Turkiye'Nin Ortadogu'Daki Guc Kapasitesi

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES
MMKNN SINIRLARI
AMPRK BR NCELEME
ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU

USAK Ortadou ve Afrika Aratrmalar Merkezi
Osman Bahadr Diner Mustafa Kutlay Nisan 2012
USAK RAPOR NO: 12-03
Trkiyenin Ortadoudaki G Kapasitesi

Mmknn Snrlar
Ampirik Bir nceleme
USAK Ortadou ve Afrika Aratrmalar Merkezi
Yazarlar
Osman Bahadr Diner Mustafa Kutlay
Ali Hussein Bakeer Dilek Karal Gamze Cokun Glsm Boz Mehmet Ger Muzaffer Kutlay Nazly W. Omer Ouz Kaan Pehlivan
Bu almay hazrlarken kendileri ile deiik konular tartma imkan bulduumuz, mlakatlar, altaylar ve dier vesilelerle bilgi ve tecrbesine bavurduumuz, isim srasna gre, Ali Fuat Bilkan, Fuat Keyman, brahim Beyyumi Ghanem, hsan Bal, Fatih Tayfur, Misbah el Ahdab, Mouayed Alwindawi, Naci Koru, zdem Sanberk, Rabi el Hafidh, Samir Budinar, Sayyar el Cemil ve Ziya ni'e teekkrlerimizi sunarz. Bu almann makale versiyonu Akademik Ortadou dergisinde yaynlanmtr. Rapor formatnda yeniden baslmasna izin verme nezaketinde bulunuduu iin editr Mehmet ahin'e de ayrca teekkr ederiz.
Katk Sunanlar
USAK RAPORLARI NO: 12-03 Nisan 2012
ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK) International Strategic Research Organization
USAK Raporlar No: 12-03 USAK Raporlar Editr: Mehmet GER
Copyright 2012 USAK Tm Haklar Sakldr. Birinci Bask Ktphane Katalog Bilgileri Trkiyenin Ortadoudaki G Kapasitesi: Mmknn Snrlar Tablo ve ekil iermektedir. USAK Yaynlar ISBN: 978-605-4030-65-1 Tasarm&Bask: Karnca Ajans Yaynclk Matbaaclk Merutiyet Caddesi No: 50/9 Kzlay/ANKARA Tel: 0312 431 54 83 Fax: 0312 431 54 84 www.karincayayinlari.com
Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK) International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoan/Ankara Tel: (0312) 212 28 86-87 Faks: (0312) 212 25 84 www.usak.org.tr - www.turkishweekly.net www.usakgundem.com - info@usak.org.tr
indekiler
NDEKLER
Rapor zeti: Tespitler ve neriler.........................................................................................................1 Giri .....................................................................................................................................................7 I. G ve Blgesel G Tartmalar: Kavramsal ereve...............................................................9 Realist Yaklamlar: Gcn Maddilii ve likisellii ..................................................................9 Liberal Yaklamlar: Gcn Maddi Olmayan Unsurlar............................................................10 Eklektik Politik Ekonomi Yaklamlar: Gcn Yapsall........................................................11 Gcn Mekn-Corafya Boyutu: Blgesel G Kavram......................................................12
II. Trkiyenin Ortadoudaki Gcn lmek: Ampirik Bir Analiz..................................................15 Diplomatik G......................................................................................................................15 Ekonomik G........................................................................................................................20 Ekonomik Parametrelerde Madalyonun Sorunlu Yz.........................................................24 Yumuak G..........................................................................................................................27 Trkiyenin Yumuak Gcne Ksa Bir Bak.......................................................................28 Bir Yumuak G Unsuru Olarak TRT Arapa....................................................................30 Trk Dizileri........................................................................................................................31 Trkiyenin Gndem Belirleme Gc..................................................................................33 III. Sonu: Blgesel G Tartmalarnda Araftaki Trkiye ...............................................................37
Tablo ve Figrler
Tablo 1. Dileri Bakanlnn Kurumsal Altyaps.............................................................................16 Figr 1. Dileri Bakanl Personel Alm...........................................................................................17 Tablo 2. T.C. Dileri Bakanlnn Karlatrmal Altyaps..............................................................18 Tablo 3.Trkiye Ekonomisi, Balca Gstergeler (2002-2010).............................................................20 Tablo 4.Trkiyenin Blgesel G Potansiyeli (Balca Maddi Unsurlar, 2010).................................21 Tablo 5.Trkiye-Ortadou hracat ve thalat Verileri (2002-2010)......................................................23 Tablo 6. Trkiyenin Ortadou lkelerine hracatnn Teknolojik Yaps.............................................24 Figr 2. Trkiyenin Potansiyel Sosyo-Ekonomik Havzas....................................................................25 Tablo 7. Yllara Gre Trkiyede renim Amacyla kamet zni Alan Yabanclar................................29 Tablo 8. Trkiyeye Gelen Ortadou lkeleri Vatandalarnn Art Trendi..........................................30
USAK ORTADOU VE AFRKA ARATIRMALARI MERKEZ USAK Ortadou ve Afrika Aratrmalar Merkezi, Trkiyenin etkili dnce kurulularndan USAK iinde faaliyet gsteren 9 aratrma merkezinden biridir. 2004 ylnda faaliyete geen merkez, Ortadou ve Afrikay Bat dillerine ek olarak yerel dillerde de takip etmektedir. Ortadou ve Afrika Aratrmalar Merkezi, evrensel standartlarda kavram ve analizler retmeye almaktadr. Merkez, sz konusu blgelerin bugne kadar baka lke kaynaklarndan renilmesini nemli bir eksiklik olarak grerek ilk el kaynaklara ve saha almalarna byk nem vermektedir.
OSMAN BAHADIR DNER: Ortadou uzmandr. Temel alma alanlar, karlatrmal siyaset, devlet, Ortadou siyaseti, Arap dnyasnda sosyal ve siyasal haraketler, demokratikleme ve TrkArap ilikileridir. MUSTAFA KUTLAY: Politik ekonomi uzmandr. Temel alma alanlar, karlatrmal politik ekonomi, Avrupann politik ekonomisi, Kbrs sorunu, Trkiye-AB ilikileri ve Gney Avrupa (spanya, Yunanistan)dr.
RAPOR ZET: TESPTLER VE NERLER
Bu almann amac Trkiyenin Ortadoudaki blgesel g kapasitesini lmektir. Bu eksende, zellikle son dnemde Trkiyenin artan blgesel nfuzunun yapsal unsurlarna ve bu unsurlarn srdrlebilir olup olmadna younlalmtr.
Trkiye, d politika aktivizmi asndan 21. yzyln ilk on ylnda dier dnemlere kyasla olduka etkin bir politika izlemeye balamtr. lkenin geirdii politik, ekonomik ve kltrel dnm ve kresel sistemde yaanan deiimler, sz konusu aktivizme imkn salamtr. Ulusal ve kresel dnmn at frsat penceresi ile siyasi giriimcilii birletiren d politika yapclarnn katksyla Trkiyenin deiik nedenlerle yllardr uzak kalmay tercih ettii ya da zorunda brakld Ortadou blgesinde daha grnr hale geldiini tespit etmek gerekir. Bu adan Trkiye, Ortadou da bir aktr haline gelmi blgeye ilikin politikalarnda nispeten daha bamsz ve Ortadou halklarnn sempatisini kazanan admlar atmtr. Bu gelimeleri temel alan Trkiyenin, Ortadou blgesinde rol model olduu ya da dzen kuran aktr statsne ykseldiine ilikin argmanlar, yazl ve grsel medyada ska dillendiriliyor olsa da bu iddialarn sistematik ampirik analizinin yaplmad grlmektedir. Bu boluktan yola kan bu almada, Trkiyenin kapasitesi, diplomatik g, ekonomik g ve yumuak g unsurlar asndan verilere dayanarak ampirik olarak ele alnmtr. almann vard sonu, Trkiyenin Ortadou corafyas ekseninde beklenti-kabiliyet andan mustarip bir lke olduu, bu almada belirtilen eksiklerini gideremedii srece blgesel lider olamayaca ynndedir.
Tespitler
Trkiyenin Ortadoudaki etkinliini lmek zere ncelikli olarak incelenmesi gereken parametre diplomatik g unsurlardr. 2011 verilerine gre, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlnda, 1.146s meslek memuru olmak zere toplam 5.533 personel grev yapmaktadr. Bu personel,
TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI
Ankaradaki merkez bata olmak zere, 114 bykelilik, 11 daimi temsilcilik ve 71 bakonsoloslua dalm durumdadr. Bu rakamlara bakarak, 1990 ve 2000 yllar ile kyaslandnda ksmi bir iyileme grlmesine ramen bu gelime daha ok lkenin genel byme seyri nedeniyle gereklemitir. 24 Haziran 1994te kabul edilen ve Temmuz 2010 ylna kadar yrrlkte olan mevzuat deiiklii ile beraber, ilk defa, 2010 ylnda Dileri Bakanlna alnan personel saysnda ciddi bir art grlmtr. Dileri Bakanlnn maddi ve beeri altyapsnn yeterlilii dier lkelerin verileri ile kyaslandnda Trkiye, almada sralanan lkeler (ABD, Rusya, ngiltere, Brezilya, Fransa, Almanya, Hindistan, talya, Japonya, spanya) arasnda takribi 436 milyon euro ile en kk bteye sahip lke konumundadr. Personel saylar bakmndan bir kyas yapldnda ise Hindistan (3.414) ve Brezilyann (4.150) nnde olan Trkiye (5.533); Fransa (15.008), Almanya (12.437) ve ngiltere (17.100) gibi Avrupa lkelerinin gerisinde kalmaktadr. Trkiyenin 2000 ylnda 91 olan bykelilik says 2011 ylnda 114e ykselmitir. 2009 yl banda 12 olan Afrikadaki bykelilik says 2011 itibaryla 28e ulamtr ve 2012nin ilk yarsnda 33e kartlmas hedeflenmitir. Trkiyenin, Arapa konuulan lkelerdeki temsilcilik says ise 25dir. Bu temsilciliklerdeki toplam kariyer memuru says 135dir. Yani, Trkiyenin Arapa konuan lkelerdeki faaliyetlerini diplomatik seviyede her bir misyonda ortalama 5 kii yrtmektedir. stelik bahse mevzu 135 kii ierisinde sadece 6 kii Arapa konuabilmektedir. Bakanlk genelinde 1990 ylnda 10 olan Arapa bilen alan says 2011 ylnda toplamda 26 rakamna ulamtr. Bu verilere bakldnda Trkiyenin, diplomat saysndaki yetersizlik nedeniyle corafyay kapsayamad ve dil bilgisi eksikliinden dolay yerel bilgi kanallarna nfuz edemedii grlmektedir. Trkiyenin Ortadouda artan etkinlii ve blgesel g potansiyeline ilikin tartmann ikinci boyutu ise ekonomik g zerinden yrtlmektedir. Trkiye ekonomisi son on ylda hzl bir byme kaydetmitir. Bu dnemde, GSYH kat artm, ihracat hacmi 36 milyar dolardan 2011de 135 milyar dolara ykselmi, ticaret hacmi ise yaklak 4 katna kmtr. Trkiyenin 19802000 yllar 10,4 milyar dolarlk olan yabac sermaye girii performans, 20002010 dneminde 100 milyar dolara kmtr. Trkiye 73 milyonluk nfusu ile Msrdan sonra blgenin ikinci en byk nfusu olmasnn yan sra gsterdii byme performans ile en byk ekonomiye sahip Ortadou lkesidir. Bu balamda Trkiyenin 2002-2010 dneminde Ortadou ile olan ihracatnn toplam ihracat iindeki pay yzde 6dan yzde 16ya ykselmi, Ortadou ile toplam ticaret hacmi ise 3,9 milyar dolardan 23,6 milyar dolara kmtr. Trkiye, Ortadou lkeleriyle toplam ticaretinde byk bir ticaret fazlas vermeyi baarm, bu dnemde ihracat 2,2 milyar dolardan 18 milyar dolara ykselmitir.
ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)
Ancak ekonominin Trkiyenin blgesel d politika hedeflerine srdrlebilir katk salayabilmesinin nnde iki temel kst mevcuttur. lk kst Trkiyenin retim kompozisyonuna bal olarak ekillenen d ticaretin teknolojik kompozisyonu ile ilgilidir. Trkiyenin 2002 ylnda Ortadouya ynelik toplam ihracat iinde doal kaynaa dayal ve dk teknolojili rn pay yzde 63 iken 2010 ylnda bu oran yzde 56ya gerilemitir. Bunun yan sra orta ve yksek teknolojinin pay 2002 ylnda yzde 37 seviyesinden yzde 44e ykselmitir. Ancak Trkiyenin Ortadouya yapt ihracatta yksek teknolojili rnlerin paynn toplam ihracat iindeki yeri 2002de yzde 4ten 2010da yzde 3,5e gerilemitir. Trkiyenin potansiyel ekonomik i birlii havzas, dnya ekonomik hslasnn yaklak yzde 40na ve dnya nfusunun yzde 21ine tekabl etmektedir. Bu balamda ikinci kst ise Trkiyenin kendisine sklet merkezi belirleyememesi durumunda mevcut her bir potansiyelin, g dalmas yaratan bir engele dnebilmesi ihtimalidir. Trkiyenin d ticareti artmakla birlikte, Trk ekonomisinin kapsaml bir sanayi stratejisiyle dnmyor olduu gerei, Trkiyenin hedef pazarlar belirleme ve rekabette stnlk salayacak sektrler zerinden politikalar retme konusunda sorunlarn olduunu gstermektedir. Zira Trkiyenin Ortadou pazarlarnda satt mallar, kolaylkla ikame edilebilir rnlerdir. Mevcut durumdaki devlet-i adam ilikileri bu engeli daha da derinletirme riski tamaktadr nk Trkiyede kurumsallam bir devlet-i adam diyalogu bulunmamakta, egdm iinde proaktif ekonomi ve diplomasi politikalar retilememektedir. Trkiyenin Ortadoudaki gcn lmeye ynelik nc parametre yumuak g unsurlardr. Trkiyede okuyan Ortadoulu yabanc renci says ile ilgili devlet kurumlarnn konuya ilikin sistematik veri tutmamas nedeniyle gemie ynelik salkl incelemeler yaplamamaktadr. Son drt yln rakamlar baz alnarak yaplan aratrmada Krfez lkelerinden Trkiyeye ok az sayda renci geldii grlmektedir. 2011de Trkiyede toplam 9.374 renci renim amacyla ikamet izni almtr ve bunlar ierisinde 1.123 Arap bulunmaktadr (yaklak yzde 12lik bir oran). Trkiyede eitim gren Ortadou lkesi vatandalar olduka snrldr. Bu hususta dier nemli bir nokta ise eitimi bittiinde lkesine dnen bu kiilerle temas salanmas konusunda kurumsal bir mekanizma gelitirilmemi olmasdr. Trkiyenin, son dnemde izledii politikalarla Arap halklarnn sempatisini kazanmas, Trk dizilerinin yaratt merak duygusu ve Trkiyenin kltr politikalarndaki iyileme Trkiyeyi Arap lkelerindeki vatandalar iin nemli bir turizm gzergh haline getirmitir. 2002 ylnda Ortadou lkelerinden Trkiyeye gelen ziyareti says 975 bin iken bu rakam 2010da 3,6 milyonu amtr. Toplam ziyareti says iinde ise Ortadou lkeleri vatandalarnn oran ayn dnemde yzde 7,3ten yzde 12,6ya ykselmitir.
Arap dnyasnda Rusya (Rusya el Yevm), ngiltere (BBC Arapa, Londra Radyosu), ABD (Sava Radyosu, El Hurra, CNN Arapa), in (CCTV Arapa), Fransa (France 24, Monte Carlo Radyosu), Almanya (DW Arapa) ve ran gibi Arap olmayan lkelerin Arapa yayn yapan radyo ve televizyon kanallar bulunmaktadr. Trkiye ise Nisan 2010da yayn hayatna girmesini salad TRT Arapa ile blgeyle aracsz iletiim kurmak konusunda nemli bir adm atmtr. TRT Arapa bu lkelerin kanallaryla karlatrldnda yeni olmasnn da getirdii eksikliklerle henz rekabette gerilerde bulunmaktadr. Trk dizilerinin Arap lkelerinde izlenme oran ok yksektir. Gm dizisi 85 milyon Arap izleyiciye ularken, Ihlamurlar Altnda adl dizi 67 milyon Arap seyirciye ulamtr. lk olarak Gm dizisi ile Arap dnyasna giri yapan Trk dizilerinin says u an iin 42yi bulmu durumdadr. rdnde yaplan bir aratrmaya gre de rdnllerin yzde 83 Trk dizilerini izlemektedir. Bu durum Trk dizilerinin Trkiye algs oluturmada ne kadar nemli bir potansiyele sahip olduunu gstermektedir. Trk dizilerine ynelik olarak Arap lkelerinde farkl grler bulunmaktadr. Bu adan, rdn halk temel alnarak yaplan almada rdnllerin yzde 51i bu dizilerin kltrel bir saldr olduunu ve heyecanl dramann altnda laik deerlerin gizlendiini dnmektedir. Trk dizilerinin genler zerinde olumsuz etkisi olduunu dnenlerin oran yzde 47dir. Benzer ekilde, yzde 54 gibi yksek bir oran ise Trk dizilerinin baz krmz-izgileri atn belirtmektedir. Ayrca yumuak gcn nemli bir unsuru olan gndem belirleme gc asndan Trkiye, dier blge aktrlerine kyasla olduka gerilerde kalmaktadr. rnein, Trkiye ile srail arasnda Mavi Marmara gerginlii srasnda yaananlar, gndem belirleme ve hangi konularn mzakere masasndan uzak tutulacan belirleme gc asndan Trkiyenin eksikliklerini gzler nne sermitir. Ayrca Trkiyenin hangi deerler zerinden bir rol model ya da imrenilecek lke konumunda olduu hususu olduka tartmaldr. Trkiyenin Ortadouya ynelik d politikasnda hangi deerleri projekte ettii ve nasl bir rol tanm iinde olduu yeterince net deildir. stelik mulk da olsa uygulanan politika, Trkiyede i siyasetin ar kutuplatrc etkisi nedeni ile sistematik olmaktan uzaktr. Trkiyenin i siyasette toplumsal uzlama oluturamamas ve Krt sorunu gibi yapsal meselelerin zmyle ilgili kararl admlarn atlamamas d politikada elikili hamleleri ve verimsiz tartmalar beraberinde getirmektedir. Blgesel aktrlerin, kk ya da byk, Trkiyenin takipisi olduu sylenemez. Trkiyeye gsterilen ilginin bu adan imdilik kuru sempati dzeyinde kald grlmektedir. Yaplacak hatalar ya da baz sylem ve politikalarn Arap dnyasndaki muhataplar tarafndan yanl anlalmas Trkiyeye ynelik tevecch hzl bir ekilde eritebilme ihtimalini barndrmaktadr.
Sonu olarak, bu almann argman odur ki Trkiyenin oynamak istedii rol ile sahip olduu kapasite arasnda bir uyumsuzluk mevcuttur. Trkiyenin son on ylda uygulad d politika stratejisi z itibaryla tarihin doru yerinde konulandn gstermektedir. Komularyla minimum sorun zerinden ve blgesellik bilinciyle hareket edilmesi, gnmzn d politika paradigmasyla da uyum ierisinde bir stratejiye iaret etmektedir. Ancak d politikada retorik, eylemle desteklendii mddete bir kredibilite arac olabilir. Taahht edilenden azn gerekletirebilmek, iddial hedeflerle paralel bir kapasite artrmna gidememek, istenilenin tam tersi sonular da dourabilir. Bu anlaytan hareketle bu almann temel mesaj, Trkiyenin hzl biimde kapasite artrm tartmalarna balamasdr. Bu eksende maddi verilerle desteklenen, ampirik almalara iddetle ihtiya duyulmaktadr.
neriler
Trkiyenin blgesel liderlik potansiyeli olmasna ramen, bu konuda verilere dayal kapsaml aratrmalarn yaplmad grlmektedir. Son dnemde Trk d politikas zerine yayn saysnda ciddi bir art mevcuttur. Ancak piyasaya srlen kitaplar daha ok derleme yaynlardan olumakla beraber, ayn cilt ierisinde toplanan makaleler ise epistemolojik ve metodolojik adan birbiriyle uyumlu deildir. Bu konuda daha fazla sayda ve geni kapsaml almalarn tevik edilmesi gerekmektedir. Trk d politikasnda asl konuyu kapasite artrm oluturmaktadr. Bu konuda sadece devlet-eksenli deil, sivil toplum ve aratrma merkezlerini de ieren kapsaml toplantlar yaplmaldr. Dileri Bakanlnn ilgili birimleri kapasite artrm konusunda fikri olan dnce kurulular ve aratrma merkezleriyle dzenli olarak bir araya gelmeli, gr alveriinde bulunulmaldr. 21. yzyln diplomasi anlaynda, herkese eit mesafede uzak olmak deil, eit mesafede yakn olmak ve her durumda temasta bulunmak esastr. Trkiyede devlet-zel sektr koordinasyonunun sistematik ve effaf hale gelmesi noktasnda admlar atlmal, d politikann politik ekonomisine ilikin kapsaml bir yol haritas hazrlanmal, nem hiyerarisine gre stratejik sklet merkezleri belirlenmeli ve bunlar devlet-sivil toplum i birliinde uygulamaya konulmaldr. Trkiyenin blgeye ynelik politikalarnn nasl sonu verdiine ilikin etki analizleri yaplmal ve blge halknn ne dndne dair sreklilik arz eden sistematik veri-setleri oluturulmaldr. Trkiyenin yumuak g potansiyeli ve bu eksende yaplan almalarn etkisinin tespit edilmesini salamak amacyla Trk d politikas uzmanlar politik ekonomi gibi yan disiplinlerden ve kantitatif analizlerden istifade etmeli, kamu kurumlar ellerindeki verileri paylamak ve kolay okunabilir hale getirmek konusunda akademi ve aratrma kurumlar ile i birlii yapmaldr.
5
Sistemli veri tutmann ve bu veri setlerini aratrmaclarla paylamann stratejik doasna dikkat edilmeli, Trkiyenin yumuak gcne ilikin yeni ve metodolojisi salam veri setleri oluturulmaldr. Trkiyenin Ortadou corafyasndaki gelimeleri yakndan takip edebilmesi, yerel unsurlarla aracsz diyalog kurabilmesi ve karlkl bilgi akn dzenleyen bilgi kanallarn kontrol edebilmesi iin diplomatlar, blge uzmanlar ve sivil toplum temsilcileri konuya ilikin kapasite artrmna gitmelidir. Trkiyede eitim gren blge vatandalarnn says arttrlmal ve lkelerine geri dnen vatandalar ile iletiim devam ettirilmelidir. Deien d politika anlaynn halk ile kaynamay nermesi ve Arap halklarnn da buna nem vermesi nedeni ile Trkiyenin diplomatik misyonlar bulunduklar lkelerin halklar ile daha yakn ve scak temas salamaldr. Trkiyenin artan Ortadou ihracat, kolaylkla ikame edilebilir mallar zerinden gelime kaydetmekte, rekabette srdrlebilir stnlk salayan rnler asndan Trkiye ihracat kalitesini arttrmaldr. Kapsaml bir sanayi stratejisi eliinde belirlenmi hedef sektrler ve bu sektrler kanalyla blgeye giri yapan sanayi irketlerinin devletle ve finansal sermaye ile yakn i birlii kurmas gerekmektedir. Ekonominin blgesel gce tahvil edilmesi artan retim, ticaret ve yatrm kanallarn yan sra devlet-i adam ilikilerine de baldr. Bu balamda devletin ilgili birimlerince Ortadouya yatrm yapan irketler sistemli bir biimde diplomatik ve maddi alardan desteklenmeli; finansal sermaye ile bu irketler arasnda, gerektiinde devletin de arabuluculuunda, i birlii alanlar gelitirilerek sermaye ve kredi temini salanmaldr. Arap dnyasnda TRT Arapann nasl algland, ne dereceye kadar etkili olduu konusunda kapsaml bir aratrma yaplmaldr. TRT Arapann yaynlar konusunda eksikliklerin ya da olumlu noktalarn neler olduu ve daha salkl bir yayn politikas iin geni katlml bir kamuoyu aratrmas yaplmaldr. Sarf edilecek szlerin ve atlacak admlarn balayc doasna dikkat edilmelidir. Aksi takdirde Trkiyeye olumlu yaklaan baz Araplarn mevcut durumdan rahatsz olmalar ve gnn sonunda Trkiyeden uzaklamalar ihtimali mevcuttur. Bu eksende diplomaside usuln esastan nce geldiine azami dikkat edilmelidir.
GR
Son on ylda Trkiyenin geirmi olduu politik ekonomi dnm pek ok uzmann ilgisini ekmektedir. Sz konusu kapsaml dnme paralel biimde Trk d politikasndaki aktivizm de konunun uzmanlar asndan yeni aratrma konularn, soru(n)lar ve meydan okumalar beraberinde getirmitir.
Trkiyenin komularyla ilikilerinde statkocu ve mdahaleden uzak tutumunun yerine ikame edilen aktif ve n-alc d politika felsefesi, kimi akademisyenlerin tabiriyle yeni bir stat talebine tekabl etmektedir.1 Bata Ahmet Davutolu olmak zere, d politika yapclar ak biimde, Trkiyenin komularyla olan ilikilerinde ve Dou-Bat diyalektiinde on yl ncesine kadar icra etmekte olduu rolden memnuniyetsizliklerini dile getirmekte, merkezinde Ankarann yer ald alternatif jeopolitik ve jeokltrel bir imgelem ekseninde politika retmeye almaktadrlar.2 Bu imgelemin merkezinde Ortadou corafyas bulunurken, son dnem d politika aktivizminin nasl yorumlanmas gerektiine ilikin tartmalarn odak noktasnda ise Trkiyenin kapasitesi sorunsal yer almaktadr. Bu balamda son on ylda Trkiyenin blgesel g kapasitesini ve kresel etkinliini arttrma adna gayret sarf ettii fark edilen bir vakadr ancak zellikle son bir ylda, Trk d politikasnda belli noktalarda beklenti-kabiliyet ann olutuu da grlmektedir. Trkiyenin Ortadou politikasna ilikin sregelen tartmalarn znde yatan, talep ettii yeni staty elde edebilecek gcnn olup olmaddr. Bu tartmada, kesin hatlarla birbirinden ayrlmamakla birlikte, iki kutbu belirlememize imkn tanyacak derecede akademik literatrn olutuunu sylemek mmkndr. Bu kutuplardan birini Trkiyenin merkez lke olduu ya da dzen kurucu aktr konumuna ykseldii ynndeki tezler oluturmaktadr ki bu tezler ilgili d politika kadrolar tarafndan res1 Ersel Aydnl, Blgesel G Olmak ve Trk D Politikasnda Yn Araylar, iinde Bahadr Diner ve dierleri (ed.), Yeni Dnemde Trk D Politikas, USAK Yaynlar, Ankara, 2010, s. 58. 2 aban Karda, Trk D Politikasnda Eksen Kaymas m?, Akademik Orta Dou, Cilt 5, Say 2, 2011, ss. 19-42. Ayrca bkz: Erad Hrmzl, Trkiye Bat ile Dou Arasnda Bir Kpr Deil Bizatihi Bir Merkezdir, iinde Habibe zdal ve dierleri (ed.), Mlakatlarla Trk D Politikas 4, USAK Yaynlar, Ankara, 2011, ss. 157-171.
Trkiyenin komularyla ilikilerinde statkocu ve mdahaleden uzak tutumunun yerine ikame edilen aktif ve n-alc d politika felsefesi, kimi akademisyenlerin tabiriyle yeni bir stat talebine tekabl etmektedir.
Son on ylda Trkiyenin blgesel g kapasitesini ve kresel etkinliini arttrma adna gayret sarf ettii fark edilen bir vakadr ancak zellikle son bir ylda, Trk d politikasnda belli noktalarda beklenti-kabiliyet ann olutuu da grlmektedir.
G konusuna zel vurgu yaplmakla birlikte, Trkiyenin Ortadou politikasndaki kapasite an lmek adna kapsaml bir aratrmaya giriilmemitir.
mi dzlemde savunulmaktadr.3 Buna gre Trkiye, blgesel bir bar, istikrar ve refahn artna katk salamak adna aktif tutum taknmakta, yeni bir dnyann kurulduu kriz-temelli gei dneminde, tarihin aknda dzen kurucu rol ile kendini doru bir pozisyonda konumlandr[maktadr].4 Dier kutupta ise Trkiyenin blgesel g illzyonu iinde olduu ynnde grler retilmekte, hatta Davutolunun inacs ve icracs olduu perspektifin fantastik fikirler btn olduuna dair karmlarda bulunulmaktadr.5 Buna gre Trkiye, ekonomik kstlar, i siyasal sistemindeki kutuplamalar ve uluslararas sistemdeki dier oyuncularla arasndaki kar atmalarn yeterince dikkate almayarak, gcnn zerinde vurmaya alan bir boksr misali kapasitesini aan dzeyde d politika aktivizmine girmitir.6 Trk d politikasnn Ortadoudaki etkinliine ynelik her iki yaklam da znde g tartmalarna odaklanmakta, Trkiyenin Ortadoudaki kapasitesine ilikin farkl karm ve projeksiyonlarda bulunmaktadr. Temeldeki bu farklla ramen, konuya ilikin akademik almalarn neredeyse tmnn ittifak ettii nokta, Trkiyenin yeni stat talebinde bulunduudur. Fakat Trkiyenin bu stat talebini realize edecek siyasal, ekonomik, kltrel aralara ve beeri unsurlara sahip olup olmad youn tartma konusudur. Bu noktada, mevcut yaznda konuya ilikin boluk olduu grlmektedir. Zira g konusuna zel vurgu yaplmakla birlikte, Trkiyenin Ortadou politikasndaki kapasite an lmek adna kapsaml bir aratrmaya giriilmemitir. Bu almann amac literatrdeki bu boluktan hareketle tartmalara ksmen katk salamaktr. Bu kapsamda almann birinci blmnde g ve blgesel g kavramlarnn parametreleri mevcut literatre atfla tartlacak, ikinci blmnde bu parametreler ekseninde Trkiyenin Ortadoudaki gcnn ampirik analizi yaplmaya allacaktr. Sonu blmnde ise, analizden elde edilen bulgular erevesinde Trkiyenin kapasite artrmna ilikin politika nerilerinde bulunulacaktr.
3 Suat Knklolu, D Politika Yapmnda da craatnda da Dnm Var, iinde zdal ve dierleri, Mlakatlarla Trk D Politikas 4, ss. 243-4; dris Bal, Trkiye Kabuuna ekilerek evresindeki Sorunlardan Uzak Duramaz, iinde zdal ve dierleri, Mlakatlarla Trk D Politikas 3, USAK Yaynlar, Ankara, 2010, s. 50. 4 Blent Aras, Dzen Kurucu Aktr, Sabah, 30 Eyll 2009. 5 Bu ifadelerin yer ald almalar iin srasyla bkz. lhan Uzgel, Trk D Politikasnda Blgesel G llzyonu, iinde Diner ve dierleri (ed.), Yeni Dnemde Trk D Politikas, ss. 61-66; lhan Uzgel, D Politikada AKP: Stratejik Konumdan Stratejik Modele, iinde lhan Uzgel ve Blent Duru (ed.), AKP Kitab: Bir Dnmn Bilanosu, Phoenix yaynlar, Ankara, 2010, s. 362. 6 Morton Abramowitz ve Henry J. Barkey, Turkeys Transformers: The AKP Sees Big, Foreign Affairs, Cilt. 88, Say. 6, 2009, ss. 126-127.
1
7 8 9
G VE BLGESEL G TARTIMALARI: KAVRAMSAL EREVE
G kavram ve blgesel g tartmalar, devletlerin d politika etkinliklerinin llmesi asndan belirleyici neme sahiptir.
Her ne kadar, g kavramnn genel olarak siyaset biliminde, zelde ise uluslararas ilikiler disiplininde merkezi bir kavram olduu deiik yaklamlarca kabul edilse de kavramn erevesinin nasl izilecei ve daha nemlisi ampirik bir analizin deikeni haline nasl getirilebilecei youn metodolojik ve teorik tartmalarn konusudur.7 Bu alma kapsamnda konuya ilikin literatr, g kavramnn farkl boyutlarna yaplan vurgu asndan temel kategoride ele alnacaktr.8
Realist Yaklamlar: Gcn Maddilii ve likisellii

G kavramnn birinci boyutunu realist yaklamn izdii ereve ekseninde incelemek mmkndr. Uluslararas ilikiler disiplininin kurulduu andan itibaren hakim paradigmalardan biri ve hatta disiplinde belirleyici yaklam haline gelen realist paradigma, g kavram zerine yrtlen disiplin-ii tartmalarda zellikle Souk Savan bitiine kadarki dnemde alandaki kavramsal ufku belirleyen temel yaklam olmutur.9 Realist teori, Edward Carrn uyarsn dikkate alarak, gcn uluslararas politikada ihmal edilmemesi gereken bir kavram olduunu her dnemde vurgulam,10 hatta Hans
John A. Vasquez, The Power of Power Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism, Cambridge University Press, Cambridge, 1998; Mark Haugaard, Power: A Family Resemblance Concept, European Journal of Cultural Studies, Cilt 13, Say 4, 2010, ss. 419-438. Bu almada g kavram uluslararas ilikiler disiplininin erevesinde kalnarak, o da d politika analizi balamnda, tartlacak, siyaset biliminin alanna girilmeyecektir. Ancak belirtmek gerekir ki uluslararas ilikiler ve siyaset bilimi pek ok konuda olduu gibi g tartmalarnda da i ie gemitir ve uluslararas ilikiler disiplininin konuya ilikin kulland kavramsal dzeneklerin byk ksm kaynan siyaset biliminden almtr. John Vasquez, nemli almasnda, g kavramnn Uluslararas likiler disiplininin temel tartmalarndan biri olduunu gstermi, realizmin alandaki hkim pozisyonunu g kavram hakkndaki derinlikli olmayan grlerine ramen nasl kurabildiini aratrmtr. Benzer ekilde, Brian Schmidt, g kavramnn realist teori ile yakn ilikisine vurgu yapmtr.
10 Edward H. Carr, The Twenty Year Crisis, 1919 -1939, An Introduction to the Study of International Relations, Perennial, New York, 2001, s. 97.
Realist paradigma, g kavram zerine yrtlen disiplin-ii tartmalarda zellikle Souk Savan bitiine kadarki dnemde alandaki kavramsal ufku belirleyen temel yaklam olmutur.
G kavramna ilikisel bir yaklam getiren Realist paradigma, gcn belirleyicileri olarak (i) askeri ve daha az nemli olmak zere (ii) ekonomik parametreleri dikkate almaktadr.
Morgenthau, uluslararas politikay g ekseninde belirlenen kar alan olarak tanmlamtr.11 Realist yaklamn g tanm, nl siyaset bilimci Robert Dahln kavramsallatrmasna dayanmaktadr. Buna gre g, Ann B zerinde, Bnin kendi iradesiyle yapmayaca eyi Bye yaptrabilme kapasitesidir.12 G kavramna ilikisel bir yaklam getiren Realist paradigma, gcn belirleyicileri olarak (i) askeri ve daha az nemli olmak zere (ii) ekonomik parametreleri dikkate almaktadr. Buna gre anarik bir uluslararas sistemde, devletlerin gcn askeri kapasiteleri belirlemekte, Gilpin gibi Realist politik ekonomistlerce ise ekonomi de gcn parametreleri arasnda deerlendirilmektedir.13
Liberal Yaklamlar: Gcn Maddi Olmayan Unsurlar

G kavramnn ikinci boyutunu, hem deien uluslararas sistemin yeni perspektifleri analiz kmesine dhil etmeyi zorunlu hale getirmesi hem de Realist teorinin sadece maddi kapasite aralarn, onlar da snrl bir ekilde, dikkate alan kstlayc yaklamnn sonucunda bir tepki olarak ortaya kan liberal karlkl bamllk teorileri ekseninde incelemek mmkndr.14 Souk Savan, Realist teorinin ngremedii ve kapsaml analizini yapamad bir biimde sona ermesiyle birlikte, gvenlik-merkezli yksek politika yaklamlar literatrdeki nceliini kaybetmeye balam, ABDnin Souk Sava, askeri ve ekonomik gcnn tesinde g unsurlarnn da katksyla kazand ynndeki argman ksa srede akademik literatrdeki g tartmalarnn merkezine yerlemitir. Bu eksende gcn maddi olmayan unsurlarna vurgu yapan Nye, gelitirdii yumuak g aratrma programyla, ikinci boyut tartmalarnn literatrdeki grnrln arttrmtr. Nye yumuak g kavramn, gcn sadece neyin-kimenasl yaptrld ile ilgili olmayp, ayn zamanda hangi konularn tartma masasndan uzak tutulduunu belirleme kapasitesiyle ilgili olduunu vurgulayan bir yaklam erevesinde incelemektedir. lk defa Bachrach ve Baratz15 tarafndan gelitirilen ve gndem belirleme gc (agenda-setting power) olarak isimlendirilen bu yaklamdan hareketle Nye, g kavramn bir aktrn istedii sonular elde etmek iin dierlerini etkileme kapasitesi olarak tanmlamakta, dierlerini etkilemenin ise (i) zorlama, (ii) tevik, (iii) cazibe olmak zere temel yntemi bulunduunu belirtmektedir.16 Buna gre yumuak g, bir aktrn fikirlerinin ya da siyasi gndemi belirleme gcnn dier aktrlerin tercihlerini belirleyecek cazibede operasyonalize edilmesine dayanmaktadr.17 Nyea gre bir lkenin yumuak g kapasitesi (i) kltr, (ii) politik deerler ve (iii) d politikas olmak zere stun zerinde ve devlet ile devlet-d aktrlerin denklemde
10
11 Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations, New York, Alfred A. Knopf, 1962, s. 5. 12 Robert Dahl, The Concept of Power, Behavioral Science, Cilt 2, 1957, ss. 202-203. 13 Robert Gilpin, War and Change in World Politics, Cambridge University Press, New York, 1998. 14 Bu konuda nde gelen iki alma iin bkz. Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye, Transnational Relations and World Politics, Harvard University Press, Massachusetts, 1973; Robert O. Keohane, After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy, Princeton University Press, Princeton, 1984. 15 Peter Bachrach ve Morton S. Baratz, Decisions and Non-decisions: An Analytical Framework, American Political Science Review, Cilt 57, Say 3, 1963, ss. 632-642. 16 Joseph S. Nye, Notes for a Soft-power Research Agenda, in Felix Berenskoetter ve M. J. Williams (eds.), Power in World Politics, Routledge, London, 2007, ss. 162-172. 17 Joseph S. Nye, The Changing Nature of Power, Political Science Quarterly, Cilt 105, Say 2, 1990, ss. 177-192.
yer ald ok-aktrl bir zeminde ykselmektedir.18 G kavramn sadece devletlerin tekelindeki bir unsur olmaktan kurtaran Nye, ayn zamanda gcn maddi olmayan temellerini ortaya karmas asndan da literatre nemli bir katk yapmtr.19
Eklektik Politik Ekonomi Yaklamlar: Gcn Yapsall

G kavramnn nc boyutunu, hem maddi hem de maddi olmayan unsurlar dikkate alan fakat bu unsurlar uluslararas ekonomik sistemin yapsal kstlar ve blm dinamiklerinin entegre bir paras olarak analiz eden eklektik politik ekonomi yaklamlar oluturmaktadr.20 Susan Strangein ncln yapt bu erevede ilikisel g ya da pazarlk gc yerine yapsal g kavramna nem verilmektedir; yapsal g, devletlerin, kurumlarn, kar gruplarnn ya da bireysel aktrlerin hareket erevesini belirleyen ekonomik yaplarn ileyi biimini ekillendirme ve belirleme gcdr.21 Bu adan yapsal g, ilerin nasl yaplacan ve etkileim iindeki deiik aktrlerin nasl hareket edeceklerini belirleyen kurumsal ereveyi ekillendirebilme kapasitesidir.22 Strange, yapsal gc, birincil yaplar (primary structures) ve ikincil yaplar (secondary structures) olarak snflandrmaktadr. Birincil g yaplarnda gvenlik yaps, retim yaps, finans yaps ve bilgi yapsn ele alrken; ikincil g yaplarnda ulam yaps, ticaret yaps, enerji yaps ve refah yapsn incelemektedir.23 zetle yapsal g, sadece ilikisel pazarlk kabiliyetine odaklanan ekonomik ve politik gten ziyade her bir alanda tesis edilmi olan g yapsndaki (gvenlik, finans, bilgi vs.) ilikiler an organize eden yapsal dinamiklere odaklanr. Dier taraftan yapsal g, her bir mnferit g alannda ayrca hkmn icra eder. Yani bir devlet ticaret yapsnda oyun kurucu aktr konumundayken, bilgi yapsnda lideri takip eden konumda olabilir. Bu adan Strange, gc dar bir erevede tek bir kanala hapsetmekten ziyade gcn farkl kanallardan ancak birbiriyle etkileim ierisindeki mekanizmalarla operasyonalize edildiini vurgulamaktadr. Buna gre bir aktr, yapsal g alanlarnn her birinde ne kadar geni bir hkimiyet alanna sahipse, o nispette g olmak ve daha nemlisi oyun kurmak iddiasnda bulunabilir.
18 Joseph S. Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, Public Affairs, New York, 2004, s. 11. 19 Bu kavramsal ereveye paralel olarak maddi olmayan g unsurlarn devletlerin gelimilii balamnda ele alan bir alma iin bkz. Peter Evans, In Search of the 21st Century Developmental State, Center for Global Political Economy, Working Paper No. 4, December 2008. 20 Aslnda Nye da ilerleyen dnemki almalarnda yumuak g ile sert g kavramlarnn birlikte Realpolitik zeminde yer aldn vurgulam, hatta kimi zaman sert g unsurlarnn dahi yumuak g gibi operasyonalize edilebileceini belirtmitir. Hatta Nye, bu amalgamasyona akll g (smart power) adn vermitir. Bu adan burada bahsedilen gcn nc boyutuna ilikin eklektik politik ekonomi yaklamyla Nye arasnda paralellik kurulabilir. Ancak Nye, temel bir adan bu metinde incelenen politik ekonomi yaklamlarndan ayrlmaktadr. Nye, her eye ramen, aktr temelli bir yaklam gelitirmekte, ekonomik ilikileri bir yapsal btnlk ierisinde ele almamaktadr. Bu adan yumuak g kavramnn temellerinin ve nasl ortaya ktnn analizini de yap(a) mamaktadr. Oysa bizim bahsettiimiz politik ekonomik yaklamlar, ekonomik retim ve blm dinamiklerini bir totalitenin paras olarak incelemekte, parann konumunu ve gcn btnn bir mekanizmas erevesinde analiz etmeyi amalamaktadr. 21 Susan Strange, An Eclectic Approach, iinde Craig N. Murphy ve Roger Tooze (eds.), The New International Political Economy, Lynne Publishers, Boulder, 1991, s. 34. 22 Burada kastedilen sadece maddi kurumlar ya da brokratik mekanizmalar deil, ayn zamanda yazl olmayan normlar, kurallar, teamllerdir. 23 Susan Strange, States and Markets, Pinter Publishers, London, 1988.
Bir lkenin yumuak g kapasitesi (i) kltr, (ii) politik deerler ve (iii) d politikas olmak zere stun zerinde ve devlet ile devlet-d aktrlerin denklemde yer ald ok-aktrl bir zeminde ykselmektedir.
11
Yapsal g, devletlerin, kurumlarn, kar gruplarnn ya da bireysel aktrlerin hareket erevesini belirleyen ekonomik yaplarn ileyi biimini ekillendirme ve belirleme gcdr.
Blgesel g tabiri hem blge hem de g gibi iki mulk kavramn bir araya gelmesiyle ortaya kan daha da karmak bir kavrama iaret etmektedir.
Gcn Mekn-Corafya Boyutu: Blgesel G Kavram

Devletlerin glerini projekte ettikleri bir mekn-corafya olmas gerekmektedir ki bu gereklilik g tartmalarnn bir alt-kategorisi olan blgesel g tipolojilerinin tartlmasn gerekli klmaktadr. Esasnda blgesel g tabiri hem blge hem de g gibi iki mulk kavramn bir araya gelmesiyle ortaya kan daha da karmak bir kavrama iaret etmektedir.24 G kavramna yukarda deinildii iin bu noktada blge kavramn tartmak ve blgesel g kavramnn literatrdeki yerini tespit etmek yerinde olacaktr. Zira Buzann belirttii zere blge kavram ok sklkla kullanlmakta fakat nadiren ak bir ekilde tanmlanmaktadr.25 Kavramn doasna ilikin mevcut mulkla ve drt ba mamur bir blge tanm yaplmasnn zorluuna ramen literatrde kabul edilmi tanmlardan birinin sahibi William Thompsona gre blgesel karakterdeki altsistemlerin temel zellii vardr: (i) corafi yaknlk/bitiiklik, (ii) aktrler arasndaki etkileimin younluu ve dzenliliinin alt-sistemin bir yerindeki deiikliin dier noktalar etkilemesine neden olacak derinlikte olmas ve (iii) blgeye ait en az iki devletin ve uluslararas sistemdeki dier aktrlerin blgenin ayrc vasflarna dair farkndalnn olmas.26 Bu kriterleri salayan corafi kmelenmelerde baat ynlendirici oyuncu olma iddiasndaki aktrlere blgesel g denilmektedir. Bu alma kapsamnda blgesel g Stefan Schirmin izdii ereve ekseninde tanmlanacaktr.27 Buna gre; Blgesel g olma iddiasndaki aktr bu niyeti ekseninde bir rol tanmna sahip olmal ve bunu dier blge aktrleriyle ilikilerinde hissettirmelidir. Maddi g kaynaklarna sahip olmal, bu eksende askeri gcne ilaveten ekonomik ve diplomatik/organizasyonal kapasiteye sahip olmaldr. Blgesel g iddiasndaki aktrn liderlik iddias ekseninde kendisine bitii rol tanm dier blge aktrleri tarafndan da kabul grmeli ve hatta kresel sistemin ileyiinde belirleyici olan aktrlerce de bu rol tanm kabul edilmelidir. Maddi ve yumuak g unsurlarna dayal g projeksiyonu sonu verebilmelidir.
12
24 Detlef Nolte, How to Compare Regional Powers: Analytical Concepts and Research Questions, Review of International Studies, Cilt 36, 2010, ss. 881-901. 25 Barry Buzan, The Asia-Pacific: What Sort of Region in What Sort of World? iinde Christopher Brook ve Anthony McGrew (ed.), Asia-Pacific in the New World Order, Routledge, London, 1998, s. 68. 26 William Thompson, The Regional Subsystem: A Conceptual Explanation and a Propositional Inventory, International Studies Quarterly, Cilt 17, Say 1, 1973, s. 101. 27 Stefan A. Schirm, Leaders in Need of Followers: Emerging Powers in Global Governance, European Journal of International Relations, Cilt 16, Say 2, 2010, ss. 197-221.
zetlemek gerekirse, belirlenmi bir blge ierisinde bir aktrn blgesel g olduunu saptayabilmek iin realist ve liberal teorilerin vurgulad gibi askeri, ekonomik ve yumuak g unsurlarna sahip olunmaldr. Buna ek olarak, sosyal inac teorilerin vurgulad, bahse konu aktrn bir rol tanm olmas ve bu rol tanmnn dier blge lkeleri nazarnda bir karlnn bulunmas gerekmektedir.28 Ayrca farkl g unsurlarna dayal g projeksiyonunun sonu vermesi de nemli bir faktrdr. Ana hatlaryla yukarda deindiimiz literatrn de gsterdii zere hem g hem de blgesel g kavram, ok-boyutlu, ok-dzlemli ve balam-temellidir.29 Trkiyenin Ortadouya ilikin blgesel gcne dair her incelemede bu husus gz nnde bulundurulmal, sadece aralar/imknlar baznda deil, ayn zamanda sonular asndan da ok-boyutlu bir analiz yaplmaldr. Bu adan bakldnda yukarda tartlan gcn boyutunun da denkleme dhil edilmesi yerinde olacaktr. Bu keyfiyet, kanaatimizce, epistemolojik ve metodolojik hassasiyetleri tamamen gz ard etmeyen analitik eklektizmi gerekli klmaktadr.30 Bu almada, bu kayg gz nnde bulundurularak, gcn her boyutunu ele alan bir analiz erevesi benimsenecektir. Realist okulun askeri ve ekonomik g vurgusu dikkate alnacak, liberal erevenin yumuak g vurgusu ampirik temele dayand lde denkleme dahil edilecek ve eklektik politik ekonomi yaklamlarnn k noktas kabul ettii yapsal g vurgusu, Trkiyenin Ortadoudaki blgesel g kapasitesini belirlemeye alrken makro-ereve olarak mmknn snrlarn izmekte kullanlacaktr. Dolaysyla bu almada incelenecek olan parametreler, Trkiyenin diplomatik gc, ekonomik gc ve yumuak gcdr ve bu parametreler, uluslararas politik ekonomi yapsnn Trkiyeye tand imkn ve kstlar balamnda, Trkiyenin kendisine bitii rol tanm ve blge lkelerinin bu tanma verdikleri tepki dikkate alnarak incelenecektir.31
Hem g hem de blgesel g kavram, ok-boyutlu, ok-dzlemli ve balam-temellidir.
13
28 Bu konuda detayl bir alma iin bkz. Miriam Prys, Hegemony, Domination, Detachment: Differences in Regional Powerhood, International Studies Review, Cilt 12, Say 4, 2010, ss. 479-504. Sosyal inac teorilerin blgesel g tartmalarndaki yeri ve nemi iin bkz. Andrew Hurrell, Some Reflections on the Role of Intermediate Powers in International Institutions, iinde Andrew Hurrell et al., Paths to Power: Foreign Policy Strategies of Intermediate States, Latin American Program, Woodrow Wilson International Center, Working Paper No. 244, Washington, DC, 2000. 29 Bu konunun detayl analizi iin bkz. David Baldwin, Power and International Relations, iinde Walter Carlsnaes, Thomas Risse ve Beth A. Simmons (ed.), The Oxford Handbook of International Relations, Oxford University Press Oxford, 2002, ss. 177-191. 30 Analitik eklektizm, Katzenstein ve Silin belirttii gibi paradigmalar arasnda bilinli bir diyalog balatmak suretiyle aratrmann zgrlk alann geniletebilir. Her ne kadar teorilemenin sadelik (parsimony) ilkesinden feragat edilse de analitik eklektizm, paradigmalar aras verimli bir diyalog balatarak gerekliin karmaklna daha da yaknlalmasna imkn tanmaktadr. Ancak farkl paradigmalarn varln tanyan ve onlarn gerekliliini kabul eden analitik eklektizm ile deiik paradigmalar tek bir kavramsal erevede eritmeyi hedefleyen teorik sentezcilik birbirine kartrlmamaldr. Bu konuda bir tartma iin bkz. Peter Katzenstein ve Rudra Sil, Eclectic Theorizing in the Study and Practice of International Relations, iinde Christian Reus-Smit ve Duncan Snidal (eds.), The Oxford Handbook of International Relations, Oxford University Press, Oxford, 2008, ss. 109-130. 31 Bu almada, Trkiyenin askeri gc iki nedenden dolay incelenmeyecektir. lk olarak, son dnemde Trkiyenin Ortadoudaki kapasitesi zerine yrtlen tartma askeri g zerinden yaplmamaktadr. Yani tartma konusu olan Trkiyenin bu alanda ne kadar kapasiteye sahip olduu deildir. Kanaatimizce, tartmann eksenini Trkiyenin yumuak g kapasitesi ve ekonomik potansiyeli oluturmaktadr. kinci neden ise yazarlarn uzmanlk alanlaryla ilgilidir ve daha kiisel gerekelere dayanmaktadr. Askeri kapasitenin llmesi, veri toplamann nispeten daha zor olmas ve ayr bir uzmanlk gerektirmesi dolaysyla bu almann kapsam dnda tutulmutur.
TRKYENN ORTADOUDAK GCN LMEK: AMPRK BR ANALZ
G kavram ve blgesel g tartmalar, devletlerin d politika etkinliklerinin llmesi asndan belirleyici neme sahiptir.
Son dnemde Trkiyenin Arap dnyasna bir esin kayna olduuna ilikin pek ok tartma yaplmtr. Trkiye, pek ok uzmana gre neyin nasl yaplacan dikte eden deil bunu sadece yaayan bir aktr olarak blge halklarnn tevecchn kazanmtr. stelik bunu Bat ile ilikilerinin en derin noktaya tam bir aktr sfat ile yapabilmitir. Zira Trkiye NATO yesi, Avrupa Konseyi kurucu yesi ve AB ile mzakere eden aday lke statsnde bir aktr olarak kendine has bir d politika karakteristiine sahiptir. phesiz Trkiyenin pek ok Arap lkesinde halkn sempatisini kazanm olmas, Babakan Erdoann Weberyan manadaki karizmatik liderliinden ciddi anlamda etkilenmektedir. Ancak bireylerin etkisinin yapsal dinamiklerle btnletiinde bir anlam ifade ettiini ihmal etmemek gerektiinden hareketle bu almada son dnemde Trkiyenin artan blgesel nfuzunun yapsal unsurlarna ve bu unsurlarn srdrlebilir olup olmadna younlamak gerektii dnlmektedir. Bu balamda Trkiyenin kapasitesi, diplomatik g, ekonomik g ve yumuak g unsurlar asndan ampirik eksende ele alnacaktr. Trkiye, pek ok uzmana gre neyin nasl yaplacan dikte eden deil bunu sadece yaayan bir aktr olarak blge halklarnn tevecchn kazanmtr.
15
a) Diplomatik G
Trkiyenin Ortadoudaki etkinliini lmek zere ilk incelenmesi gereken parametre diplomatik g unsurlardr. Her eyden nce ve en nihayetinde d politikann lojistik alt yaps Dileri Bakanl tarafndan salanmaktadr ve n plandaki aktrlerin aktivizminden bamsz olarak Dileri personelinin yeterlilii ve bir kurum olarak Dileri Bakanlnn kapasitesi, d politika hamlelerinin sonu vermesi asndan kilit deiken mahiyetindedir.32 Bu kapsamda, Trkiyenin diplomatik gcn lmek iin ilk olarak
32 D politika yapm srelerinde devletin farkl kurumlar arasndaki etkileim, senkronizasyon ve egdm alnan kararlarn etkinliini dorudan etkileyen ve incelenmesi gereken nemli bir faktrdr. Ancak Dileri Bakanl, Babakanlk, Cumhurbakanl, Parlamento, Ordu, stihbarat ve ilgili dier kurumlar arasndaki etkileimin d politika yapm srecine etkisinin llmesi bu makalenin kapsam dndadr. Bu hususun daha kapsaml almalarda ele alnmas faydal olacaktr.
Trkiye NATO yesi, Avrupa Konseyi kurucu yesi ve AB ile mzakere eden aday lke statsnde bir aktr olarak kendine has bir d politika karakteristiine sahiptir.
Dileri personelinin yeterlilii ve bir kurum olarak Dileri Bakanlnn kapasitesi, d politika hamlelerinin sonu vermesi asndan kilit deiken mahiyetindedir.
Dileri Bakanlnn maddi altyaps yeri geldike mukayeseli verilerle incelenecek, ardndan Dileri Bakanlnn beeri sermayesi Ortadou corafyas merkezde olmak zere analiz edilecektir. Dileri Bakanlnda, 1.146s meslek memuru olmak zere toplam 5.533 personel grev yapmaktadr. Bu personel, Ankaradaki merkez bata olmak zere, 114 bykelilik, 11 daimi temsilcilik ve 71 bakonsoloslua dalm durumdadr. Bu rakamlara bakarak, 1990 ve 2000 yllar ile kyaslandnda ksmi bir iyilemenin olduunu sylemek mmknse de (bkz. Tablo 1) yaanan, daha ok, lkenin genel byme seyrinin izdm eklinde tezahr etmektedir.33
Tablo 1. Dileri Bakanlnn Kurumsal Altyaps TEMSLCLK SAYILARI Bykelilik Bakonsolosluk Daimi Temsilcilik PERSONEL SAYILARI Meslek Memuru dari/Haberleme/KM Merkez Memuru MERKEZ MEMURLARI ube Mdr Bilgisayar letmeni (uzman/ef vs. dhil) Mtercim Tercman (szlemeli dhil) Yurtdnda Szlemeli 1990 73 53 8 1990 712 394 632 1990 0 352 10 1857 2000 91 59 11 2000 882 510 612 2000 0 400 29 2138 2011 114 71 11 2011 1146 800 733 2011 3 454 51 2557
16
33 Bu blmde kaynak belirtilmedii srece ilgili tablolardaki verilerin kayna T.C. Dileri Bakanldr. Bu konudaki deerli yardmlar iin T.C. Dileri Bakanl Mstear Yardmcs Sayn Naci Koruya teekkr ederiz.
Dileri Bakanl, insan potansiyelindeki eksikliklerin yaratt operasyonel kstlar ve ar i yknn neden olduu kurumsal yorgunluu deiik dnemlerde dile getirmitir. Ancak Trkiyenin ok-kulvarl, ok-boyutlu d politika stratejisiyle hareket etmeye balad son on yllk dnemde personel eksiklii daha akut boyutlara ulamtr. Emekli Bykeli kr Elekdan ifadesi ile Dileri Bakanlnn kurulu ve grevlerinin kapsaml bir yeniden yaplanmaya tabi tutulmas uzunca bir sredir kuvvetle duyulan bir ihtiyat.34 Dolaysyla, ok geni bir alanda, sayca az ve uzmanlamam personelle diplomasi yapmann zorluklarn amak adna mevzuat deiikliine gidilmi, bu kapsamda 24 Haziran 1994te kabul edilen ve Temmuz 2010 ylna kadar yrrlkte olan mevzuat kapsaml biimde deitirilmitir.35 Mevzuatn da msaade etmesiyle, Dileri Bakanlna alnan personel saysnda ilk defa 2010 ylnda ciddi bir art yaanmtr (bkz. Figr 1).36
Trkiyenin ok-kulvarl, ok-boyutlu d politika stratejisiyle hareket etmeye balad son on yllk dnemde personel eksiklii daha akut boyutlara ulamtr.
Figr 1. Dileri Bakanl Personel Almlar 120 100 80 60 40 20 0 0 2001 0 0 2003 19 62 32 58 45 30 21 37 35 35 37 44 65 50 93 100 103 75
17
0
2004 dari 2005 2006 Meslek 2007 2008 2009 2010 2011
2002
34 Emekli Bykeli kr Elekdan Dileri Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Tasars ile ilgili yapt meclis konumas, TBMM 23. Dnem 4. Yasama yl, 127. Birleim, 1 Temmuz 2010. 35 Dileri Bakan Ahmet Davutolunun Dileri Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Tasars ile ilgili yapt meclis konumas, TBMM 23. Dnem 4. Yasama yl, 127. Birleim, 1 Temmuz 2010. Bu mevzuat deiiklii kapsamnda Dileri Bakanlnda radikal deiikliklere gidilmi ve nemli yeniliklere imza atlmtr. Mevzuatlarn tam metni iin bkz: 6004 Sayl Dileri Bakanl Tekilat Kanunu, Resmi Gazete, Say: 27640, 13 Temmuz 2010. Ayrca diplomatik ileyie farkl bir ehre kazandrmaya alan zaln yakn mesai arkadalarndan eski Dileri Komisyonu Bakan Vehbi Dinerlerin Dileri Bakanlnn tekilat yaps ve diplomasinin ileyii hakkndaki eletirileri iin bkz. Vehbi Dinerler, D Politikay Millet Tayin Etmeli, iinde zdal ve dierleri, Mlakatlarla Trk D Politikas 4, ss. 55-68. 36 Getiimiz yllarda elimizde eleman olmamas nedeniyle kararnameleri hazrlarken ok zorlanyorduk. Ama getiimiz sene 100 kariyer ve 100 meslek memuru aldmz iin 2012nin kararnamesini hazrlarken yani u anda elimizde olan kararnamede elimizin daha rahat olduunu hissediyoruz. Yazarlarn Dileri Bakanl Mstear Yardmcs Naci Koru ile mlakat, 12 Aralk 2011, Ankara.
Tablo 2. T.C. Dileri Bakanlnn Karlatrmal Altyaps
lkeler Brezilya Fransa Almanya Hindistan talya Japonya Rusya F. spanya ngiltere ABD Trkiye
Bykelilik 125 162 151 124 126 133 149 119 168 114
Daimi Temsilcilik 5 21 13 3 9 8 13 11 9 11
Ba Kltrel Konsolosluk Enstitler 64 98 61 48 97 63 90 100 89 71 132 24 92 22 57 74 14
Toplam 194 413 225 199 324 226 309 304 261 266 202
Personel Says 4 150 15 008 12 437 3 414 8 101 11 363 9 500 7 908 17 100 66 591 5 533
Bte (milyon euro) 986 2 625 3 194 674 1 706 1 925 915 1 503 2 324 39 336 436,4
Kaynak: Dier lkelerle ilgili veri iin Darragh Henegan, Daniela Di Prima, Pietro Prosperi (eds.), The Ministry of Foreign Affairs of Italy in Numbers: Statistical Yearbook 2011, pp. 84-96, www.wsteri.it. Trkiye ile ilgili veri iin bkz. T.C. Dileri Bakanl 2010 Yl Faaliyet Raporu, ss. 6, 9, 20.
18
Dileri Bakanlnn maddi ve beeri altyapsnn yeterliliini daha anlaml bir ereveye oturtabilmek iin, dier aktrlerle mukayeseli rakamlar zerinden analiz yapmak yerinde olacaktr. Dileri Bakanlklar ile ilgili veri toplamak olduka zor olduundan Trkiyenin pozisyonu bu almada sadece balca blgesel ve kresel glerle mukayeseli olarak ele alnacaktr. Dnyann byk g snfnda yer alan lkeler, orta-byk lekli lkeler ve gelimekte olan lkelerden oluan yukardaki tabloda en alt satrda Trkiye yer almaktadr (bkz. Tablo 2). Buna gre Trkiye, listede takribi 436 milyon euro ile en kk bteye sahip lke konumundadr. Personel says asndan dier blgesel g konumundaki lkeler olan Brezilya ve Hindistandan daha iyi konumda olan Trkiye, toplam yurtd temsilcilii asndan listede Brezilya hari en geride yer almaktadr. Daha kapsaml analizler yaplabilmesi iin Trkiyenin komu olduu blgelerdeki dier blgesel g potansiyeline sahip lkelerin diplomatik gc ile de kyaslama yaplmas gerekse de elimizdeki veriler u aamada bunu mmkn klmamaktadr.37 Ancak tablodaki veriler, bir konuda nemli bir karm yapmay mmkn klmaktadr: Dileri Bakanlnn mevcut kurumsal ve beeri altyaps Trkiyenin dzen kurucu aktr ya da merkez lke olabilmesi iin yeterli deildir. Zira dier dzen kuran lkeler ile kyaslandnda Trk hariciyesi olduka zayf konumda bulunmaktadr. stelik bu rakam
37 zellikle ran hakknda veri toplamak olduka zordur. Ayrca temel hedefleri ve kullandklar enstrmanlar byk lde farkllk arz eden bu iki lkenin kyaslamasnn ok zor olduunu da belirtmek gerekir. Zira rtl operasyonlar, 5. kol faaliyetleri dhil ok farkl aralar d politikasnn bir unsuru olarak kullanan rann resmi rakamlarna ulalsa bile bu tr bir anlay olmayan Trkiye ile kyaslama yapmak etki lm adna yanltc olacaktr. Zira Trkiye ekonomik ve yumuak g unsurlar zerinden alandaki etkisini arttrmaya alrken, ran, Souk Sava temelli vekalet savalar zerinden mezhep eksenli stratejiler retmektedir. Bu adan Trkiyenin zamann ruhuna uygun politikalar retmekte olduu ve potansiyelinin henz banda bulunduu, buna mukabil rann gcn maksimum lekte kulland ve dte olan bir d politika ekoln temsil ettii tespiti yaplabilir. Bu konuya dikkatimizi ektii iin Prof. Dr. hsan Bala teekkr ederiz. Ayrca bkz. hsan Bal ran Neden Geriyor ve Geriliyor, HaberTrk, 9 Nisan 2012.
Dileri Bakanlnn mevcut kurumsal ve beeri altyaps Trkiyenin dzen kurucu aktr ya da merkez lke olabilmesi iin yeterli deildir.
lar, uzmanlama, teknik sofistikasyon ve operasyonal kabiliyet gibi daha hassas ancak hayati deikenleri yanstmamaktadr.38 Ancak son yllarda kapasite artrmna ilikin nemli admlarn atldn belirtmek gerekir. rnein 2000 ylnda 91 olan Bykelilik says 2011 ylnda 114e ykselmitir. 2009 yl banda 12 olan Afrikadaki bykelilik says 2011 itibaryla 28e ulamtr ve 2012nin ilk yarsnda 33e kacaktr.39 D politikada bilgi kalplarnn kontrol edilmesi ve alglarn salkl bir ekilde ynetilebilmesi asndan Trkiyenin konumunu incelemek iin Trk diplomasisinin Ortadouya ynelik beeri sermayesini yakndan incelemek aydnlatc olacaktr. Ortadou blgesi, yeni dnemde Trk d politikasnda bir sklet merkezi haline gelmi durumdadr ve Trkiye Ortadouda blgesel g olmak hedefiyle d politika stratejisini kurgulamaktadr. Bu kapsamda Dileri Bakanlnn Ortadouya ynelik kapasitesini belirlemek lojistik adan bir gereklilik halini almaktadr. Trkiyenin Arapa konuulan lkelerdeki temsilcilik says 25dir. Bu temsilciliklerdeki toplam kariyer memuru says 135dir. Yani, Trkiyenin Arapa konuan lkelerdeki faaliyetlerini diplomatik seviyede her bir misyonda ortalama 5 kii yrtmektedir. stelik 135 kii ierisinde sadece 6 kii Arapa konuabilmektedir. Tm Bakanlk genelindeki Arapa konuma oran incelendiinde de benzer bir durum ortaya kmaktadr. Bakanlk genelinde 1990 ylnda 10 olan Arapa bilen alan says 2011 ylnda toplamda 26 rakamna ulamtr.40 zetlemek gerekirse, diplomatik kapasite asndan Trkiyenin ilgilendii corafyann geniliine kyasla sahip olduu altyap, dzen kurmak yahut yerleik dzeni devam ettirmek amacndaki dier aktrlere kyasla olduka yetersizdir. Trkiyenin blgesel g olma iddiasnn merkezinde yer alan Ortadou corafyasna ilikin veriler ise genele gre daha sorunlu grnmektedir. Zira Trkiye, hem diplomat saysndaki yetersizlik nedeniyle corafyay kapsayamamakta hem de dil bilgisi eksikliinden dolay yerel bilgi kanallarna nfuz edememektedir.41 Diplomatik gcn gelitirilmesi ile alakal olarak deinilmesi gereken bir dier nokta ise Trkiyenin diplomatik misyonlarnn bulunduklar lkelerin halklar ile daha yakn ve scak temas salayabilmesidir. Deien d politika felsefesi, halk ile kaynamay nermektedir ancak bu alma kapsamnda grtmz Araplar bu hususa ayr bir nem
38 rnein srailin uzmanlama ve operasyonel kabiliyet asndan ok daha baarl olduunu blgeyi ve blge ii dinamikleri yakndan bilen Altunk dile getirmektedir. Bkz. Meliha Altunk, Ne slam Dnyas Ne Trk Dnyas Bir Lider Aray indedir, iinde zdal ve dierleri, Mlakatlarla Trk D Politikas 2, USAK Yaynlar, Ankara, 2010, ss. 21-22. 39 Naci Koru ile mlakat. Korunun ifadesiyle dnyada hibir lke bu kadar ksa sre iinde d temsilciliklerinin saysn bu denli artrmamtr. 40 Bu verileri bize temin ettii iin Dileri Bakanl Mstear Yardmcs Sayn Naci Koruya teekkr ederiz. Bu olumsuz tabloya ramen son dnemde Bakanla yeni giren diplomatlarn Arapa renmelerinin tevik edilmesi neticesinde rnein 2010 ylnda Bakanla alnan 100 meslek memuru ve kariyer memurunun 66s Arapa renmek iin kurslara gitmektedir. 41 Her eye ramen Dileri Bakanlndan birok brokratla yaplan mlakatlar, bu eksikliin farknda olunduunu ortaya koymaktadr. Bu durum da gelecek adna insan sermayesine yaplacak yatrmlarn daha salkl olacann iareti olarak okunabilir. rnein, Trkiye iin hayati neme sahip Irakta son dnemde nemli almlara imza atlmtr. Badattaki Bykelilik kadrosuna ek olarak Musul, Basra ve son olarak Erbile alan diplomatik misyonlar faaliyetlerine balamtr. Bu misyonlarn banda bulunan Trk diplomatlarnn gayretleri de tm imknszlklara ramen takdire ayandr. Yerel halk tarafndan kabullenilmi olmalar da bu gayretlerin sonu verdiini gstermektedir. Ancak bilgi kaynaklarna nfuz edebilmek adna beeri sermaye kapasitenin arttrlmas gerektii de aktr. rnein Trkiye iki- diplomatyla Basrada alan kazanmaya alrken 500 metre ileride ran Konsolosluunda halkn ifadesi ile 1.000e yakn diplomat, eitimci, din adam, istihbarat ve uzman grev yapmaktadr. En azndan halkn algs bu yndedir. Yazarlarn Erbil, Musul, Basra, Badattaki gzlemleri (2009-2010).
Ortadou blgesi, yeni dnemde Trk d politikasnda bir sklet merkezi haline gelmi durumdadr ve Trkiye Ortadouda blgesel g olmak hedefiyle d politika stratejisini kurgulamaktadr.
19
Trkiyenin Arapa konuan lkelerdeki faaliyetlerini diplomatik seviyede her bir lkede ortalama 5 kii yrtmektedir.
Diplomatik kapasite asndan Trkiyenin ilgilendii corafyann geniliine kyasla sahip olduu altyap, dzen kurmak yahut yerleik dzeni devam ettirmek amacndaki dier aktrlere kyasla olduka yetersizdir.
verilmesi gerektiini zellikle dile getirmektedir. Dier lkelerin eliliklerine daha rahat girebildiklerine ve elilerine daha kolay ulaabildiklerine vurgu yapan Araplar, Trk misyonlarnn souk yznden duyduklar rahatszldile getirmektedirler.42 rnein el Hafiz unlar ifade etmektedir: Trkiyenin d dnyaya alan pencereleri (rnein diplomatik misyonlar), potansiyel i ortaklarn ve ilgili gruplar cezbedemeyen, yavan ve dz yerler olarak kalyor. Tabir-i dier ile kokusuz iek grnts veriyor. Ve hala, sadece Trk vatandalarn ilgilendiren ok da davetkr olmayan yerler olarak alglanmaya devam ediyor.43
b) Ekonomik G
Trkiyenin Ortadouda artan etkinlii ve blgesel g potansiyeline ilikin tartmann ikinci boyutu ise ekonomik parametreler zerinden yrtlmektedir. Trkiye ekonomisi son on ylda hzl bir byme kaydetmi, 2001 krizinin yaratt frsat penceresi iyi deerlendirilip siyasi istikrarn etkisiyle finansal sistem ve kamu maliyesi disiplin altna alnm, kapsaml ekonomik dnm gerekletirilmitir. Bu dnemde, GSYH kat artm, ihracat hacmi 36 milyar dolardan 2011de 135 milyar dolara ykselmi, ticaret hacmi ise yaklak drde katlanmtr (bkz. Tablo 3). Ayrca Trkiyenin dorudan yabanc sermaye ekme konusundaki kronik sorunlar, bu dnemde, kresel likidite fazlasnn da etkisiyle hafiflemi, Trkiye 1980-2000 arasnda ekmeyi baard 10,4 milyar dolarlk yabanc sermaye giriini, 2000-2010 dneminde yaklak 100 milyar dolara karmay baarabilmitir.44
Tablo 3. Trkiye Ekonomisi, Balca Gstergeler (2002-2010)
20
GSYH (milyar dolar) KB GSYH (dolar) GSYH art (yzde) thalat (milyar dolar)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 232,7 304,6 393,0 484,0 529,9 655,9 742,1 617,6 735 3.403 4.393 5.595 6.801 7.351 8.984 10.745 8.950 10.067 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,6 0,7 -4,7 9 51,5 69,3 97,5 116,8 139,6 170,1 201,0 140,9 185,5 36,1 47,3 63,2 73,5 85,5 107,3 132,0 102,1 113,9 1,08 1,75 2,79 10,03 20,19 22,05 18,27 7,66 -1,97 -4,88 28,2 32,5 55,1 49,0 41,6 34,0 29,5 9,3 -3,6 42,2
Dier lkelerin eliliklerine daha rahat girebildiklerine ve elilerine daha kolay ulaabildiklerine vurgu yapan Araplar, Trk misyonlarnn souk yznden duyduklar rahatszldile getirmektedirler.
hracat (milyar dolar) DYY (milyar dolar)
Bte D. (GSYH yzdesi) -11,47 -8,84 -5,22 -1,06 -0,61 -1,62 Kamu B. (GSYH yzdesi) 61,4
Kaynak: TK
42 Ayrca Ahmet Uysal, Ortadouda Trkiye Algs: Msr rnei, SDE, Ankara, 2011, s. 44. 43 Yazarlarn Mslman Dnrler Forumu Genel Sekreteri ve Trk-Arap likileri Birimi Bakan Rabi el Hafiz ile mlakat, 6 Mart 2011, Ankara. 44 Yabanc sermaye konusu da dhil, Trk ekonomisinin 2001 sonras srete dnmn kapsaml bir ekilde inceleyen bir alma iin bkz. Ziya ni ve Fikret enses, (eds).,Turkey and the Global Economy: Neo-liberal Restructuring and Integration in the Post-crisis Era, Routledge, Oxon, 2009.
Trkiyenin kreselleme temelli srdrlebilir byme performans, blgesel politik ekonomi dengelerinde referans lke niteliine katk salayarak Trkiyenin ticaret devleti potansiyelini arttrmtr.45 Bu sayede Trkiye, 2011 sonu itibaryla blgenin ikinci en byk nfusuna sahip lke olmasnn yannda, en byk ekonomiye sahip Ortadou lkesi konumundadr (bkz. Tablo 4). Ayrca ekonomik dinamizm, Trkiyenin Ortadou halklar asndan ayn zamanda bir cazibe merkezi haline gelmesine katk salayan bir yumuak g unsuruna dnmtr. rnein, TESEVin yapt kamuoyu aratrmasna gre Trkiyenin bir model olabileceini syleyen katlmclarn yzde 32si Trkiyenin demokrasisini, yzde 25i de ekonomisini n plana karmaktadr.46 Lbnanl siyaseti el Ahdab da bu durumu u ekilde ifade etmektedir; Bizim amzdan Trkiye ok nemli i gelimeler kaydetti, nk bir kii, insanlarn daha yksek yaam standartlarna, daha fazla bir GSMHye ve daha iyi ekonomiye sahip olabildiini grebiliyor.47 Tablo 4. Trkiyenin Blgesel G Potansiyeli (Balca Maddi Unsurlar, 2010) Ya kompozisyonu GSYH Kii bana nsani Nfus (16-64 ya, (milyar GSYH kalknma (milyon) toplamn dolar) (SGP, dolar) indeksi yzdesi) Msr 81,1 63,4 219 5.840 0,62 srail 7,6 62,3 217 28.292 0,872 ran 74 71,8 357 11.891 0,702 Trkiye 73 67,1 735 13.359 0,679
Kaynak: TK
Ekonomik dinamizm, Trkiyenin Ortadou halklar asndan ayn zamanda bir cazibe merkezi haline gelmesine katk salayan bir yumuak g unsuruna dnmtr.
Kresel rekabet indeksi 81 24 69 61
21
Karlkl bamllk teorileri erevesinde ekonomik genilemenin Trkiyenin Ortadouda blgesel g olma potansiyeline kanaldan katk salamas beklenir. lk olarak, artan ticari balantlar ilikilerde ortak kar alanlarnn genilemesine imkn salayarak, blgesel sorunlarn zlmesinde ekonomik kazan dinamiinin pratik bir el olarak kullanlmas ynnde bir motivasyon ortaya karabilir. Bu sayede yksek politika (high politics) alan tabir edilen konularda sorunlar ilk elde zlemese bile, dk politika (low politics) alanlarnda artan i birlii mekanizmalaryla iletiim kanallar ak tutulabilir.48 kincisi, devlet-d aktrlerin etkinliinin artmas, karlkl ilikilerin brokratik mekanizmalarn tketiciliinden ve siyaset sarkacnn ar salnmndan kurtarmas beklenir. ncs, neo-fonksiyonalist teorilerin de vurgulad biimde ikili ilikilerde artan balant says ve maddi refah art beklentisi ticaret avantajna sahip lkenin dier(ler)i zerinde, yumuak g unsurlarn projekte edebilmesi ve
45 Kemal Kirii, The Transformation of Turkish Foreign Policy: The Rise of the Trading State, New Perspectives on Turkey, Say 40, 2009, ss. 29-57; Mustafa Kutlay, Economy as the Practical Hand of New Turkish Foreign Policy: A Political Economy Explanation, Insight Turkey, Cilt 13, Say 1, 2011, ss. 67-89. 46 Mensur Akgn ve Sabiha Gndoar, Ortadouda Trkiye Algs 2011, TESEV, stanbul, 2012. 47 Yazarlarn Lbnanl siyaseti Misbah el Ahdab ile mlakat, 27 Ekim 2011, Ankara. 48 Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye., An Introduction, iinde Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye (eds.), Transnational Relations and World Politics, Harvard University Press, Massachusetts, 1973.
2002-2010 dneminde Ortadou ile olan ihracatnn Trkiyenin toplam ihracat iindeki pay yzde 6dan yzde 16ya ykselmi, Ortadou ile toplam ticaret hacmi ise 3,9 milyar dolardan 23,6 milyar dolara kmtr.
ilgili dier aktrn tercihlerini etkileyebilmesi asndan yeni mekanizmalarn devreye sokulmasn mmkn hale getirebilir.49 Bu ekilde Ayoobun belirttii gibi sre iinde blge aktrleri arasnda ortak kar algsnn da katksyla blgesel cemaat kimliinin iselletirilmesi ve Hurrellin tabiriyle kognitif blgesellik nosyonunun yerlemesine zemin hazrlamas sz konusu olabilir.50 2001 krizinden sonraki srete zellikle Arap Baharnn blgesel fay hatlarn tetikledii dneme kadarki srede yukarda erevesi izilen politik ekonomi dinamikleri Trkiyenin Ortadoudaki aktrlk iddiasna katk salamtr. Trkiyenin geirdii i politik ekonomi dinamiklerine ek olarak kresel sistemdeki dnm de Ortadoudaki ticaret ve yatrm potansiyelini olumlu etkilemi, Ortadouda blgesellemenin derinlii artmtr.51 Bu kapsamda, Trkiyenin hedefi, Davutolu tarafndan komu lkelerin lokomotif nemi olan Trk ekonomisi ile btnlemesi olarak belirtilmitir.52 Trkiye asndan da Ortadou alternatif pazarlar arasnda nemi artan bir blgeye dnmtr. 2002-2010 dneminde Ortadou ile olan ihracatnn Trkiyenin toplam ihracat iindeki pay yzde 6dan yzde 16ya ykselmi, Ortadou ile toplam ticaret hacmi ise 3,9 milyar dolardan 23,6 milyar dolara kmtr. Trkiye, Ortadou lkeleriyle toplam ticaretinde byk bir ticaret fazlas vermeyi baarm, bu dnemde ihracat 2,2 milyar dolardan 18 milyar dolara ykselmitir (Tablo 5).
22
49 Neo-fonksiyonalist teoride bu durum niyet edilmeyen sonular (unintended consequences) eklinde izah edilmektedir. Konuya ilikin Ernst Haasn nc almas iin bkz. Ernst B. Haas, The Uniting of Europe: Political, Social, and Economic Forces 1950-1957, Stanford University Press, Stanford, 1968. Ernst Haasn yaklamnn kapsaml bir incelemesi iin bkz. Philippe C. Schmitter, Ernst B. Haas and the Legacy of Neofunctionalism, Journal of European Public Policy, Cilt 12, Say 2, 2005, ss. 255-272. 50 Blgesel cemaat kavram iin bkz. Mohammed Ayoob, From Regional System to Regional Society: Exploring Key Variables in the Construction of Regional Order, Australian Journal of International Affairs, Cilt 53, Say 3, 1999, ss. 247-260. Kognitif blgesellik kavram iin bkz. Andrew Hurrell, Regionalism in Theoretical Perspective, iinde Louise Fawcett ve Andrew Hurrell (ed.), Regionalism in World Politics, Oxford University Press, New York, 1995. 51 Bu noktada birok lke Trkiye ile ekonomik ilikilerini daha ileri boyutlara tama arzusunu ortaya koymutur. Suriye, rdn ve Lbnan bu kapsamda deerlendirilebilir. Sedat Lainer, Ortadou Kaplar Alrken: Gln rdn Ziyareti, USAK Stratejik Gndem, 2 Aralk 2009. 52 Bkz. dipnot 36.
Tablo 5. Trkiye-Ortadou hracat ve thalat Verileri (2002-2010, milyon dolar)
HRACAT BAE Bahreyn Filistin Ulusal Ynetimi Irak Katar Kuveyt Lbnan Msr Umman Suriye Suudi Arabistan rdn Yemen GENEL TOPLAM Ortadou ihracat/genel ihracat (yzde) THALAT BAE Bahreyn Filistin Ulusal Ynetimi Irak Katar Kuveyt Lbnan Msr Umman Suriye Suudi Arabistan rdn Yemen GENEL TOPLAM Ortadou ithalat/genel ithalat (yzde) ORTADOU TCARET HACM TRKYE GENEL TCARET HACM 4,42 4,82 5,22 5,82 5,42 5,84 7,90 8,56 7,88
2002 457 17 5 0 16 139 187 326 31 267 555 117 119 36 059 6 2002 101 19 0 0 11 27 42 118 1 506 794 18 0 51 554 3 3 872 87 613
2003 703 29 6 829 16 166 148 346 22 411 741 150 156 47 253 8 2003 114 15 0 84 8 16 72 189 1 413 969 17 0 69 340 3 5 622 116 593
2004 1 144 54 9 1 820 35 266 234 473 29 395 769 229 204 63 167 9 2004 183 18 1 468 18 26 147 255 1 358 1 232 14 1 97 540 3 8 383 160 707
2005 1 675 42 9 2 750 82 210 196 687 40 552 962 289 197 73 476 10 2005 205 19 0 459 51 42 145 267 4 272 1 889 28 3 116 774 3 11 075 190 251
2006 1 986 35 21 2 589 342 219 241 709 71 609 983 322 198 85 535 10 2006 352 45 1 376 66 56 127 393 2 187 2 252 9 0 139 576 3 12 191 225 111
2007 3 241 77 21 2 845 450 221 393 903 92 798 1 487 389 274 107 272 10 2007 470 119 1 645 30 90 116 681 24 377 2 440 12 0 170 063 3 16 196 277 334
2008 7 975 308 21 3 917 1 074 493 665 1 426 216 1 115 2 202 461 354 132 027 15 2008 691 96 0 1 320 159 81 179 943 11 639 3 322 25 1 201 964 3 26 372 333 991
2009 2 897 114 30 5 123 289 211 689 2 599 106 1 422 1 768 455 379 102 143 16 2009 668 24 0 952 86 184 109 642 17 328 1 687 20 0 140 928 3 20 798 243 071
2010 3 333 172 40 6 036 163 395 618 2 251 129 1 845 2 218 571 330 113 883 16 2010 698 72 1 1 354 177 215 229 926 39 663 2 437 42 1 185 544 3 23 601 299 428
Ortadou ticaret/genel ticaret (yzde)
Kaynak: TK
23
Trkiyenin Ortadouya yapt ihracatta yksek teknolojili rnlerin paynn toplam ihracat iindeki yeri 2002de yzde 4ten 2010da yzde 3,5e gerilemitir.
Ekonomik Parametrelerde Madalyonun Sorunlu Yz

almann birinci blmnde belirlenen ekonomik g parametreleri erevesinde bir deerlendirme yapldnda, Trkiyenin demografik unsurlar, GSYH, ticaret yaps asndan blgesel g kriterlerine sahip olduu grlmektedir. Ancak ekonominin Trkiyenin blgesel d politika hedeflerine srdrlebilir katk salayabilmesinin nnde, temel kstn olduunu da belirtmek gerekir. Bu kstlardan ilki Trkiyenin retim kompozisyonuna bal olarak ekillenen d ticaretin teknolojik kompozisyonuna ilikindir. Trkiyenin 2002 ylnda toplam ihracat iinde doal kaynaa dayal ve dk teknolojili rn pay yzde 63 iken 2010 ylnda bu oran yzde 56ya gerilemitir. Bunun yan sra orta ve yksek teknolojinin pay 2002 ylnda yzde 37 seviyesinden yzde 44e ykselmitir. Ancak ayn dnemde yksek teknolojili rn pay, Trkiyenin toplam ihracat iinde yzde 2,5ten sadece yzde 3,5e ykselmitir. Benzer durum Trkiyenin Ortadou ile olan ticaretinde de geerlidir. Hatta Trkiyenin Ortadouya yapt ihracatta yksek teknolojili rnlerin paynn toplam ihracat iindeki yeri 2002de yzde 4 iken 2010da yzde 3,5e gerilemitir (bkz. Tablo 6).
Tablo 6. Trkiyenin Ortadou lkelerine hracatnn Teknolojik Yaps*

24
2002 (dolar) 124.203.142 871.290.703 1.167.368.921 2.162.862.766 3.105.136.360
PAY (yzde) 4,0 28,1 37,6 69,7 100,0
2010 (dolar) 724.700.725 6.163.416.350 6.783.982.605 13.672.099.680 20.975.107.488
PAY (yzde) 3,5 29,4 32,3 65,2 100,0
Yksek Teknoloji rnleri Orta Teknoloji rnleri Dk Teknoloji rnleri Liste Toplam** Ortadou lkelerine hracatmz
Kaynak: TK ve EB Bilgi Sistemi
*Lall snflandrmasna uygun bir biimde, Lbnan, Suriye, Irak, ran, srail, Filistin, rdn, Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, Katar, B.A.E., Umman ve Yemenden oluan Ortadou lkeleri iin hazrlanmtr. **Lall tasnifinde 5 (be) ayr teknolojik rn snflandrmas kullanlmaktadr. Bu beli ayrmda srasyla Yksek, Orta ve Dk-Hafif teknolojili rnler bulunmakta, bunlar dnda ayrca ilenmi gdalar, petrol rnleri gibi doal kaynaklara dayal rnler snf ile taze meyve sebze, kahve ve ham petrol gibi rnlerin bulunduu temel rnler snf yer almaktadr. Bu tabloda yalnz teknolojik rnleri ieren bir liste hazrlanm olup; liste toplam dndaki yzde 30 (2002) ve yzde 35lik ksm (2010) doal kaynaklara dayal rnler ve temel rnler ksmndan ileri gelmektedir.
Figr 2. Trkiyenin Potansiyel Sosyo-Ekonomik Havzas
Avrupa GSYH $18.4 trilyon Nfus 666 milyon
Rusya Federasyonu GSYH $1.5 trilyon Nfus 142 milyon
Orta Dou ve Kuzey Afrika GSYH $2.8 trilyon Nfus 636 milyon
Orta Asya ve Kafkasya GSYH $290 milyar Nfus 80 milyon
25
Bu rakamlarn ve Tablo 6nn tartmamz balamndaki anlam udur: Trkiyenin artan Ortadou ihracat, kolaylkla ikame edilebilir mallar zerinden gelime kaydetmekte, rekabette srdrlebilir stnlk salayan ve deer yarglarn daha kolay ekillendirme gc olan rnler asndan Trkiyenin ihracat kalitesini arttrmas gerektii grlmektedir. Bu adan ihracat performansnn Trkiyenin Ortadouda artan blgesel g potansiyeli asndan olumlu bir katksnn olduunu tespit etmekle birlikte srdrlebilirlik ve etki asndan kaydedilmesi gereken daha fazla mesafe olduu ortaya kmaktadr. kinci kst, Trkiyenin potansiyel vadeden bir jeopolitik ve jeoekonomik eksende, bizatihi bu potansiyelin yan etkisi olarak ortaya kabilir. Yukardaki izimde gsterildii zere Trkiyenin potansiyel ekonomik i birlii havzas, dnya ekonomik hslasnn yaklak yzde 40na ve dnya nfusunun yaklak yzde 21ine tekabl etmektedir.53 Bu noktada Trkiyenin iyi hesaplanm bir ncelikler hiyerarisi yapabilmesi, stratejik blge/lke analizi zerinden bir sklet merkezi belirlemesi gerekmektedir. Aksi durumda her bir potansiyel, g dalmas yaratan engele dnebilir ki mevcut durumdaki devlet-i adam ilikileri bu engeli daha da derinletirme riski tamaktadr.
53 Trkiye iin potansiyel ekonomik i birlii havzalarna iaret eden yukardaki izim, makul srelerdeki uu mesafeleri dikkate alnarak hesaplanmtr.
Trkiyenin artan Ortadou ihracat, kolaylkla ikame edilebilir mallar zerinden gelime kaydetmekte, rekabette srdrlebilir stnlk salayan ve deer yarglarn daha kolay ekillendirme gc olan rnler asndan Trkiyenin ihracat kalitesini arttrmas gerektii grlmektedir.
Trkiyenin potansiyel ekonomik i birlii havzas, dnya ekonomik hslasnn yaklak yzde 40na ve dnya nfusunun yaklak yzde 21ine tekabl etmektedir.
Trkiyedeki devlet-i adam ilikileri proaktif karakterde deildir. Ekonominin blgesel gce tahvil edilmesi sadece artan retim, ticaret ve yatrm kanallaryla mmkn deildir. Kapsaml bir sanayi stratejisi eliinde belirlenmi hedef sektrler ve bu sektrler kanalyla blgeye giri yapan sanayi irketlerinin devletle ve finansal sermaye ile yakn i birlii gerekmektedir. lk olarak, devletin ilgili birimlerince Ortadouya yatrm yapan irketlerin sistemli bir biimde diplomatik54 ve maddi alardan desteklenmesi; ikincisi, finansal sermaye ile bu irketler arasnda, gerektiinde devletin de arabuluculuunda, i birlii alanlar gelitirilerek sermaye ve kredi temininin salanmas gerekmektedir. Proaktif devlet tartmalar ekseninde Trkiyenin Ortadou politikasnn politik ekonomisi incelendiinde, Trk ekonomisinin kapsaml bir sanayi politikas erevesinde dnmyor olduu ve ekonomik kar gruplar arasnda paral ve retken olmayan snrl bir diyalogun mevcut olduu gerei n plana kmaktadr.55 Bu durum Trkiyenin rekabet kapasitesini, dier pek ok deikenle birlikte, olumsuz ynde etkilemektedir. rnein, Dnya Ekonomik Forumunun yaynlad 2011 tarihli son raporda Kresel Rekabetilik Raporunda Trkiye 142 lke arasnda 59. srada yer alabilmitir.56 ni ve ensesin vurgulad zere, bu noktada Trkiye reaktif ve karlatrmal adan zayf kapasiteye sahip devletler kategorisinde deerlendirilmektedir.57 nc kst, ekonomik dinamizmin sosyal ve kltrel etkileim ile paralel gtrlememesidir. Ekonomik gelimeler cazibeyi arttrr ancak bu ilginin kalc hale gelebilmesi iin taraflar arasndaki dier sosyal ve kltrel alveriin paralel bir ekilde artmas gerekir. Toplumdan topluma cereyan eden ilikiler tesis edilmedii ya da ekonomik, siyasal ve diplomatik balar sosyal ve kltrel temaslar ile desteklenemedii srece, ikili diyalog kanallar kalc olamamaktadr. Nitekim ilikiler sadece devletten-devlete mzakereler eklinde tesis edilmi ise, siyasal deiimler neticesinde ekonomik ilikiler de akamete urayabilir. zellikle deien gvenlik ortamlarnda ekonomik balar bir anda krlgan hale dnebilmekte, ekonomik kazanmlar yitirilebilmektedir. Suriye, Libya ve Lbnan rneklerinde yaananlar buna birer rnek olarak gsterilebilir.
26
Kapsaml bir sanayi stratejisi eliinde belirlenmi hedef sektrler ve bu sektrler kanalyla blgeye giri yapan sanayi irketlerinin devletle ve finansal sermaye ile yakn i birlii gerekmektedir.
54 Gelinen noktada Trk Bykelilerinin i dnyasna uzak duran o eski yapsndan uzaklat sylenebilir. Bu konuda Naci Koru u nemli tespitleri yapmaktadr: 30-55 sene nceki diplomatlarmz yurtdnda iken btn iadamlarmz ile eit mesafedeydi. adamlarnn orada Bykeli ile bir faaliyette bulunmas sz konusu deildi. adamnn elinden tutup bir i almas iin aba sz konusu deildi. imdi ise tam tersi, yurt dndaki bykeliliklerimiz ve bakonsolosluklarmz buradaki btn iadamlarmz ile yakndan ilgileniyorlar. adamlar ya da temsilcileri biz geliyoruz dedikleri zaman onlar karlayarak randevularn ayarlyoruz. Ayrca grmeleri beraber yapyoruz. Bizim bu firmamz muteber ve bu iin ehli bir firmadr diye sylemlerle giriimlerde bulunuyoruz. Eskiden bunu yapmadnzda kimse size hesap sormazd. imdi byle yapmadnz zaman iyi bir bykeli olamyorsunuz. Bkz: Koru ile mlakat. 55 Bu nokta yazarlardan birinin Prof. Dr. Ziya ni ile yapt grmelerde deiik kereler dile getirilmitir. Konuya ilikin bu ok nemli politik ekonomi sorunsalna dikkatimizi ektii iin Ziya nie teekkr ederiz. 56 World Economic Forum, The Global Competitiveness Report 2011-2012, http://reports.weforum.org/global-competitiveness-2011-2012/. 57 Ziya ni ve Fikret enses, Kresel Dinamikler, lkeii Koalisyonlar ve Reaktif Devlet: Trkiyenin Sava Sonras Kalknmasnda nemli Politika Dnmleri, iinde Fikret enses, der. Neoliberal Kreselleme ve Kalknma: Seme Yazlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 736. Reaktif devlet ve zayf devlet kapasitesi kavramlarnn detayl tartmalar iin ayn esere baklabilir.
c) Yumuak G
Trkiyenin Ortadouda artan etkinlii ve blgesel g potansiyeline ilikin tartmann nc boyutunu yumuak g parametresi oluturmaktadr. Birinci blmde tartld zere yumuak g, bir aktrn fikirlerinin ya da siyasi gndemi belirleme gcnn dier aktrlerin tercihlerini belirleyecek cazibede operasyonalize edilmesine dayanmaktadr. Bu kapsamda, yumuak g kavram ilkelerin (i) kltr, (ii) politik deerler ve (iii) d politika stunlarnda uyguladklar ve dier aktrlerin bu uygulamalar nasl algladklar ile ilgilidir. Yumuak g asndan son dnemde Trkiyede deiik almalar yaplmtr.58 Bu adan Trkiyenin blge lkeleriyle paylat, bata dini unsurlar olmak zere, ortak tarih, kltr ve deerler sisteminin salad cazibe deiik almalarda vurgulanmtr. Birok uzmana gre, Trkiyenin fark, demokrasiye kar slam tezini ileyen oryantalist perspektiflerin karsnda, kutuplatrc tezleri rten bir siyah kuu olmasndan kaynaklanmaktadr.59 Trkiyenin ayn zamanda NATO yesi, Avrupa Konseyi kurucu yesi ve AB ile mzakere eden aday lke olmas da Ortadou corafyasnda kendisine bitii zgn rol tanmna esas tekil etmektedir.60 Kltre, politik deerlere ve ekonomik dinamizme ek olarak Trkiyenin son dnemde uygulamaya koyduu Ortadouyu merkeze alan blgesel temelli ve jeokltrel eler ieren nispeten Batdan bamsz d politika algs da Ankarann Ortadou halklar nezdindeki yumuak gcn derinletirmitir.61 Trk d politikasnda yaanan bu dnm, kimlik dnmnden ayr dnmek mmkn deildir. Bu kimliin dinamiklerini ise Trkiyede yaanan sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel dnmlerin tamamnda aramak gerekmektedir. siyasette ve ekonomide yaanan kimlik dnmnn Trk d politikasna yansmasn Ersel Aydnl elitsizletirme (de-elitization) olarak nitelemektedir. Aydnl, bu noktada Trkiyenin farkl lkelerle ilikilerinde elit perspektifinin yerini halklar aras ilikilerin, benzerliklerin, ortak kltr ve miras gibi noktalarn ne kt bir yapnn aldn ifade etmektedir. te yandan, Trk d politikasnda yaanan dnm, Trkiyede toplumsal dzeyde yaanan kimlik dnmne paralel okunduunda bu durum bir elitsizleme sreci sonrasnda yaanan yeniden elitleme (re-elitization) olarak tanmlanabilir.62 Bu yaklam Trkiyede merkezin kendi iindeki dnmnn yeni bir d politika algs yaratmadaki etkisini anlamada daha geni bir ereve sunmaktadr. Sosyal, siyasal ve ekonomik yapdaki bu deiim, Trkiyeyi, bugn d politikasnda geleneksel devleti ve statkocu bir izgi izlemek yerine pragmatik davranmaya itmitir. Trkiyenin prag58 Meliha Altunk, The Possibilities and Limits of Turkeys Soft Power in the Middle East, Insight Turkey, Cilt 10, Say 1, 2008, ss. 41-54; Uysal, Ortadouda Trkiye Algs; Tark Ouzlu, Soft Power in Turkish Foreign Policy, Australian Journal of International Affairs, Cilt 61, Say 1, ss. 81-97; Meliha Altunk, The Turkish Model and the Democratization in the Middle East, Arab Studies Quarterly, Cilt 27, Say 1 ve 2, 2005, ss. 45-63. 59 Yazarlarn Emekli Bykeli zdem Sanberk ile mlakat, 23 Kasm 2011, Ankara. Amerikal Bykeli Micheal Lemmona gre de Trkiye oryantalizmin argmanlarna meydan okumaktadr. Yazarlardan birinin Bykeli Lemmon ile grmesi, 16 Aralk 2011, Washinton DC. Ayrca bkz. Meliha Altunk, Turkey: Arab Perspectives, TESEV, stanbul, 2010. 60 Altunk, Ne slam Ne de Trk Dnyas, s. 15. 61 Altunk, The Possibilities and Limits, s. 49; Uysal, Ortadouda Trkiye Algs, s. 40. Ayrca bkz: F. Stephen Larrabee, Turkeys New Geopolitics, Survival, Cilt 52, Say 2, 2010, ss. 157-180; 62 Ersel Aydnlnn 25 ubat 2011 tarihinde USAKta dzenlenen bir konferansta dile getirdii grleri.
Toplumdan topluma cereyan eden ilikiler tesis edilmedii ya da ekonomik, siyasal ve diplomatik balar sosyal ve kltrel temaslar ile desteklenemedii srece, ikili diyalog kanallar kalc olamamaktadr.
Trkiyenin fark, demokrasiye kar slam tezini ileyen oryantalist perspektiflerin karsnda, kutuplatrc tezleri rten bir siyah kuu olmasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyenin ayn zamanda NATO yesi, Avrupa Konseyi kurucu yesi ve AB ile mzakere eden aday lke olmas da Ortadou corafyasnda kendisine bitii zgn rol tanmna esas tekil etmektedir.
27
Tehdit algsnn ok tesine geen d politika anlay phesiz ki Trkiyenin kapsayc ve ina merkezli politikalarna paralel blgede ve dnyada artan roln destekleyici bir anlay simgelemektedir.
matik d politikas ve deien i yaps, daha kapsayc ve ina merkezli bir yapya zemin hazrlam ve blge halknn ilgisine mazhar olmutur. Btn bunlar d politikada tehdit algsnn yerini daha yapc bir anlayn almasn salamtr. Tehdit algsnn ok tesine geen d politika anlay phesiz ki Trkiyenin kapsayc ve ina merkezli politikalarna paralel blgede ve dnyada artan roln destekleyici bir anlay simgelemektedir.63 Ancak bu unsurlarn Trkiye asndan maddi faydaya tahvil edilip edilemedii ayr bir tartma konusudur. En bandan belirtmek gerekir ki yumuak g, llmesi kolay bir kavram deildir. Bir lkenin niversitelerindeki yabanc renci says ve lkeye gelen ziyareti rakamlar, lkenin medya gc gibi deikenler Joseph Nye tarafndan kullanlm olsa da literatrde yumuak gcn llmesi halen daha sorunludur. Bu kapsamda bu almada, Trkiyede okuyan Arap renci says, Trkiyeyi ziyaret eden Arap vatanda says, Trkiyenin medya konusundaki gc ve Araplardaki Trkiye algs operasyonalize edilerek yumuak g tespitinde bulunmaya allacaktr.
Trkiyenin Yumuak Gcne Ksa Bir Bak

Trkiyede okuyan Ortadoulu yabanc renci says konusunda gemie ynelik veriler incelendiinde ok geriye gitmenin mmkn olmad grlmektedir nk ilgili devlet kurumlar konuya ilikin sistematik bir veri seti oluturmamtr.64 Son drt yln verileri ise kyaslama yapmak iin yeterli zaman-serisi oluturamasa da mutlak rakamlar vermesi asndan yine de reticidir.65 Buna gre zellikle Krfez lkelerinden Trkiyeye ok az sayda renci geldii grlmektedir. Genele oranla bakldnda da Tablo 7den grld zere 2011de Trkiyede toplam 9.374 yabanc renim amacyla ikamet izni almtr ve bunlar ierisinde 1.123 Arap bulunmaktadr (yaklak yzde 12lik bir oran). Bu nedenle, Trkiyede eitim gren Ortadou lkesi vatandalar olduka snrldr ve daha da nemlisi eitimi bittiinde lkesine dnen bu kiilerle temas salanmas konusunda sreklilik arz eden bir kurumsal diyalog mekanizmas gelitirilmemitir.66 Bu durum, yumuak gcn somut ktya tahvil edilmesi konusunda Trkiyenin yeterli Trkiyede okuyan abay gstermediini ortaya koymaktadr. Ortadoulu yabanc renci says Trkiyenin ekiciliinin dier bir gstergesi ise lkeye gelen yabanc lke vatanda konusunda gemie saysndaki deiimle llebilir. Bu adan Trkiye, son dnemde hem Arap halklarynelik veriler nn sempatisini kazanan bir d politika izgisi izlemesi hem Trk dizilerinin yaratt incelendiinde 63 Bahadr Diner ve Dilek Aydemir, Trk D Politikasnda Kimlik Dnm, Analist, Say 3, Mart 2011, ss. 32-5. olduka geriye 64 Veri setini elde etmek iin grtmz st dzey bir yetkili, devletin niin gemie ynelik salkl verilere sahip olmad aklarken bizim milletimiz cmerttir. Salad imknlarn hesabn tutmam diyerek, salkl veri setleri gitmenin oluturmann stratejik nemine ilikin brokratik kadrolarn gerekli donanma sahip olmadn ortaya koymutur. mmkn olmad Benzer ekilde, rnein TKA raporlarnn, hemen her yl farkl formatlarda yaynlanmas ve blgesel kategorilerin seneler iinde farkllaarak kyas yapmay zorlatrmas da stratejik zihniyetin yeterli olgunlua ulamadnn bir grlmektedir nk dier gstergesidir. ilgili devlet kurumlar 65 Konuya ilikin deiik kaynaklarda birbirinden olduka farkllaan rakamlar telaffuz edilmektedir. Bu adan yabanc renci saylarna ilikin verilerin elikili olduunu belirtmek gerekir. konuya ilikin yaptmz ilgili brokratlar bu konuda yakn zamanda zellikle T.C. Babakanlk Kamu Diplomasisi Koorsistematik bir veri seti 66 Mlakat dinatrl bnyesinde faaliyetlere balandn belirtmilerdir. Ayrca Yunus Emre Enstits Bakan Prof. Dr. Ali Fuat Bilkan da Enstit bnyesinde balattklar nemli almalar bir mlakat srasnda bu almann yazarlarna oluturmamtr.
detaylaryla aklamtr. Prof. Dr. Ali Fuat Bilkan ile mlakat, 1 ubat 2012, Ankara.
28
Tablo 7. Yllara Gre Trkiyede renim Amacyla kamet zni Alan Yabanclar Bahreyn Birleik A.E. Filistin Irak Katar Kuveyt Lbnan Msr Suriye Suudi Arabistan Umman rdn Yemen Arap Toplam Genel Toplam Araplarn Oran 2008 2 140 232 784 3 4 97 17 157 3 188 38 1665 11832 14,07 2009 7 287 743 42 10 209 2 85 54 1439 9557 15,06 2010 5 210 507 30 11 173 3 75 34 1048 8469 12,37 2011 1 290 477 9 1 22 13 164 8 1 85 52 1123 9374 11,98
Kaynak: Emniyet Genel Mdrl ve Milli Eitim Bakanl Not: Veriler her derecede retim gren rencileri kapsamaktadr.
merak duygusu67 hem de Trkiyenin kltr politikalarndaki iyileme68 nedeniyle Arap lkelerindeki vatandalar iin de nemli bir turizm gzergh haline gelmitir. rnein 2002de Ortadou lkelerinden Trkiyeye gelen ziyareti says 975 bin iken bu rakam 2010da 3,6 milyonu amtr. Toplam ziyareti says iinde ise Ortadou lkeleri vatandalarnn oran ayn dnemde yzde 7,3ten yzde 12,6ya ykselmitir. Bu rakamlardan yola karak Trkiyenin blge lkeleri asndan nemi artan bir gzergha dnt sylenebilir. nc olarak, Trkiyenin blgesel alglar ynlendirebilmesi ve kendi deerlerini ihra edebilmesi konusunda, Nyen zellikle vurgulad alan medya sektrdr. Bu noktada yumuak gcn bir unsuru olarak medyay kategoride inceleyebiliriz: Arapa yayn yapan TV kanallar, yazl basn ve elence sektr (diziler ve filmler).
67 Middle East Online, el Siyaha tid el Etrak ile el hudn el Arabi (Turizm Trkleri Araplara daha yakn hale getiriyor), 7 ubat 2012; el Ray News, el mselselet el mdeblece cezbet el elef el siyah el Arabi ile Trkiye (Trk dizleri binlerce Arap turisti Trkiyeye ekiyor), 14 Austos 2009. 68 Trkiyenin son dnem kltrel almlar tm hzyla devam etmektedir. Ancak etki oluturabilmesi adna hala uzun bir srece ihtiya duyulduu gzkmektedir. Ayrca Kuds gibi nemli merkezlerde Arjantinin, Korenin, skoyann bile kltr merkezleri, okullar, yetimhaneleri varken Trkiyenin bir tek merkezi bulunmamaktadr. Bkz. Bahadr Diner ve Gamze Cokun, hmal Edilmiliin Ad: Kuds, USAK Yaynlar, Ankara, 2010. Dier taraftan blgenin messir glerinden biri olan rann ise uzun yllardr youn bir aba iinde olduu grlmektedir. rann eitim ve kltr merkezlerinin etkinliini somut bilgiler ile anlatan kapsaml analizler iin bkz: Kasm Kasir, Men yasna el akl el ii fi dahiyetil cenubiye? (Gney blgelerinde ii akln kimler retiyor?), 26 Ekim 2010, http://alshiraa.com/print.php?id=5773&fb_source=message. Lbnanl gazeteci yazar sz konusu almasnda rann Hizbullah araclyla gerek Lbnan ve gerekse dier Arap lkelerinde yrtt faaliyetler konusunda geni bilgiler vermektedir. Bir saysn zel olarak rann Ortadou ve Afrikaya nfuz etme almalarna ayran Arap Vatan dergisi de nemli tespitlerde bulunmaktadr. Hel seyekuun Sudan ran Afrikiye (Sudan Afrikann ran m olacak?), http://wadmadani.com/vb/ showtread. php?t=32479.
29
2002de Ortadou lkelerinden Trkiyeye gelen ziyareti says 975 bin iken bu rakam 2010da 3,6 milyonu amtr. Toplam ziyareti says iinde ise Ortadou lkeleri vatandalarnn oran ayn dnemde yzde 7,3ten yzde 12,6ya ykselmitir.
Tablo 8. Trkiyeye Gelen Ortadou lkeleri Vatandalarnn Art Trendi

2002 B.A.E. Bahreyn Irak ran srail Katar Kuveyt Lbnan Msr S.Arab. Suriye rdn Yemen Ort. Top.
30
2003 6 717 4 133 24 727 497 282 321 152 1 210 8 210 35 285 30 556 23 676 154 447 37 449 2 141
2004 7 213 3 154 111 475 628 725 299 172 1 414 7 198 36 298 34 454 25 197 193 961 39 985 2 221
2005 8 814 4 201 107 968 957 244 393 943 1 955 11 086 41 074 43 149 36 328 288 625 43 700 2 529
2006 12 153 4 254 123 118 865 941 362 501 2 585 11 823 35 995 42 686 38 890 277 779 46 518 2 931
2007 13 005 5 829 180 217 1 058 206 511 435 3 783 12 589 45 461 52 946 41 490 332 840 61 002 4 027 2 322 830
2008 19 676 8 081 250 130 558 183 4 862 22 084 53 948 57 994 55 636 406 935 74 340 4 971
2009 22 051 9 090 285 229 311 582 4 902 26 801 71 771 66 912 66 938 509 679 87 694 6 181
2010 30 480 9 375 280 328 109 559 6 043 27 281 134 554 61 560 84 934 899 494 96 562 6 344
4 977 4 569 15 765 432 282 270 263 824 6 989 31 298 21 583 25 657 126 323 33 130 1 810 975 470
1 134 965 1 383 261 1 885 097
1 146 985 1 390 467 1 940 616 1 827 174
2 651 805 2 852 091 3 631 611
Gen. Top. 13 256 028 14 029 558 17 516 908 21 124 886 19 819 833 23 340 911 26 336 677 27 077 114 28 632 204 Oran 7,36 8,18 7,94 9,19 9,22 9,95 10,07 10,53 12,68
Kaynak: Kltr ve Turizm Bakanl
Bir Yumuak G Unsuru Olarak TRT Arapa

Nisan 2010da yayn hayatna balayan TRT Arapa Trkiyenin son dnemde zellikle Arap dnyasna ynelik uygulamaya koyduu en nemli almlardan biridir. Trkiye bu admyla blgeyle aracsz iletiim kurmak konusunda nemli bir adm atmtr. Zira pek ok aktr yllardr blgeye ynelik yayn yapmaktadr. rnein, Rusya (Rusya el Yevm), ngiltere (BBC Arapa, Londra Radyosu), ABD (Sava Radyosu, El Hurra, CNN Arapa), in (CCTV Arapa), Fransa (France 24, Monte Carlo Radyosu), Almanya (DW Arapa) ve ran69 gibi Arap olmayan lkelerin Arapa yayn yapan radyo ve televizyon kanallar bulunmaktadr. TRT Arapa bu kanallarla karlatrldnda yeni olmasnn da getirdii eksikliklerle henz rekabette gerilerde bulunmaktadr.70 Grnen o ki TRT Arapa ile ilgili olarak baz hayal krklklar ve endieler mevcuttur. Bu anlamda Arap dnyasnda TRT
69 Blgeye ynelik Arapa yayn yapan kanal says 30 civarndadr. Bunlardan ilk aklan gelenleri: Taha ocuk Kanal, el lem Haber Kanal, el Zehra, el Kevser, el Manar 1, el Manar 2, Ehl-i Beyt, el man, el Mehdi, Kerbela, el Selamdr. Daha ayrntl bilgi iin bkz: Kasir, men yasna el akl el ii fi dahiyetil cenubiye? 70 Grlen isimlerden ne kanlar u ekildedir: Rabi el Hafiz (Irak), Seyyar el Cemil (Qatar), Ali Hseyin Bekir (Lbnan), brahim Beyyumi Ganim (Msr), Mouayed Alwindawi (rdn), Samir Budinar (Fas), Fuad Ferhavi (Fas). zellikle tartma programlar beenilmemekte hatta Trkiyenin imajna zarar verdii iddia edilmektedir.
Arapann nasl algland, ne dereceye kadar etkili olduu konusunda kapsaml bir aratrmann yaplmas gerektii aktr. Bu erevede yaplacak geni katlml bir kamuoyu aratrmas, TRT Arapann yaynlar konusunda eksikliklerin ya da olumlu noktalarn neler olduu ve daha salkl bir yayn politikas iin neler yaplmas gerektii sorularna somut cevap oluturacaktr. Dier Arap olmayan lkelerin Arapa yayn yapan kanallar bilinirliklerini artrmak ve Araplarn grlerini alabilmek adna anketler, konferanslar ve sempozyumlar dzenlemektedir. rnein, Suriyede ran Aratrmalar Merkezi, Suriye Kamuoyu Aratrmalar Merkezi ile birlikte Suriyelilerin televizyon izleme eilimleri ile ilgili anketler yaparak ran kanallarnn izlenme orann takip ederken71 Arap dnyasnda en ok izlenen Arapa kanallardan biri olan Rusya el Yevm kanal da benzer uygulamalarla etkinlik testleri yapmaktadr.72 Yazl basnda ise Trkiyede Arapa yayn yapan sadece iki derginin olduu grlmektedir. Daha ziyade dini ierikli olan bu dergilerin biri Glen grubu (Hira) tarafndan bir dieri ise stanbul lim ve Kltr Vakf (En Nur liddirasat) tarafndan yaynlanmaktadr. Bunlarn yannda bir iki haber sitesi ve snrl sayda kiisel blok dnda Trkiyenin Araplara kendi dilleri zerinden ulaabilecei kanal bulunmamaktadr. Bu nedenle Araplar, Trkiyeyi daha ok ngilizce kaynaklardan ya da Trke bilen Araplar zerinden okumaktadrlar.
Bir iki haber sitesi ve snrl sayda kiisel blok dnda Trkiyenin Araplara kendi dilleri zerinden ulaabilecei kanal bulunmamaktadr.
Trk Dizileri
Trk dizilerinin Arap lkeleri ile kltrel ilikilerin gelitirilmesinde ciddi bir etki yapt son dnemde en ok tartlan konular arasndadr. Suudi Arabistanda Bykelilik de yapm olan Naci Korunun ifadesiyle on milyonlarca dolar harcayarak yaptrlmayacak bir tantm kampanyas iki ya da tane diziyle yaplmaktadr.73 rnein, Gm dizisi 85 milyon Arap izleyiciye ularken, Ihlamurlar Altnda adl dizi 67 milyon Arap seyirciye ulamtr.74 lk olarak Gm dizisi ile Arap dnyasna giri yapan Trk dizilerinin says u an iin 42yi bulmu durumdadr.75 Araplarn bu dizileri izleme oran ok yksektir. rnein rdnde yaplan bir aratrmaya gre rdnllerin yzde 83 Trk dizilerini izlemektedir.76 Bu durum Trk dizilerinin Trkiye algs oluturmada ne kadar nemli bir potansiyele sahip olduunu gstermektedir. Ancak Araplarn Trk dizileri hakknda muhtelif grlere sahip olduk71 http://www.spraweb.com/images/1%20pdf.pdf. 72 Rusya el Yevmin, 2010 ylnda Dubai Medya ve Pazarlama Fuar erevesinde dzenledii Arap zleyicinin Ortadou Olaylarnn Arapa Yayn Yapan Yabanc Kanallar Tarafndan Ele Alnmas Karsndaki Tutumu adl sempozyum buna rnek olarak verilebilir. 73 Koru ile mlakat. 74 el Haya el Cedide, Say 5822, 19 Ocak 2012. 75 lgin olan nokta, bu dizilerin bir ksm (rnein, Fatmagln Suu Ne?) daha her hangi bir kanal tarafndan alnmadan ve Arapaya dublaj edilmeden Youtube gibi video paylam siteleri zerinde amatr olarak Arapaya dublaj ediliyor ya da dizi grntlerine Trke alt yaz ekleniyor olmasdr. Bu dizilere ait grntler, zellikle de Youtubeda favori video paralar haline gelmi durumdadr. 76 15 Ocak-15 Nisan 2009 tarihleri arasnda Petra niversitesinden bir sosyolog tarafndan yaplan aratrma iin bkz: Manal Mazahera, Eser el mselselet et Trkiye, elleti turad ala kanavatil fedahiyye el arabiyye ale mctemeal rdni (Arap uydu kanallarnda yaynlanan Trk dizilerinin rdn toplumu zerindeki etkileri), http://dr-mmazahera. com/?cat=25.
31
Gm dizisi 85 milyon Arap izleyiciye ularken, Ihlamurlar Altnda adl dizi 67 milyon Arap seyirciye ulamtr. lk olarak Gm dizisi ile Arap dnyasna giri yapan Trk dizilerinin says u an iin 42yi bulmu durumdadr.
lar da gz ard edilmemelidir.77 Dier bir ifade ile Trk dizileri Arap dnyasndaki Trkiye imajn farkl ynlerde etkilemektedir. Uysal yapt kapsaml aratrmasnda Trk dizileri ile ilgili olarak u tespitte bulunmaktadr: Trk dizileri bir yandan modern yaps ile Trkiyenin gelimi yzn yanstrken, dizilerde Batl yaam tarz ve serbestliin arlk tamas Arap toplumlarna gre Trkiyenin biraz fazla Batllam bir lke olarak grlmesine yol amaktadr. Ancak dizilerdeki tarihsel, doal ve ileri teknoloji grntleri de Trkiyenin gelimi bir lke eklinde alglanmasna katkda bulunmaktadr. Bu diziler Trkiyenin tannmas konusunda ciddi katk salamaktadr. Bu sayede Trkiyeye gelen turist says artmaktadr.78 Birbiri ile elikili olarak ortaya kan bu alglar Trkiyenin blgeye ynelik uygulayageldii yumuak gcnn nemli bir unsuru olarak kabul edilen Trk dizilerinin alglarn ynetimi konusunda baz riskleri beraberinde getirdiini de ortaya koymaktadr. Bu adan, rdn halknn Trk dizilerine ynelik bak alar nemli ipular vermektedir. rnein Mazaherann almasna katlanlarn yzde 51i bu dizilerin kltrel bir saldr olduunu ve heyecanl dramann altnda laik deerlerin gizlendiini dnmektedir. Trk dizilerinin genler zerinde olumsuz etkisi olduunu dnenlerin oran yzde 47dir. Benzer ekilde, yzde 54 gibi yksek bir oran ise Trk dizilerinin baz krmz-izgileri atn belirtmektedir.79 Araplarn Trk dizilerini bu kadar ok izlemelerin sebepleri aratrldnda temel olarak u gerekeler ortaya kmaktadr: Kahramanlarn fiziksel cazibesi, doa manzaralar, romantizm, dramatik senaryo, kendilerinden baz eyler bulmalar. Trk dizilerinin olumlu taraf, gzel manzaralar (stanbul Boaz), Trk tarih miras ve corafyasnn sunduu grsel ortamlar neticesinde Trkiyeye olan ilgiyi artrm olmasdr. Baz unsurlarn kendi deerlerine Batl filmlerden daha fazla yakn olmas da tevecche mazhar olunmasnn bir dier sebebidir. rnein, rdn gazetesi el Ghad ile yapt mlakatta sosyoloji profesr Hseyin el Khozai, Gm dizisindeki karakterlerin byklerine gsterdikleri hrmetin ve daha nemlisi evin reisi Fahri Beyin merkeziyetilii gibi deerlerin, Arap izleyicilerin kendileriyle zdeletirebildiini ifade etmektedir.80
32
77 Radikal, Arap Dnyasnda Trk Dizileri Ses Getirdi, 14 Ocak 2010. 78 Uysal almasnda Trk dizilerinin Trkiye algsnn oluumundaki etkisini de anlamaya almaktadr. zellikle bkz: Uysal, Ortadouda Trkiye Algs, ss.41, 82-6. 79 Mazahera, Eser el mselselet et Trkiye Hatta baz lkelerde dini otoriteler tarafndan diziler slami prensiplere aykr grlmektedir. rnein Haziran 2008de, MBCdeki bir programda Sudi eyh Salman al Avde, MBCnin sahibine Nur (Gm) dizisinin blmlerinin yeniden gzden geirilmesi ve sansr uygulanmas tavsiyesinde bulunmutu. Bkz. el Raya, Selman el Avde yensah MBC bi tehzib el mselsel et Trki Nur (Selman el Avde MBCye Nur Dizisinin Gzden Geirilmesini Tavsiye Etti), 30 Haziran 2008. 80 el Ghad, El drama el mdeblece testei duhudurahe bi tatarrukihe li vaki karib min el bi el Arabiye (dublajl [Trk dizileri] diziler Araplara yakn olan gerekliklere temas etmesinden dolay yeniden ilgi gryor), 25 Temmuz 2011.
Trkiyenin Gndem Belirleme Gc

Yumuak g tartmalar ekseninde Nyen vurgu yapt gndem belirleme gcn de incelemek gerekir. Zira yumuak g, birinci blmde vurguland zere sadece ekim merkezi oluturmak deil ayn zamanda nelerin konuulup, hangi konularn mzakere masasndan (gndemden) uzak tutulacan belirleme gcn de ierir. Bu nokta asndan Trkiyenin tartmalarn seyrini ne ekilde etkileyebildiini ve Ortadou blgesine ilikin gndemi hangi noktaya kadar ekillendirebildiini analiz etmek gerekecektir. rnein son dnemde Trkiye ile srail arasnda Mavi Marmara gerginlii esnasnda yaananlar, gndem belirleme ve hangi konularn mzakere masasndan uzak tutulacan belirleme gc asndan Trkiyenin eksikliklerinin olduu konusunda karmlarda bulunmamz mmkn klmaktadr. Mavi Marmara saldrs ertesinde kurulan BM Komisyonunun grevi 31 Mays gecesinde ldrlen Trk vatandalaryla ilgili durumun akla kavuturulmas iken srailin hamleleri ile tartmalarn Gazze meselesi zerinden yaplmasna zemin hazrlanmtr. srail, rapor aklanmadan evvel raporu basna szdrarak sadece kendi lehine olan argmanlar n plana karm ve bu ekilde raporun gerek ieriinin tartlmasn engellemitir. Bu noktadan itibaren, Trkiye-srail arasnda scak atma olur mu gibi sorular ya da Dou Akdenizde seyrsefer serbestsinin ne anlama geldii tartmann ana gndemini belirlemitir. Uluslararas kamuoyunda Trkiye aleyhine bir alg yaratlarak, bu alg zerinden siyaset retilmitir. Trkiyede de bu rapor srailin belirledii zemin zerinden tartlmtr. Hlbuki raporun ieriine bakldnda srailin aleyhine ok net argmanlarn olduu da grlmektedir. Blgesel g tartmalar ekseninde son olarak ele alnmas gereken nokta, sosyal-inac yaklamlarn vurguladklar rol tanm ve dier blgesel aktrlerin bu tanma verdikleri tepkiyle ilikilidir. Birinci blmde belirtildii zere, bir lkenin blgesel liderlik yapmak konusunda irade beyannda bulunmas ve buna talip olduunu belirtmesi gerekmektedir. Bu aamadan sonra ise rekabette stnlk salad, dier lkelerin kendisini takip etmesine yardmc olacan dnd deerler sistemi zerinden rol tanmna gitmesi ve bu tanm ekseninde dier aktrlerden farkl olduu noktalar vurgulayan Prysin tabiriyle farkllk sylemi gelitirmesi gerekmektedir. lkenin rol tanm toplumun geni kesimlerinde kabul grmesi, bu sylem zerinden d politika retilmesi noktasnda elitler arasnda geni bir mutabakatn olumas gerekmektedir.81 Bu noktada Altunkn ifade ettii zere d politika konularnn tartlyor olmas salkl bir durumdur ancak bir anlamda uzlama [da] gereklidir. Uzlama olmadan politika olmaz, olsa da etkin olmaz.82 D politikann ieride yapldn vurgulayan d politika analizcilerinin vermek istedikleri mesajn znde de bu husus bulunmaktadr.83
81 Prys, Hegemony, Domination, Detachment, s. 491. 82 Altunk, Ne slam Dnyas Ne de Trk Dnyas, s. 21. 83 D politika analizinde i siyaset/d siyaset dikotomisinin sanalln vurgulayan bir alma iin bkz. M. Fatih Tayfur, D Politika, iinde Atila Eralp, der, Devlet ve tesi, letiim, stanbul, 2007, ss. 73-105. Ayrca lke iindeki farkllklarn d politika yapm srelerinin ve alnan kararlarn etkinlii ne ynde belirlediine dair bir alma iin bkz: Hasan Ksebalaban, Torn Identities and Foreign Policy: The Case of Turkey and Japan, Insight Turkey, Cilt 10, Say 1, 2008, ss. 5-29.
Yumuak g, sadece ekim merkezi oluturmak deil ayn zamanda nelerin konuulup, hangi konularn mzakere masasndan (gndemden) uzak tutulacan belirleme gcn de ierir.
33
lkenin rol tanm toplumun geni kesimlerinde kabul grmesi, bu sylem zerinden d politika retilmesi noktasnda elitler arasnda geni bir mutabakatn olumas gerekmektedir.
Trkiyenin Ortadouya ynelik d politikasnda hangi deerleri projekte ettii ve nasl bir rol tanm iinde olduu yeterince net deildir.
stelik blgesel liderlik tahayyl/ina edilen sosyal bir olgudur ve dier aktrlerin bilinli kabulne dayanmaktadr. Yani, blgesel g iddiasndaki bir aktrn liderlik iddiasna zemin kazandracak, projekte ettii deerleri iselletirecek ve sz konusu lkenin rol tanm ekseninde liderlik etmesine Gramscian manada rza gsterecek bir blgesel takipi kitlesinin olumas gerekmektedir.84 Bu alardan bakldnda Trkiyenin Ortadouda ciddi sorunlar bulunmaktadr. lk olarak Trkiyenin Ortadouya ynelik d politikasnda hangi deerleri projekte ettii ve nasl bir rol tanm iinde olduu yeterince net deildir.85 stelik mulk da olsa uygulanan politika, Trkiyede i siyasetin ar kutuplatrc etkisinden dolay elitler aras ittifakn rn olarak tedavle srlememektedir. Trkiyenin i siyasette ar paralanm ve kutuplam olmas, Krt sorunu gibi yapsal sorunlarn zmne ilikin ilkeler dzeyinde toplumsal uzla salayamamas d politikada elikili hamleleri ve verimsiz tartmalar beraberinde getirmektedir.86 Nitekim bu noktaya vurgu yapan birok akademisyen bulunmaktadr. Aydnl bu hususu u ekilde zetler: Trkiyenin d politikada ok ciddi aama kaydetmesi, blge gc olmas ve tutarl bir d politika yrtebilmesinin tek koulu, ieride yarm kalm konularn bitirilmesidir. Toplum ierisinde gerek elitin, gerekse toplumun dier kesimlerinin birbirlerine gvenmedikleri bir ortamda Trkiyenin blge gc olmas ok gtr. Bunun hayalini kurmak gereki deildir. 87 Dier taraftan blgesel aktrlerin, kk ya da byk, Trkiyenin takipisi olduunu syleyebilmek henz mmkn deildir. Trkiyeye gsterilen ilginin bu adan imdilik kuru sempati dzeyinde kald grlmektedir. Yaplacak hatalar ya da baz sylem ve politikalarn Arap dnyasndaki muhataplar tarafndan yanl anlalmas Trkiyeye ynelik tevecch hzl bir ekilde eritebilir. Zira sarf edilecek szlerin ve atlacak admlarn balayc doasna dikkat etmek gerekmektedir. Aksi takdirde Trkiyeye olumlu yaklaan baz Araplarn mevcut durumdan rahatsz olmalar ve gnn sonunda Trkiyeden uzaklamalar ihtimal dhilindedir.88 Bu noktada kanaatimizce en nemli belirleyicilerin banda, literatrde blgesel aklk olarak ifade edilen kavramn Ortadou blgesindeki nemi gelmektedir.89 Blgesel aklk, bir blgenin kresel hegemonun ve byk glerin kar alanlar ile hangi dereceye kadar kesitii ve bu aktrlerin blge dengelerine hangi sklkta mdahale ettiklerini gsterir. Bu adan Ortadou blgesi, kresel g dengelerinin merkezinde yer almakta ve bu yzden blgesel aklk dzeyi ok yksektir. Bu ortamda blge aktrleri, kresel hegemon ya da byk gler ile senkronize hareket etmeyi tercih etmekte, bu durum da Trkiye gibi aktrlerin blgeye ynelik politikalarnda, eer hegemonik ya da byk gle atyorsa, etkinlik sorunu ortaya karmaktadr. Son dnemde yaanan skntlar esnasnda Trkiyenin ABD, Avrupa
84 Hurrell, Some Reflections on the Role of Intermediate Powers in International Institutions. 85 Altunk, Ne slam Dnyas Ne Trkiye, s. 22. 86 Yazarlarn USAK Bilim Kurulu Bakan Prof. Dr. hsan Bal ile mlakat, 10 Ocak 2012. 87 Ersel Aydnl, Trkiyenin NATOnun Dnmne Katkda Bulunmas Gerekir, iinde zdal ve dierleri, Mlakatlarla Trk D Politikas 1, USAK Yaynlar, Ankara, 2009, s. 151. 88 Nitekim yazarlarn Krfez lkelerinden st dzey bir diplomat ile yaptklar grme bu riskin mevcut olduunu ortaya koymaktadr. 89 Prys, Hegemony, Domination, Detachment, ss. 496-499.
34
Trkiyenin i siyasette ar paralanm ve kutuplam olmas, Krt sorunu gibi yapsal sorunlarn zmne ilikin ilkeler dzeyinde toplumsal uzla salayamamas d politikada elikili hamleleri ve verimsiz tartmalar beraberinde getirmektedir.
Birlii ve Rusya gibi kresel, ran ve srail gibi blgesel aktrlere ramen ok etkin olamamas buna rnek olarak gsterilebilir. Ortadouda kognitif blgesellik ya da Ayoobun tabiriyle blgesel cemaat nosyonlarnn yeterince kurumsallamam olmas da bahsi geen sorunu daha ok derinletirmektedir. Bu noktada blgenin en nemli organizasyonu olan Arap Birliinin dahi tam olarak kurumsallaamamas blge lkeleri arasndaki bir birlikteliin ortaya konamamasn beraberinde getirmektedir. Kuruluunda Arap milliyetiliinin ve srail kartlnn en temel faktrler olduu bilinen Arap Birliinin tam bir danklk iinde olduu, bir birlik fikrinden ve ortak politika hedefinden uzak olduu gzkmektedir.90 Hudsonn ifadesi ile Birlik Arap entegrasyonunu salama noktasnda ok zayf kalmaktadr.91 Tm bu unsurlar bir arada deerlendirildiinde Trkiyenin yumuak gcnn ve blgesel liderlik potansiyelinin daha ihtiyatl deerlendirilmesinde fayda bulunmaktadr.92
Blgesel aklk, bir blgenin kresel hegemonun ve byk glerin kar alanlar ile hangi dereceye kadar kesitii ve bu aktrlerin blge dengelerine hangi sklkta mdahale ettiklerini gsterir. Bu adan Ortadou blgesi, kresel g dengelerinin merkezinde yer almakta ve bu yzden blgesel aklk dzeyi ok yksektir.
35
90 Mehmet ahin, Arap Birlii rgt, iinde . al, Uluslararas rgtler ve Trkiye, izgi Kitapevi, Konya, 2006, s. 548. Karar alma yapsnda ciddi skntlar bulunan bu rgtn Arap entegrasyonunu salamada yetersiz kald sylenebilir. Bkz: Wanli Chen ve Jun Zhao, The Arab Leagues Decision Making System and Arab Integration, Journal of Middle Eastern and Islamic Studies, Cilt 3, Say 2, 2009, ss. 59-66. 91 Micheal Hudson, The Middle East Dilemma, Columbia University Press, New York, 1999, ss. 8-25. Bu konuyla ilgili kapsaml analiz iin ayrca bkz: Michael Barnett ve Etel Solingen, Designedto fail or failure of design? The origins and legacy of the Arab League, iinde A. Johnson ve A. Acarya, Crafting Cooperaiton: Regional Institutions in Comparative Politics, Cambridge University Press, New York, 2007. 92 Ancak olumlu admlarn istikrarl bir ekilde srdrlmesi maddi unsurlara bakarak yaplacak tahminlere kyasla ok daha hzl bir ekilde Trkiyenin mesafe almasn kolaylatrabilir. Yunus Emre Enstits Bakan Bilkann da ifade ettii gibi hata yaplmaz ise son dnemde atlan admlar hzl bir ekilde derinletirilebilir. Zira bu blgede Trkiyenin Fransa, ngiltere, Almanya ve dier lkelerle mukayese edilemeyecek derecede bir uuralt pozitif enerjisi bulunmaktadr. Ksacas her ne kadar yakn gemite Trkiye blgesel meselelerde kendisini gsteren nemli admlar atm olsa da ortak deer paylamlarnn olduu bu corafyada hala bir duyarllk gelitirmek zorundadr.
SONU: BLGESEL G TARTIMALARINDA ARAFTAK TRKYE
Bu almada, Trkiyenin son dnemde artan d politika aktivizminin ortaya kard kapasite tartmalar ampirik adan ele alnmtr.
zellikle Trk d politikasnn Ortadouya ynelik stlenmeye alt merkez lke ya da dzen kurucu aktr rol, literatrdeki g tartmalarna atfen ve blgesel g tartmalarnda kullanlan deikenler operasyonalize edilerek analitik olarak incelenmitir. Bu kapsamda, temel sonuca varmak mmkndr. lk olarak, mevcut tartmalarda asl aratrma sorusu Trkiyenin g potansiyeli olmasna ramen, bu konuda yaplm verilere dayal kapsaml aratrmalarn bulunmad grlmektedir. Dier bir ifade ile, Trkiyenin gcn lebilmek adna, Trke uluslararas ilikiler ve Trk d politikas literatr, kantitatif yntemlerden yararlan(a)mamaktadr. Son dnemde Trk d politikas zerine yayn saysnda kayda deer bir artn grldn sylemek mmkndr. Uluslararas hakemli dergilerde yaynlanan makale saysndaki artn yan sra Trke literatrdeki d politikaya ilikin kitaplar da hacimli bir yer tekil edecek sayya ulamtr. Ancak piyasaya srlen kitaplarn yaps incelendiinde daha ok derleme yaynlardan olutuu, ayn cilt ierisinde toplanan makalelerin ise ne epistemolojik ne de metodolojik adan birbiriyle diyalog halinde olmad dikkati ekmektedir. Bu durum iki nemli sonuca yol amaktadr. lk olarak, herhangi bir teorik ve metodolojik kaygdan azade bir biimde pek ok makalenin ayn ciltte toplanmas, okuyucularn, Thompsonn tabiriyle arzu edilmeyen bir eklektizme ynlendirilmesine neden olmaktadr.93 kincisi, sz konusu metinler bilimsel bilgi retimine somut bir katk salamamaktadr. Zira King, Keohane ve Verbann almalarnda da belirtildii zere, sosyal bilimlerde herhangi bir rnn bilimsellii asndan temel kriterlerden biri olan muhteva metottur ilkesi ihlal edilmektedir.94 Zira herhangi bir teorik/kavramsal ereveye gndermede bulunmayan ve buna bal olarak uygun metodolojiyi kullanmayan Trk d politikasna ilikin deiik almalar, daha sonra ayn konuda alan aratrmaclara
93 Kenneth Thompson, The Study of International Relations: A Survey of Trends and Developments, Review of Politics, Cilt 14, Say 4, 1952, ss. 433-467. 94 Gary King, Robert O. Keohane, Sidney Verba, Designing Social Inquiry, Princeton University Press, Princeton, 1994, s. 9.
37
maddi ierik salasa da metot eksikliinden dolay bilimsel bilgi retimi asndan asl gerekli olan test edilebilir, tekrarlanabilir ve yanllanabilir bilgiyi sunmamaktadr. Bu eksikliin doal sonucu ise genelde Trk uluslararas ilikiler disiplininin, zelde Trk d politikasnn ayn anda hem her ey hem de hibir ey olmaya balamasdr.95 kincisi, eldeki veriler dikkate alndnda, Trk d politikasnda asl tartlmas gereken konu kapasite artrmdr.96 Bu alma da gstermektedir ki Trkiyenin oynamak istedii rol ile sahip olduu kapasite arasnda uygulanan politikalar akim brakacak derecede uyumsuzluk sz konusudur. Dier bir ifade ile Trkiyenin nfusuna paralel bir nfuz oluturmada olumlu gelimelere ramen zaaflarnn olduu grlmektedir. Bu adan Trkiye, beklenti-kapasite andan mustarip bir lke konumundadr. Trkiyenin politik ekonomi yaps, d ticaret kompozisyonu ve dorudan yatrm performansnda, nemli arta ramen, derinlik, kalite ve srdrlebilirlik sorunu bulunmaktadr. Bu konuda hzla iyiletirilmelere gidilmesi gerekmektedir. Ayrca, Trkiyede devlet-zel sektr koordinasyonu sistematik ve effaf olmaktan uzaktr ve bu adan Trkiyenin ekonomiyi pratik bir el olarak kullanabilmesini mmkn klacak proaktif devlet yapsn henz kazanamad grlmektedir. Bu nedenle, d politikann politik ekonomisine ilikin kapsaml bir yol haritasnn hazrlanmas, nem hiyerarisine gre stratejik sklet merkezlerinin belirlenmesi ve devlet-sivil toplum i birliinde uygulamaya konmas gerekmektedir.97 Bu konuda Kardan tespiti olduka nemlidir; Trkiye, d politika giriimleri arasnda ncelik sralamas oluturabilmelidir. Stratejik ibirlii kavramnn her trden giriimi tanmlamakta kullanld bir ortamda, Trkiye kendi karlarn gerekletirmede stratejik ncelie haiz politikalarn ne olduunu tanmlayamaz hale gelmemelidir. 98 ncs, Trkiyenin blgeye ynelik politikalarnn nasl sonu verdiine ilikin etki analizleri yaplmas ve blge halknn ne dndne dair sreklilik arz eden sistematik veri-setlerinin oluturulmas gerekmektedir.99 Benzer ekilde, oka ad geirilmesine ramen Trkiyenin yumuak g potansiyeli ve bu eksende yaplan almalarn etkisinin tespit edilmesine imkn tanyacak sistematikte makro-veriye ulamak olduka sorunludur. Bu adan bu almann vard sonu, Trk d politikas uzmanlarnn politik ekonomi gibi yan disiplinlerden ve kantitatif analizlerden istifade etmesi gerektii, dier taraftan kamu kurumlarnn ellerindeki verileri paylamak ve kolay okunabilir hale getirmek konusunda akademi ve aratrma kurumlar ile i birlii yapmasnn gerektiidir. Dier taraftan diplomatik kapasite llrken belirtildii zere, Trkiyenin Ortadou corafyasndaki gelimeleri yakndan takip edebilmesi, yerel unsurlarla aracsz diyalog kurabilmesi ve karlkl bilgi akn dzenleyen bilgi kanallarn kontrol edebilmesi iin dil bilmek hayati nemdedir. Bu adan hem diplomatlarn hem blge
95 Bu konuda ufuk ac bir tartma iin bkz. Ersel Aydnl, Erol Kuruba, Haluk zdemir, Yntem, Kuram, Komplo: Trk Uluslararas likilerinde Vizyon Araylar, Asil yayn Datm, Ankara, s. 22. 96 Bu nokta yazarlarn da yer ald USAK altaylarnda Prof. Dr. Fuat Keyman tarafndan srarla vurgulanmtr. Ayrca bkz. Fuat Keyman, 2012: Dnya ve Trkiye iin ok Zor Bir Yl, Analist, Say 11, Ocak 2012, ss. 60-61. 97 Yazarlarn Emekli Bykeli zdem Sanberk ile mlakat, 24 Nisan 2011, Ankara. 98 Karda, Trk D Politikasnda Eksen Kaymas m?, s. 37. 99 Son dnemde aratrma ve anketler yaplyor ancak bunlarn daha kapsaml bir hale getirilmesi ve Arap elitlerinin ne dndnn de hesaba katlmas gerekmektedir.
38
uzmanlarnn hem de sivil toplum temsilcilerinin konuya ilikin kapasite artrmna gitmesi gerekmektedir.100 Zira mevcut bilgi yaplar iinde kalnd takdirde, Trkiye iin blgeye ynelik analizler daha ok ngilizce konuulan dnyann blgeye dair ne dndn anlamaya yarayabilir. Bu adan, Arapa bilgisinin derinletirilmesine ek olarak Trkiyede eitim gren blge vatandalarnn saysnn arttrlmas ve lkelerine geri dndklerinde iletiimin devam ettirilmesi gerekmektedir.101 Sonu olarak ortaya kmaktadr ki Trkiye blgesel g tartmalarnda arafta bir lke konumundadr. Sahip olduu maddi g unsurlar dikkate alndnda Trkiye, blgesindeki dengeleri etkileyebilecek ve blgesel stratejilerde dikkate alnmas gereken lekte bir lkedir. Bu adan Trkiyenin blgesel g illzyonu iinde olduu tespiti geerli deildir. Dier taraftan Trkiyenin maddi g unsurlarnn derinlii ve bilhassa maddi-olmayan g unsurlar (bilgi yapsn kontrol kabiliyeti, gndem-belirleme gc, rol algs ve blgesel kabul) asndan henz blgesel liderlik konumunda olmadn belirtmek gerekir. Bu adan Trkiye, dzen kurucu aktr ya da merkez lke de deildir. Son tahlilde yaplmas gereken, Trk d politikasnda kapasite artrm tartmalarna odaklanmak olmaldr.
39
100 Bahadr Diner, Yeni Ortadouya Yeni Nesil Uzmanlar, USAK Stratejik Gndem, 16 ubat 2011. 101 Rakamlara bakldnda Trkiyede en fazla eitim gren lkeler sralamasnda yukarlarda yer alan Filistin, Irak, rdn gibi lkelerde bir ekilde Trkiyede eitim grm, Trke konuan ancak lkelerine dndkten sonra takibi yaplmam yzlerce Trkiye dostu Arap bulunmaktadr.
USAK, ulusal ve uluslararas siyaset, ekonomi, hukuk, toplumsal bilimler ve gvenlik alanlarnda faaliyet gsteren bamsz bir dnce kuruluudur (think-tank). ncelikli olarak kamuoyunun tarafsz, doru ve yeterli bilgi ihtiyacn karlamay amalar. Bu ama erevesinde zel ve kamu kurulularnn, firmalarn ve medya kurulularnn taleplerinin yan sra, bireysel talepleri de karlamaya alr. USAKn yerine getirmeye alt nemli amalarndan biri Trkiyenin ve dnyann ihtiya duyduu bilgileri toplamak ve bilgi ynlar iinden gerekli sekiyi yapmaktr. htiya sahibine, ihtiya duyduu anda istedii nitelik ve nicelikte bilgiyi sunmaya alr. Ayn erevede bilgilerin deerlendirilmesi ve analiz edilmesi de USAKn ama ve grevleri arasndadr. Gerekli nitelikli personelin yetitirilmesi ve eitim hizmetlerinin verilmesi, uzmanlar ve uygulayclar arasndaki iletiim eksikliinin giderilmesi USAKn amalar arasndadr. Alan almalarna ek olarak USAK kuramsal ve kavramsal alanda da kendisine grevler dtnn bilincindedir. Gnmzde anlamazlklarn nemli bir ksmnn kavram karmaasndan doduunu dnen USAK, kavramlarn doru tanmlanmasna byk nem verir. zellikle Trkiyenin son yllarda yaad sorunlarda kavram karmaasnn rol byktr. USAK Trkiye iin dnyal, dnya iin Trkiyeli kavramlar sunmaktadr. 2004 ylnda kurulan USAK merkez binas Ankara Mebusevlerindedir. Merkezde 42 tam zamanl akademisyen, uzman, aratrmac ve teknik personeli bulunan USAK ayrca Trkiye ve dnya apnda 100n zerinde akademisyen, alannda uzman, aratrmac ve yazar ile almaklarn zenginletirmektedir. Bunlara ek olarak anlamal, yar-zamanl ve gnll alanlar da zaman zaman USAK almalarna katkda bulunmaktadr. Staj ve eitim programlar erevesinde her dnemde eitim vermektedir. Katlmclar sadece Trkiyeden deil, dnyann dier lkelerinden de gelmektedirler. USAK bir tr emsiye rgt yaplanmas modelini izlemektedir. Kendisine bal 7 aratrma merkezi araclyla almalarn yrtr. USAK doru bilginin, daha iyi bir eitimin ve daha iyi bir iletiimin Trkiye ve insanln daha mutlu ve refah iinde yaamasna katkda bulunacana inanr. USAKn en temel ilkesi udur: Bilgi doru kullanld srece gtr.
40
KAPIDAK KRZ SURYE

ULUSLARARASI YAKLAIMLAR VE TRKYE N NERLER

Ortadou ve Afrika Aratrmalar Merkezi
Osman Bahadr Diner Mart 2012
USAK RAPOR NO: 12-02
www.usak.org.tr
Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu Mebusevleri Mahallesi, Ayten Sokak, No: 21 06570, Tandoan, Ankara Tel: 0090 312 212 28 86 Fax: 0090 312 212 25 84 www.usak.org.tr, www.turkishweekly.net, www.usakgundem.com

Turkiye&#39;Nin Ortadogu&#39;Daki Guc Kapasitesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turkiye&#39;Nin Ortadogu&#39;Daki Guc Kapasitesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU

Osman Bahadr Diner Mustafa Kutlay Nisan 2012

USAK RAPOR NO: 12-03

Trkiyenin Ortadoudaki G Kapasitesi

USAK RAPORLARI NO: 12-03 Nisan 2012

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK) International Strategic Research Organization

USAK Raporlar No: 12-03 USAK Raporlar Editr: Mehmet GER

RAPOR ZET: TESPTLER VE NERLER

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

G VE BLGESEL G TARTIMALARI: KAVRAMSAL EREVE

Realist Yaklamlar: Gcn Maddilii ve likisellii

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

Liberal Yaklamlar: Gcn Maddi Olmayan Unsurlar

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

Eklektik Politik Ekonomi Yaklamlar: Gcn Yapsall

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

Gcn Mekn-Corafya Boyutu: Blgesel G Kavram

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

Hem g hem de blgesel g kavram, ok-boyutlu, ok-dzlemli ve balam-temellidir.

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

TRKYENN ORTADOUDAK GCN LMEK: AMPRK BR ANALZ

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

Tablo 2. T.C. Dileri Bakanlnn Karlatrmal Altyaps

Ba Kltrel Konsolosluk Enstitler 64 98 61 48 97 63 90 100 89 71 132 24 92 22 57 74 14

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

hracat (milyar dolar) DYY (milyar dolar)

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

Kresel rekabet indeksi 81 24 69 61

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

Tablo 5. Trkiye-Ortadou hracat ve thalat Verileri (2002-2010, milyon dolar)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

Ortadou ticaret/genel ticaret (yzde)

Ekonomik Parametrelerde Madalyonun Sorunlu Yz

Tablo 6. Trkiyenin Ortadou lkelerine hracatnn Teknolojik Yaps*

2002 (dolar) 124.203.142 871.290.703 1.167.368.921 2.162.862.766 3.105.136.360

PAY (yzde) 4,0 28,1 37,6 69,7 100,0

2010 (dolar) 724.700.725 6.163.416.350 6.783.982.605 13.672.099.680 20.975.107.488

PAY (yzde) 3,5 29,4 32,3 65,2 100,0

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

Figr 2. Trkiyenin Potansiyel Sosyo-Ekonomik Havzas

Avrupa GSYH $18.4 trilyon Nfus 666 milyon

Rusya Federasyonu GSYH $1.5 trilyon Nfus 142 milyon

Orta Asya ve Kafkasya GSYH $290 milyar Nfus 80 milyon

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

Trkiyenin Yumuak Gcne Ksa Bir Bak

ULUSLARARASI STRATEJK ARATIRMALAR KURUMU (USAK)

TRKYENN ORTADOUDAK G KAPASTES: MMKNN SINIRLARI

Tablo 8. Trkiyeye Gelen Ortadou lkeleri Vatandalarnn Art Trendi

1 134 965 1 383 261 1 885 097

1 146 985 1 390 467 1 940 616 1 827 174

Turkiye'Nin Ortadogu'Daki Guc Kapasitesi

Turkiye'Nin Ortadogu'Daki Guc Kapasitesi