevlerin yerine getirilmesi dnda sre elemanlar baz matris
23

projelerde de yer alrlar. rnek olarak; IPK projesi, Ukrayna projesi, zbekistan projesi, Romanya SKD , CKD projesi, servis el kitab hazrlanmas ve SKD ambalajlama band projesi.

2.2. alma in Seilen stasyonu :

etd projesi iin seilen i istasyonu Montaj-2 Takmna bal olarak faaliyetlerini yrten Tahrik Grubu i istasyonudur. istasyonunda kazan kapaklarna krk, bulp, su hortumu taklmas ve krn sarmal yayla kapaa sabitlenmesi ksm incelenmitir.

2.3. stasyonun Seili Sebebi :

Arelik A..nin alm olduu karar sonucu niversite rencilerinin irkete gelip sadece kendileri iin bir alma yapmalar yerine, yaplan almann Arelike de faydasnn dokunmasn istemektedirler. Arelik A.. ye yaplan Etd projesi iin bavurunun ardndan proje konusu olarak onlarnda yaplmasn istedikleri i istasyonlar incelenmitir. Bu kapsamda ayr i istasyonu incelenmi olup bunlardan sadece biri proje olarak bu almada yer almtr. Arelik A.. de hatlarn ok byk bir ksmnda otomasyona geilmi durumda. Hatlarda alan operatrler incelendiinde byk bir ksmnn sabit durduu ve nnden konveyr sistemi ile geen amar makinas zerinde ilemler yapt grlr. Seilen i istasyonu otomasyona gememitir ve henz emek youn olarak yrtlen bir almadr. Bu durumda yaplacak almann insan emeinin daha verimli kullanlmas asndan daha uygun olduu dnlmtr.

2.4. Blmn Dier Blmlerle likisi :

2.4.1.Montaj-2 Takm: Arelik de uygulanan yaln organizasyon
kapsamnda takm bazl bir yaplanmaya geilmitir. Bu srete yer alan takmlardan biride Montaj2 Takmdr.

24

Montaj-2 Takm genel olarak bir tketici konumundadr. Yani hatta bulunan dier takmlardan gelen rnleri alr kullanr ve bitmi rnleri depoya teslim eder. Hatlar takmnn retmi olduu tambur,gvde, ve sa bileenleri alr. Boyahaneden boyanm gvdeyi alr . Mekanik retim Takmndan yine sa paralar alarak montaj hattnda kullanr. retim Alan Destek enerji salar ve mekanik bakmdan sorumludur. Giri Kalite Gvence gelen hammaddelerin kontroln yapar ve gerekli zelliklere sahip hammaddelerin montaj takmlar tarafndan kullanlmas iin izin verir. Hammadde deposu gelen rnlerin konveyr sistemi ile hatta ulamasndan sorumludur. Bilgi Sistem Blm her tr bilginin hattan bilgisayar ortamna aktarlmasnn ve onlarn uygun ekilde deerlendirilmesi iin takmlara destek verir. Ayn zamanda btn bilgisayar sisteminden de sorumludur. nsan Kaynaklar takmlarn performanslarn deerlendirme takmlar iin kariyer planlama ve dier nsan Kaynaklar faaliyetlerini yrtr. Montaj takmndan kan rnler Kalite Gvence Blm tarafndan test edilir hem Montaj-2 takmna hem de rnn retilmesi srasnda grev alan btn takmlar iin kalite puan belirler ve bu puanlar onlara bildirir. Bylece Montaj-2 takm kendi kendinin kalite puann bilir ve ykseltmek iin alr. Sorunlu hallerde sorunun tespiti ve zm iin alr. Montaj bantlarndan kan amar makinalar ambalajlandktan sonra forkliftlerle ambara tanr. Buradan da, gelen siparie gre datm gerekleir. letme piyasaya direkt olarak rn sunmamaktadr. Vermektedir. Mamul depo ise montaj bandndan kan rnlerin depolanmas ve dier blge depolarna aktarlmasnda grev alr.

2.4.2. Tahrik Grubu :Plastik kazan ve kazan kapa zerine, tambur ,

motor , krk , alt ve st denge arlklar, kazan su giri hortumu, kasnak ve Poly-V kay montajlar yaplr Plastik kazanlar , Hirata kazan besleme hatt ile Plastik retim Takmndan temin edilir Hatlar Takmndan temin edilen

25

tamburlar otomatik tambur akma aparat ile kazana monte edilir. Tahrik grubunun sonunda tork kontrollerinin ve gerekli tamir ilemlerin yapld bir tamir band vardr Tahrik grubu gvde hazrlk nitesi ile paralel alr. retilen tahrik gruplar kazan transfer asansr ile gvde hazrlk bandnn sonuna iletilir

3. ERGONOMK NCELEME
3.1. Teorik Bilgiler
3.1.1. Ergonomi Hakknda Genel Bilgi :
3.1.1.1. Ergonominin Tanm :

letmelerin iktisadilik, verimlilik ve karllk amalarnn gereklemesi, rekabet edebilme, byme ve gelime glerinin artmas, ksaca etkinlikleri bakmndan emek unsuru zerinde nemle durmak gerekir. nk, dier maddi kaynaklar kullanan, stelikte, maliyetler iinde nemli bir arla sahip olan ile nem kazanm ve bilimsel olarak incelenmeye balanmtr almalar, insann doal yeteneklerinin snrlarn geniletmek ve insan - makine sisteminin performansn artrmak eklinde iki ynde gelimitir. Yaplan aratrmalar, insann alma anndaki psikolojik, fizyolojik ve sosyal zelliklerinin bilinmesi ile, insan - makine sisteminin verimliliinin artmasnn doru orantl olduunu, dolaysyla retimi artrmann bu oranda mmkn olabileceini gstermektedir. Ayrca insancl dncelerin gerei olarak, alma artlarnn ada anlay ile dzenlenmesi ancak ergonomi sayesinde mmkn olacaktr. Bu aklamalardan sonra, ergonominin ok
26

disiplinli bir alma olduunu, disiplinler aras bir yaklam gerektirdiini syleyebiliriz. Ergonominin tanmlar arasnda ok nemli farkllklar yoktur. Baz tanmlar i - insan ilikisinin sadece maddi boyutunu vurgulamakta, bazlar ise konunun psikolojik, sosyal psikolojik ynlerine de dikkati ekmektedir. zellikle ikinci gruptaki tanmlarn, davran bilimlerindeki gelimelerden etkilendiini sylemek mmkndr.

ERGONOM, ibilimin bir alt blmdr. Bu bilim dal anatomik, fizyolojik, psikolojik, sosyolojik ve teknik bilgilerden yararlanarak, insan iinin yaplabilirlik ve dayanabilirlik snrlarnn belirlenmesi iin yntemler gelitirir. Ergonominin grevi, insana ynelik i dzenlemesinin temel bilgilerini salamaktr. Bylelikle Ergonomi, iin insana ve insann ie uyumu iin gerekli koullar belirler. (zok, 1982)

phesiz Ergonomi iin baka tanmalarda yaplabilir. nsann fiziksel ve psikolojik zelliklerini gz nne alarak, insan-makine-evre ilikilerinin bilimsel adan dzenlenmesi almalar " Ergonomi " olarak isimlendirilmektedir. (Tanya, 1995)

Bir baka tanma gre ise Ergonomi; insanlarn anatomik zelliklerini, antropometrik karakteristiklerini, fizyolojik kapasite ve toleranslarn gz nnde tutarak, endstriyel i ortamndaki tm faktrlerin etkisi ile oluabilecek, organik ve psikososyal stresler karsnda, sistem verimlilii ve insan-makina-evre uyumunun temel yasalarn ortaya koymaya alan, ok disiplinli bir aratrma ve gelitirme alandr. ( Erkan, 1997)
27

Byle bir tanm, i ortam ile insann zelliklerinin uyumlu hale getirilmesi ve bu evrede ortaya kabilecek muhtemel problemlerin balangta belirlenmesini ve nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasna imkan verir. Burada nemli olan, verimlilik ve rasyonellik hedefleri ile i grenlerin moral ve tatminin badatrabilmektedir. Bunun bir dier anlam i gren-i uyumunun salanmasdr. Bir insann kulland makina ne kadar gelimi olursa olsun, eer insan-makina uyumu salanamamsa bu iki elemann oluturduu sistemden beklenen performansn elde edilmesi mmkn deildir. in insana uyumu aadaki elerden oluur; allan yerin ve retim aralarnn analizi ve dzenlemesi ( alma ortam, makinalar vb.), evresinin analizi ve dzenlenmesi ( ses, aydnlatma, iklim, titreimler vb.), organizasyonunun analizi ve dzenlemesi grevleri, iin ierii, alma ve mola zamanlar, (zok, 1982) Burada sz edilen "iin ierii" kavram insana yklenen grevleri tanmlar. organizasyonunun kapsam ise daha genitir ve i aknn grev, yer ve zaman bakmndan sistematik snflandrlmasn ve dzenlenmesini ierir. (Rohmert, 1979; zok, 1982'den aynen alnmtr) organizasyonunun temel esi, iin yapsn belirleyen i geniletme, i zenginletirme, grev deiimi ve ekip almas gibi nlemlerden oluur. (zok, 1982 )

nsann ie uyumunda ise; Kiinin iin ieriine bireysel yatknl; zellikle ya, cinsiyeti ve bedensel yaps dikkate alnarak yaplan personel planlamas ve ie yerletirme
28

 retimi ve ie altrma gibi hususlar yer alr ( zok, 1982 )

3.1.1.2. Ergonominin alma Alan :

Endstrinin hzla gelimesi ve alanlarn sadece almak ama ne olursa, hangi i olursa olsun da alaym dncesinin son bulmas sonucu, alanlar sadece alp gelir elde etmek deil elde ettikleri geliri kullanmak, sosyal ynlerini tatmin etmek istemektedirler. Artk insanlar sadece yksek cret veren iyerlerinde almak istemiyor ve ou kez iyi bir alma ortamn yksek crete tercih ediyorlar. Btn bu deiim sreci iverene; alanlarna daha rahat bir alma ortam sunmas gerektiini, onlarn sadece para ihtiyalar deil sosyal ihtiyalar da olduunu ve daha insanca ortamda almak istediklerini anlatmtr. veren alanlarn bu ihtiyalarn salamak yksek verim almak dncesinde ise gerekmektedir. Bu aamada Ergonominin grevi de, insann bu deien ortamlarda karya kald koullarn dzeltilmesi, insan ve iin kar ve onlardan daha Ergonomi bilimini kullanmas

zellikleri gz nne

alnarak, bunlarn birbirlerine uyumu iin gerekenlerin yaplmasnda grev alr. Bir insan-makina sisteminin bilimsel olarak incelenmesi statik veya

dinamik, fiziksel veya zihinsel dengesinin aratrlmas ve sonuta hem insan hem de verimlilik asndan optimum zm noktasna ulalmas ergonominin temel abasn oluturur. Bylece insan doal yetenekleri iinde en uygun ie yerletirmek, insan-makina sistemlerinin bilimsel olarak incelenmesi veya insan ile onun kulland her trl retim aracnn, yapt iin ve evresinin incelenerek elde edilen bilgilerin bu ilikiden doan sorunlara zmler

29

bulunmas iin kullanlmas olarak tanmlanan ergonominin bilim ve teknolojiyi de kavrayan bir bilim dal olduu ortaya kar. Teknik; kullandmz tm retim aralarn, enerjiyi, malzemeyi ve nihayet tm teknik olanaklar kapsar. Ancak endstri, hizmet veya tarm sektrnde tm retim aralarn kullanan yine insan olduuna gre onun fizyolojik, psikolojik, sosyolojik, anatomik, antropometrik vb. zellikleri yannda ald kltrn bir sonucu olarak sahip olduu deer yarglar da insanmakina sistemi iinde ortaya koyduu performans etkileyecektir. Endstri mhendislii asndan insan, retim arac ve malzeme arasndaki optimum etkileimi salayan ve bata i ett olmak zere ile ilgili tm bilim dallarnn konularn ibilim ad altnda toplayacak olursak ibilim-ergonomi ilikisini daha belirgin bir ekilde ortaya koyabiliriz. Bunun yannda bata deinilen konularn yannda iletiim aralarnn, sosyal deiim dncelerini hzla dnyaya yaymas sonucu uzun alma saatleri, korumasz makinalar, kt aydnlatma, kt havalandrma, i kazalar ve meslek hastalklar konularnda alanlarn duyarll artmaktadr. Ergonomi ile ilgili olarak eitli lkelerde alnan nlemleri aadaki gibi zetleyebiliriz: 1. alanlarn hayatna ait yeni yasalar, alanlarn karlatklar tehlikeleri azaltmak iin gittike artan lde ergonomik faktrleri iermektedir. 2. alanlar arasnda bilimsel olmayan ayrmlar gittike azalmaktadr. 3. Kitle letiim aralar yardmyla ergonomik ilkelerin geni ynlarca benimsenmesine allmaktadr. 4. Tasarmclar, reticiler ve nihayet kullanclar, rnlerde ergonomi esini giderek daha ok gzetir olmaktadrlar.

3.1.1.3. Ergonomik Tasarm ve Antropometri likisi :

30

Antropometri

Yunanca

Antropos

(nsan)

ve

Metikos

(l)

szcklerinden oluan ve insan vcudunun llerini konu edinen bir bilim daldr. nsan vcudunun llerini elde ederken bu llerin eitli topluluklar, meslekler, ya ve cinse gre farkl olularn etkileyen etmenlerin aratrlmasn da Antropometrinin aratrma konular arasna girer.

Mhendislik Antropometrisi ise bu lleri mhendislik asndan deerlendirir ve inceler. Bu tr deerlendirmeye sanayi antropometrisi ad da verilmektedir. alma yerlerinin dzenlenmesinde iyi tanmlanm, l noktalar arasnda llm olan insan vcuduna ait uzuvlarn en, boy, evre vb. llerine de gereksinim vardr. alan insanlarn fiziksel rahatlklar ve beden yeteneklerini en st dzeyde kullanabilmeleri ncelikle, kullandklar malzemeler, alma yzeyleri ve hacimlerin onlarn boyutlarna uygun olmasna baldr. Her trl ara ve gereci kullanan i grenlerin boyut farkllklarn gzeterek ara kesit tasarmlar yapmak ok nemlidir. Byle bir yaklamda ise Antropometri kullanlr. Mhendislik Antropometrisi bilimin en nemli konularndan birisidir. nsan vcuduna ait ller alma yerlerinin dzenlenmesinde zenle gz nnde bulundurulmaldr. alma yerlerinin tasarmnda insan lleri gz nne alnrken insan yeni batan tasarlanmayacana gre, onun llerinin dalmnn bilinmesi makinalarn ve dolaysyla nsan-Makina Sistemleri tasarmnn n kouludur. Bu ller bilinmeden insan ile makinann optimum etkileimi olamaz. Ancak bu sayede rasyonel, yorucu olmayan ve i emniyeti salanm bir i ortam elde edilebilir. Zira bir makina teknik ynden ne kadar mkemmel olursa olsun, eer
31

onu kullanacak insann llerine ve bio-mekanik zelliklere uygun deilse etkin olarak kullanlamaz.

3.1.2.

Antropometrik Deerlendirme :

3.1.2.1. Vcut lleri :

Antropometri, insann vcut llerinin belirlenmesi ve uygulanmas ile uraan bilim daldr. ( zok, 1982 ) nsann durma ve hareket halindeki vcut lleri, kemik uzunluu, kas ve doku kalnl ile eklemlerin form ve mekaniine baldr. alma yerinin dzenlenmesinde insan vcudunun en nemli organlarnn uzunluklarn ve uzanma mesafelerini, ellerin ve ayaklarn hareket boyutlarn bilmek gerekir. Vcut lleri ve oranlar bireyden bireye farkllklar gsterir. rnein Alman kadnlarnn 16 ile 60 ya arasnda boy ortalamalar 162cm olarak saptanmtr. Ayn yalardaki Alman erkeklerinde boy ortalamas yaklak 173cmdir. Ancak, alma yeri dzenlemesinde ortalama deerden yola kmak doru olmaz; nk, uzun ve ksa boylu kiiler iin de iyi alma koullarnn salanmas gerekir. dzenlemede insann vcut llerinin aritmetik ortalamas kullanlrken, bu ortalama deerden yukar veya aa doru sapmalarn insanda ayn etkiyi uyandrd varsaymndan hareket edilmektedir. Bu, her zaman geerli olmamaktadr. rnein bir sandalyenin oturma yerinin ykseklii, yerden uyluun altna kadar olan mesafeye gre ayarlanr. Ortalama deerden yukar doru bir sapma olursa, ou insan bu durumu aaya doru bir sapmaya kyasla daha
32

rahatsz edici olarak alglar. Bu nedenle, oturma yerinin ykseklii saptanrken ncelikle ksa bacakl insanlar dnmek gerekir. Dier taraftan, rnein eksantrik presin altnda dizlerin rahat edebilecei bir ortam gibi i lleriin tasarmnda ncelikle uzun boylu insanlar esas almak dorudur. ( zok, 1982 )

tasarmclar llendirme yaparken en azndan toplumun % 90 n iin llendirme yaparlar. Bu %90 genel halde en kk % 5 ile en byk %5'i iermez.

3.1.1.2. Duru :
nsann duru ekillerinden hangisinin en uygun olduunu iki adan ele almak gerekir: 1. Grevin zellii asndan 2. alan kiinin zorlanmas asndan Grev asndan hangi duru eklinin daha uygun olduuna karar verebilmek olduka kolaydr: ok sayda el ve kol hareketlerinin gerekli olduu veya byk bedensel gle allacak yerlerde sadece ayakta durarak alma yelenmelidir. nk insan, ayakta dururken vcudun hareketleri ile ve gerektiinde vcut arln kullanarak iini kolaylatrabilir. Dier taraftan, elin sakin tutulmasn ve kesin bir gzlemi gerektiren ve bu yzden sadece oturarak yaplabilecek trden iler de vardr. Fizyolojik adan bakldnda, oturma halinde zorlanmann az olmas yznden, genel olarak oturmay ayakta durmaya tercih etmek gerekir. Ayakta durma srasnda bacaklarda, kan dolamn bozan ve varis oluumuna yol aabilen iddetli kan toplanmalar ve sindirim ikayetleri oluabilir.

33

Bu sorunun en iyi zm, eer yaplan i buna elveriyorsa alann isteine bal olarak -veya iin akna gre, oturabilecei veya ayakta durabilecei alma yerlerdir. Gerekten de hem oturarak hem de ayakta durarak yaplacak bir dizi i vardr. Ergonomik adan bakldnda oturarak i gren bir % 30 ayakta, ayakta i gren biride % 30 oturarak i grmelidir. zellikle, tekdze olmasna ramen yine de belirli lde dikkat isteyen ilerin yapmnda byle bir deiiklik dikkatin srdrlmesi asndan yerinde olur. Hem oturmaya hem de ayakta durmaya elverili alma yerinde, alma ykseklii, ayakta durma halindeki ykseklie gre ayarlanr. Bu durumda, oturma yeri ykseklii normal deerinin 40ile 45cm zerinde olmaldr, bu nedenle bir ayak desteinin de bulunmas gerekir. Bu ayak destei, ayaklara yeterince hareket imkan salamaldr (ayak platformu). Her iki duru eklinin de rahatlkla kullanlabilmesi iin, gzlerin ve ellerin her iki durumda da ayn ykseklikte olmalarna ve oturulan sandalyenin kolayca hareket ettirilebilir olmasna dikkat edilmelidir. ( zok, 1982 ) 3.1.2.2.1. Oturarak Yaplan lerde alma Yerinin lleri : nsanlar; ilerinin banda, brolarnda, evlerinde, dinlenme yerlerinde, tat aralarnda ve her frsat bulduklarnda oturmaktadrlar. Oturulan sandalye, koltuk ve banklarn yapsal zellikleri kyaslandnda, ok deiik otuma yzeyleri dikkati eker. Dz ve tahta banklar yannda, yumuak malzeme yzeyleri gibi farkl tasarmlar grld gibi, ou iyerlerinde i grenleri kendi abalar ile bulduklar ( kutu, teneke, portakal, sand, varil vb.) eyalarda oturma amac ile kullanlmaktadr. ( Erkan, 1997)

34

Yaplacak i asndan koullar oturarak almaya elverili ise artk her i grenin, ikayetine yol almadan, asgari yorulma ve azami rahatlkla alabilmesi salanmaldr. zellikle ense, kprck kemii ve srt kaslarnda, yanl alma yeri lleri yznden ar yklenmeler olabilir. Oturarak alma ykseklii, ilem grecek yada gzetlenecek nesnelerin bulundurulmas gereken yksekliktir. Bu ykseklik, oturarak alma iin oturma yzeyi, ayakta alma iin ise taban esas alnarak llr. alma ykseklii, her zaman allan masann yksekliine eit olmayabilir. zerinde allan i paras veya dzenein ykseklii de dikkate alnmaldr. Masa ykseklii buna gre daha alak veya masa ykseklii belli ise oturma ykseklii buna gre daha yksek olarak seilir. Oturma yzeyinin yatay yada ne eik olmas rahatsz edicidir. Nitekim, bu gibi yzeylerde oturanlar arkala dayandklarnda ileri kaymaya balarlar. Oturma yzeyi kaygan olmazsa da srta dayanmak kalada ne doru bir iti oluturur ve zamanla ok rahatszlk verir. Bu nedenle oturma yzeyi geride balayarak 3 yada 5'lik bir eimle ykselmelidir. Dinlenme yerlerindeki koltuklarda bu eim 8 'ye kadar karlabilir. Bylece, geri dayanmaktan oluan itme kuvveti oturma yzeyi zerine dalarak ileri kaymay nler. ( Erkan, 1997) Oturma yerinin derinlii ve genilii de Antropometrik temellerle saptanabilir. Oturarak alan insanlarn oturduklar i sandalyeleri derinlii 35-40 cm arasnda deiebilir daha ok dinlenme amacyla kullanlan koltuklarda bu derinlik bir lde arttrlabilir. Oturma yzeyinin geniliine gelince, burada istatistik dalmn st snrlar ve tercihen %95 deerleri kullanlr. Tek olarak kullanlacak sandalyelerde oturma yerinin genilii 40 - 43 cm. olmaldr. Ancak, bu sandalyelerde insanlar yan yana oturacaklarsa ve dirsek dayamak iin

35

olanaklarda gerekirse, byle bir tasarm deiiklii iin gerekli Antropometrik boyutlara bavurulmaldr. ( Erkan, 1997) alma yksekliinin seiminde, yaplacak iin tr de nemlidir. nce iler iin alma ykseklii, oturma yzeyi ile gz arasndaki mesafeye, bak asna ve gr uzaklna gre hesaplanr. ( zok, 1982 ) Montaj ilerinde ve makina bandaki almalarda iyi gr koullar ile rahat kol konumu arasnda (kol ve dirsekten yukars olabildiince dey durumda olmaldrlar) bir uzlama noktas bulmak gerekir. Normal bir yaz masas i grenin gvdesini, fazla ne eilmeksizin destekleme olana salamaldr. Hareket arlkl kaba ilerde nemli olan, kollarn serbeste hareket ettirebilmektedir. Ayn alma ykseklii, daktiloda yaz yazma iin de geerlidir (klavyenin ortalama ykseklii). Masa yzeyinin oturma yzeyinden mesafesi alan uyluk kalnlna bal olarak aaya doru snrldr. nsann oturma ykseklii, ayaklarnn yere dayand noktadan zerinde oturduu yzeye kadar olan mesafedir. alma ykseklii ( rnein makinalarda) genelde sabit kald iin, oturma yksekliinin duruma gre ayarlanabilmesi gerekir. Bu yzden, 30 ile 50cm arasnda bir ayar aral zorunludur. Masa zerinde zorlanmadan kavrama ilemi yaplacak alan, kiiden kiiye deien kol uzunluu ile snrldr. Buna kavrama alan ad verilir. Dier taraftan oturarak alan bir insan, kavrama alan iinde bulunan her noktaya ayn kolaylkla eriemez. Bunun nedeni, eklemlerin hareket zellikleridir. Buna bal olarak da, kavrama alan iinde elverili ve az elverili hareket ynleri ortaya kar. Azami kavrama alan biraz daha bykedir. Masa banda yaplan ilerin byk ounluunda masa kenar insann gvdesinden 5 ile 10cm kadar
36

uzaktadr. Byle bir durumda, kollarn masaya dayamadan alan bir insann elleriyle i grd merkez, gvdesinden 25 ile 30cm ; kollarn masaya dayayarak alan bir insann elleriyle i grd merkez ise gvdesinden 3040cm ndedir. Dirseklerin hareket alan altndaki yan alanlar, eriilmesi zor alanlardr. nsan, elini uzattnda avucu altna isabet eden veya gvdesine yakn yerlerde konumlandrlm takm ve paralar daha rahat kavrar. ( zok, 1982 ) Oturma yerinin rahatln arttran bir yapsal zellik de bel ve srt blgelerini destekleyen arkalktr. Byle bir destek gvdenin rahat ve dik tutulmasna yardmc olur. Arkaln desteklemesinde en bata gelen blge bel blgesidir. Kala gerisine ve omuzlara dokunan arkalklardan kanlmaldr. Eer, uzun arkalk dnlyorsa, bunun zellikle bel blgesine destek salamas iin tasarm ngrlmelidir. Rahat koltuklarda arkaln oturma yzeyi ile tekil ettii a 105 olarak belirlenmitir. Bu tr koltuklarn ayrca oturma yzeyi iinde 6.5 lik eim ngrldnde, arkaln yatay yer dzlemine gre eim 111.5 ye kadar kar. Oturma sandalye ve koltuklarna alt kol destei ilave edilecekse bunun kollar rahat bir ekilde sarktlm bir duruta dirsein yksekliinde olmal ve alt kolun yere yatay destek zerinde, mmknse yumuak bir malzeme ile desteklenmi olmasna zen gsterilmelidir. Yan yana dizilen koltuklarda, yer ekonomisi kaygs ile koltuklar yan yana getirilerek. skk bir oturma dzeni yaratmaktan kanlmaldr. ( Erkan, 1997) Ayakla altrlacak kumandalar durumu kiilere uydurulmaldr. Topukla baslacak arteller iin en uygun yer ellerin alma merkezinin iz dmdr. Ayak ucuyla baslacak pedallar ise topuk pedallarndan 14-18cm ne yerletirilebilir. ( zok, 1982 ) 3.1.2.2.2. Ayakta Durarak almada alma Yerinin lleri :
37

Ayakta durarak alan bir insana ait alma yksekliinin uyumunu salamak oturarak alan bir insana gre daha zordur. Ayn i iin ksa boylu kadnlar ile uzun boylu erkekler iin uygun olan masa ykseklikleri arasndaki fark 25cmye kadar ulamaktadr. Masa ve makina ykseklikleri genel olarak ayarlanmad iin uzun boylu erkeklere uyum salayacak ekilde dzenlenmesi ve dier alanlar iin podest kullanlmas uygun olur. Ancak byle bir zm pratikte uygulanmas g olduundan, alma yksekliinin ortalama deerlere gre dzenlenmesi tavsiye edilir. Ayakta durarak alan bir insann kollarnn kavrama alan, oturarak alan bir insannkinden farkl deildir. Ancak ayakta alma srasnda yana doru adm atlarak bu alan geniletme olana vardr. Bacaklarn hareket hacmi drlrken dizlerin bklmesi srasnda ayan ne atlmas ve gereinde pedallara baslmas iin ayak ularna yeter derecede hareket serbestliinin salanmas gz nnde bulundurulmaldr. ( zok, 1982 )

3.1.3 Aydnlatma :
nsann enformasyon alglamasnda en nemli alglayc (reseptr) gzdr. Btn alglamann %80-%90' gz kanal ile gerekleir. Gnmzde pek ok snai ite grme organ , organizmann en fazla zorlanan blmdr. koullarnn dourduu yorgunluun byk bir ksmnn gz zorlanmasndan ileri geldii tahmin edilebilir. Bu yzden alma ortamlar gz yormayacak ekilde mmkn oluunca aydnlk olmaldr. yi bir aydnlatmayla insan performans %15 hatta bazen %40 orannda artabilir.

38

Gz zorlanmas ve yorgunluk zerine etkisi ile birlikte aydnlatma teknii problemlerini anlayabilmek iin bu tekniin baz temel kavramlarnn bilinmesi gerekmektedir. Aada eitli renklerin yanstma oranlar bir tablo halinde verilmitir.

RENK Beyaz Ak Sar Ak Yeil Koyu Yeil Ak Krmz Gk Mavisi

YANSITMA ORANI 70-90 50-70 34-65 10-20 30-50 35-45

eitli Renklerin Yanstma Oranlar Ik younluunu len cihazlarn pahal oluu ve lme ynteminin de kolay olmamas dolaysyla , pratikte sadece aydnlatma iddeti llr ve yanstma derecesi bu tablolardan bulunur. Aadaki ekil , allan bir ortamdan seilmi baz yzeyler iin tavsiye olunan yanstma deerleri oran deerlerini vermektedir.
YZEY TAVAN DUVARLAR ZEMN MOBLYALAR KUMANDA TABLOSU ( ) YANSITMA ORANI (% ) 70-95 40-60 15-35 25-45 80-100

39

KUMANDA TABLOSU ( DIS)

20-40

Schmale'ye gre (1977), allan ortamlarda yzeyler iin tavsiye olunan yanstma oranlar Gzn balca grevleri aadaki kavramlarla tanmlanr: a) Adaptasyon b) Akomodasyon c) Sabitleme A) Adaptasyon: Gzn deiik aydnlklara uyum salama srecine adaptasyon ad verilir. Adaptasyon Bir yandan gzbebei apnn deimesi ve te yandan da a tabakasnn duyarll sayesinde gerekleir. B) Akomodasyon: Gzn deiik uzaklklara uyum salamas

akomodasyon olarak adlandrlr. Gz merceinin kaslmas sayesinde a tabaka zerine net bir grnt der. Gzn sadece uzaa bakmas halinde gz kaslar tam olarak gever. Gzn her yakn noktaya ynelii bir gz kas yklenmesi dourur. Yakn alanda farkl uzaklklara uyum sz konusu olduunda bu yklenme daha da artar. Gzn kendisini ayarlayabilecei en yakn noktaya "yakn nokta" ad verilir. Gz mercei ya ilerledike esnekliini yitireceinden bu yakn nokta gzden uzaklar. 16 yandaki birisi iin bu yakn nokta ortalama olarak 8 cm.de iken bu deer 50 yanda birisi iin 50 cm dolaynda olacaktr. C) Sabitleme: Gzn nc grevi sabitlemedir. Bu sayede gzlenen nesne gzn uyumu yoluyla, a duyarl tabakada grntlenir. yi Bir Aydnlatma Dzeninin zellikleri :

40

Bir aydnlatma dzeninin niteliini belirleyen faktrler: a) Aydnlatma iddeti b) E dzeyde aydnlatma c) Ik yn ile glge etkisi d) Ik dalm e) Iktan yararlanma f) Gz kamamasnn snrlandrlmas g) In rengi ve renksel yansma

3.1.3.1. Aydnlatma iddeti :

Son yllardaki geni kapsaml aratrmalar, aydnlatma iddetini

ykseltmesi ile insan performansnn arttn, yorulmann azaldn, daha az i kazasna rastlandn gstermitir.

Gen iiler Lks 120 200 300 500 900

Yal iiler Lks 250 400 550 800 1100

Artma oran(%) Lks 109 100 83 60 22

Ayn performans koullarnda gen k gereksinimi (Hettinger 1976)

41

Aadaki tabloda endstriyel hayattaki baz iler ve bunlarn gerektirdii aydnlatlma dzeyi verilmitir.

lemler Montaj ve kalite kontrolde -kaba iler -vasat incelikte iler -ince iler - ok ince iler Dokuma (pamuklu ve ynl) -hafif dokumalar -koyu renkli kumalar -dokumada kalite kontrol Metal levha ileri Plastik ekil verme ve levha ileri Aa ileri -kaba dorama -rende ve tezgahta incelikli mak. l. -ince tezgah ii,makine ve cilalama ii

nerilen Lks 200 400 900 2000 400 900 1300 400 400 200 400 600

aydnlatma Lumens/ft 18.6 37.2 83.7 186.0 37.2 83.7 121.0 37.2 37.2 18.6 37.2 55.8

Tablo 2. Normal grme iin nerilen aydnlatma dzeyi rnekleri

(IES,1968)

Aydnlatma ekilleri k yaynmnn ynne gre snflandrlabilir. Direkt aydnlatma n %90'n aaya Yar-direkt aydnlatma n % 60-90' aaya Kark aydnlatma n % 40-60' aaya Yar-en direkt aydnlatma n % 60-90' yukarya Endirekt aydnlatma n % 60-90'n yukarya (zok)

3.1.3.2.Edzeyde Aydnlatma :

42

Ik Younluu Farklar: Endstri ve brolarda ister doal, ister yapay kla olsun aydnlatmada bir yandan aydnln byk farklar gstermemesine, te yandan da tmyle kontrastsz bir tekdzeliin meydana gelmemesine dikkat edilmelidir. Srekli olarak bulunulan bir ortamda aydnlk farklar byk olursa gzn srekli olarak adaptasyonu gerekir ki, bu da grme performansnn

dmesine neden olur.

Aydnlk fark 1:40 orannn zerinde olursa baz

durumlarda saln zarar grmesi dahi sz konusu olabilir. Gn ile aydnlatmada, yksek lde e dzeylilik salamak ancak bir dereceye kadar mmkn olur. nk bu durumda alma yerinde bak alanna giren gkyznn yksek k younluu ile kapal alann iindeki ok dk k younluu arasnda byk lde aydnlk farklar meydana gelmektedir. Bununla birlikte gn ile aydnlatma, mesai ile d dnya arasnda iliki kurarak bir dizi olumlu psiik etken yaratmaktadr. Ara zmlerin gerekletirilmesinde belirtilen olumsuz etkiler, pencerelerdeki teknik nlemler (rnein jaluziler (zel camlar)) ve de tavan duvarlarnn uygun ekilde boyanmasyla giderilmelidir.

Kapal bir i ortam byk lde gn ile aydnlatlacaksa, normal pencerelerden gelen gn nn ortama en fazla 5-6 m.ye kadar nfuz edebildiini hesaba katmak doru olur. Daha derin alma hacimlerinde gn n tamamlayacak bir aydnlatma gerekir.

43

K aylarnda gn ile aydnlatma yetmeyeceinden , yapay klandrmay yle dzenlemek gerekir ki, gn dtnde veya karanlkta ayn aydnlatma dalm elde edilebilsin.

3.1.3.3. Gz Kamamasnn Snrlandrlmas :

Dorudan Doruya ve Yansma Yoluyla Kamama: Grme alanndaki ok yksek k younluu farklarndan ileri gelen bal kamama yannda dorudan doruya ve yansma yoluyla kamamasnn da aydnlatma dzenlemesinde dikkate alnmas gerekir. Bunlardan birincisi k kaynana dorudan doruya bakmakla, ikincisi ise parlak yzeylerden yansma dolaysyla, meydana gelir. Her halde de gzn adaptasyon yetenei dk kalr ve gz mevcut k younluu farklarna yeterince abuk uyum salayamaz. Kamama etkisi, k kaynann k younluunun evreninkine oranna, k kaynann grme alanndaki konumuna ve yine k kaynann grlebilir yzeyine baldr.

alma Yerlerinin ve Ik Kaynaklarnn Dzenlenmesi: Gr alan iinde bulunan ve dorudan doruya baklan bir lambann, pencereye kar yerletirilmi bir alma yerinin neden olduu dorudan doruya kamama kesinlikle nlenmelidir. Bunun iin alma yerlerinin, n esas geli yn sol yukardan olacak ekilde ve yatay bak ynnden itibaren 30 derecenin altnda hi bir lamba bulunmamak zere dzenlenmesi tavsiye edilir.

Ik kaynann grlebilir yzeyinden ileri gelen kamamay nlemek iin zellikle floresan lambalar bak asna paralel olarak yerletirilmeli ve bylelikle gzn grd yzey perspektif olarak kltlmelidir.

3.1.3.3.1 Ik Rengi ve Renk Yanstma :

44

 nesnelerinin yanstt renkler n spektral bileimine baldr. rnein gn nn yaklak eit oranlarda mavi, yeil ve sar iermesine karlk akkor lambada nispeten daha az mavi ve daha fazla krmz renk oranlar vardr. Bu spektral bileim lambalarn k renklerini belirler.

Ik renkleri birbirinden ayrlmayan 3 grupta toplanmtr: Gn beyaz (tw): Metal-Halojen buharl ve floresan lambalarda n bu "gn " rengi ortaya kar. Ho olmayan souk etkisi dolaysyla allan hacimlerde nadiren kullanlr. Ntr beyaz (nw): Gn ve akkor lamba arasnda yer alan bu k rengi yksek basn -civa buharl lambalar ve floresan lambalar tarafndan yaylr ve her trl alma yerinde kullanlabilir. Sabah ve akam saatlerinde glgeli olmayan, ho bir parlak k verir ve floresan lambalar iin ok iyi bir renk yanstmas salar. Scak beyaz (ww): Grece olarak daha fazla scak spektral renk (sar ve krmz) oranlar ihtiva etmelerinden dolay bu tr lambalar dinlenme yerlerinde ve toplant salonlarnda kullanlmaya elverilidir. Sz geen renk yanstma zellikleri de baz imalat blmlerinde nispeten nem tar. Normda renk yanstma iin bir Ra indeksi hesaplanmtr. Bu indeks Ra = 100 iin bir renk deiikliine uramam, aslna sadk bir renk yanstmasn gsterir.

BASAMAK ARALII 1

Ra 85-100

45

2 3 4

70-84 40-69 <40

3.1.3.3.2. alma Ortamnda Renkler : Farkl yanstma dereceleri ve bundan ileri gelen farkl k younluklar dolaysyla renk dzenlemesinin alma yerlerinin planlanmas ve yerletirilmesi zerine etkisi vardr. Renkler bunun tesinde alan insan zerinde gvenlik simgeleri olarak etki yapabildikleri gibi etkileyebilir. Gvenlik Renkleri: Gvenlik renkleri olarak krmz,yeil ve sar geerlidir. Krmz kontrast rengi olan beyaz ile birlikte bir tehlike, bir uyar veya bir yasa simgeler. Sinyal etkisinden dolay tehlikeli yerlerde genelde sar renk kullanlr. Zt etkisinden dolay bir tehlikenin sona erdiini veya ka yollarn gstermek zere yeil beyaz renk kombinasyonu tercih edilir. Kurtarma aralar ve ilk yardm istasyonlarnn kaplar da bu ekilde belirtilir. Beyaz yannda sar en yksek yanstma derecesine sahip olduundan ve bundan dolay az aydnlatlm yerlerde de grlebildiinden kontrast rengi siyah ile birlikte muhtemel tehlike yerlerini gstermekte ve uyarmakta kullanlr. Renklerin Ruhsal Etkileri: Renklerin ruhsal duruma etkisi balca uzaklk ve scaklk duygusuna yol amalar ve genel moral durumu etkilemelerinden ileri gelir.

3.1.3.4. Aydnlatma Tasarm :

3.1.3.4.1. Gn I le Aydnlatma : Endstride eitli i ekilleri ve imalat ilemlerinde,pencerelerden ya da atdan aydnlatma teknii yeterli aydnlatma salayabilir. Byle bir aydnlatma tercih edildii zaman , n yn ve yeinlii dikkate alnarak i istasyonlar,
46

makine ve tezgahlarn yeri iyi seilmelidir. Gn alma yzeylerinde parlamalar yapmamas, i grenlerin gzlerine dorudan ve yein k gelmemesi ve aydnlatma gereksinimine gre makine ve ilemlerinin yerinin iyi seilmi olmas gibi temel yaklamlar zenle ele alnmaldr. ( Erkan, 1997 ) Endstride gn kullanrken temel yaklam, bu n tm ilem alanlarna, olabildiine eit bir dalmn planlamaktr. Bunun iin en uygun aydnlatma yaklamnn atdan aydnlatma olduu bilinmektedir. te yandan pencerelerden gelen n da , zaman zaman da dar bakan i grenlerin gzlerini dinlendirdii ve d dnya ile ilikilerini devam ettirerek bir adan yararl etkisinin olduu anmsanmaldr. at dan aydnlatmalarda, testere tipi atlarda olduu gibi, gn nn tek bir ynden geldii dzenlemelerden kanmaldr. Gn ile aydnlatmann tek sorunu , k iddetinin gn boyu deiik dzeylerde olabilmesi ve mevsim deiikliklerinde de nemli yeinlik farklarnn sz konusu olmasdr. Bu tip aydnlatma projelerinde , normal koullarda salanan aydnlatmann belli llerde d normal kabul edilir. istasyonlarnn ve tezgahlarn n yaylma dorulusuna paralel yerletirildii iyerlerinde aydnlatma kayb olarak kabul edilmez. Ancak, temelde, gn aydnlatmas dzeyi 0.7sine kadar indiinde, daha aa bir aydnlatma koulunun olumamas iin nlemler alnmas da tavsiye edilir. Gn ile aydnlatlan bir iyerinde, daha fazla k gereksinimi olan tezgahlar ya da i istasyonlar varsa, bunlarn yapay k kaynaklar ile desteklenmesi gerekir. ou gzlemciler, gn aydnlatmasnda gn boyu grlen dzey deiikliklerinin insan tabiatna uygun olduunu kabul etmektedirler. Nitekim, tek dze bir k dzeninin monotonluk yaratabilecei dnlmektedir. Aslnda gn nn dzey deiiklikleri aniden olumaz. yava yava ortaya kan aydnlatma dzeyine de i grenlerin gz uyumu iin yeterli sre olduu iin bu tr dzey deiiklikleri her i istasyonu iin ayn lde sakncal deildir.
47

Gn ile aydnlatma da, aydnlatma dzeyi herhangi bir l sistemi ile ifade edilmekten ok gn faktr ile llr. Gn faktr, bir tezgah zerine gelen gn yeinliinin, dorudan gn altndaki, aydnlatma dzeyi ile orants eklinde ifade edilir. Projelendirmelerde de i yerinde ve gnn her saatinde ne kadar gn faktr lsnde aydnlatma salanabildii dikkate alnr. Ak havadaki gn aydnlatmas deiikliklerinin bu faktr kriterine etkisi olabildii llerde az olmaldr. ou endstriyel ilemlerde %5 dzeyinde gn faktr ngrlr. Bu da en az 250 Lks dzeyinde bir aydnlatmann karldr. Bu aydnlatma dzeyinin yl boyu ve mesai saatleri iinde en az %85 dzeyinde salanabilmesi ngrlr. Bu llerde gn etkisinin salanabilmesi iin, gne nn dolayl olarak girebildii pencerelerin tm alann , i yeri yzlmnn (deme alan) onda biri ile yars llerinde olmas gerekli grlebilir. Bu lnn temeli, fabrikann bulunduu yer ve iklim koullarna gre gn nn ne lde etkili olduu ve m pencere alanndan ne lde gn faktr salanabildii gibi incelikli hesaplara dayanr. Gn ile aydnlatmada, n fabrikann her yerine ayn dzeyde dalmayaca gz nnde tutularak gn faktrnn mmknse en kuytu yerler iin asgari llere getirilmesi ngrlmelidir. ( Erkan, 1997 ) 3.1.3.4.2. Yapay Aydnlatma : Yapay aydnlatma projelerinde her i postasnn olduu kadar genelde tm iyerinin ne lde aydnlatma gereksinimi olduu dikkate alnr. Bu arada geliim projelerinin de dikkate alnarak aydnlatma sistemlerinin kurulmas da dnlebilir. Yapay aydnlatma iin k kaynaklar fabrikann her yerine iyi datlrken zel aydnlatma gerektiren yerlerde de bu gereksinime cevap verecek zel k kaynaklar kullanlr. Fabrika ii aydnlatma projelerinin hazrlanmasnda; yerleim, mevcut ara blmeleri, direkler, tavan yaps ve i dzenlemede hakim renkler gibi eitli detaylar dikkate alnr. Tek dze ve glgelenmeyen aydnlatma da k
48

kaynaklarnda kan klarn giriimi ile salanr. eitli kaynaklardan kan nlarn olabildii kadar giriim yapabilmesi iin lambalarn yksekte montaj ngrlr. Lamba yksekliklerinin saptanmasnda lamba aralklar-ykseklik ilikisi dikkate alnr. Ama, her yerde ve tek dze bir aydnlatma salayabilmektir. zel aydnlatma gerektiren i istasyonlarndaki bu sorunda n iddeti ve montaj teknii asndan yaklalmaldr. Yapay aydnlatma iin ok eitli k kaynaklar ve lamba eitleri gelitirilmitir. Bunlarda hangisinin seilecei; bir iyerinin aydnlatma dzeyi, renk ayrm gereksinimi, kalite kontrol sistemleri gibi yaklamlar ile saptanabilecei gibi, aydnlatma ekonomisi, bakm ve ikmal gibi sorunlarn da dikkate alnmas zorunludur. rnein, ekonomiklik asndan floresan lambalarn tercihi gibi. ( Erkan, 1997 ) 3.1.3.4.3. Gn Inn Desteklenmesi : Endstriyel kurulularn ounda, gn ile salanan aydnlatmay takviye etmek iin yapay klama da kullanlmaktadr. Byle bir yedek k kaynann kullanm bazen top yekn bir dengeleme iin gerektii kadar, modelleme, glgelerin azaltlmas ya da oluturulmas, eitli yzeylerde farkl dzeyde aydnlatma zorunluluu ve parlamalar nlemek gibi nedenlere de bal olabilir. Gn nn desteklenmesinde yapay aydnlatma sadece gn yetmezliklerinde kullanlacak bir aydnlatma dzeni olarak dnlmemelidir. Temel yaklam, gn aydnlatmasnn yetersizliklerini dikkate alarak aydnlatma dzeyinin dengelenmesidir. Bu ekilde bir dzenleme yaplrken yapay aydnlatma etkinlii salamasna dikkat edilmelidir. Gn nn yeterli yapay k ile takviyesi, fabrikada kullanlabilir hacim ve alanlar arttrr, glgelenmeleri ve karanlk keleri ortadan kaldrr ve yerleim yn nedeniyle yeterli gn salanamayan fabrikalarda aydnlatma dzeyinin optimizasyonuna katkda bulunur. Kapal odalarda yapay k kullanm, pencerelerden gelen gn yetersizliklerini giderdii gibi, gereksiz parlama ve glgelenmeleri ortadan kaldrr.
49

Yapay k konusunda bu grler sadece gn sistemlerinin takviyesini amalamaktadr. Bu grlerden hareket ederek tmyle yapay aydnlatma projelerini dnmek yanltc olur. Nitekim, gn ekonomik ve olduka verimlidir. Olanaklar elverdii lde gn nda yararlanarak aydnlatma projeleri yapmak esastr. phesiz, baz imalat tekniklerinde ilemlerin her birinin tek dze aydnlatlm olmas gerekebilir. Kapal hacimlerde gerekletirilen i ekilleri de sz konusudur. Fakat endstride gn kullanm daima n planda tutulmaldr. ( Erkan, 1997 ) 3.1.3.4.4 Aydnlatma Dzeninin Bakm : Her iyerinde bina, malzeme ve makine bakm projeleri yannda aydnlatma sisteminin de srekli bakm gereklidir. Bakm ve onarm hizmetleri geciktirilen ya da tm ile ihmal edilen aydnlatma sistemlerinin verimlilii giderek azalr. Genellikle tavandan ve olabildii llerde de yksek monte edilmesi nerilen aydnlatma sistemlerinin bakm, onarm ve temizlik hizmetlerinin montaj aamasnda dnlmesi ok nemlidir. Gereinde aydnlatma dzenine eriebilmek iin bakm kprleri ve bakm tnelleri gibi nlemler alnacaktr. Bakm hizmetlerinin devamll iin pratik ve kalc zmler getirilmediinde, yerden lambalara eriebilmek byk sorunlar, hizmet kesintileri ve kazalara neden olabilir. Gn aydnlklarnn bina iinden ve dndan devaml temizlii ve camlarn devaml temiz tutulmas zorunludur. Yapay aydnlatma dzeninde; lambalarn gcnn zamanla dt, aydnlatma dzeneklerinin tozlanmas ve kirlenmesinin de k verimliliini azaltt ve yanstc yzeylerin zamanla renklerinin matlaarak aydnlatma etkinliini azaltt dikkate alnarak gerekli ikmal ve bakm hizmetlerinin yaplmas ngrlmelidir. Devaml yada periyodik bakm yaklamlarnn i dzenini aksatmamas ve acil hallerde de bakm ve ikmal hizmetleri iin nlemlerin alnm olmas nemlidir. 3.1.3.4.5. Aydnlatma Maliyeti :
50

Gn dorudan kullanlrken cretsiz olduu halde bir fabrikada gn kullanm belli lde yatrm gerektirir. ncelikle aydnlk olarak braklan at boluklar ve pencere yzeylerinin maliyeti, dorudan duvar rme ya da at inaatndan yksektir. Gne nn dorudan giriini nleyecek glgelikler ise ek harcamalar gerektirdii gibi, camlardan s kayb da ayrca bir masraf nedenidir. Temizlik, bakm ve ikmal sorunlar da i gc ve malzeme harcamalarn arttrr. Gn nn takviyesi iin projelendirilecek yapay aydnlatma dzeninin de belli bir yatrm pay olacaktr. Yapay aydnlatmann masraflar ise lamba montaj sistemi, lambalar, at inaatnda ngrlecek ikmal kprleri ve kabin masraflar yannda, devaml bakm ve elektrik enerjisi masraflarn ierir. Gn n takviye iin kullanlacak yapay aydnlatma sistemlerinde, kuruluta masrafl olan floresan sistemlerin yerine ampul ile aydnlatma dzeni tercih edilebilir. Tm ile yapay aydnlatmalarda ise, kurulu masraf yksek grnse dahi enerji harcamas asndan yaklak 2/3 dzeyinde ekonomik olan floresan sistemler tercih edilmelidir. 3.1.3.4.6 Sonu : Son zamanlarda aydnlatma teknii nemli llerde gelimi ve zellikle her eit i yeri ya da i istasyonunu optimal aydnlatma gereksinimi konularnda nemli bilgi birikimi salanmtr. zel aydnlatma gereksinimi olan i ve ilemlerde de aydnlatma dzeyi, n geli alar, gereinde daha iyi ayarlama iin hareketli dzeneklerin gelitirilmesi gibi yaklamlar getirilmitir. Ergonomik yaklamda da ncelikle i grenlerin gz ve grme fonksiyonunu dikkate alnarak, salkl bir dzen ngrld gibi, insan faktrnn en verimli bir ekilde alabilecei aydnlatma koullar aranr. Mimarlar ve aydnlatma mhendislerine ergonomik kriterlerin tantlmas, iyi bir aydnlatmann insana dnk kriterlerini gelitirmeye yardmc olabilir.

51

yeri aydnlatmasnda, i dzen, dekorasyon ve yerleik sistemlerin kllk etkileri de dikkate alnmaldr. Gerekirse , fabrikann yerleimi tamamlandktan sonra yaplacak lme ve deerlendirmelerin ardndan ortam aydnlatmasnn optimizasyonu iin nlemler alnmaldr.

3.1.3.5. Dzenleme in Kontrol Listesi :

Emig (1977)'e gre, aydnlatma planlamasn alt basamaa ayrmak mmkndr: Aydnlatma trnn seimi Aydnlatma aralarnn ve lamba trnn seimi Gerekli aydnlatma aralar ve lamba saylarn belirlenmesi Aydnlatma aralarnn dzeninin saptanmas Kamamann snrlandrlmas iin gerekli koullarnn kontrol Tamamlanm tesiste yaplacak lmlerle planlama sonularnn son kontrol. Grme Arlkl alma: Aydnlatma trnn seimi, allan hacimde yaplacak iin grme ile ilgili karakteristikleri tarafndan belirlenir. Grme arlkl iler, DIN 5035'e gre aadaki ltlere gre snflandrlmaktadr: Ik younluu ve renk kontrastlar Esas yap elemanlarnn (detaylarn) bykl Bu elemanlarn alglama hz Tanmada istenen gvenlik

52

 Grme arlkl iin sresi Yaplmas gereken iin hz arttka aydnlatmada beklenen kalite de ykselir. Bu konudaki gerekler ok genel bir aydnlatma, alma yerine ynelik genel aydnlatma veya (nadiren) tek bir alma yerini aydnlatma yoluyla yerine getirir.

3.1.4. Titreim :
nsanlarn oturduklar yerler, temas ettikleri ya da ellerinde tuttuklar titreyen ara ve gere her trl makine ve aralarn neden olduu sarsntlar uzun dnemde zararl etkiler yaratabilmektedir. zellikle motorlu aralar veya mekanik tahrikli ( rnein darbeli matkap, haval tabanca gibi ) aletleri kullanan insanlar mekanik titreimlere maruzdur. Grltde olduu gibi mekanik titreimlerde de mekanik paralarn hareketi sz konusudur. Durum faktrleri bir periyot esnasndaki maksimum titreim genliini belirler. Durum faktrlerinin zamansal deiimi frekans ile karakterize edilir. Titreim yklenmesini belirleyen dier faktrler periyodik veya periyodik olmayan eklinde ikiye ayrlr.( zok )

3.1.4.1 Titreimin Etkileri :

Bu alanda yaplan aratrmalar; kinestetik duyu organlarnda, kas, ba ve eklem alglama sistemlerinde, i kulak denge organnda, derinin duyarl kl dibi ve deri alt alg organlarnda, alt ve st etraf klcal damar anda zararl ve kalc etkileri gstermitir.

53

Titreimler sadece salk sorunlarna yol amaz ayn zamanda performans da etkiler. Hareket sistemi titreimden zarar grebilir . Aada verilen ekil titreimin insan sal zerindeki etkilerini gstermektedir.

organlarda zorlanma ve zedelenme zel alg Organlar

Kinestetik sistem

Eklemlerde hareket

Kaslar Ba dokusu Eklem ii alg ular Yarm daire kanallar

Alt ve st etraf

Asal ivme Denge organ

Vcut Hareket ederse TTREM Vcut sabit Kalrsa itme organ Deri alg Organlar

Dorusal vme

trikl ve sakkl

Kulak

Ses Basn alglayclar

Koklea Deri Deri

ekil 1. Titreimin etkileri ( Dnya Salk rgt )

Titreim etkisinin en tipik rnei, souk iklim koullarnda motorlu testerelerle odun kesen iilerde grlmtr. Bu durum, titreimlerin uzun sreli etkisiyle, el parmaklarna gelen klcal damarlar daraltan bir sinirsel rahatszln ortaya kmas eklinde aklanmtr. Benzer olaylar kompresrle kaz yapan iilerde de grlmtr. (Erkan ,1997)

54

nsann etkisinde kald titreimler, objektif veya sbjektif olarak tanmlanabilir. Objektif tanmlamada vcudun bir tarafn etkileyen titreimin ivmesi llr dier taraftan elde edilen lme ile karlatrr. Sbjektif tanmlama ise dayanlamaz veya dayanlabilir gibi ltlerin belirtilmesi olanan salar. ( zok )

3.1.4.2. Titreimin Etkilerinden Korunma :

Titreimin etkilerinden korunmada ilk yaklam, tasarm nlemleriyle titreim oluumunu azaltmak veya tamamen yok etmek, yaltm yoluyla titreimin yaylmasn engellemek, titreimin youn olduu yerlerde retim aralarnn dzenlenmesi yoluyla insanlar korumak veya organizasyon nlemleriyle ( molalarn dzenlenmesi ), dinlenme imkanlarnn salanmas gibi seenekler vardr. ( zok, 1982 ) Tasarmla ilgili uygulanabilir rneklere unlar saylabilir. ( Schauaber, 1979 ve Kirchner, Rohmert, 1974 ) Btn titreim sisteminde frekans uyumlamas ya da uyumun bozulmas ( motorda ktle dengesinin salanmas ), Rezonans frekansndan kanmak iin devir saysnn deitirilmesi, Dinamik dengesizliklerin giderilmesi, Titreim amortisrlerinin kullanlmas, Titreim yaltm, Titreimin insana iletiminin snmlenmesi,

55

Titreim etkilerinden korunmak iin, titreimi kaynaktan kesmek, tatlarda oturma yerinde sspansiyon dzenin, titreim yapan el cihazlarnn ve motorlu aletleri kullananlarn sk sk deitirilerek altrlmas gibi nlemler alnabilir. (Erkan ,1997)

3.1.5 Sesin Etkisi ( Grlt ) :

Endstride grlt temel nedenle nemlidir; alanlar grltden rahatsz olurlar ve holanmazlar, grlt iitme kayplarna neden olur ve son olarak grlt i verimlilii stnde olumsuz etkiler yapar. Aslnda iilerin rahatsz olduklar grlt dzeyi onlarn iitme organlarn zedeleyecek kadar tehlikeli olmayabilir hatta bir dzeydeki grlt iilerin veriminde de nemli bir aksamaya sebep olmayabilir. Fakat btn bunlardan dolay endstrideki grlt sorunu gz ard edilemez. Grltnn etkileri hemen grlmez. nsanlarn grltye duyarllklarnda ok farkl ller bulunabilmektedir. (Erkan , 1997) Grlt en genel anlamda, insan rahatsz eden sestir. Ses sadece younluuna deil, alglayan insann sesi nasl karladna, ses karmaasnn ierdii enformasyonuna da baldr. Sesin psikolojik bir yan vardr. nsan zerindeki ses yk aadaki ekilde blmlenebilir.

Ses Yk

Yklenme dzeyi

Yklenme Sresi

56

Ses Basnc

Frekans

Zaman indeki deiim

Etki sresi

ekil ----------------------ses iddeti (zok)

Gnmzde 85 dB snr olmakla beraber son almalar sonucu bu deeri 80 dB'e indirme yoluna gidilmitir.

3.1.5.1. Grlt Kaynaklar :

Aadaki ekilde ses dzeyinin grlt kayna ile ilikisini gsteren rnekler yer almtr:
allan Yerler Gerek Deerler DB Pres haneler Montaj alanlar Sa ileyen yerler Perdehanneler Dkmhane alanlar Sarm atlyeleri Yryen bantta fonksiyon deney yerleri Otomat atlyeleri Mekanik atlyeleri (delme, frezeleme) Takm imalat Depo alanlar Kontrol alanlar 76-92 80-90 80-85 70-85 70-80 85 85 80 80 75
57

Eriilebilir Deerler db 90-110 75-85 80-105 80-90 85-100 75-85 80-90

90-100 90-105 90-110 90-105 90-105 90-105 90-100

Atlye brolar

65-80

60

ekil ---------- Ses dzenleri karlatrlmas (Jansen'e gre )

Birden fazla grlt kaynann olduu durumlarda gz nne alnmas gerekenler : Ayn miktarda grlt reten iki ses kayna, ses dzeyini 3 dB orannda arttrrlar. Ses, aralarnda 6 dB'lik fark bulunan iki ayr ses kaynandan geliyorsa, ses dzeyi, grltnn daha fazla olduu kaynan sesinin 1 dB zerine kar. ki kaynak arasndaki fark 20 dB'in zerindeyse,az grlt reten kaynak genel ses dzeyini etkilemez. Bir grlt kaynann deerlendirilmesinde ses basnc dzeyinin yan sra frekans dzeyi de nem tar.

3.1.5.2. Grltnn Etkileri :

Ses basnc, frekans ve ses etkisinin zaman iinde dalm ve ayrca alan kiinin zelliklerine bal olarak grlt dolaysyla yklenme ruhsal ve vejetatif tepkilere, iitme organnn ve dier organlarn zarar grmesine neden olabilir.

58

itme Organna Zararl Etkileri: Msaade edilen 85 dB iddetindeki emisyon, ses dzeyinin zerinde grltye maruz kalan kiilerde grlt sarl meydana gelebilir. Vejetatif Etkiler: nsann vejetatif sinir sistemi, grlt yklenmesine dorudan doruya ve bilinsiz bir ekilde cevap verir. Bu cevap, kendisini u tepkilerle gsterir: Kan damarlarnn daralmas, Gzbebeklerinin bymesi, Kalp at hacminde azalma, Metabolizmann yklenmesi, Kan bileiminde deiiklikler. Bu tepkiler 85 dB'in altndaki deerlendirme dzeylerinde insann fizyolojik dengeleme durumunun bir ayarlama sreci olarak grlmeli ve mutlaka sala zarar verici olarak grlmemelidir. Psiik Etkiler: Enformasyon alglama ve onlar ileme srasnda grlt etkisinde kalan insanlarn performanslar byk lde olumsuz ynde etkilenebilir. zellikle konuarak haberleme ve sinyallerin alglanmas grltnn bastrma zellii dolaysyla engellenebilir. Bir uyarc olarak sesin alan tarafndan znel deerlendirilmesi, onun rahatsz edici olup olmadnn nemli bir lsdr. Bu rahatsz edici olma zellii alan tarafndan grlt yklenmesi olarak alglanr. Burada dier faktrlerle birlikte ses karmaasn tanma, onunla ilgili kazanlm deneyimler, gnn zaman ve almann tr saylabilir.

59

3.1.5.3. Grltden Korunma :

Grltden korunma nlemleri esas olarak tasarm ve planlama evresinde dikkate alnmaldr. Tasarmclar satn alma grevlileri, organizatrler ve iletme yneticilerine standart deerler araclyla grltnn ortaya knn ne ekilde nlenebilecei anlatlabilir. Bu konuda i ettsnn ses kaynandan olan uzakln iki katna klmas halinde genel olarak 3-6 dB arasnda azaldnn bilinmesi, zellikle sessizlik isteyen alma yerlerinin veya zellikle grltl makinalarn bulunduu alma yerlerinin konumlandrlmasnda eitli olanaklar sunar. Belli bir hacim iinde ses dzeyleri yaklak ayn olan alma yerlerinin bulunmasna aba gsterilmelidir. Grlty kaynanda azaltmak iin btn bu nlemlerin yetmedii durumlarda, sesi yaltmaya veya snmlenmesini salamaya allmaldr. Etkin bir grltden korunmay gerekletirebilmek iin alnmas gereken nlemlerin temelinde, titizlikle yrtlm bir grlt analizi yatar. Bu analiz ise grlt dzeyi ve frekans spektrumu yannda bozucu kaynan, ayn zamanda yolunun ve derecesinin saptanmasn da ierir.

3.1.5.4. Dzenleme Kontrol Listesi :

Grlt etkilerinin daha bina planlamas ve tesisat tahmin edilmesi. Az grlt makina ve yntemlerin seilmesi. Yapmclardan, makinalarn grltl olmadna ilikin garanti istenmesi. Grlt kaynaklarn belirledikten sonra; nce, en yksek grlt kaynann ses dzeyinin azaltlmas. Grltnn yaylmasnn, yaltma ve snmleme yoluyla engellenmesi.
60

denmesi srasnda

 Grlt kaynaklarnn ayr ayr hacimlere yerletirilmesi. Grltnn insanlar zerinde etkisinin kiisel korunma nlemleriyle azaltlmas. letme iinde grltyle mcadele allmaldr. faaliyetlerinin yrtlmesine

3.1.6. klim Koullar :

alanlar zerinde etkisi belirgin olan iyeri koullarndan biride iyerinin hava koullardr. Hava koullarnn insana etkisi deerlendirilirken bu koullarn tek tek llmesi ve deerlendirilmesi yeterli olmamaktadr. Bu yzden hava koullarnn insana olan ortak ve birleik etkisinin incelenmesi ve deerlendirilmesi amacna ynelik almalar yaplr.

3.1.6.1 klim Koullarnn Sala Etkisi :

inin alt ortamdaki hava koullar, vcudun s dengesini korumaya ne kadar uygunsa, iinin kendini o kadar rahat hissedecei ve alma kapasitesinin de o kadar byk ksmn kullanabilecei aktr. (zok)

3.1.6.1.1 Souk Ortamda alma : Souk i ortamna ait sorunlar, scak ortama gre daha rahat halledilebilmektedir. Nitekim vcut ssnn snrl llerde dne organizma uzun sreler dayanabildii halde, ayn llerde s ykselmesi kesinlikle s stresi etkisi yapmaktadr. Ancak alanlarn vcut ssndaki dler gz ard edilmemelidir. alanlara uygun bir giysi salandnda, ortamn souk etkisine
61

kar korunabilmektedirler. Ama, el ve ayak parmaklarn, burun ve kulaklar souktan korumak zordur. Souktan etkilenen el parmaklar incelikli i yapma ve ileklik yeteneklerini kaybederler. verimleri der ve en nemlisi i kazas riski artar. Souktan korunmak iin giyilen elbiseler ile her trl tehizatn kaln, ar ve hantal oluu nedeniyle souktan korumakla beraber, i verimi zerinde olumsuz etkiler yapar. Souk i ortamnda almak, i grenlerin beslenme ve enerji ihtiyalarn da artrmaktadr.(Erkan ,1997) Souun etkisi insan salna aadaki ekillerde zarar verebilir; Souk algnl rahatszlklar, Vcudun belirli yerlerinin donmas, Souk uyan, Gzlem ve tepki yeteneinin azalmas, El ve vcut becerilerinin azalmas, ( zok )

3.1.6.1.2. Scak Ortamda alma : Ar scakta almann insan vcuduna etkisi ak olarak; Nabz, Vcut scakl ve Terlemenin artmas eklinde olur. Bu nedenden tr sz edilen fizyolojik deerlerdeki deiimler, s yknn gstergesi olarak kullanlabilir. Ancak, ayn zellikteki insanlardan oluan gruplarda dahi bu deerlerde byk sapmalar olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Ayrca, ar scan neden olabilecei; Derinin zarar grmesi,

62

 Su ve tuz eksikliinin yol at tkenme, Scaktan baygnlk veya Scak arpmas gibi rahatszlklarn meydana gelmesini nleyebilmek iin, daima tolerans saptanmaldr. ( zok )

3.1.6.2. klim artlarna Uyum :

nsann vcut yaps ksa srelerde ortam scaklna kar koyacak ekildedir. rnein; scak ortamda kalan bir insan terleme yoluyla - vcut ssn drme - ortama adapte olmaya alrken, souk ortamda kalan insanlarda ise en belirgin yol fazla miktarda s elde etmeye ynelik olan titreme hareketiyle homeostasiyi salamaktr. nsan ksa sreli ortama uyum zellikleri yannda uzun srede gerekleen tepkilerde gerekletirir. Aklimatizasyon, sonucu kii ortam artlarndan daha az etkilenir. rnein ar scakta iki- haftalk bir zaman dilimi sonucunda; terleme art gzlenirken terdeki tuz orannda azal ve uyum sonucu dolam sisteminde daha az yklenme meydana gelmektedir. Ancak, iklim koullarna uyum salandktan sonra bu durum kalc deildir. Ar scakta almakszn geirilen birka gnden sonra, derhal bir uyum bozukluu meydana gelir. ( zok )

3.1.6.3. klim artlarnn Baarya Etkisi :

63

Hem yksek hem de dk scakln performans zerinde olumsuz etkileri bulunmaktadr. Fakat, dk scakln performans zerindeki olumsuz etkileri yksek scakla gre daha rahat zmlenebilir cinstendir. Dk scaklkta kiilerin el becerileri azalr, alglama, dnme tepki ve refleks sreleri uzar. Yksek scakla kar uygulanacak zmler hem pahal hem de zor zmler olmaktadrlar. Ayrca, insanlarn i grebilme yeteneklerini de azaltr.

3.1.6.3.1 klimin Kazalarna Etkisi : Yksek scaklk bkknla , dikkatsizlie ve tez kzarla sebep olduundan 38C stnde i kazalarnda byk art vardr. kazalarnn en az olduu scaklk 19 C civardr. Dk scaklk alglama, dnme, tepki ve refleks sreleri uzayp uyuuklua neden olduundan i kazalarn arttrc bir etkendir. Fakat etkisi yksek scaklk kadar iddetli olmayp yasalar ve toplu szlemelerle belirli alt snrlar konulmutur. ( zok )

3.1.7. Zararl Madde Etkisi :

alma yerindeki zararl maddeler kavram altnda btn kat, sv ve havada bulunan zararl maddeleri toplamak mmkndr. Bunlardan en nemlileri toz, dumanlar, gazlar ve buharlardr. Zararl maddeler, solunum, deri temas veya mide barsak kanal yoluyla vcuda geebilirler. alan kiiyi dorudan doruya rahatsz etmelerinin yan sra, insan salna bir dizi akut ve kronik etkileri olabilir. Gaz ve buharlar
64

tahri edici, tahrip edici, egzama yapc ve zehirleyici etkide bulunabilir. Baz koullarda yksek konsantrasyonlu ya buhar egzamaya ve akcier iltihabna yol aabilir. Tozlarn zehirleyici veya ba dokusu oluturucu (kanserojen) etkileri olabilir.

3.1.7.1. Zararl Maddelerin Snflandrlmas :

Toz : Toz deyiminden, mekanik sreler sonucunda oluan kat maddelerin, gazlar iinde teknik bir ileme tabi tutulabilecek, dalm anlalr.

Toz, metalik, mineralojik veya bitkisel kkenli olabilir. Tozun zararl madde olarak etkisi nemli oranda parack byklne bal olduu iin, tozlar aerodinamik aplarna gre gruplandrlabilir. Aadaki ekil genel bir snflandrmay gstermektedir.

Tozlarn salk ynnden dourabilecei tehlikeler hakknda yargya varrken parack byklkleri yannda : zgl zararl madde etkilerini, konsantrasyonlar ve maruz kalnan sreleri de dikkate almak gerekir. nsan salna zararl tozlar arasnda kuvars tozu, asbest tozu, kurun tozu ve imento tozu saylabilir.
65

Dumanlar : Dumanlara rnek olarak lehim ve kaynak duman, inko oksidi duman saylabilir. Gazlar : Gazlar, ortamdaki havaya boyutta yaylan elemanter veya molekler yapda karmlardr. Bunlar arasnda ncelikle karbonmonoksit, azotmonoksit, azotdioksit, hidro klorikasit, fluorhidrik asit vb saylabilir.

Buharlar : Buharlar, sv veya kat halleriyle denge durumunda, gaz biiminde havada bulunan maddelerdir. Bunlarn en nemlileri zc buharlar olan, benzol, tetrakloretilen, trikloretilen vb.dir. Sisler : Talal imalatta oluan ya sisi, en nde gelen sis eididir.

yerinde kullanlan maddelerin tehlikeli olup olmadklar hakkndaki ilk ipular aadaki mevzuat ve kurumlar tarafndan verilmektedir: Tehlikeli alma maddelerine ait 1975'te kan ynetmelik MAK deerleri listesi, Teknik standart konsantrasyon listesi (TRK), kazalarn nleme ynergesi (rnein UVV "salk ynnden tehlikeli mineral tozlarna kar korunma"), reticinin uyarc dokmanlar, Mesleki denetim kurulu, Meslek Birlikleri, Zehir Merkezleri.

66

Yeni maddelerin deneme safhasnda kullanlmas halinde insann btn duyu organlaryla proses ak incelenmelidir (Lentge, Schwatzbach, 1976) : Duman ve sis oluuyor mu? Koku var m, gzler yaaryor mu? Solunum yavalyor mu? Deri tahri oluyor mu?

3.1.7.2 Dzenlemesi in Kontrol Listesi :

Dier evre koullarnda olduu gibi bu konuda da i dzenlemesi ile ilgili nlemlerde belirli bir sra ile ilgili nlemlerde belirli bir sra izlemek gerekmektedir:

Zararl maddelerin oluumunda teknik-teknolojik nlemler, Zararl maddelerin yaylmasna kar alnacak nlemler, Zararl maddelerin etkilerine kar alnacak nlemler,

Zararl maddelerin oluumunda alnacak teknik-teknolojik nlemlere rnek olarak unlar verilebilir:

Zararsz malzemelerin kullanlmas,

67

 tekniinin deitirilmesi.

Zararl maddelerin yaylmasna kar alnacak nlemler ise aadaki gibi olabilir: Kapal sistemlerin kullanlmas, Zararl maddelerin kaynanda havann emilmesi, Havalandrma teknii ile ilgili nlemler.

Zararl maddelerin etkilerinden korunmak iin; solunum organlarn koruma aralar, eldivenler, koruyucu gzlkler, koruyucu ayakkablar, nlkler, koruyucu elbiseler kullanlabilir. Bu koruyucu ara ve gereler, genellikle ii yapan kimseye ek yklenmeler getirdii iin arza halinde veya gerektiinde kullanlmaldr. Btn bunlarn yannda zararl maddelerin dourabilecei tehlikeler konusunda iletme iinde eitici almalarn da yaplmas gerekmektedir.

68

3.2 Ergonomi Uygulama Blm :

3.2.1. in Yapl :
istasyonunda 3 operatr almaktadr. Birinci operatr daha nceden daha nceden zerine krk ve bulp takyor. kinci operatr ise sarmal yay, sarmal yay takma aparatn (valf makinas) kullanarak kr kazan kapana sabitliyor. Sonuncu operatr ise kapaa su hortumu takyor. Her 3 operatrde alma srasnda ayakta ayrca 1. ve 3. operatr ise yryor ve 2. kii ise ayakta sabit kalyor. Hat hareket halinde olduundan 1. operatr hatta ilerleyen i parasna yetimek iin ve krk ve bulp almak iin yrmek zorunda. nc operatr ise su hortumu almak ve hatta yetimek iin yryor.

3.2.2 alma Yerine Ait Bilgiler :

3.2.2.1. Antropometrik Deerlendirme :

Mevcut durumda iiler ayakta almaktadr. Bu alanlar iin yorucu bir durum yaratmaktadr. Ayrca 1. ve 3. iinin srekli yrmesi onlarn daha da fazla yorulmasna sebep oluyor. 2. ii zamanla iinde bir ayann stne ykleniyor ve belirsiz aralklarla ayak deitiriyor. Bunlar fiziksel adan rahat olmadklarn gsteriyor. alanlarn daha rahat b,r alma ortamna sahip olabilmeleri iin btn vardiya sresince ayakta kalmalar engellenmelidir.

3.2.2.2. Aydnlatma :

69

 yerinde aydnlatma iin yaplmasn engellemiyor, net bir grme salamaya yetecek bir klandrma mevcuttur. Yaplan i ok hassas grme gereksinimine sahip deil. paralar rahatlkla ayrt edilebiliyor. lerleyen i paralar konveyr zerinde hareket ederken evre ile arasnda belirgin bir kontrast var ve kolaylkla fark ediliyor. Grlen cisimler genellikle hareket halinde oluyor. Yaplan i herhangi bir yardmc optik araca gereksinme duymuyor.

3.2.2.3 Titreim :
Proje almas srasnda ortamda herhangi bir titreim kaynana rastlanmadndan bu konuda deerlendirme yaplmamtr.

3.2.2.4 Grlt :
Ortamda grlt kayna olarak deerlendirilecek blmler unlar: 1. Konveyrn hareketi srasnda ortaya kan ses buradan kan ses ok fazla deil. Bu ses hi tonunu, frekansn ve iddetini deitirmeyen bir ses. kinci operatr iini bitirince butona basarak konveyrn hareket etmesini salyor bu srada kan ses. 2. Kardaki i istasyonlarnda kullanlan pnmatik makinalarn ve aletlerin kullanlmas sonucu ortaya kan ses, 3. Valf makinasnn almas srasnda ortaya kan ses. Bu aparat pnmatik bir sisteme sahip 4. Sonuncu ses kayna ise yakn olmayan evre diyebileceimiz i istasyonlarndan gelen ses. Bunlar asansr, presler ve hattn dier ksmlarnda bulunan eitli ses kaynaklarnn rettii sesler.

70

Bu ses kaynaklar ortamda bir grlt oluturmaktadr. ok yksek bir ses iddetine sahip deil fakat insanda bir psiik etkisi var yorgunluk yaratyor. Uzun sre ortamda kalndnda ba arsna sebep olabiliyor. Ses iddetinin bu blm iin 85 dBden yksek olmad belirtilmitir. nsan Kaynaklarndan Blmnden zgr YCEL in verdii bilgiye gre Arelik bamsz bir irkete fabrika iinde grlt lm yaptrmaktadr ve bu irketin verdii lm sonularna gre ses iddetinin 80dB den yksek olduu yerlerde alanlara kulaklk verilmitir. Salanan bu kulaklklar kulan fiziksel yapsna uygun ve kula rahatsz etmiyor. Ama sz konusu kulaklklardan inceleme yaplan istasyonda alan iilere verilmemitir.

3.2.2.5. Klima Koullar :

Fabrikada 6 tane kazan bulunmaktadr. Bir tanesinin kapasitesi 1.500.000 kcal/saat dr. 130C kzgn su retir. Istma iin Doal Gaz kullanlr. Suyu Azotla 8 bara kadar basnlandrr. Bu stlm kzgn su fabrika ve brolarn stlmasnda kullanld gibi teknoloji hatt denilen hatla proses amal (boyahanede) kullanlr. alma ortamndaki klima koullar insann rahat olmasn salayacak durumda bulunmaktadr. Ortam almaya uygun fabrika ss 19-23 C arasnda llmtr. Sonbaharn gelmesiyle operatrlere birer mont verilmi bylece yen varsa montla bunun azaltlmas hedeflenmitir. Yaz aylarnda operatrlerin belirttiine gre yaz aylarnda fabrika ii dardan ok daha scak olmaktadr ve bu da doal olarak almay olumsuz ynde etkilemektedir.

3.2.2.6. Dier Fiziksel Koullar :

71

Ortam srekli olarak alan temizlik elemanlar sayesinde temiz olmaktadr. Danklk gzkmemekte ve TPM kapsamnda yer alan blmlerin yerleri gkyz mavisine yakn bir renkte boyanmtr.

3.2.2.7. Zararllar :
Ortamda insan rahatsz eden tek ey amar deterjan ve makine ya kokusudur. Test nitelerinde kullanlan deterjanlarn kokusu fabrika iinde her yere dalm durumdadr. Bunun dnda i istasyonu iin bir zararl maddeden sz edilemez. alanlarn ellerinde ok kullanl eldivenler vardr. Eldivenler ok kaln olmad iin operatrn almasn engellemiyor. Fakat buna ramen ayn istasyonda alan vardiyalardan birinin operatr eldivenle rahat etmediini syleyerek sarmal yay takma aparatnda eldivensiz almaktadr.

3.2.3. Mevcut Durumla Olmas Gerekenin Karlatrlmas :

Arelik de btn blmleri gz nne alarak yaplacak deerlendirmede de sylenebilecei gibi firma alanlarna nem vermektedir. Bu nemin belirtisi olarak da mmkn olan ou yerde yaplabilecek Ergonomik tasarmlarn ou yaplm durumda. Aada incelenen i istasyonu iin Ergonomik adan olmas gerekenler ile mevcut durumun deerlendirilmesi yaplmtr.

3.2.3.1. Antropometrik karlatrma:

Mevcut durum incelendiinde en byk sorunun yrmeler olduu grlr. alma sresinde bu yrmelerin toplam azaltlrsa iilerin verimliliklerinin artaca aikardr.
72

Planlanan operatr says iki kii olmasna ramen, iki operatrle gerekli para says istasyondan kmadndan bu istasyona bir tane fazladan operatr verilmitir. Bu yrmelerin engellenerek uygun bir ekilde bu operatrlerin oturabilmeleri salanmaldr. alanlarn konveyr zerindeki uzanma mesafeleri 20-30 cm aralndadr ki bu uzanma asndan bir sorun yaratmamaktadr. Ama ikinci operatr srekli olarak ayakta sabit kaldndan tek aya zerine yklenmekte ve zaman zaman ayak deitirmektedir. Byle ayakta durmak alann iin ergonomik olmayan bir alma olmaktadr. Yine dier iilerinde ayakta almalar engellenmelidir.

3.2.3.2. Aydnlatma :
Ortamdaki aydnlatma ii yapabilmek iin yeterli net bir grmeye yetecek kadar k var. Ortamdaki k iddeti llemediinden znel deerlendirme yaplmtr.

3.2.3.3. Grlt :
Belirtildii zere yaplan ses lmlerinin 80dB den az olduu bildirilmiti. Fakat bu ses dzeyi iitme kayplarna yol amayabilecei halde alanlarda bitkinlie yol aabilmektedir. Bu yzden bu istasyonda ve ayn iddette ses olan btn blmlerde alanlara kulaklk salanmaldr.

3.2.3.4. Titreim :
Ortamda titreim olmad iin bunun iin bir kyaslama da yaplmamtr.

73

3.2.3.5. Klima koullar :

alma ortamnda scaklk ilerin yaplmas iin uygun bir scaklkta. Buna ramen iilere birer de mont verilmi.

3.2.3.6. Dier Fiziksel Koullar :

Ortam temiz ve iilerin bundan yana bir skntlar yok. Ortamda istenmeyen kokular ise i istasyonundan kaynaklanmyor. Fakat bu deterjan kokusu ilerde test niteleri alt iin engellenemez grnyor. ilere birer gaz maskesi verilerek bu deterjann sala zararl etkilerinden onlar korumak mmkn olabilir.

4. ETD
4.1. Etd :
etd, gelime olana yaratabilmek amacyla, belirli bir olay yada etkinlii ekonomiklik ve etkenlik ynnden etkileyen tm kaynaklar ve etmenleri dizgisel olarak aratrmaya ynelik ve insan almasn geni kapsamda inceleyen bir teknik olup zellikle metot etd ve i lm teknikleri iin kullanlan genel bir terimdir. etd verimlilikle dorudan ilikilidir. Bu nedenle mevcut kaynaklardan salanacak retim, ok az yada hi yatrm gerektirmeksizin , arttrmak amacyla ok yaygn olarak kullanlmaktadr. etd uzun yllar zaman ve hareket etd olarak anlmtr. Ama, tekniin geliimi ve ok geni bir uygulama alan bulmas sonucu bu eski baln ok dar ve yeterince tanmlayc olmad grnde birleilmitir.

74

Herhangi bir iletmenin verimliliini etkileyen etmenler pek oktur, bunlarn nemleri yaplan ilerin niteliine gre deimekte ve hepsi birbirlerine bal olmaktadr. Verimlilik hemen her zaman, yeni ve gelimi makine ve donatma yatrm yapmakla byk lde arttrlabilir. Ama ama eldeki kaynaklardan yararlanp verimlilii arttrmak ise; yeni fabrikalara yatrm yapmadan bu kaynaklarn verimliliini arttrmann yolu i etd ve ynetim tekniklerinden yaralanmaktr. Uzun dnemde verimlilii arttrmann en etkili yollarndan biri yeni sreler gelitirmek ve daha modern fabrika ve donatm kurmaktr. Oysa bu tr bir yaklam byk sermaye gerektirir ve eer sermeye aralar yerli olarak yaplamyorsa d kaynak gereksinimi doar. Ayrca verimlilik arttrma sorununa srekli ileri teknoloji alm ile yaklalmak istenmesi de i olanaklarn oaltma hedefini engelleyici bir ortam oluturabilir. Oysa i etd, verimlilii arttrma sorununa, dizgisel bir zmleme yntemiyle, mevcut ilemlerin, srelerin ve i yntemlerinin etkinliini arttrarak zmleme ynnden yaklar. Bylece verimlilik artna ok az yada hi ek sermaye yatrm gerektirmeksizin katkda bulunur. Verimlilii arttrmann dolaysz yollar aada izelge ile gsterilmitir.(MPM, 1997)

75

Yaklam

Gelime yolu

Aralar

Maliyet Yksek

1. Yeni bir temel Temel aratrma srecin yada mevcut uygulamal aratrma srelerin byk rnek kurulu lde dzeltilmesi 2. Daha modern ve Satn alma daha yksek sre aratrmas kapasiteli bir fabrika kurma yada mevcut fabrikay modernletirme 3. rnn i kapsamn azaltma

Yksek

Ser may e
Yatrm

rn aratrmas rn gelitirmesi Kalite denetimi Metot etd Sre aratrmas rnek kurulu sre planlamas Metot etd i eitimi Deer analizi lm Pazarlama politikas Standardizasyon rn gelitirme retim planlamas ve denetimi Malzeme denetimi Planl bakm Personel politikas Gelitirilmi alma koullar i eitimi zendirici cret sistemi

1 ve 2ye gre yksek deil

4. Srecin i kapsamn azaltma

Dk

Daha yi Ynetim 5. Etken olmayan sreleri azaltma (ister ynetim ister ii yznden olsun)

Dk

76

Sonu ne kadar zamanda elde edilebilir Genel olarak yllar sonra

Verimlilikteki gelimenin derecesi Belirli bir snr yoktur

etdnn rol Model hazrlama, ilem ve bakm kolaylklar salamak iin metot etd yeri yerletirme dzeninde ve modernizasyon srasnda ilem kolaylklar salamak iin metot etd retimi kolaylatrmak amac ile model gelitirmek iin metot etd(ve deer analizi)

Belirli bir snr yoktur Fabrikay kurduktan hemen sonra Snrldr. Aadaki son iki blm derecesinde snrldr, ancak onlardan daha nce meydana gelir.

Genel olarak aylar sonra

Hemen

Snrldr, fakat ounlukla lemlerin yaplmasnda, yksek bir orana ular. ar hareketleri yok ederek srecin ileyiindeki kayp zaman ve abay azaltmak iin metot etd

Yava balayabilir fakat hzl etkisini gsterir

Snrldr, fakat ounlukla A. Planlama ve denetim yksek bir orana ular. B. Fabrika kullanm C. i maliyet denetimi D. zendirici cret Sistemleri iin mevcut uygulamay ve etken olmayan sreyi incelemek, performans standartlarn saptamak iin i lm.

(MPM, 1997)

77

4.1.1. ETDNN TANIMI VE KAPSAMI :

rn ve/veya hizmet reten iletmelerde temel amalar verimlilik dzeyini ykseltmek, kapasite ve kaliteyi artrmak, maliyetleri drmek ve alma ortamn insancllatrmaktr (alma koullarnn insann zelliklerine uygun olarak dzenlenmesi). Sz konusu amalar dorultusunda ilerlemek iin i Etd (Work Study) almalarnn yaplmas gerekir. Sz konusu amalar igc, makine, malzeme ve tehizattan daha etkin ve verimli bir ekilde yararlanarak gerekletirilebilir. rnein saatte 10 adetlik bir retimi ayn kaynak kullanm ile saatte l2 adete ykseltmek, daha kaliteli bir retim yapabilmek, daha az maliyet ile ayn ii baarabilmek, alann daha kolay bir ekilde ayn ii yapabilmesini salamak Etdnn temel alma alann oluturur. Unutulmamaldr ki bir ii yapmann ok sayda yntemi vardr. nemli olan yukarda belirtilen amalar dorultusunda en iyi yntemin bulunmasdr. Bu amala iin incelenmesi, eletirisel bir yaklamla analizi ve sz konusu amalar dorultusunda yeniden tasarm gerekmektedir. te i etd bu sistematiin addr. Verilen aklamalar nda Etdnn tanmn u ekilde yapabiliriz: Etd, igc, makine, malzeme ve tehizattan oluan i sistemlerinde kullanlan i yntemlerinin daha yksek kalite ve verimlilik, daha dk maliyet ve daha insancl alma koullar amalar altnda analizi ve yeniden tasarm ile tasarlanan yeni i yntemine ait standart i zamannn bulunmasdr. Yeni yntemin tasarlanmasna Metot Etd (Motion Study), yntemin standart zamannn belirlenmesine Zaman Etd (Time Study) ad verilir. Etd almalar, etd yaplacak iin seimi ile balar, analiz iin gerekli bilgiler gzlem, grme ve dokman inceleme almalar toplanarak kaydedilir, iin tam analizini yapmak zere i elemanlarna ayrlr, sz konusu i elemanlar verimlilik, kalite, maliyet, i gvenlii, insancl alma artlar alarndan eletirel bir gzle analiz edilir, i elemanlarnn ortadan kaldrlmas, birletirilmesi, ayrlmas, yeniden dzenlenmesi veya daha kolay hale

78

getirilmesi, ii yapl srasnn, i yeri dzeninin, kullanlan tehizat veya malzemenin deitirilmesi vb. yollarla i gelitirilmeye allr, yeni tasarlanan i ynteminin iletmenin dier sistemlerine etkileri deerlendirilir, ynetim onay alnarak yeni yntem uygulamaya alnr, iba eitimleri yaplr, kabilecek aksaklklar giderilir, uygulamada baarl olan yeni yntemin standart zaman ite alacak kiinin performansndan bamsz olarak hesaplanr. Metod ve zaman etdne ait bu almalar uygun bir sistematik iinde arivlenir, zaman iinde gerekli olduu durumlarda revizyonlar yaplr. Konu ile ilgili dier bir kavram Basitletirmedir (Work Simplification). Basitletirme, zellikle de metot etdnden fark, alanlarn ie en yakn kii olmalar nedeniyle kendi ilerini metot etd yaklam ve tekniklerini kullanarak gelitirmeleridir. Bu nedenle metot etd felsefe, sistematik ve tekniklerinin tm alanlara eitim ve dokman yolu ile verilmesi, ayrca onlara bu konuda alma yapabilecekleri ve nerilerini iletebilecekleri ortamn salanmas gerekmektedir Karlkl olarak gerekletirilebilecek byle bir alma ortam, i yntemlerinin gelitirilmesinde daha ksa srede daha byk baarlar salayacaktr. (TANYA, 1995)

4.1.2. Etdnn nemi:

yerlerinde ilemlerin incelenmesi ve dzeltilmesi yeni bir ey deildir. lk insan abalarnn rgtlendirilmesi almalar ile birlikte yeni yneticiler de aratrma ve gelitirmeye ynelik almalara balamlardr. stn yneticiler her zaman gzle grlr ilerlemeler yapmay baarmlardr. Oysa dier yerlerde olduu gibi endstride de yetenekli yneticilere ok az rastlanr. te i etdnn deeri burada ortaya kmaktadr. yle ki i etdnn dizgesel yntemlerini uygulayacak herhangi bir ynetici iin, eskiden dizgesel yntemlerle almayan stn nitelikleri olan yneticilerin salayabildikleri

79

sonulardan ok daha iyi sonulara ulaabilmek her zaman iin olanakl saylmaktadr. etd baar salar, nk hem sorunlarn incelenmesinde ve hem de zmlerin ortaya karlmasnda dizgeseldir. Dizgesel inceleme zaman alr, onun iin ok kk firmalar dnda dier btn firmalarda i etd almalarnn ynetimini dier ilerden ayrmak gerekir. Bir fabrika mdr yada bir ustaba, gnlk almalarnda birok sorunlarla karlatklarndan bu almalara ayracak zamanlar yoktur. Bir ynetici, ne kadar yetkin olursa olsun fabrikadaki bir etkinliin etdne ok seyrek olarak kesintisiz uzun bir zaman ayrabilir. Bu demektir ki, bu etkinliklerin ak iinde neler olup bittiinin hepsini renebilmesi olanakszdr. Btn gerekler bilinmedike yaplan yntem deiikliklerinin doruluuna gvenilemez. ilerin yada ustabalarn szlerine gvenmek yararszdr, nk onlarn bile ou zaman ne olup bittiinden habersiz olduklar defalarca kantlanmtr. Ancak etkinliin yapld alanda yada iyerinde yaplacak srekli bir ett gereklerin renilmesini salar. Bu demektir ki; i etd, ii srekli yapan birinin sorumluluunda olmaldr. Bu kiinin ynetime ilikin hibir grevi olmamaldr ve sadece bir danmanlk grevi yklenmi olmaldr. etd, ynetime ve denetime yaplacak bir hizmettir. i yeniden dzenleyerek bir fabrikann yada ileyen bir birimin verimliliini arttrma yoludur. Bu yntem normal olarak yap ve donatm iin ok az yatrm gerektirir yada hi gerektirmez. Dizgeseldir. ster ilk uygulamalarn zmlenmesinde, ister yeni

uygulamalarn gelitirilmesinde olsun, bir ilemin etkinliini etkileyen etmenlerden hibirinin savsaklanmamasn ve ilemle ilgili btn olaylarn gz nnde tutulmasn salar. Etken bir retim planlamas ve denetimi iin temel saylan performans standartlarnn saptanmasnda imdiye kadar gelitirilmi en doru yoldur.

80

 Baarl i etd uygulamalar sonucunda artrmlar hemen kendini gsterir ve bu baarl uygulama sresince artrm salanmasna devam edilir. Her yerde uygulanabilen bir aratr. El ilerinin yapld yada makinenin kullanld yerlerde de baaryla uygulanr. (sadece yapma atlyelerinde deil, fakat ofislerde, dkkanlarda, laboratuarlarda, toptanc ve perakendeci hizmet endstrilerinde ve lokantalarda bile uygulanr.) Ynetimin elinde en etken bir inceleme aracdr. Bir sorunlar dizisini incelerken, onu etkileyen btn dier etmenlerin zayfln yava yava ortaya karaca iin, herhangi bir rgtn etkenlii incelenmeye balandnda yetkin bir silah olur. etd dizgesel olduu ve belli bir ilemin etkenliini etkileyen btn elerin dolaysz gzlemiyle yaplan aratrmalar kapsad iin, bu ilemi etkileyen btn elerin yanl ve kusurlu taraflarn hemen ortaya karr. rnein, gzlem retim iindeki bir iinin zamannn malzeme gelmesini beklemek yada makinenin bozulmas nedeniyle bo durmak yznden kaybolduunu gsterebilir. Bu ya malzeme denetimindeki baarszl, yada uygun bakm ileri yapmakla grevli sorumlu mhendisin baarszln ortaya koyar. Srekli olarak makinelerin tekrar tekrar altrlmasna yol aan ksa sreli iler de ayn ekilde zaman kaybna yol aar. Bu ekilde kaybolan zaman ancak uzun bir ett sonucu ortaya karlabilir. Bu, gzden geirilmesi gereken kt bir pazarlama politikas yada retim planlamasnn varln ortaya karr.

etd, bir firmann iyi yada kt btn etkinliklerini ve ileyiini ortaya karr. O, insanlarn iyi bir gstergesidir ve bu yzden ustalk ve dikkatle ele alnmaldr. Hi kimse kendisinin sergilenmesinden holanmayaca iin i etd
81

uzman insanlar ele alrken iyi bir yaklam kullanamazsa, yneticiye iilerin dmanln kazanr ve bu, iini istedii gibi yapmasn engeller. Yneticiler ve ustabalar i etd yoluyla artrm ve gelime elde etmede ou zaman baarszla uramlardr, nk eitilmi olsalar bile srekli kendilerini byle ilere uyduramazlar. etd iin sadece dizgesel olmak yetmez. Gerekten nemli sonular elde etmek iin, her yerde srekli olarak uygulanmaldr. etd uzmannn bir ii yaptktan sonra oturmas ve kendini kutlamas yada ynetimce baka bir ie geirilmesinde hibir yarar yoktur. Tek tek ilerde elde edilen artrmn bazen byk olmalarna karn, btn olarak bir firmann etkinlii ile karlatrlnca kk kalrlar. Ancak, i etdnn her yerde gevemeden uygulanmas ve herkesin baarl i etdnn temeli olan i bilimi ile doldurulmas sonunda onun etkileri btn rgtte duyulabilir; Malzemede, zamanda,abada yada insan yeteneklerinde her ne ekilde olursa olsun israf hogryle karlamamak; bu i imdiye kadar byle yapla gelmitir, o halde yine ayn ekilde yaplmaldr eklindeki anlay reddetmek gerekir. 4.1.3. ETDNN TARHES nsanlarn ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak belirli bir deer yaratan faaliyetleri "i" olarak tanmladmzda, Etdnn insanlk tarihi kadar eskilere dayandn syleyebiliriz. nsan etkin dnebilme yetenei sayesinde gnmze kadar birok "i"i baarm ve baarmaya devam etmektedir. in analizi, incelenmesi anlamna gelen " Etd" terimi, bu ismini belki ok sonralar almasna ramen, insanln srekli ilgilendii bir konu olmutur. lkel silahlarn yapm, tekerlein icad vb. hep bu ilginin sonucunda olumutur.

82

 Etd konusunda ilk yazl almalar M. . 1686--1728 yllarnda Babil Kral Hammurabi'nin yaptrd inaatlara, M. 200 yllarnda yaplan in Seddi inaatlarna, Hristiyan din adam Augustinus'un bir gm ustasnn atlyesine M. S. 400 yllarnda yapt ziyaret ve orada grd i blm almalarna aittir. Son 200 ylda nemli gelime gsteren Etd almalarnda kayda deer ilk alma, 1762 senesinde Cenevre' de gen mhendis Peronnet' in toplu ine retimi zerine yapt i etd almasdr 10 iinin her birinin batan sona bir ine retiminin tamamn yaparak gerekletirdikleri gnde 200 adetlik top1u ine retimini, i akn 18 ayr ileme ayrarak, ayrca basit iyeri ve arac dzenlemeleri ile sz konusu iilere bu ilemleri datarak gnde 48000 adete kartmtr. Bylece maliyetleri nemli lde drerek toplu ine fiyatn da herkes tarafndan alnabilir hale getirmitir Daha sonraki nemli gelimeler F.W. Taylor, F. B. Gilbreth, L.M. Gilbreth, H. Fayol ve C. E. Bedaux'a aittir. Bu kiilerin almalar ayn zamanda Endstri Mhendisliinin Tarihesi olarak kabul edilmektedir. (TANYA, 1995)

4.1.4. Etd Tekniklerinin Birbirleri ile likileri :

Metot etd, daha kolay ve daha etken yntemlerin gelitirilmesi, uygulanmas ve maliyetlerin drlmesi amac ile, bir iin yaplndaki mevcut ve nerilen yollarn dizgesel olarak kaydedilmesi ve eletirilerek incelenmesidir. lm nitelikli bir iinin, belli bir ii, belli bir alma hzyla (performansla) yapmas iin gereken zaman saptamak amacyla gelitirilmi tekniklerin uygulamasdr. Metot etd ve i lm birbirlerine ok baldr. Metot etd, ilemin i kapsamnn azaltlmasyla ilgilenir, i lm ise, metot etd ile belirtilen i kapsamna dayanarak etken olmayan srenin incelenmesi ve azaltlmas ve ilem iin standart zamanlarn konmas ile ilgilenir. ilikileri aada gsterilmitir. Bunlarn i etd iindeki

83

METOT ETD i kolaylatrmak ve yapl iin daha ekonomik yntemler gelitirmek

ETD

LM in ne kadar zamanda yaplacan saptamak

YKSEK VERMLLK

Metot etd zaman standartlarnn saptanaca durumlarda, i lmnden nce yaplmas gereken bir teknik olmakla beraber, ynetim, metot etd uygulamasna gemeden nce etken olmayan srenin ortadan kaldrlmasn salamak zere gereken nlemleri alabilmek iin, bu srenin nerede meydana geldiini ve kapsamn saptamak zere genellikle i rneklemesi gibi i lm tekniklerinden birini kullanmak gereini duyabilir. Ayn ekilde zaman etd de deiik yntemlerin etkinliini karlatrmak iin kullanlabilir. (MPM, 1997)
84

4.1.5. Etdnn Temel Aamalar :

Tam bir i etd yaplmasnda 8 ana basamak vardr. Bunlar; 1. Etd yaplacak iin yada srecin seimi, 2. En uygun kayt tekniini kullanarak dorudan gzlemle, oluan her olayn kaydedilmesi. Bylelikle eldeki veriler incelemeye en uygun ekli alacaktr. 3. Kaydedilen olaylarn eletirilerek incelenmesi ve yaplan her eyin sras ile iin amac, yapld yer, yaplma sras, yapan kii, yapld yol bakmndan gzden geirilmesi. 4. Btn koullar hesaba katarak en ekonomik yntemin gelitirilmesi. 5. Seilen yntemin kapsad i miktarnn llmesi ve bu iin yaplmas iin gerekli standart zamann hesaplanmas. 6. Yeni yntemin ve buna bal zamann tanmlanmas, bylece yeni yntemin her zaman iin belirlenmesinin salanmas. 7. Yeni yntemin ayrlan sre ile birlikte onaylanarak standart uygulama olarak yerletirilmesi. 8. Yeni standardn iyi bir denetimle srdrlmesi. lk basamak metot etdnn ve i lmnn ortak basamaklardr. Geriye kalanlarn metot etdne ve dier ikisi de i lmne ilikin basamaklardr. (MPM, 1997)

4.2. METOT ETD :

Metot Etd; insanlar, makineler veya insan-makine sistemlerince gerekletirilen ilemlerin daha kolay, daha gvenli, daha dk maliyet ile, daha yksek kalite ile, daha verimli, daha ksa srede ve daha insancl bir ortamda yaplabilmesi amacyla, mevcut metodun incelenmesi, kaydedilmesi, analizi ve eletirisi yoluyla yeni metotlar gelitirmede kullanlan bir yaklamdr. Genel bir matematiksel yn yoktur. Gzlem, grme ve dokman inceleme yoluyla
85

toplanan bilgiler esas alnr, adm adm daha iyiye ulama yolu ile ett srdrlr. Ama i veya iler ile ii yapan veya yapanlar arasndaki ilikileri inceleyerek, iin en etkin ve verimli nasl yaplabileceini belirlemektir. Metot etdnn uygulanmas, iyi bir gzlem, etkin beeri ilikiler ve ikna kabiliyeti, yeterli bilgi ve yaratclk, alana iba eitimi ve katlm ile uygulama cesareti ve ynlendirme esaslarna dayanr. Metot Etd retim sistemlerinde aadaki seviyelerde uygulanr: 1. Fabrikalar aras ilikilerde, 2. Fabrikadaki atlyeler aras ilikilerde, 3. Atlye iindeki i istasyonlar aras ilikilerde, 4. elemanlar (insan, makine, alet vb.) aras ilikilerde, 5. elemanlar-i ortam ilikilerinde, 6. Makine insan, insan-insan ilikilerinde, 7. nsan-dier i elemanlar aras ilikilerde, 9. Sadece insan hareketlerinin incelenmesinde Genel olarak ett almalarnda aada aamalar belirtilen genel problem zme sistematii uygulanr: 1. Problemin tanmlanmas 2. Problemin analizi 3. Seenek zmlerin belirlenmesi 4. Seenek zmlerin karlatrlarak deerlendirilmesi 5. Seilen zmn uygulanmas 6. Uygulamann izlenerek aksaklklarn zmlenmesi Metot etdnde benzer ekilde aadaki aamalar gerekletirilir. 1. Etd yaplacak i belirlenir. 2. in yapl sras, ii, makine, tehizat, malzeme ve i ortam ile ilgili bilgiler gzlem, grme ve dokmanlar yardmyla belirlenir
86

3. elemanlar arasndaki ilikiler belirlenir 4.Toplanan bilgiler uygun metot etd teknii ema veya grafiklerine aktarlr 5. Mevcut metot sre, miktar, kalite, maliyet, verimlilik, i gvenlii, i sras, makine ve tehizat kullanm, insancl alma koullar alarndan eletirisel bir gzle analiz edilir 6. Eldeki olanaklar dikkate alnarak seenek yntemler ad geen amalarn nem srasna gre deerlendirilir ve en uygunu seilir 7. Seilen yeni yntemin deneme almalar yaptrlr, i ba eitimleri gerekletirilir 8. Yeni yntem izlenir, uygulama aksaklklar zmlenir 9. Yeni yntem ile ilgili dokmanlar dosyalanr (TANYA

4.2.1.Metot Etdnn Konular unlardr:

Srelerin ve yntemlerin dzeltilmesi. Fabrikann, atlyenin, iyeri dzeninin, tesisat ve donatm tasarmlarnn dzeltilmesi, nsan gcnde artrm salanmas ve ar yorgunluun azaltlmas. Malzeme, makine ve insan gcnn kullanlmasnn dzeltilmesi. Daha iyi alma koullarnn gelitirilmesi. Tm bir fabrikann dzeninden, bir iinin en ufak bir hareketine kadar her dzeydeki sorunlar zmlemek iin birok metot etd teknikleri vardr. Ancak herhalde yntemler asal olarak ayndr ve dikkatle izlenmelidir.
Etd yaplacak iin seiminde aada belirtilen ekonomik, teknik ve psikolojik etmenlere dikkat edilmelidir :

- Srekli tekrar eden iler (rnein imalat veya montaj hatt ilemleri) - Darboaz durumundaki iler (dier retim ilerini geciktiren veya onlarda bo kapasite yaratan iler)
87

- Sk veya srekli malzeme tama gerektiren iler - Katma deeri (malzeme zerine eklenen deeri) fazla olan iler - Youn igc zaman gerektiren iler - Yeterli teknik bilginin bulunduu iler - Metot deiikliinin iiler zerinde fazla psikolojik tepkiye neden olmayaca iler Etdn ikinci admnda mevcut metodu oluturan i elemanlar yapld sra ile yazlr Bunlar baz semboller ile diyagramlar stnde belirtilir Ancak daha nce de belirtildii gibi metot etd bir retim sisteminde farkl seviyelerde uygulanabilmektedir. Dolaysyla farkl ema ve diyagramlar kullanlmaktadr. Metot etdnde kullanlan ema ve diyagramlar aadaki ekilde snflandrlmaktadr: A- Prosesi Esas Alan emalar l Temel Proses emas 2. Ak emalar (iiye, Malzemeye veya Donatma gre) 3. ki El Proses emas B- Zaman Esas Alan emalar 1. oklu Faaliyet emas 2.SIMO emalar (Simultaneous Motion Cycle Charts) C- Hareketleri Esas Alan Diyagramlar l. Ak Diyagram 2. p Diyagram 3. ok Boyutlu Diyagramlar (Cyclegraphs ve Chronocyclegraphs) 4. Gezi emalar Snflandrmada kullanlan diyagram kavramnn emadan fark, diyagramlarn hareketleri emalardan daha ak olarak gstermesidir Buna
88

karlk Gezi emalar diye adlandrlan teknik, ema olarak bilinmesine karlk, diyagram zellii tad iin C grubu iine alnmtr. Daha fazla bilgi (AKAL, 199l) kaynandan elde edilebilir. Metot etd uygulanacak iin zellikleri dikkate alnarak, yukardaki ema veya diyagramlardan biri ya da birka seilerek mevcut metot kaydedilir . rnein Temel Proses emasn bir elektrik motoru retimin tmne ynelik olarak, Ak emasn (iiye Gre) bir garsonun masa hazrlama iine ynelik o1arak, ki El Proses emasn bir iinin masa banda yapt kapak montaj iine ynelik olarak kullanmak uygundur. ema ve diyagramlarnn oluturulmasndaki en nemli husus iin btnne ait her noktann atlanlmadan kaydedilmesidir. Bu amala, metot etdnde i, balang ve biti anlar belirli i elemanlarna ayrlarak kaydedilir iin elemanlarna ayrlmas bu elemanlarn ileride ayr ayr eletirisel bir gzle deerlendirilmesi asndan da gerekli olacaktr. elemanlarnn salkl bir ekilde belirlenebilmesi, ok sayda iyi yaplm gzleme, grmelere, filim kameras almalarna, dokman incelemelerine ve dier veri toplama yntemlerinin kullanmna baldr. Ayrca yukarda belirtilen ema ve diyagramlara ynelik standart matbu formlarn kullanm hata olasln azaltacaktr. eleman kavramn aklayabilmek iin srasyla proses, ilem ve eleman tanmlar aada verilmitir. Proses : Bir parann imalat, bir rnn montaj gibi belirli bir amaca ynelik ilemlerin srekli srasdr. rnein imento retimi, satn alma prosesi gibi. lem: Prosesteki belirli admlardr Malzemenin fiziksel yapsnda veya konumunda deiiklik yaplan, ya da bilginin oluturulduu bir safhadr. rnein; malzeme kesimi, kaynak, yaptrma, boya, telefon etme ilemleri gibi

89

Eleman: Bir ilemin ayrntl analizi amacyla seilerek ayrlm olan ksmlardr. Balang ve biti anlar belirlidir. rnein malzeme kesim ileminde malzeme boyutunun llmesi, telefon etme ileminde ahizenin kaldrlmas gibi. lem ve i elemanlarnn proses emalarnda kullanmnda

ASME (American Society of Mechanical Engineers) tarafndan nerilen ve Mevcut metodun emalara aktarlmas ile i elemanlar arasndaki ilikiler daha belirgin hale gelmi olur. Bundan sonra yaplacak olan, mevcut metot da yer alan her i elemannn sistematik bir ekilde eletirisel sorular sorularak analizidir. zellikle tama ve gecikme (bekleme) faaliyetlerinin ortadan kaldrlmasna veya azaltlmasna, baz faaliyetlerin birletirilmesine allr. Metot gelitirme ahmas bize neyin (what), niin (why), nerede (where), ne zaman(when), kim tarafndan (who) ve nasl (how) yaplmasnn en uygun olacan sylemelidir Bu amala her i eleman iin aadaki sorular sorulmaldr. a) Niin yaplyor, zorunlu mu, zorunlu ise makine veya tehizata yaptrlabilir mi, yaptrlamyorsa insan ve makine ile tehizata nasl bir paylam ile yaptrlabilir, baka bir i eleman ile birletirilebilir mi, basitletirilebilir mi,
90

ilem sras deiiklii fayda salar m, baka bir ekilde yaplabilir mi? b) Niin orada yaplyor, baka yerde yaplabilir mi? c) Niin o zaman yaplyor, zaman deiiklii yarar salar m? d) Kim yapyor, baka kim veya kimler yapabilir? e) Nasl yaplyor, baka nasl yaplabilir? Yukardaki sorularnn yantlarn dnrken aadaki nerilerden yararlanlabilir: a) Malzeme, tehizat, takm-tertibat ve ii deiiklikleri b) Daha yakn gzetim (nezaret) c) Kayt sisteminin gelitirilmesi d) inin teviki, motivasyonu e) inin eitimi d) Takm almas yaptrlmas e) in eitlendirilmesi f) Amirlerin eitimi g) Daha ayrntl i emirleri h) Daha sk malzeme kontrol ) Makine, kalp ve takmlarn daha bakml olmas i) Tasarm ve proseste deiiklik yaplmas j) Hazrlk zamanlarnn ksaltlmas, basitletirilmesi k) Daha iyi planlama ve takip sistemi l) lme cihaz eksiklii 1) Kaldrma-tama aralar eksiklii n) Yanl alan kullanm o) alana ergonomik kurallara uygun olma kouluyla farkl zaman dilimlerinde farkl iler yaptrlmas ) ve i evresinin ergonomik kurallara uygun olarak dzenlenmesi p) Tutma, grme, tama, merkezleme, monte ve demonte etme, kaldrma hareketlerinin kolaylatrlmas iin takm, mastar vb, takm tertibat kullanlmas

91

Yukarda verilen sorular ve neriler nda i elemanlarnn tamamen veya ksmen ortadan kaldrlmas, baka i elemanlar ile birletirilmesi, yeniden dzenlenmesi veya basitletirilmesi yoluyla mevcut metot gelitirilerek seenek yeni metotlar bulunmaya allr Yeni metot ve metotlar gelitirildikten sonra yine ema veya diyagramlara aktarlr. Bylece mevcut ve yeni metotlar karlatrlarak zaman, kalite, maliyet, verimlilik, i gvenlii, insancl i ortam alarndan elde edilen faydalar grlm olur Bu faydalar zet olarak emalarda belirtilir Ayrca yeni metodun uygulama maliyeti getirmesi durumunda, katlanlan maliyetin geri dnne ynelik hesaplamalar almaya eklenir. Bundan sonraki aama seilen yeni yntem iin ynetimin onayn almak, deneme almalar yaptrmak, iba eitimlerini gerekletirmek ve uygulamay izleyerek kan aksaklklar zmlemektir Yaplan almalara ait dokmanlar mutlaka dosyalanmal, yntem deiikliklerinde gerekli revizyonlar yaplmaldr.

4.2.1. METOT ETD UYGULAMALARI :

4.2.1.1. Ak emas(iye Gre)-[Flow Process Chart (Man Type)] 4.2.1.2. Ak emas (Malzemeye Gre)- [Flow Process Chart
(Material Type) ]

4.2.1.3. ki El Proses emas [(Right and Left Hand Charts)]

ki el proses emasnda da daha nce akladmz semboller kullanlmasna ramen, anlamlar biraz farkldr. Bu sembolleri yeniden tanmlayalm: lem: Kavrama, yakalama, brakma, koyma, yerletirme, karma, kullanma vb. faaliyetler. Tama: Bir noktaya malzemeyle veya malzemesiz olarak erime veya 0 noktadan uzaklama hareketi (hareket el, kol veya ayaklar iin sz konusudur). Gecikme: El, kol veya ayaklarn bo olarak beklemesi. Srekli Depolama- Tutma: Depolama terimi yerine tutma terimi kullanlr. in veya malzemenin tutulma durumunu gsterir.
92

Muayene: ki el proses emalarda pek kullanlmaz. Bu tr faaliyetler ilem snf iinde dnlr. ki el proses emalarnda yeni yntemin gelitirilmesi, zellikle allan yerin etkin bir ekilde dzenlenmesine baldr. Her ne kadar tm olaylar iin geerli olmasa da hareket ekonomisine ait kural ve prensipler aada verilmitir (Salvendy, 1992 )
HAREKET EKONOMS :

A) nsan Vcudunun Kullanm : 1. ki el hareketlerine ayn anda balamal ve bitirmelidir. 2. Dinlenme zamanlan hari iki el ayn anda bo olmamaldr. 3. Kollarn hareketleri zt ve simetrik ynlerde olmal ve ayn anda hareket etmelidir . 4. Eller mmkn olduu kadar dar bir alanda hareket ettirilmelidir. 5. Momentlerden mmkn olan her yerde yararlanlmaldr, kas gcne olan ihtiya minimumda tutulmaldr. 6. Ellerin dzgn ve srekli hareketleri, zikzak yapan veya an ve keskin yn deiimi gerektiren hareketlere tercih edilmelidir. 7. Balistik hareketler (balatldktan sonra fazla dikkat ve ynlendirme gerektirmeyen), kstl ve kontroll hareketlerden daha hzl, kolay ve duyarldr. 7. Mmkn olduu kadar i, ritmik hareketlere izin verecek ekilde dzenlenmelidir. Ritim alann dzgn ve otomatik performans iin esastr. B) Yerinin Dzenlenmesi 1. Tm ara, gere ve malzemelerin belirli ve anm yerleri olmaldr. 2. Ara, gere ve malzemeler iinin n tarafnda, y da ve kolay kavranabilir durumda olmaldr. 2.1. ilenen malzemelerin sonraki ilemlere kutu, sandk vb. yollar ile aktarmnda yerekimi kuvvetinden yararlanlmaldr. 2.2. Malzeme ve ara-gere, i hareketlerinin srasna uygun ekilde yerletirilmelidir.
93

2 2.3. Uygun aydnlatma gerekletirilmelidir. 3 2.4. yzeyi ve oturma yerinin ykseklii ayarlanabilir olmaldr. C) Tehizatn Dzenlenmesi 1. Kas kuvvetinin azaltlmas, iin daha kolay yaplabilmesi iin takm, tertibat ve aparatlardan yararlanlmal, ayak kumandal sistemler kullanlmaldr. 2. Aletlerin iki veya daha fazla fonksiyonlu olanlar tercih edilmelidir. 3. Farkl parmaklarn belirli hareketleri yapmas gerektiinde, daktilo ile yazta olduu gibi, ykn parmaklarn kapasitelerine uygun ekilde datld tehizatlar kullanlmaldr. 4. Aletlerin tutma yerleri elin yzeyi ile tam temas halinde olacak ekilde olmaldr. 5. Manivela, el arabas gibi tehizat iinin pozisyonunu az deitirerek kullanabilecei ekilde yerletirilmelidir. Ayrca yorucu olmayan vcut hareketi hareketsizlie tercih edilmeli, hassasiyet gerektiren hareketlerde ynlendirici iaret ve tehizattan yararlanlmal, gereksiz hareketler elimine edilmeli, ar olan tehizatn arl ask vb. yollar ile azaltlmal, dar alma noktalan geniletilmeli, kol ile yaplabilen hareketler mmkn olduu kadar parmak ile yaplabilir hale getirilmeli, kadran tr gstergeler yerine uyaran saysal gstergeler kullanlmal, mmkn olduu kadar simetrik malzeme ve tehizat kullanlmal, zemine eilme yerine i, malzeme ve tehizat alma-koyma yzeyleri ykseltilmeli, alma-kaldrma hareketleri yerine ekme-itme hareketleri (az kuvvet harcayarak) tercih edilmelidir.

4.2.1.4.oklu Faaliyet emas [(Multiple Activity Chart)] :

Bir veya birka makine ve/veya bir veya birka iiden oluan i sistemlerine ait faaliyetlerin zaman skalas zerinde koordineli olarak gsterildii emadr. Her makine veya iinin faaliyeti bir stun zerinde ayr olarak gsterilir.

94

zellikle bir iinin bakabilecei makine saysnn belirlenmesinde veya birden fazla iinin bir grup olarak yrttkleri ilerin gelitirilmesinde kullanlr. (TANYA, 1995)

4.3. ZAMAN ETD :

Zaman etd, belirli koullar altnda yaplan belli bir iin elerinin zamann ve derecesini kaydederek ve bu yolla toplanan verileri zmleyerek, o iin tanmlanan bir alma hznda (performansta) yaplabilmesi iin gereken zaman saptamakta kullanlan bir i lme tekniidir retim ve hizmetleri planlama almalar zaman boyutu iinde yaplr. Planlanan tm faaliyetlerin ne zaman bitirilebilecei ancak her faaliyetin sresinin hesaplanmas veya tahmin edilerek birletirilmesi yoluyla bulunabilir. Bylece belirli bir srede gerekletirilebilecek faaliyetlerin miktar da saptanabilir. Ayrca mamul maliyetinin belirlenmesinde, faaliyetin alan tarafndan istenen srede tamamlanp tamamlanmadnn deerlendirilmesinde retim faaliyetleri ile ilgili standart zaman deerlerine ihtiya vardr. Metod etd almalarnda mevcut metod ile gelitirilen metod karlatrrken gene bu deerlere gereksinme duyulur. retim faaliyetleri uygulama srelerini belirleme almalarn Zaman Etd bal altnda topluyoruz. Bir tanm yapmak gerekirse Zaman Etd kalifiye bir iinin, belli bir ii, belirli bir alma hzyla yapmas iin geen srenin belirlenmesi amacyla gelitirilen tekniklerin uygulanmasdr. Zaman Etdnn amalar aada maddeletirilmitir: 1 - Mamul maliyetinin bulunmas, 2- iin gerekli insan gcnn saptanmas, 3- retim planlama ve kontrol, 4- ekiplerinin i yklerinin dengelenmesi, 5- Tevikli cret sistemlerine bir temel oluturulmas,
95

6- Seenek retim yntemlerinin sre asndan deerlendirilmesi, 7- erde yapma--dardan alma kararlarnn verilmesi, 8- Makine almlarnda seeneklerin deerlendirilmesi 9- Verimlilik hesaplarnn yaplmas. 10- Bir iinin altrabilecei makine saysnn belirlenmesi Zaman etdnde standart zaman belirlenecek i seildikten sonra, i ile ilgili tm bilgiler toplanr, gzlem ve grmeler yaplr, ilgili dokmanlar incelenir, i elemanlarna ayrlr, uygun zaman etd teknii i elemanlarnn normal koullardaki uygulanma sreleri belirlenir, kiisel ihtiya, dinlenme ve ii geciktirici paylar ilave edilerek standart zamana ulalr. Zaman etd tekniklerini balca drt ana grupta toplayabiliriz.
1. Kronometraj Yntemi:

Kronometre veya elektronik saat kullanarak i elemanlarnn yaplma sreleri ve yaplma hzlar (tempolar) belirlenerek iin, toplamna ynelik standart zamana ulalr
2. nceden Belirlenmi Hareket-Zaman Sistemleri [(Predetermined Motion-

Time Systems)] : Bu sistemde i, elemanlarna ayrldktan sonra bu i elemanlar da uzanma. kavrama, evirme vb. temel hareket bileenlerine ayrlmakta, bu bileenlere ait zaman deerleri nceden uzun aratrmalar sonucu hazrlanm olan tablolardan alnmaktadr Daha sonra sz konusu zaman deerleri i elemanlar ve i dzeyinde birletirilerek standart zamana ulalmaktadr.
3. rnekleme Yntemi:

in sresi. hakknda genel bir fikir elde etmek ve ksa sre iinde fazla hassas olmayan standart zaman deerlerine ulalmak istendiinde bu yntem uygulanabilir. Tesadfi olarak yaplan gzlemlerin sonucuna dayal olarak gerekletiren bir almadr.

96

3. Analitik Kestirim Yntemi:

Fazla hassasiyet gerektirmeyen ve daha ziyade uzun sreli ilerin standart zamanlarnn belirlenmesinde kullanlabilir. Ksa srede sonu alnabilen bir yntemdir. Aadaki ekillerde uygulanabilir. - Uzman kiilerin bilgi ve deneyimlerinden yararlanma - Gemi i zaman kaytlarnn mevcut i koullarna gre revizyonu - statistik analizler uygulama, i zaman ile bir veya birka deiken arasndaki anlaml ilikilerin belirlenmesi, tekli veya oklu regresyon uygulama, rnein bir torna tezgahnda zaman ile ap, boy, takm, ilenecek parann malzemesi vb. deikenler arasndaki ilikiden yararlanarak parann ilenme sresi bulunabilir. - Standart veri ve bilgisayar destekli sistemler kullanm, eitli zaman etd almalar sonucu elde edilen i elemanlar ve bunlara ait zaman deerleri standartize edilerek snflanabilirse, baka zaman ettlerinde bu deerlerden aynen veya revize edilerek yararlanlabilir. Kronometraj, nceden belirlenmi hareket-zaman sistemi yntemleri ve i rnekleme yntemi srasyla aada daha ayrntl olarak aklanmaktadr.

4.3.1. KRONOMETRAJ YNTEM :

Baz kaynaklarda zaman etd (time study) yntemi olarak adlandrlan kronometraj (stopwatch time study) yntemi genellikle en ok uygulama alan bulmu olan bir yntemdir Yntemin amac, tanmlanm bir yntemin, belirlenmi koullar altnda, kalifiye bir ii tarafndan normal bir alma temposunda yaplmas durumuna karlk gelen standart zamann gzleme dayal lmler yoluyla belirlenmesidir. Normal alma temposu, iinin insancl alma koullarna karlk gelen ve an bir abay gerektirmeyen alma hzn ifade etmektedir
97

Kronometraj yntemi bir i istasyonunda yaplan bir ilemin bir zaman etts yoluyla dorudan gzlemlenmesi ve ilem srasnda geen srenin kronometre ile llmesi eklinde yaplr. Zaman etd yapmak iin baz aralar gereklidir. Temel zaman etd aralar unlardr: kronometre; ett tablas; zaman etd formlar. Bunlar, ettte her zaman gerekli olan aralardr. Bunlara ek olarak i etd blmnde bulunmas gereken aralar: kk bir hesap makinesi; saniyeli gvenilir bir saat; lm aralar;rnein mezura, elik cetvel, mikro-metre, kantar, hzler (devir sayac). Ett edilen iin zelliine gre dier lm aralar da kullanlabilir. Etde ba1amadan nce aadaki koullar gerekletirmek etdn etkinliini artracaktr. 1- Ett edilecek ilemin ve iyerinin metod etd almalar ile gelitirilmi olmas, 2- lemi yapacak ii/iilerin bu ite yeterli dzeyde eitilmi olmas 3- lemin yapld blmn yetkilisinin zaman etdnn amalar ve nemi konusunda bilgilendirilmi olmas 4- Zaman etd iin gzlemlenecek ii/iilerin blm yetkilisinin onay ile seilmesi (ii/iilerin normal fiziksel ve psikolojik zelliklere, istenen miktar, kalite ve i gvenlii spesifikasyonlarnda alabilecek bilgi, deneyim ve beceri ile normal salk koullarna sahip olmalar gerekmektedir. 5- Zaman etdnn yaplaca gn ve zamanlarn yetkilinin onay ile saptanmas, 6- Sz konusu ii, ustaba ve gerektiinde sendika ile temas kurarak ve almann faydas anlatlarak onlardan destek salanmas.
98

Bu koullarn tm veya bir ou salanmaya alldktan sonra zaman etts, zaman etdnn aada aklanan safhalarn izleyerek almasn tamamlar: l- Standart zaman saptanacak i, ii, kulland makine ve gereler ile ilgili bilgiler toplanarak alma sistemi belirlenir. 2- in tm srasyla ayrlr. Bir neri olarak sresi be saniyeden kk olan bileenler ard bir baka bileenle birletirilir. 3- in bileenleri iin ka sayda gzlem yaplaca belirlenir. 4- Ett her bir bileen iin geen zaman gzleyerek zaman etd formuna kaydeder 5- inin alma temposu saptanr. 6- inin insancl gereksinmelerine ait zaman pay hesaplanr. 7- i geciktirici etmenlerin zaman pay belirlenir 8- in standart zaman hesaplanr. 9- Standart zamanlarn bakm yaplr. Yukarda belirtilen zaman etd admlarn imdi daha detayl olarak inceleyelim: 1) Zaman etts standart zaman belirlenecek iin, mevcut metoduna uygun olarak nasl yapldn renmek zorundadr. Bylece zaman lme ilevi srasnda zaman ett iinin iin metodunun dnda yapt hareketleri belirleyip tempoyu ona gre saptayabilecektir. Mevcut metodu iyice tanyabilmek iin ett, ilgili ii, ustaba ve ii yakndan tanyan dier kiiler ile grr. Ayrca sz konusu ii bu admda birka kere gzlemelidir 2) , zaman iinde balang ve biti noktalar belirgin bir ekilde grlebilecek i elemanlarna (bileenlerine) ayrlr. i elemanlarna ayrmada zellikle insan ve makine tarafndan yaplanlar, srekli tekrarlananlar, ara sra ortaya kanlar, sresi sabit ve deiken olanlara dikkat edilir. Sresi sabit olanlar takip eden deiken olanlar ile birletirilir. Bu ekilde ii oluturan tm i elemanlar belirlenir. Belirlenen i elemanlar zaman etd formuna srasyla kaydedilir.
99

3) elemanlarnn zaman etd formuna yazlmasndan sonra yaplacak olan, iin ka kere gzlemleneceine karar vermektir. Ayn i, ayn ii tarafndan, ayn metot ile yaplmasna ramen, her zaman lmnde deerin genellikle ayn olmad grlecektir (zellikle el emei youn ilerde). Bu durum genellikle evre koullarndaki deimeler, moral durumu, iklim deiiklii, yorgunluk, hafta ba ve sonu olmas, gnn saati gibi eitli nedenlerden oluur. Dolaysyla tek bir zaman lm yerine yeteri kadar zaman lm yaplmas gerekmektedir. Kronometraj yntemi bu noktada bir rnekleme almasna dayanmaktadr. Bu amala ne kadar gzlem yaplaca tablolardan belirlenebilir. statistik formllerden yararlanarak farkl gvenilirlik dzeyleri iin gzlem saylar hesaplanabilir. 4) Uygulanacak zaman lm says saptandktan sonra sra i elemanlarn zamanlarn belirlemeye gelir. Zaman lm ekilde yaplabilir:
a- Srekli Zaman lme: Bu yntemde zaman etts ilk i elemannn

balamas ile kronometresini altrr ve son i eleman tamamlanncaya kadar altrmaya devam eder. Her i elemannn sonunda kronometreye bakarak zaman yazar. Daha sonra balangtan itibaren kartma yolu ile her bir elemann llen zamann zaman etd formuna kaydeder. rnek : Okunan Zaman Eleman Eleman 1 Eleman 2 Eleman 3 (dakika) 0.12 0.25 0.50 llen Zaman (dakika) 0.12 0.13 0.25

b- Aralkl Zaman lme: Bu yntemde kronometre her i eleman sonunda

okunup ilgili dmesine baslarak baa alnr. Kronometre baa alndktan sonra almasna otomatik olarak devam eder. Bylece i eleman sreleri ayr ayr belirlenip forma kaydedilir

100

rnek Eleman Eleman 1 Eleman 2 Eleman 3 Okunan ve llen Zaman (dakika) 0.12 0.13 0.25

c- Akmlatif Zaman lme: Bu yntemde ise bir birine bal iki kronometre

kullanlr. Kronometrenin biri durdurulduundan dieri baa gelerek almaya balamaktadr. Bylece i eleman sresi ilk kronometreden rahatlkla okunup forma yazlrken, dier kronometre takip eden i eleman iin almaya balam olmaktadr. Okunan ve llen Zamanlar (dakika) Eleman Eleman 1 Eleman 2 Eleman 3 1. Kronometre 0.12 ----0.25 2. Kronometre ----0.13 -----

Zaman etdndeki bu ilemleri daha kolay yapabilmek iin uygun ett tahtalar gelitirilmitir. Tahta kol stne rahatlkla oturacak sekide yaplm, st kesine kronometre veya kronometreler monte edilmitir. Tahtann zerine zaman etd formlar konularak llen zaman ve tempo deerleri yazlmaktadr Kronometreler dakikay 100'e veya l000e blnm olarak gstermekte,srasyla sentiminut (1/100 dakika) veya miliminut (1/1000dakika) olarak okunmaktadr. Bylece ondalk sisteme gre toplama yaplabilmektedir. Ayrca mekanik kronometrelerin yan sra elektronik kronometreler de vardr. Video kamera almalar ile zaman lm daha uygun bir alma ortamnda ve tekrarl olarak yaplabilmektedir. 5) Genellikle zaman etd formlarnda zamanlarn yazld ksmn yannda tempoyu gsteren yer vardr ii her zaman ayn alma hzyla alamaz. Zaman ettlerinin, kiilerin yapt ie gre hangi alma hz ile alacan saptayabilecek ekilde eitilmi olmalar gerekir. Bu eitim eitli bilgiler
101

verilerek, film ve uygulamalar gsterilerek salanr Ett zaman etd esnasnda lmek zere olduu zaman deerini yazmadan nce tempoyu belirlemelidir. Aksi halde tempoyu zamana gre deerlendirme yanlgsna debilir. Her bileen iin yaplan gzlem says kadar tempo belirlendikten sonra ortalamas alnr. Tempo saptamada dier bir yol ise tm ilem sonunda genel bir tempo tespit etmektir. Normal tempo 1.00 ile gsterilir. 1 'den kk tempolar dk hzla almay, 1 'den bykler ise yksek hzla almay belirtir. Tempo takdiri (derecelendirilmesi) iin Westinghouse irketinde Lowry, Maynard ve Stegemerten tarafndan gelitirilni bir yntem takdir hatalarnn en aza indirilmesi amacyla kullanlmaktadr (Lowry, 1940). Bu yntemde beceri (skill), aba (effort), koullar (conditions) ve tutarllk (consistency) faktrleri temponun belirlenmesinde esas alnmaktadr. Beceri, ii yaparken gsterilen ve alann bilgi yetenek ve deneyiminden oluan ustal ifade etmektedir Zaman etts beceri ve faktrn olup gereksiz deerlendirirken olmadna, hareket yapp iinin hareketlerindeki kalmadna, dikkat etmek koordinasyona, hassasiyetine ritmik tereddtte kalp

yapmadna

durumundadr. aba faktrnde iinin hareketleri gerekletirme arzusu deerlendirilmektedir. Koullar s, k, havalandrma gibi iiyi etkileyen alma ortam artlarn ifade etmektedir. Tutarllk ise iinin farkl i elemanlann yaparken ayn performans dzeyini koruyabilme zelliidir. Bu faktrlerin farkl derecelerine karlk gelen saysal deerler Tabloda verilmitir rnein zaman etts bir ie veya bu iin bir elemanna ait tempo takdirini B2, C1, D ve E eklinde belirlemi ise temponun saysal deeri aadaki ekilde hesaplanacaktr: Beceri (B2) : aba (C1) : Koullar (D) : Tutarllk (E): Toplam : + 0.08 + 0.05 0.00 - 0.02 + 0, 11
102

Bu durumda tempo deeri 1,00+0,11 = 1,11 olacaktr Tablo incelendiinde, en yksek tempo deerinin ( 0,15 + 0,13 + 0,06 + 0.04 = 0,38 ; 1,00 + 0,38 = 1,38 ) 1,38 ve en dk tempo deerinin (-0.22-0,17-0,07-0,04=-0,50; 1.00-0,50 = 0,50) 0,50 olabilecei grlmektedir. Anlalaca gibi tempo takdirinde zaman ettsnn yeterli bilgi ve deneyime sahip olmas nem arz etmektedir Dolaysyla zaman ettleri gerekli eitimlerden gemi olmaldr. Ayrca gzlem yaplan iinin de kendi iinde eitilmi olmas salkl tempo takdiri iin gereklidir. Normal (temel) zaman, normal tempoya karlk gelen sreyi ifade eder. Dolaysyla; Normal zaman: llen zaman * tempo eklinde hesaplanr. Farkl llen zaman ve tempo deerleri iin ayn normal zaman deeri elde edilebilir rnek: llen Zaman (dak) 0,12 0,2 0,1 x x x Tempo 1 0,60 1 ,20 = = = Normal Zaman (dak) 0,12 0,12 0.12

Normal zamann iinde iinin kiisel gereksinmeleri, iin monotonluu, gl, yorgunluk toleranslar, belirli ve belirsiz ii geciktirici nedenler iin gerekli zaman paylar yoktur. hesaba katlmas gerekir 6) inin insancl gereksinimlerine ait zaman paylar iki grupta toplanmaktadr.
a) Kiisel htiya Pay: Tuvalete gitme, ortam ss, aydnlatma, havalandrma ile

Standart zaman bulmak iin bu paylarn da

ilgili cihazlar ayarlama, su ime, pencereyi ama-kapama gibi kiisel ihtiyalar iin ayrlan paydr. Tm iler iin uygulanr. Normal zamann %5'i olarak alnr.
103

b) Dinlenme Pay: in. ii zerinde oluturaca fizyolojik ve psikolojik et

kileri azaltabilmek amacyla verilir. Dolaysyla iin zelliklerinden kaynaklanan zorlanmann derecesine gre her i iin farkl bir oranda belirlenir. Dinlenme paylar normal zamann yzdesi olarak aada verilen faktrler ve tanmlar dikkate alnarak saptanr iin zelliine bal olarak ara deerler de seilebilir i) nsan vcudunun pozisyonu Oturma Ayakta durma Eilme ve uzanma Yrme ii) Bedensel aba (kaldrma ekme. itme) ok hafif ykler ( 1 -5 kg) Hafif ykler (6-10 kg) Fazla ar olmayan ykler (11-15 kg) Orta ar ykler ( 16-25 kg) Ar ykler (26-35 kg) ok ar ykler (36-50 kg) iii) Beceri (ustalk-hassasiyet) Fazla beceri gerektirmeyen iler Beceri gerektiren iler Yksek beceri gerektiren iler iv,) Zihinsel aba (Zihinsel aba sresinin toplam alma sresine oran dikkate alnr) % 0-25 younluk-basit iler % 26-40 younluk-az karmak iler % 41 -50 younluk-fazla karmak olmayan iler % 51-70 younluk-karmak iler % 71 ve fazlas younluk.ok karmak iler 0 1 2 3 4-8
104

Normal Zamann Yzdesi 0-1 2-3 1-3 8-10 Normal Zamann Yzdesi 0-1 2-3 4-6 7-14 15-25 26-58 Normal Zamann Yzdesi 0-1 2-4 5-9

v) Gz abas (dikkatin younluu ve sresi deerlendirilir) Az dikkat gerektiren iler Dikkat gerektiren iler ok dikkat gerektiren iler Dk Orta Yksek v,ii) Grlt Grlt yok Srekli-hafif Aralkl-yksek Aralkl-ok yksek Srekli-yksek viii) Yeterli Yetersiz ok Yetersiz

Normal Zamann Yzdesi 0 1-2 3-5 0 1 2-4 0 1-2 2-3 3-5 3-4

vi) Monotonluk (zihinsel ve bedensel monotonluk dikkate alnr)

Aydnlatma (iin k gereksinimi dikkate alnr) 0 1-2 3-5

ix) evre Koullar (scaklk, nem, toz, kir, buhar, ak hava) Normal bro koullar Rahatszlk veren bro koullar Normal atlye koullar Rahatszlk veren atlye koullar Ar rahatszlk veren koullar 0 1-3 1-3 4-5 6-15

105

Bu yzdeler her bir i elemanna ayr ayr uygulanabilecei gibi tm ilem iin tek olarak da uygulanabilir. Ancak uygulamada makine tarafndan gerekletirilen i eleman sreleri dikkate alnmaz. Ayrca iin kadn iiler tarafndan yaplmas halinde insan vcudunun pozisyonu ve bedensel aba faktrlerine ait yzdeler birer puan artrlarak uygulanr. Hesaplanan kiisel ihtiya ve dinlenme paylar normal zamana ilave edilir. Ancak normal alma sresi iinde verilen ay, yourt vb. molalar var ise, molalara ait zaman pay sz konusu paylardan dlr . rnein 8 saat (480 dakikalk) normal alma zaman iinde iki kere 10 dakikalk ay molas veriliyor ise mola yzdesi (2 x 10/480 = 0,041) 4'dr. Kiisel ihtiya ve dinlenme pay toplam % 15 olarak belirlenmi ise %4 mola pay dlerek % 11 olarak uygulanr. Yemek molas sresi dikkate alnmaz. 7) Dier taraftan iinin kontrol dnda belirli ve belirsiz ii nedenler vardr geciktirici

Dolaysyla bunlar iin baz zaman paylar eklemek

gerekmektedir. Belirli ii geciktirici nedenler, iin gerei olarak yaplmas gereken genellikle periyodik zellikteki nedenlerdir. Bunlar, takm-kalp deitirme, aparat takma, deneme retim vb. her ilem tipi deitiinde yaplan i hazrlklar, yalama, makine ve evre temizlikleri, ilem arasnda gereken takm bileme, malzeme getirme ve gtrme ve benzeri normal olarak kmas beklenen ilerdir. Bu ilerin normal zaman benzer ekilde bulunarak, bazlar ilemin normal zamanna ilave edilir, bazlar ilemin hazrlk zaman olarak ayrca hesaplanr, bazlar ( zellikle gnlk periyodik bakm ve temizlik sreleri) ise kapasite hesaplar iin gnlk alma sresinden dlr. lemin normal zamanna ilave edilmesi durumunda, belirli ii geciktirici nedenin ka ilemde bir tekrar ettii belirlenerek, sz konusu nedene ait sre tekrarlanma saysna blnerek bir ilem bana den ksm bulunur. Bulunan sre ya dorudan ya da normal zamann yzdesi olarak ilemin normal zamanna ilave edilir. Belirsiz ii geciktirici nedenler ise takm krlmas, malzemenin hatal olmas, malzemenin zamannda gelmemesi, makine arzas, hatal bilgi vb.
106

iinin kontrol dnda olan ve nceden belirlenemeyen nedenlerdir. Bunlarn oluma anlar ve srelerini saptamak olduka zor olduundan, retim sistemi ve ilemin zelliklerini iyi tanyan kiilerin ve ettnn bilgi ve deneyimine gre normal zamann yzdesi olarak belirlenir. Hibir tahmin yaplamamas durumunda normal zamann %0 ila % 3' arasnda bir oran olarak alnabilir. 8) eleman ve tempolar lldkten ve gerekli paylar belirlendikten sonra ele alnan i veya i elemanlar iin standart zamanlar hesaplanabilir. Hesaplama forml aada verilmitir.
Normal Zaman Standart Zaman NZ = (ort. t) x (ort. T) (her i eleman iin) SZ = NZ (l+k+d+g)

veya
SZ = NZ ( 1 +k+d+g1 )+g2

eklinde hesaplanr. Burada,

NZ: Normal (Teme1) Zaman, t : llen i eleman sresi T : elemann temposu ort.t: Ortalama i elemannn sresi (yaplan gzlemlerde llen zamanlarn toplamnn gzlem saysna blnmesi ile bulunur). Ort. T: Ortalama tempo (yaplan gzlemlerde takdir edilen tempo deerleri toplamnn gzlem saysna blnmesi ile bulunur veya o i eleman veya tm ilem iin genel olarak belirlenen tempo deeridir) k: Kiisel ihtiya pay (% olarak kullanlr). d: dinlenme pay (% olarak kullanlr) g: belirli ve belirsiz ii geciktirici paylar toplamdr (% olarak kullanlr). g1: belirsiz ii geciktirici paydr (yzde olarak kullanlr) g2: belirli ii geciktirici paydr (normal zamann birimi cinsinden kullanlr)

Standart zaman deeri retim planlama, tevikli cret vb. faaliyetlerde Saatlik retim Miktar olarak kullanlr. Dolaysyla standart zaman aadaki ekilde saatlik retim miktarna dntrlr.

107

Saatteki retim Miktar = 60/SZ Bu formlde Standart Zamann dakika cinsinden ifade edilmesi gerekmektedir. 9) Standart zamanlar belirlendikten sonra i metodu (malzeme, makine,tehizat, yntem) deitiinde zaman etd almasnn tekrar yaplmas gerekmektedir. Her trl metot deiikliinin kontrol altnda olduu ve gerekli iletiimin saland sistemlerde fazla sorun yoktur. Aksi halde endstri mhendislii herhangi metot deiiklii olup olmadn belirlemek amacyla bir denetim program yapmak durumundadr. Byle bir program iin kullanlabilecek deerler aada verilmitir (Salvendy, 1992). Standart Zamanlar Denetim Skl lemin Yllk Yaplma Sresi (lem Says x Standart Zaman) 700 saatten fazla 101-700 saat 50--100 saat 50 saatten az Denetim Aral 6 ayda bir ylda bir iki ylda bir ylda bir

4.3.2. NCEDEN BELRLENM HAREKET ZAMAN SSTEMLER

nceden belirlenmi hareket-zaman sistemleri (predetermined motion-time systems) ii temel insan hareketlerine ayrmakta, bu hareketler iin nceden normal tempoya gre hazrlanm olan tablolardan, hareketlerin zelliine uygun zaman deerlerini semekte veya sz konusu zaman deerlerinin toplamn alarak iin standart zamann belirlemektedir. Bu sistemlerin temel yarar, kronometraj ynteminde olduu gibi zamann yanl llmesi veya temponun hatal takdir edilmesi durumlarnn olmamasdr nk temel hareketler doru olarak belirlenmi ise normal (temel) zamann hatal olma
108

olasl yoktur. Sz konusu zaman deerleri uzun yllar sresince ok sayda ilem zerinde video, film vb. aralar kullanarak mikro dzeyde yaplan incelemeler ve aratrmalar sonucu elde edilmilerdir. Bu tr aralarn saniyede belirli saydaki kare eklinde tanmlanm olan hzlar ile metod ve tempo konusunda uzman kiilerin almalar sonucu sz konusu tablolara ulalmtr. Bu sistemler kapsamndaki ilk alma F. B. Gilbreth ile beraber alm olan Asa Bertrand Segur'a aittir l920'li yllarda gelitirilen bu alma Hareket-Zaman Analizi (Motion-Tme Analysis-MTA) olarak adlandrlmtr. 1920 ve 1940 yllan aras eitli kii ve irketler tarafndan ok sayda yntem gelitirilmitir. Bunlar Faktr (Work Factor-Joseph H. Quick), Eleman Zaman Standartlar (Elemental Time Standards-Western Electric Company), Faktr (Work Factor-Philco ve RCA), Hareket Zaman Etd (Motion-Time Survey-General Electric) ve Boyutsal Hareket-Zaman Sistemi (Dimensional Motion-Time System-General Electric)dir. l946'da Harold B. Maynard Westinghouse Electric irketinde Gustave J. Stegemerten ve John L. Schwab ile birlikte ilem metodlarnn tanmlanmas ve deerlendirilmesi projesine balam ve bu proje sonunda Metod-Zaman lm (Methods-Time MeasurementMTM) yntemini gelitirmilerdir. MTM en ok tannan ve iletmelerde en ok uygulanan bir zaman etd yntemi olmutur . Daha sonraki yllarda yntem kolaylk ve hzl kullanm alarndan gelitirilmitir. Orijinal yntem MTM-l olarak adlandrlmaktadr. Gelitirilen yntemlerden bazlar, MTM-2, MTM-3, Master Standard Data, Universal Data, MOST ve MODAPTS'dr.. nceden belirlenmi hareket-zaman sisteminde ilemler i srasna uygun olarak uzanma, tutma, tama, yerletirme, brakma gibi temel hareketlere ayrlmakta, her temel harekete ait normal zaman deeri ilgili tablodan hareketin zelliine dikkat ederek seilmekte ve tm hareketlere ait normal zaman deerleri toplanarak ilemin normal zamanna ulalmaktadr. Normal zamana gerekli paylarn ilavesi ile standart zaman bulunmaktadr.

109

nceden Belirlenmi Hareket Zaman Sistemlerinin Avantajlar : Temel hareket zamanlar evrensel dzeyde kabul edilmi tablolardan alnmakta olup, zaman lm ve tempo takdiri hatas yoktur. Daha doru standart zamanlar elde edilir. in gzlemlenmesi zorunlu deildir, nemli olan iin temel hareketlerinin ne olduudur. Bylece retime gemeden tasarm srasnda standart zaman tespiti mmkn hale gelmektedir. in en elemanter dzeyde incelenmesi gerektiinden metod gelitirme nerilerine k tutar. Temel hareketlerin kodlanmas sonucu daha sistematik ve bilgisayara uygun bir yapya sahiptir. nceden Belirlenmi HareketZaman Sistemlerinin Dezavantajlar : Sadece insan tarafndan gerekletirilen ilemlere uygulanr, makine srelerinin belirlenmesinde kullanlmaz. Bu konuda gerekli eitimi alm kiilerce uygulanabilir. Belirli bir kadronun bu ie ayrlmas gerekir ve dier yntemlere gre sonuca ulamak daha uzun sre alr. Zorunlu deilse bile almann bilgisayar ile desteklenmesi gerekir. nceden belirlenmi hareket-zaman sistemi yntemlerinden en ok kullanlan olan MTM yntemi aada daha ayrntl olarak aklanmtr. 4.3.2.1. MTM YNTEM : Trkede Sentetik Zamanlar Yntemi veya Metod zaman lm (Methods Time Measurement) diye adlandrabileceimiz MTM ynteminde el ve parmaklarla ile yaplan 8 temel hareket , 2 gz hareketi ve 14 vcut , bacak ve ayak hareketi fonksiyonlar bulunmakta ve bu hareketlere ait zamanlar 10 adet nceden belirlenmi hareket zaman tablosunda kullanclarn hizmetine

110

sunulmaktadr. Bu

tablolar Etd ve Endstri Mhendislii kitaplarnda

bulunabilir (Karayaln , 1986.) Sz konusu temel hareketler aada verilmitir. 1.Uzanma (Reach R) : Eli belirli veya genel bir blgeye uzatma . 4. Hareket Ettirme (Move M) : Nesne / nesneleri belirli veya belirsiz bir yere gtrme/getirme . 5. Dndrme ( Turn T) : Bo veya elin bilekten evrilmesi . 6. Bastrma ( Applying Pressure - AP ) : Nesne / nesneler zerinde kas kuvveti uygulama 7. Tutma ( Grasp G) : Bir sonraki temel hareket iin nesne nesneleri parmaklarla kavrama . 8. Yerletirme ( Position P) : Nesneleri birbiri iine veya stne yerletirme . 9. Brakma ( Release RL ) : Nesne / nesneler ile elin temasnn kesilmesi . 10.Ayrma (Dissengage D) : Nesneleri birbirinden ayrmak iin kas kuvveti uygulama : 11.Gz Gezdirme ( Eye Travel-ET) : Gzn bir bak noktasnda dierine kaydrlmas. 12.Gzle belirleme ( Eye Focus EF) : Nesnenin ayrtedici zelliklerinin grlerek belirlenmesi. 13.Ayak Hareketi ( Foot Motion FM ) 14.Bastrarak Ayak Hareketi ( Foot Motion with Pressure-FMP ) 15.Bacak Hareketi ( Leg Motion LM) . 16.Yana Adm ( Side Step SS). 17.Vcudu Dndrme ( Turn Body TB). 18.Eilme (Bend B) , melme (Stoop S) , tek diz zerine melme (Kneel on one Knee KOK) 19.Dorulma ( Arise from Bend AB, Arise from stoop AS , Arise from kneel on one knee AKOK). 20.ki diz zerine melme ( Arise from knees- KBK). 21.ki diz zerinden dorulma ( Arise from Kneel on Both Knees AKBK ). 22.Oturma ( Sit S)
111

23.Kalkma (Stand STD ). 24.Serbest yrme ( Walk- Pace W-P). 25.Engelli Yrme (Walk Pace Obstacled-W-PO ) 26.Yk ile Yrme ( Walk Pace Loaded W-PL ) Baz temel hareketlere ait zaman deerleri tablolardan alnrken hareketin tr ,uzakl , ak , tutulan para arlk ve lleri , ynlendirme kolayl , bask kuvveti gibi zellikleri dikkate alnr. rnein Uzanma temel elemannda hareket uzakl ve tr dikkate alnr ve kodlamada belirtilir. Masa zerine 30 cm uzaklkta bulunan tebeirler iinden 1 tebeir alma ilemine uzanma temel eleman ; R 30 C kodu ile belirtilir. Burada R- uzanma hareketini 30- hareket uzunluunu ve C- hareket trn belirtir. C hareket tr tabloda : Ayn veya baka nesnelerle birlikte kark durumda bulunan ve seilmesi gereken bir nesneye uzanma durumuna karlk gelmektedir. MTM tablolarnda bulunan zaman deerleri TMU ( Time Measurement Units ) ad verilen birim ile gsterilir.
1 TMU = 0.00001 Saat = 0.0006 Dakika = 0.036 Saniyedir. 1 Saat = 100 000 TMU 1 Saniye = 27.8 TMU 1 Dakika = 1667 TMU

TMU kullanmnn nedeni , iin temel hareketlerinin ok kk zaman birimlerinde yaplabilme zelliidir.

4.3.2.2. RNEKLEME YNTEM

Uygulamas en kolay ve basit olan zaman etd yntemi rnekleme ( Work Sampling) yntemidir. Makinelerin veya alanlarn alma sreleri iinde gerekletirdikleri ilere ait yzdelerin tesadfi gzlemler yoluyla belirlenmesini salar. rnein bir ynetici elemannn yzde ne kadar bo kaldn belirlemek amacyla tesadfi anlarda 10 gzlem yapm ve bu 10 gzlemde 3 kere elemannn hi i yapmadn belirlemi ise, elemann bo kalma sresinin % 30 olduu eklinde bir n fikir elde etmi olacaktr. Eer
112

gzlem says yeterli byklkte tutulur ve gzlemler istenen bir ekilde yaplrsa, sz konusu yzdeler belirli bir hata pay ile salkl olarak belirlenebilmektedir. rneklemesi konusundaki ilk alma ngilterede 1930 lu yllarn balarnda L.H.C. Tippet tarafndan tekstil endstrisinde gelitirilmitir. Bu teknik daha sonra 1941ylnda R.L Morrow tarafndan A.B.D. de Gecikme oran ( ratio delay ) olarak tantld ise de fazla kabul grmemitir. Yntem rneklemesi ad ile ilk defa C.L.Brsley ve H.L. Waddell in 1952 ylnda yazsnda kullanlm ve bu tarihten sonra kullanm zellikle direk olmayan (indirekt) alanlar zerinde olmak zere artmtr.
rnekleme yntemi genel olarak aadaki ekilde uygulanmaktadr:

1. Problemin ve amacn belirlenmesi , ncelikle yntemin hangi amala uygulanaca saptanmaldr. Makinenin veya elemann bo kalma yzdesinin, gecikmelerin yzdesinin , arzalarn yzdesinin belirlenmesi gibi. Ayrca genel bir fikir sahibi olunmas , rneklemenin bizzat alanlara yaptrlmas ile onlarn ilerinin genel durumu ve gidiat hakknda bilgi sahibi olmalar amalar da sz konusu olabilir. 2. Etdn yaplaca blm veya blmler yneticilerine etdn amac , yarar ve ynteminin anlatlarak olurlarnn alnmas , gerekiyorsa st ynetime bilgi verilmesi ve almann alanlara aklanarak duyurulmas. 3. Gzlem , veri saklama , hesaplama ve raporlama iin gerekli tehizatn hazrlanmas , bu noktada video kamera , bilgisayar vb. cihaz ve aletlere ihtiya olabilir . 4. Ettlerin eitimi : almann amac , yarar , iler , yntemin ilke ve kurallar ( gzlemlerin tesadfi ve ani olmas , ettnn izleyecei gzergah , gzlem takvimine uyulmasnn nemi vb. konularda ) ettlere etkin bir ekilde anlatlmaldr.

113

5. lerin snflandrlmas : ler etdn amacna (1.madde) uygun olarak snflandrlarak tanmlanmaldr. Basit bir snflandrma eleman almas , bo beklemesi ve i yerinde olmamas eklinde olabilir. Daha ayrntl snflandrmalar aada verilmitir. A-Ama: Makine kullanm oran ve duru nedenlerinin belirlenmesi : a) Makine alyor (ilem yaplyor) b) Makine almyor (ilem yaplmyor) ba) Arza baa) Mekanik arza bab) Elektrik arzas bb) Bakm bba) Gnlk bakm bbb) Haftalk bakm bbc) Aylk bakm bbd) Revizyon bc) Enerji kesintisi bca) Elektrik bcb) Buhar bcc) Hava bd) Malzeme yok bda) Hammadde bdb) Yardmc madde be) i yok bea) e gelmeme (mazeretsiz) beb) Viziteye kma bec) zin bed) Raporlu bee) kazas bef) banda deil bf) yok
114

B-Ama: Bro almasnda ilerin dalmnn belirlenmesi a) Bilgisayar kullanyor b) Daktilo yazyor c) Faks ekiyor, gelen faks alyor d) Yaz yazyor e) Dosyalama yapyor f) Telefon ile konuuyor g) Grme yapyor ga) D ziyareti ile gb) i arkada ile h) Yryor ) Masay dzenliyor i) i yok-almyor j) yerinde yok lerin snflandrlmasnda nemli olan i snflarnn anlam itibariyle akmasn nlemektir. 1. 2. rnekleme gzlem formlarnn hazrlanmas. rnekleme plannn oluturulmas : Bu aamada , uygun bir rnekleme hata ve gvenilirlii iin gzlem saysnn hesaplanmas ile gzlemlerin gerekletirilecei zaman dnemimin belirlenmesi almas yaplr. Gzlem saysnn hesaplanmasnda iki nemli etmen vardr . Bunlar toplanan verinin gvenirlii ve veri toplamann maliyetidir. Veri toplama maliyeti zellikle ett zaman ile kullanlan alet ve tehizattan kaynaklanr. Veri toplama maliyetinin azaltlmas iin gerekli gzlem saysnn drlmesi gerekir , bu durumda da toplanan verinin gvenirlii azalr. Gzlem saysnn belirlenmesinde aadaki forml kullanlr. Gzlem says hesab nem arz eden i snflar iin yaplarak , en byk olan alnr.

115

P (1 p ) Z 2 N = D2
Burada N: Gzlem says P: snfnn tahmini gerekleme yzdesi Z: stenen gvenirlilik dzeyi ( R) iin gerekli katsay D: stenen hata oran

Forml uygulayabilmemiz iin ncelikle i snfnn tahmini gerekleme yzdesinin ( n tahmin) belirlenmesi gerekir. Bu yzde daha nce yaplan almalardan veya baka yerlerde yaplan benzer almalardan alnabilir yada uzman ve deneyimli kiilerin bilgilerine bavurulabilir. rnein Makinenin bo kalma yzdesinin % 25 olduu tahmin edilir. Z deeri iin nce istenen gvenirlik dzeyinin ett tarafndan belirlenmesi gerekir. eitli gvenirlik dzeyleri iin Z deerleri aadaki tabloda verilmitir. D deeri ise hata payn (hassasiyeti) gsterir. Dolaysyla istenen gvenirlik yzdesi ve istenen hassasiyet ( daha az hata aral ) artka yaplacak gzlem says fazlalaacaktr. Gvenirlik Dzeyi (Z) Katsaylar normal dalma ait tablolardan bulunur. Gvenirlik Dzeyi (R-%) 0,90 0,95 0,99 Katsay (Z) 1,645 1,960 2,576 stenen gvenirlik ve hata dzeyleri ile n tahminin yzdesine gre gzlem saysn veren Nomogramlar Etd kitaplarndan bulunabilir.

116

n tahmin yzdesi tespiti iin bir n alma (kstl sayda rnekleme) yaplm ve bulunan sonulara gre gzlem says belirlenmi ise n almada yaplan rnekleme almalar da gzlem saysna dahil edilir. rnein: n almada 100 adet gzlem yaplm ve n tahmin yzdes p = 0,20 olarak belirlenmi ise, R = 0,95 ve D = 0,04 iin gzlem says 384 olacaktr. O ana kadar 100 gzlem yaplm olduundan O andan sonra 284 gzlem yapmak yeterli olacaktr Gzlem saysnn belirlenmesinden sonra sra gzlem programnn oluturulmasna gelir. Gzlemler sistematik (rnein l5 dakika ara ile) veya tesadfi zamanlarda yaplr. Tesadfi zamanlar belirleyebilmek iin, ilgili kitaplarda(istatistik) bulunan tablolardan veya bilgisayarlarn tesadfi say retici programlarndan yararlanlr. Hatta telefon numaralarnn son veya drt rakam kullanlabilinir.

rnein; Tesadfi say 1705 6868 7113 0923 2276 1569 2167 3622 2342 3271 1115 4354 Seilen Say 1705 ----0923 2276 1569 2167 --2342 --1115 --Saat 17:05 ----9:25 23:00 16:00 22:00 --24:00 --11:15 ---

117

Yukardaki saat deerleri doal olarak vardiya (24 saat) alma yapan iyerleri iin geerlidir. Aksi halde 8-16 saat aral dndaki saylarn elenmesi gerekir. Ayrca molalara isabet eden saatler de elenmelidir. Bunun dnda, gzlemler aras srenin de gzlemin yaplma sresinden anlaml bir oranda daha fazla olmas gerekir. Birden fazla ett kullanmnda bu durum fazla nem arz etmeyebilir. Ancak birbirine ok yakn (5 dakikadan daha az) zamanlarda gzlem yaplmamaldr. Yaplacak toplam gzlem says ve gnlere den gzlem says etdn toplam sresini belirler. rnekleme tarih ve saatleri gzlem formuna kaydedilir. Bu ekilde gzlem says, gzlemci says, gzlem zamanlar ve gzlem gn says belirlenerek gzlem pln oluturulmu olur. 8. Gzlem plnna gre gzlem yaplarak ilgili formlara, kullanlyorsa bilgisayara kaydedilir. zellikle ilk gnlerde almann belirlenmi ama ve yntemler dorultusunda yaplp yaplmadna dikkat edilerek, gerekli nlemler zamannda alnr. Yaplan gzlemlere ait genel ve zet sonular hesaplanr. Bu noktada bilgisayar programlar kullanlabilir. Hatal olduu belirlenen gzlemler ett kapsamndan karlarak onlarn yerine yenileri plnlanarak gerekletirilir. 9. Gzlemler yaplmaa devam ederken gerekleme yzdelerinin aritmetik ortalamas ve standart sapmas srekli izlenir. Gzlem says tespitinde kullanlan deerlerden olan farklar analiz edilir, gerekli ise ilave almalar yaplr (gzlem saysnn arttrlmas vb). 10. Elde edilen sonularn ve nerilerin rapor haline getirilmesi ve ilgili kesimlere sunulmas. rnekleme almas sonularnn, ilem srelerinin (bir anlamda standart zaman) belirlenmesinde kullanlmas durumunda tempo takdiri deeri ile dinlenme ve gecikme paylarnn dikkate alnmas gerekir. rnekleme yntemi standart zaman hesabndan ziyade genel bir fikir elde etmek iin uygulanan bir yntemdir.

118

5. ETD UYGULAMA
5.1. MEVCUT DURUM :
5.1.1. in Yapl :
Mevcut durumda iin yapl yledir. istasyonunda operatr almaktadr. Bu operatrlerin yapt iler ise yledir. Birinci Operatr : Kazan kapaklarna taklacak krkleri arkasnda bulunan ksmdan alp konveyr boyunca ilerleyen kapaa takmaktadr bu ilemi yaparken herhangi bir zorlukla karlamaktadr. Krkler kapaa rahatlkla taklabilmektedir. Bundan sonra operatr bulpa giderek bulp almakta ve konveyr zerinde ilerleyen kazan kapana takmakta ve bir sonraki paray dzeltmek iin konveyrn ba tarafna doru ilerlemektedir. kinci Operatr : Bu operatr sabit olarak yerinde durmaktadr ve konveyrle nne gelip bekleyen kazan kapana birinci operatr tarafndan taklan krklerine valf makinas ile sarmal yay takmaktadr. Operatr sarmal yay alarak nce sarmal yay takma aparatnn azna takmaktadr. Bu haldeyken makinaya sarmal takmak zor bir i olmamaktadr. Bunun ardndan operatr, aparatn ayakla kontrol edilen pedalna basarak sarmal yay takl azn aa inmesini salamaktadr. Aparatn az aa doru inerken almakta bylelikle kre yayn kolayca taklabilecei bir hale gelmektedir. Operatr aa kadar inen aparatn azna daha nceden takt sarmal yay, iki eliyle aa doru indirmektedir. Bolua inen sarmal yay gergin halden eski haline dnerken operatr eliyle kre uygun eklide taklmas iin ellerini kullanmaktadr. Sarmaln kre taklmasnn ardndan operatr pedala basarak aparatn aznn eski haline dnmesini salamaktadr. Az tamamen kalktktan sonra operatr sa tarafnda bulunan butona basarak konveyr sistemini kontrol eden devreye
119

iinin bittiini bildirmekte ve konveyr sistemi sarmal taklan paray bir sonraki operatrn alma alanna tarken birinci operatr tarafndan krk ve bulp taklm bir baak kazan kapan sarmal yay takma aparatnn bulunduu noktaya getirmektedir. nc Operatr : Bu operatr su hortumunun taklmasndan ve daha nceki iki operatrn yapm olduu ilemlerin doru olarak yaplp yaplmadnn bir defa daha kontrol edilmesinden sorumludur. Bu kontrol sayesinde sarmal yayn yanl taklm olmasndan doabilecek sorunlarn nlenmesi istenmektedir. rnein; sarmal yayn tam olarak taklmamas halinde kazan kapanda su szdrmalar olabilecektir. Bu ise hem grubun kalite puannn dmesine hem de parann tekrar taklmas yeniden iilik gerektirdiinden verimsiz almann varln gsterecektir. Operatrn yapt i ise ksaca yledir. nce su hortumunu almakta ald bu su hortumlarnn kapaa kolayca taklabilmeleri iin bunlar sabunlu suya sokmaktadr. Sabunlu su, su hortumlarndan farkl bir noktadr. Su hortumunu kapaa kolayca taklabilecek duruma getirdikten sonra konveyr zerinde ilerleyen i parasna doru ilerlemekte ve su hortumunu takmaktadr. Bundan sonra kazan kapan ters evirerek nceki operatrlerin yapm olduu balantlar kontrol ediyor. Balantlar dzgn deilse dzeltiyor ve tekrar ters evirerek bir sonraki i parasn su hortumu takmak iin su hortumu almaya gidiyor. Birinci ve nc operatr alrken konveyr sistemi hareket etmektedir bu yzden bu iler yaplrken operatrlerim yrd gz nnde bulundurulmaldr. Mevcut duruma ait yerleim plan aada verilmitir.

120

YYYYEEEERRrrlllleeeimmm

121

Blm : Montaj-2 Takm, Tahrik Grubu Yaplan : Kazan kapana krk, bulp ve su hortumu taklmas Hazrlayanlar : 796.410 Sleyman AKAKIR 797.332 smail APAR

YE GRE PROSES EMASI N TANIMI

1. Operatr Kapaa git Kapa dzelt Kr almaya git Kr al Kapaa git Kr kapaa tak Bulp almaya git Bulp al Kapaa geri dn Bulb kapaa tak 2. Operatr Sarmal al Makinann azna sarmal tak Butona bas Azn aa inmesini bekle Sarmal aa indirerek kre tak Makine butonuna bas az kalksn Butona bas bir sonraki i gelsin 3. Operatr Su hortumu kutusuna git Hortumu al Sabunlu suya git Hortumu sabunlu suya sok ve kar Kazan kapana git Su hortumunu tak Kapa ters evir Bulp ve hortum kapan kontrol et Salam ise kapa ters evir Banta yerletir Salam deilse balantlar dzelt Banta yerletir TOPLAM

UZAKLIK
0.5 m. 1 m. 1 m. 1 m. 1 m. 2 m. 1.2 m. 2 m. 19

9.7 m.

122

5.1.3. Mevcut Metodun Deerlendirilmesi :

Mevcut durum incelendiinde en byk sorunun yrmeler olduu grlr. alma sresinde bu yrmelerin toplam azaltlrsa iilerin verimliliklerinin artaca aikardr. Planlanan operatr says iki kii olmasna ramen, alma artlarndan dolay i yetitirilemediinden bu istasyona bir tane fazladan operatr verilmitir. Birinci operatrn yapt ileri incelersek operatr sabit kalmamaktadr. Sabit olmad iin bir sonraki i parasna gitmek, kapaa takmak iin krk almak veya bulp almak, rnn deerine bir ey eklemedii halde iilik saati kullanmaktadr. Bu ise bir verimsizliktir. kinci alan ise 1. ve 3. alana gre daha az i yapmaktadr ve onlara nazaran daha az yorulmaktadr. 3. operatrde de yine yrmelere rastlyoruz. Mevcut durumdan yeni duruma geilirken ncelikle iilerin yrme ve ayakta durmalarna zm bulunmaya allmtr. Yrmelerin azaltlmasyla igc saatinden kazanmak hedeflenmi, ayakta durmann engellenmesiyle de daha insanca bir tasarm gelitirilmeye allmtr. Bu arada kazan kapaklarna conta takan operatrn ( seilen i istasyonundan bir nceki i istasyonunda alan operatr) kapaklar gelii gzel konveyre brakmasnn yerine kapaklar dzgn bir ekilde konveyre koymas istenmi bylelikle hem o operatrn yapt ite fazla bir deiim gerekletirilmemi hem de sadece kapak dzeltmek iin yaplan yrmeler ortadan kaldrlmtr. Konveyr zerinde ise bu deliklere girebilecek kntlar mevcuttur. Operatr her seferinde konveyr zerinde hareket eden bir tr sabitleme amacyla kntlar bu deliklere gelecek ekilde dzeltiliyor. Bu ayn zamanda hattn bundan sonraki ksmnda otomasyonla yaplan ksm iinde gerekli bir ilemdir.

123

5.2. Gelitirilen Metod :

5.2.1. in Yapl :
Yeni durumda iin yaplmas iin gerekli operatr says ten ikiye indirilmitir. Bu yeni halde iilerin yatklar unlardr. Birinci Operatr : Bu yeni halde de birinci operatr kazan kapaklarna taklacak krkleri arkasnda bulunan ksmdan alp konveyr boyunca ilerleyen kapaa takmaktadr. Bundan sonra operatr bulpa giderek bulp almakta ve konveyr zerinde ilerleyen kazan kapana takmaktadr. Ama yeni durumda bir nceki i istasyonunda alan operatr kazan kapaklarn dzgn olarak konveyr zerine brakt iin operatr kazan kapaklarn dzletmek iin konveyrn balang noktasna doru geri dnmemekte dorudan bir sonraki ki kazan kapana krk takmak iin yeni bir krk almaya gitmektedir. Kr aldktan sonra ilerleyip yine hareket eden konveyr zerinde ki kazan kapana krk ve bulb takmaktadr. kinci Operatr : Yeni durumda ikinci operatrn grevleri arttrlmtr. Buna gre ikinci operatr birinci operatr tarafndan krk taklan kazan kapaklarna yine eskisi gibi sarmal yay takmaktadr. Bunun ardndan sa tarafnda bulunan su hortumunu alarak nnde duran kapaa takmakta ve daha sonra yaplan balantlar kontrol ettikten sonra butona basarak bir sonraki i parasnn gelmesini salamaktadr. nc Operatr : Yeni gelitirilen sistemde nc operatre ihtiya duyulmamaktadr. Bu operatr fabrika iindeki bir dier i istasyonunda altrlabilir.

124

Mevcut duruma ait yerlei

125

Blm : Montaj-2 Takm, Tahrik Grubu Yaplan : Kazan kapana krk, bulp ve su hortumu taklmas Hazrlayanlar : 796.410 Sleyman AKAKIR
797.332 smail APAR

YE GRE PROSES EMASI N TANIMI

UZAKLIK
1 m. 1 m. 1 m. 1 m. 4.0 m. 16 4 1 1

1. Operatr
Kr almaya git Kr al Kapaa git Kr kapaa tak Bulp almaya git Bulp al Kapaa geri dn Bulb kapaa tak 2. Operatr Yay al Makinann azna sarmal tak Butona bas Azn aa inmesini bekle Sarmal aa indirerek kre tak Makine butonuna bas az kalksn Su hortumunu al Hortumu sabunlu suya sok ve kar Su hortumunu tak Kapa ters evir Bulp ve hortum kapan kontrol et Salam ise Kapa ters evir Banta yerletir Salam deilse Balantlar dzelt Banta yerletir Butona bas sonraki i paras gelsin
TOPLAM

126

5.2.3. Yeni Metodun Deerlendirilmesi :

Mevcut durumdan yeni duruma geilirken ncelikle iilerin yrme ve ayakta durmalarna zm bulunmaya allmtr. Yrmelerin azaltlmasyla igc saatinden kazanmak hedeflenmi, ayakta durmann engellenmesiyle de daha insanca bir tasarm gelitirilmeye allmtr. Bu arada kazan kapaklarna conta takan operatrn ( seilen i istasyonundan bir nceki i istasyonunda alan operatr) kapaklar gelii gzel konveyre brakmasnn yerine kapaklar dzgn bir ekilde konveyre koymas istenmi bylelikle hem o operatrn yapt ite fazla bir deiim gerekletirilmemi hem de sadece kapak dzeltmek iin yaplan yrmeler ortadan kaldrlmtr. alan operatrlerin kendi aralarnda yer deitirebilmeleri mmkn olduundan her iki operatrde alma sresinin bir ksmnda oturabilecektir. Yaplanlar monoton bir almay da engelleyecektir. Yeni metod da yrmelerin azaltlmas sayesinde operatr says bir azaltlm bylelikle bu istasyonun adam*saat cinsinden verimi ykselmitir.

5.3.5. Metotlarn Karlatrlmas :

Yeni tasarmla yrme 9,7 m.den 4 m.ye ilem says 18den 16ya, tama says ise 8den 4e indirilmitir. Ayrca yaplan bu indirimlerin yannda yeni tasarm sayesinde 3. operatrn bu hatta almasna ihtiya duyulmamaktadr. Yaplan tasarmla ergonomik bir i istasyonu prensibi gz nnde tutularak operatrlerden birinin oturabilmesi salanmtr. Bunun yannda yaplan iin her iki operatr tarafndan ayakta almalar salanmtr. Yeni durumda ayrca iilerin yrmesi azaltldndan operatrlerin daha az yorulmalar mmkn olacaktr.
127

yaplabilir olmas iin eitilmeleri

bylece kendi aralarnda yer deitirerek, ikisinin de bazen oturarak bazen de

6. ZAMAN ETD
Zaman lm mevcut durum iin kronometraj yntemiyle gerekletirilmitir. Her bir elaman iin iki farkl vardiyada alan iilerin almas izlenmi ve zaman etd yaplmtr. Bylelikle alanlar arasnda farklar izlenerek tempo deerlendirmesi iin i hakknda daha iyi bir birikim elde edilmeye allmtr. Yine zaman lmleri de her iki vardiya almalar iin yaplmtr.

6.1. in Elamanlar :
Mevcut i elamanlarna ayrlrken gzlenebilirliklerinin yannda iin yapl srasnda kolaylkla yaplabilirlikleri deerlendirilmitir. Bundan dolay metod etd almas yaplrken elde edilen i akn iin kronometraj yntemi uygulanmamtr. elemanlar, iin yapl srasnda ayrt edilebilen ve mmkn olduunca kk sreli olan ama ok kk i zamanna da sahip olmayacak halde seilmitir. Bunun sebebi ise, eer ortalama zaman 50 salise olan 4 farkl ilemin her biri iin yaplan zaman lmnde her bir i eleman iin yaplacak lm hatalar artabilecek bylelikle daha fazla hatal sonu bulunabilecektir. Yaplan gruplama da i elemanlar belirlenirken hem bu yaplabilecek hatalarn (kronometre durdurup/balatama srasnda geen zamann hatas) mmkn olduu kadar az olmas hem de llen elemanlarn gzlenmesi srasnda rahatlkla ayrt edilebilir olmas dikkate alnmtr. Bu yeni gruplama ile 12 ilem blm belirlenmi ve bunlara ait sreler kronometre ile llmtr.

128

129

6.2. Kronometraj Yntemi :

Mevcut duruma ait llen sreler ve bunlara ait tempo deerleri hareketle operatrler baznda Normal Zamanlar verilmitir.

6.2.1. llen Sreler :

Blm : Montaj-2 Takm, Tahrik Grubu Operatr : 1. operatr Kullanlan Tesisat ve yardmc Aletler:
No in Tanm 1 Kapaa git ve dzelt 2 3 4 5 6 7 Kre almaya git Kr al Kapaa git Kr kapaa tak Bulb almaya git ve al Kapaa geri dn ve bulp tak 1 1,8 110 1.70 100 0,45 90 1,25 90 3,4 70 1,95 110 4,8 90 2 2,3 80 1,9 90 0,3 100 1,35 80 2,25 100 2,4 90 3,65 110 3 1,7 110 2,25 80 0,35 100 1,15 100 2,7 90 2,1 100 4,25 100

Etd Yapan : 797.332 smail APAR 796.410 Sleyman AKAKIR

4 1,8 120 2 80 0,5 80 0,9 120 2,15 110 2,35 90 4,05 100 5 1,9 100 1,55 110 0,3 120 1,2 90 2,6 90 2,6 80 4,2 100 6 2,25 90 1,6 100 0,4 90 1,1 110 2,3 100 1,8 110 5,7 80 7 2,4 90 1,9 90 0,4 100 1,1 100 2,95 80 1,65 120 4,6 90 8 2,1 100 2 80 0,35 100 1,3 80 3,4 70 2 100 4,1 100 9 1,8 120 1,9 90 0,45 90 1,05 100 2,3 100 2,55 80 3,8 110 10 2,5 90 1,4 120 0,45 80 1,25 90 2,5 90 2,05 100 4,65 90

N.Z

T t(sn) T t(sn) T t(sn) T t(sn) T t(sn) T t(sn) T t(sn)

2.04 1,68 0.37 1.10 2.34 2.07 4.20

Normal Zaman (sn) Kiisel ihtiya (%5) Dinlenme pay (%6) Geciktiriciler
(%4)

13.80

0.69 0.83 0.55 15.87

Standart Zaman (sn)

130

Blm : Montaj-2 Takm, Tahrik Grubu Operatr : 2. operatr Kullanlan Tesisat ve yardmc Aletler: Sarmal yay takma aparat
No in Tanm 1 Sarmal alp aparata takma 2 Sarmal yayn kre taklmas 3 Aparatn kalmas bir sonraki i parasnn gelmesi T t(sn) T t(sn) T t(sn) 1 1,5 110 3,45 90 2,4 110 2 1,7 100 3,05 100 2,6 100 3 1,4 120 2,75 110 2,35 110 4

Etd Yapan : 797.332 smail APAR 796.410 Sleyman AKAKIR

5 1,9 80 4,05 80 3,4 80 6 1,35 120 3,15 100 2,5 110 7 1,55 100 3 100 2,65 100 8 1,65 100 3,5 90 2,55 100 9 1,45 110 3,9 80 3,2 80 10 1,85 90 2,9 110 2,25 110

N.Z

2 80 2,85 110 2,35 110

1.62 3.12 2.61

Normal Zaman (sn) Kiisel ihtiya (%5) Dinlenme pay (%3) Geciktiriciler
(%2)

7.35

0.37 0.22 0.15 8.09

Standart Zaman (sn)

131

Blm : Montaj-2 Takm, Tahrik Grubu Operatr : 3. Operatr Kullanlan Tesisat ve yardmc Aletler:
No in Tanm 1 Su hortumuna T gitmek ve almak t(sn) 2 Sabunlu suya gitmek T hortumu suya t(sn) sokmak 3 Kapaa gitmek T t(sn) 5 Su hortumunu T takmak t(sn) 6 Kapa evirip T kontrol etmek t(sn) 7 Kapa tekrar T dzeltmek t(sn) 1 2,15 90 2,4 90 1,15 100 2,75 100 2,4 100 1,2 100 2 1,8 100 2,25 90 1,05 100 2,45 110 2,7 90 1,35 90 3 1,95 100 2,05 100 1,45 90 3,5 90 2,5 100 1,15 100

Etd Yapan : 797.332 smail APAR 796.410 Sleyman AKAKIR

4 2,5 80 2,7 80 1,6 80 3,55 80 2,95 80 1,55 80 5 1,65 110 2,15 100 1,2 100 2,65 100 2,5 100 1,25 100 6 1,85 100 1,8 110 0,9 110 2,7 100 2,15 110 1,25 100 7 2,1 90 2,35 90 0,95 100 3,3 80 2,55 90 1,45 90 8 3,1 70 2,5 80 1,45 80 3,4 80 3,55 70 1,6 80 9 2,35 90 2 100 1 100 2,4 110 2,15 110 1,2 100 10 1,75 100 2,2 100 1,35 90 2,65 100 2,25 110 1,4 90

N.Z

1.93 2.08 1.13

2.74 2.42 1.24

Normal Zaman (sn) Kiisel ihtiya (%5) Dinlenme pay (%6) Geciktiriciler
(%2)

11.54

0.58 0.69 0.23 13.04

Standart Zaman (sn)

6.2.1. Etdn Deerlendirilmesi :

132

Mevcut alma biimine gre i istasyonunda zaman etd yaplrken her bir operatr ayr bir i istasyonu gibi kabul edilerek her biri iin ayr ayr normal zaman ve standart zaman bulunutur. Bunun sebebi, her bir i paras bu operatrler ayr ilemler gerekletirirken ayr para ayn anda farkl operasyonlardan gemektedir. Yani bu i istasyonunu bir i paras toplam standart zaman kadar bir srede terk etmesine ramen ardk iki kazan kapann bu i istasyonundan k sresi bu sreye eit deildir. Yukardaki ett formlarndan da kolayca belirlenebilecei zere bu istasyondan bir i parasnn kmas iin gerekli zaman yle bulunabilir.

SZ
i =1

Standart Zaman sn. 1. Operatr 2. Operatr 3. Operatr TOPLAM : 15.87 8.09 13.04 37.00

* Arelik A.. de yaplan kronometraj almasnda her operatrn yapt i iin 50 adet sre tutulmu olup bu 50 er lm sonucu kan standart deerler srasyla yledir. 15.71 sn., 8.17 sn., 12.89 sn. ye deerleri bulunmutur. lm saysnn sonuca etkisi iin yaplan incelemede yaklak 10 lmden sonra belirlenen standart zamann nemli oranda deimedii gzlendiinden 10 tane lm alnarak bunlar iin standart zaman belirlenmitir.

Buna gre bu istasyonda bir kazan kapa 37 sn. ye kadar kalr. Fakat bu istasyonun evrim sresi deildir. stasyondan birim zamanda kan para saysn etkileyen buradaki verilere gre 1. Operatrn yapm olduu itir. Bu operatr standart olarak 15.87 sn.de kendisine den ii bitirir. Bundan dolay istasyondan 15.87 sn.de bir 1 i paras kar. Yaplan iin deerlendirilmesi srasnda da belirtildii gibi 2. Operatr daha az almaktadr (en azndan sre olarak) nk bu operatr yaklak 8
133

sn.de iini bitirebilmektedir. Bundan sonra kalan srede bo kald zamanlar gzlenmitir. Birinci operatr baz durumlarda 1. operatre yardm edip birka adet kazan kapana krk ve bulp takabilmekte ardndan biriken kapaklara sarmal yay taklmas ilemine geri dnmektedir. nc operatrn bo kalma zaman para bana 2 sn. kadar grnmektedir. Operatrn bu bo kalma durumu gzlem srasnda tam olarak belirgin deildir. Yani ikinci operatrn bo kalabildii ok rahat gzlenirken nc operatr sanki her zaman alyor gibi deerlendirilmektedir. Sonu olarak bu istasyonun evrim sresi birinci operatrn ilerini bitirme sresine eittir. Mevcut durumda bu istasyonda bir saatte gerekli paralar taklm olarak kacak kazan kapa says u ekilde kolaylkla bulunabilir.

retimMiktar =

3600 3600 = 227a det/ saat S tan dartZaman 15.87

retimMiktar =

60 * 400 24000 = 1512a det/ var diya S tan dartZaman 15.87

7.YEN TASARIMIN FAYDALARI :

7.1 Ergonomik Asndan :

134

alanlarn gelecekte de retkenliklerini devam ettirebilmeleri ve bu sayede geimlerini salayabilmeleri asndan salklarnn korunmas byk nem tekil etmektedir. Salkl yaamak, insan hakk asndan da nemlidir. dev almas srasnda, mevcut sistemlerin incelenmesinde

operatrlerin salklar kalabilmeleri iin gerekenlerle ilgilenilmitir. Salkl insanlar hasta olanlardan daha iyi alacaklarndan bu iletmenin verimini de arttracaktr. Yeni sitemde, ykseklii ve arkal ayarlanabilen sandalyelerle zelikle 2. operatrn srt, bel ve boyun arlar azalacak bu sayede iinin deiik aralklarla elini beline gtrmesine gerek kalmayacaktr ve dikkatinin dalmas nlenecektir. Yine bu sayede alanlar daha az yorulacaklar ve daha uzun bir sre verimli bir alma yrtebileceklerdir. kinci operatre verilen iler srasnda mmkn olduu kadar hareket ekonomisi ilkeleri dikkate alnm bylelikle hem yaplan ilerin daha kolay yaplabilir hale gelmesi salanm hem de zamandan ve iilikten kazanlmtr. Ergonomik adan iyi tasarlanm bir sistem alanlar memnun klaca iinde onlarn verimini ykseltecektir. Buda sonu olarak iyeri verimliliini ykseltecek bylelikle rekabet gc korunacak ve tketicilere yanl montajdan dolay ulaabilecek hatal rnlerin says azalacak sonuta irket karl kacaktr.

7.2 Verimlilik Asndan :

Gnmz iletmelerinin kendi kendilerini deerlendirmeleri asndan verimlilik nemli bir gstergedir. Verimlilik belirli bir dnemde tamamlanan
135

rn veya hizmetler ( ktlar) ile onlar elde etmek iin ayn dnemde kullanlan girdiler arasndaki ilikiyi gstermektedir. Verimlilik ayn zamanda Endstri Mhendisliinin ve uygulama alanlarnn ortaya k asndan da nemlidir. Yaplan iyiletirmeler ile iilerin rahat bir alma ortamnda bulunmalar amalanmtr. nsanlar kendilerini iyi hissediyorlarsa i yapmaya daha hevesli olacaklardr. Bu da onlarn performanslarn arttracaktr. ilerin performanslarnn artmas birim zamanda sistemden kan kazan kapa saysn arttracaktr. Yeni durumda operatrlerden ncsne gereksinimin son bulmas sonucu ayn retim kapasitesi iin i gc verimini arttracaktr. Sonuta daha az adamla ayn retimi gerekletirdiimize gre bu maliyetlere yansyacak ve maliyetlerdeki d karll artraca gibi gnmz pazarlarnda irketin rekabet gcn arttracaktr.

7.3 Finansal Adan :

Yeni sistem iin nerilenlerin irket iin grlmektedir. stelik iyerinin verimliliinde salanan artla, irketin karll artacak ve irket daha ok kar edebilir duruma gelecektir. bir maliyet dourmad

8. SONU
Teknolojik ilerlemelerin bir sonucu olarak gnmzde insana yklenen iler gn getike daha zor ve karmak olmaktadr. verenler iin i veriminin artmas daha kaliteli ve verimli retim yaplmas, alanlar iinse daha insancl artlarda alma gerei ortaya km, alanlarn da
136

iverenlerin de bu sorunlar kendi abalaryla zmeleri mmkn olamamtr. Bunun sonunda ergonomi bilimi ve i etd ortaya kmtr. Ergonominin en temel tanm, insan doal yetenekleri iinde en uygun ie yerletirmektir. Bu tanmdan da anlalaca gibi ergonomi bilimi sayesinde alan asndan daha insancl artlarda alma mmkn olacaktr. Tabi daha uygun artlarda, kendi yeteneine uygun ite alan insan iinde daha verimli alabilecektir, daha kaliteli, minimum hata oranl alma da bu ekilde salanm olacaktr. Bu ekilde iverenin de iiden beklentileri salanm olacaktr. Ergonominin dier bir tanm insan almas srasnda bilimsel olarak incelenmesi eklinde belirtilmektedir. etdyle de alma yeri ve i istasyonu eletirisel bir gzle incelenerek insan, makina ve malzeme elerinin en etkin yntemle mal veya hizmet retmelerinin salanmasdr. Bylece iin en verimli ekilde yaplmas salanarak hem iinin hem de iverenin karll salanacaktr. Ergonomi ve metot etd almalarnn ardndan yaplan zaman etd almalaryla iin standart zamanlar bulunacak, iin planl ve en optimize ekilde yaplmasnn temelleri atlm olacaktr. Yaptmz bu dev sayesinde ergonominin ve i etdnn i yaamndaki nemini, ergonomi ve i etd incelemelerinin, tasarmlarnn uygulamada nasl yaplacan, iletmelerin ergonomi ve i etd almalar hakkndaki bilgi ve grlerini, sanayideki ergonomik durumu i etd almalarnn durumunu renmi olduk. Bu adan bu projenin ok yararl olduuna inanyoruz. Endstrilemenin hzla gelitii, rekabet artlarnn gn getike kzt gnmzde daha verimli retmenin gerei daha kesin olarak grlmektedir. Bunun sonucunda ergonomi ve i etd gn getike gelien ve geliecek olan bir bilim daldr. Ayrca ergonomi ve elbette ki i etd sadece sanayide deil insann bulunduu her ortamda sz konusu olan bir
137

bilim daldr. nsan yaamnn her blmnde ergonomi bilimiyle i iedir. Evde kullanlan tm eyalarn ergonomik adan insan bedenine uygunluu, evdeki aydnlatma sisteminin dizayn edilmesi gibi birok konu ergonomi bilimi kapsamna girmektedir. Yine bunun gibi yaptmz her ii daha kolay bir metotla yapma amac da insan doasnda olan bir durumdur.

138