OSMANLI TRKES

Prof. Dr. Mustafa Zeki TERZ

4.1. 4.2.

ARAPADA SMLER VE SAYILAR ARAPADA OKLUK KALILARI

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

NTE 4

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Prof. Dr. Mustafa Zeki TERZ

Harflerine Gre Arapa Kelimeler: Aksm- Seba Arapada kelimeler, asl harflerinin niteliklerine gre iki gruba ayrlr : sahih mutell

harfler olup bunlara illet harfleri, asl harfle rinden biri veya ikisi bu harflerden oluan kelimelere de mutell kelimeler denir.

n harfleri, iinde bulunduklar kelimelerde eitli deiikliklere urayan

Sz konusu illet harfleri, kelime yapm srecinde baka harflere dnr veya der. Mesel vezn den vav vardr. Bu kkten baka bir kelime K . , kelimesinde illet harflerin retildiinde yay deiir: mizan gibi. devr kelimesinde de vav illet harfidir Bu kkten yaplan kelimelerde vav harfi baka harflere dnr : daire; idare vs.

seyl kknde ye illet harfidir.

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Bundan tretilen

isle kelimesinde ye dmtr.

Benzer yapdaki meyi kelimesinden tretilen imle kelimesinde ye; havf kelimesinden tretilen ihafe kelimesinde vav dmtr. sym

savm oru kelimesinden tretilen oru tutma anlamndaki kelimesinde vav harfi, yeye dnmtr.

Arapa kelimelerdeki bu uyum ve deime kurallarn bilirsek kelimelerin yaplarn daha kolay tanyabiliriz. Bylece metinleri doru okuyup anlamamz da kolaylam olur. Asl harflerinin niteliklerine gre kelimelerin Sahih Mutell olmak zere iki gruba ayrldn ifade etmitik. Sahih kelimeler ksmdr: Slim Mehmz Muzaf Mutell kelimeler drt ksmdr: Misl Ecvef Naks Leff

Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksma ayrlm olur ki buna aksm- seba (yedi ksm) denir. Slim : Asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya iinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelere slim denir:

Mehmz :
4

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Asl harflerinden biri hemze olan kelimelere mehmz denir. Hemze birinci, ikinci veya nc asl harf olabilir: Muzaf :

Asl harflerinin ikincisi ve ncs ayn o- lan kelimelere muzaf denir. Misl :

Asl harlerinden ilki vav veya ye olan kelimelere misl denir. Ecvef : Asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere ecvef denir.

Nks;

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olan kelimelere naks denir : Leff :

Asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere leff denir.

Kelimelerin harflerinin zelliklerine gre ayrld yedi ksm rnekleriyle grdk. Bilhassa illetli kelimelerde (yani misl, ecvef, nks, leff olarak isimlendirilen kelimelerde) yeni kelime yapm srecinde illet harflerinin deiime uradn, dtn sylemitik. Bylece yaps deien kelimelerin vezinlerini bulmak, anlamlarn, ait olduklar kelime ailesini tespit etmek ancak aksm- seba nn bilinmesiyle mmkn olur. Arapa isimlerde okluk Arapada okluk kategorisi iki gruptur : Eklemeli Bknl Eklemeli okluklar salim okluk (cem-i salim) adn alr. +n, +n ekleri mzekker (eril), +t eki ise mennes (diil) okluklar yapar. Bunlar kurall, dzenli okluklar saylr : memrn, malmt Bknl okluklar mkesser okluk (cem-i mkesser) adn alr. edilir. smin asl harflerine eitli zid harflerin ilve edilip belli vezin lere konulmasyla elde

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

felek gk kasr kk kitb kitap

eflk kusr ktb

gkler : vezni efl kkler : vezni ful kitaplar : vezni fuul

Mkesser okluun birok vezni vardr ve hangi kelimenin hangi kalpta okluk yaplacann belli bir kural yoktur, yani semdir.

Arapada okluk Katagorisi

Cem-i Salim Mzekker (+in, +n) Mennes (+at)
4.1. ARAPADA SMLER VE SAYILAR
nceki dersimizde Arapa dilbilgisinde kelimelerin sim masdar ism-ifil ism-i mefl ism-i tafdl ism-i tasgr ism-i mekn ism-i mensb mbalaa-i fil olarak isimlendirilen gruplara ayrldn renmitik. Hangi gruba girerse girsin, Arapa kelime vezin ad ve rilen bir kalba sahiptir. Yine nceki dersimizde Arapa kelimelerin vezinlerinin ne olduunu, nasl tespit edildiini rendik. Buna gre bir vezin, Arapada kelime tretmenin kalbn ifade eden bir modeldir. Herhangi bir vezinden yzlerce kelime tretilebilir. Arapa kelimenin kkn tekil eden asl harfler birka istis na dnda en az harfli olur. Bu kk harfler kimi durumlarda drt veya be tane de olabilir. asl harften oluan kklere sls
7

Cem-i Mkesser

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Drt asl harften oluanlara rubai, Be asl harften oluanlara hum- s sim, varlklar gsteren kelimelerdir. Bunlar dil bilgisinde cins isim ve zel isim olarak ayrlrlar. Btn ahs isimleri, nesneleri gsteren isimler, say isimleri dil bilgisinde hep isim kategorisi altnda deerlendirilir. Masdar, hareket, olu ve kl bildiren isimlerdir. Arapada masdarlar; mcerred mezdnfih olmak zere iki gruba ayrlr. sm-ifil Fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar, izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i fil kategorisini oluturur. sm-i mefl Fiilden belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trke de krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mefl kategorisini oluturur. sm tafdl Sfatlarda derece asndan daha stnl gsteren bir kelime kategorisidir. Trkede bu anlam reten zel bir ek yoktur. Bunu sfatn nne daha, en gibi sfatlar getirerek retiriz. daha gzel, en byk, sm-i tasgr simlerde kltme kategorisidir. Trkedeki +ck, +cik, +caz, +ciez ekleriyle yaplan kuzucuk, kzcaz, lokma ck gibi kelimeler de ism-i tasgir kategorisinin rnekleri olarak d nlebilir. sm-i mekan Fiilde belirtilen hareket, kl veya oluun gerek letii yeri ifade eden kelime kategorilerine verilen isimdir. Trkede ou zaman bunu ilek bir ek olan +lk/+lik ile kurarz. Kimi zaman de yer kelimesinden faydalanrz.
8

Mesela; derslik, kmrlk, alma yeri, toplant yeri vs,

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Mblaa-i fail Esas olarak fiilden belirtilen hareket, olu veya kln zne tarafndan ok fazla, ar derecede yapldn ifade eder. Bunu Trkede ok yapan, ok konuan, ok glen gibi sfat-fiil gruplaryla yapabildiimiz gibi krlgan, pieen rneklerinde olduu gibi -gan/-gen ekleriyle de yapabiliriz. sm-i mensb Nisbet ifade eden kelime kategorisidir. Bu kategori, kelime sonuna nispet eki getirmek suretiyle yaplr. Bu kategoriyi Trkede deiik eklerle yaparz : stanbullu, demirden, mektupa vs. Arapanm kelime kategorilerini bylece grm olduk. sm-i mensb dnda btn bu kategorilerin tekili, kelime kkn olu- turan asl seslerin vezin dediimiz kimi kalplara sokulmasyla mmkn olmaktadr. Aada bu kalplar ana hatlaryla ve Trke de kullanldklar kadaryla reneceiz.

4.1.1. simlerin Vezinleri

sim tekilinde kullanlan baz kalplar, yani vezinler unlardr:

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Arapada isimler asl harflerinin saysna gre de snflandrlabilmektedir. Buna gre isimleri; asl sesten oluanlar (sls= kalem, drt asl sesten oluanlar (rub= defter , zeheb, dirhem, flk vs.), hardal vs.), cirdahal iri deve vs.)

be asl sesten oluanlar (hums= zeberced sar yakut,

Arapada genel kural olarak asl isimlerin asl sesleri ten az ve beten fazla olamaz. ki asl harften oluan birka isim vardr : Bu kelimeler de aslnda sesli olup bir takm ses dmeleriyle iki sesli hlini almlardr. ah erkek karde yed el, te z, fem az, z, zi sahip

mm anne, amm amca, sinn ya gibi kelimelerin yazllarnda da sanki iki harf varm gibi grnse de ikinci harflerin eddeli olduu unutulmamaldr. Arapa Say simleri Osmanl Trkesinde, Trkenin say isimleri kadar Arapa ve Farsanm say isimleri de kullanlmtr. Arapa saylarn eril (mzekker) ve diil (miennes) ekilleri k k ses farklaryla ayrlrlar. Yerine gre bunlardan biri kullanlr.

10

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Arapa saylar Osmanl Trkesinde tarih gstermede ve mate matik ilemlerinde sk kullanlmtr. Bilhassa yazma metinlerin so nundaki ketebe kaytlarnda verilen tarihler Arapann say sistemi ne gredir. 11

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Aada nce mennes, sonra mzekker olmak zere her iki ekli de gsterilmitir : Bu tarih gsterme sisteminde nce onlar hanesi, sonra yzler, sonra binler hanesi zikredilir. Mesela 857 rakam; Trkede (sekiz yz elli yedi) Arapada (seba ve hamsin ve semaniye mie) Arapa sra say isimleri de Osmanl Trkesinde sk kullanlmtr. Bunlar da u ekildedir :

12

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

Bu sra saylarnn diili (mennesi), sonlarna diilik Ancak evvelindiili l eklindeolur.

eki olan getirilerek yaplr.

4.2. Arapa okluk Kalplar

Cem-i mkesser (krk okluk) olarak adlandrlan okluk ka tegorisi, esas olarak semadir, yani hangi kelimenin hangi kalba gre okluk yaplacan Arapa konuan halklarn asrlar ncesinde olumu uzlamalar belirlemitir. Biz bunlar szlklerden reni riz. Cem-i mkesserler, cinsiyet kategorisinde diil (mennes) saylrlar. Bylece, Farsa yapl sfat tamlamasnda cem-i mkesser kalbnda olan bir isimden sonra gelen sfat da mennes yaplr.

4.2.1. Efal Vezni

13

OSMANLI TRKES

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAPISI

4.2.2. Fuul Vezni

14