Me rastin e 95 vjetorit t lindjes, 1909-2004

KONTRIBUTI I SELMAN RIZS N FUSHN E GRAMATIKS KONTRASTIVE

Agim Spahiu qershor 2004

Prmbledhje
x kt shkrim )itet pr kontriutin e profFelmn s n fushn e grmtiks kontrstiveF ety vihet n spikm nj grmtik e tij e njohur e gjuhs serokroteD por pr nxns sht shtjellur n gjuhn shqipeF ertikullshkruesi e vshtron kt qrmtik ng dy nX xg n prmjtsoreEteorike dhe terminologjikeFei vjen n prfundim se kjo qrmtikD edhe pse sht shkrur pr SH vjetshD sht e nj niveli t duhur shkenorD prndj sk dyshim se edhe sot hrtuesit e teksteve grmtikore mund t mshteten n tD duke mrr pr z dik ng joF

tr t shekullit F ei k ln ps vetes nj opus t gjer i ili edhe sot e ksj dite meriton t nlizohet e t vshtrohet ng shum n e spekteF or ne n kt shkrim do t ndlemi vetm n nj segment t tij dhe pikrisht n uyxsfsx q k dhn i x prx qewesu uyxesiF x vitin IWSP Riza k otur tekstin shkollor GRAMATIK T SRBO - KROATISHTESD qD pr mendimin tonD sht njr prej grmtikve m t mir shkollore t kohsF hemi kshtu pr rsye se edhe sot ps gjysm shekulliD po t shikohet me nj sy pk kritikD n t mund t gjesh shum gjr t vlefshme e t qndrueshmeF rndj ilido studiues shqiptr q merret sot me shtje t ndryshme t fonetiks e t grmtiks s shqipesD nuk n t nshkloj kt grmtikD pvrsisht prej sj se k t j me nj gjuhe sllveF ety do t gjejm shum mendime t vlefshmeD zrthime e sistemime q jn ktule e t qndrueshme edhe sot e gjith ditnF ujo Gramatik sht kontrstiveD ngs do gj q thuhet shpjegohet n kt gjuh fqinjD krhsohet me sistemin fonetik e grmtikor t gjuhs sonD duke i nxjerr n shesh kshtu pikprkimet e pikdllimet n mes tyreF sht nj grmtik e hrtur me nj krii t vent shkenore dhe kjo k r q ti tejkloj edhe shum t tjer t sj periudheD mdje edhe dis t mvonshmeF

Selman RIZAD pr mendimin tonD ishte njri prej gjuhtrve m t mdhenj shqipE

x kt trjtes do t ndlemi kryesisht n dis shtje teorike dhe terminologjike t sjF vidhur me spektin e prD sht mir t ndlemi pk te kriteret e plikur n klsiE (kimin e pjesve t ligjrtsX hhe (llimisht mund t konsttojm se shtj e numrit t pjesve t ligjrtsD n prgjithsiD n gjuhn tonD por edhe n shum gjuh t tjerD me gjith dis studime t r1 D edhe sot e ksj dite nuk k psur ndonj zgjidhje prE fundimtreF shtirsit jn t shumt ng vet fkti se ktegorit leksiko E grmtikore n ilndo gjuhD pr edhe n gjuhn tonD jn shum heterogjeneF rndj pr studiE uesin e tyre krkohet nj prpikri m e mdhe n shtjen e ztimit t kriterit z ose t kritereve z t grsheturF r sht nj shtje q kushtzohet ng kriteret mizotrueseF x klsi(kimin e pjesve t ligjrtsD sips mendimit tonD Selman Riza e k fE vorizur kriterin grmtikor sintksorD n prgjithsiD kriter ky q n vitet e fundit sht kudo mizotrues n grmtikt e gjuhve t huj2 F or kjo nuk do t thot se kriteret e tjer duhet t lihen nshD ngse vet kompleksiteti i tyre krkon nj grshetim t domosdoshm kritereshF x kt Gramatik elmn iz i k prnur II pjes t ligjrtsD k do t thot se edhe nyjn e k konsiderur si pjes t vent t ligjrtsF ut klsi(kim e gjejm edhe te yF wyderriziD uF gipoD hF hemirj etjF u futur edhe shum n detjeD po i jpim ktu edhe dis vlersime n pik t shkurtr lidhur kt shtjeX x kt Gramatik gjejm nj klsi(kim shum t drejt t premrveF et i k ndr n dy grupeX x PREMNA dhe n PREMNORF PREMNATD sips tijD jn zvendsuese emrshD kurse PREMNORT zvendsuese ndE jemnshD numrorsh dhe emrshD por q pr kh trjt jn ndjemn3 F o kshtuD numrort rreshtor ose numrort rendorD si i qunte iD i k konsiderur si ndjemr4 D meq u prshtten emrve n numrD gjini dhe rsY o t ndlemi te zrthimet e dis pjesve t ligjrts n kt GramatikD do t shohim se shum klsi(kime dhe shpjegime mund t jen t qndrueshme dhe ktule edhe sotF ushtuD pF shFD klsi(kimi i miemrve n ilsor dhe lndor E prktsor5 D n duket se sht m i qndrueshm dhe m i drejt ses klsi(kimi i ekzgjerur nX wiemr ilsues t drejtprdrejt dhe ilsues t ndrmjetur @ mrrdhniorAD t ilin e ndeshim sot n qramatikn e gjuhs shqipe 1 t err E sD @otimet e viteve IWUTD IWWS dhe PHHPAY ety do t gjejm edhe trjtimin i fjlzveX po @t pohimitAD jo @t mohimitA dhe ndoshtG mseD sims gjss @t dyshimitAD si ndjfoljeD si veprojn sot shum grmtikn t huj6 etjF
1 2
Shih F. Agalliu,

Mbi pjest e ligjrats n gjuhn shqipe,

, Tiran, 1972.

shtje t fonetiks dhe t gramatiks s Nouvelle grammaire Franaise,

ed. 3.,

shqipes s sotme

Shih pr kt gj gramatikat e gjuhs frnge: Grevisse Goosse;

De Boeck Ducult, 1995; M. Riegel, Jean - Christophe Pellat - Rene Rioul,

Grammaire methodique

du franaise,

Manuel, ed. 3. Paris, 2003; N gjuhn gjermane: L. Gtze, Ernest W. B. Hess - Lttich,

3 4 5 6

Mnchen 1999; Helbg/Buscha, S. Riza,

Deutsche Grammatik,

1999 etj.

Gramatik e srbo - kroatishtes,

Prishtin, 1952, f. 376, 386.

Mbiemrat i quan NDAJMNA, f. 386, 415 etj. Shih po aty, f. 362. Shum autor si: R. Bergentoft, M. Nord, S. Nord, 1998, f. 126/127; M. Greviss,

Grammaire franaise communicative,

Heidelberg,

Le bon usage,

Klett/Ducolot, 1980; J. Hass D. Trac,

Franzzische
Logman,

Grammatik,

1983, 76; C. E. Eckersley,

A Concise English Grammar for foreign students,

x fushn e sintkss i k psur qysh ther konepte t qrt t dllimit t fjlive ng spekti logjikD grmtikor dhe grmtikor E logjikF shtrimi i fjlive ng kto n e k shtrngur kt studiues q t krijoj edhe dis noione t rej q deri ther nuk i kishim psurD si pF shF i prtukllxuemi predikndumiD n jekti7 F o kshtu n duket nj mendim i drejt i tij kur gjymtyrn e prktorit t ktuesitD si i thoshte iD e k konsiderur si nj nngjymtyr t gjymtyrve t ndryshme t fjlis si pF shX t prtukllxuemitD t kllxuesitD t ndnnsD t kundrns s drejt e t zhdrejt dhe t donjrs prej rrethnve t llojllojshme8 etjF i prket spektit t dytD pr terminologjis gjuhsoreD do shtur se n kt Gramatik k shum term grmtikor q i i prdorte n n t koh dhe q meritojn t prdoren edhe n ditt e sotmeD por qD pr ft t keqD nuk rritn t prgjithsohen e t futen n prdorim n tekstet e mvonshme grmtikore e gjuhsoreF wirpo edhe sot nuk sht von q dis term t rivshtrohen ng shum n dhe t q n duken m t qllurD m t gtitur gjuhsisht t futen grdulisht n prdorimF utuD pr mendimin tonD jn pr tu pr fjltermt siX NDAJEMN (R) ID KRYEFJALIA dhe NNFJALIAF rdorimin e termit NDAJEMN elmn iz e k rsyetur mjft indshm n kt tekst kur thot seD po t mshtetemi mi zn e ltinizmveX djektiv dhe dverD n gjuhn ton do t duhej t kishimX xhetiwx dhe xhetpyvtiD sepse ad nuk sht mbi n gjuhn tonD por ndajF rndjD prfundon iD ose duhet t kemi wfsiw dhe wfspyvti ose si sht m drejt xhetiwx dhe xhetpyvti9 F rD sht nj vreE jtje shum me vendF xdrs me futjen e termve uiptevs dhe xxptevs elmn iz k r prpjekje qysh ther t j nj dllim noionor n mes fjlis kryesore drejtuese dhe fjlis e vrurD dllim t ilin e jn vzhdimisht grmtiknt dhe studiueE sit e gjuhs frngeD ngleze etjF ushtu pF shF n gjuhn frnge t gjith njsit sintksore q prjn nj trsi t vetme kuptimoreD grmtikore dhe intonionore @intonioni i tyre i prmrimit sht elementi m i rndsishm i fjlisAD quhen frz @v phrseAD ndrs njsit e tjer q nuk i kn kto elementeD por q jn vetm pjes e tyreD sepse kn ng nj rthm kllzuesore t prnishme ose t nnkuptueshmeD @zkonisht nuk e kn intonionin e vet t prmrimitAD quhen propoziione @ves propositionsAF idhe n gjuhn ngleze het dllim i entens @enteeAD n njrn nD dhe i kluzs @luseAD n nn tjetrF rndj edhe n gjuhn ton sht mir t het sot ky dllim noionorD ngse pr termtX Phrase dhe Sentence ne n gjuhn ton tshm e kemi emrtimin e ukur ptevsD ndrs termve propoziion dhe kluz mund tu prgjigjej pr mrekulli termi NNFJALI t ilin e k prdorur elmn iz n kt tekst shkollorD por edhe n studimet e tij t shumt gjuhsoreD pr t shnur t njsi sintksore q ne zkonisht e gjejm si fjli e vrur ose si pjes e nnrenditur e fjlis s prrF epse fundj ky ishte
1985, f. 21 etj., kto fjalza i trajtojn si ndajfolje. Por ka edhe autor gjerman e frng q kto Die Grammatik, 4, Duden, 1998, f. 620; G.

ndajfolje i konsidero jn si ekuivalente fjalish , i p.

sh.

Helbig, Deutsche Grammatik, 1996, 105 etj; M. Grevisse A. Goosse,

Nouvelle grammaire franaise,

7 8 9

bot. 3. 1995, f. 345 etj. S. Riza, Vepra e prmendur, f. 502 - 507. Po aty, f. 510. Po aty, f. 362.

edhe synimi i tijF idhe emrtimi KRYEFJALI sht nj term i ri i krijur ng elmn izD i ili i prgjigjet shum mir emrtimit FJALI KRYESORE a DREJTUESE @ngF win luseAF Selman Riza kishte krijur edhe term t tjer siX KUNDRAN e KUNDRANORF ut term iz thoshte se mund t prdoren pr nlogji me termtX RRETHANOR dhe NNANORF wirpo ky i fundit k metur prgjithsisht n shtresn psive t prE dorimitD meqense snjher nuk k rritur t zvendsonte termin KRYEFJAL q tshm e k mrr dhn n prdorimF xdrs termin KUNDRANOR e prplqen t prdor edhe F rnsk n studimet e tij t mvonshme10 F uto qen vetm dis t dhn t pkt t ilt i veum ng kjo Gramatik e suksesshme kontrstiveD hrtur ng lnisti i shqur Selman RIZA n kt prvjetor t lindjes s tijF uy studiues k psur p dyshim rezultte edhe n fush t tjer studimoreD si pF shF n histori t gjuhs e n grmtik historikeD n etimologjiD n tekstologji etjFD pr t ilt fush studiuesit e sotm kompetent mund ti shfqin mendimet dhe vlersimet e vetF

10

Shih R. Prnaska,

Kundranori me parafjal n gjuhn e sotme shqipe,

Dukagjini, Pej, 1996.